Ðîìàí Õàäæèêîñåâ

Èñòîðèÿ íà áúëãàðñêàòà ëèòåðàòóðà(1878-1918)

Óíèâåðñèòåòñêî èçäàòåëñòâî â Áóêóðåù2003

AdministratorNote"История на българската литература (1878-1918)" и "Лекции по българска литература (1918-1944)" са издадени в Букурещ по време на моя лекторат в столичния университет. Тяхната цел е да запознае румънските студенти българисти с тенденциите в българската литература от Освобождението до Втората световна война. Надявям се текстовете да са в услуга и на българските студенти. Р. Х.

Íà Êðàñè,áåç êîÿòî òîçè òåêñò áè èçãëåæäàë èíà÷å

ÑÚÄÚÐÆÀÍÈÅ

Óâîäíè äóìè............................................................................. 5Íàêðàòêî èñòîðèÿòà íà Áúëãàðèÿ............................................. 7Îáù ïîãëåä âúðõó ëèòåðàòóðíèòå ïðîöåñè.............................. 17ÈÂÀÍ ÂÀÇÎÂ.......................................................................... 27

ïîåçèÿ........................................................................... 33ðàçêàçè.......................................................................... 43ïîâåñòè......................................................................... 54ðîìàíúò “Ïîä èãîòî”.................................................... 62ïúòåïèñè....................................................................... 69

ÇÀÕÀÐÈ ÑÒÎßÍÎÂ............................................................... 81“Çàïèñêè ïî áúëãàðñêèòå âúñòàíèÿ”............................. 86

ÀËÅÊÎ ÊÎÍÑÒÀÍÒÈÍÎÂ..................................................... 96“Äî ×èêàãî è íàçàä”...................................................... 100“Áàé Ãàíüî”................................................................... 105

ÑÒÎßÍ ÌÈÕÀÉËÎÂÑÊÈ...................................................... 115Êðúãúò “Ìèñúë”....................................................................... 127ÏÅÍ×Î ÑËÀÂÅÉÊÎÂ............................................................. 134ÏÅÉÎ ßÂÎÐÎÂ....................................................................... 155ÊÈÐÈË ÕÐÈÑÒÎÂ.................................................................. 179ÅËÈÍ ÏÅËÈÍ......................................................................... 190

“Ãåðàöèòå”..................................................................... 207Ñèìâîëèçúì............................................................................. 215ÒÅÎÄÎÐ ÒÐÀßÍÎÂ................................................................. 221ÍÈÊÎËÀÉ ËÈËÈÅÂ............................................................... 231ÄÈÌ×Î ÄÅÁÅËßÍÎÂ............................................................. 241

5

ÓÂÎÄÍÈ ÄÓÌÈ

Ìîæå áè ïîñëåäíèòå äåñåò ãîäèíè ïðîìåíèõà ðàäèêàëíî íå ñàìîèñòîðèÿòà íà öèâèëèçàöèÿòà, íî è èñòîðèÿòà íà êóëòóðàòà è íà äóõîâíèòåöåííîñòè. Íå ñàìî â ïîëèòè÷åñêè, íî è â ÷èñòî åêçèñòåíöèàëåí ñìèñúë.Íèêîãà äî òîçè ìîìåíò òåõíè÷åñêèòå íîâîâúâåäåíèÿ íå ñà íàâëèçàëè òàêàäðàñòè÷íî è áåçàëòåðíàòèâíî âúâ âñåêèäíåâèåòî è íà íàé-îáèêíîâåíèÿ ÷îâåê.Âå÷å ñàòåëèòíàòà òåëåâèçèÿ, DVD-òî, GSM-úò, êîìïþòúðúò è Èíòåðíåò íåñà ÷àñò îò íàó÷íîôàíòàñòè÷íè ðîìàíè èëè ïðîäóêò íà ñåêðåòíè èçñëåäâàíèÿ,à åëåìåíò îò åæåäíåâèåòî íà âñåêè åäèí îò íàñ. Òÿõíàòà äîñòúïíîñò èåôåêòèâíîñò îáà÷å âñåêèäíåâíî ïðîìåíÿò ñúçíàíèåòî, îòíîøåíèåòî êúìðåàëíèÿ ñâÿò, à ñúùî òàêà è åìîöèîíàëíàòà íàãëàñà íà ÷îâåêà. Ïðîìåíÿ ñåçàåäíî ñ òîâà è ñàìèÿò åçèê – íå ñàìî òîçè íà óëèöàòà, íî è òîçè, íà êîéòî ñåòâîðè èçêóñòâîòî. Ïðîñòî çàùîòî äâàòà åçèêà âèíàãè ñà áèëè íåðàçäåëíîñâúðçàíè. Èíòåðåñíî áè áèëî äà ñè ïðåäñòàâèì êàê áè ðåàãèðàë åäèí ìëàäåæñàìî ïðåäè äåñåòèíà ãîäèíè, àêî ìîæåøå äà ÷óå ïðèìåðíî ñëåäíàòà ìîëáà“Èçïðàòè ìè àêî îáè÷àø SMS, çàùîòî Yahoo ñà ìè çàêðèëè àäðåñà è íå ìîãàäà èçïðàùàì email-è!” Ðàçáèðà ñå, òàçè íîâà ëåêñèêà ïîñòåïåííî çàïî÷âà äàíàâëèçà è â õóäîæåñòâåíàòà ëèòåðàòóðà, çàùîòî èçêóñòâîòî âèíàãè å áèëîáëèçî äî ñâîÿòà ñúâðåìåííîñò è å îòðàçÿâàëî ïðîöåñèòå íà ïðîìÿíà, êîèòî ÿñúïðîâîæäàò.

Òàêà âúâ âðåìå, êîãàòî åçèêúò è ñâåòúò áåçóìíî áúðçî ñå ðàçâèâàò âòåõíîëîãè÷åñêè ñìèñúë, âúçíèêâà âúïðîñúò êàêâî çíà÷åíèå è ñìèñúë èìàòåäíî îáðúùàíå íàçàä êúì ìèíàëîòî, êúì èñòîðèÿòà íà åäíà ëèòåðàòóðà íàåäíà ñðàâíèòåëíî ìàëêà íàöèÿ, êàêâàòî å áúëãàðñêàòà. Êàêâî áèõìå íàó÷èëèîò ðàçêàçèòå íà îíåçè ïîêîëåíèÿ, æèâåëè è òâîðèëè íå ñàìî ïðåäè åðàòà íàòåõíîëîãè÷íèòå êîìóíèêàöèè, íî è ïðåäè âðåìåòî íà ëàìïîâèòå òåëåâèçîðè,ðàäèîòî÷êèòå è åëåêòðè÷åñòâîòî? Çà êàêâî òðÿáâà äà ÷åòåì çà âðåìå, êîåòî åòîëêîâà äàëå÷ è òîëêîâà ÷óæäî, çà õîðà, ÷èèòî ïðîáëåìè íÿìàò íèùî îáùî ñíàøèòå?

Îòãîâîðúò íà òåçè âúïðîñè, à è íà ìíîãî äðóãè, ùå ãî òúðñèì,ãîâîðåéêè çà îíåçè ïèñàòåëè è òâîðáè îò áúëãàðñêàòà ëèòåðàòóðà, êîèòîïðåäñòàâëÿâàò íåéíèÿ Êëàñè÷åñêè ïåðèîä. Çàùîòî îòäàâíà å èçâåñòíî, ÷åèñòîðèÿòà íà åäíà ëèòåðàòóðà íå å ñàìî ñóõè ôàêòè è ñòàòèñòèêà. Íå å ñàìî èåìîöèîíàëíè èëè ðàöèîíàëíè îòêðîâåíèÿ íà íåñïîñîáíè äà ïðàâÿò íèùî

6 Èñòîðèÿ íà áúëãàðñêàòà ëèòåðàòóðà (1878-1918)

äðóãî õîðà. Íå å ñàìî ôîðìà è ñúäúðæàíèå, ðàçáèðàåìè ñàìî çà òåçè, êîèòîìîãàò äà ãè ðàç÷èòàò.

Åäíà îò ìíîãîáðîéíèòå ñåíòåíöèè, êîÿòî âå÷å çâó÷è ïî÷òè øàáëîííî,êàçâà, ÷å ëèòåðàòóðàòà å åìîöèîíàëíàòà ïàìåò íà ÷îâå÷åñòâîòî. Èñòîðèÿòàíàïðèìåð âúçïðîèçâåæäà ôàêòèòå îò äåéñòâèòåëíîñòòà, èçîáðàçèòåëíîòîèçêóñòâî íè ïîêàçâà êàê òå áèõà ìîãëè äà èçãëåæäàò, ìóçèêàòà – êàê áèèçãëåæäàë ñâåòúò áåç ñàìèòå òÿõ. Ëèòåðàòóðàòà îáåäèíÿâà óñèëèÿòà è íà òðèòåäåéíîñòè – ãîâîðè çà ñúùåñòâóâàùîòî è íåñúùåñòâóâàùîòî áèòèå â åäèíèäåàëåí àñïåêò. Ãîâîðè òàêà, êàêòî áè ãîâîðèëà èñòîðèÿòà, àêî ìîæåøå äà÷óâñòâà, êàðòèíàòà, àêî ìîæåøå äà ðàçáèðà è ïåñåíòà, àêî ìîæåøå äà òúëêóâà.

Ëèòåðàòóðàòà îñòàâà åäíà îò íàé-ãîëåìèòå çàãàäêè íà ñúâðåìåííèÿñâÿò, êîÿòî íåçàâèñèìî îò ëîãè÷íîòî ñè ðàçâèòèå å âúçìîæíà åäèíñòâåíî èñàìî áëàãîäàðåíèå íà ñâîèòå èçêëþ÷åíèÿ. À òàì, êúäåòî ôåíîìåíúò åðúêîâîäíîòî íà÷àëî, î÷åâèäíî ñå å íàñòàíèë äóõúò. Áåç íåãî ÷îâåøêîòîñúùåñòâóâàíå å ïðîñòî íåâúçìîæíî. Çà ùàñòèå. Çàòîâà íåêà ïðîñëåäèì åäíàìàëêà èñòîðèÿ íà ÷àñò îò ÷îâåøêèÿ äóõ – òîçè ñòàåí â áúëãàðñêîòî ñúðöå.

Íàêðàòêî èñòîðèÿòà íà Áúëãàðèÿ 7

ÍÀÊÐÀÒÊÎ ÈÑÒÎÐÈßÒÀ ÍÀ ÁÚËÃÀÐÈßÑËÅÄ ÎÑÂÎÁÎÆÄÅÍÈÅÒÎ ÄÎ ÏÚÐÂÀÒÀ ÑÂÅÒÎÂÍÀ ÂÎÉÍÀ

Çà äà ñå ðàçáåðå íàé-òî÷íî óíèêàëíîòî ÿâëåíèå, êàêâîòî ïðåäñòàâëÿâàáúëãàðñêàòà ëèòåðàòóðà, òðÿáâà äà ñå âçåìÿò ïðåäâèä ñúïúòñòâàùèòå ÿèñòîðè÷åñêè ïðîöåñè. Äîáðå çíàåì, ÷å èçêóñòâîòî êàòî öÿëî, äîðè êîãàòîîòêðèòî îòõâúðëÿ äåéñòâèòåëíîñòòà êàòî ñâîé îáåêò çà íàáëþäåíèå, êîñâåíîâúçïðîèçâåæäà ÷àñò îò íåéíàòà ñúùíîñò.  òîçè ñìèñúë áúëãàðñêàòàëèòåðàòóðà å àñïåêò îò áúëãàðñêàòà èñòîðèÿ – ñ íåéíèòå óñïåõè è ïðîâàëè,êðàéíîñòè è ëîãèêà, êàêòî è ñ íåéíèòå êîìïëåêñè.

Îñâîáîæäåíèåòî íà Áúëãàðèÿ èäâà ñëåä ïðîäúëæèòåëåí ïåðèîä íàáîðáè çà íåçàâèñèìà öúðêâà è çà ïðîáóæäàíå íà íàöèîíàëíîòî ñàìîñúçíàíèå,èçâåñòåí â èñòîðèîãðàôèÿòà êàòî Âúçðàæäàíå. Åäíîâðåìåííî ñ òåçè èäåéíî-ïîëèòè÷åñêè ÿâëåíèÿ ãîëÿìî çíà÷åíèå çà èñòîðè÷åñêàòà ñúäáà íà ñòðàíàòàîêàçâàò è ïðîöåñèòå, êîèòî ïðîòè÷àò èçâúí òåðèòîðèÿòà íà ñåãàøíà Áúëãàðèÿ.Ñòàâà äóìà çà åäèí êîìïëåêñ îò ÿâëåíèÿ, áåç êîèòî ðàçáèðàíåòî íàèñòîðè÷åñêîòî ðàçâèòèå áè áèëî íåâúçìîæíî - êðèçàòà, èêîíîìè÷åñêà èïîëèòè÷åñêà, â ñàìàòà Îñìàíñêà èìïåðèÿ, âúçõîäúò íà Ðóñèÿ, êîÿòî òâúðäîðåøàâà äà ïîñòèãíå âëèÿíèå íà Áàëêàíèòå, è íå íà ïîñëåäíî ìÿñòî -èíòåðåñèòå íà ãîëåìèòå ñèëè â Çàïàäíà Åâðîïà. Ïîðåäíàòà Ðóñêî-Òóðñêà âîéíàîò 1877-78 ã. ôàêòè÷åñêè äîâåæäà äî èçòåãëÿíåòî íà Îñìàíñêàòà èìïåðèÿ îòÁàëêàíñêèÿ ïîëóîñòðîâ è âúçñòàíîâÿâàíåòî íà íàé-ãîëÿìàòà ñëàâÿíñêàäúðæàâà íà Áàëêàíèòå - Áúëãàðèÿ. Íà 3 ìàðò 1878 ã. â Ñàí Ñòåôàíî ñåïîäïèñâà äîãîâîð ìåæäó Ðóñèÿ è Òóðöèÿ, êîéòî ëåãèòèìèðà ïðàâîòî íàáúëãàðèòå îò Ìèçèÿ, Òðàêèÿ è Ìàêåäîíèÿ äà æèâåÿò â åäèííà äúðæàâà. Ðåàëíîñå îñúùåñòâÿâà åäíà äúëãî áëåíóâàíà ìå÷òà – çà ñúùåñòâóâàíåòî íà Áúëãàðèÿâ îíåçè ãðàíèöè, êîèòî ñà ñ ïðåäèìíî áúëãàðñêî íàñåëåíèå. Ïîðàäè òàçèïðè÷èíà â ñòðàíàòà êàòî íàöèîíàëåí ïðàçíèê ñå ÷åñòâà èìåííî òàçè äàòà.

Íî êàêòî ÷åñòî ñå ñëó÷âà ñ áëÿíîâåòå - ðåàëíîñòòà ãè ïðîïúæäà áúðæåâ íåáèòèåòî, òàêà è Ñàíñòåôàíñêèÿò ìèðåí äîãîâîð ïðîñúùåñòâóâà ïî-ìàëêîîò òðè ìåñåöà, çà äà áúäå ïîäìåíåí îò äðóã – Áåðëèíñêèÿ. Àêî áåøå âúïðîññàìî íà ñìÿíà íà èìåíàòà è íà ìÿñòîòî íà ñðåùàòà, íèùî ëîøî íå áè èìàëî.Ïðîáëåìúò å â òîâà, ÷å â Áåðëèí ñå ñúáèðàò ïðåäñòàâèòåëè íà âñè÷êè ò.í.Âåëèêè ñèëè â Åâðîïà, âñè÷êè ñúñ ñâîèòå ïðåòåíöèè, ñòðàòåãèè è àìáèöèè.Îñíîâíàòà ëîãèêà íà ñòðàíèòå îò Öåíòðàëíà è Çàïàäíà Åâðîïà å áèëà, ÷å ñúññúçäàâàíåòî íà åäíà ãîëÿìà Áúëãàðèÿ âëèÿíèåòî íà Ðóñèÿ íà Áàëêàíèòå ùå

8 Èñòîðèÿ íà áúëãàðñêàòà ëèòåðàòóðà (1878-1918)

ñòàíå íåêîíòðîëèðóåìî è òîâà ùå çàñòðàøè òåõíèòå ïîëèòè÷åñêè èèêîíîìè÷åñêè èíòåðåñè. Åñòåñòâåíî ñëåäâà ïðåäîïðåäåëåíèÿò õàðàêòåð íàðåøåíèÿòà îò Áåðëèí, íàé-âå÷å è çàðàäè òîâà, ÷å çàä èíòåðåñèòå íà Ðóñèÿ íåå ñòîÿëà íèòî åäíà äðóãà ñèëà. Òàêà íà 1 þëè 1878ã. ñå âçèìà ðåøåíèåÑàíñòåôàíñêà Áúëãàðèÿ äà áúäå ðàçäåëåíà íà íÿêîëêî ÷àñòè – ÊíÿæåñòâîÁúëãàðèÿ, ïðîñòèðàùî ñå ìåæäó Äóíàâ è Ñòàðà ïëàíèíà, Èçòî÷íà Ðóìåëèÿ,ïðîñòèðàùà ñå íà þã îò Ñòàðà ïëàíèíà, êîÿòî îáà÷å îñòàâà âàñàëíà íà ñóëòàíà,ò.å. áåç ïîëèòè÷åñêà è èêîíîìè÷åñêà ñàìîñòîÿòåëíîñò, à Ìàêåäîíèÿ èÎäðèíñêà Òðàêèÿ ñå âúçñòàíîâÿâàò êàòî òóðñêè çåìè.

Ðåàëíî òîçè ìîìåíò ñå ïðåâðúùà â êðàéúãúëåí êàìúê íå ñàìî çàáúëãàðñêàòà èñòîðèÿ, íî è çà öÿëàòà èñòîðèÿ íà Áàëêàíèòå. Îò òîçè ìîìåíòçàïî÷âà äà ñå ãîâîðè çà áàëêàíèçàöèÿ, òåðìèí, êîéòî ðåçþìèðà îòðèöàòåëíèòåòåíäåíöèè ïðè ðåøàâàíåòî íà áàëêàíñêèÿ íàöèîíàëåí âúïðîñ. Òðÿáâà äàäîáàâèì, ÷å âåðîÿòíî ñúâðåìåííèòå êðèçè íà ïîëóîñòðîâà ñà ïðîäúëæåíèåíà îíåçè ïðîáëåìè, êîèòî ñà çàëîæåíè îò èêîíîìè÷åñêèòå è ïîëèòè÷åñêèòåèíòåðåñè íà Âåëèêèòå ñèëè îùå ïðåç 1878 ã.

Áúëãàðèÿ ñïîðåä Ñàíñòåôàíñêèÿ è Áåðëèíñêèÿ äîãîâîð

Íàêðàòêî èñòîðèÿòà íà Áúëãàðèÿ 9

Îò òîçè ìîìåíò ñå çàëàãàò è êðèçèòå â áúëãàðñêàòà èñòîðèÿ, íî ñúùîòàêà è â áúëãàðñêàòà äóøåâíîñò. Ìíîæåñòâî âúïðîñè îò ðîäà íà “Êîè ñìåíèå?”, “Êîè ñà òå?”, “Êúäå å ïðàâäàòà â ñâåòà?” ïîðàäè íåâúçìîæíîñòòà äàèì ñå îòãîâîðè åäíîñòðàííî, ãåíåðèðàò íàöèîíàëíè êîìïëåêñè, êîèòî è äîäåí äíåøåí íå ñà èçæèâåíè îò áúëãàðèòå.

Îùå íà ñëåäâàùàòà 1879 ãîäèíà Ïúðâîòî âåëèêî íàðîäíî ñúáðàíèåíà Êíÿæåñòâî Áúëãàðèÿ ãëàñóâà Òúðíîâñêàòà êîíñòèòóöèÿ. Çà âðåìåòî ñèòÿ å ó÷óäâàëà ñúñ ñâîÿ èçêëþ÷èòåëíî äåìîêðàòè÷åí è ëèáåðàëåí õàðàêòåð. Èâ òîâà íÿìà íèùî ñòðàííî, òúé êàòî ãîëÿìà ÷àñò îò íåÿ å çàèìñòâàíà îò êîíñòè-òóöèèòå íà Ôðàíöèÿ è Áåëãèÿ, à ÷àñò îò èíòåëèãåíöèÿòà å äàâàëà çà ïðèìåð èòàçè íà Ðóìúíèÿ, âåðîÿòíî äîáðå ïîçíàâàíà îò áèâøàòà åìèãðàöèÿ. Ðàçáèðàñå, íà ïðúâ ïîãëåä òîçè àêò å èçêëþ÷èòåëåí óñïåõ çà ìëàäàòà äúðæàâà, íîðåàëíî âåäíàãà ñå ïîÿâÿâàò ñèëíè êðèòèêè è íåîäîáðåíèÿ. Îñíîâíèÿò äîâîäñðåùó ïðåêàëåíî äåìîêðàòè÷íàòà êîíñòèòóöèÿ èìà ïî÷òè ôèëîñîôñêè èçìåðå-íèÿ. Êðèòèöèòå òâúðäÿò, ÷å ñâîáîäàòà ìîæå äà å âèñøà öåííîñò â îáùåñòâà ñòðàäèöèè è çíà÷èòåëíî êóëòóðíî íàñëåäñòâî, íî ñå ïðåâðúùà â áðåìå è îïàñ-íîñò çà äúðæàâè, êîèòî òåïúðâà òðÿáâà äà èçãðàæäàò ñâîèòå îñíîâè.  íÿêàêúâñìèñúë ìîæå áè òå ñà èìàëè ïðàâî, çàùîòî ïðåç ñëåäâàùèòå ãîäèíè â Áúëãàðèÿêîíñòèòóöèîíàëíèòå ïðàâà è ñâîáîäè ñå èçïîëçâàò ÷åñòî çà ëè÷íî îáëàãî-äåòåëñòâàíå è çëîóïîòðåáè îò ñòðàíà íà ïîëèòè÷åñêè ïàðòèè è òåõíèòå ëèäåðè.

Íî ïî îíîâà âðåìå åóôîðèÿòà å áèëàäâèæåùèÿò ìåõàíèçúì â îáùåñòâîòî, à íåðàçóìúò. Òàçè ñâúõåìîöèîíàëíà ñèòóàöèÿ âèñòîðèÿòà íà ñòðàíàòà êóëìèíèðà íà 17 àïðèë1879 ã., êîãàòî Âåëèêîòî íàðîäíî ñúáðàíèåèçáèðà çà êíÿç íà Áúëãàðèÿ ÀëåêñàíäúðÁàòåíáåðã. Èçáîðúò áè ìîãúë äà ñå íàðå÷åíàïúëíî ôîðìàëåí àêò, çàùîòî ìëàäèÿò 22ãîäèøåí ïîòîìñòâåí íåìñêè ïðèíö âå÷åîòäàâíà å áèë èçáðàí îò ðóñêèÿ öàðÀëåêñàíäúð ²². Âåðîÿòíî òàêà ðóñêèÿò öàð åñ÷èòàë, ÷å ëåñíî ùå ìîæå äà âúçäåéñòâà íàìëàäèÿ êíÿç, êîéòî îñâåí òîâà å áèë íåãîâïëåìåííèê, ïðè âçèìàíåòî íà îòãîâîðíèäúðæàâíè÷åñêè ðåøåíèÿ.

Íàÿñíî ñ æåëàíèÿòà íà Ðóñèÿ, îùå ïðè ïðî÷èòàíåòî íà èìåòî íàÁàòåíáåðã äåïóòàòèòå èçïàäàò â åêçàëòàöèÿ è ñ áóéíè âúçãëàñè è âèêîâå âïîñëåäíàòà ñòîëèöà íà Áúëãàðèÿ Òúðíîâî îïîâåñòÿâàò ñâîåòî èñòîðè÷åñêî

Àëåêñàíäúð Áàòåíáåðã

10 Èñòîðèÿ íà áúëãàðñêàòà ëèòåðàòóðà (1878-1918)

ðåøåíèå. Èíòåðåñíîòî â ñëó÷àÿ å, ÷å è ðóìúíñêèÿò êðàë Êàðîë ² å ïðåäëîæåíçà ïîñòà, íî îñâåí Àíãëèÿ, íèêîÿ äðóãà ñèëà íå å ñòîÿëà çàä íåãîâàòàêàíäèäàòóðà. Íàé-äîáðå ìîæåì äà ðàçáåðåì êàðòèíàòà îò îíåçè äíè, êàòî ñèïðåäñòàâèì òðèäíåâíèòå ïðàçíåíñòâà ñ òàíöè è ïåñíè, âúçïÿâàùèèñòîðè÷åñêèÿ àêò. Ïî÷òè êàòî â õóáàâèÿ êðàé íà íÿêîÿ âúëøåáíà ïðèêàçêà.Íî äåéñòâèòåëíîñòòà å åäíî, à ìå÷òèòå íåùî ñúâñåì ðàçëè÷íî.

Ñëåäâàò ñìóòíè è òåæêè âðåìåíà, â êîèòî å òðÿáâàëî äà ñå îôîðìèîáëèêúò íà àäìèíèñòðàòèâíàòà è ïîëèòè÷åñêàòà îðãàíèçàöèÿ íà ñòðàíàòà, äàñå îñèãóðè åôåêòèâíî ñòîïàíñòâî. Âñè÷êî òîâà å áèëî äîñòà òðóäíî, íàé-âå÷å ïîðàäè äâå ïðè÷èíè: ïúðâî, ôàêòè÷åñêàòà ðàçðóõà íà ñòðàíàòà ñëåäïðîäúëæèòåëíèòå âîåííè äåéñòâèÿ è èçòåãëÿíåòî íà òóðñêèòå âîéñêè, è âòîðî,ëèïñàòà íà ïîäãîòâåíè êàäðè, êîèòî äà ðúêîâîäÿò îòäåëíèòå çâåíà íà öåëèÿäúðæàâåí ìåõàíèçúì.

Åäíî ñâèäåòåëñòâî íà ñúâðåìåííèê îò îíàçè åïîõà ùå ïîìîãíå äà ñåïðèáëèæèì êúì ñòðàøíàòà ðåàëíîñò, êîÿòî å ïðåäñòàâëÿâàëà ñòðàíàòà ïðåç1879 ã.: “Çàïî÷âàéêè îò Äóïíèöà äî Òúðíîâî, ïúòÿò, õàí÷åòàòà èîêîëîøîñåéíèòå ñåëà ïðåäñòàâëÿâàõà æàëîñòíè îñòàíêè îò íÿêàêâà ñêîðîøíàáóðÿ, êîÿòî èì áåøå îñòàâèëà ñàìî ñêåëåòèòå. Ïúòÿò íà ìíîãî ìåñòà áåøåîñåÿí ñ äðèïè, îñòàòúöè îò æèâîòèíñêè ëåøîâå è òóê-òàì ñå çàáåëÿçâàõà èòàêèâà îò ÷îâåøêè ñêåëåòè.” Òîâà ïèøå â ñâîèòå ñïîìåíè Èâ. Êàðàíîâ.

 òàêàâà ïî÷òè àïîêàëèïòè÷íàîáñòàíîâêà õîðàòà ñå áîðåëè îñíîâíî çàôèçè÷åñêîòî ñè îöåëÿâàíå, à äóõîâíèÿò èìæèâîò ñå îãðàíè÷àâàë äî ñïîðîâå è êîìåíòàðèâúðõó òâúðäå áóéíèÿ è äèíàìè÷åí ïîëèòè÷åñ-êè æèâîò.  îáùè ëèíèè ïî-ñêîðî ñïîíòàííî,îòêîëêîòî ïîðàäè íÿêàêâè èäåîëîãè÷åñêè ïðè-÷èíè, â íàðîäíîòî ñúáðàíèå ñå îôîðìÿò äâàëàãåðà - ëèáåðàëè è êîíñåðâàòîðè. Êàòî öÿëîíàèìåíîâàíèÿòà ñà åäèíñòâåíîòî, êîåòî ãèñâúðçâà ñ ïîçíàòèòå îò åâðîïåéñêàòà ïàðëàìåí-òàðíà ñöåíà ïîëèòè÷åñêè ôîðìàöèè. Òåçè âñåîùå íåîôîðìåíè ïàðòèè ñúùåñòâóâàëè ïîñêîðî íà áàçàòà íà ëè÷íè ïðèÿòåëñòâà, íà ñõîä-ñòâà â õàðàêòåðèòå è íå íà ïîñëåäíî ìÿñòî …âúçðàñòîâ ïîêàçàòåë – ìëàäèòå äåïóòàòè ñå ãðóïèðàëè îêîëî ëèáåðàëèòå,âúçðàñòíèòå îêîëî êîíñåðâàòîðèòå. Âîäà÷ íà ëèáåðàëèòå áèë ÏåòêîÊàðàâåëîâ, à íà êîíñåðâàòîðèòå - Äðàãàí Öàíêîâ.

Ïåòêî Êàðàâåëîâ

Íàêðàòêî èñòîðèÿòà íà Áúëãàðèÿ 11

Ñëåä åäèí áëèçî ïåòãîäèøåí ïåðèîä íà îòíîñèòåëíà ñòàáèëíîñò, âêîéòî ñå ñìåíÿò íÿêîëêî ïðàâèòåëñòâà òó íà åäíàòà ôîðìàöèÿ, òó íà äðóãàòà,â íåäðàòà íà îáùåñòâîòî çàïî÷âà äà íàçðÿâà èäåÿòà, ÷å òðÿáâà äà ñåïðåóñòàíîâè èçêóñòâåíîòî ðàçäåëÿíå íà ñòðàíàòà, êîåòî Âåëèêèòå ñèëèóçàêîíÿâàò ñ Áåðëèíñêèÿ äîãîâîð. Ñúåäèíåíèåòî íà Áúëãàðèÿ îò 1885 ã. åèñòîðè÷åñêè àêò, ïîäãîòâåí è îñúùåñòâåí ñàìî îò âîëÿòà è æåëàíèåòî íàáúëãàðñêèòå ïîëèòèöè è îáèêíîâåíè õîðà. Âúïðåêè ÷å ñðåùà îïîçèöèÿòà íàâñè÷êè åâðîïåéñêè ñèëè, âêëþ÷èòåëíî è íà öàðñêà Ðóñèÿ, â êðàéíà ñìåòêàáúëãàðèòå ïîñòèãàò öåëòà ñè äà âèäÿò Áúëãàðèÿ öÿëà. Èëè íàé-ìàëêîòî ïî÷òèöÿëà, çàùîòî äîðè ñëåä Ñúåäèíåíèåòî âñå îùå çåìèòå íà Ìàêåäîíèÿ èÎäðèíñêà Òðàêèÿ ñå íàìèðàò â Îñìàíñêàòà èìïåðèÿ.

Íà 5 ñåïòåìâðè â Ïëîâäèâ, ñòîëèöàòà íà Èçòî÷íà Ðóìåëèÿ,çàãîâîðíè÷åñêà ãðóïà îò áúëãàðñêè ïàòðèîòè, âîäåùà ôèãóðà ñðåä êîèòî åÇàõàðè Ñòîÿíîâ - áúäåùèÿò ëåòîïèñåö íà Àïðèëñêîòî âúñòàíèå, îñúùåñòâÿâàïðåâðàò êàòî àðåñòóâà íàìåñòíèêà íà ñóëòàíà â ãðàäà è îáÿâÿâà ïðîâèíöèÿòàçà ÷àñò îò Êíÿæåñòâî Áúëãàðèÿ. Ìàêàð ÷å â Ñîôèÿ îòäàâíà ñå ãîâîðè çàïîäãîòîâêàòà íà ïîäîáåí ñìåë è ïðîâîêàòèâåí àêò, íèêîé îò ïîëèòè÷åñêèòåäåéöè íå âÿðâà, ÷å “ëóäèòå ãëàâè” ñà ñïîñîáíè äà ãî îñúùåñòâÿò. Âúïðåêèòîâà ïðåâðàòúò å ïîñðåùíàò ñ âúîäóøåâëåíèå â öÿëàòà ñòðàíà êàòî äîðè êíÿçÁàòåíáåðã, íåçàâèñèìî îò ïðåäóïðåæäåíèÿòà è çàïëàõèòå, êîèòî ïîëó÷àâàîòâñÿêúäå, ãî áëàãîñëàâÿ è ãî ïðèåìà áåçóñëîâíî êàòî èçðàç íà íàðîäíàòàâîëÿ. Ñàìî ãîäèíà ïî-êúñíî òîâà îáà÷å ìó ñòðóâà êîðîíàòà. Ðóñêèÿò öàðÀëåêñàíäúð ²², êîéòî ïðåç 1879 ã. áåçàëòåðíàòèâíî íàëàãà Áàòåíáåðã çàáúëãàðñêè êíÿç, ïðåç 1886 ã. óñïåøíî ïðåäèçâèêâà íåãîâàòà àáäèêàöèÿ. Ìíîãîïðè÷èíè ìîãàò äà ñå òúðñÿò â òîçè àêò íà ïîðåäíî âìåøàòåëñòâî â ïîëèòèêàòàíà ìëàäàòà äúðæàâà, íî êàòî ãëàâíè ìîãàò äà ñå î÷åðòàÿò ñëåäíèòå – îò åäíàñòðàíà, âèñîêàòà ïîïóëÿðíîñò íà êíÿç Àëåêñàíäúð ² Áàòåíáåðã ñðåäáúëãàðñêîòî íàñåëåíèå, íåùî êîåòî íå ñå å õàðåñâàëî íà äâîðåöà â Ïåòåðáóðã,è îò äðóãà, ñðàâíèòåëíî íåçàâèñèìàòà ïîëèòèêà, êîÿòî òîé ïðîâåæäà, êîåòîïúê îòêðèòî å ïðîòèâîðå÷àëî íà ïúðâîíà÷àëíîòî íàìåðåíèå íà Ðóñèÿ çàìîùíî âëèÿíèå â ñòðàíàòà.

Òðÿáâà äà ñïîìåíåì è ïúðâàòà âîéíà, êîÿòî âîäè âå÷å îáåäèíåíàÁúëãàðèÿ â ñâîÿòà èñòîðèÿ.  èíòåðåñ íà Âåëèêèòå ñèëè å áèëî äà íÿìà ñèëíàñëàâÿíñêà äúðæàâà íà Áàëêàíèòå, à êîíôëèêòè ìåæäó ñëàâÿíèòå, ïîðàäè êîåòîîò Âèåíà ïîäñòðåêàâàò Ñúðáèÿ äà íàïàäíå ñâîÿòà íîâà ñúñåäêà - Áúëãàðèÿ.Âåäíàãà ñëåä Ñúåäèíåíèåòî Áåëãðàä ïðåäÿâÿâà òåðèòîðèàëíè ïðåòåíöèè êúìÁúëãàðèÿ êàòî êîìïåíñàöèÿ çàðàäè íîâèòå çåìè, êîèòî ïî÷òè äâîéíî óâåëè÷à-âàò òåðèòîðèÿòà é. Åñòåñòâåíî ÷å íÿìà ñòðàíà, êîÿòî äà ïðèåìå ïîäîáíè

12 Èñòîðèÿ íà áúëãàðñêàòà ëèòåðàòóðà (1878-1918)

íåëîãè÷íè è àáñóðäíè ïðåòåíöèè, è ñðúáñêèòå âîéñêè íàõëóâàò â îáåäèíåíîòîÊíÿæåñòâî. Èçíåíàäâàùî çà âñè÷êè, êîèòî ñà î÷àêâàëè áúðç è ëåñåí ðàçãðîì,áúëãàðñêàòà àðìèÿ íå ñàìî óñïÿâà äà ñïðå òÿõíîòî ïðèäâèæâàíå êúì Ñîôèÿ,íî è ñëåä ïðîäúëæèòåëíè ñðàæåíèÿ, óñïÿâà äà ãè èçòëàñêà îòâúä ñúùåñòâóâà-ùàòà ãðàíè÷íà áðàçäà. Ñëåä ïîìèðèåòî êàòî ñòàòóêâî íèùî íå ñå ïðîìåíÿ ñèçêëþ÷åíèå íà òîâà, ÷å Áúëãàðèÿ óòâúðæäàâà ïðàâîòî ñè íà íåçàâèñèìîñò èïðèäîáèâà íîâî ñàìî÷óâñòâèå ïðåä ñâîèòå ïî-âîéíñòâåíî íàñòðîåíè ñúñåäè.

Çà äà ðàçáåðåì íàé-äîáðå èñòîðè÷åñ-êèòå ðåøåíèÿ, êîèòî ñå âçèìàò â Áúëãàðèÿ ïîîíîâà âðåìå, òðÿáâà äà èìàìå ïðåäâèä, ÷å âúââúíøíîïîëèòè÷åñêè ïëàí âñè÷êè ñòúïêèòðÿáâàëî äà áúäàò ñúãëàñóâàíè ñ èíòåðåñèòåíà ãîëåìèòå åâðîïåéñêè äúðæàâè, êàêòî è ñòåçè íà Ðóñèÿ.  òîçè ñìèñúë íàñëåäíèêúò íàÁàòåíáåðã - Ôåðäèíàíä Ñàêñêîáóðãîòñêè,íåçàâèñèìî ÷å ñðåùà ïúðâîíà÷àëíî íåîäîáðå-íèåòî íà ïî÷òè âñè÷êè âëàäåòåëè â Åâðîïà,ñêîðî å ïðèåò çà áåçîïàñíà êîìïðîìèñíàôèãóðà. Êàòî âíóê íà ôðåíñêèÿ êðàë Ëóè-Ôèëèï è â ðîäíèíñêè âðúçêè ñ ïî÷òè âñè÷êèåâðîïåéñêè äèíàñòèè, îò Ôåðäèíàíä ñå î÷àêâàäà ïîñòèãíå âúòðåøíà ñòàáèëíîñò â ñòðàíàòà.È â òîçè ñìèñúë íàäåæäèòå íà áúëãàðñêèÿíàðîä ñå îïðàâäàâàò.

Çà ïîâå÷å îò 30-ãîäèøíîòî ìó âëàñòâàíå (îò 7 þëè 1887 äî 3 îêòîìâðè1918) Áúëãàðèÿ ïðèäîáèâà ïúëíà ïîëèòè÷åñêà íåçàâèñèìîñò ïðåç 1908 ã.,êîãàòî å îáÿâåíà çà öàðñòâî, è îñúùåñòâÿâà áúðç èêîíîìè÷åñêè íàïðåäúê.×ðåç çàêîíè ñå ïîäïîìàãàò áúëãàðñêîòî ïðîèçâîäñòâî è èíäóñòðèÿ, à òîâàïðîìåíÿ íå ñàìî ñîöèàëíèÿ êëèìàò, íî è âåêîâíèòå íàãëàñè â áúëãàðñêèÿìàíòàëèòåò. Ïîñòåïåííî ïàòðèàðõàëíîòî ìèñëåíå è ïîâåäåíèå, êîèòî ñàäîìèíèðàëè íå ñàìî ñðåä ñåëñêîòî, íî ñà áèëè ïðèñúùè è çà ôîðìèðàùîòîñå ãðàäñêî íàñåëåíèå, çàïî÷âàò äà ñå èçìåñòâàò îò íîâè öåííîñòè. Ìíîãîáúëãàðè ïîëó÷àâàò îáðàçîâàíèå â ãîëåìèòå åâðîïåéñêè ñòîëèöè è ñëåäçàâðúùàíåòî ñè ñå âêëþ÷âàò â êóëòóðíèÿ è îáùåñòâåí æèâîò íà ñòðàíàòà.Åëåêòðè÷åñêîòî îñâåòëåíèå, æåëåçíèöèòå è òåëåôîíúò ñå ïðåâðúùàò â åæåäíå-âèå çà ãîëÿìà ÷àñò îò áúëãàðèòå, êîåòî ïðîìåíÿ êàêòî ñòåðåîòèïà èì íà æèâîò,òàêà è òåõíèÿ ñâåòîãëåä. Åòî êàê îïèñâà òàçè ïðîìÿíà â áèòà íà áúëãàðèíàãîëåìèÿò èñòîðèê Ïåòúð Ìóòàô÷èåâ: “Çà äîáðî èëè çëî âúíøíèÿò âèä íà

Ôåðäèíàíä

Íàêðàòêî èñòîðèÿòà íà Áúëãàðèÿ 13

íàøèòå ãðàäîâå è ñåëà å ïî÷òè èçöÿëî ïðåîáðàçåí. Òåñíèòå è êðèâè òóðñêèñîêàöè â ãðàäîâåòå íàâñÿêúäå ñà èç÷åçíàëè. Íàðåä ñ òÿõ èç÷åçíàëè ñà, çàìåíåíèñ íîâè è ïî-õèãèåíè÷íè ñãðàäè, åäíîâðåìåøíèòå áîðäåè, ãäåòî ïîä ñëàìåíèïîêðèâè æèâååøå íàåäíî ñ äîáèòúêà ñè íàñåëåíèåòî îò ïîëñêèòå íè ñåëà. Ñåëåêòðè÷åñòâî ñà îñâåòåíè íå ñàìî ïî÷òè âñè÷êè íàøè ãðàäîâå, íî è íàñåëåíèìåñòà â îáëàñòè, ãäåòî äîñêîðî ãàçåíè÷åòî èëè áîðèíàòà áÿõà åäíè÷êîòîîñâåòèòåëíî ñðåäñòâî. Íåîáèêíîâåíî ìíîãî çà åäèí òúé êúñ ïåðèîä åíàïðàâåíî è â îáëàñòòà íà âîäîñíàáäÿâàíåòî: òå÷àùà ÷èñòà âîäà èìàò âå÷å èñåëèùà, ÷èèòî æèòåëè âèíàãè ñà áèëè ïðèíóäåíè äà çàäîâîëÿâàò íóæäèòå ñèîò ìúòíè ëîêâè. Íàðåä ñ âñè÷êî òîâà ïúëåí ïðåâðàò å èçâúðøåí è â êúùíàòàóðåäáà íå ñàìî íà ãðàæäàíèíà, íî è íà ñðåäíèÿ ñåëÿíèí. Ðîãîçêàòà è êîçÿêúòèëè ÷åðãàòà, âúçãëàâíèöàòà è òðèíîæíîòî ñòîë÷å âå÷å íå ñà åäèíñòâåíàòàìåáåë â íåãîâèÿ äîì.”

 ñúùîòî âðåìå íå âñè÷êî òå÷å ãëàäêî ïðè òîçè èíòåíçèâåí ïðîöåñ íàìàòåðèàëåí è äóõîâåí ïðåëîì.  îáùåñòâîòî ñå îôîðìÿò âçàèìíî îòðè÷àùèñå òåíäåíöèè. Åäèííîòî ñúçíàíèå íà áúëãàðèíà îòïðåäè Îñâîáîæäåíèåòî ñåðàçïàäà íà ìíîæåñòâî êúñîâå - âñåêè ñúñ ñîáñòâåíà íàãëàñà è öåííîñòíà îðèåí-òàöèÿ. Íàé-îáùî ïðåç òàçè åïîõà ñå îôîðìÿò íÿêîëêî ïîëþñà íà ïðîòèâî-ïîñòàâÿíå: ñòàðè - ìëàäè, ðóñîôèëè - ïðèâúðæåíèöè íà Çàïàäíà Åâðîïà, ãðàä- ñåëî. Íàé-äîáðå ðàçëè÷èÿòà â ïîêîëåíèÿòà å îïèñàë ïðîôåñîð ÊîíñòàíòèíÃúëúáîâ, êîéòî íè äàâà ñëåäíàòà ñèìâîëè÷íà êàðòèíà: “ åäíàòà ñòàÿ áàùàòàñòîè ïî òóðñêè íà ìèíäåð÷åòî è ïåå “Áîðÿíî, Áîðÿíêå”, êàòî ñè ïðèãëàñÿ íàòàìáóðàòà, à â äðóãàòà ñòàÿ ñèíúò ÷åòå Óàéä è ìå÷òàå çà ìóçèêàòà íà Ãðèã.”

Íî âåðîÿòíî íàé-îòëè÷èòåëíèÿò áåëåã íà áúëãàðèíà â ñðàâíåíèå ñâñè÷êè îñòàíàëè ñòðàíè îò Öåíòðàëíà è Èçòî÷íà Åâðîïà å ñèëíàòà ïîëÿðè-çàöèÿ â ïîëèòè÷åñêèòå ìó ïðåäïî÷èòàíèÿ. Åäâà ëè â äðóãà ñòðàíà íàÁàëêàíñêèÿ ïîëóîñòðîâ èìà òîëêîâà êðàéíè ïî÷èòàòåëè, îò åäíà ñòðàíà, íàÐóñèÿ è, îò äðóãà, íà Çàïàäíà Åâðîïà. Îôîðìèëè ñå îùå â ìåñåöèòå ñëåäÎñâîáîæäåíèåòî, òåçè äâå òåíäåíöèè ñúçäàâàò ðåëåôà íà ïîëèòè÷åñêèÿ æèâîòâ ñòðàíàòà íå ñàìî â êðàÿ íà Õ²Õ âåê, íî ñúùî òàêà è ïðåç öåëèÿ ÕÕ âåê.Áèõìå êàçàëè äîðè, ÷å è â ñúâðåìåííàòà ïîëèòè÷åñêà êàðòà íà Áúëãàðèÿ íàé-ìíîãî ïðèâúðæåíèöè èìàò äâå ïàðòèè – ïðîðóñêî íàñòðîåíàòà ÁÑÏ (ÁúëãàðñêàÑîöèàëèñòè÷åñêà Ïàðòèÿ) è ïðîçàïàäíî îðèåíòèðàíàòà ÑÄÑ (Ñúþç íàÄåìîêðàòè÷íèòå Ñèëè).

Íå å òðóäíî äà ñå äàäå îáÿñíåíèå íà òîçè íå òîëêîâà ïîëèòè÷åñêè,êîëêîòî ïñèõîëîãè÷åñêè ôåíîìåí. Çà ìíîãî áúëãàðè Ðóñèÿ å íå ñàìî íàé-ãîëÿìàòà è ìîãúùà ñëàâÿíñêà ñòðàíà, íî â íåÿ òå âèæäàò è îñâîáîäèòåëÿ íàñâîÿòà ðîäèíà îò òóðñêîòî èãî è ñâîÿ òðàäèöèîíåí ïîêðîâèòåë. Ðàçáèðà ñå,

14 Èñòîðèÿ íà áúëãàðñêàòà ëèòåðàòóðà (1878-1918)

ñúùåñòâóâàò è ïî-äúëáîêè ïðè÷èíè, ñðåä êîèòî ùå èçòúêíåì ñëàâÿíñêàòàïðèíàäëåæíîñò íà äâàòà íàðîäà, âàæíèòå êóëòóðíè âðúçêè, ïðîäúëæèëèñòîëåòèÿ, è ëèïñàòà íà åçèêîâà áàðèåðà. Òîâà ñà äîêàçàòåëñòâà áåç àëòåðíàòèâàçà âñè÷êè ðóñîôèëè îò êðàÿ íà Õ²Õ âåê. Ïî÷èòàòåëèòå íà Çàïàäíà Åâðîïà, îòñâîÿ ñòðàíà, âèíàãè ñà èçòúêâàëè ìàòåðèàëíîòî áëàãîïîëó÷èå, âèñîêèòåêóëòóðíè äîñòèæåíèÿ è äóõîâåí àðèñòîêðàòèçúì êàòî áåçñïîðíèäîêàçàòåëñòâà, ÷å ñòðàíàòà òðÿáâà äà ñëåäâà ïðîçàïàäíèÿ ìîäåë. Ìîæå äà ñåêàæå, ÷å ïî÷òè íÿìà ïåðèîä îò èñòîðèÿòà íà Áúëãàðèÿ, â êîéòî äà íå ñà ñåïðîÿâÿâàëè äâåòå òåíäåíöèè, âçàèìíî îòðè÷àéêè ñå âúâ âñÿêà åäíà îáëàñò íàîáùåñòâåíèÿ æèâîò - îò ïîëèòèêàòà äî êóëòóðàòà.

Ïðåç òîçè ïåðèîä çàïî÷âà äà ñå îôîðìÿ è íàïðåæåíèåòî ìåæäóãðàäñêàòà è ñåëñêàòà êóëòóðà, íî òî ïðèäîáèâà äðàìàòè÷íè èçìåðåíèÿ âñðåäàòà íà 20-òå ãîäèíè, êàêòî è ïî âðåìå íà èíäóñòðèàëèçàöèÿòà ïðåç 50-òåãîäèíè íà ÕÕ âåê. Åäíî îò íåùàñòèÿòà íà ñòðàíàòà å, ÷å â ïî÷òè âñåêèèñòîðè÷åñêè ïåðèîä ñå ïðàâÿò îïèòè çà íåéíîòî òëàñêàíå â ïîñîêà ðàçëè÷íàîò òàçè, êîÿòî å ïðèñúùà çà íåéíîòî åñòåñòâåíî ðàçâèòèå. Ïîâå÷å îò ïîëîâèíõèëÿäîëåòèå õðèñòèÿíñêîòî íàñåëåíèå ïî áúëãàðñêèòå çåìè å ïðåäñòàâëÿâàëîäðåáíè çåìåäåëñêè ñîáñòâåíèöè, íàïúëíî áåçïðàâíè â ïîëèòè÷åñêè ñìèñúëíà äóìàòà. Êîãàòî ñâîáîäàòà ñòàâà ðåàëíîñò â êðàÿ íà ìèíàëîòî ñòîëåòèå, âïðîïîðöèîíàëíî îòíîøåíèå ñåëñêîòî íàñåëåíèå å ïðåäñòàâëÿâàëî ïîâå÷å îò80 % îò æèòåëèòå íà ñòðàíàòà. Òîâà ñà áúëãàðè ñ èçãðàäåí îò ñòîëåòèÿñòåðåîòèï íà æèâååíå è íà ìèñëåíå.

Ñ êàêâî ñå õàðàêòåðèçèðà òîçè ÷îâåê? Åòî íÿêîè îò íåãîâèòå íàé-òèïè÷íè áåëåçè: ñèëíà îáâúðçàíîñò ñúñ çåìÿòà, ïîðàäè ñïåöèôè÷íèòåïðîèçâîäñòâåíè îòíîøåíèÿ â Îñìàíñêàòà èìïåðèÿ; ñèëíà ðîäñòâåíàòðàäèöèÿ, ïîðàäè òîâà, ÷å ñàìî â ñåìåéñòâîòî áúëãàðèíúò å íàìèðàëñèãóðíîñò è çàêðèëà; åãîöåíòðèçúì, äúëæàù ñå íà îãðàíè÷åíèÿ ñîöèàëåíæèâîò, è íå íà ïîñëåäíî ìÿñòî, åäèí ñâåòîãëåä, áëèçúê äî òîçè íà èçòî÷íèÿ÷îâåê è íàïúëíî ðàçáèðàåì ñ îãëåä íà ïðîäúëæèòåëíèÿ ïåðèîä íà ñúæèòåëñòâîñ òóðñêîòî íàñåëåíèå. Âñè÷êè òåçè íàñëåäåíè ÷åðòè ùÿõà äà áúäàòèçêëþ÷èòåëíî ïîëåçíè è êðåàòèâíè, àêî ñå èçïîëçâàõà ïðåç ãîäèíèòå â òÿõíàòàåñòåñòâåíà è õàðàêòåðíà ôîðìà. Íî, êàêòî âå÷å êàçàõìå, ðÿäêî â áúëãàðñêàòàèñòîðèÿ ñå íàìèðà íÿêîé, êîéòî äà ñå çàìèñëè íàä òåçè íåùà. Âåäíàãà ñëåäÎñâîáîæäåíèåòî ïîëèòè÷åñêèòå äåéöè â Áúëãàðèÿ ñå îïèòâàò äà êîìïåíñèðàòâñåîáùàòà èçîñòàíàëîñò, êàòî êîïèðàò åäèí ïîëèòè÷åñêè è îáùåñòâåí ìîäåë,õàðàêòåðåí çà ñòðàíèòå îò Çàïàäíà Åâðîïà. Êàòî ñëåäñòâèå â ñúçíàíèåòî íàîãðîìíà ÷àñò îò íàñåëåíèåòî íà ñòðàíàòà íàñòúïâàò öåííîñòíè êàòàêëèçìè.Áëîêèðàò ñå íå ñàìî êóëòóðíè, íî è ÷èñòî ïñèõîëîãè÷åñêè ìåõàíèçìè íà

Íàêðàòêî èñòîðèÿòà íà Áúëãàðèÿ 15

ïîâåäåíèå. Áúëãàðèíúò ñå îçîâàâà â ñèòóàöèÿòà íà ÷óæäåíåö â ñîáñòâåíàòàñè äúðæàâà. Çà íåãî ïðåäñòàâè êàòî ïðîãðåñ, êóëòóðà, èíèöèàòèâà, âëàñò èìàòíàïúëíî ðàçëè÷åí ñìèñúë îò òîçè, êîéòî êîíñòèòóöèÿòà è ÷àñò îò áúëãàðñêàòàèíòåëèãåíöèÿ ðàçáèðàò.  òîçè ñìèñúë âìåñòî äà âëîæè óñèëèå, çà äàïðåîäîëåå òîçè êîíôëèêò ñ äúðæàâíîñòòà, áúëãàðèíúò îùå ïîâå÷å ñå çàòâàðÿ,“åìèãðèðà” îò îò÷óæäåíàòà äåéñòâèòåëíîñò è âúçïèòàâà â ñåáå ñè ÷óâñòâî íàâúòðåøíî ïðîòèâîïîñòàâÿíå íà âñÿêà åäíà âëàñò. Ïîñòåïåííî òàçè àáñòðàêòíàâëàñò çàïî÷âà äà ñå âúçïðèåìà êàòî åìàíàöèÿ íà äúðæàâàòà è íà ñúäáîâíèòåñèëè â ñâåòà êàòî öÿëî. Òàçè íðàâñòâåíà àíàðõèñòè÷íîñò âå÷å íå å ñàìîïñèõîëîãè÷åñêè ïðîáëåì, à õàðàêòåðîëîãè÷åí áåëåã ñ âàæíè êóëòóðíè èñîöèàëíè ïîñëåäèöè. ×ðåç íåãî áèõìå ìîãëè äà ñè îáÿñíèì ìíîãî ïàðàäîêñèêàêòî îò íîâàòà èñòîðèÿ íà ñòðàíàòà, òàêà è îò èñòîðèÿòà íà áúëãàðñêàòàëèòåðàòóðà.

Âñè÷êè òåçè ïðîáëåìè, â ïîâå÷åòî ñëó÷àè îò ïñèõîëîãè÷åñêî åñòåñòâî,â åäèíñòâî ñ íåäàëíîâèäíàòà ïîëèòèêà íà áúëãàðñêèòå âîäà÷è è íåáëàãî-ïðèÿòíàòà ìåæäóíàðîäíà êîíþíêòóðà äîâåæäàò Áúëãàðèÿ â ñúâñåì êðàòúêñðîê îò âðåìå äî äâå íàöèîíàëíè êàòàñòðîôè. Ïðåç åñåíòà íà 1912 ã. çàïî÷âàÁàëêàíñêàòà âîéíà. Íà ïðàêòèêà îñíîâíàòà é öåë å îñâîáîæäàâàíåòî íàçåìèòå íà Îñìàíñêàòà èìïåðèÿ å ðàçïðåäåëåíèåòî èì ìåæäó íàé-çàèíòåðåñóâàíèòå äúðæàâè - Áúëãàðèÿ, Ãúðöèÿ è Ñúðáèÿ. Ñàìî çà íÿêîëêîìåñåöà îáåäèíåíèòå àðìèè íà ñúþçíèöèòå îñâîáîæäàâàò ïî÷òè öåëèÿïîëóîñòðîâ îò òóðñêèòå âîéñêè. Òóðöèÿ, âúïðåêè ÷å îêàçâà ñåðèîçíàñúïðîòèâà, â êðàÿ íà êðàèùàòà ñå çàäîâîëÿâà ñ ïî÷òè ñèìâîëè÷íîòî ñèïðèñúñòâèå íà Ñòàðèÿ êîíòèíåíò.

Îò òîçè ìîìåíò îáà÷å íàñòàâà äðàìàòà çà ñòðàíèòå ïîáåäèëêè. Âíåâúçìîæíîñò äà ñè ïðåðàçïðåäåëÿò îêóïèðàíèòå òåðèòîðèè, Ñúðáèÿ è Ãúðöèÿñå ñúþçÿâàò ñ öåë äà èçòëàñêàò áúëãàðñêàòà àðìèÿ îò çåìèòå íà Ìàêåäîíèÿ,ïî òîâà âðåìå íàñåëåíà ïðåäèìíî îò áúëãàðñêî íàñåëåíèå. Ðóìúíèÿ è Òóðöèÿñå âúçïîëçâàò îò êðèçàòà â îòíîøåíèÿòà ìåæäó ïîáåäèòåëèòå îò Áàëêàíñêàòàâîéíà è íà ñâîé ðåä íàñòúïâàò â òåðèòîðèÿòà íà Áúëãàðèÿ. Ïðèòèñíàòà îòâñè÷êè ñâîè ñúñåäè Áúëãàðèÿ å ïðèíóäåíà äà êàïèòóëèðà è äà ïîäïèøå ïðåçëÿòîòî íà 1913 ã. â Áóêóðåù ìèðåí äîãîâîð.  áúëãàðñêàòà èñòîðèîãðàôèÿòîçè äîãîâîð ñå îïðåäåëÿ êàòî Ïúðâàòà íàöèîíàëíà êàòàñòðîôà. Íà ïðúâïîãëåä òîâà çâó÷è ñòðàííî îñîáåíî êàòî ñå èìà ïðåäâèä, ÷å ñòðàíàòà èìàòåðèòîðèàëíè ïðèäîáèâêè – ñòàâà äóìà çà Ïèðèíñêà Ìàêåäîíèÿ. Íî òîâà ñåîïðåäåëÿ êàòî íåçíà÷èòåëíà ÷àñò â ñðàâíåíèå ñ îáùàòà òåðèòîðèÿ, íàñåëåíàîò åòíè÷åñêè áúëãàðè. Èçñëåäâàíèÿ äîêàçâàò, ÷å Áúëãàðèÿ óñïÿâà äà ïðèáàâèêúì òåðèòîðèèòå ñè åäâà 20 % îò òÿõ.

16 Èñòîðèÿ íà áúëãàðñêàòà ëèòåðàòóðà (1878-1918)

Ñàìî ñëåä äâå ãîäèíè ñòðàíàòà ñå âêëþ÷âà åôåêòèâíî è âúâ âå÷åâîäåùàòà ñå Ïúðâà ñâåòîâíà âîéíà. Íî èçáîðúò íà íåéíèòå ïîëèòèöè äàó÷àñòâà íà ñòðàíàòà íà Öåíòðàëíèòå ñèëè – Àâñòðî-Óíãàðèÿ, Ãåðìàíèÿ èÒóðöèÿ ñå îêàçâà ïîãðåøíà ñòúïêà. Êðàÿò íà âîéíàòà òîçè ïúò íå äîâåæäàñàìî äî ðàçî÷àðîâàíèå. Ïðåç åñåíòà íà 1918 ã. Áúëãàðèÿ íà ïðàêòèêà åðàçîðåíà, àðìèÿòà äåìîðàëèçèðàíà, à íàñåëåíèåòî äîâåäåíî äî îò÷àÿíèå.Òîãàâà ñå ñëó÷âà íåùî, êîåòî óñêîðÿâà çàäàâàùàòà ñå êàòàñòðîôà – ÷àñò îòáúëãàðñêàòà àðìèÿ îáÿâÿâà áóíò è íåïîä÷èíåíèå êàòî ñå íàñî÷âà êúì ñòîëèöàòàñ öåë äà ñå ñàìîðàçïðàâè ñúñ ñâîÿ öàð è óïðàâíèöèòå. Íåçàâèñèìî îò òîâà, ÷åâúñòàíèåòî íå óñïÿâà çà âñè÷êè å ÿñíî, ÷å êðàÿò å íàñòúïèë – çà ïúðâè ïúòñëåä Îñâîáîæäåíèåòî áúëãàðè âîþâàò ñðåùó áúëãàðè.

Áúëãàðèÿ èçæèâÿâà ñâîÿ àïîêàëèïñèñ. Àáäèêàöèÿòà íà öàð Ôåðäèíàíäïðåç îêòîìâðè 1918 ã. å êóëìèíàöèÿòà íà Âòîðàòà íàöèîíàëíà êàòàñòðî-ôà. Ñòðàíàòà å íà íàé-íèñêàòà òî÷êà â ñâîåòî èêîíîìè÷åñêî, ïîëèòè÷åñêî èìîðàëíî ðàçâèòèå. Îòòóê íàñåòíå íèùî ïî-ëîøî íå ìîæå äà ñå ñëó÷è è ïîðàäèòàçè ïðè÷èíà ãîäèíàòà 1918 ñå âúçïðèåìà çà ãðàíè÷íà â èñòîðèÿòà íà ñòðàíàòà.

Ñïèðàìå äî òóê ñ èñòîðè÷åñêèòå êàòàêëèçìè, çà äà ïðîñëåäèì ñåãàâúçðàæäàíèÿòà è ïàäåíèÿòà â ëèòåðàòóðàòà íà ñòðàíàòà ïðåç òîçè òàêà äîáðåçàïî÷íàë è òàêà òðàãè÷íî ïðèêëþ÷èë ïåðèîä îò èñòîðèÿòà íà Áúëãàðèÿ.

Áúëãàðèÿ ñïîðåä Áóêóðåùêèÿ äîãîâîð

Îáù ïîãëåä âúðõó ëèòåðàòóðíèòå ïðîöåñè ... 17

ÎÁÙ ÏÎÃËÅÄ ÂÚÐÕÓ ËÈÒÅÐÀÒÓÐÍÈÒÅ ÏÐÎÖÅÑÈÂ ÏÅÐÈÎÄÀ ÑËÅÄ ÎÑÂÎÁÎÆÄÅÍÈÅÒÎ ÄÎ ÏÚÐÂÀÒÀ

ÑÂÅÒÎÂÍÀ ÂÎÉÍÀ

Ïðåäè âñè÷êî òðÿáâà äà îòãîâîðèì íà âúïðîñà çàùî èìåííî êðàÿòíà Ïúðâàòà ñâåòîâíà âîéíà ñå ïðåâðúùà â åäíà îò ãðàíèöèòå íà áúëãàðñêèÿëèòåðàòóðåí ïðîöåñ. Îñâåí â ÷èñòî ëèòåðàòóðåí ïëàí, îòãîâîðà áèõìå ìîãëèäà ïîòúðñèì è â èñòîðè÷åñêèÿ êîíòåêñò.

Âå÷å êàçàõìå, ÷å òðèòå âîéíè, â êîèòî Áúëãàðèÿ ó÷àñòâà ïðåç âòîðîòîäåñåòèëåòèå íà ÕÕ âåê, îêàçâàò ãîëÿìî âëèÿíèå íå ñàìî â îáùåñòâåíèÿ, íî èâ êóëòóðíèÿ æèâîò íà ñòðàíàòà. Ïî-ãîëÿìàòà ÷àñò îò òâîðöèòå ó÷àñòâàò âúââîåííèòå äåéñòâèÿ, à âúçìîæíîñòòà äà ñå òâîðè è ìèñëè çà èçêóñòâîïðàêòè÷åñêè å ñèëíî îãðàíè÷åíà â ïåðèîäà ìåæäó 1912 è 1918 ãîäèíà.Èêîíîìè÷åñêàòà êðèçà, êîÿòî èçæèâÿâà ñòðàíàòà, ñå ñú÷åòàâà ñ îáùåñòâåíàðàçðóõà è åêçèñòåíöèàëíàòà áåçïúòèöà. Ñëåä Ïúðâàòà ñâåòîâíà âîéíàöåííîñòèòå â ñâîÿ íàé-øèðîê àñïåêò íàïúëíî ñå ïðîìåíÿò è òîâà áåçñúìíåíèå çàñÿãà è ñôåðàòà íà èçêóñòâîòî.

Îò ÷èñòî ëèòåðàòóðíà ãëåäíà òî÷êà òîâà âðåìå ñúâïàäà ñ áóðíîòîðàçâèòèå íà áúëãàðñêèÿ ñèìâîëèçúì. Ñëåä êðàÿ íà âîéíèòå ïî÷òè âñè÷êèñèìâîëèñòè îáðúùàò ãðúá íà èäåàëèñòè÷íîòî òå÷åíèå è ñå íàñî÷âàò êúìðàçëè÷íèòå ôîðìè íà ëèòåðàòóðíèÿ àâàíãàðäèçúì, êîéòî ñå ðàçâèâà àêòèâíîâ Çàïàäíà Åâðîïà ïðåç ñúùèÿ ïåðèîä. Òàêà ñëåä 1918 ã. áúëãàðñêàòà ëèòåðàòóðàâå÷å ñå ñèíõðîíèçèðà ñ òåíäåíöèèòå â åâðîïåéñêàòà êóëòóðà êàòî ïðåîäîëÿâàñâîåòî çàêúñíÿëî-óñêîðåíî ðàçâèòèå, äúëæàùî ñå íà ñðàâíèòåëíî ïî-êúñíîòîîñâîáîæäåíèå íà Áúëãàðèÿ îò Îñìàíñêîòî âëàäè÷åñòâî.

Âåðîÿòíî ïîðàäè òàçè ïðè÷èíà ñå å óòâúðäèëî äà ñå ãîâîðè çà äâàäÿëà â áúëãàðñêàòà ëèòåðàòóðà ñëåä Îñâîáîæäåíèåòî - Íîâà (1878 – 1918) èÑúâðåìåííà (1918 – äî íàøè äíè) ëèòåðàòóðà. Òðÿáâà äà ïðèçíàåì âå÷å îòïðàãà íà òðåòîòî õèëÿäîëåòèå, ÷å åäíî òàêîâà ðàçäåëåíèå èçãëåæäà âñå ïî-íåóáåäèòåëíî íàé-âå÷å ïîðàäè îáâúðçâàíåòî íà ëèòåðàòóðàòà îò 20-òå ãîäèíèíà ÕÕ âåê ñ ïðîöåñèòå îò ñúâðåìåííîñòòà íè. Âúïðåêè òîâà òàêà ïðèåòàïåðèîäèçàöèÿòà íà áúëãàðñêàòà ëèòåðàòóðà ñëåä Îñâîáîæäåíèåòîâå÷å å ïðèäîáèëà ñâîåòî äîðè èíñòèòóöèîíàëíî ëèöå è â áúëãàðñêèòåóíèâåðñèòåòè ëåêöèîííèòå êóðñîâå ñà ðàçäåëåíè íà Íîâà áúëãàðñêàëèòåðàòóðà è Ñúâðåìåííà áúëãàðñêà ëèòåðàòóðà.

18 Èñòîðèÿ íà áúëãàðñêàòà ëèòåðàòóðà (1878-1918)

Ëèòåðàòóðíèòå ïðîöåñè ñëåä Îñâîáîæäåíèåòî (1878ã.) äî êðàÿ íàÏúðâàòà ñâåòîâíà âîéíà (1918ã.) î÷åðòàâàò ìîæå áè íàé-âàæíèÿ ïåðèîä îòðàçâèòèåòî íà áúëãàðñêàòà ëèòåðàòóðà. Ïðåäè âñè÷êî òðÿáâà äà îòáåëåæèì,÷å ëèòåðàòóðàòà â êðàÿ íà Õ²Õ âåê å èìàëà ìíîãî ïî-ãîëÿìî îáùåñòâåíîçíà÷åíèå, îòêîëêîòî èìà â äíåøíè äíè. Òîâà ñå äúëæè íàé-âå÷å íà ôàêòà, ÷åïî îíîâà âðåìå íå ñà ñúùåñòâóâàëè ñúâðåìåííèòå ôîðìè çà èäåîëîãè÷åñêî èìåäèéíî âëèÿíèå, êàêâèòî ñà ðàäèîòî, òåëåâèçèÿòà, ìîáèëíèòå êîìóíèêàöèèè Èíòåðíåò. Ïîðàäè òàçè ïðè÷èíà ïèñàíîòî ñëîâî å êîíöåíòðèðàëî â ñåáå ñèâñè÷êè ôóíêöèè íà èçáðîåíèòå ìîäåðíè ñðåäñòâà çà âúçäåéñòâèå âúðõóñúçíàíèåòî è êóëòóðàòà íà ÷îâåêà. Ëèòåðàòóðàòà å ïðåäñòàâëÿâàëà øèðîêàèäåîëîãåìíà òåðèòîðèÿ, íà êîÿòî ñà ñå ñáëúñêâàëè íå ñàìî ÷èñòî åñòåòè÷åñêèïðèíöèïè, íî ñúùî òàêà èêîíîìè÷åñêè, ñîöèàëíè è ÷åñòî ïúòè ïîëèòè÷åñêèèíòåðåñè.  òîçè ñìèñúë ëèòåðàòóðàòà å áèëà èçêëþ÷èòåëíî âàæíà èíñòèòóöèÿâ îáùåñòâåíèÿ è êóëòóðåí æèâîò íà íîâàòà äúðæàâà.

 ÷èñòî õóäîæåñòâåíî îòíîøåíèå â ïåðèîäà ñëåä Îñâîáîæäåíèåòî ñåîôîðìÿò íàé-îáùî êàçàíî ôîðìàòà è ñúäúðæàíèåòî íà áúëãàðñêàòàëèòåðàòóðà. Äîèçãðàæäà ñå âå÷å êàòî åñòåñòâåí è âúòðåøíî ëîãè÷åí ïðîöåññèñòåìàòà íà ëèòåðàòóðíèòå æàíðîâå, ñúçäàäåíà â êðàÿ íà Âúçðàæäàíåòî.Ïîñòåïåííî ñå îáðàçóâà îïðåäåëåíà êëàñà îò õîðà íà óìñòâåíèÿ òðóä, êîèòîæèâåÿò îñíîâíî â ñâåòà íà õóäîæåñòâåíèòå è åñòåòè÷åñêèòå çàêîíè, êàòî ïîòîçè íà÷èí ñå îôîðìÿ áúëãàðñêàòà ñëåäîñâîáîæäåíñêà èíòåëèãåíöèÿ.

Õàðàêòåðíà ÷åðòà íà ïèñàòåëèòå ñëåä Îñâîáîæäåíèåòî å èçêëþ÷èòåëíîñèëíèÿò èíäèâèäóàëèçúì. Òâîðöèòå ïî îíîâà âðåìå íå ñå îáåäèíÿâàò îêîëîèäåîëîãè÷åñêè è òåîðåòè÷åñêè øêîëè, íèòî îêîëî íÿêàêâè ëèòåðàòóðíèïðèíöèïè – åäèíñòâåíîòî, êîåòî ãè ðúêîâîäè å ñòðàñòòà êúì ñëîâîòî èïðåäñòàâÿíåòî íà ñîáñòâåíîòî ðàçáèðàíå çà èñòèíàòà çà áëèçêîòî ìèíàëî.Ëèòåðàòóðíèÿò êðèòèê îò êðàÿ íà Õ²Õ âåê ä-ð Êðúñòüî Êðúñòåâ âèæäàîñîáåíîñòèòå íà áúëãàðñêèÿ èíòåëèãåíò â “íåãîâèÿ êðàåí èíäèâèäóàëèçúì,íåãîâàòà çàòâîðåíîñò â „îñîáåí” - òÿñíî ñóáåêòèâåí - ìèð îò ÷óâñòâà èèíòåðåñè, çàòâîðåíîñò, êîÿòî íå ïîçâîëÿâà íèêîìó äà èçëåçå èç ñåáå ñè, äàâúçïðèåìå ÷óæäè èíòåðåñè è âëèÿíèÿ è ñàì îò ñâîÿ ñòðàíà äà ãè âíóøè è ïîòîÿ íà÷èí äà ñúçäàäå ìîùíè è æèçíåñïîñîáíè äâèæåíèÿ.” Ä-ð Ê. Êðúñòåâïðåäñòàâÿ òåçè ÷åðòè îòêúì òÿõíàòà îòðèöàòåëíà ñòðàíà, íî òðÿáâà äàîòáåëåæèì, ÷å îò îïðåäåëåí úãúë íà âúçïðèåìàíå òå ìîãàò äà ñå âúçïðèåìàòè êàòî êà÷åñòâà.

Áåç èçêëþ÷èòåëíî ñèëíèòå òâîð÷åñêè èíäèâèäóàëíîñòè â êðàÿ íà Õ²Õâåê åäâà ëè áúëãàðñêàòà ëèòåðàòóðà ùåøå äà óñïåå çà êðàòêèÿ ñðîê îò íÿêîëêîäåñåòèëåòèÿ äà ïðåîäîëåå ñâîÿòà íà ïðúâ ïîãëåä íåïðåîäîëèìà èçîñòàíàëîñò.

Îáù ïîãëåä âúðõó ëèòåðàòóðíèòå ïðîöåñè ... 19

Âñåêè åäèí îò ãîëåìèòå ïèñàòåëè ñëåä Îñâîáîæäåíèåòî êîíöåíòðèðà âòâîð÷åñòâîòî ñè ñïåöèôè÷íè áåëåçè, êîèòî ïî ïðèíöèï ñà ïðèñúùè íàõóäîæåñòâåíèòå øêîëè, êîèòî îòñúñòâàò ñúâñåì åñòåñòâåíî ïî îíîâà âðåìå âáúëãàðñêàòà ëèòåðàòóðà. Óïðåêúò íà ä-ð Êðúñòåâ, ÷å èíòåëåêòóàëåöúò íå åìîãúë “äà ñúçäàäå ìîùíè è æèçíåñïîñîáíè äâèæåíèÿ”, å âåðåí äîòîëêîâàäîêîëêîòî ñúçäàâàíåòî èì ñå âúçïðèåìà êàòî êîíêðåòíà çàäà÷à. Ïî-âÿðíî áèáèëî äà ñå êàæå, ÷å òâîðåöúò â òîêó ùî îñâîáîäåíà Áúëãàðèÿ å âúïëúùàâàëñàìèòå åñòåòè÷åñêè äâèæåíèÿ. Ïîðàäè òàçè ïðè÷èíà ùå âèäèì êàêåñòåòè÷åñêèòå ñáëúñúöè ñå ïðåâðúùàò â åäíî ñòðàííî ïðåïëèòàíå ìåæäóèäåéíî-ôèëîñîôñêè ïîñòàíîâêè è èíäèâèäóàëíè ãëåäíè òî÷êè. Ïî òîçè íà÷èíáúëãàðñêàòà ëèòåðàòóðà ñå ðàæäà íà ãðàíèöàòà ìåæäó îáåêòèâíîòî èñóáåêòèâíîòî, ìåæäó ñòèëà è áåçñòèëèåòî, ìåæäó õóäîæåñòâåíîòî èíåõóäîæåñòâåíîòî.

Íàé-ãîëÿìîòî èìå â íîâàòà áúëãàðñêà ëèòåðàòóðà áåç âñÿêàêâîñúìíåíèå å Èâàí Âàçîâ. Òîé å íàé-ìîùíàòà òâîð÷åñêà ëè÷íîñò, êîÿòî îñòàâÿâ ñÿíêà ïîâå÷åòî îò ñâîèòå ïèñàòåëè ñúâðåìåííèöè. Áè ìîãëî äà ñå êàæå, ÷åëèòåðàòóðíèÿò æèâîò â Áúëãàðèÿ ñëåä Îñâîáîæäåíèåòî äî íà÷àëîòî íà íîâèÿâåê ìèíàâà ïîä íåïîñðåäñòâåíîòî âëèÿíèå íà õóäîæåñòâåíèòå òúðñåíèÿ íàïèñàòåëÿ. Íÿìà ëèòåðàòóðåí æàíð, â êîéòî Âàçîâ äà íå å èçïðîáâàë ïåðîòîñè è äà íå å îñòàâèë âàæåí îòïå÷àòúê çà îôîðìÿíåòî â ëèòåðàòóðíàòàõóäîæåñòâåíà ñèñòåìà – “Åïîïåÿ íà çàáðàâåíèòå” (1881-1884) å ïúðâèÿòçíà÷èì ñòèõîòâîðåí öèêúë, ïîâåñòèòå “Íåìèëè-íåäðàãè” (1883) è “×è÷îâöè”(1885) ñ à ãîëÿìà êðà÷êà íàïðåä çà áåëåòðèñòèêàòà, â ñðàâíåíèå ñâúçðîæäåíñêèÿ ïîâåñòâîâàòåëåí ñàíòèìåíòàëèçúì, “Ïîä èãîòî” (1889)îòäàâíà ñå å óòâúðäèë êàòî ïúðâèÿò áúëãàðñêè ðîìàí, à “Âåëèêàòà Ðèëñêàïóñòèíÿ” (1892) áåç ñúìíåíèå å åäèí îò íàé-çíà÷èìèòå ïúòåïèñè âñëåäîñâîáîæäåíñêàòà ëèòåðàòóðà.  íèêàêúâ ñëó÷àé íå áèâà äà ïðîïóñêàìåè ñáîðíèöèòå ñ ðàçêàçè “Äðàñêè è øàðêè” (1893-95), “Âèäåíî è ÷óòî” (1901),“Ïúñòúð ñâÿò” (1902), êîèòî äàâàò ñèëåí òëàñúê çà óòâúðæäàâàíåòî íà êúñèÿðàçêàç êàòî âàæåí åëåìåíò îò æàíðîâàòà ñèñòåìà íà áúëãàðñêàòà ëèòåðàòóðà,à ñúùî òàêà “Ñâåòîñëàâ Òåðòåð” (1907) è “Èâàí Àëåêñàíäúð” (1907),âúçïðèåìàíè êàòî ïúðâèòå èñòîðè÷åñêè ðîìàíè. Âàçîâ ñúùî òàêà èìà ñâîåòîâàæíî ìÿñòî â ðàçâèòèåòî íà ñëåäîñâîáîæäåíñêàòà äðàìà â Áúëãàðèÿ. Òóêñàìî íàåäðî î÷åðòàõìå ïúòèùàòà íà ïèñàòåëÿ â ðàçëè÷íèòå æàíðîâå íàáúëãàðñêàòà ëèòåðàòóðà, íî è òàêà ñòàâà ÿñíî, ÷å íåãîâîòî òâîð÷åñòâîïðåäñòàâëÿâà “öÿëà åäíà ìíîãîæàíðîâà ëèòåðàòóðà, êîÿòî çàïúëâà ïúðâîòîñëåäîñâîáîæäåíñêî äåñåòèëåòèå è ìîæå äà ñå íàðå÷å îñíîâåí ñòîæåð íàëèòåðàòóðíèÿ ìó æèâîò” (ïðîô. Ìèëåíà Öàíåâà).

20 Èñòîðèÿ íà áúëãàðñêàòà ëèòåðàòóðà (1878-1918)

Ôîðìèðàë ñå â äóõà íà âúçðîæäåíñêèÿ ïàòðèîòèçúì, Èâàí Âàçîâ ñåïðåâðúùà â ïðåõîäíîòî çâåíî ìåæäó åñòåòèêàòà íà ðîìàíòè÷íèÿñàíòèìåíòàëèçúì, ñâîéñòâåí çà ïðåäîñâîáîæäåíñêèÿ ïåðèîä â áúëãàðñêàòàëèòåðàòóðà, è íîâèòå õóäîæåñòâåíè òúðñåíèÿ ñëåä 1878 ã. Ïîðàäè òàçè ïðè÷èíàâ íåãîâèòå ïðîèçâåäåíèÿ ñå îòêðèâà åäèí íåóñòîé÷èâ áàëàíñ ìåæäóðîìàíòèçúì è ðåàëèçúì. Òîçè òèï õóäîæåñòâåíî èçîáðàæåíèå å îñîáåíîõàðàêòåðåí çà òâîð÷åñòâîòî ìó îò 80-òå è íà÷àëîòî íà 90-òå ãîäèíè íà Õ²Õâåê, êúäåòî íàöèîíàëíèÿò ïàòîñ è ãåðîè÷íîòî âúçâåëè÷àâàíå íà Àïðèëñêîòîâúñòàíèå è íàöèîíàëíîîñâîáîäèòåëíèòå áîðáè îôîðìÿò òåìàòè÷íèÿ êðúã íàíåãîâèòå ïðîèçâåäåíèÿ. Ïîñòåïåííî Èâàí Âàçîâ ñå íàëàãà êàòî îñíîâåíïðåäñòàâèòåë íà ðåàëèñòè÷íàòà ëèòåðàòóðà è ïðåç ïúðâîòî äåñåòèëåòèå íàÕÕ âåê äîðè å îáÿâåí çà íàé-ãîëÿìàòà îïàñíîñò â èçêóñòâîòî îò ñòðàíà íàïèñàòåëèòå ìîäåðíèñòè.

Äðóãèòå ãîëåìè ôèãóðè îò ïåðèîäà äî êðàÿ íà Õ²Õ-òîòî ñòîëåòèå âáúëãàðñêàòà ëèòåðàòóðà ñà Çàõàðè Ñòîÿíîâ, Àëåêî Êîíñòàíòèíîâ è ÑòîÿíÌèõàéëîâñêè. Òðèìàòà èìàò íàïúëíî ðàçëè÷åí õóäîæåñòâåí ïðîôèë èðàçáèðàíèÿ çà ñúùíîñòòà íà ëèòåðàòóðíîòî ïðîèçâåäåíèå. Çàõàðè Ñòîÿíîâñúçäàâà ìîæå áè íàé-çíà÷èòåëíîòî ïðîèçâåäåíèå â áúëãàðñêàòà ìåìîàðèñòèêà- “Çàïèñêè ïî áúëãàðñêèòå âúñòàíèÿ” (1884-1892). Ìåìîàðíàòà ëèòåðàòóðàáåëåæè èçêëþ÷èòåëíî áóðíî ðàçâèòèå â ãîäèíèòå ñëåä Îñâîáîæäåíèåòî.Ó÷àñòíèöè è ñâèäåòåëè â Àïðèëñêîòî âúñòàíèå è Ðóñêî-Òóðñêàòà âîéíàïðåäñòàâÿò ñâîÿòà ãëåäíà òî÷êà çà èñòîðè÷åñêèòå ñúáèòèÿ. Ñðåä ñðàâíèòåëíîóñïåøíèòå ìåìîàðíè ïðîèçâåäåíèÿ ìîæåì äà îòáåëåæèì “Íåîòäàâíà” (1881)íà Èâàí Âàçîâ, “Ìèíàëîòî” (1884) íà Ñòîÿí Çàèìîâ, “ òúìíèöà” (1899) íàÊîíñòàíòèí Âåëè÷êîâ, íî áåçñïîðíî Çàõàðè Ñòîÿíîâ èçâúðøâà íàé-ñúùåñòâåíàòà êðà÷êà â îõóäîæåñòâÿâàíåòî íà òîçè òàêà ïîïóëÿðåí ëèòåðàòóðåíæàíð. Îò ñâîÿ ñòðàíà â êðàòêèÿ ñè òâîð÷åñêè è æèòåéñêè ïúò ÀëåêîÊîíñòàíòèíîâ óñïÿâà äà ñúçäàäå îáðàçà íà Áàé Ãàíüî – åäèí íåïîâòîðèìëèòåðàòóðåí õèáðèä, êîéòî åäâà ëè èìà åêâèâàëåíò â ñâåòîâíàòà ëèòåðàòóðà.Ïî òîçè íà÷èí ÷ðåç ñâîÿòà êíèãà “Áàé Ãàíüî. Íåâåðîÿòíè ðàçêàçè çà åäèíñúâðåìåíåí áúëãàðèí” (1895) Àëåêî Êîíñòàíòèíîâ òðàíñôîðìèðà ôåéëåòîíàîò ïóáëèöèñòè÷åí â ëèòåðàòóðåí æàíð è â ñúùîòî âðåìå ïîêàçà, ÷å ñìåøíîòîè çàáàâíîòî ñà ÷àñò îò ìèñëåíåòî è æèâîòà íà áúëãàðèíà. Íà äðóãèÿ ïîëþñêàòî òèïîëîãèÿ è íàñòðîåíèå ñå íàìèðà Ñòîÿí Ìèõàéëîâñêè, êîéòî ïîäñèëíîòî âëèÿíèå íà ôðåíñêàòà ëèòåðàòóðà çà ïúðâè ïúò ïðèâíàñÿ ÷ðåç ñâîåòîòâîð÷åñòâî ôèëîñîôñêîòî ðàçñúæäåíèå, òåìèòå çà ñìúðòòà è îò÷àÿíèåòî, êàêòîè íåïîçíàòèòå äî òîçè ìîìåíò â áúëãàðñêàòà ëèòåðàòóðà ìîðàëèñòè÷íà ñàòèðàè äðàìàòè÷íà ïîåìà.

Îáù ïîãëåä âúðõó ëèòåðàòóðíèòå ïðîöåñè ... 21

Íÿìà äà ñìå ñúâñåì ÷åñòíè ñïðÿìî äåéñòâèòåëíîòî ñúñòîÿíèå íàáúëãàðñêàòà ëèòåðàòóðà â êðàÿ íà Õ²Õ âåê, àêî ñïðåì äîòóê. Áåç ñúìíåíèåâàæíî ìÿñòî â ðàçâîÿ íà õóäîæåñòâåíèòå ðåàëíîñòè â Áúëãàðèÿ èìà ðóñêîòîóòîïè÷íî äâèæåíèå “íàðîäíè÷åñòâî”. Òî íàìèðà ñâîèòå ïî÷èòàòåëè ñðåäèíòåëèãåíöèÿòà è áúðçî ñå ïðåâðúùà â ìîäíî òå÷åíèå è â ëèòåðàòóðàòà. Òðÿáâàäà êàæåì, ÷å ñúùåñòâóâàò è îáåêòèâíè îáñòîÿòåëñòâà, êîèòî ïîäïîìàãàò òîçèïðîöåñ.  ïî-ãîëÿìàòà ñè ÷àñò áúëãàðñêèòå ïèñàòåëè ïðîèçõîæäàò îòñåìåéñòâà, òðàäèöèîííî îáâúðçàíè ñúñ ñåëîòî è ïðîâèíöèàëíèÿ æèâîò. Òåäîáðå ïîçíàâàò òåæêèÿ ñåëñêè òðóä è ïñèõîëîãèÿòà íà ìàëêèÿ ÷îâåê. Ïîðàäèòàçè ïðè÷èíà èäåÿòà, ÷å îáùåñòâîòî å âúçìîæíî äà ñå ðåîðãàíèçèðà è ïîäîáðè÷ðåç ïðîñâåùàâàíåòî íà îáèêíîâåíèòå õîðà â ñåëàòà, ñå âúçïðèåìà ñâúçõèùåíèå è ïîä÷åðòàí åíòóñèàçúì. Òâîðöèòå, êîèòî ñà ïîä âëèÿíèå íàíàðîäíè÷åñòâîòî – Òîäîð Âëàéêîâ (1865-1943), Ìèõàëàêè Ãåîðãèåâ (1852-1916), Öàíêî Öåðêîâñêè (1869-1929) è Àíòîí Ñòðàøèìèðîâ (1872-1937) âðàííîòî ñè òâîð÷åñòâî, ïðåâðúùàò ñåëñêàòà òåìàòèêà â öåíòúð íà ñâîèòåõóäîæåñòâåíè òúðñåíèÿ. Òå òúðñÿò àëòåðíàòèâà íà ïîÿâÿâàùèòå ñå ñîöèàëíèè èêîíîìè÷åñêè íàïðåæåíèÿ â ñòðàíàòà, íî íå ìîãàò äà äîñòèãíàò êàêòî äîâÿðíîòî ðåøåíèå, òàêà è äî óáåäèòåëíîòî èì ëèòåðàòóðíî èíòåðïðåòèðàíå.Ïîðàäè òàçè ïðè÷èíà çàïî÷âàò äà èäåàëèçèðàò ïàòðèàðõàëíèÿ æèâîò íàáúëãàðèíà è íàìèðàò â òîâà ñâîåîáðàçíî áÿãñòâî îò äåéñòâèòåëíîñòòà, îòîòãîâîðèòå íà îáúðêâàùèòå ãè âúïðîñè. Íàé-îáùî ìîæå äà ñå êàæå, ÷åíàðîäíèöèòå èçïîëçâàò ïîåòèêàòà íà ðåàëèñòè÷íîòî îïèñàíèå, íî òâúðäå ÷åñòîèçïîëçâàò ïîõâàòè ïîçíàòè îò ëèòåðàòóðàòà íà ñàíòèìåíòàëèçìà è ðîìàíòèçìà,êîèòî îòäàâíà ñà ïðåîäîëåíè.

Êúì êðàÿ íà ñòîëåòèåòî ñâîèòå ïî÷èòàòåëè âå÷å èìà èñîöèàëèñòè÷åñêîòî äâèæåíèå, êîåòî ñ óòîïè÷íèòå ñè ïîñòàíîâêè è ñòðåìåæèêúì ðåâîëþöèîííà ïðîìÿíà íà îáùåñòâåíèÿ ñòðîé, çàâëàäÿâà ìëàäèòåèíòåëåêòóàëöè è ïèñàòåëè. Ñîöèàëèñòè÷åñêàòà ëèòåðàòóðà ïîñòàâÿñîöèàëíèòå êîíôëèêòè è êëàñîâîòî ñúçíàíèå íà ïåðñîíàæèòå â öåíòúðà íàèíòðèãàòà. Ïñèõîëîãèÿòà íà ãåðîÿ ñå ïðåäñòàâÿ êàòî ôóíêöèÿ ñàìî íàîáùåñòâåíèòå çàêîíîìåðíîñòè è ïî òîçè íà÷èí òâúðäå ÷åñòî ñå ñúçäàâàòøàáëîííè îáðàçè è íåóáåäèòåëíè ñþæåòè. Âñå îùå îáà÷å ñîöèàëèñòè÷åñêèòåèäåè ñà íîâè è ãîëÿìà ÷àñò îò òâîðöèòå ñå âäúõíîâÿâàò îò òÿõ â ðàííîòî ñèðàçâèòèå. Äîðè èìåíà êàòî Êèðèë Õðèñòîâ, Ïåéî ßâîðîâ, Ïåòêî Òîäîðîâ èÀíòîí Ñòðàøèìèðîâ, êîèòî âïîñëåäñòâèå ñòàâàò îïðåäåëÿùè ôèãóðè âðàçâèòèåòî íà ëèòåðàòóðíèÿ ìîäåðíèçúì, ñå ïîä÷èíÿâàò íà òàçè òåíäåíöèÿ.

Ïîñòåïåííî ðåàëèñòè÷íî-ðîìàíòè÷íàòà ëèíèÿ, êîÿòî ñëåäâà ÈâàíÂàçîâ, ñå ðàäèêàëèçèðà è ïðåâðúùà â êëàñè÷åñêè ðåàëèçúì. Íàé-çíà÷èìèÿò

22 Èñòîðèÿ íà áúëãàðñêàòà ëèòåðàòóðà (1878-1918)

ïðåäñòàâèòåë íà òîâà òå÷åíèå å Åëèí Ïåëèí.  ðàçêàçèòå ñè òîé ïðåîäîëÿâàñòèëèñòè÷íèòå è ôîðìàëíè íåñúâúðøåíñòâà íà ñâîèòå ñúâðåìåííèöè –íàðîäíèöè è ñîöèàëèñòè – è îñúùåñòâÿâà èçêëþ÷èòåëíî âàæíà êðà÷êà íàïðåäâ ðàçâèòèåòî íà áåëåòðèñòèêàòà. Ðàçêàçèòå, êîèòî èçäàâà â ñâîÿòà ïúðâà êíèãàïðåç 1904 ã., ïðåäñòàâÿò îáåêòèâíà êàðòèíà íà áúëãàðñêîòî ñåëî îò êðàÿ íàÕ²Õ âåê, íî â ñúùîòî âðåìå ñà èçêëþ÷èòåëíî åìîöèîíàëíî âúçäåéñòâàùè.Åëèí Ïåëèí ïúðâè â áúëãàðñêàòà áåëåòðèñòèêà îñâîáîæäàâà òåêñòîâåòå ñèîò àâòîðîâèÿ ãëàñ, íåçàâèñèìî îò òîâà ÷å óìåëî ðúêîâîäè ñþæåòíîòî äåéñòâèå.Ìîæå äà ñå êàæå, ÷å Åëèí-Ïåëèíîâèÿ ðåàëèçúì å îñíîâàòà, âúðõó êîÿòî âñëåäâîåííèÿ ïåðèîä ñå îïèðà ïî-ãîëÿìàòà ÷àñò îò áúëãàðñêèòå ðàçêàçâà÷è.

Íà÷àëîòî íà íîâîòî ñòîëåòèå ñå ïðåâðúùà â êëþ÷îâ ìîìåíò çàáúëãàðñêàòà ëèòåðàòóðà. Äî êðàÿ íà Õ²Õ âåê ðåàëèñòè÷íàòà ïîåòèêà äîìèíèðàïî÷òè áåçàëòåðíàòèâíî êàòî òèï õóäîæåñòâåíî èçîáðàæåíèå è â íÿêàêâà ñòåïåíâúçïðåïÿòñòâà åñòåñòâåíîòî ðàçâèòèå íà ëèòåðàòóðíèÿ åçèê. ×èñòîåñòåòè÷åñêèòå ïðèíöèïè, êîèòî îïðåäåëÿò ðàçâèòèåòî íà æàíðîâåòå, òåìèòåè ñòèëà, íå ñà ôóíêöèîíèðàëè àäåêâàòíî. Âñå îùå â áúëãàðñêàòà ëèòåðàòóðàíå ñà áèëè îôîðìåíè äâàòà æèçíåíî íåîáõîäèìè ïëàñòà çà âñÿêî åäíî èçêóñòâîîò ìîäåðíàòà åïîõà – âèñîê è íèñúê – ÷ðåç êîèòî äà ñå áàëàíñèðàò ñëîæíèòåè äèíàìè÷íè åâîëþöèîííè ïðîöåñè.  êðàÿ íà ñòîëåòèåòî â Áúëãàðèÿ âñåîùå âëàñòâà ðàçáèðàíåòî, ÷å èçêóñòâîòî å ïðåäíàçíà÷åíî çà îáèêíîâåíèÿ÷îâåê, à àâòîðúò òðÿáâà äà çàùèòàâà åäíà îáùåñòâåíîàíãàæèðàíà èïàòðèîòè÷íîîòãîâîðíà ïîçèöèÿ. Òîâà ìèñëåíå å ðåçóëòàò îò ïðåäèìíîóòèëèòàðíàòà ôóíêöèÿ íà òâîð÷åñòâîòî ïðåç Âúçðàæäàíåòî, êîãàòî ÷åòèâàòàñà èìàëè çà öåë äà ïðîáóäÿò íàöèîíàëíîòî ñàìîñúçíàíèå íà îòäåëíèÿ ÷îâåêè äà ãî âäúõíîâÿò çà ó÷àñòèå â íàöèîíàëíîîñâîáîäèòåëíèòå áîðáè. Áúëãàðèíúòíà ãðàíèöàòà ìåæäó Õ²Õ è ÕÕ âåê âå÷å èìà ðàçëè÷íè ïðîáëåìè, ñàìîñúçíàíèåè ÷óâñòâèòåëíîñò, êîèòî òðóäíî ñà ñå èçðàçÿâàëè ñàìî ñúñ ñðåäñòâàòà íàðåàëèçìà è â äóõà íà ïàòðèîòèçìà. Îñâåí òîâà âå÷å íå ñà ñúùåñòâóâàëèîãðàíè÷åíèÿ çà êîíòàêòè ñ ðàçëè÷íàòà êóëòóðà íà ñòðàíèòå îò Çàïàäíà Åâðîïàè íå å èìàëî ïðå÷êè çà íàòðóïâàíåòî íà çíàíèÿ è óñâîÿâàíåòî íà âèñîêèòåõóäîæåñòâåíè îáðàçöè. Èíòåðåñúò íà áúëãàðñêèòå èíòåëåêòóàëöè êúì íåìñêèÿèíäèâèäóàëèçúì è ôðåíñêèÿ ñèìâîëèçúì å êîìïåíñèðàë ñèëíîòî âëèÿíèå íàðóñêàòà ëèòåðàòóðà â ãîäèíèòå ñëåä Îñâîáîæäåíèåòî.

 íà÷àëîòî íà íîâèÿ âåê ñå ôîðìèðà êðúãúò “Ìèñúë”, îêîëîåäíîèìåííîòî ñïèñàíèå, êîåòî èçäàâà íåìñêèÿò âúçïèòàíèê ä-ð ÊðúñòüîÊðúñòåâ. Îñâåí íåãî êðúãúò âêëþ÷âà îùå ïèñàòåëèòå Ïåí÷î Ñëàâåéêîâ,Ïåéî ßâîðîâ è Ïåòêî Òîäîðîâ, êîèòî ñòàâàò èçâåñòíè êàòî “ãîëÿìàòà÷åòâîðêà”. Òåõíèòå íàïúëíî ðàçëè÷íè òâîð÷åñêè ðàçáèðàíèÿ â ñðàâíåíèå ñ

Îáù ïîãëåä âúðõó ëèòåðàòóðíèòå ïðîöåñè ... 23

ïîçíàòèòå äî òîçè ìîìåíò ñå âúçïðèåìàò ñ èçâåñòíè ðåçåðâè è ïðåäóáåäåíîñòîò ïîâå÷åòî ïèñàòåëè â Áúëãàðèÿ. Çàäà÷àòà, êîÿòî ñè ïîñòàâÿò ÷åòèðèìàòàòâîðöè, å äà ìîäåðíèçèðàò áúëãàðñêàòà ëèòåðàòóðà ÷ðåç èäåèòå è ïðèíöèïèòåíà çàïàäíîåâðîïåéñêèÿ èíäèâèäóàëèçúì è ëèòåðàòóðíèÿ ìîäåðíèçúì. Ïåí÷îÑëàâåéêîâ ñå íàëàãà êàòî ëèäåð ñúñ ñâîåòî ñèëíî ëè÷íî è òâîð÷åñêîïðèñúñòâèå. Òîé çàùèòàâà åëèòàðíèÿ õàðàêòåð íà èçêóñòâîòî, èäåàëèñòè÷íèòåêîíöåïöèè íà íåìñêèÿ âîëóíòàðèçúì è àíòèñîöèàëíàòà ðîëÿ íà òâîðåöà. Êàêòîâèæäàìå, íåãîâèòå ïîñòàíîâêè ñà íàïúëíî ïðîòèâîïîëîæíè íà ðàçáèðàíèÿòàíà Èâàí Âàçîâ è ïîðàäè òàçè ïðè÷èíà íå å çà ó÷óäâàíå, ÷å “íàðîäíèÿò ïèñàòåë”ñå îêàçâà ëèöåòî, âúðõó êîåòî ñå ñèïÿò íàé-êðàéíèòå è áåçêîìïðîìèñíèêðèòèêè.  ñðåäàòà íà ïúðâîòî äåñåòèëåòèå íà ÕÕ âåê çàïî÷âà äà ñå ãîâîðèçà “ìëàäè” è “ñòàðè” ïèñàòåëè, êàòî òîâà äåëåíèå ñå ïðàâè íå ïî âúçðàñòîâïðèçíàê, à ðàçëè÷àâà ñïåöèôèêàòà íà õóäîæåñòâåíîòî èçîáðàæåíèå íàîòäåëíèòå àâòîðè – ò.å. äàëè ñà ìîäåðíèñòè èëè ðåàëèñòè.

Íåçàâèñèìî îò òîâà ÷å ïðèíàäëåæàò êúì åäèí òâîð÷åñêè êðúã,÷åòèðèìàòà ïèñàòåëè îò “Ìèñúë” ïðîäúëæàâàò ñïåöèôè÷íèÿ ïðîôèë íàáúëãàðñêèÿ èíòåëåêòóàëåö îùå îò âðåìåòî íà Âúçðàæäàíåòî - èçêëþ÷èòåëíîñèëåí èíäèâèäóàëèçúì, òâîð÷åñêà âîëÿ è óíèêàëíî ïðèñúñòâèå â ëèòåðàòóðíèÿæèâîò.  òîçè ñìèñúë òîâà ïúðâî ïîêîëåíèå ìîäåðíèñòè òâúðäå îáùî ïîëçâàèäåèòå è ìîòèâèòå íà åâðîïåéñêèÿ èíäèâèäóàëèçúì. Áúëãàðñêèòå òâîðöèóñâîÿâàò îðèãèíàëíèòå ïîñòàíîâêè, íî ñëåä òîâà ãè ïðåñúòâîðÿâàò íàïúëíîñâîåîáðàçíî â çàâèñèìîñò îò ðàçëè÷íèòå õóäîæåñòâåíè öåëè, êîèòî ñèïîñòàâÿò. Òîçè ïîäõîä èìà ãîëÿìî çíà÷åíèå çà ñëåäâàùèòå ïîêîëåíèÿ òâîðöè,èäâàùè ñëåä òÿõ. Ñëåä êðúãà “Ìèñúë” áúëãàðñêàòà ëèòåðàòóðà íàâëèçà âåñòåñòâåíèÿ ïîòîê íà åñòåòè÷åñêè ïðè÷èííî-ñëåäñòâåíè è â ñúùîòî âðåìåëîãè÷íè õóäîæåñòâåíè âçàèìîâðúçêè è îòíîøåíèÿ – ò.å. â ñâîÿ çðÿë ïåðèîäíà ðàçâèòèåòî ñè. Ñàíòèìåíòàëíî-ðîìàíòè÷íèòå ÷åòèâà, âå÷å îêîí÷àòåëíîñà ïðåîäîëåíè îò èç÷èñòåíèÿ è ñòèëèñòè÷íî îáîñîáåí ðåàëèçúì, àìîäåðíèñòè÷íàòà àëòåðíàòèâà ïðåäñòàâåíà îò “Ìèñúë” ïîçâîëÿâà íà òâîðåöàäà ÷åòå è äà ñå âäúõíîâÿâà áåç êîìïëåêñè îò íàé-íîâèòå òåíäåíöèè íàåâðîïåéñêèÿ ìîäåðíèçúì.

Ïîðàäè òàçè ïðè÷èíà íå áèâà äà èçíåíàäâà áúðçèÿò ïðåõîä, êîéòîìëàäèòå ïîåòè ïðàâÿò êúì ñèìâîëèçìà ñëåä 1905 ã. Åâðîïåéñêèÿò è ðóñêèÿòñèìâîëèçúì ñà ïðåìèíàëè ñâîÿ çåíèò, íî “òúìíèÿò” åçèê è íåïîçíàòèÿòèðàöèîíàëèçúì ïðèìàìâàò áúëãàðñêèòå òâîðöè ñ ðàçëè÷íèòå âúçìîæíîñòè,êîèòî èì ïðåäîñòàâÿò, çà äà èçðàçÿâàò ñâîèòå ÷óâñòâà. Ñèìâîëèñòèòå ñàâòîðîòî ïîêîëåíèå ìîäåðíèñòè â áúëãàðñêàòà ëèòåðàòóðà. Ïî÷òè âñè÷êèâúçïðèåìàò è ïðèçíàâàò çà ñâîé ó÷èòåë Ïåí÷î Ñëàâåéêîâ, íåçàâèñèìî îò

24 Èñòîðèÿ íà áúëãàðñêàòà ëèòåðàòóðà (1878-1918)

íåãîâîòî ïîä÷åðòàíî íåãàòèâíî îòíîøåíèå êúì òÿõíàòà ïîåçèÿ. Äî Ïúðâàòàñâåòîâíà âîéíà ñå óòâúðæäàâàò èìåíàòà íà Òåîäîð Òðàÿíîâ, Íèêîëàé Ëèëèåâ,Äèì÷î Äåáåëÿíîâ, Åìàíóèë Ïîïäèìèòðîâ, Õðèñòî ßñåíîâ, Ëþäìèë Ñòîÿíîâ– âñåêè ïî ñâîåìó èíòåðïðåòèðàù ñèìâîëèñòè÷íèòå ìîòèâè è ïî ñâîåìóåêñïëîàòèðàù åçèêà íà ñèìâîëèòå. Çà ðàçëèêà îò ïîåòèòå ïðåäè òÿõ,ñèìâîëèñòèòå çíà÷èòåëíî ïîâå÷å ñå äîáëèæàâàò äî ðàçáèðàíåòî çà ëèòåðàòóðíîòå÷åíèå. Âñè÷êè òå ñëåäâàò åäíà èäåéíî-åñòåòè÷åñêà ïëàòôîðìà, ïèøàò âîáîñîáåíè ëèòåðàòóðíè èçäàíèÿ è ñå äâèæàò â åäèí òåñåí êðúã îòñúìèøëåíèöè. Îñâåí òîâà, çà ðàçëèêà îò òâîðöèòå íà êðúãà “Ìèñúë”,ñèìâîëèñòèòå ñà îãðàíè÷àâàíè îò ñàìàòà ïðèðîäà íà ñèìâîëèñòè÷íàòà ïîåòèêà– òå èìàò åäèí íå îñîáåíî ãîëÿì íàáîð îò ìîòèâè è èçðàçíè ñðåäñòâà, êîèòîå òðÿáâàëî ïîñòîÿííî äà âúçïðîèçâåæäàò. È êîãàòî ðàçëè÷íèòå âàðèàöèè èíà÷èíè çà èçðàçÿâàíå ñå èç÷åðïâàò ïîåòèòå èëè ðàäèêàëíî ïðîìåíÿò ñâîÿíà÷èí íà õóäîæåñòâåíî èçîáðàçÿâàíå (êàêòî ïîñòúïâàò Õðèñòî ßñåíîâ,Åìàíóèë Ïîïäèìèòðîâ è Ëþäìèë Ñòîÿíîâ ñëåä âîéíèòå), èëè íàâëèçàò âòâîð÷åñêà êðèçà ïîðàäè íåâúçìîæíîñò äà ïðîìåíÿò ðàçáèðàíèÿòà ñè (êàêòîñå ñëó÷âà ñ Òåîäîð Òðàÿíîâ), èëè ÷èñòî è ïðîñòî çàìëúêâàò (êàêòî ïðàâèÍèêîëàé Ëèëèåâ).

Áåçñïîðíî íàïðåãíàòèÿò âîåíåí ïåðèîä ìåæäó 1912-1918 ã.äîïúëíèòåëíî ïîâëèÿâà âúðõó áúðçîòî èçæèâÿâàíå íà ñèìâîëèçìà. Ñëåä êðàÿíà Ïúðâàòà ñâåòîâíà âîéíà Áúëãàðèÿ çàïî÷âà ñâîåòî ñîöèàëíî è èêîíîìè÷åñêîâúçñòàíîâÿâàíå îò äâåòå íàöèîíàëíè êàòàñòðîôè. Ïàðàäîêñàëíî îáà÷å íà ôîíàíà îáùåñòâåíàòà íåñòàáèëíîñò è òîòàëíà ðàçðóõà â äúðæàâàòà áúëãàðñêàòàëèòåðàòóðà ïîäíîâÿâà ñâîåòî ðàçâèòèå îò åäíà íîâà è íàïúëíî íåïîçíàòàêóëòóðíà ñèòóàöèÿ. Çà ïúðâè ïúò ïðåîäîëÿâàíåòî íà îáùåñòâåíàòà êðèçà ñåèçâúðøâà â ñèòóàöèÿ, ïðè êîÿòî ëèòåðàòóðàòà èçãëåæäà ïðåîäîëÿëà ñâîèòåíåêà äà ãè íàðå÷åì âúòðåøíè åâîëþöèîííè ïðîáëåìè.  íÿêàêâà ñòåïåí òàçèêðèçà íà îáñòîÿòåëñòâàòà äîðè ñå îêàçâà áëàãîïðèÿòíà çà ðàçâèòèåòî íàåñòåòè÷åñêèòå è õóäîæåñòâåíè òúðñåíèÿ íà òâîðöèòå. Äî Ïúðâàòà ñâåòîâíàâîéíà áúëãàðñêàòà ëèòåðàòóðà ñå îôîðìÿ íå ñàìî èíñòèòóöèîíàëíî – ðàçëè÷íèäúðæàâíè èíñòèòóöèè ñå ãðèæàò è ïîäïîìàãàò òâîðöèòå è ëèòåðàòóðíèòåèçäàíèÿ, ñïåöèàëèçèðàíàòà ïðåñà è ïåðèîäèêà êàòî ÷àñò îò ëèòåðàòóðíèÿæèâîò - íî è âå÷å ñå ðàçãðúùà è îáõâàùà ïî÷òè âñè÷êè íèâà è õóäîæåñòâåíèíàïðàâëåíèÿ, ïîçíàòè â äðóãèòå ïî-ðàçâèòè åâðîïåéñêè äúðæàâè.  ñâîÿìåæäóâîåíåí ïåðèîä (1918-1944) ëèòåðàòóðíèòå ïàðàäèãìè âå÷å íå ñå ñìåíÿòïîðàäè èíäèâèäóàëíèòå ñóáåêòèâíè æåëàíèÿ è õðóìâàíèÿ íà îòäåëíèòåòâîðöè, à áëàãîäàðåíèå íà õóäîæåñòâåíèÿ óñåò íà àâòîðèòå è åñòåòè÷åñêàòàçàêîíîìåðíîñò íà ëèòåðàòóðíèÿ ïðîöåñ. Îò òîçè ìîìåíò íàñåòíå íå ìîãúùèòå

Îáù ïîãëåä âúðõó ëèòåðàòóðíèòå ïðîöåñè ... 25

è êîìïëåêñíè ôèãóðè íà òàëàíòà ùå îïðåäåëÿò ëîãèêàòà íà ëèòåðàòóðíîòîðàçâèòèå, à äúëáîêîòî è èíòóèòèâíî âíèêâàíå âúâ ôîðìàòà, ñúäúðæàíèåòî èäóõà íà ëèòåðàòóðàòà. Âå÷å ñòèëúò ùå çàïî÷íå äà äèôåðåíöèðà ðàçëèêàòàìåæäó ïèñàòåëèòå, à íå õóäîæåñòâåíîòî íàïðàâëåíèå, êúì êîåòî òåïðèíàäëåæàò èëè èçðàçÿâàò. Èìåííî ïîðàäè òàçè ïðè÷èíà åäâà ñåãà ñòàâàâúçìîæíà ïîÿâàòà íà òàêèâà òâîðöè êàòî Àòàíàñ Äàë÷åâ, Ãåî Ìèëåâ, ×àâäàðÌóòàôîâ, Ñâåòîñëàâ Ìèíêîâ, Éîðäàí Éîâêîâ è îùå ìíîãî äðóãè, çà êîèòîîáà÷å ùå ãîâîðèì íà äðóãî ìÿñòî.

Êîãà è çàùî ñà ñå ïîÿâèëè òåçè ãîëåìè èìåíà íà áúëãàðñêàòà ëèòåðàòóðàùå å âúçìîæíî äà ðàçáåðåì åäâà ñëåä êàòî ïðîñëåäèì êàê ñå ðàæäà è îôîðìÿÍîâàòà áúëãàðñêà ëèòåðàòóðà â ãîäèíèòå ìåæäó 1878 è 1918 - îò “ïàòðèàðõà”Èâàí Âàçîâ äî “ñàìîòíèêà” Äèì÷î Äåáåëÿí