* Dr inż.StanisławKarczmarczyk,mgr inż.StanisławJurczakiewiczInstytutProjektowaniaBudowlanego,WydziałArchitektury,PolitechnikaKrakowska.

STANISŁAWKARCZMARCZYK,STANISŁAWJURCZAKIEWICZ*

WSPÓŁCZESNEMOŻLIWOŚCIOCHRONYIWZMACNIANIAZABYTKOWYCHWIĘŹBDACHOWYCH

MODERNMETHODSOFPROTECTINGANDREINFORCINGHISTORICALRAFTERFRAMINGS

S t r e s z c z e n i e

Autorzynapodstawiewykonanychekspertyzkonstrukcyjnychkilkudziesięciuobiektów,główniezobszaruMałopolski,przedstawiająnajczęściejwystępująceźródłazagrożeńbezpieczeństwa zabytkowych drewnianych więźb kościołów i budynków świeckich.Analizędokonanonapodstawieinwentaryzacjibudowlanych,pomiarówodkształceńoraz przeliczeń statyczno-wytrzymałościowych bazujących na aktualnych normachbudowlanych.Wskazanotypowe„słabe”rejonywięźbdachowychizaprezentowanowspółczesnemetodywzmocnieńkonstrukcyjnych,jakiezastosowanowprojektachza-bezpieczeń.Omówionozakreswykorzystanianowoczesnychmateriałówdoochronyprzedpożaremikorozjąbiologiczną.

Słowa kluczowe: zabytkowa więźba dachowa, wzmacnianie więźby

A b s t r a c t

Onthebasisofconductedexpertisesofconstructionofbuildingssituatedmainly intheMalopolskaregion,theauthorspresentthemostfrequentsourcesofdangersforthesafetyofhistoricalwoodenrafter framingsofchurchesandotherbuildings.Theanalysiswascarriedoutaccordingtomeasurementsofelementsandtheirdistortionsaswellasstaticcalculationsbasedonpresentbuildingnorms.The“weak”partsofrafterframingswerepointedoutandmodernmethodsofreinforcingwerepresentedasappliedinprojectsofprotection.Therangeofusingmodernmaterialsforprotectionagainstfireandbiocorrosionhasbeendiscussed.

Keywords: historical rafter framings, reinforcing framings

242

1. Wstęp

Drewniane więźby dachów historycznych budowli rzadko bywają udostępniane i eksponowane dla zwiedzających. Wpływają na to z pewnością trudności związane z zapewnieniem odpowiedniego poziomu bezpieczeństwa dla osób tu przebywają-cych, uciążliwy mikroklimat panujący na strychach (przy braku izolacji termicznej po-łaci dachu temperatura w lecie znacznie przewyższa tę panującą na zewnątrz) oraz obawy zarządzających zabytkowymi obiektami przed zaprószeniem ognia. Więźby dachowe są często interesującymi ustrojami budowlanymi świadczącymi o kunszcie dawnych, zwykle bezimiennych budowniczych. Stan zachowania tych konstrukcji oraz zastosowane przez budowniczych schematy statyczne wpływają w istotny spo-sób na pozostałe części obiektu, i to nie tylko te pozostające w bezpośrednim sty-ku z elementami dachu. Niekiedy zdarza się, że pierwotne błędy popełnione przez dawnych budowniczych okazują się obecnie źródłem zagrożenia nawet dla całego budynku.

Autorzy przeanalizowali i ocenili stan drewnianych więźb kilkunastu zabytkowych obiektów sakralnych i świeckich. Impulsem do podjęcia takich prac bywał dla wła-ścicieli i administratorów budynków zamiar wymiany pokrycia dachu, projektowa-na przebudowa i adaptacja poddasza do nowych celów użytkowych, uszkodzenia zaobserwowane w pomieszczeniach podstrychowych, a niekiedy tylko obowiązek okresowej kontroli stanu technicznego budynku. Ilość materiału zgromadzonego w ciągu kilku lat badań pozwoliła autorom sformułować ogólne wnioski i zalecenia dotyczące ochrony i wzmacniania zabytkowych drewnianych więźb dachowych.

2. Najważniejsze zabytkowe obiekty objęte pracami autorów w latach 2002–2009 (podano problematykę wykonanych ekspertyz wraz z ilustrowanym opisem

problemów konstrukcyjnych)

2.1. Weryfikacja obliczeniowa więźby oraz projekt niezbędnych wzmocnień

Klasztor oo. Bernardynów w Kalwarii Zebrzydowskiej [2]. Ocena stanu tech-nicznego więźby dachu nad budynkiem klasztoru w związku z zamierzoną wymia-ną pokrycia dachu dachówką ceramiczną. Stwierdzono liczne ubytki fragmentów elementów konstrukcyjnych i uszkodzenia drewna natury korozyjnej. W przypadku belek koszowych przekroczony stan graniczny nośności.

Kościół św. Barbary w Krakowie [3]. Ocena stanu technicznego więźby da-chowej nad kościołem w związku z istniejącymi uszkodzeniami korozyjnymi. Stwier-dzono zagrożenie sklepienia spowodowane punktowym obciążeniem w kluczu po-chodzącym od niezależnych od więźby, nadmiernie odkształconych belek niosących sygnaturkę (przekroczenie nośności o 40%).

Kościół oo. Paulinów na Skałce w Krakowie. Okresowa ocena stanu technicz-nego. Zalecenia dotyczące ochrony znaków ciesielskich, wzmocnienia elementów uszkodzonych korozyjnie.

243

Klasztor oo. Paulinów na Jasnej Górze w Częstochowie [4] (il. 1). Ocena stanu technicznego ustroju więźby dachowej modyfikowanej przez lata licznymi przeróbkami i bieżącymi naprawami. Wiązary nad biblioteką zostały niegdyś wtórnie przebudowane w związku z wykonaniem sklepienia ponad stropem podstrychowym. We wprowadzonych wtedy elementach stwierdzono 2,6-krotne przekroczenie no-śności. Zaprojektowano ich wzmocnienie belkami z drewna klejonego (il. 1c). Stwier-dzono liczne korozyjne uszkodzenia drewna. Projektowana przebudowa zmierzała do poprawy dostępności poddasza drogą ograniczenia ilości i układu stężeń (il. 1a, b).

Il. 1. Klasztor oo. Paulinów na Jasnej Górze w Częstochowie. Redukcja układu stężeń w obszarze adaptowanego poddasza.

Wzmocnienie wtórnej konstrukcji dachu ponad sklepieniem

Ill. 1. Monastery of the Pauline Order, Jasna Góra in Częstochowa. Reduction of bracing system in the rebuilt part of attic. Reinforcing

of the latter roof construction over the vault

Katedra w Opolu. Ocena stanu technicznego drewnianych konstrukcji hełmów wieńczących dwie wieże. Wzmocnienie więźby i wprowadzenie komunikacji pionowej.

Drewniany kościół w Łopusznej nad Dunajcem, woj. małopolskie. Oce-na stanu bezpieczeństwa więźby ze znacznie odchylonymi od pionu wiązarami. Wzmocnienie szkieletowej konstrukcji wieży wychylającej się nadmiernie podczas bicia dzwonów.

Kościół Bożego Ciała w Krakowie. Ocena stanu technicznego towarzysząca wymianie pokrycia.

Synagoga w Dąbrowie Tarnowskiej, woj. małopolskie [5]. Wiązary wieszarowe odkształcone w stopniu zagrażającym bezpieczeństwu sklepienia. Projekt podniesie-nia i usztywnienia wiązarów za pomocą systemu stalowych ściągów (il. 2). Drewniany-mi nakładkami wzmocniono przeciążone płatwie o nadmiernej rozpiętości.

244

Il.2.SynagogawDąbrowieTarnowskiej.Podniesienienadmiernieodkształconychtramówzagrażającychbezpieczeństwusklepienia

Ill.2.SynagogueinDąbrowaTarnowska.Liftingofbentfootingbeamsputtingdangerforthevault

Il.3.Sadów,woj.śląskie–kościółp.w.św.Józefa.Wzmocnieniekonstrukcjizagrażającychbezpieczeństwupolichromowanychsklepieńidrewnianegostropu

Ill.3.Sadów,Silesiaregion–St.Joseph’schurch.Reinforcingofconstructionputtingdangerforpaintedvaultsandwoodenfloor

245

Sadów, woj. śląskie – kościół p.w. św. Józefa [6].Zagrożeniezabytkowychsklepieńistropunadnawązestronynadmiernieodkształconychtramówniosącychsygnaturki.Zaprojektowanowzmocnieniawęzłówwięźbynadprezbiterium(il.3,de-taleE,F), anadkaplicąpodwieszenieprzeciążonych tramówdostalowychbelekz ceowników zimnogiętych.W badaniachwięźby uwzględniono ponadto dendro-chronologicznebadaniadrewna(jakowniosekautorów).Badaniatezweryfikowałyhistoriębudowykościoła.

Kolegiata w Wiślicy, woj. świętokrzyskie.Okresowaocenastanutechniczne-go.Wzmocnienieskorodowanychelementów,aszczególnietramówiprzysuwnic.

Kościół parafialny w Ostrowach Tuszowskich, powiatMielec, woj. podkar-packie.Ocenastanutechnicznegodrewnianegostropunadnawąkościołaiwięźbydachu.Uszkodzeniapolichromowanegosufituspowodowaneprzezsygnaturkęnad-miernieobciążającąkonstrukcjęstropu.

2.2.Przebudowaiadaptacjapoddasza

Pałac Jerzmanowskich w Krakowie–Prokocimiu [7].Projektadaptacjipodda-sza.Zniszczonepokryciedachublachąidachówkąceramiczną,uszkodzeniakoro-zyjnewięźby.

Collegium Maius Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie[8](il.4).Opiniaomożliwościadaptacjiczęścipoddaszanacelemagazynowe,okresowaocenasta-nutechnicznegowięźbydachowej.Zaleceniadotyczącewzmocnieniawięźbywza-chodnimskrzydlebudynku.

Il.4.CollegiumMaiusUJwKrakowie.Okresowaocenastanutechnicznegowykazałapełnewykorzystanienośnościtylkoprzeztramywrejonieprzewieszenianaddziedzińcem

Ill.4.CollegiumMaiusUJinCracow.Periodicevaluationofthetechnicalconditionhasshownfulluseofloadcapacityonlyinfootingbeamsoverthecourtyard

246

Klasztor oo. Kamedułów na Bielanach w Krakowie [9]. W ramach przebudo-wy dawnej Infirmerii na potrzeby Domu Kontemplacji, na poddaszu wyeliminowa-no część zastrzałów i wprowadzono kratowe stężenie podłużne (il. 5, detal K) oraz wzmocniono stare połączenia krokwi (detal L). Wymieniono zniszczone elementy więźby.

Il. 5. Klasztor oo. Kamedułów na Bielanach. Adaptacja poddasza na potrzeby projektowanego Domu Kontemplacji

Ill. 5. Camalddian monastery in Bielany. Rebuilding of attic for designed Contemplation House

3. Zakres przeprowadzonych prac badawczych i projektowych

Szczegółowa rysunkowa i fotograficzna inwentaryzacja poddaszy i więźb dacho-wych (obejmująca również rejestrację odkształceń i dokumentację uszkodzeń koro-zyjnych drewna) była czynnością wstępną we wszystkich wymienionych obiektach. Wykonawcą tych prac był zespół architektów Studia Architektonicznego Wojciecha Kozuba. Wieloletnia współpraca i doświadczenia umożliwiły opracowanie metodyki pomiarów, badań i sporządzania ich graficznej dokumentacji.

Więźby dachów sprawdzono pod względem statyczno-wytrzymałościowym, przeliczając wiązary jako płaskie ustroje prętowe, natomiast dla konstrukcji wież i sygnaturek stosowano prętowe schematy przestrzenne. Wykorzystano program opolskiej firmy CADSIS o nazwie RM-WIN (wersje 2D i 3D) wraz z modułem RM-DREW do wymiarowania prętów konstrukcji drewnianych wg zaleceń normy PN-B-03150:2000. Zakładano pełną wytrzymałość drewna (bez redukcji przekrojów spowodowanych uszkodzeniami korozyjnymi) i normowe wartości współczynnika sprężystości dla przyjętej – na podstawie oceny rzeczoznawcy – klasy drewna. Wy-nika stąd, że wnioski o spełnieniu (bądź nie) normowych warunków stanów granicz-nych nośności i użytkowalności dotyczą tylko elementów niewykazujących ubytków przekroju spowodowanych przez korozję biologiczną lub uszkodzenia o charakterze mechanicznym (np. głębokie wycięcia bądź brakujące odcinki niektórych elemen-tów). W programie badań stosowano również jedno z nielicznych urządzeń do ma-łoniszczącej oceny jakości drewna typu RESI, określające stopień uszkodzeń koro-zyjnych i jakość drewna w procesie ciągłego pomiaru podczas wiercenia wiertłem o średnicy 3,0 mm.

247

Il.6.Stopieńwykorzystanianośnościwpodstawowychelementachwięźbwybranychobiektów

Ill.6.Scopeofusingloadcapacityinbasicpartsofrafterframinginselectedbuildings

Przeanalizowano systemy stężeń przestrzennychpodwzględemichskutecz-nościdlazapewnieniageometrycznejniezmiennościustrojówdachowych.Dlaprzy-padków,gdyprojektowanebyłyadaptacjepoddaszydonowychcelówużytkowych,opracowanoprzebudowęistniejącychsystemówstężeń,polegającąnaredukcjiilo-ściskratowańizastrzałówlubprzeniesieniuukładówstężającychpozaobrębnowoprojektowanychpomieszczeńpoddasza.

Oceniono istniejące zabezpieczenia drewna przed pożarem i korozją biolo-giczną.Analizadotyczyłaprzytymzarównosamychkonstrukcjiwięźbdachowych,jakistropówpodstrychowych.

Zaprojektowano wzmocnienia elementów stwarzających stan formalnego zagrożenia lub nowe układy konstrukcyjneprzenoszącewsposóbbezpiecznyobciążeniapochodząceoddachunaścianybudynków.

248

4. Wyniki badań i ogólne spostrzeżenia dotyczące stanu zabytkowych więźb dachowych

Inwentaryzacjageometrycznapozwalaławysnućjużnawstępiewniosekowy-sokim stopniu przesztywnienia badanych ustrojów konstrukcyjnych (z nadmiernąilościąstężeńprzestrzennych)istosowaniuprzezbudowniczychdużych(zawierają-cychsporerezerwynośności)przekrojówelementówdrewnianych.Węzływiązarówwykonywanojakociesielskiezpołączeniaminadrewnianekołki.Wbardzoniewiel-kimzakresiestosowanoelementyzkutegożelaza(byłytopodwieszeniatramówdostolcówwiązarówistabilizująceustrojeskotwieniazmurami).Jednakniektóreele-mentynośnewykazywałynadmierneodkształcenia,któremogłybydoprowadzićdonieprzewidzianejprzezbudowniczychredystrybucjiobciążeń,awnastępstwietegodoawariilubkatastrofyczęściobiektu(np.naskutekwsparciasiętramównakon-strukcjiceglanychsklepień).Przeliczenianumerycznepotwierdzałytewstępnespo-strzeżenia.Geodezyjne pomiary odkształceń elementówwykazujących optycznienadmierneodkształcenia(np.tramówniosącychsygnaturki)potwierdzałyznaczne(nawetwielokrotne)przekroczeniawartościugięćgranicznych(określonychwaktu-alnejnormie).Wszystkotojestzrozumiałe,biorącpoduwagęfaktintuicyjnegopro-jektowaniakonstrukcjiprzezdawnychbudowniczych ibrak technicznychśrodkówumożliwiającychprzenoszeniedużychskupionychobciążeń(odsygnaturekizawie-szeńdzwonów).

Inwentaryzacjauszkodzeńkorozyjnychdrewnawykazywałajegoogólniedobrystanz jednoczesnązaawansowanądestrukcją fragmentównarażonychnadługo-trwałezalewanieprzeznieszczelnościpokryciadachuorazmurłat.Przeważającepartiekonstrukcji,któreeksploatowanebyływwarunkachmikroklimatucharaktery-stycznegodlapoddaszynp.powietrznosuchych,zeznacznymidobowymiiroczny-miwahaniamitemperatury,niebyłyzaatakowaneprzezgrzybyiowady.Potwierdziłotoopinięoodpornościsuchegodrewnanakorozjębiologicznąichemiczną.Wwięk-szościobiektów(pozabudynkiemCollegiumMaius)występowałbrakjakichkolwiekśladów stosowania w przeszłości impregnacji środkami konserwującymi drewno.Biorącpoduwagęeliminacjęz rynkumateriałówbudowlanychkolejnychśrodkówchemicznychstosowanychprzedlatydokonserwacjidrewna(zewzględunaszko-dliweoddziaływanie–zarównonaorganizmczłowieka,jakistrukturędrewna),fakttennależyuznaćzakorzystny.

Wwiększościobiektówniebyłosystemówochronyprzeciwpożarowejwpostacimonitoringuwyposażonegowczujnikidymu.Niestwierdzonoteżstosowaniaimpre-gnacjiśrodkamiograniczającymizapalnośćdrewna.Przetrwanietychkonstrukcjidonaszychczasów(przezwieledziesiątków,anawetseteklat)możnawięczawdzię-czaćstałemunadzorowiużytkowników,aczasemtylkosprzyjającemulosowi.

5. Konstrukcyjne interwencje w obrębie więźb dachowych

Usunięto z remontowanychwięźb te elementy lub ich części, którena skutekkorozyjnychuszkodzeńutraciłyswewłasnościkonstrukcyjnelubzagrażałyrozprze-strzenieniemsięporażenianaelementysąsiednie.Przewidzianokonstrukcyjnełą-

249

czenienowychodcinkówbelekzestarymiwsposóbzapewniającypełnąnośnośćelementuwmiejscupołączenia.Wykonawcyrobótremontowych,poszukującyza-wszenajprostszychinajtańszychrozwiązań,stosowaliwymianęcałychelementów,a jeśli ichczęści, to tylkoodwęzładowęzła (np.odcinkówkrokwiodmurłatydopłatwipośredniej).

Zaprojektowanowzmocnieniaelementówoniedostatecznejnośnościlubsztyw-ności,stosującprzykładkizdeseklubnakładkiłączoneśrubamizewzmacnianymelementem.

Wzagrożonychrejonachwięźbzaprojektowanonowekonstrukcjeprzejmującenadmierneobciążeniaiprzekazującejewsposóbbezpiecznynaścianybudynków.Jakomateriałstosowanodrewnoklejoneiprofilestalowe(najczęściejzimnogięte,jako że ich przekroje mogły być dowolnie dostosowywane do lokalnych potrzebimożliwejdozabudowaniaprzestrzeni).Jakozasadęprzyjętobrakingerencjiwsub-stancjębudowlanąorazmożliwośćewentualnegodemontażuwzmocnieńwprzy-szłości.

Demontowano stężenia, które kolidowały z projektowaną na poddaszu nowąfunkcjąużytkową,ajednocześniemogłybyćwyeliminowanebezszkodydlaprze-strzennejsztywnościkonstrukcjiwięźbylubteżzastąpioneinnymistężeniamiusytu-owanymipozaużytkowanąstrefą.

Wszelkiedecyzjeokonstrukcyjnychinterwencjachwobrębiezabytkowychwięźbdachowychpodejmowanowuzgodnieniuzwłaściwymisłużbamiochronyzabytków.

6. Wnioski

Jestoczywiste,żestanzachowaniadrewnianychwięźbobiektówzabytkowychmaistotnywpływnatrwałośćpokryciadachówiskutecznośćochronyzabytkowejsubstancjiprzedwpływamiczynnikówatmosferycznych.Jednakwwieluprzypad-kach niewłaściwie wykonane lub przebudowane konstrukcje więźb powodowaćmogądlacałegoobiektuzagrożenianaturykonstrukcyjnej,przejawiającesięnie-zamierzonym inagłymprzekazaniemznacznychobciążeńciężaremwłasnymda-chuiobciążeńklimatycznychbezpośrednionawrażliweelementybudynku:stropyisklepienia.Elementyteposiadająnaogółnietylkozabytkowąwartośćbudowla-ną,ale teżartystyczną–wpostacipolichromii. Ichzniszczeniewraziekatastrofystanowidodatkowąnieodwracalnąstratę.Z tego teżpowodudachyzabytkowychbudynkówpowinnybyćpoddawanenietylkookresowymprzeglądomobejmującymstanpokryciaiobróbekblacharskich,aleteżwnikliwejanaliziekonstrukcyjnejwceluwyeliminowaniawystępującychzagrożeń.

W przypadkach zamierzonego wykorzystania przestrzeni poddaszy do celówużytkowychistniejąnaogółmożliwościczęściowejredukcjidrugorzędnychelemen-tówkonstrukcyjnych,jakimisąstężenia,wceluuzyskaniadodatkowejkubaturyużyt-kowej.Jesttomożliwe,zewzględunawysokistopieństatycznejniewyznaczalnościdawnychkonstrukcjidachowych.Każdorazowomusibyćjednakpoprzedzonewni-kliwąanaliząstatycznąiuzgodnionezesłużbamiochronyzabytków.

Materiały,jakiesąobecniedostępne(stalowysokiejwytrzymałości,drewnokle-jone,taśmyzwłóknemowysokiejwytrzymałości),pozwalająnaskuteczneizgodne

250

zwymogamikonserwatorskimiwzmacnianiedrewnianychkonstrukcji.Zabezpiecze-niatakiemogąbyćwykonywaneprzyzachowaniuminimalnejingerencjiwzabytko-wąsubstancję.

Należy sukcesywnie wyposażać poddasza obiektów zabytkowych w systemymonitoringu,gwarantująceciągłąochronęprzedpożarem.Obecnietakiezabezpie-czeniaspotykanesątylkosporadycznie.Ciąglepojawiająsięnarynkunoweśrodkisłużącedo impregnacji drewnaw celu zabezpieczenia przed korozją biologicznąi redukujące jego zapalność. Jednocześnie eliminowane są stosowane dawniejśrodkitoksyczneowysokiejszkodliwościdlaczłowiekaorazśrodkisolneniszczącestrukturędrewna.Środkidostępneobecniemożnauznaćzaskuteczneibezpiecz-ne.Impregnacjenimipowinnybyćpowtarzaneregularniewokresachpięcioletnich.

L i t e r a t u r a

[1] K r z y s i k F.,Nauka o drewnie, PWN,Warszawa1974.[2] K a c zm a r c z y k S., J u r c z a k i e w i c z S., Ekspertyza konstrukcyjno-bu-

dowlana dotycząca stanu technicznego dachów budynków klasztornych kon-wentu OO. Bernardynów w Kalwarii Zebrzydowskiej. Projekt budowlany remon-tu i zabezpieczeń,ArchiwumZakładuTechnikBudowlanych,PK,Kraków2007.

[3] J u r c z a k i e w i c z S.,K a c zm a r c z y k S.,Kościół Św. Barbary w Krakowie Projekt budowlany naprawy drewnianej konstrukcji wsporczej sygnaturki,Archi-wumZakładuTechnikBudowlanych,PolitechnikaKrakowska,Kraków2005.

[4] K a c zm a r c z y k S.,J u r c z a k i e w i c z S.,Opinia konstrukcyjno-budowlana na temat stanu technicznego drewnianej więźby dachu nad biblioteką klasztoru OO. Paulinów na Jasnej Górze w Częstochowie,ArchiwumZakładuTechnikBudowlanych,PolitechnikaKrakowska,Kraków2003.

[5] J u r c z a k i e w i c z S.,K a c zm a r c z y k S.,Projekt prac zabezpieczających budynek synagogi w Dąbrowie Tarnowskiej,ArchiwumZakładuTechnikBudow-lanych,PolitechnikaKrakowska,Kraków2008.

[6] K a c zm a r c z y k S.,J u r c z a k i e w i c z S.,Kościół p.w. św. Józefa w Sad-owie. Ekspertyza konstrukcyjno-budowlana dachu i stropu kościoła,ArchiwumZakładuTechnikBudowlanych,PolitechnikaKrakowska,Kraków2008.

[7] J u r c z a k i e w i c z S., K a c zm a r c z y k S.,Pałac Jerzmanowskich w Kra-kowie - Prokocimiu. Opinia o stanie technicznym drewnianej więźby dachu,Ar-chiwumZakładuTechnikBudowlanych,PolitechnikaKrakowska,Kraków2008.

[8] K a c zm a r c z y k S., J u r c z a k i e w i c z S., Ekspertyza dotycząca oceny bezpieczeństwa stropów poddasza i więźby dachu w zespole budynków Colle-gium Maius Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie, ArchiwumZakładuTech-nikBudowlanych,PolitechnikaKrakowska,Kraków2008.

[9] J u r c z a k i e w i c z S.,K a c zm a r c z y k S.,Projekt budowlany (branża: kon-strukcja) remontu Domu Wolskiego i dawnej Infirmerii należących do klasztoru OO. Kamedułów na Bielanach w Krakowie,ArchiwumZakładuTechnikBudow-lanych,PolitechnikaKrakowska,Kraków2005.