WP_Ulaganje u rani razvoj i učenje dece.indd

UNICEF Working Papers

Ulaganje u rani razvoji učenje dece u Srbiji

Modeli finansiranja univerzalnog obuhvatapredškolskim obrazovanjem u Srbiji

Beograd,septembar .

ZAHVALNICA

Ovaj izveštaj je naručila kancelarija UNICEF-a u Srbiji.

Primarni autori ovog izveštaja su Sunčica Vujić, Odeljenje ekonomije, Univerzitet u Batu (Velika Britanija), Hana Baronijan, IPSOS Strategic Marketing i Aleksandar Baucal, Odeljenje psihologije, Univerzitet u Beogradu.

Jan van Ravens, međunarodni konsultant sa fakulteta Edvard Cigler, Odeljenje za razvoj dece i socijalnu politiku Univerziteta Jejl, dao je doprinos u izradi metodologije ove studije.

Aleksandra Jović, UNICEF Srbija, bila je odgovorna za planiranje, dizajn, razvoj i osiguranje kvaliteta ove inicijative.

Zahvaljujemo se i svim saradnicima koji su dali svoj stručni doprinos u različitim fazama pripreme ove studije. Njihov doprinos je bio dragocen i od suštinskog značaja.

Posebnu zahvalnost izražavamo Mišelu Kreponu, vođi tima projekta za unapređivanje predškolskog vaspitanja i obrazovanja u Srbiji (IMPRES), Paunu Čukavcu iz Republičkog zavoda za statistiku, Predragu Lažetiću iz Centra za obrazovne politike, Lidiji Miškeljin iz projekta IMPRES, Želimiru Popovu, pomoćniku ministra iz Ministarstva prosvete, nauke i tehnološkog razvoja te Svetlani Marojević, Tanji Ranković i Lesli Miler iz Kancelarije UNICEF-a.

Ova inicijative ne bi bila moguća bez podrške Evropske komisije. Dodatna podrška je obezbeđena kroz lični doprinos Novaka Đokovića, nacionalnog ambasadora UNICEF-a u Srbiji.

U publikaciji su izražena mišljenja stručnjaka koji su dali doprinos analizii koja ne moraju nužno da odražavaju stavove Evropske unije i UNICEF-a.

SADRŽAJ

SAŽETAK

Spisak skraćenica

Spisak tabela

Slike

UVOD

Važna uloga predškolskog obrazovanja za decu iz marginalizovanih grupa Metodološke napomene i struktura ovog izveštaja

. STRATEŠKI i ZAKONODAVNI OKVIR ZA PREDŠKOLSKO OBRAZOVANJE U SRBIJI

. Nacionalni strateški dokumenti

. Zakonski i normativni okvir

. Karakteristike predškolskog obrazovanja u Srbiji

. Poređenje sa zemljama EU

. Sažetak poglavlja

. TRENUTNA SITUACIJA U PREDŠKOLSKOM OBRAZOVANJU U SRBIJI

. Obuhvat predškolskim obrazovanjem tokom / .

. Obuhvat predškolskim obrazovanjem pre / .

. Regionalne razlike u upisu u PO i prosečan broj dece po grupi

. Obuhvat dece iz marginalizovanih grupa predškolskim obrazovanjem



. RAZLOZI ZA NIZAK OBUHVAT DECE PREDŠKOLSKIM OBRAZOVANJEM U SRBIJI

. Raspoloživi kapaciteti fizičkih resursa za predškolsko obrazovanje

. Raspoloživi kapaciteti ljudskih resursa u predškolskom obrazovanju

. Razlozi za nepohađanje predškolskog obrazovanja prema istraživanju MICS



. TRENUTNI NIVO JAVNIH RASHODA ZA PREDŠKOLSKO OBRAZOVANJE i JEDINIČNE CENE

. Tekući nivo javnih rashoda

. Jedinična cena postojećih programa predškolskog obrazovanja


ULAGANJE U RANI RAZVOJ I UČENJE DECE U SRBIJI

. CENA UNIVERZALNOG OBUHVATA DECE UZRAsta – , GODINA RAZLIČITIMPROGRAMIMA PREDŠKOLSKOG OBRAZOVANJA

. Od jedinične cene do ukupne cene univerzalnog predškolskog obrazovanja

. Cena besplatnog univerzalnog tročasovnog programa PO


. FINANSIRANJE PREDŠKOLSKOG OBRAZOVANJA — MOGUĆI SCENARIJI ZA FINANSIRANJE PROŠIRENOG OBUHVATA

. Dobit iz predviđenog porasta BDP

. Nivo iznosa koji plaćaju roditelji u zavisnosti od nivoa razvijenosti opštine u kojoj žive

. Poboljšanje efikasnosti u postojećim vrtićima

. Povećanje iznosa koji plaćaju roditelji za celodnevne programe u vrtićima

. Scenariji podele troškova

. Šta treba da se finansira iz budžeta?


. POČETNA ULAGANJA U DODATNE KAPACITETE FIZIČKIH I LJUDSKIH RESURSA

. Opadajući demografski trendovi

. Alternative za obezbeđivanje dodatnih fizičkih kapaciteta za predškolsko obrazovanje


. ZAKLJUČCI I PREPORUKE

LITERATURA

APPENDIX

STRATEGIC AND LEGISLATIVE FRAMEWORK FOR PRESCHOOL EDUCATION IN SERBIA

A. The Law on the Fundamentals of the Education System

A. The Law on Preschool Education

A. Other Policy Measures which Promoted Preschool Participation

A. The Law on Regional Development

PRESCHOOL EDUCATION AND DEMOGRAPHIC STATISTICS IN SERBIA

A. Information on Preschool Attendance from the DD RSO

A. Demographic Numbers on Preschool Children from the RSO (Census Data)

A. Information on Preschool Expenditures from the Treasury

MODELI FINANSIRANJA UNIVERZALNOG OBUHVATA PREDŠKOLSKIM OBRAZOVANJEM U SRBIJI

A. Sampling, Appending and Merging Data across Different Sources

A. Preschool Education Statistics — Some Issues

SUMMARY STATISTICS BASED ON THE SURVEYED MUNICIPALITIES

TABLES WITH ADDITIONAL RESULTS


SAŽETAK

Već skoro punu deceniju predškolsko obrazovanje u Srbiji se prepoznaje kao važan faktor neophodan za rešavanje problema siromaštva i isključenosti iz društva. Nacionalni milenijumski razvojni ciljevi (NMRC, ) navode da do . godine % dece uzrasta od do godina treba da bude obuhvaćeno predškolskim obrazovanjem, sa posebnim naglaskom na deci iz marginalizovanih grupa. NMRC ( ) predviđaju i da se udvostruči broj predškolskih ustanova i da se one geografski ravnomerno rasporede. Dalje, Nacrt nacionalne strategije za razvoj obrazovanja u Srbiji do . (u koju spada i predškolsko obrazovanje) navodi da do . godine % dece uzrasta od do , godina treba obuhvatiti predškolskim obrazovanjem. U ovom trenutku, obuhvat dece uzrasta od do , godina je veoma nizak, a posebno dece iz ugroženih grupa, i ovo je poziv da se po tom pitanju preduzmu odgovarajuće mere.

Značaj ulaganja u decu predškolskog uzrasta je dobro dokumentovan i u psihološkoj i u ekonomskoj literaturi. „Novija ispitivanja ulaganja u rano detinjstvo pokazala su izvanredan uspeh i ukazuju na to da su intervencije u ranim godinama važne za unapređenje učenja i da se mogu obogatiti kanalima koji dolaze spolja. (…) Učenje je dinamičan proces i najdelotvornije je kada počinje u ranim godinama, a nastavlja se i nakon što čovek odraste.” (Heckman, ). Društvo ili pojedinac mogu da ulažu u obrazovanje u različitim tačkama života pojedinca: u ranom detinjstvu, u osnovnoj ili srednjoj školi, na fakultetu, kroz učenje uz rad itd. Ulaganje u obrazovanje u različitim tačkama životnog ciklusa može da donese veoma različite stope povraćaja ili ličnih/društvenih koristi obrazovanju. Kako se veliki deo kognitivnog funkcionisanja već formira do trenutka kada dete napuni četiri ili pet godina, što implicira da je stopa povraćaja investicije u obrazovanje u periodu osnovne škole mnogo niža, to znači da ulaganje u predškolski nivo obrazovanja može da donese znatno veće dugoročne lične i društvene koristi (Heckman,

; Heckman i Masterov, ).

Cilj ovoga rada je da se ispitaju finansijska izvodljivost i različiti modeli utvrđivanja cena kako bi se u Srbiji obezbedio univerzalni pristup predškolskom obrazovanju deci u starosnoj grupi od do , godina.

. Analiza strateškog i zakonskog okvira pokazala je da Srbija ima dobru osnovu političkih programa koja podržava širenje predškolskog obrazovanja (PO), prepoznajući njegov značaj. Svrha institucionalnog vaspitanja i obrazovanja dece predškolskog uzrasta ( , – , godina) značajno se promenila u poslednjih godina, od onoga što je pre svega bilo „čuvanje” do koncepta koji podstiče rani razvoj i obrazovanje dece. Ovakvo shvatanje je naglašeno i u Nacrtu nacionalne strategije za razvoj obrazovanja koji Vlada Srbije treba da usvoji. Uvođenje obaveznog pripremnog predškolskog programa . godine za decu od , to , godina povećalo je broj dece koja pohađaju predškolsko obrazovanje, ali samo u ovoj uzrasnoj grupi. Politički programi u Srbiji naglašavaju i disparitet u upisu u PO različitih ugroženih grupa kao pitanje koje treba rešiti na sistemskom nivou.

. Ako za merilo uzmemo evropske standarde, obuhvat dece PO u Srbiji generalno je nizak — raste sa uzrastom, sa % u jaslicama do – % za decu uzrasta do , godina, dok je obaveznim pripremnim predškolskim PPP obuhvaćeno % dece. Obuhvat dece iz ugroženih grupa je znatno niži i iziskuje posebnu pažnju. Podaci iz anketa govore da predškolsko obrazovanje obuhvata samo % seoske, % siromašne i samo % romske dece, što znači da zapravo nisu obuhvaćeni


oni kojima je to najpotrebnije. Obuhvat se dalje odlikuje velikim teritorijalnim razlikama između opština koje su klasifikovane u grupe u zavisnosti od toga koliko su stope upisa u PO iznad ili ispod prosečnih odnosno koliko je broj dece po grupi iznad ili ispod prosečnog broja. Opštine sa najvećim obuhvatom dece PO nalaze se u Beogradu i Vojvodini. S druge strane, dve trećine opština sa veoma niskim stopama obuhvata spadaju u grupu najnerazvijenijih opština. Nivo nerazvijenosti opština pokazuje korelaciju sa stopama obuhvata u svim opštinama u Srbiji. Deca se upisuju u tri vrste programa, u zavisnosti od dnevnog trajanja. Većina dece pohađa celodnevne programe, nasuprot poludnevnim i tročasovnim programima. Kada se poredi obuhvat PO u Srbiji u proteklim godinama sa situacijom u zemljama Evropske Unije (EU), očigledno je da je upis dece od do , godina znatno niži. U zemalja EU tokom školske / . godine bilo je upisano

% trogodišnjaka i % dece od godine. U Srbiji je u periodu / . samo % trogodišnjaka i % dece od godine bilo upisano u predškolske obrazovne programe. Iako trendovi upisa u PO u Srbiji pokazuju rast, u tome važnu ulogu igraju demografske promene i negativni populacioni trendovi, pa ako Srbija želi da dostigne svoje ciljeve, moraju se uvesti intervencije merama politike kako bi se povećao obuhvat PO.

. Kao naredni korak, preispitani su razlozi za nizak obuhvat dete predškolskim obrazovanjem u Srbiji, posebno u uzrasnoj grupi od do , godina. Prvo, postojeći kapaciteti za predškolsko obrazovanje u javnim (državnim) ustanovama, koje zbrinjavaju % upisane dece, nisu dovoljni da pokriju svu decu koja trenutno nisu obuhvaćena predškolskim obrazovanjem u Srbiji. Mreža predškolskih ustanova nije ravnomerno geografski raspoređena, pa predškolskih ustanova često nema tamo gde su najpotrebnije (u nerazvijenim i seoskim područjima). Nove zgrade za PO se zidaju svake godine, posebno u beogradskim opštinama. Te kapitalne investicije, praćene negativnim demografskim trendovima, značajno smanjuju procenat dece koja nisu primljena zbog nedostatka kapaciteta ili one dece koja su primljena preko raspoloživih kapaciteta, ali taj procenat i dalje dostiže %. Iako u proseku Srbija ima optimalan broj dece po grupi u PO, broj dece u grupama od i godine prelazi normu od ( ) dece po grupi i dostiže dece među trogodišnjacima, odnosno dece u grupama dece od godine. Nedostatak fizičkih kapaciteta je važan aspekt niskog obuhvata, ali ima i drugih, podjednako važnih razloga. Informacije dobijene iz upitnika MICS ( ) o razlozima za nepohađanje vrtića koje su navodili roditelji dece od do

godina koja ne idu u vrtić pokazuju da % roditelja smatra da nema potrebe da šalju dete u PO jer kod kuće imaju nekoga da vodi računa o detetu. Ovi roditelji primarno sagledavaju PO kroz funkciju čuvanja i ne vide druge koristi od pohađanja predškolskog obrazovanja za razvoj dece u ovom stadijumu. Različite karakteristike povezane sa pristupom PO (npr. troškovi ove usluge i drugi povezani troškovi, prevoz dece itd.) predstavljaju prepreku za pohađanje predškolskog obrazovanja za – % siromašnih, Roma i dece iz seoskih područja. Ovakvi nalazi pokazuju da će širenje obuhvata PO iziskivati nepodeljenu pažnju na dva fronta. Prvo, potrebno je povećanje fizičkih kapaciteta u PO, a ohrabruje činjenica što novi zakoni daju smernice za bolje planiranje mreže ustanova za PO i postavljaju kriterijume za otvaranje novih PO na osnovu razvojne funkcije predškolskog obrazovanja. Drugo, postoji potreba da se poveća svest roditelja o koristi od PO i značaju koje ono ima za razvoj njihove dece.

. Javni rashodi za obrazovanje u Srbiji su ispod odgovarajućih sredstava u zemljama OECD-a ( , % BDP i % javnih rashoda u Srbiji prema , % i , % u zemljama OECD-a), tako da bi dodatna sredstva za PO bila dobrodošla. Troškovi se dele između republičkog budžeta i lokalnih


budžeta, pri čemu na lokalne samouprave otpada skoro % svih javnih rashoda za obrazovanje. Lokalne samouprave troše i veći deo svojih sredstava na obrazovanje ( , %) nego republička vlada. Na potrošnju za predškolsko obrazovanje odlazilo je , % od , % BDP-a usmerenog na obrazovanje, što je opet manje nego u zemljama OECD-a ( , %). Relativni udeo potrošnje za PO u ukupnim rashodima za obrazovanje bio je veći u Srbiji nego u zemljama OECD-a ( , % prema , %), što se može pripisati kasnijem početku osnovnog obrazovanja u Srbiji, ali ovo takođe pokazuje i da se taj novac ne koristi dovoljno efikasno. Da bi se izračunala jedinična cena predškolskog obrazovanja, iskorišćeni su podaci iz Trezora Ministarstva finansija za period – . godine o sredstvima iz opštinskih budžeta potrošenim na PO. Lokalne samouprave u Srbiji su na PO trošile oko , milijarde dinara ili miliona evra godišnje (izraženo u vrednostima RSD i EUR iz decembra . godine). Kada se to uveća za %, koliko iznosi vrednost doprinosa roditelja, ukupna potrošnja za PO dostiže oko , milijardi dinara ili oko miliona evra. Republički zavod za statistiku klasifikuje predškolske programe po trajanju u grupe: manje od sata, – sati i duže od sati. Ta informacija se ne vidi u podacima za budžetsku potrošnju dobijenim iz Trezora. Prema tome, da bi se izračunala jedinična cena, procenjeno je da celodnevni program traje sati, poludnevni sati, a da najkraći programi traju sata. Zatim je boravak dece u PO preračunavan u tročasovne jedinice. Kada se ukupna potrošnja podeli ukupnim brojem tročasovnih jedinica, cena jednog takvog najkraćeg programa koji realno traje – sata iznosila je najviše do EUR godišnje. Jedinična cena poludnevnog programa ( – sati) je EUR, dok celodnevni program (preko sati) košta oko EUR godišnje.

. Kada su izračunate jedinične cene, razvijeni su različiti scenariji za širenje predškolskog obrazovanja i za utvrđivanja cene tih scenarija. Cena obuhvata sve dece koja su trenutno izvan sistema PO kreće se od najviše miliona EUR za programe koji traju – sata do miliona EUR za celodnevne programe. Cena obuhvata sve dece PO kreće se od miliona EUR za programe koji traju – sata do miliona EUR za celodnevne programe. Širenje PO i upisivanje sve dece koja trenutno nisu obuhvaćena PO može da se obavi postepeno, najpre fokusiranjem na decu uzrasta – , godina, a u drugoj fazi i na trogodišnjake. Ovo bi potrebna sredstva podelilo u dva dela, pa bi u prvoj fazi, ako bi se u PO upisala sva deca uzrasta – , godina, bilo bi potrebno uložiti od miliona EUR za programe koji traju – sata do miliona EUR za celodnevne programe. Druga faza bi iziskivala od miliona EUR za programe koji traju – sata do miliona EUR za celodnevne programe. Uzimajući u obzir značajnu razliku u ceni između celodnevnih programa i programa koji traju – sata, kao i činjenicu da kvalitetan program koji traje – sata zadovoljava razvojne potrebe dece, uvođenje univerzalnih, besplatnih programa koji traju – sata deluje kao opcija izvodljiva sa finansijske strane, a istovremeno adekvatna iz perspektive razvoja deteta. Ovde se iznosi argument da predškolsko obrazovanje treba posmatrati kao strateški interes države, a ne samo kao odgovornost lokalne samouprave, i ovaj argument je osnova za predlog da se troškovi podele između lokalnih i republičkog budžeta. Teritorijalne razlike u obuhvatu i nivou razvijenosti opština takođe bi mogle da se primene kao kriterijumi za razlike u transferima sa nacionalnog na lokalni nivo. Obuhvat preostale dece uzrasta od do , godina, koja trenutno nisu upisana u PO, programima koji traju – sata iziskivao bi miliona EUR. Budući da % dece živi u opštinama prve kategorije razvijenosti, a

% živi u ostale tri grupe, ulaganje u PO u prvoj grupi iznosilo bi miliona EUR, a miliona EUR za opštine u ostale tri grupe. Ako PO predstavlja strateški nacionalni interes, državni budžet bi mogao da učestvuje u pokrivanju troškova za većinu nerazvijenih opština u iznosu od % ili %,


ili bi mogao da učestvuje u raspodeli troškova za sve opštine u iznosu od %. Različiti scenariji iziskuju dodelu sredstava iz republičkog budžeta u rasponu od , do miliona EUR po prvom scenariju, odnosno , miliona EUR po drugom. Na ovaj način bi se smanjio iznos za PO koji treba da pokriju lokalne samouprave.

. Da bi se pronašla finansijska sredstva koja bi mogla da pokriju troškove proširenog obuhvata PO, ispitani su različiti scenariji, između ostalog i finansiranje prihodima od rasta BDP, finansiranje preko iznosa koji bi plaćao korisnik usluge (roditelj), kao i povećanje cene celodnevnih programa. Čak i umereni porast BDP od , % sa istim nivoom troškova za PO obezbedio bi dodatnih miliona EUR za PO, a ovaj iznos raste na miliona sa rastom BDP od % koji je predviđen za . godinu. Ako bi, kao druga opcija, udeo PO porastao na , % kako bi dostigao udeo kakav je u zemljama OECD-a, to bi donelo miliona EUR sa rastom BDP od , %, odnosno miliona EUR ako rast BDP dostigne %. Uz pomoć dodatnih sredstava koja se dobiju kroz različite scenarije raspodele troškova između države i roditelja, koja se dobijaju od iznosa koji se naplaćuju od korisnika usluge (roditelja), poboljšane efikasnosti vrtića i povećanja cene celodnevnih programa PO, ovim bi se obezbedila sredstva dovoljna za obuhvat sve dece uzrasta – , celodnevnim programima PO, bilo da su trenutno u predškolskom obrazovanju ili ne.

. Na kraju su preispitani i fizički kapaciteti i ljudski resursi koji su potrebni da se predškolskim obrazovanjem zbrinu sva deca uzrasta – , godina. Grubi proračuni su pokazali da bi upis dece uzrasta – , godina koja trenutno nisu upisana u PO iziskivao ukupno grupa PO sa po detetom u grupi. Ako bi se upisali u tročasovne programe koji bi se mogli organizovati u smene (između sati ujutru i popodne), bilo bi potrebno oko dodatnih prostorija ili učionica — u opštinama prve kategorije razvijenosti i u ostalim opštinama ( , . i . kategorije razvijenosti). Upis ovog broja dece iziskivao bi zapošljavanje ukupno oko vaspitača. Sa sadašnjim demografskim trendovima i realnijim postepenim povećanjem upisa u predškolske programe, potreban broj prostorija i nastavnog osoblja je verovatno niži. Demografski trendovi jasno pokazuju pad broja dece, što neće samo uticati na tražnju za programima ranog razvoja dece (RRD), već će i osloboditi prostor i sredstva na drugim nivoima obrazovanja. Oslobađanje prostora u osnovnim školama moglo bi da obezbedi dodatne kapacitete za PO. Opcija po kojoj bi se grupa PPP prebacilo u osnovne škole oslobodila bi prostor za više od dve trećine dece uzrasta – , godina koja trenutno nisu upisana u predškolsko obrazovanje. Određeni prostor već postoji u vrtićima u kojima je broj dece po grupi manji od prosečnog, a koji bi mogli da prime još dece. Novi predškolski prostori bi se dobili izgradnjom novih objekata za predškolske ustanove, ali bi taj prostor mogao da se potraži i u postojećim javnim prostorima i u osnovnim školama. To bi iziskivalo ulaganje u adaptaciju i opremanje, ali bi ti troškovi bili znatno manji od izgradnje novih predškolskih objekata. Izvođenje tročasovnih programa iziskivalo bi skromnija ulaganja, jer deca ne moraju ni da spavaju ni da jedu u predškolskoj ustanovi. Analiza teritorijalnih razlika u odnosu na broj dece po grupi i stope upisa po opštinama daje nam koristan pravac za intervencije merama politike za PO na nivou opština. Ako se tekući troškovi predškolskog obrazovanja pokriju iz održivog izvora kao što je državni budžet, sredstva za početne investicije se mogu tražiti, na osnovu zahteva i predloga za doprinose, od inostranih donatora, npr. iz različitih programa EU, od Svetske banke, raznih bilateralnih donatora te domaćih i internacionalnih privatnih kompanija.


Glavni zaključak ovog izveštaja je da bi uvođenje univerzalnog obuhvata predškolskim obrazovanjem u trajanju od do sata za svu decu bila mera visoke efikasnosti u odnosu na predviđene troškove i mera koja bi donela dobrobit državi i njenim građanima.

Opšti zaključci

Predškolsko obrazovanje igra veoma važnu ulogu u razvoju deteta. Ono unapređuje zdravlje, obrazovna postignuća, a dugoročno gledano radnu produktivnost i prosperitet nacije i konkurentnost, što su pokazala istraživanja i analize detaljnije opisane u izveštaju.

Predškolsko obrazovanje je posebno korisno za decu iz osetljivih grupa. Deca iz socioekonomski ugroženih grupa ostvaruju znatno veću stopu povraćaja ulaganja u rani razvoj i obrazovanje.

Danas usluge predškolskog obrazovanja ne koriste oni kojima su najpotrebnije. Među decom koja žive u gradovima, u boljestojećim porodicama, čiji roditelji imaju više obrazovanje, beleže se više stope obuhvata predškolskim obrazovanjem, dok je obuhvat znatno niži među siromašnima, decom koja žive na selu i romskom decom.

Postojeća mreža predškolskih ustanova nije adekvatna u smislu teritorijalne pokrivenosti i fizičkih kapaciteta.Predškolske ustanove često ne postoje tamo gde je potreba za njima najveća (u nerazvijenim i seoskim područjima).

Lokalne samouprave snose % troškova za predškolsko obrazovanje. Kako većina ljudi koja ostvaruje korist od ove vrste javnih rashoda pripada višim socioekonomskim kategorijama, postavlja se pitanje koliko je ovakva distribucija javnih resursa u skladu sa principima socijalne pravde i jednakosti.

Srbija ima strateški i zakonodavni okvir koji podržava dalje širenje obuhvata predškolskim obrazovanjem. Značaj predškolskog obrazovanja je prepoznat i vlada je posvećena daljim unapređenjima u ovoj oblasti.

Ulaganje u predškolsko obrazovanje donosi najveću stopu povraćaja investicije i predstavlja jednu od najprofitabilnijih investicija koju vlade mogu da naprave.

Opšte preporuke

Trenutni nivo i udeo izdvajanja za predškolsko obrazovanje je niži nego u zemljama OECD-a i treba ga povećati. U isto vreme, kada se uzme u obzir nizak obuhvat PO, podaci ukazuju na potrebu da se obavi detaljnija analiza mogućnosti za povećanje efikasnosti postojećih sredstava uloženih u PO.


Predškolsko obrazovanje treba da bude strateški interes države, a ne samo odgovornost lokalnih vlasti i roditelja. Uzevši u obzir njegov značaj, ukupnu dobrobit za državu i visoke stope povraćaja ulaganja, predškolsko obrazovanje treba da bude i odgovornost države.

Donosioci odluka treba da preispitaju podelu odgovornosti po kojoj samo budžeti lokalnih samouprava snose trošak predškolskog obrazovanja. Ako se uzmu u obzir postojeće nejednakosti u obuhvatu vezane za nivo razvijenosti opština, postoje razlozi da centralni nivo vlasti interveniše i podrži nerazvijene opštine u dostizanju viših stopa obuhvata predškolskim obrazovanjem. U zavisnosti od ekonomske situacije i potencijalnog rasta BDP-a u budućnosti, ova podrška može se proširiti i na sve ostale opštine.

Dalji razvoj mreže ustanova primarno treba da se zasniva na razvojnoj ulozi predškolskog obrazovanja. U procesu širenja mreže treba uzeti u obzir postojeće opštinske prostore i mogućnost uspostavljanja partnerstava sa donatorima, privatnim sektorom i drugim akterima koji mogu da učestvuju u njihovoj adaptaciji.

Roditelje treba bolje upoznati sa prednostima predškolskog obrazovanja.Osim nedostatka fizičkih kapaciteta i troškova koji proističu iz pohađanja predškolskog obrazovanja, što predstavlja prepreke u dostizanju većeg obuhvata, više od polovine roditelja ne prepoznaje značaj predškolskog obrazovanja za razvoj svoje dece. Ovaj aspekt zaslužuje pažnju jer inače ni ulaganja u proširenje fizičkih kapaciteta neće imati željeni uticaj na rast obuhvata PO.

Potrebno je dalje analizirati demografske trendove. Negativni demografski trendovi su bili jedan od glavnih faktora u povećanju stope obuhvata predškolskim obrazovanjem, ali sami ne mogu da povećaju stope obuhvata do željenih nacionalnih ciljeva. Ove trendove treba detaljnije analizirati da bi se utvrdila preciznija mera u kojoj će dalje smanjenje broja dece oslobađati kapacitete u osnovnim školama i tako stvoriti dodatni prostor sa sprovođenje predškolskih programa.

Specifične preporuke

Uvođenje univerzalnog obuhvata predškolskim obrazovanjem u trajanju od do sata za svu decu bi bila mera visoke efikasnosti u odnosu na predviđene troškove i mera koja bi donela dobrobit državi i njenim građanima. Uvođenje univerzalnosti u pristupu i obuhvatu imalo bi najveće šanse da dostigne najosetljivije grupe dece. Programi u trajanju od do sata bi trebalo da budu besplatni i dostupni za svu decu uzrasta – , godina. Postepeno uvođenje ove mere, prvo za decu uzrasta – , godina, a zatim za trogodišnjake, smanjilo bi pritisak i na fizičke kapacitete i na dodatne resurse koji bi bili potrebni.

Predškolski programi u trajanju od do sata imaju najpovoljniji odnos između troškova i ostvarene dobrobiti. Kako je uticaj celodnevnih programa na razvoj deteta gotovo isti kao i uticaj kraćih kvalitetnih programa od do sata, kraći programi imaju mnogo povoljniji odnos ostvarene koristi i uloženih


sredstava. Veliki procenat dece koja sada pohađaju celodnevne programe to čine zbog primarne funkcije čuvanja dece, a ne zbog obrazovnih ili razvojnih funkcija predškolskog obrazovanja.

Obuhvat sve dece koja sada ne pohađaju predškolsko obrazovanje programima od do sata zahtevao bi ulaganja od najviše miliona evra. Troškovi programa od do sata koji bi bio besplatan za svu decu uzrasta – , godina predstavlja oko % sadašnjih rashoda za predškolsko obrazovanje koji se pokrivaju iz opštinskih budžeta. Roditelji i dalje treba da učestvuju u pokrivanju dela troškova celodnevnih programa. Ministarstvo prosvete, nauke i tehnološkog razvoja treba da predloži nacionalne kriterijume za snižavanje cene koju plaćaju pojedini roditelji, uzimajući u obzir principe pravičnosti u raspodeli resursa. Postoji i mogućnost da se poveća cena celodnevnih programa koje plaćaju roditelji u odnosu na procenu njihovog imovinskog statusa.

Preporuke koje se odnose na podatke

U toku celog procesa izrade ovog izveštaja nailazilo se na nedoslednosti u raspoloživim podacima i nedostatak odgovarajućih podataka. Da bi se situacija u ovoj oblasti poboljšala i i da bi se stvorili preduslovi za buduće detaljnije kalkulacije i analize koje će biti potrebne kao osnova za donošenje politika, daju se još neke preporuke:

Republički zavod za statistiku i Ministarstvo prosvete, nauke i tehnološkog razvoja treba da harmonizuju metodologije za prikupljanje podataka, obradu i prezentovanje podataka iz oblasti predškolskog obrazovanja. Izuzetno je važno uskladiti vremensku dinamiku i frekvenciju prikupljanja podataka u smislu školske u odnosu na kalendarsku godinu.

Statistika vezana za predškolsko obrazovanje mora biti bolje usklađena sa međunarodnom, posebno sa onom koja se vodi u EU, kako bi se omogućilo poređenje sa drugim zemljama.

Potrebno je revidirati instrumente za prikupljanje podataka tako da obuhvate parametre neophodne za analizu različitih predškolskih programa u odnosu na broj dece koji ih pohađa, pol i vrstu naselja.

Treba pronaći načine da se unapredi raspoloživost podataka o deci iz osetljivih grupa u predškolskom obrazovanju.

Podaci o troškovima za predškolsko obrazovanje iz Trezora Ministarstva finansija trebalo bi da budu, osim po različitim kategorijama troškova, razvrstani i prema različitim vrstama programa (jaslice, vrtići, PPP) i bolje povezani sa računovodstvenim procedurama predškolskih ustanova.


SPISAK SKRAĆENICA

BDP Bruto društveni pro izvod

B R ( ) Baucal i R anković ( )

CIE/ZND Centralna i istočna Evropa/ Zajednica nezavisnih država

IM PRES Projekat za unapređenje predškolskog obrazovanja u Srbiji

IPC Indeks potr ošačkih cena

IRL Interno raseljena lica

ISCED Međunarodna standardna klasifikacija obrazovanja

JCPO Jedinična cena predškolskog obrazovanja

MICS Istraživanje višestrukih pokazatelja zdravstvenog stanja i ponašanja žena i dece

MoB Memorandum o budžetu

MP Ministarstvo prosvete, nauke i tehnološkog razvoja Republike Srbije

MRC Milenijumski razvojni ciljevi

NBS Narodna banka Republike Srbije

NMRC Nacionalni milenijumski razvojni ciljevi

NPA Nacionalni plan akcije za decu

OECD Organizacija za ekonomsku saradnju i razvoj

OS Obrazovna statistika

OzS UNESCO — program Obrazovanje za sve

PISA Program za međunarodnu ocenu učenika OECD-a

PO Predškolsko obrazovanje

PPP Predškolski pripremni program

PU Predškolska ustanova

RRD Razvoj u ranom detinjstvu

RZS Republički zavod za statistiku

SSS Strategija za smanjenje siromaštva

UCPO Ukupna cena predškolskog obrazovanja

VR ( ) Van Ravens ( )

ZOSO Zakon o osnovama sistema obrazovanja i vaspitanja

ZPO Zakon o predškolskom vaspitanju i obrazovanju


SPISAK TABELA

Tabela . Obuhvat dece predškolskim obrazovanjem u periodu / .

Tabela . Obuhvat dece uzrasta od do , godina predškolskim obrazovanjem

Tabela . Prosečni obuhvat dece od do , godina po različitim programima. Podaci za , . i . godinu

Tabela . Broj dece koja nisu primljena zbog nedovoljnih kapaciteta i broj dece primljene preko raspoloživih kapaciteta, kao i broj mesta koja nedostaju

Tabela . Broj dece, grupa, zgrada i državnih predškolskih ustanova u Srbiji / .

Tabela . Vrste vlasništva u predškolskim ustanovama u periodu / .

Tabela . Prosečni broj dece po grupi i vaspitaču u periodu / .

Tabela . Rashodi za obrazovanje po nivou vlasti tokom , izraženo kao % BDP (u hiljadama dinara)

Tabela . Prosečna stvarna cena PO u Srbiji, u periodu od . do . (u dinarima i EUR)

Tabela . Široke kategorije rashoda na predškolsko obrazovanje iz Trezora, preko funkcije (predškolsko)

Tabela . Jedinična cena PO po detetu godišnje, po vrsti predškolskog programa; u dinarima (gore) i u EUR (dole)

Tabela . Ukupna cena politike univerzalnog PO, za decu uzrasta – , godina


Tabela . Ukupna cena politike univerzalnog PO, za decu uzrasta – godine

Tabela . Ukupna cena univerzalnog pristupa PO u obliku tročasovnih programa, za decu – , godina

Tabela . Raspodela troškova univerzalnih, besplatnih tročasovnih programa između republičke vlade i lokalnih samouprava, uzimajući u obzir procenat dece koja žive u opštinama kategorizovanim po „nivoima razvijenosti“

Tabela . Broj dece uzrasta – , godina prema nivou razvijenosti opštine i upisu u PO

Tabela . Ukupna cena tročasovnih programa za decu uzrasta – , godina koja trenutno nisu obuhvaćena PO, po nivou razvijenosti opština

Tabela . Rast BDP-a i sredstva raspoloživa za predškolsko obrazovanje po dva scenarija


Tabela . Izračunavanje godišnjeg prihoda od uplata korisnika, za tri scenarija

Tabela . Izračunavanje dobiti po osnovi poboljšane efikasnosti u vrtićima, za tri scenarija


Tabela . Izračunavanje dobiti koja proističe iz povećanja iznosa za deo troškova za celodnevni vrtić koji plaćaju roditelji

Tabela . Scenariji podele troškova (u milionima EUR): celodnevni program

Tabela . Scenariji podele troškova (u milionima EUR): poludnevni program

Tabela . Scenariji podele troškova (u milionima EUR): tročasovni program

Table . Maximum (average) number of children per group in public preschool institution by age categories in school year /

Table . Number of children and number of groups in each age cohort in Serbia in /

Table . Total number of children in the age category – . years in the period –

Table . Monthly economic cost per child for a full-day preschool education programme for children aged – . years

Table . Monthly economic cost per child for a half-day preschool education programme for children aged – . years.

Table . Preschool expenditures categories which constitute the economic cost per child for a full-day preschool education programme for children aged – . years (in

/ din)

Table . Preschool expenditures categories which constitute the economic cost per child for a full-day preschool education programme for children aged – . years (in %)

Table . Number of parents who get part or all of the preschool expenses for a full-day preschool education programme for children aged – . years reimbursed (in %)

Table . Number of parents who get part or all of the preschool expenses for a full-day preschool education programme for children aged – . years reimbursed

Table . Territorial differences at municipality level in terms of preschool coverage and children/group ratio in /


SLIKE

Slika . Rano učenje ima najveći uticaj, posebno za najsiromašnije

Slika . Vremenska dinamika formiranja moždanih sinapsi za tri najvažnije funkcije

Slika . Apsolutni boj dece u predškolskom obrazovanju po starosnim grupama

Slika . Neto koeficijent upisa u PO za decu uzrasta – , godina, po programima, i to od . do . godine

Slika . Predškolsko obrazovanje: populacioni trendovi/predviđanja i trendovi/predviđanja upisa pod pretpostavkom da se isti trend rasta zabeležen u periodu od / . do

/ . nastavi do . godine

Slika . Obuhvat dece uzrasta od do , godina i broj dece od do godina po grupi u predškolskim ustanovama, po opštinama, / .

Slika . Deca u sistemu PO i izvan njega, po nivou razvijenosti u Srbiji . godine

Slika . Pristup predškolskom obrazovanju za decu uzrasta od do godina, po mestu stanovanja ( )

Slika . Pristup predškolskom obrazovanju za decu uzrasta od do godina, po imovinskom stanju porodice ( )

Slika . Pristup predškolskom obrazovanju za decu uzrasta od do godina, po obrazovnom nivou majke ( )

Slika . Pristup predškolskom obrazovanju za decu uzrasta – godina – poređenje opšte populacije sa romskim naseljima ( )

Slika . Stopa učestvovanja dece uzrasta godine u predosnovnom i osnovnom obrazovanju (ISCED – ) u evropskim zemljama i u Srbiji ( )

Slika . Broj dece koja nisu primljena zbog nedovoljnih kapaciteta i broj dece primljene preko raspoloživih kapaciteta, kao i broj mesta koja nedostaju

Slika . Razlozi za nepohađanje predškolskog obrazovanja, deca uzrasta od do godine – poređenje opšte populacije sa romskim naseljima, višestruki odgovori

Slika . Razvoj BDP-a u Srbiji (nivo i stopa rasta)

Slika . Jedinična cena PO kao udeo u BDP-u per capita u odabranim zemljama

Slika . Stvarna populacija (do . godine) i predviđanja (do . godine) za dve uzrasne grupe ( – i – godina) relevantne za dva nivoa predškolskog obrazovanja (jaslice i vrtići)

Slika . Populaciona piramida u Srbiji, po starosti i polu, procene za . (%)



UVOD

Već skoro punu deceniju predškolsko obrazovanje u Srbiji se prepoznaje kao važan faktor, neophodan za rešavanje problema siromaštva i isključenosti iz društva. Nacionalni milenijumski razvojni ciljevi (NMRC, ) navode da do . godine % dece uzrasta od do godina treba da bude obuhvaćeno predškolskim obrazovanjem, sa posebnim naglaskom na deci iz marginalizovanih grupa. NMRC ( ) predviđaju i da se udvostruči broj predškolskih ustanova i da se one geografski ravnomerno rasporede. Dalje, Nacrt nacionalne strategije za razvoj obrazovanja u Srbiji do . (u koju spada i predškolsko obrazovanje) navodi da do . godine % dece uzrasta od do , godina treba obuhvatiti predškolskim obrazovanjem. Nedavno usvojeni zakonodavni okvir (Zakon o osnovama sistema obrazovanja i vaspitanja iz . godine, sa izmenama i dopunama iz juna , Zakon o predškolskom obrazovanju iz . godine, Pravilnik o osnovama programa predškolskog obrazovanja i vaspitanja iz . godine) daje osnovu za upis dece u sve nivoe obrazovanja, pa i u predškolsko obrazovanje. Međutim, iako je obuhvat dece od , do , godina obaveznim predškolskim pripremnim programom (PPP) trenutno skoro %, obuhvat dece od do , godina je nizak (oko – %), a još je niži među decom iz marginalizovanih grupa (deca iz seoskih oblasti, romska deca i deca sa posebnim potrebama). Ovo su alarmantni podaci i predstavljaju poziv da se nešto preduzme. Cilj ovog izveštaja je da se ispitaju finansijska izvodljivost i različiti scenariji utvrđivanja cene kako bi se u Srbiji obezbedio univerzalni pristup predškolskom obrazovanju za decu uzrasta između i , godina.

Savremena psihološka i ekonomska literatura naglašavaju značaj ulaganja u malu decu. „Novija ispitivanja ulaganja u rano detinjstvo pokazala su izvanredan uspeh i ukazuju na to da su intervencije u ranim godinama važne za unapređenje učenja i da se mogu obogatiti kanalima koji dolaze spolja. (…) Učenje je dinamičan proces i najdelotvornije je kada počinje u ranim godinama, a nastavlja se i nakon što čovek odraste.” (Heckman, ). Društvo ili pojedinac mogu da ulažu u obrazovanje u različitim tačkama života pojedinca: u ranom detinjstvu, u osnovnoj ili srednjoj školi, na fakultetu, kroz učenje uz rad itd. Ulaganje u obrazovanje u različitim tačkama životnog ciklusa može da donese veoma različite stope povraćaja ili ličnih/društvenih koristi obrazovanju. Kako se veliki deo kognitivnog funkcionisanja već formira do trenutka kada dete napuni četiri ili pet godina, što implicira da je stopa povraćaja investicije u obrazovanje u periodu osnovne škole mnogo niža, to znači da ulaganje u predškolski nivo obrazovanja može da donese znatno veće dugoročne lične i društvene koristi (Heckman, ; Heckman i Masterov, ).

Važna uloga predškolskog obrazovanja za decu iz marginalizovanih grupa

Džejms Hekman (James Heckman), dobitnik Nobelove nagrade za ekonomiju, utvrdio je da ulaganje u učenje u ranim godinama daje znatno veći povraćaj nego investicije kasnije u životu (Heckman, ). Kao ilustracija ovog stava, Slika predstavlja adaptaciju Hekmanove krive koju je uradio Vusman (Woessmann,

), a koja opisuje pojačano dejstvo učenja kada se radi o deci iz nižih socioekonomskih slojeva. Ta deca, kako su pokazale brojne studije, imaju još veće koristi od PO nego ostala deca. Na primer, kada su roditelji, a posebno majka, niskog obrazovnog nivoa, što često ide ruku pod ruku sa kućnim okruženjem u kome nema dovoljno podsticaja, onda čak i samo tri sata pohađanja predškolskog programa dnevno može da ima ogroman uticaj na razvoj deteta, po relativno niskoj ceni.


Slika . Rano učenje ima najveći uticaj, posebno za najsiromašnije

Izvor: Adaptacija Hekmanove krive po Vusmanu (Woessmann, )

Sažimajući koristi od programa koji interven išu u ranom uzrastu deteta, a koje se navode u literaturi, Linč (Lynch, ) piše da deca koja učestvuju u visokokvalitetnim programima ranog razvoja dece (RRD) pokazuju tendenciju da budu uspešnija u školi, mereno rezultatima na testovima čitanja i matematike, da su im jezičke sposobnosti bolje, da imaju niže stope napuštanja školovanja i manje ponavljaju razrede, da imaju manju potrebu za specijalnim i dopunskim programima obrazovanja, da u većem procentu završavaju školovanje i bolje razvijaju svoj ljudski kapital tokom životnog ciklusa, da se bolje hrane i da su zdravija, da su ređe žrtve zlostavljanja i zanemarivanja, da je manja verovatnoća da će kao tinejdžeri postati roditelji, da imaju niže stope zloupotrebe alkohola i droga, da se kod njih javlja niža incidencija kriminogenog ponašanja u adolescenciji i kada odrastu te da postoji veća verovatnoća da će naći zaposlenje i više zarađivati kada odrastu, što opet znači da će prihod od poreza biti veći, a njihova zavisnost od socijalnih davanja koja obezbeđuje država niža. Korišćenjem podataka PISA istraživanja za Srbiju i uzimajući u obzir različite demografske i socioekonomske karakteristike, Vujić i Baronijan ( ) takođe pokazuju da postoji pozitivna relacija između pohađanja predškolskog obrazovanja u Srbiji i postizanja uspeha u školi merenim kroz PISA testove iz matematike, čitanja i prirodnih nauka među mladima uzrasta godina.

Međutim, sva ova spoljašnja dejstva — na učenje, zdravlje, ponašanje, produktivnost — ostala bi nerazjašnjena kada ne bismo znali šta se zaista dešava sa ovom malom decom dok pohađaju predškolske programe. Ovde na scenu stupaju istraživanja o razvoju mozga. Slika pokazuje dinamiku razvoja mozga od začeća do . godine za glavne grupe funkcija — senzorne puteve (isprekidana linija), govor (siva linija) i više kognitivne funkcije (crna linija). Možemo da vidimo da je rano detinjstvo jedinstveni period u kome mozak razvija osnovu za buduće učenje za ceo život. Crna kriva, koja predstavlja više kognitivne

Deca lošeg socio-ekonomskog

Nivo

Rano Osnovna

škola

Visokoodraslih

Godine

Deca dobrog socio-ekonomskog


funkcije, dostiže zenit u predškolskim godinama. Na početku osnovne škole ona već počinje da dobija silazni pravac, da bi oko petnaeste godine pala na nulu. To ne znači da u tom dobu kognitivni razvoj prestaje. Jasno je da se on nastavlja, ali njegova osnova je skoro završena u tom uzrastu, bilo da je dobra ili loša. Ovo ilustruje, na primer, da se rano napuštanje škole — iako se ono beleži negde oko . godine — najbolje sprečava tokom predškolskih godina, i to je onda takođe mnogo jeftinije. Isto se odnosi i na uspeh u srednjoj školi i stope završetka višeg obrazovanja.

Slika . Vremenska dinamika formiranja moždanih sinapsi za tri najvažnije funkcije

Izvor: C. Nelson u knjizi „From Neurons to Neighbourhoods”, ur. Šonkof i Filips (Shonkoff & Phillips, Eds., ).

Ova studija se fokusira na decu uzrasta od do , godina iz dva razloga. Prvo, deca uzrasta od , do , godina pohađaju obavezni program PPP, koji je besplatan i trenutno obuhvata skoro % dece u ciljanim uzrasnim grupama (RZS DD , / ). Po uvođenju PPP-a . godine, obuhvat dece neposredno ispod nove starosne granice za ulazak u obavezno obrazovanje (deca između i , godina) postao je prioritet. Osim toga, fokus na decu između i , je u skladu sa nacionalnim (Prvi nacionalni izveštaj o socijalnoj inkluziji i smanjenju siromaštva Vlade Republike Srbije, ) i međunarodnim sporazumima (Strateški okvir za evropsku saradnju na polju obrazovanja i obuke, „ET ”), u kojima se identifikuju koristi od kolektivnih vidova obrazovanja i vaspitanja dece u ovim uzrasnim grupama.

U većini zemalja povećanje obuhvata predškolskim obrazovanjem počinje od najstarije dece, tj. od uzrasta neposredno pred polazak u školu, a uvodi se postepeno i za decu u mlađim uzrasnim grupama.

Faze sinapsogeneze

Više kognitivne funkcije

Funkcija govora

Sluh/vid

Neurogeneza u hipokampusu

Nivoi sinapsikod odraslih

Razvoj sinapsi u zavisnosti od iskustva

Meseci Meseci Godine Decenije

Smrt

Uzrast


Drugo, iako postoji konsenzus u vezi sa koristima koje donosi institucionalno obrazovanje dece od treće godine, kada su spontani razvojni procesi povezani sa potrebom za socijalizacijom u sličnoj uzrasnoj grupi, i dalje ne postoji sličan konsenzus za decu mlađu od godine (Gonzalez-Mena, ; Engle et al.,

). Osim toga, obuhvat dece mlađe od godine jaslicama ili vrtićem povezan je i sa radnim statusom majke, sa zakonskim okvirom koji reguliše porodiljsko odsustvo i sa funkcijom razvoja deteta u odnosu na funkciju čuvanja koju imaju jaslice i/ili vrtić. Uzimajući sve ove faktore u obzir, predškolsko obrazovanje dece mlađe od godine nije bilo predmet ove studije.

Metodološke napomene i struktura ovog izveštaja

Empirijska analiza ovog izveštaja koristi nekoliko izvora podataka. Dve glavne ustanove koje prate obrazovnu statistiku uopšte, a posebno statistiku predškolskog obrazovanja, jesu Republički zavod za statistiku (RZS) i Ministarstvo prosvete (MP). Osim njih, demografske pokazatelje (pre navršene . godine života) beleži RZS. Trezor Republike Srbije prikuplja informacije o rashodima za različite kategorije predškolskog obrazovanja na nivou opština (funkcija ). Istraživanje višestrukih pokazatelja stanja žena i dece (MICS ), koje su . godine sproveli Republički zavod za statistiku i UNICEF, predstavlja veliko istraživanje na nacionalnom nivou koje je u ovom izveštaju iskorišćeno kao dodatni izvor statističkih podataka za predškolsko obrazovanje, naročito kada se podaci o obuhvatu dece predškolskim obrazovanjem koje objavljuju RZS i MP znatno razlikuju.

Izračunavanje različitih troškovnih scenarija za postizanje univerzalnog pristupa predškolskom obrazovanju kod dece uzrasta od do , godina u Srbiji uzima u obzir sve opštine u Srbiji za koje posedujemo podatke iz svih izvora za tri analizirane godine ( – ), tako da se radni uzorak za ovaj izveštaj zasniva na opservacija ( opština tokom godine). Sledeće opštine su isključene iz analize jer za njih nije bilo podataka iz Trezora za neku od analiziranih godina: Ada, Dimitrovgrad, Kladovo, Kruševac, Nova Crnja, Nova Varoš, Beočin, Bogatić, Prijepolje, Bor i Zemun ( opština). To znači da je ceo red podataka za ove opštine isključen iz analize, pa podaci za ove opštine ne ulaze u izračunavanje jedinične cene PO u Srbiji.

Grad Beograd je tretiran kao Beograd, Zemun i Lazarevac (tj. Beograd obuhvata sve beogradske opštine osim Zemuna i Lazarevca), dok su gradovi Niš i Kragujevac tretirani svaki kao jedna opština. Ovo je urađeno u skladu sa dostupnim podacima iz Trezora, koji sadrže troškove za predškolsko obrazovanje samo na ovim geografskim entitetima za Beograd, Niš i Kragujevac i ne razlažu ih dalje. Opština Surčin, koja se poslednjih godina pojavljuje kao zasebna opština u podacima o pohađanju PO iz DD RZS, tretira se u svim analizama kao deo opštine Zemun. Iz analize su isključene opštine na Kosovu.

Utvrđivanje cene različitih scenarija obuhvata predškolskim obrazovanjem u ovom izveštaju obavljeno je na podacima za period od . do . godine zbog raspoloživosti svih izvora podataka (rashodi iz Trezora, demografska statistika i obuhvat predškolskim obrazovanjem) za sve ove tri godine na opštinskom nivou. U idealnom slučaju koristili bi se najnoviji podaci (od . i kasnije), ali podaci iz Trezora

Na primer, u podacima iz RZS za DD , Beograd je podeljen na sledeće opštine: Barajevo, Voždovac, Vračar, Grocka, Zvezdara, Zemun, Lazarevac, Mladenovac, Novi Beograd, Obrenovac, Palilula, Rakovica, Savski Venac, Sopot, Stari Grad, Čukarica i Surčin (poseban tretman Surčina zavisi od godine kada je rađena analiza i vrste podataka); Niš je podeljen na Nišku Banju, Pantelej, Crveni Krst, Palilulu i Medianu; Kragujevac je podeljen na Kragujevac — grad i Raču Kragujevačku.


za period posle . godine nisu bili dostupni. Osim toga, kako se neke opštine uopšte ne pojavljuju u evidenciji Trezora u svim kategorijama rashoda za sve godine, objedinjavanje podataka za tri najskorije godine obezbedilo je bolju pouzdanost podataka nego fokusiranje samo na jednu godinu (npr. ).

U svim troškovnim scenarijima rashodi iz Trezora za PO korigovani su indeksom potrošačkih cena (IPC), koji izračunava Republički zavod za statistiku (RZS), uzimajući decembar . godine kao bazni period. Ovako korigovani rashodi su pretvoreni u evre korišćenjem prosečnog deviznog kursa Narodne Banke Srbije (NBS) u periodu od . do . decembra . godine (radni i neradni dani), u odnosu RSD =

, EUR.

Ovaj izveštaj je organizovan na sledeći način. Počinje sa strateškim i zakonodavnim okvirom (Poglavlje ), a zatim se preispituju situacija u predškolskom obrazovanju u Srbiji (Poglavlje ) i razlozi za nizak obuhvat dece PO (Poglavlje ). Poglavlje govori o tekućim nivoima rashoda za PO i pokazuje kako se izračunava jedinična cena PO u Srbiji za tročasovnu jedinicu. Poglavlje daje informacije o tome koliko bi iznosila puna cena univerzalnog obuhvata PO dece od do , godina ako bi se koristili različiti scenariji i načini raspodele troškova. U Poglavlju daje se pregled mogućih izvora sredstava neophodnih za univerzalni obuhvat PO dece od do , godina. Razmotreni su dobici na osnovu porasta BDP-a, kao i dodatna sredstva koja bi se obezbedila scenarijima podele troškova, npr. povećanjem iznosa koji plaćaju roditelji u zavisnosti od razvijenosti opštine, povećanjem efikasnosti rada postojećih vrtića i povećanjem iznosa koji plaćaju roditelji za celodnevne programe PO. U Poglavlju analiziraju se potrebni ljudski i fizički resursi neophodni za univerzalnu pokrivenosti PO dece od do , godina. Završno poglavlje, Poglavlje , nudi zaključke i preporuke.


. STRATEŠKI I ZAKONODAVNI OKVIR ZA PREDŠKOLSKO OBRAZOVANJE U SRBIJI

U ovom poglavlju dajemo pregled relevantnih strateških dokumenata, zakonskog i normativnog okvira za funkcionisanje predškolskog obrazovanja u Srbiji, kao i karakteristike predškolskog obrazovanja u Srbiji, uz kratko poređenje sa situacijom u Evropskoj uniji (EU).

. Nacionalni strateški dokumenti

Strategija za smanjenje siromaštva (SSS) iz . godine bila je prvi strateški dokument koji je dao detaljnu analizu situacije u predškolskom obrazovanju u Srbiji. Ovaj dokument kao glavne probleme predškolskog obrazovanja navodi nizak obuhvat dece uzrasta od , do godina predškolskim obrazovanjem, posebno dece iz ugroženih grupa, i organizaciju predškolskih institucija kao nefleksibilnih, velikih mreža koje nisu u stanju da se prilagode lokalnim potrebama. Ovaj strateški dokument je kao glavne ciljeve RRD u Srbiji postavio povećanje obuhvata dece uzrasta od , do godina predškolskim obrazovanjem, razvoj alternativnih poludnevnih programa za decu od do godina i uvođenje obaveznog predškolskog pripremnog programa (PPP) za decu pred polazak u osnovnu školu ( , do , godina). O problemima sa kojima se susreće predškolsko obrazovanje u Srbiji, koje je prvi put prepoznala SSS ( ), raspravljalo se i oni su potvrđeni u mnogim drugim studijama koje su usledile posle toga: Institut za otvoreno društvo (OSI, i OSI, ), Pešikan i Ivić ( ), Ivić, Pešikan i Jankov ( ), RECI ( ) te Baucal i Ranković ( ). Nacionalni plan akcije za decu (NPA, ), Nacionalni milenijumski razvojni ciljevi (NMRC, ) i Nacrt nacionalne strategije za razvoj obrazovanja u Srbiji do . pratili su i dodatno razvijali strateški i zakonski okvir za predškolsko obrazovanje u Srbiji.

. Zakonski i normativni okvir

Zakonski okvir za predškolsko obrazovanje u Republici Srbiji sastoji se od sledećih zakona: Zakon o osnovama sistema obrazovanja i vaspitanja (ZOSO, ; sa izmenama i dopunama iz juna ), Zakon o predškolskom obrazovanju (ZPO, ) i Pravilnik o osnovama programa predškolskog obrazovanja i vaspitanja (POPPO, ). Memorandum o budžetu Republike Srbije ( , . i ) reguliše budžetske rashode dodeljene za obrazovanje (predškolsko, osnovno, srednjoškolsko i tercijarno obrazovanje).

Glavni zakon koji generalno reguliše pružanje obrazovanja jeste Zakon o osnovama sistema obrazovanja i vaspitanja (ZOSO, ). Ovaj zakon uspostavlja principe, ciljeve i standarde obrazovanja, metoda i uslova za sprovođenje predškolskog, osnovnog i srednjoškolskog obrazovanja, organizaciju i finansiranje obrazovanja, uvođenje nastavnih planova i programa, kao i druga pitanja značajna za obrazovanje i vaspitanje. Zakon o predškolskom obrazovanju (ZPO, ) bavi se detaljnije predškolskim obrazovanjem. Pravilnik o osnovama programa za predškolsko obrazovanje (POPPO, ) definiše ciljeve i plan i

Ugrožene grupe se definišu kao izbeglice i interno raseljena lica, romska populacija, siromašni (ljudi ispod nacionalne linije siromaštva), lica iz socijalno i obrazovno depriviranih seoskih oblasti i lica s posebnim potrebama.

Autori ovih izveštaja za Srbiju su Jadranka Stojanović i Aleksandar Baucal.


program za predškolsko obrazovanje, fokusirajući se prvenstveno na pripremni predškolski program (PPP). Više detalja o pojedinim segmentima ovih zakona možete naći u Prilozima A. i A. .

Gledajući iz šire perspektive strategije Evropa i uzimajući u obzir činjenicu da je obuhvat dece predškolskim obrazovanjem u Srbiji znatno niži nego u mnogim drugim evropskim zemljama (Pešikan i Ivić, ; Vlada Republike Srbije, , str. ), nacionalni ciljevi u ovoj oblasti su definisani kao realni i dostižni. U prvom Nacionalnom izveštaju o socijalnoj inkluziji i smanjenju siromaštva (Vlada Republike Srbije, ) i Nacrtu nacionalne strategije o razvoju obrazovanja u Srbiji do . godine (čiji je deo i predškolsko obrazovanje), koja definiše viziju razvoja predškolskog obrazovanja do . i strategije za praćenje i realizaciju ove vizije, nacionalni cilj za Srbiju u smislu obuhvata dece predškolskim obrazovanjem do . godine utvrđen je na % (za uzrast od do , godina) i % (za uzrast od do , godina).

Predškolsko obrazovanje se finansira po broju ostvarenih obrazovnih grupa, uglavnom organizovanih u odnosu na uzrast dece. Cena ovih programa po grupi je utvrđena na osnovu prosečne neto plate u Srbiji za obračunski mesec i cene energetskih proizvoda, komunalija i prevoza. Budžet Republike Srbije pokriva troškove za PPP, zajedno sa drugim troškovima za osnovno, srednjoškolsko i visoko obrazovanje. Rashode za predškolsko obrazovanje pre PPP (za decu mlađu od , godina) pokrivaju roditelji i lokalne samouprave, tako da lokalna samouprava pokriva % ekonomske cene po detetu, dok roditelji pokrivaju preostalih % troškova. Po zakonu, lokalne samouprave su obavezne i da obezbede i finansiraju prevoz dece do najbliže ustanove za predškolsko obrazovanje.

Budžetska sredstva koja se dodeljuju za predškolsko obrazovanje, izražena u odnosu na BDP, daju informacije o naporima zemlje da realizuje programe predškolskog obrazovanja i/ili pruži takve programe pod optimalnim uslovima rada. Najnovije informacije dobijene iz postojeće literature govore da su . godine rashodi za obrazovanje iz srpskog BDP-a iznosili , %, a za predškolsko obrazovanje , % (Levitas i Herczynski, ; Pešikan i Ivić, ).

. Karakteristike predškolskog obr azovanja u Srbiji

Predškolsko obrazovanje obuhvata decu do , godina i organizuje se u državnim i privatnim ustanovama. Predškolsko obrazovanje nije obavezno za decu do , godina. Do uzrasta od godine deca idu u jaslice, dok između i , godina deca idu u vrtić. U uzrastu od , do , godina deca pohađanju obavezni pripremni predškolski program (PPP), koji je besplatan. Predškolsko obrazovanje se organizuje

U Evropskoj strategiji za mudar, održiv i inkluzivni rast (Evropa , ec.europa.eu/eu /), politički programi za obrazovanje predstavljaju suštinski deo. U novom Strateškom okviru za evropsku saradnju u obrazovanju i obuci, „ET ”, jedno od merila konkretno navodi da „do

. najmanje % dece između . godine i uzrasta kada počinje obavezno osnovno obrazovanje treba da učestvuju u programima za rano obrazovanje”. Međutim, ovaj dokument navodi i da „ta merila ne treba smatrati konkretnim ciljnim vrednostima koje pojedinačne zemlje treba da dostignu do . Umesto toga, zemlje članice se pozivaju da na osnovu nacionalnih prioriteta i uzimajući u obzir promenljive ekonomske okolnosti, utvrde kako i u kolikoj meri one mogu aktivnostima na nacionalnom nivou da doprinesu kolektivnom dostizanju ovih evropskih ciljeva.”

Pešikan i Ivić ( ) navode da je . godine obuhvat dece od do godina predškolskim obrazovanjem u Srbiji iznosio % i bio među najnižima u Evropi. Prema Prvom nacionalnom izveštaju o socijalnoj inkluziji i smanjenju siromaštva (Vlada Republike Srbije, ), obuhvat dece predškolskim obrazovanjem (uzrast od do , godina) iznosio je %, za razliku od % koliko je zabeleženo u EU . godine.

Različiti strateški dokumenti fokusiraju se na različite uzrasne grupe predškolske dece, što je odraz različitih konteksta i prioriteta u određenim vremenskim periodima.

Iako ZPO ( ) definiše predškolski uzrast već od šest meseci, predškolske ustanove uglavnom primaju decu uzrasta od meseci naviše.


u programima različitog trajanja: duže od sati dnevno, od do sati na dan i kraće od sata na dan (DD RZS, / ).

Prema srpskim zakonima, deca koja navrše godina do . marta tekuće godine moraju da se upišu u osnovnu školu u septembru te godine. Ovo pravilo utvrđuje početak PPP-a godinu dana ranije i predstavlja osnovu za podelu dece u različite uzrasne grupe: , godina i dalje — osnovno obrazovanje, između , i

, godina — obavezni PPP, mlađa deca pohađaju vrtić i jaslice.

PPP je uveden . godine, a . godine je produžen sa šest na devet meseci. Trebalo bi da se izvodi u predškolskim ustanovama ako u njima postoje odgovarajući uslovi, a ako takvi uslovi ne postoje, izvodi se u školi. Osim toga, PPP treba da izvode vaspitači iz predškolskih ustanova, a ne učitelji, jer je glavna svrha ovog programa razvoj deteta, a ne formalno učenje koje nudi obrazovanje u školi (ZOSO, , član ). Druge mere politike koje su uvedene kako bi se poboljšalo pohađanje predškolskog obrazovanja uopšte (više detalja u Prilogu A. ) imale su za posledicu veliki porast broja dece obuhvaćene pripremnim predškolskim programom. Međutim, inicijative koje su se odnosile na poboljšanje pohađanja obaveznog predškolskog obrazovanja za decu do , godina ostale su relativno ograničenog dometa. Pritom, definisanje PPP-a kao obaveznog programa dovelo je do smanjivanja raspoloživog prostora za mlađe uzrasne grupe.

Iako predškolsko obrazovanje u Srbiji ima dugu tradiciju, svrha institucionalnog vaspitanja i obrazovanja za ovaj uzrast ( , do , godina) u poslednjih godina značajno se promenila. Predškolsko obrazovanje je . godine po zakonu postalo deo formalnog obrazovanja u skladu sa međunarodnim klasifikacijama obrazovanja (Statistički godišnjak, RZS, str. ). Ova promena je posebno značajna jer je svrha čuvanja dece, vođenja računa o deci i gajenja dece kao pomoć zaposlenim roditeljima (funkcija čuvanja koju ima predškolsko obrazovanje) zamenjena novim konceptom predškolskog obrazovanja kojim se promoviše rani razvoj i obrazovanje (razvojna funkcija predškolskog obrazovanja). Za predškolsko obrazovanje je postalo veoma važno i da se poveća obuhvat dece koja pripadaju osetljivim grupama, npr. dece iz porodica sa niskim prihodima, dece iz porodica slabog socioekonomskog i kulturnog statusa, dece sa sela, dece pripadnika nacionalnih manjina i dece sa invaliditetom (Ivić, Pešikan i Jankov, , p. ).


Kao i u Srbiji, u svih zemalja članica EU predškolske ustanove su prešle put od tradicionalnih centara u kojima se čuvaju deca do obrazovnih ustanova koje se fokusiraju na razvoj dece (Early Childhood Education and Care in Europe: Tackling Social i Cultural Inequalities (ECEC, )). Međutim, iako u nekim zemljama EU (npr. u Holandiji, Luksemburgu, Velikoj Britaniji, Severnoj Irskoj itd.) obavezno predškolsko obrazovanje počinje već sa godine, u većini zemalja OECD-a predosnovno obrazovanje je univerzalno i počinje u uzrastu od godine, a samo izuzetno sa ili godina. U velikom broju zemalja besplatno obrazovanje u predškolskim ustanovama garantovano je za svu decu i počinje od . godine života (npr. u Francuskoj, Italiji, Španiji, Mađarskoj, Grčkoj itd.). Besplatno obavezno predškolsko obrazovanje u Srbiji dostupno je samo za decu od , godina.

Treba primetiti i da je za / . RZS prikupljao statističke podatke o programima u predškolskim ustanovama koji traju duže od sati na dan, od do sati na dan i kraće od sati na dan, a za / . o programima koji traju duže od sati na dan, od do sati na dan i kraće od sati na dan.


Prosečni rashodi na predškolsko obrazovanje . godine u zemljama OECD-a iznosili su , % BDP-a, slično kao u zemalja članica EU koje su uz to i članice OECD-a (Pešikan i Ivić, ). U Srbiji je . godine procenat za iste namene iznosio , %, što je niže nego u zemljama članicama OECD-a ili u zemalja članica EU koje su uz to i članice OECD-a.


Analiza strateškog i zakonskog okvira pokazala je da Srbija ima dobru osnovu političkih programa koja podržava širenje PO, prepoznajući njegov značaj. Svrha institucionalnog vaspitanja i obrazovanja dece predškolskog uzrasta ( , – , godina) značajno se promenila u poslednjih godina, od onoga što je pre svega bilo „čuvanje” do koncepta koji podstiče rani razvoj i obrazovanje dece. Ovakvo shvatanje je naglašeno i u Nacrtu nacionalne strategije za razvoj obrazovanja koji Vlada Srbije treba da usvoji. Uvođenje obaveznog pripremnog predškolskog programa . godine za decu od , do , godina povećalo je broj dece koja pohađaju PO, ali samo u ovoj uzrasnoj grupi. Politički programi u Srbiji, uz to, naglašavaju i disparitet u upisu u PO različitih ugroženih grupa kao pitanje koje treba rešiti na sistemskom nivou.


. TRENUTNA SITUACIJA U PREDŠKOLSKOMOBRAZOVANJU U SRBIJI

U ovom poglavlju nalaze se informacije o obuhvatu dece predškolskim obrazovanjem u Srbiji (za / , kao i za godine pre ) i obuhvatu predškolskim obrazovanjem dece k oja dolaze iz osetljivih grupa, npr. dece sa invaliditetom, romske dece i dece iz socijalno ugroženih grupa. Takođe, obrazlaže se i značaj predškolskog obrazovanja za ovu decu. Na kraju poglavlja poredi se obuhvat PO u Srbiji proteklih godina sa obuhvatom u zemljama EU.

. Obuhvat predškolskim obrazovanjem tokom / .

Dve glavne ustanove koje generalno prate obrazovnu statistiku, a posebno statistiku predškolskog obrazovanja, jesu Republički zavod za statistiku (RZS) i Ministarstvo prosvete (MP). Istraživanje višestrukih pokazatelja stanja i ponašanja žena i dece (MICS ), koje su . godine sproveli Republički zavod za statistiku i UNICEF, predstavlja veliko istraživanje na nacionalnom nivou koje je u ovom izveštaju iskorišćeno kao dodatni izvor statističkih podataka za predškolsko obrazovanje, naročito kada se podaci o obuhvatu dece predškolskim obrazovanjem koje objavljuju RZS i MP znatno razlikuju (više detalja vidi u Prilogu A. ).

Prema podacima Republičkog zavoda za statistiku (RZS), u periodu / . u Srbiji je bilo hiljade dece do godina starosti. U uzrastu koji je od interesa za ovo ispitivanje, od do , godina, bilo je oko hiljada dece. Na osnovu podataka iz različitih izvora (RZS, MP i MICS ), Tabela prikazuje obuhvat dece predškolskim obrazovanjem u različitim uzrasnim grupama (do , – , i

, – , godina) tokom / . Iako su postojale naizgled velike razlike u obuhvatu dece upisane u PPP, kada se radi o deci do , godina podaci su veoma slični, a posebno kada se radi o deci od

do , godina. Uz to, možemo da zaključimo da je obuhvat dece upisane u PPP (deca od , do , godina) bio veoma visok (između % i %), dok je obuhvat dece upisane u jaslice (deca do

godine) bio nizak (između % i %). Obuhvat dece upisane u vrtiće bio je %, i tu se podaci iz RZS i MP slažu. To znači da i dalje ima preko % dece od do , godina koja nisu obuhvaćena predškolskim obrazovanjem u vrtićima. Da bi se postigli ciljevi Nacrta nacionalne strategije razvoja obrazovanja u Srbiji do . godine (čiji je deo i predškolsko obrazovanje), koja predviđa da se do

. godine % dece od do , godina upiše u predškolsko obrazovanje, tekući obuhvat treba povećati za dodatnih %.


Tabela . Obuhvat dece predškolskim obrazovanjem u periodu / .

Jaslice (do godine) Vrtić ( – , god) PPP ( , – , god)

Broj živorođene dece . . .

Upis u apsolutnim brojevima; podaci RZS . . .

Stopa upisa; na osnovu podataka RZS , % , % , %

Upis u apsolutnim brojevima; podaci MP . . .

Stopa upisa; podaci MP (samo državne ustanove)

, % , % , %

Stopa pohađanja; anketa domaćinstava MICS – , % , %

Napomena: Podaci MICS se beleže za decu od do meseci starosti, tj. od do godina.Izvor: Demografski godišnjak i DD za / , RZS. Broj živorođene dece za decu od do godine predstavlja broj dece rođene od . septembra . do . septembra , za decu od do , godina predstavlja broj dece rođene od . marta . do . septembra , a za decu od , do , godina predstavlja broj dece rođene od . marta . do . marta .Izvor: Analiza predškolskog obrazovanja i PPP, MP ( ), str. .

. Obuhvat predškolskim obrazovanjem pre / .

Slika pokazuje da je apsolutni broj dece do godina u obaveznom i neobaveznom predškolskom obrazovanju (PO) rastao u periodu između . i . godine i da je plato dostigao tokom / .

Slika . Ap solutni boj dece u predškolskom obrazovanju po starosnim grupama

Izvor: Tabele i , DD RZS za odgovarajuće godine, RZS.

Godina


Tabela pokazuje obuhvat predškolskim obrazovanjem dece od do , godina u poslednjih godina (od / . do / ) za koje su dostupni podaci. Podaci iz RZS pokazuju povećanje broja dece obuhvaćene predškolskim obrazovanjem u Srbiji u proteklih nekoliko godina. Podaci MICS takođe pokazuju značajno poboljšanje učestvovanja dece u predškolskim programima u proteklih godina. Prema ovom izvoru podataka, obuhvat dece uzrasta – meseci ( – godina) predškolskim obrazovanjem povećan je sa %, koliko je iznosio , na % u . godini (povećanje od procentnih poena). Međutim, u apsolutnim brojevima, upis se jedva promenio, a ponegde se čak i smanjio (Slika ). Objašnjenje leži u smanjenju broja živorođene dece (vidi Sliku ). Prema tome, povećano učestvovanje je izazvano smanjenjem imenioca (smanjenjem broja živorođene dece), a ne povećanjem brojioca (upis u PO). Podaci pre . potvrđuju da je obuhvat predškolskim obrazovanjem u uzrasnoj grupi od do , godina skroman i da ima prostora za poboljšanje.

Tabela . Obuhvat dece uzrasta od do , godina predškolskim obrazovanjem

Broj živorođene deceBroj dece u PO Uzrast: – , godina

Stopa upisa dece uzrasta – , godina( – godina u MICS)

( ) ( ) ( )

RZS

/ . . . ,

/ . . . ,

/ . . . ,

/ . . . ,

/ . . . ,

MICS* / . ,

/ . ,

MP / . . . ,

Napomene: Kolona : Broj živorođene dece, Demografski godišnjak , RZS. Kolona : Broj dece u predškolskom – (Tabela ); Broj dece u PPP (Tabela ), DD za odgovarajuću godinu, RZS. Kolona : Izračunavanja autora i podaci iz MICS i MICS (deca od do godina).

Kada posmatramo obuhvat dece od do , godina po tipu boravka u predškolskoj ustanovi (celodnevni, poludnevni i tročasovni) i u periodu od . do . godine (Tabela ), vidimo da najveći broj dece od

do , godina (skoro dve trećine) pohađa celodnevni program PO, a samo mali procenat dece u ovoj uzrasnoj grupi pohađa tročasovni program (svega oko % dece od sve dece uzrasta do , godina u predškolskom obrazovanju).


Tabela . Proseč ni obuhvat dece od do , godina po različitim programima.Podaci za , . i . godinu

% dece uzrasta – , godina u PO od sve dece u PO

% dece uzrasta – , godina u PO od sve dece uzrasta

– , godina u PO

% dece uzrasta – , godina u PO od sve dece ovog uzrasta

( ) ( ) ( )

Celodnevni

Poludnevni

Tročasovni

Ukupno

Napomene: Kolona ( ) označava broj dece uzrasta – , godina u predškolskom obrazovanju u odnosu na ukupni broj dece upisan u predškolsko obrazovanje. Kolona ( ) označava broj dece uzrasta – , godina u predškolskom obrazovanju u odnosu na ukupni broj dece uzrasta – , godina upisan u predškolsko obrazovanje. Kolona ( ) označava broj dece uzrasta – , godina u predškolskom obrazovanju u odnosu na ukupni broj dece uzrasta – , godina.

Slika pokazuje da postoji spor, ali dosledan porast sveukupnog upisa u PO (sivoplava traka), uglavnom vođen rastom celodnevnih programa (plava traka). Upis u poludnevni program (tamija svetloplava traka) raste vrlo sporo, dok upis u tročasovni program (svetlija svetloplava traka) zapravo opada.

Slika . Neto ko eficijent upisa u PO za decu uzrasta – , godina, po programima,i to od . do . godine

Izvor: DD RZS za prospektivnu godinu. Izračunavanja autora

U Tabeli koja pokazuje obuhvat predškolskim obrazovanjem za decu od do , godina vidimo da podaci MICS i RZS pokazuju porast obuhvata predškolskim obrazovanjem u ovoj uzrasnoj grupi (sa

% koliko je bilo / . na % / , prema podacima koje daje MICS, odnosno sa , %, koliko je bilo / , na , % / , prema podacima dobijenim od RZS). Ovaj trend rasta u obuhvatu

Full-day

Half-day

Three-hour

Total


dece od do , godina predškolskim obrazovanjem od približno procentnih poena u poslednjih godina (tj. oko % godišnje) prema podacima dobijenim od RZS može se delimično objasniti negativnim populacionim trendom u ovoj uzrasnoj grupi, a delimično povećanjem apsolutnog broja dece koja ulaze u predškolski sistem. Ako se ovaj trend nastavi, obuhvat dece od do , godina predškolskim obrazovanjem biće . godine veći nego što je danas (oko %) bez ikakvih dodatnih intervencija u predškolsko obrazovanje.

Međutim, da bi se postigao cilj Nacrta nacionalne strategije za razvoj obrazovanja u Srbiji do . godine (obuhvat predškolskim obrazovanjem od % za decu uzrasta – , godina do . godine), moraju se preduzeti neke mere u vezi sa ovom grupom dece (vidi Sliku ). Na primer, uz tekući negativni demografski trend, da bi se dostigao cilj za . od %, stopa rasta upisa u PO trebalo bi da bude , % godišnje, a ako želimo da do . sva deca uzrasta do , budu upisana u PO, stopa rasta upisa u PO bi trebalo da bude , % godišnje.

Slika . Predškolsko obrazovanje: populac ioni trendovi/predviđanja i trendovi/predviđanja upisapod pretpostavkom da se isti trend rasta zabeležen u periodu od / . do / .nastavi do . godine

Napomene: Plava linija: Procenjeni broj stanovnika za sredinu godine, prema podacima RZS, Demografski godišnjak za odgovarajuću godinu i projekcije RZS za , . i . za uzrasne grupe – i – , Demografski godišnjak, , RZS. Roze linija: Broj dece u predškolskom

– (Tabela ) — Broj dece u PPP (Tabela ), DD za odgovarajuću godinu, RZS i projekcije autora na osnovu trenda zabeleženog od . do . Projekcije se zasnivaju na Excel funkciji TREND, koja koristi metodu običnih najmanjih kvadrata (ONK) za određivanje najboljeg prilagođavanja linije trenda podacima. Zavisna promenljiva je broj dece od do , godina upisan u PO, regresirana samo na linearni trend. Regresija se zasniva na opservacija od . do . godine.

Negativni populacioni trend je – , % u , – , % u . i – , % u . godini. Ovaj negativni trend će se nastaviti i naredne godine, po prosečnoj stopi rasta od – , % između . i . godine.

Godina

Procena broja dece

Procena broja dece


. Regionalne razlike u upisu u PO i prosečan broj dece po grupi

Ivić, Pešikan i Jankov ( ) navode da su predškolske ustanove u Srbiji neravnomerno geografski distribuirane, pa predškolskih ustanova nema tamo gde postoji najveća potreba za stimulacijom ranog razvoja dece (tj. u nerazvijenim, siromašnim i seoskim oblastima). Ispitivanje koje su sproveli Baucal i Ranković ( ) analizira regionalne razlike u obuhvatu dece od do godina predškolskim obrazovanjem i pokazuje da ima značajnih regionalnih razlika u stopama upisa u PO i prosečnom broju dece po grupi. Na primer, na osnovu podataka za . godinu, kada je nacionalna stopa upisa dece od do godina u predškolsko obrazovanje bila %, a nacionalni prosečni broj dece po grupi za PO bio , Baucal i Ranković ( ) nalaze da su u regionima kao što su Južna Bačka i Beograd stope upisa i broj dece po grupi za uzrast od do godina bile veće od prosečnih vrednosti na nacionalnom nivou (stope upisa od % i dece po grupi za PO). Istovremeno, u okruzima kao što je Pčinjski, stopa upisa je bila znatno ispod nacionalnog proseka ( %), dok je prosečan broj dece po grupi bio niži od nacionalnog proseka ( dece po grupi).

Slično onome što su pokazali Baucal i Ranković ( ), Slika pokazuje teritorijalne razlike u obuhvatu dece od do , godina predškolskim obrazovanjem i prosečan broj dece po grupi na osnovu nekoliko izvora podataka iz / . (dodatne detalje o izvorima podataka vidi u Prilogu A. ). Uzimajući dete po grupi kao reper, sve opštine u kojima je broj dece po grupi ispod nalaze se na levoj strani Slike . Njih treba posmatrati kao opštine u kojima treba da se poboljša upis u predškolsko obrazovanje, čak i sa postojećim kapacitetima (pretpostavljajući da su postojeći kapaciteti u ovoj grupi opština u proseku na istom nivou kao i u drugim opštinama). Sa desne strane Slike nalaze se opštine u kojima je broj dece po grupi veći od . U tim opštinama poboljšanje upisa u predškolsko iziskivalo bi nove kapacitete. Opštine u kojima je stopa upisa veća od nacionalnog proseka nalaze se u gornjem delu, dok se opštine u kojima je stopa upisa ispod nacionalnog proseka nalaze u donjem delu grafikona na Slici .

Na ovaj način sve opštine su podeljene u četiri segmenta na Slici , prema broju dece po grupi i prema stopi upisa u PO:

Više stope upisa — niži odnos broja dece po grupi (gore levo);

Više stope upisa — viši odnos broja dece po grupi (gore desno);

Niže stope upisa — niži odnos broja dece po grupi (dole levo);

Niže stope upisa — viši odnos broja dece po grupi (dole desno).

Zakon o predškolskom obrazovanju definiše maksimalni broj dece po grupi u svakoj uzrasnoj kohorti, tako da je norma za broj dece od do godine (od do godina) ( ) dece po grupi (vidi Prilog A. .). U školskoj godini / , na nacionalnom nivou, bilo je u proseku dece po predškolskoj grupi uzrasta od do , godina.

Nacionalni prosek za stope upisa u PO za uzrasne grupe dece između i , godina u ovoj analizi unekoliko se razlikuje od onog koji je prikazan na Tabeli ( , % u poređenju sa , %). Ova razlika se pojavljuje jer izračunavanje stope upisa u PO na nacionalnom nivou koristi broj živorođene dece kao imenilac, dok izračunavanje stope upisa u PO na opštinskom nivou koristi kao imenilac broj dece odgovarajućeg uzrasta u svakoj opštini. Na opštinskom nivou, procenjeni broj dece daje preciznije podatke zbog internih migracija.

Zbog preglednosti, na grafikonu nisu prikazane sve opštine u Srbiji. Spisak svih opština i njihov položaj na ovom grafikonu dati su u prilogu.


Slika . Obuhvat dece uzrasta od do , godina i broj dece od do godina po grupiu predškolskim ustanovama, po opštinama, / .

Podela opština u ova četiri segmenta podrazumevala bi različite preporuke za politiku PO o kojima će biti reči u Poglavlju .

Opštine koje su / . imale najviši obuhvat dece predškolskim obrazovanjem (preko %) nalaze se u Beogradu ili Vojvodini (na severu Srbije). Ako pažljivo pogledamo opštine u kojima su stope upisa izuzetno niske (ispod %), što je mnogo manje od nacionalnog proseka koji je / . iznosio % (Bogatić, Bojnik, Bosilegrad, Bujanovac, Doljevac, Gadžin Han, Knić, Kovin, Krupanj, Lebane, Malo Crniće, Merošina, Novi Pazar, Preševo, Prokuplje, Sjenica, Tutin, Varvarin, Vladičin Han, Vladimirci i Žitorađa), % ovih opština spada u grupu „izrazito nedovoljno razvijenijih opština”, sa nivoom razvijenosti ispod % republičkog proseka, kako se navodi u Zakonu o regionalnom razvoju (opisano u Prilogu A. ).

„Nivo razvijenosti” opština se meri korišćenjem složenog indikatora koji se zasniva na prihodu i budžetu opštine, na rastu ili padu broja stanovnika, stopi nezaposlenosti, obrazovnom nivou stanovništva i postojanju urbanih oblasti u opštini. Svi ovi indikatori su veoma relevantni za predškolsko obrazovanje. Prema stepenu razvijenosti, opštine (jedinice lokalne samouprave) razvrstavaju se ovako (vidi i Prilog A. ):

Bujanovac

Prokuplje

Ar lovac

I ija

Bor

Stari Grad

MladenovacVršac

Smederevska Palanka

Para in

Vra ar

RumaBa ka Palanka

Lazarevac

Pirot

Zaje ar

Kikinda

Jagodina

Stara Pazova

Obrenovac

Po arevac

U ice

Sremska MitroviGrocka

Loznica

Vranje

Sombor

Valjevo

Novi Pazar

Rakovica

Smederevo

a ak

ŠabacKraljevo

Pan evo

ZrenjaninKruševac

Subotica

Zvezdara

Leskovac

Vo dovac

Zemun

Palilula

Kragujevac

ukarica

Novi Beograd

Novi Sad

No. of children per group

% Co

vera

ge

Coka

Nova Crnja

SecanjBela Palanka

SentaAda

Mali Idjos

Presevo Merosina

Doljevac

Gadzin Han

Vladim irci

Golubac

Boljevac

Veliko Gradis te

Surdulica

Velika Plana

Irig

Rekovac

Zitis tePetrovac

RezanjRekoac

Higher EnrollmentLower children/group ratio

Higher EnrollmentHigher children/group ratio

Lower EnrollmentHigher children/group ratio

Lower EnrollmentLower children/group ratio

Sremski Karlovci

SjenicaKrupanj

Nova VarosVladicin Han

Bela Crkva


u prvu grupu — one čiji je stepen razvijenosti iznad republičkog proseka;

u drugu grupu — one čiji je stepen razvijenosti u rasponu od % do % republičkog proseka;

u treću grupu — one čiji je stepen razvijenosti u rasponu od % do % republičkog proseka;

u četvrtu grupu — one čiji je stepen razvijenosti ispod % republičkog proseka.

Slika pokazuje procentualne brojeve dece uzrasta do , godina koja jesu i koja nisu obuhvaćena predškolskim obrazovanjem prema nivou razvijenosti opština u kojima žive i pohađaju predškolsko obrazovanje.

Slika . Deca u sistemu PO i izvan njega, po nivou razvijenosti u Srbiji . godine

Source: DD RSO ( ) and Authors’ calculations

Možemo videti da je upis u predškolsko obrazovanje najniži u opštinama koje spadaju u grupu (većina opština u grupi su i „izrazito nedovoljno razvijene opštine”, sa nivoom razvijenosti ispod % republičkog proseka). Drugim rečima, opštine u grupi koje imaju relativno siromašnije i manje obrazovane roditelje od ostalih opština iz grupa , i , imaju i najveći procenat dece izvan sistema predškolskog obrazovanja. Ova kategorizacija opština po nivou razvijenosti mogla bi da bude osnova za pozitivno delovanje i utvrđivanja troškovnih scenarija za povećanje pokrivenosti predškolskim obrazovanjem (vidi Poglavlje ).

. Obuhvat dece iz marginalizovanih grupa predškolskim obrazovanjem

Prema Strategiji za smanjenje siromaštva (SSS, ), marginalizovane grupe obuhvataju i izbeglice i interno raseljena lica, Rome, siromašne, lica iz socijalno i obrazovno depriviranih seoskih oblasti i osobe sa invaliditetom. Ranija istraživanja (Pešikan i Ivić, ; Baucal i Ranković, ) govore o veoma

In

Out


niskom obuhvatu predškolskim obrazovanjem ovih marginalizovanih grupa dece kojoj je obrazovanje najpotrebnije. Nacionalni milenijumski razvojni cilj (NMRC) za predškolsko obrazovanje — % pokrivenosti PO do . godine — uključuje i ambiciju da se pokrivenost PO fokusira i na marginalizovane grupe: decu u seoskim oblastima, romsku decu i decu sa posebnim potrebama. U ovom trenutku, dispariteti u pristupu predškolskom obrazovanju u Srbiji su značajni i uvek su na štetu dece kojoj je, iz perspektive razvoja, ova usluga najpotrebnija. Međutim, teško je govoriti detaljnije o obuhvatu predškolskim obrazovanjem marginalizovanih grupa dece, jer nemamo dovoljno disagregiranih podataka. U tekstu koji sledi dajemo neke podatke o obuhvatu predškolskim obrazovanjem dece sa invaliditetom, dece iz socijalno ugroženih grupa i romske dece na osnovu podataka dobijenih od Ministarstva prosvete, nauke i tehnološkog razvoja (MP) i rezultata istraživanja MICS (UNICEF, ).

Deca s invaliditetom

Ministarstvo prosvete, nauke i tehnološkog razvoja (MP) prikuplja podatke o ukupnom broju predškolske dece sa invaliditetom registrovane u predškolskim ustanovama. Po podacima iz MP, u školskoj / . godini dete s invaliditetom uzrasta od do godina učestvovalo je u sistemu predškolskog obrazovanja. Od ovog broja, dece s invaliditetom učestvovalo je u obrazovanju kao deca na bolničkom lečenju,

dece s invaliditetom pohađalo je razvojne grupe, a dece je pohađalo obrazovne grupe koje su bile obuhvaćene individualnim obrazovnim planom (IOP). Studija koju su sproveli Ivić, Pešikan i Jankov

. godine, a koja se oslanja na podatke Republičkog zavoda za statistiku, utvrdila je da , % dece sa invaliditetom pohađa neku vrstu programa predškolskog obrazovanja. Uzimajući u obzir da je broj dece sa invaliditetom viši (oko %), verovatno je da je stopa upisa u PO za decu s invaliditetom oko %, što je znatno niže od stope upisa u PO za svu decu (Ivić, Pešikan i Jankov, ).

Deca iz socijalno ugroženih grupa

Istraživanje MICS ( ) Republičkog zavoda za statistiku i UNICEF-a daje podatke o obuhvatu socijalno ugroženih grupa predškolskim obrazovanjem. Slika pokazuje da je stopa pohađanja predškolskog obrazovanja u seoskim oblastima za decu između i godina mnogo niža nego kod gradske dece ( % u odnosu na %).

Slika . Pristup predškolskom obrazovanju za decu uzrasta od do godina, po mestu stanovanja ( )

Izvor: MICS , UNICEF ( )

All children

Roma children

urban rural


Slika pokazuje da je pristup PO u petom kvintilu ( % najbogatijih) tri puta veći nego u prvom ( % najsiromašnijih) — u prvom kvi ntilu predškolsko obrazovanje pohađa % dece, za razliku od % dece u petom kvintilu.

Slika . Pristup predškolskom obrazovanju za decu uzrasta od do godina, po imovinskom stanju porodice ( )


Možda najvažniji indikator sredine iz koje dete dolazi predstavlja obrazovni nivo roditelja, a posebno majke. Ono što bi, iz pers pektive razvoja deteta, bilo dobro videti jeste da je pristup predškolskom obrazovanju najveći za decu nisko obrazovanih majki. Situacija je međutim obrnuta, kao što pokazuje Slika : samo % dece čije su majke završile osnovnu školu ili neki zanat pohađa program predškolskog obrazovanja, za razliku od % dece čije majke imaju visoko obrazovanje.

Slika . Pristup predškolskom obrazovanju za decu uzrasta od do godina, po obrazovnom nivou majke ( )


Poorest Second Middle Fourth Richest

All children

Roma children

None Primary Secondary Higher

All children

Roma children


Romska deca

Prema podacima iz MP, u predškolsko obrazovanje školske / . godine bilo je upisano romske dece ( deteta uzrasta od do godine, dece uzrasta od do , godina i dete uzrasta od , do

, godina). Na osnovu podataka dobijenih iz izveštaja MICS ( ), Slika pokazuje da je . godine obuhvat romske dece uzrasta između i godina iz romskih naselja bio , %, za razliku od , % koliko je iznosila stopa upisa za decu uzrasta – , godina na republičkom nivou. Iako je obuhvat i dalje veoma nizak, on predstavlja porast u odnosu na . godinu, kada je samo , % romske dece istog uzrasta bilo obuhvaćeno predškolskim obrazovanjem.

Slika . Pristup predškolskom obrazovanju za decu uzrasta – godina — poređenje opšte populacije sa romskim naseljima ( )


Prethodne slike (Slike , i ) pokazuju da je upis romske dece u PO pod istim uticajem faktora porekla (mesto stanovanja, imovinsko stan je, obrazovanje majke) kao što je slučaj i sa decom iz opšte populacije. Međutim, obuhvat romske dece je znatno niži u svakoj od posmatranih kategorija nego u opštoj populaciji.


U poređenju sa zemljama EU, obuhvat dece predškolskim obrazovanjem u svim kohortama ovog uzrasta, a posebno kod dece uzrasta od do , godina, na koju se fokusira ovaj izveštaj, u Srbiji je veoma nizak. Na primer, obuhvat predškolskim obrazovanjem (uzrast od do , godina) u . godini u EU bio je % (Vlada Republike Srbije, Prvi nacionalni izveštaj o socijalnoj inkluziji i smanjenju siromaštva u Republici Srbiji, , str. ). Uzimajući u obzir to da Nacrt nacionalne strategije za razvoj obrazovanja daje različite upisne prioritete deci uzrasta i godine, u daljem tekstu ćemo posebno prikazati i podatke za decu uzrasta i godine. Na primer, u zemalja članica EU prosečni obuhvat predškolskim obrazovanjem trogodišnjaka / . godine bio je %, a četvorogodišnjaka čak % (ECEC in Europe, , str. ). U

Ovi brojevi su mnogo manji nego u rezultatima istraživanja MICS ( ), što verovatno ukazuje na to da su pripadnici drugih, nesrpskih nacionalnosti u manjem broju predstavljeni u administrativnim podacima.

All children

Roma children


poređenju sa tim, u Srbiji je / . godine prosečni obuhvat predškolskim obrazovanjem trogodišnjaka bio %, a četvorogodišnjaka % (procene RZS). Podaci istraživanja MICS (UNICEF, ) pokazuju slične podatke za Srbiju tokom / ; prosečni obuhvat predškolskim obrazovanjem trogodišnjaka bio je

, %, a četvorogodišnjaka , %.

Slika iz studije Baucal i Ranković ( ) pokazuje da je . u zemalja članica EU u proseku oko % dece uzrasta godine učestvovalo u nekom vidu obrazovanja (ISCED ili ISCED ) . U poređenju sa tim, u Srbiji u istom uzrastu (deca uzrasta godine) . godine imamo stopu od , %, što je znatno niže nego u drugim evropskim zemljama.

Slika . Stopa učestvovanja dece uzrasta godine u predosnovnom i osnovnom obrazovanju (ISCED – ) u evropskim zemljama i u Srbiji ( )

Napomene: Izvor: Baucal i Ranković ( ).

Iako deca iz različitih ugroženih grupa imaju najveću potrebu za uslugama predškolskog obrazovanja, obuhvat ove dece je najniži. Međutim, takva situacija nije ka rakteristična samo za Srbiju. I u drugim zemljama EU obuhvat predškolskim obrazovanjem dece iz ugroženih grupa veoma je nizak, a samo mali broj zemalja ima specijalne programe školovanja za tu decu. Zato se trenutno u mnogim zemljama EU bolji obuhvat predškolskim obrazovanjem ugroženih grupa dece naglašava prioritetom (ECEC u Evropi, ).

Prema podacima RZS, populacione procene govore da je sredinom . bilo ukupno . dece uzrasta godine i . dece uzrasta od godine, dok je iste godine u vrtićima bilo . trogodišnjaka i . četvorogodišnjaka.

ISCED i ISCED se odnose na vid obrazovanja u kome se zapošljava osoblje sa posebnim obrazovnim kvalifikacijama, a koje je osmišljeno da zadovolji obrazovne i razvojne potrebe dece uzrasta od najmanje godine.

Serb

ia

Pola

ndIr

elan

dFi

nlan

dLi

echt

enst

ein

Gre

ece

Lith

uani

aBu

lgar

iaCy

prus

Slov

akia

Latv

iaN

ethe

rland

Rom

ania

Slov

enia

Port

ugal

Aus

tria

Esto

nia

Czec

h Re

publ

icSw

eden U

KN

orw

ayH

unga

ryG

erm

any

Den

mar

kLu

xem

bour

gIc

elan

dM

alta

Spai

nBe

lgiu

mFr

ance

Ital

y



Obuhvat dece predškolskim obrazovanjem je u Srbiji uglavnom nizak kada se uporedi sa evropskim merilima — raste sa uzrastom, sa % u jaslicama do – % za decu uzrasta do , godina i dostiže oko

% u obaveznom PPP programu. Stopa upisa dece iz ugroženih grupa je znatno niža i iziskuje posebnu pažnju. Podaci iz istraživanja MICS (UNICEF, ) ukazuju na to da je predškolskim obrazovanjem obuhvaćeno samo % seoske, % siromašne i tek % romske dece, što znači da nisu obuhvaćeni upravo oni kojima je to najpotrebnije. Ovaj obuhvat se dalje odlikuje velikim teritorijalnim razlikama i po tome se opštine svrstavaju u grupe, u zavisnosti od toga koliko je stopa upisa u PO iznad ili ispod prosečne i koliko je broj dece po grupi iznad ili ispod prosečnog. Opštine sa najvećim obuhvatom dece predškolskim obrazovanjem nalaze se u Beogradu i Vojvodini. S druge strane, dve trećine opština sa veoma niskom stopom upisa spada u kategoriju izrazito nedovoljno razvijenih opština. Nivo nerazvijenosti opština pokazuje korelaciju sa stopama upisa u svim opštinama u Srbiji. Deca se upisuju u tri vrste programa u zavisnosti od dnevnog trajanja. Većina dece pohađa celodnevne programe, za razliku od poludnevnih i tročasovnih programa. Kada se obuhvat predškolskim obrazovanjem u Srbiji proteklih godina uporedi sa situacijom u zemljama EU, očigledno je da je upis dece uzrasta od do , godina znatno niži. U zemalja članica EU u periodu / . upisano je % trogodišnjaka i % četvorogodišnjaka. U Srbiji je, u periodu

/ , u programe predškolskog obrazovanja upisano samo % trogodišnjaka i % četvorogodišnjaka. Iako trendovi upisa u Srbiji pokazuju rast, to je izgleda posledica negativnih populacionih trendova, pa ako Srbija želi da dostigne sopstvene ciljeve, onda se moraju uvesti mere koje će uticati na povećanje obuhvata predškolskim obrazovanjem.


. RAZLOZI ZA NIZAK OBUHVAT DECE PREDŠKOLSKIM OBRAZOVANJEM U SRBIJI

Pre nego što pređemo na različite scenarije kako da se poveća obuhvat predškolskim obrazovanjem, treba razmotriti razloge za ovako niske stope pokrivenosti. U ovom poglavlju govorimo o razlozima za nizak obuhvat dece predškolskim obrazovanjem u Srbiji, posebno u uzrastu od do , godina, iz perspektive raspoloživih fizičkih i ljudskih resu rsa, kao i stava velikog broja roditelja u Srbiji da pohađanje predškolskog obrazovanja nije korisno za razvoj njihove dece u ovom uzrastu.

. Raspoloživi kapaciteti fizičkih resursa za predškolsko obrazovanje

Studija koju su radili Ivić, Pešikan i Jankov ( ) pokazuje da raspoloživi kapaciteti za predškolsko obrazovanje u državnim ustanovama nisu dovoljni da pokriju ukupan broj dece izostavljene iz predškolskog obrazovanja u Srbiji. Na primer, iako se broj objekata za predškolske ustanove povećavao svako godine u proteklih godina, to i dalje nije dovoljno da se zadovolje potrebe preostale dece koja nisu obuhvaćena predškolskim obrazovanjem. Uz to, predškolske ustanove su neravnomerno geografski raspoređene, pa ih nema tamo gde postoji najveća potreba za podsticanjem ranog razvoja dece (tj. u nerazvijenim, siromašnim i seoskim oblastima). Postoje i naselja u kojima uopšte nema predškolskih ustanova, a ona se uglavnom nalaze u Centralnoj Srbiji.

Da bi se problem kapaciteta ilustrovao najnovijim raspoloživim podacima, u Tabeli i na Slici prikazuje se broj dece predškolskog uzrasta (do godina) koja nisu primljena zbog nedovoljnih kapaciteta, broj dece primljene preko raspoloživih kapaciteta i nedostatak mesta u državnim predškolskim ustanovama u Srbiji uopšte i posebno u Beogradu, u periodu od / . do

/ . Na primer, u odnosu na ukupan broj dece u predškolskom obrazovanju u ovoj uzrasnoj grupi ( . , vidi Tabelu ), oko % dece nije primljeno zbog nedovoljnih kapaciteta ili je primljeno preko raspoloživih kapaciteta u državne predškolske ustanove tokom / .

Prema izjavi zaposlenih u RZS, u poslednjih nekoliko godina izgrađeno je nekoliko novih objekata za predškolske ustanove u beogradskim opštinama ( Zvezdara, Čukarica, Novi Beograd, Palilula, Zemun i Grocka), pa su predškolski kapaciteti povećani, što je za rezultat imalo manji broj dece koja nisu primljena zbog nedovoljnih kapaciteta i manji broj dece koja su primljena preko raspoloživih kapaciteta. Istovremeno, broj dece u ovoj uzrasnoj grupi je smanjen (vidi Sliku ). U situaciji u kojoj imamo povećanje fizičkih kapaciteta za predškolsko obrazovanje i smanjenje broja dece uzrasta do

godina, opali su i broj dece koja nisu primljena zbog nedovoljnih kapaciteta i broj dece primljene preko raspoloživih kapaciteta. Ovaj trend se uočava u čitavoj Srbiji, a posebno u Beogradu, tokom četiri posmatrane godine (u periodu od / . do / ).


Tabela . Broj dece koja nisu primljena zbog nedovoljnih kapaciteta i broj dece primljene preko raspoloživih kapaciteta, kao i broj mesta koja nedostaju

Broj dece koja nisu primljena zbog nedovoljnih kapaciteta

Broj dece primljene preko raspoloživih kapaciteta

Broj mesta koja nedostaju

Srbija

/ . . . .

/ . . . .

/ . . . .

/ . . . .

Beograd

/ . . . .

/ . . . .

/ . . .

/ . .

Izvor: Podaci RZS

Slika . Broj dece koja nisu primljena zbog nedovoljnih kapaciteta i broj dece primljene preko raspoloživih kapaciteta, kao i broj mesta koja nedostaju

Izvor: Podaci RZS. Izračunavanja autora.

Serbia

Belgrade

Children accepted over capacity

Children not accepted due to lack of capacity


Iako Zakon o predškolskom obrazovanju definiše norme za broj dece u svakoj uzrasnoj grupi (vidi Prilog A. ), u slučaju dece uzrasta i godine (koja su u fokusu ovog izveštaja) ove norme se često prekoračuju. Na primer, u Prilogu A. se vidi da je norma za broj dece od do godine (od do godina) ( ) dece po grupi. Međutim, / . broj dece po grupi je u svakoj uzrasnoj grupi prelazio normu za , odnosno

dece po grupi, tj. dostizao je , odnosno dece.

U studiji koju su sproveli Ivić, Pešikan i Jankov ( ) na osnovu toga se zaključuje da je neophodna izgradnja novih objekata i razvoj poboljšane mreže predškolskih ustanova. Međutim, izgradnja novih predškolskih objekata treba da ispuni neke već utvrđene kriterijume, a postoji i potreba za diversifikacijom usluga predškolskog obrazovanja. Ministarstvo prosvete, nauke i tehnološkog razvoja Republike Srbije (MP) usvojilo je dokument koji reguliše kriterijume za uspostavljanje mreže predškolskih ustanova i osnovnih škola (Vlada Republike Srbije ( ), „Uredba o kriterijumima za donošenje akta o mreži predškolskih ustanova i akta o mreži osnovnih škola”). Na osnovu ove odluke koja predstavlja kriterijume usvojene na nacionalnom nivou, lokalne samouprave treba da usvoje svoje odluke o lokalnoj mreži predškolskih ustanova. Te mreže treba da budu osmišljene na osnovu analize situacije i Projekta za unapređenje predškolskog obrazovanja u Srbiji (IMPRES) koji im pomaže u realizaciji ovog zadatka. Kriterijumi za otvaranje novih objekata za predškolsko obrazovanje ne treba prvenstveno da se zasnivaju na funkciji čuvanja dece, nego na razvojnoj funkciji predškolskog obrazovanja, uzimajući u obzir lokalne geografske, ekonomske i kulturne karakteristike. Ivić, Pešikan i Jankov ( ) smatraju da bi usvajanje ovih kriterijuma bila dobra osnova za obezbeđivanje dovoljne i ravnopravnije dostupnosti usluga predškolskog obrazovanja.

Državne predškolske ustanove: neki brojčani pokazatelji

U svakoj opštini u Srbiji postoji samo jedna predškolska ustanova koja obuhvata nekoliko predškolskih objekata, a u svakoj od tih zgrada može biti po nekoliko predškolskih grupa. Tabela prikazuje podatke o broju predškolskih ustanova, zgrada, grupa i dece tokom školske / . godine. Prema podacima DD RZS (MP) bilo je ukupno . ( . ) dece u ( ) grupi u ( ) državna objekta za predškolsko obrazovanje (ustanove). Od ukupnog broja grupa, kako se navodi u podacima dobijenim iz RZS DD , deca do godine su bila raspoređena u grupa, dok su deca starija od godine bila raspoređena u grupa.

Tabela . Broj dece, grupa, zgrada i državnih predškolskih ustan ova u Srbiji / .

Broj dece Broj grupa Broj zgrada Broj ustanova

Ukupno Deca do godineDeca preko

godina

Podaci RZS . . . . .

Podaci MP . . .

Izvor: Analiza predškolskog obrazovanja, MP, , i DD , broj , RZS, / .

Podaci dobijeni od MP ne obuhvataju grupe dece u predškolskom obrazovanju koje se odvija u školama.


Privatne predškolske ustanove: neki brojčani pokazatelji

Obrazovne ustanove imaju jednak status nezavisno od oblika vlasništva i od toga ko je njihov osnivač. Međutim, broj privatnih ustanova koje su registrovane kao predškolske ustanove i dalje je veoma nizak. Na primer, školske / . godine u Srbiji je bilo privatnih registrovanih predškolskih ustanova sa ukupno grupom dece.

Tabela prikazuje podatke o broju dece u predškolskom obrazovanju školske / . godine po obliku vlasništva. Prema podacima MP, od ukupnog broja dece uzrasta od šest meseci do godina upisane u programe predškolskog obrazovanja / . ( . ), manje od % ( dece) bilo je upisano u privatne predškolske ustanove. Preostalih % dece pohađalo je državne predškolske ustanove smeštene u predškolskim objektima ( %) i državnim predškolskim ustanovama koje su smeštene u zgrade škola ( %). Ovo poslednje su uglavnom deca koja pohađaju PPP.

Tabela . Vrste vlasništv a u predškolskim ustanovama u periodu / .

Broj dece Struktura u %

Državni programi predškolskog obrazovanja

koji se sprovode u predškolskim ustanovama

. ,

koji se sprovode u školama . ,

Privatno predškolsko obrazovanje . ,

Svi .

Izvor: Ministarstvo prosvete, Analiza predškolskog obrazovanja, .

. Raspoloživi kapaciteti ljudskih resursa u predškolskomobrazovanju

Školske / . godine u predškolskom obrazovanju bilo je zaposleno ukupno . ljudi, što obuhvata i . vaspitača u vrtićima, zdravstvenih radnika i stručnog saradnika (RZS, DD , / ). Tabela pokazuje da je prema podacima MP (Analiza predškolskog obrazovanja,

) i podacima RZS školske / . godine broj dece po grupi u državnim predškolskim ustanovama, za decu uzrasta od meseci do godina, u proseku bio , dok je broj dece po vaspitaču u istoj uzrasnoj grupi bio .

U nekim slučajevima usluge PO u privatnom sektoru nude i ustanove koje nisu registrovane kao ustanove za PO, npr. igraonice, nevladine organizacije itd. Međutim, ne raspolažemo podacima o broju ovih alternativnih privatnih ustanova za PO.


Tabela . Pros ečni broj dece po grupi i vaspitaču u periodu / .

Broj dece po grupi Broj dece po vaspitaču

Podaci MP za decu , do godina , ,

Podaci RZS za decu , do godina , ,

Podaci RZS za decu do godina , ,

Napomene: Izvor: MP i Podaci RZS

Ivić, Pešikan i Jankov ( ) u svojoj studiji tvrde da je kvalifikaciona struktura nastavnog osoblja u PO dobra, odnosno da je % vaspitača kvalifikovano po nacionalnim standardima, što podrazumeva tercijarni nivo obrazovanja (Međunarodna standardna klasifikacija obrazovanja (ISCED), nivo A), slično situaciji u najvećem broju evropskih zemalja (Nastavno osoblje u predosnovnom i osnovnom obrazovanju, OzS ).

. Razlozi za nepohađanje predškolskog obrazovanjaprema istraživanju MICS

U ovom odeljku govori se razlozima zbog kojih deca ne pohađaju predškolsko obrazovanje u Srbiji na osnovu podataka iz istraživanja MICS (UNICEF, ), u kome se od roditelja dece uzrasta – godina koja ne pohađaju vrtiće (niti neki program ranog razvoja i učenja) tražilo da navedu razloge za nepohađanje. Podaci iz istraživanja MICS (UNICEF, ) pokazuju da je jedan od najvažnijih razloga za nizak obuhvat predškolske dece od do godina u Srbiji mišljenje roditelja da su deca adekvatno zbrinuta kod kuće, tako da nema potrebe za vrtićem. Ovakvo mišljenje je izrazilo čak % roditelja u opštoj populaciji ( % u romskoj populaciji), sa značajnim razlikama između različitih imovinskih grupa. Dok skoro % roditelja iz najbogatijih domaćinstava navodi ovo kao glavni razlog za nepohađanje, to mišljenje deli samo % roditelja iz najsiromašnijih domaćinstava. Problemi u dostupnosti PO predstavljaju jednako važne razloge za nepohađanje kod najsiromašnijih, Roma i onih koji žive na selu. Visoki troškovi usluga PO i drugi troškovi povezani sa pohađanjem PO bili su prepreka za skoro jednu trećinu roditelja među najsiromašnijima u opštoj populaciji i za preko % romskih roditelja. U seoskim oblastima % roditelja kao prepreku navodi i nepostojanje organizovanog prevoza. Ako se saberu sve kategorije dostupnosti PO, one predstavljaju prepreku za % roditelja iz najsiromašnijih domaćinstava.

Poređenje opšte populacije i populacije Roma iz romskih naselja u smislu razloga za nepohađanje vrtića prikazano je na Slici , prema podacima iz izveštaja MICS .


Slika . Razlozi za nepohađanje predškolskog obrazova nja, deca uzrasta od do godine — poređenje opšte populacije sa romskim naseljima, višestruki odgovori

Izvor: MICS, UNICEF ( ). Višestruki odgovori znači da su ispitanici mogli da navedu više razloga istovremeno; otuda procenti ispitanika koji su dali različite odgovore ne daje zbir %.

Može se zaključiti da povećanje upisa u PO ne može da se reši samo povećanjem ponude (povećanjem fizičkih kapaciteta PO). Očigledno postoji i niska tražnja za uslugama PO koja je izazvana nedovoljnim prepoznavanjem značaja PO ne samo u funkciji čuvanja dece već i kroz njegovu razvojnu ulogu. Ako se ukupan broj dece uzrasta – , godina ( . ) umanji za broj dece koja ne traže usluge PO ( . ), ostaje nam . dece koja traže predškolsko obrazovanje. Ako bi rešavanje problema kapaciteta u dostupnosti PO u Srbiji omogućilo da se sva ova deca upišu u predškolsko obrazovanje, puni obuhvat bi dostigao , %. Bez sistemskih napora da se poveća svest roditelja o koristima i značaju PO za razvoj njihove dece, sa aktuelnim „raspoloženjem” i stavovima prema PO, maksimalni obuhvat dece PO koji se može dostići, za uzrast – , godina, iznosi oko %.


Kada se govori o postojećim ljudskim resursima u predškolskom obrazovanju, prema publikaciji „Nastavno osoblje u predosnovnom i osnovnom obrazovanju” (OzS, ), kvalifikaciona struktura nastavnog osoblja u Srbiji slična je onoj u najvećem broju evropskih zemalja. Što se tiče broja dece po vaspitaču, ne možemo direktno da poredimo Srbiju i druge razvijene zemlje EU, jer RZS izračunava broj vaspitača nezavisno od toga da li rade sa punim radnim vremenom ili sa pola radnog vremena, dok se u

Jednostavna računica na osnovu podataka prikazanih na Slici pokazuje da od sve dece koja ne pohađaju PO, za % (prosečna vrednost odgovora da se o „detetu vodi računa kod kuće” za opštu i romsku populaciju) nema tražnje za uslugama predškolskog obrazovanja. Od sve dece uzrasta – , godina ( . u periodu / , vidi Tabelu ), broj dece koja nisu pohađala predškolsko obrazovanje je iznosio

. ; % od ovog broja je . .


razvijenim zemljama broj vaspitača izražava u ekvivalentu punog radnog vremena (FTE). Prema tome, ne možemo da zaključimo da je broj od dece po vaspitaču u Srbiji tokom školske / . godine bolji od prosečnog broja dece po vaspitaču u SAD ( , što ih stavlja na . mesto od zemalja za koje su . godine bili dostupni podaci o predškolskom obrazovanju) ili Francuskoj ( , što ih je . godine stavljalo na . mesto od zemalja) (PISA u fokusu, ).


Ovo poglavlje govori o razlozima za nizak obuhvat dece predškolskim obrazovanjem u Srbiji, posebno u uzrasnoj grupi od do , godina. Prvo, raspoloživi državni predškolski kapaciteti koji zbrinjavaju

% upisane dece nisu dovoljni da obuhvate svu decu koja trenutno nisu obuhvaćena predškolskim obrazovanjem. Mreža predškolskih ustanova nije geografski ravnomerno raspoređena, pa često predškolskih ustanova nema tamo gde su najpotrebnije (u nerazvijenim i seoskim područjima). Svake godine se zidaju novi objekti, naročito u beogradskim opštinama. Te kapitalne investicije u kombinaciji sa negativnim demografskim trendovima značajno smanjuju procenat dece koja nisu primljena zbog nedovoljnih kapaciteta ili dece koja su primljena preko raspoloživih kapaciteta, ali njihov broj i dalje dostiže %. Iako Srbija u proseku ima optimalan broj dece po grupi predškolskog obrazovanja, broj dece u uzrasnim grupama od i godine prelazi normu od ( ) dece po grupi i dostiže za trogodišnjake i za četvorogodišnjake. Nedostatak fizičkih kapaciteta je važan aspekt niskog obuhvata predškolskim obrazovanjem, ali postoje i drugi, koji su jednako važni. Podaci iz istraživanja MICS (UNICEF, ), u kome se od roditelja dece od do godina koja ne pohađaju vrtić tražilo da navedu razloge za to, pokazali su da % roditelja smatra kako nema potrebe da šalju decu u PO jer ima neko kod kuće da o njima vodi računa. Oni PO prvenstveno sagledavaju kroz funkciju čuvanja i ne vide druge koristi od pohađanja predškolske ustanove u pogledu razvoja njihove dece u ovom stadijumu. Različite karakteristike povezane sa dostupnošću PO (npr. cena ove usluge, drugi povezani troškovi, cena prevoza dece itd.) predstavljaju prepreke za pohađanje predškolskog obrazovanja za – % siromašnih, Roma i dece sa sela. Ovi nalazi pokazuju da će širenje fizičkih kapaciteta PO iziskivati nepodeljenu pažnju na dva fronta. Prvo, treba širiti fizičke kapacitete PO, a ohrabruje to što novi zakonski propisi daju smernice za bolje planiranje mreže ustanova za PO i utvrđuju kriterijume za otvaranje novih ustanova na osnovu funkcije PO u razvoju deteta. Drugo, treba povećavati svest roditelja o koristi i značaju PO za razvoj njihove dece.


. TRENUTNI NIVO JAVNIH RASHODA ZA PREDŠKOLSKO OBRAZOVANJE I JEDINIČNE CENE

U ovom poglavlju predstavlja se trenutni nivo javnih rashoda za predškolsko obrazovanje, a nastavlja se sa izračunavanjem jedinične cene. Jedinična cena po detetu se izračunava u smislu aktuelnih troškova za različite programe predškolskog obrazovanja (celodnevne i kraće), na osnovu podataka iz Trezora i uzimajući u obzir različite kategorije rashoda za predškolsko obrazovanje.

. Tekući nivo javnih rashoda

U Tabeli prikazana je javna potrošnja za obrazovanje u Srbiji . godine na nivou vlade (republička vlada i lokalne samouprave), u odnosu na ukupne javne rashode i u odnosu na BDP (Levitas i Herczynski,

). Iz Tabele se može videti da je . godine na javnu potrošnju za obrazovanje u Srbiji otišlo , % BDP i % svih javnih rashoda. Levitas i Hercinski ( ) kažu da je „potrošnja za obrazovanje u

Srbiji, merena kao procenat BDP ( , %) i kao udeo ukupne javne potrošnje ( , %), značajno ispod odgovarajućih prosečnih vrednosti u zemljama OECD-a — , % BDP i , % javnih rashoda tokom . godine. Ovo govori da kolika god da se neefikasnost primećuje u srpskom obrazovnom sistemu, (…) napore na njegovom unapređenju ne sme pratiti smanjenje rashoda u obrazovanju. Upravo suprotno, iako srpski obrazovni sistem mora bolje da koristi raspoloživa sredstva, razumno je sugerisati da bi mu i dodatni resursi koristili.” Na lokalne samouprave otpada skoro % svih javnih rashoda za obrazovanje, što je jednako , % BDP ( % na osnovne škole, – % na srednje škole i % na predškolske ustanove). Levitas i Hercinski ( ) takođe navode kako to znači da lokalne samouprave troše veći udeo svojih ukupnih rashoda na obrazovanje ( , %) od republičke vlade ( , %).

Od rashoda za obrazovanje koji su iznosili , %, na predškolsko obrazovanje je otišlo , %. Ovo je manje od prosečnih rashoda za predškolske ustanove u zemljama OECD-a, u kojima je . godine ovaj procenat iznosio , % BDP, slično kao i u zemalja članica EU koje su istovremeno i članice OECD-a (Pešikan i Ivić, ).

Tabela . Rashodi za obrazovanje po nivou vlasti tokom , izraženo kao % BDP (u hiljadama dinara)

. BDP = . . . Republički nivo Lokalni nivo Ukupno

Javni rashodi za obrazovanje . . . . . .

Ukupni javni rashodi . . . . . .

Obrazovanje kao % ukupnih javnih rashoda , % , % , %

Obrazovanje kao % BDP , % , % , %

Izvor: Levitas i Hercinski ( ).

Relativni udeo predškolskog obrazovanja u ukupnim rashodima za obrazovanje iznosio je , % (= , / , * ), što je više od proseka u zemljama OECD-a ( , %). Razlog za ovo verovatno leži u činjenici


da u Srbiji osnovno obrazovanje počinje kasnije (u uzrastu između i godina) nego u mnogim zemljama OECD-a. Kako je učešće dece u predškolskom obrazovanju u Srbiji među najnižima u Evropi, autori zaključuju da se novac koji se troši za ove namene ne koristi dovoljno efikasno.

. Jedinična cena postojećih programa predškolskog obrazovanja

Rashodi za predškolsko obrazovanje iz Trezora

Prema studiji koju je objavio Majers (Myers, ), troškovi predškolskih programa mogu da se procene na tri načina: iz zvanične evidencije budžeta i rashoda, na osnovu stvarno iskorišćenih sredstava i na osnovu modela simulacije troškova. Osim toga, u literaturi o utvrđivanju cena programa predškolskog obrazovanja koriste se različite kategorizacije rashoda. Na primer, u Majersovoj studiji ( ) koristi se kategorizacija sa stavki: troškovi za zaposlene, infrastruktura, materijali, potrošni materijal, hrana, režijski troškovi, prevoz, uniforme, obuka, razvoj i cena procene. Van Ravens ( ) — u daljem tekstu: VR ( ) — koristi sledeću kategorizaciju rashoda za predškolske ustanove: plate nastavnika, njihova obuka i mentorstvo, komunalije, materijalni troškovi, ishrana, medicinske potrepštine, prevoz i inicijalne investicije.

Da bi se procenili troškovi različitih predškolskih programa koji se nude u Srbiji, obezbeđeni su podaci iz Trezora na opštinskom nivou za period od . do . godine. U analizi su korišćeni podaci za period od . do . godine zbog uporedivosti sa drugim izvorima podataka (podaci demografske statistike i pokrivenost predškolskim obrazovanjem na opštinskom nivou). Ovaj izveštaj uzima u obzir sve opštine u Srbiji ( od ukupno opština) za koje su bili dostupni podaci iz svih izvora (iz Trezora i/ili drugih izvora) za tri analizirane godine ( – ). Ovo čini radni uzorak od opservacija ( opštine tokom godine).

Rashodi za predškolsko obrazovanje iz Trezora pokazuju kako se novac zapravo trošio. Međutim, ti podaci pokazuju samo sredstva koja su primljena od lokalnih samouprava i „ne uzimaju u obzir sredstva dobijena na druge načine, npr. sredstva obezbeđena na lokalnom nivou, donacije u vremenu i naturi” (Majers, ). Osim toga, kapitalni rashodi u jednoj godini treba da se rasporede na veći broj godina, pa je teško proceniti koliko je zapravo ova dokumentacija pouzdana. Ipak, pošto ne postoje podaci o stvarnim rashodima za predškolsko obrazovanje u svim opštinama u Srbiji, mi smo se, u našem pokušaju da utvrdimo cenu postojećih programa u PO, oslonili na informacije iz Trezora.

Uz podatke iz Trezora, koji beleži rashode za kategorije PO na opštinskom nivou u periodu od . do , prikupili smo i podatke iz manjeg uzorka opština (vidi Prilog) o stvarnim rashodima predškolskih

ustanova tokom . godine. Ove podatke smo koristili da proverimo izračunavanja zasnovana na podacima iz Trezora, da izvršimo neophodne korekcije i da izvršimo kalibraciju troškova kojih nema u podacima iz Trezora.

Zahvaljujemo se Predragu Lažetiću iz Centra za obrazovne politike u Beogradu što nam je ljubazno pomogao da dobijemo ove podatke iz Trezora.

U idealnom slučaju ovu analizu bi bilo bolje raditi na novijim podacima iz Trezora (za . godinu ili kasnije), ali ti podaci nisu bili dostupni. Osim toga, pošto se neke opštine ne pojavljuju u dokumentaciji Trezora u svim analiziranim kategorijama/godinama, objedinjavanje podataka iz tri najskorije godine obezbedilo je bolju pouzdanost podataka nego da smo se fokusirali samo na jednu godinu (npr. ).


Izračunavanje ukupne cene predškolskog obrazovanja

Na osnovu podataka iz Trezora može se indirektno doći do približne stvarne ukupne cene po vrsti predškolske ustanove, uzimajući u obzir da deca pre navršene treće godine idu u jaslice, deca uzrasta između i , godina idu u vrtić, a deca između , i , godina pohađaju PPP. Budući da u Srbiji lokalne samouprave pokrivaju % ukupnih troškova predškolskog obrazovanja, a roditelji dodaju još %, ukupna cena predškolskog obrazovanja (UCPO) izračunata je kao zbir rashoda za predškolske ustanove iz Trezora i iznosa koji plaćaju roditelji (mi smo pretpostavili da je doprinos roditelja namenjen za namirnice i ishranu). Ova podela troškova između lokalne samouprave i roditelja potvrđena je našom anketom, a u skladu je sa zakonskim i normativnim okvirom (vidi Odeljak . ). Prema tome, ukupna cena predškolskog obrazovanja izračunava se na sledeći način:

UCPO ( %) = Trezor ( %) + Doprinos roditelja ( %)

Prosečni ukupni stvarni rashodi za predškolske ustanove iz Trezora, uvećani za doprinos roditelja, prikazani su u koloni ( ) u Tabeli . U periodu od . do . godine, prosečni ukupni stvarni rashodi na sve vrste predškolskog obrazovanja bili su oko , milijardi dinara (oko miliona EUR). Ako bismo uzeli u obzir samo podatke iz Trezora, dobijamo da su prosečni rashodi za predškolsko obrazovanje u svim ustanovama tokom tri analizirane godina bili oko , milijarde dinara ( miliona EUR). Levitas i Hercinski ( ) navode da je . godine za rashode na predškolsko obrazovanje u Srbiji izdvojeno , % bruto društvenog proizvoda (BDP). Pretpostavljajući isti procenat u periodu – . i uprosečavajući BDP tokom te tri godine na milijardi EUR, , % BDP iznosi miliona EUR, što je vrlo blizu iznosu od

miliona EUR koji smo procenili dole.

Tabela . Prosečna stvarna cena PO u Srbiji, u periodu od . do . (u dinarima i EUR)

Rashodi Trezor Trezor + roditelji

Ukupno (dinara) . . . . . .

Ukupno (EUR) . . . .

Izvor: Rashodi iz Trezora, ponderisani procentom dece u PO na osnovu podataka iz DD RZS. Izračunavanja autora.

Kada dođe do razlaganja rashoda za predškolsko obrazovanje na posebne kategorije rashoda, kao što su troškovi za zaposlene, infrastruktura, materijali, potrošni materijal, hrana, režijski troškovi, prevoz, uniforme, obuka, razvoj i cena procene (Majers, ) ili plate nastavnika, njihovu obuka i mentorstvo, komunalije, materijalne troškove, ishranu, medicinske potrepštine, prevoz i inicijalne investicije (Van Ravens, ), većina tih kategorija rashoda se prikuplja iz podataka koji su dobijeni iz Trezora. Međutim, Trezor ne prikuplja informacije o inicijalnoj obuci nastavnika. Uz to, podaci o rashodima iz Trezora (kategorija duguje) ne uzimaju u obzir sredstva dobijena od roditelja, donacije u vremenu i u naturi. Nema

Rashodi iz Trezora za PO su korigovani indeksom potrošačkih cena, koji izračunava Republički zavod za statistiku, uzimajući decembar . godine kao bazni period. Ovako korigovani rashodi su pretvoreni u evre prema prosečnom deviznom kursu Narodne Banke Srbije

(NBS) u periodu od . do . decembra . godine (radni i neradni dani), u odnosu RSD = , EUR.


ni stavke za ishranu. Sa stanovišta ovog izveštaja, jedan od najvećih nedostataka podataka iz Trezora predstavlja to što oni ne ilustruju rashode po vrsti predškolske ustanove (npr. jaslice, vrtić, i PPP), već samo prikazuju sveukupne rashode za predškolsko obrazovanje u Srbiji po određenoj kategoriji rashoda.

Tabela prikazuje šire kategorije rashoda iz Trezora, unete u funkciju (predškolsko). Detaljnije razlaganje rashoda za predškolske ustanove iz Trezora vidi u Prilogu A. (samo na srpskom). Najveća komponenta kategorizacije iz Trezora jesu rashodi za zaposlene ( %) i rashodi za zaposlene koji dolaze iz budžeta ( %), na koje otpada % ukupnih rashoda za predškolske ustanove.

Tabela . Široke kategorije rashoda na predškolsko obrazovanje iz Trezora,preko funkcije (predškolsko)

Kategorija (engleski) Kategorija (srpski) Oznaka promenljive

Expenses for employees Rashodi za zaposlene rzaposl

Use of goods i services Korišćenje usluga i roba koruslrob

Travel expenses Troškovi putovanja trosput

Contracted services Usluge po ugovoru uslugegovor

Specialized services Specijalizovane usluge uslugespec

Ongoing repairs i maintenance Tekuće popravke i održavanje poprodrz

Material Materijal materijal

Borrowing fees Takse koje proističu iz zaduživanja taksezaduz

Current i capital subsidies Tekuće i kapitalne subvencije subvencije

Transfers to other levels of Government

Transferi ostalim nivoima vlasti transferi

Expenses for social protection (budget)

Naknade za socijalnu zaštitu iz budžeta

naknade

Donations to other nonprofit institutions

Donacije ostalim neprofitnim institucijama

donacije

Taxes, and obligatory fees and penalties

Porezi, obavezne takse i kazne portakskazn

Current expenditures (budget) Tekući rashodi (iz budžeta) tekrashbudz; rzaposlbudz

Fixed assets, stocks (inventories and materials) and natural assets

Osnovna sredstva, zalihe (i zalihe materijala) i prirodna imovina

osnsred

Repayment of capital, the acquisition of financial assets, intangible assets and loans

Otplata glavnice, nabavka finansijske imovine, nematerijalna imovina i krediti

finimov

Reserves Sredstva rezerve rezerva

Buildings and building structures Zgrade i građevinski objekti zgrade

Machinery and equipment Mašine i oprema oprema

Izvor: Trezor i izračunavanja autora.


Na osnovu podataka prikupljenih iz uzorkovanih opština, dolazimo do sledeće raspodele komponenata rashoda za predškolske ustanove za decu od do , godina koja pohađaju celodnevni vrtić: na zarade zaposlenih i doprinose odlazi %, na ishranu %, a na ostale rashode % od ukupnih rashoda za predškolsko obrazovanje u ciljnoj grupi dece (od do , godina).

Izračunavanje jedinične cene predškolskog obrazovanja

Da bi se izračunala jedinična cena po detetu u predškolskom obrazovanju na osnovu raspoloživih podataka iz Trezora i uzimajući u obzir doprinos roditelja za ishranu, računali smo svu decu u predškolskom obrazovanju tokom analiziranih godina kao decu koja u predškolskom obrazovanju pohađaju tročasovni program. U odsustvu stvarne distribucije rashoda iz Trezora po tipu predškolske ustanove (npr. jaslice, vrtić i PPP), pošlo se od sledećih pretpostavki:

Pohađanje celodnevnog programa PO (jaslice ili vrtić) košta tri puta više od pohađanja tročasovnog programa PO.

Pohađanje celodnevnog programa PO (PPP) košta dva puta više od pohađanja tročasovnog programa PO, budući da se deo rashoda za PPP pokriva iz nacionalnog budžeta i nije obuhvaćen podacima iz Trezora.

Pohađanje poludnevnog programa PO (vrtić) košta dva puta više od pohađanja tročasovnog programa PO.

Kako je krajnji ishod procene troškova u ovom izveštaju izuzetno osetljiv na ove pretpostavke, mi smo ih uporedili sa malim brojem raspoloživih opservacija iz drugih zemalja sa sličnim predškolskim sistemom. U Kirgistanu je cena poludnevnih programa bez mogućnosti za spavanje i ishranu bila , puta niža od cene celodnevnih programa, dok je u Poljskoj ovaj odnos bio sličan i iznosio je , (Van Ravens, ). Mnogo veća razlika je zabeležena u Jermeniji ( , puta) i Makedoniji ( , ) (ibidem). Naša pretpostavka da je jedinična cena tročasovnog programa (takođe bez spavanja i obroka) tri puta niža od celodnevnog programa bliža je situaciji u Kirgistanu i Poljskoj, ali je prilično daleko od situacije u Jermeniji i Makedoniji. Za objašnjenje ovih ogromnih razlika može se ponuditi nekoliko hipoteza. Prvo, celodnevni programi su najverovatnije izuzetno skupi i u Jermeniji i Makedoniji, ali kao što će pokazati Poglavlje , isti je slučaj i u Srbiji. Drugo objašnjenje bi moglo biti da je jedinična cena kratkih programa PO u Jermeniji i Makedoniji izuzetno niska zbog relativno velikih grupa ili primene sistema rada u smenama (što je stvarno slučaj u Makedoniji). Šta god da je uzrok ovih razlika na međunarodnom planu, kada se radi o razlici jediničnih cena između kratkih i celodnevnih programa, deluje kao realna pretpostavka da se koeficijent uzima kao minimum, a moguće je da je cena tročasovnih programa u Srbiji u stvarnosti niža — verovatno mnogo niža — od one koju smo dole izračunali.

Formalno gledano, računica izgleda ovako:

dete u celodnevnom programu (jaslice) = x dete u tročasovnom programu

dete u celodnevnom programu (vrtić) = x dete u tročasovnom programu


dete u celodnevnom programu (PPP) = x dete u tročasovnom programu

dete u poludnevnom programu (vrtić) = x dete u tročasovnom programu

Ova računica uzima u obzir da je celodnevni program duži od sati dnevno (recimo, sati), poludnevni program je od do sati na dan (recimo, sati), a program kraći od sati na dan može se približno tretirati kao tročasovni program. Osim toga, jaslice se mogu pohađati isključivo kao celodnevni program, a PPP kao celodnevni ili poludnevni program. Predškolska godina se tretira kao meseci za jaslice i vrtić i

meseci za PPP. Pre izračunavanja jedinične cene, deca koja pohađaju samo poludnevni PPP oduzimaju se od ukupnog broja dece koja pohađaju predškolsko obrazovanje, jer se troškovi za poludnevni PPP ( sata) pokrivaju iz republičkog budžeta i ne nalaze se u podacima iz Trezora. Za decu koja ostaju u celodnevnom PPP pretpostavljamo da se cena za sata pokriva iz republičkog budžeta, dok se cena preostalih – sati i pratećih troškova (ishrana, udeo za održavanje objekata, plate nastavnika za drugu polovinu dana itd.) pokriva iz lokalnog budžeta.

Deleći ukupne rashode za predškolsko koje snose lokalna samouprava i roditelji sa ovim „novim” brojem dece, odnosno tročasovnih jedinica u predškolskom obrazovanju možemo da izračunamo tekuću stvarnu cenu po detetu po opštini godišnje ili jediničnu cenu ( – ), pod pretpostavkom da dete pohađa tročasovni predškolski program. Dobijena izračunavanja jedinične cene prikazana su u Tabeli .

Tabela . Jedinična cena PO po detetu godišnje, po vrsti predškolskog programa;u dinarima (gore) i u EUR (dole)

Vrsta predškolskog programa Vlada Roditelji Ukupno

U dinarima

Tročasovni ( sata ili manje) , . .

Pola dana ( – sati) . . .

Celodnevni boravak ( sati ili više) . . .

U EUR

Tročasovni ( sata ili manje)

Pola dana ( – sati)

Celodnevni boravak ( sati ili više) . .


Jedinične cene tročasovnih ( – sata), poludnevnih i celodnevnih programa iznose, na godišnjem nivou, . , . , odnosno . dinara (ili , , odnosno EUR). Uzimajući u obzir da su predškolske ustanove na raspolaganju svih meseci u godini za jaslice i vrtić, mesečne jedinične cene tročasovnih, poludnevnih i celodnevnih programa iznose , , odnosno . dinara (ili , , odnosno EUR). Ovi iznosi su u skladu sa podacima dobijenim u uzorkovanim opštinama, uzimajući u obzir, prvo, da se iznosi izračunati na osnovu podataka dobijenih iz Trezora odnose na godine od . do . i da se informacije prikupljene anketom odnose na školske godine od / . do / , i


drugo, da je procenjeni iznos od EUR godišnje za program od do sata maksimalan; mogao bi biti manji, ali nikako veći.


Javni rashodi za obrazovanje u Srbiji su ispod odgovarajućih prosečnih vrednosti u zemljama OECD-a ( , % BDP i % javnih rashoda u Srbiji u poređenju sa , % i , % u zemljama OECD-a) i bilo bi dobro da se obezbede dodatna sredstva. Troškovi za PO se dele između republičkog i lokalnih budžeta, pri čemu lokalne samouprave troše skoro % svih javnih rashoda na obrazovanje i troše veći deo svojih ukupnih rashoda na obrazovanje ( , %) nego što to čini republička vlada. Rashodi za predškolsko obrazovanje su iznosili , % od , % BDP usmerenih na obrazovanje, što je opet niže nego u zemljama članicama OECD-a ( , %). Relativni udeo rashoda za PO u ukupnim rashodima za obrazovanje bio je veći u Srbiji nego u zemljama OECD-a ( , % prema , %), što se može pripisati kasnijem početku osnovnog obrazovanja u Srbiji, ali pokazuje i da se ovaj novac ne koristi dovoljno efikasno.

Za izračunavanje jedinične cene predškolskog obrazovanja koristili smo podatke iz Trezora Ministarstva finansija o sredstvima potrošenim za PO iz opštinskih budžeta u periodu – . Lokalne samouprave u Srbiji su na PO godišnje trošile oko , milijardi dinara (izraženo u vrednostima RSD iz decembra . godine) ili miliona EUR (izraženo u vrednostima iz decembra . godine). Kada se to poveća za %, što je vrednost doprinosa koji plaćaju roditelji, ukupni rashodi dostižu iznos od , milijardi dinara ili oko miliona EUR. Pošto deca pohađaju programe različitog trajanja (celodnevni, poludnevni ili tročasovni), što se ne vidi u rashodima iz budžeta prema metodologiji koju vodi Trezor, njihov boravak u PO je preračunat u tročasovne jedinice. Kada su ukupni rashodi podeljeni ukupnim brojem tročasovnih jedinica, pokazalo se da je maksimalna jedinična cena tročasovnih programa oko EUR godišnje. Jedinična cena poludnevnih programa je oko EUR , a cena celodnevnog programa je oko EUR godišnje.


. CENA UNIVERZALNOG OBUHVATA DECE UZRASTA , GODINA RAZLIČITIM PROGRA MIMA PREDŠKOLSKOG OBRAZOVANJA

Kao što smo tvrdili na samom početku ovog izveštaja, pokazalo se da pohađanje predškolskog obrazovanja ima pozitivno dejstvo na razvoj deteta, a posebno najugroženije dece. Iako najnoviji propisi u ovoj oblasti daju prioritet upisu dece koja dolaze iz socijalno ugroženih grupa, u stvarnosti nije tako. U Nacrtu nacionalne strategije za razvoj obrazovanja u Srbiji do . godine predviđa se da sva deca uzrasta – , godina imaju pristup predškolskom obrazovanju. Ovo bi trebalo da obezbedi i veće šanse za inkluziju u PO one dece kojoj je to najpotrebnije.

. Od jedinične cene do ukupne cene univerzalnog predškolskog obrazovanja

Za izračunavanje ukupne cene različitih programa predškolskog obrazovanja za svu decu, računajući i decu koja trenutno nisu u PO, koristićemo formulu

Ukupna cena = p * jedinična cena,

gde je p broj dece, a jedinična cena je izračunata kako je prikazano u Tabeli .

U Tabeli navodimo ukupnu cena različitih opcija (celodnevni, poludnevni i tročasovni programi). Kada se procenjuje ukupna cena za decu izvan sistema predškolskog obrazovanja, broj dece (vrednost p u gornjoj formuli) jednak je broju dece uzrasta – , godina koja nisu pohađala predškolsko obrazovanje u periodu / . I obrnuto, kada se procenjuje ukupna cena za svu decu uzrasta – , godina, koristi se ukupan broj dece u ovoj uzrasnoj grupi u periodu / .


Vrsta predškolskog programa Primenjena formula UkupnoDeca uzrasta – , godina izvan sistema predškolskog obrazovanja (u dinarima)Tročasovni ( sata ili manje) . dece * . dinara . . .Poludnevni ( – sati) . dece * . dinara . . .Celodnevni ( sati ili više) . dece * . dinara . . .Deca uzrasta – , godina izvan sistema predškolskog obrazovanja (u EUR)Tročasovni ( sata ili manje) . dece * EUR . .Poludnevni ( – sati) . dece * EUR . .Celodnevni ( sati ili više) . dece * . EUR . .Sva deca uzrasta – , godina (u EUR)Tročasovni ( sata ili manje) . dece * EUR . .Poludnevni ( – sati) . dece * EUR . .Celodnevni ( sati ili više) . dece * . EUR . .



Analizirajući kolika su dodatna sredstva potrebna za univerzalni obuhvat PO, došli smo do sledećih zaključaka:

Za , milijarde dinara ( miliona EUR) godišnje Srbija može da obezbedi tročasovni predškolski program za svu decu uzrasta – , godina koja trenutno nisu obuhvaćena predškolskim obrazovanjem. Još jednom treba naglasiti da je to procenjeni maksimum; cena bi mogla biti niža, u zavisnosti od jedinične cene (vidi prethodno poglavlje).

Za milijardi dinara ( milion EUR) godišnje Srbija može da obezbedi poludnevni predškolski program za svu decu uzrasta – , godina koja trenutno nisu obuhvaćena predškolskim obrazovanjem.

Za milijardi dinara ( miliona EUR) godišnje Srbija može da obezbedi celodnevni predškolski program za svu decu uzrasta – , godina koja trenutno nisu obuhvaćena predškolskim obrazovanjem.

Ovo su velike svote novca. Treba naglasiti da navedeni iznosi obuhvataju i doprinos roditelja. To znači da najmanje % ovog iznosa treba da se obezbedi direktno iz republičkog budžeta i lokalnih budžeta. Za tročasovne, poludnevne i celodnevne programe to iznosi , , odnosno miliona EUR.

Pretpostavimo da će Vlada Srbije postepeno povećavati dostupnost PO kako bi se obuhvatila i deca koja trenutno nisu obuhvaćena PO, prvo pokrivanjem dece uzrasta od do , godina, a potom i dece uzrasta od do godina. Školske / . godine . dete uzrasta do , godina nije bilo obuhvaćeno PO, a

. dece uzrasta do godine izostavljeno je iz programa predškolskog obrazovanja. Ako primenimo istu formulu za izračunavanje ukupne cene za ove dve uzrasne grupe, dobijamo sliku ukupno potrebnih rashoda, ali podeljenih u dve faze.


Vrsta predškolskog programa Primenjena formula Ukupno

U dinarima

Tročasovni ( sata ili manje) . dece * . dinara . . .

Poludnevni ( – sati) . dece * . dinara . . .

Celodnevni ( sati ili više) . dece * . dinara . . .

U evrima

Tročasovni ( sata ili manje) . dece * EUR . .

Poludnevni ( – sati) . dece * EUR . .

Celodnevni ( sati ili više) . dece * , EUR . .

Izvor: Rashodi iz Trezora. ponderisani procentom dece u PO na osnovu podataka iz DD RZS. Izračunavanja autora.


Tabela . Ukupna cena politike univerzalnog PO, za decu uzrasta – godine

Vrsta predškolskog programa Primenjena formula Ukupno

U dinarima

Tročasovni ( sata ili manje) . dece * . dinara . . .

Poludnevni ( – sati) . dece * . dinara . . .

Celodnevni ( sati ili više) . dece * . dinara . . .

U evrima

Tročasovni ( sata ili manje) . dece * EUR . .

Poludnevni ( – sati) . dece * EUR . .

Celodnevni ( sati ili više) . dece * . EUR . .


. Cena besplatnog univerzalnog tročasovnog programa PO

Iz prethodnih izračunavanja mogli smo da vidimo da bi širenje obuhvata PO celodnevnim programima donelo znatne troškove državi. S druge strane, imamo programe od do sata koji bi mogli da pruže znatnu podršku razvoju dece (posebno ako su kvalitetni), a istovremeno su najjeftiniji programi PO. U sledećem scenariju ćemo razmotriti mogućnosti da se ovi predškolski programi besplatno omoguće za svu decu uzrasta – , godina.

Primenjujući izračunatu jediničnu cenu, ako bi se sva deca odgovarajućeg uzrasta upisala u programe koji traju – sata, ukupna cena bi bila oko miliona EUR (vidi Tabelu ). Kako je trenutno skoro polovina od . dece već uključena u neko predškolsko obrazovanje u trajanju od najmanje sata, preostaje

. dece koju treba upisati. To bi predstavljalo troškove u iznosu od ukupno miliona EUR.

Tabela . Ukupna cena u niverzalnog pristupa PO u obliku tročasovnih programa, za decu – , godina

Tročasovni ( sata ili manje) Primenjena formula Ukupno

U dinarima

Nisu u PO . dece * . dinara . . .

Trenutno su u PO . dece * . dinara . . .

Ukupno . dece * . dinara . . .

U evrima

Nisu u PO . dece * EUR . .

Trenutno su u PO . dece * EUR . .

Ukupno . dece * EUR . .



U Poglavlju prikazali smo prilično velike razlike u stopama upisa u PO za različite opštine u Srbiji, pri čemu se najniže stope upisa beleže u opštinama koje su ekonomski najnerazvijenije. Ova kategorizacija opština po nivou razvijenosti mogla bi da bude osnova za različite mehanizme podele troškova. Da bi se izračunao procenat dece za koju treba pokriti troškove PO iz npr. republičkog budžeta, uzimajući u obzir procenat dece koja žive u opštinama kategorizovanim po nivou razvijenosti u Srbiji, koristićemo raspodelu datu u Tabeli .

Tabela . Distribu cija dece uzrasta – , godina, uzimajući u obzir procenat dece koja živeu opštinama sa različitim „nivoom razvijenosti”

Opštine po nivou razvijenosti U vrtiću Nisu u vrtiću Ukupno

Grupa , , ,

Grupa , , ,

Grupa , , ,

Grupa , , ,

Ukupno , ,

Izvor: Zakon o regionalnom razvoju. Podaci iz DD RZS ( ). Izračunavanja autora.

Tabela govori da većina dece živi u opština/gradova koji po nivou razvijenosti spadaju u grupu , dok % živi u opštinama koje spadaju u grupe , i . Polazeći od značaja pohađanja predškolskog

obrazovanja za razvoj dece, a da bismo postigli nacionalne ciljeve za obuhvat PO, zagovaramo stav da republička vlada može da učestvuje u pokrivanju troškova PO bar onoliko koliko učestvuju i roditelji ( %) za decu koja žive u opštinama druge, treće i četvrte kategorije razvijenosti.

Tabela . Raspodela troškova univerzalnih, besplatnih tročasovnih programa između republičke vlade i lokalnih samouprava, uzimajući u obzir procenat dece koja žive u opštinama kategorizovanim po „nivoima razvijenosti”

Opština po nivou razvijenosti

Broj dece (% i broj)

Cena tročasovnog programa

Republička vlada ( %)

Lokalna samouprava ( %)

Ukupna cena

U dinarima

Grupe , i . % ( . ) . . . . . . . . .

Grupa . % ( . ) . . . . . . . . . .

Ukupno % ( . ) . . . . . . . . . .

U EUR

Grupe , i . % ( . ) . . . . . .

Grupa . % ( . ) . . . . . .

Ukupno % ( . ) . . . . . .

Izvor: Zakon o lokalnom razvoju. Podaci iz DD RZS ( ). Izračunavanja autora.


Ovakva raspodela bi zahtevala usmeravanje iznosa od oko , miliona EUR iz republičkog budžeta, koji bi se preneo opštinama iz druge, treće i četvrte kategorije razvijenosti kao transfer prema broju upisane dece. Lokalni budžeti u tim opštinama treba da pokriju oko , miliona EUR pod pretpostavkom da će sva deca biti upisana u PO. Bez ikakvog transfera sa republičkog nivoa, opštine sa natprosečnim nivoom razvijenosti (prva grupa) morale bi same da snose troškove u iznosu od oko miliona EUR.

Da bi se izračunalo koliko sredstava nedostaje, treba da uzmemo u obzir broj dece koja su već upisana u PO. Na osnovu rezultata iz Tabele možemo da izračunamo broj dece u nerazvijenim opštinama (grupe

, i ) i u grupi (vidi Tabelu ).

Tabela . Broj dec e uzrasta – , godina prema nivou razvijenosti opštine i upisu u PO

Nivo razvijenosti opštine

U vrtiću (%)

BrojNisu u vrtiću (%)

Broj Ukupno (%) Broj

Grupe , i , . , . , .

Grupa , . , . , .

Ukupno , . , . .


Na osnovu ovih podataka možemo da izračunamo da je ukupna cena za decu koja u nerazvijenim opštinama trenutno nisu upisana u PO oko , miliona EUR (vidi Tabelu ). Uz transfer sa republičkog nivoa od oko , miliona EUR za ovu grupu, proizlazi da opštinske samouprave treba da plate još miliona EUR. Razvijene opštine bi trebalo da plate oko miliona EUR da bi upisale decu koja trenutno nisu obuhvaćena PO, odnosno da bi imale univerzalni obuhvat sve dece uzrasta – , godina tročasovnim programima PO.

Tabela . U kupna cena tročasovnih programa za decu uzrasta – , godina koja trenutnonisu obuhvaćena PO, po nivou razvijenosti opština

Opštine po nivou razvijenosti BrojJedinična cena tročasovnog programa (EUR)

Ukupna cena (EUR)

Grupe , i (nisu u vrtiću)

. . .

Grupa (u vrtiću) . . .

Ukupno . . .



Budući da doprinos iz republičkog budžeta u iznosu od % možda deluje skromno, mi smo razvili još dva scenarija po kojima

republički budžet pokriva % za svu decu u tročasovnim programima PO, što znači da bi republički budžet morao da izdvoji oko , miliona EUR, čime bi se smanjilo opterećenje tih opštinskih budžeta;

republički budžet pokriva % za svu decu u tročasovnim programima PO u opštinama koje spadaju u grupe , , i u skladu sa nivoom razvijenosti, što znači da bi republički budžet morao da izdvoji oko miliona EUR, čime bi se opterećenje tih opštinskih budžeta smanjilo na oko miliona EUR.


Uz izračunatu jediničnu cenu, razvijeni su i različiti scenariji za širenje predškolskog obrazovanja i utvrđivanje njegove cene. Cena univerzalnog obuhvata sve dece koja trenutno nisu u sistemu PO kreće se od miliona EUR za tročasovne programe do miliona EUR za celodnevne programe. Cena upisa sve dece u PO kreće se od miliona EUR za tročasovne programe do milion EUR za celodnevne programe. Širenje PO i upis sve dece koja trenutno nisu u sistemu PO može da se obavi postepeno, najpre fokusiranjem na decu uzrasta – , godina, a onda u drugoj fazi i na trogodišnjake. Ovo bi potrebna sredstva podelilo u dve faze: u prvoj fazi inicijalno ulaganje iznosilo bi miliona EUR za tročasovne programe, odnosno do miliona EUR ako bi se sva deca uzrasta – , godina upisala u celodnevne programe. Druga faza bi iziskivala od miliona EUR za tročasovne do miliona EUR za celodnevne programe za decu uzrasta – godine.

Uzimajući u obzir značajne razlike u ceni celodnevnih i tročasovnih programa i činjenicu da kvalitetni tročasovni programi ispunjavaju razvojne potrebe dece, uvođenje univerzalnih besplatnih tročasovnih programa deluje kao opcija izvodljiva iz finansijske perspektive, a istovremeno adekvatna sa stanovišta razvoja deteta. Ovde se u prvi plan stavlja argument da predškolsko obrazovanje treba posmatrati kao strateški interes države, a ne samo kao odgovornost lokalne samouprave; ovaj argument služi kao osnova za predlog podele rashoda između republičkog budžeta i lokalnih budžeta. Teritorijalne razlike u obuhvatu i nivou razvijenosti opština takođe služe kao kriterijumi za diferencijaciju transfera sa republičkog na lokalni nivo. Obuhvat preostale dece uzrasta – , godina tročasovnim programima PO iziskivao bi maksimalno miliona EUR. Pošto % dece živi u opštinama prve kategorije razvijenosti, a % u preostale tri grupe, ulaganje u PO u prvoj grupi iznosi miliona EUR, a za opštine u preostale tri grupe miliona EUR. Ako PO predstavlja strateški nacionalni interes, republički budžet bi mogao da učestvuje u pokrivanju troškova za većinu nerazvijenih opština u iznosu od % ili %, ili bi mogao da učestvuje u podeli troškova sa svim opštinama, pa da svuda doprinese sa %. Različiti scenariji zahtevaju izdvajanja iz republičkog budžeta u rasponu od , do miliona EUR prema prvom scenariju i , miliona EUR prema drugom scenariju, čime se smanjuje opterećenje budžeta lokalnih samouprava za potrebe PO.


. FINANSIRANJE PREDŠKOLSKOG OBRAZOVANJA MOGUĆI SCENARIJI ZA FINANSIRANJE PROŠIRENOG

OBUHVATA

Scenariji za finansiranje proširenog obuhvata predškolskim obrazovanjem obuhvataju:

finansiranje iz dobiti na osnovu porasta BDP,

finansiranje preko iznosa koju plaćaju roditelji u zavisnosti od razvijenosti opštine u kojoj žive,

finansiranje iz dobiti na osnovu povećanja efikasnosti postojećih vrtića,

povećanje iznosa koju plaćaju roditelji za celodnevne programe PO u vrtićima.

. Dobit iz predviđenog porasta BDP

Slika pokazuje razvoj srpskog BDP-a u milijardama USD (leva osa, plavo) i stopu rasta BDP (desna osa, crveno) u periodu od . do . Prema podacima MMF-a, srpski BDP je na putu oporavka, sa pada od

% koji je zabeležen . godine do stopa rasta od , %, , % i , % zabeleženih , odnosno . godine. U ovom trenutku srpski BDP raste po stopi od , %, dok je za . projekcija da će stopa rasta srpskog BDP-a biti % (izvor: Informacija MMF-a za Srbiju iz aprila ).

Slika . Razvoj BDP-a u Srbiji (nivo i stopa rasta)

Izvor: Podaci MMF-a (http://www.imf.org). Izračunavanja au tora.


Uzimajući gore navedeno u obzir, Tabela prikazuje raspoloživa sredstva za predškolsko obrazovanje prema tekućoj stopi rasta od , % i prema projekciji rasta od % . godine. Tabela izračunava i sredstva raspoloživa za predškolsko obrazovanje po scenariju status quo ( , % BDP-a) i pokušaju da se dostigne prosek zemalja OECD-a ( , % BDP-a).

Tabela . Rast BDP-a i sredstva raspoloživa za predškolsko obrazovanje po dva scenarija

Status quo Prosek OECD Godina . . . .Srpski BDP (milijardi USD) , , , ,Srpski BDP (milijardi EUR), USD = , EUR , , , ,Stopa rasta srpskog BDP-a , , , ,Obrazovanje kao % ukupnih javnih rashoda , , , ,Obrazovanje kao % BDP , , , ,Rashodi za predškolsko kao % BDP , , , ,Rashodi za predškolsko (milijardi EUR) , , , ,

Izvori: MMF, Makroekonomski trendovi. (Levitas & Herczynski, ). Izračunavanja autora.

Iz Tabele vidimo da prema scenariju status quo, u kome rashodi za predškolsko ostaju , % BDP-a i pri stopi rasta BDP-a od , %, vlada može da obezbedi miliona EUR za predškolsko obrazovanje, a ovaj broj raste do miliona EUR ako . postignemo stopu rasta BDP-a od %. Po scenariju za OECD i pri rashodima za predškolske ustanove od , % BDP-a, vlada može da obezbedi miliona EUR za predškolsko obrazovanje sa stopom rasta BDP-a od , %, a ovaj broj raste na miliona EUR sa projektovanom stopom rasta BDP-a od % . godine.

Ukupno potrebna sredstva za decu uzrasta – , godina koja trenutno ne idu u vrtić i ukupno potrebna sredstva za PO za svu decu uzrasta – , (ukupna cena politike univerzalnog PO) prikazana su u Tabeli .


Vrsta predškolskog programa Primenjena formula UkupnoDeca uzrasta – , godina koja ne pohađaju predškolske programe (u EUR)Tročasovni ( sata ili manje) . dece * EUR . .Poludnevni ( – sati) . dece * EUR . .Celodnevni ( sati ili više) . dece * . EUR . .Sva deca uzrasta – , godina (u EUR)Tročasovni ( sata ili manje) . dece * EUR . .Poludnevni ( – sati) . dece * EUR . .Celodnevni ( sati ili više) . dece * . EUR . .



To znači da bi, sa stopom rasta BDP-a od % . godine i rashodima za predškolsko obrazovanje u iznosu od , % BDP-a (status quo), vlada mogla da obezbedi miliona EUR usmerenih za predškolsko obrazovanje i mogla bi da finansira programe poludnevnog predškolskog obrazovanja za svu decu uzrasta – , godina u Srbiji. Sa predviđenom stopom rasta BDP-a od % . godine i rashodima za predškolsko obrazovanje u iznosu od , % BDP-a (nivo u zemljama OECD-a), vlada bi mogla da obezbedi

miliona EUR usmerenih za predškolsko obrazovanje i mogla bi da finansira programe celodnevnog predškolskog obrazovanja za svu decu uzrasta – , godina u Srbiji, uz pomoć dodatnih miliona EUR koje treba prikupiti, na primer, od iznosa koji plaćaju roditelji prema stepenu razvijenosti opštine u kojoj žive, od povećanja efikasnosti postojećih vrtića i od povećanja iznosa koji roditelji plaćaju za decu koja pohađaju celodnevno predškolsko obrazovanje. U delu teksta koji sledi pozabavićemo se ovim poslednjim scenarijima.

. Nivo iznosa koji plaćaju roditelji u zavisnosti od nivoa razvijenostiopštine u kojoj žive

U ovom odeljku govori se o scenarijima za iznos koji plaćaju roditelji za predškolsko obrazovanje kada ti roditelji nisu u stanju da plate ukupan iznos, odnosno kada bi imali teže finansijske poteškoće ako bi ovaj iznos morali da plate. U postojećem sistemu vrtića roditelji pokrivaju % pune ekonomske cene vrtića. Na godišnjem nivou, po dužini boravka u vrtiću, to bi iznosilo (u EUR):

Celodnevni: * . . / = . .

Poludnevni: * . . / = . .

Tročasovni: * . . / = . .

Ovo je već značajan udeo. Međutim, mnogi roditelji ne mogu sebi da priušte ni ovaj iznos, pa su oslobođeni obaveze plaćanja. Na primer, vlada bi mogla da uvede vertikalni transfer subvencija za svako dete upisano u predškolsku ustanovu i ova subvencija per capita bi iznosila , , odnosno EUR godišnje za svako dete čiji se roditelji oslobađaju obaveze plaćanja, za tročasovni, poludnevni, odnosno celodnevni program vrtića.

Ovde se postavlja pitanje kriterijuma po kojima se neki roditelji oslobađaju obaveze plaćanja doprinosa, a neki ne. Prema podacima iz ankete (vidi Prilog), u kriterijume za oslobađanje od obaveze plaćanja sada spadaju porodični prihodi, status izbeglice, status samohranog roditelja, ukupan broj dece u domaćinstvu koja trenutno pohađaju neki vid predškolskog obrazovanja, bolest deteta ili specijalna nega, da li je dete pod starateljstvom itd. Međutim, u većini anketiranih opština (ukupno ) dobili smo dogovor da nema precizne skale prihoda na osnovu koje se roditelji oslobađaju obaveze plaćanja za troškove predškolskog obrazovanja. Kada su detaljnije obrazlagale svoje odgovore, opštine su objasnile da roditelji niskog socioekonomskog statusa moraju da podnesu zahtev opštinskom savetu, taj zahtev se razmatra, pa se na osnovu odluke opštinskog saveta roditelji oslobađaju ili ne oslobađaju obaveze plaćanja celokupnog iznosa koji inače pokrivaju roditelji. Drugi problem predstavlja to što roditelji zaposleni u privatnom sektoru mogu da prikriju svoje stvarne prihode kako bi ispunili kriterijume za ovo oslobađanje od obaveze plaćanja vrtića, dok su stvarni prihodi u javnom sektoru mnogo transparentniji i roditelji ne mogu da


ih prikrivaju. „To znači da je apsolutno nužno da se uspostave nacionalno prihvaćeni — i zakonski formulisani — politički programi koje se odnose na smanjenje ovog iznosa ili potpuno oslobađanje od obaveze plaćanja. Porodice ne treba da se pitaju koliko i da li uopšte treba nešto da plate. Moraju postojati jasni kriterijumi i oni ne smeju da se razlikuju od opštine do opštine” (Van Ravens, ). Kriterijumi za oslobađanje od obaveze plaćanja treba da uzmu u obzir i mogućnost manipulacije od strane roditelja i/ili lokalne samouprave i da takvo ponašanje onemoguće.

Na raspolaganju nam je nekoliko scenarija za primenu različitih politika naplate, od kompleksne klizne skale sa različitim iznosima za različite raspone prihoda, do proste dihotomije gde neki roditelji plaćaju celokupni iznos, a neki ne plaćaju ništa. Mi ćemo razraditi ovu drugu opciju, uzimajući u obzir regionalne razlike u pogledu upisa u predškolske ustanove. Pošto ne postoji politika koja se odnosi na smanjenje dela iznosa i potpuno oslobađanje od obaveze plaćanja, mi ćemo koristiti scenario u kome pretpostavljamo da su roditelji koji žive u opštinama iz grupa i oslobođeni obaveze plaćanja (to je skoro % dece). Prema tome, od dece koja su u ciljnoj grupi za poludnevni program biće oslobođeno obaveze plaćanja, što je skoro %. Drugi scenario je da se obaveze plaćanja oslobode i deca koja žive u opštinama iz grupe (skoro % dece). Treći scenario je da vlada pokrije punu cenu predškolskog obrazovanja.

U Tabeli izračunava se ukupni godišnji prihod od uplata korisnika po ova tri scenarija. U njoj se uzima u obzir i procenat dece čiji su roditelji oslobođeni obaveze plaćanja, pa se izračunava ukupni prihod za tročasovni, poludnevni i celodnevni program vrtića (roditeljski doprinos od , , odnosno EUR godišnje).

Tabela . Izračunavanje godišnjeg prihoda od uplata korisnika, za tri scenarija

Oslobođeni plaćanja Plaćeno Ciljna grupa Plaćaju Prihod (EUR)

Scenario % % . .Celodnevni . .Poludnevni . .Tročasovni . .Scenario % % . .Celodnevni . .Poludnevni . .Tročasovni . .Scenario % % .CelodnevniPoludnevniTročasovni


Izvor: http://www.politika.rs/rubrike/Drustvo/Zasto-nema-jedinstvene-cene-vrtica.lt.html


. Poboljšanje efikasnosti u postojećim vrtićima

Drugi izvor sredstava je dobit od poboljšane efikasnosti koja se može postići u postojećem sistemu predškolskog obrazovanja. Na primer, kao što smo zaključili u Poglavlju ovog izveštaja, rashodi za predškolsko obrazovanje su iznosili , % od , % BDP-a usmerenih za obrazovanje, što je manje nego u zemljama članicama OECD-a ( , %). Relativni udeo rashoda za PO u ukupnim rashodima za obrazovanje bio je veći u Srbiji nego u zemljama OECD-a ( , % prema , %), što se može pripisati kasnijem početku osnovnog obrazovanja u Srbiji, ali pokazuje i da se taj novac u Srbiji nedovoljno efikasno koristi. Drugi izvor neefikasnosti se može tražiti u raspodeli zaposlenih u predškolskom obrazovanju: na vaspitače otpada % svih zaposlenih, zdravstveni radnici i drugi stručni saradnici čine %, dok na ostale zaposlene, npr. kuhinjsko osoblje, obezbeđenje, čistačice, domari itd., otpada % svih zaposlenih u predškolskom obrazovanju.

Van Ravens ( ) u svojoj studiji poredi celodnevnu jediničnu cenu kao procenat BDP-a per capita u pet zemalja CIE/ZND i pokazuje da to iznosi % u Jermeniji, % u Kirgistanu, % u Makedoniji, % u Moldaviji i % u Poljskoj (vidi Sliku ). U slučaju Srbije, BDP per capita je . godine iznosio skoro EUR. To znači da u Srbiji celodnevna jedinična cena kao procenat BDP-a per capita iznosi oko %. U poređenju sa prosečnim vrednostima u pet zemalja CIE/ZND, gde je ona oko % (bez Makedonije samo %), postoji potencijal za eliminisanje ove razlike između Srbije i drugih zemalja CIE/ZND koja iznosi oko %.

Slika . Jedinična cena PO kao udeo u BDP-u per capita u odabranim zemljama

Izvor: Izračunavanja autora ovog izveštaja za Srbiju i Van Ravensa ( ) za ostale zemlje.

Tabela prikazuje šta se može dobiti poboljšanjem efikasnosti, a to se može postići samo dugoročno, za tri scenarija ( %, % i % celodnevne jedinične cene kao procenat BDP-a per capita), pri čemu se uvodi i scenario „bez dobitka po osnovi bolje efikasnosti”. Ovde množimo tri ciljna rashoda ( %, % i % BDP-a per capita) sa budžetom i delimo ishod sa tekućim rashodima ( % BDP-a per capita). Ovako se dobija „novi budžet” koji se oduzima od starog da bi se izračunali dobici po osnovu efikasnosti.

Ovi procenti se ne odnose na FTE (ekvivalent punog radnog vremena), već na stvarni broj zaposlenih.

Ovaj budžet se odnosi na raspoloživi republički budžet za vrtiće iz . godine, uzimajući u obzir da je približno %, %, odnosno % dece uzrasta – , godina upisano u tročasovne, poludnevne, odnosno celodnevne programe vrtića ( . godine ukupni broj dece uzrasta

– , godina upisane u vrtić bio je . ). Ovaj broj dece množimo sa iznosima od EUR, EUR, odnosno EUR za tročasovne, poludnevne, odnosno celodnevne programe vrtića i sabiramo iznose u ove tri kategorije da bismo izračunali budžet za . godinu koji je iznosio . . EUR (izraženo u vrednostima EUR za decembar ).


Tabela . Izračunavanje dobiti po osnovi poboljšane efika snosti u vrtićima, za tri scenarija

Scenario Ciljna vrednost Budžet (EUR) Faktor Novi budžetDobitak po osnovu efikasnosti (EUR)

Visoki % BDP p/c . . / . . . .

Srednji % BDP p/c . . / . . . .

Niski % BDP p/c . . / . .

Izvor: Rashodi iz Trezora. Izračunavanja autora.

. Povećanje iznosa koji plaćaju roditelji za celodnevne programe u vrtićima

Većina dece koja su trenutno upisana u vrtiće su u celodnevnom programu. Tabela pokazuje da je, od sve dece uzrasta – , godina upisane u predškolsko obrazovanje, oko % u celodnevnim programima. Ovaj procenat je, prema podacima iz naše ankete, još veći ( %). Prema našem obračunu jediničnih rashoda (vidi Tabelu ), za celodnevni program roditelji prosečno plaćaju manje od EUR mesečno u svim opštinama u Srbiji (ili oko EUR godišnje). Zauzvrat, oni dobijaju usluge čija je vrednost EUR mesečno. Prema tome, subvencionisani deo iznosi oko EUR mesečno ili EUR godišnje. Ovo je više od poludnevne ili tročasovne jedinične cene po detetu godišnje od EUR, odnosno EUR, od čega bi koristi imale siromašne porodice po uslovom da ne moraju ništa da plaćaju. U poređenju sa tročasovnim programom, ovo je dvostruko više od jedinične cene po detetu godišnje.

Prema tome, bilo bi moguće da se poveća deo iznosa koji roditelji plaćaju za vrtić u celodnevnom boravku kako bi se pomoglo finansiranje poludnevnih programa ili programa koji traju – sata za decu koja trenutno nisu obuhvaćena PO. Razmotrili smo tri različita scenarija u kojima se iznos za celodnevni boravak u vrtiću koji plaćaju roditelji mesečno povećava na EUR ( EUR ili povećanje od %), EUR ( EUR ili povećanje od %) i EUR ( EUR ili povećanje od %). Ovim bi se dobilo dodatnih , , odnosno EUR po detetu godišnje. U Tabeli izračunava se dobit prema ova tri scenarija.

Tabela . Izračunavanje dobiti koja proističe iz pove ćanja iznosa za deo troškova za celodnevni vrtić koji plaćaju roditelji

ScenarioPovećanje iznosa za roditelje (EUR)

Mesečno povećanje iznosa (%)

Upis . g.Dobit godišnje(EUR)

Visoko % . . .

Srednje % . . .

Nisko % . . .

Izvor: Izračunavanja autora.

Stvarni iznos koji roditelji plaćaju za predškolsko obrazovanje znatno se razlikuje od opštine do opštine, npr. din u Jagodini i Novom Sadu, oko din u Leskovcu i . din u Nišu (izvor: http://www.politika.rs/rubrike/Drustvo/Zasto-nema-jedinstvene-cene-vrtica.lt.html).


. Scenariji podele troškova

Da bi se izračunalo šta vladi preostaje da plati, Tabele do kombinuju scenarije visokog, srednjeg i niskog povećanja ( ) iznosa koji plaćaju roditelji u zavisnosti od razvijenosti opštine, ( ) poboljšanja efikasnosti u postojećim vrtićima i ( ) povećanja cene za celodnevne programe koju plaćaju roditelji. Scenario je uvek najviši, a scenario uvek najniži. Drugim rečima, prema scenariju vlada mora da obezbedi najmanje dodatnih sredstava, dok su prema scenariju doprinosi na osnovu iznosa koji plaćaju roditelji u zavisnosti od razvijenosti opštine, povećanja efikasnosti postojećih vrtića i povećanja cene za celodnevni vrtić koju plaćaju roditelji najniži, pa tu vlada mora da obezbedi najviše sredstava kako bi se premostio jaz između potrebnih i ukupnih iznosa.

Tabela . Scenariji podele troškova (u milionima EUR): celodnevni program

Scenario Iznos koji plaćaju korisnici Efikasnost Iznos za vrtić Ukupno Potrebno Vlada

---------------------------

Izvor:Izračunavanje autora.


Tabela . Scenariji podele troškova (u milionima EUR): poludnevni program

Scenario Iznos koji plaćaju korisnici Efikasnost Iznos za vrtić Ukupno Potrebno Vlada

---------------------------

Izvor:Izračunavanje autora.


T abela . Scenariji podele troškova (u milionima EUR): tročasovni program

ScenarioIznos koji plaćaju korisnici

Efikasnost Iznos za vrtić Ukupno Potrebno Vlada

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

Izvor: Izračunavanje autora.

. Šta treba da se finansira iz budžeta?

Iz Tabela do može se videti da je u većini scenarija ishod za vladu negativan, što znači da izvori prihoda od iznosa koji plaćaju roditelji prema nivou razvijenosti opštine, od dobiti po osnovu povećane efikasnosti u postojećim vrtićima i od iznosa koji plaćaju roditelji za celodnevni boravak u vrtiću samo delimično obezbeđuju neophodna sredstva za univerzalni obuhvat dece uzrasta – , godina. Za univerzalni obuhvat dece celodnevnim programom vlada bi trebalo da obezbedi između (scenario


) i (scenario ) miliona EUR dodatnih sredstava godišnje, za potpuni obuhvat dece poludnevnim programom vlada bi trebalo da obezbedi između (scenario ) i (scenario ) miliona EUR dodatnih sredstava godišnje, a za potpuni obuhvat dece programom koji traje – sata vlada bi trebalo da obezbedi između (scenario ) i (scenario ) miliona EUR dodatnih sredstava godišnje. Za prvih scenarija tročasovnog programa ishod za vladu je pozitivan, što znači da tri analizirana izvora zapravo generišu više novca nego što je potrebno za univerzalni obuhvat dece uzrasta – , godina koja trenutno nisu uključena u PO.

Kao što smo već rekli, sa rastom BDP-a od % . godine i rashodima za predškolsko obrazovanje od , % BDP-a (nivo u zemljama OECD-a), vlada bi mogla da obezbedi miliona EUR koji bi se usmerili na

predškolsko obrazovanje i mogla bi da finansira programe tročasovnog i poludnevnog predškolskog obrazovanja za svu decu uzrasta – , godina u Srbiji, čak i bez ikakvih dodatnih sredstava od korisnika, po osnovu povećane efikasnosti i povećanja iznosa koji plaćaju roditelji dece koja pohađaju celodnevne programe. Sa rastom BDP-a od % . godine i rashodima za predškolsko obrazovanje od , % BDP-a (nivo u zemljama OECD-a) te uz pomoć dodatnih sredstava obezbeđenih preko prvih deset scenarija prikazanih na Tabela , vlada bi mogla da obezbedi dovoljno sredstava da finansira programe celodnevnog predškolskog obrazovanja za svu decu uzrasta – , godina u Srbiji, bilo da trenutno pohađaju predškolske ustanove ili ne. Ovo treba razmotriti kada se budu donosile odluke o politici predškolskog obrazovanja u Srbiji.


Da bismo potražili izvore novca koji bi mogli da pokriju troškove proširenog obuhvata dece, analizirali smo različite scenarije, pa i finansiranje iz dobiti po osnovu rasta BDP-a, povećanja iznosa koji plaćaju roditelji u zavisnosti od nivoa razvijenosti opštine, povećanja efikasnosti postojećih vrtića i povećanja cene za celodnevne programe koju plaćaju roditelji. Čak i uz sasvim nizak rast BDP-a od , %, sa istim udelom rashoda za PO ( , % BDP), obezbedilo bi se miliona EUR za PO, a taj iznos raste na miliona uz rast BDP-a od %, kakav je predviđen za . godinu. Kao druga opcija, udeo PO bi bio povećan na

, % BDP-a kako bi dostigao udeo u drugim zemljama OECD-a, čime bi se dobilo miliona EUR uz rast BDP-a od , %, odnosno miliona EUR ako rast BDP-a dostigne %. Uz pomoć dodatnih sredstava koja bi se obezbedila scenarijima podele troškova, npr. povećanjem iznosa koji plaćaju roditelji u zavisnosti od razvijenosti opštine, povećanjem efikasnosti postojećih vrtića i povećanjem iznosa koji plaćaju roditelji za celodnevne programe PO, obezbedilo bi se dovoljno sredstava da se celodnevnim programima PO obuhvate sva deca uzrasta – , godina, bilo da su trenutno u sistemu predškolskog obrazovanja ili ne.

Dopunski scenariji su mogući ako bi se, na primer, dodatna sredstva za PO ostvarena kroz naplatu usluga za korišćenje celodnevnih programa kombinovala sa traženim sredstvima za poludnevne i tročasovne programe PO.


. POČETNA ULAGANJA U DODATNE KAPACITETEFIZIČKIH I LJUDSKIH RESURSA

U poslednjem delu izveštaja bavimo se dodatnim kapacitetima ljudskih i fizičkih resursa, mimo onih koji već postoje, a koji su potrebni da bi se u sistemu predškolskog obrazovanja zbrinula sva deca uzrasta

– , godina.

Ako uzmemo u obzir procenjeni broj dece uzrasta – , koju bi trebalo upisati u PO da bi se dostigla stopa od % upisanih, potrebno bi bilo da imamo grupa sa detetom po grupi. Ako bi se deca upisala u tročasovne programe PO, u istom fizičkom prostoru mogle bi se organizovati tri smene (od ujutro do popodne), pa bi onda bilo potrebno samo dodatnih prostora/učionica. Raspodela dece po opštinama u Srbiji nije ravnomerna, pa % živi u prvoj grupi razvijenosti, dok

% dece živi u ostale tri grupe. Ako se ovo uzme u obzir, od dodatnih prostora za predškolske programe, bi bilo potrebno u opština iz . kategorije, a prostora u opštinama iz , . i

. kategorije. Ovo je gruba procena na osnovu broja dece koja su . godine bila izvan sistema predškolskog obrazovanja. Imajući u vidu negativne demografske trendove i najverovatnije postepeni rast stope upisa (prvo dece uzrasta – , , a zatim i dece uzrasta – godine), bio bi potreban manji broj učionica.

Uzimajući u obzir veći broj dece i grupa, pod pretpostavkom da se sva deca uzrasta – , godina u Srbiji upišu u PO, njihov upis bi iziskivao zapošljavanje oko nastavnika za predškolsko obrazovanje.

. Opadajući demografski trendovi

Već smo govorili o uticaju negativnih demografskih trendova i kako se oni odražavaju na povećanje stope upisa u PO. Sadašnji i budući trendovi su važni i za procenu kapaciteta za PO koji će biti potrebni u budućnosti.

U studiji koju su sproveli Baucal i Ranković ( ), koja daje predviđanja za broj predškolske dece (od do i od do godina) posle . godine, navodi se da postoji „smanjenje broja predškolske dece, pri čemu će se minimum dostići krajem dvadesetih godina ovog veka, kada se očekuje da će broj dece u ove dve uzrasne grupe iznositi oko hiljada” (vidi Sliku ).

Projekcije RZS o broju dece u uzrasnim grupama od do godine i od do godina do . godine još su manje optimistične. Izračunavanjem broja dece od do , godina kao polovine broja dece od do godine plus jedna četvrtina broja dece od do godina, dolazimo do projekcije od hiljada dece u ovoj uzrasnoj grupi do . godine.


Slika . Stvarna populacija (do . godine) i predviđanja (do . godine) za dve uzrasne grupe ( – i – godina) relevantne za dva nivoa predškolskog obrazovanja (jaslice i vrtići)

Izvor: Baucal i Ranković ( ).

Slično ovome, Slika prikazuje sadašnji demografski profil u Srbiji u skladu sa podacima RZS, dok Slika prikazuje budući demografski profil Srbije, do . godine (RZS). Ove dve populacione piramide jasno

pokazuju pad broja dece uzrasta – godina, što će uticati ne samo na tražnju za programima RRD već i na tražnju za ostalim vidovima obrazovanja. Velike starosne grupe rođene pre . napuštaju obrazovni sistem i oslobađaju prostor i resurse na svim nivoima.


Izvor: Populacione procene, RZS.

Broj

dec

e

Godine

Hilj

ade


Slika . Populaciona piramida u Srb iji, po starosti i polu, procene za . (%)

Izvor: Populacione procene, RZS.

. Alternative za obezbeđivanje dodat nih fizičkih kapacitetaza predškolsko obrazovanje

U nalaženju rešenja za obezbeđivanje dodatnih fizičkih kapaciteta sagledani su sledeći scenariji:

oslobađanje prostora u osnovnim školama zbog negativnih demografskih trendova,

prebacivanje predškolskih pripremnih programa iz vrtića u osnovne škole,

popunjavanje kapaciteta postojećih predškolskih ustanova,

adaptacija postojećih prostorija u lokalnoj zajedni ci za predškolsko obrazovanje i izgradnja novih vrtića.

Oslobađanje prostora u osnovnim školama zbog negativnih demografskih trendova

U svojoj studiji Levitas i Hercinski ( ) tvrde da će školske / . u osnovne škole u Srbiji biti upisano oko . đaka, a da će odnos između učenika i nastavnika biti učenika po nastavniku. Ovaj porast upisa učenika ( % više nego u školskoj / . godini) nije dovoljno veliki da opravda postojanje oko pratećih objekata koji opslužuju manje od učenika. Tako bi se dobili dodatni kapaciteti u smislu fizičkog prostora i ljudskih resursa za zbrinjavanje dece u celodnevnom i poludnevnom predškolskom obrazovanju. Takođe, prekvalifikacija nastavnika osnovnih škola u vaspitače za RRD može sačuvati posao mnogim nastavnicima, što utiče i na ograničavanje nadoknada i subvencija za nezaposlene iz državne kase.


Prebacivanje predškolskih pripremnih programa iz vrtića u osnovne škole

Po podacima Ministarstva prosvete, nauke i tehnološkog razvoja (MP), od grupa dece uzrasta – , godina, su bile grupe PPP usmerene ka deci uzrasta , – , godina ( su celodnevne

grupe, a poludnevne grupe). Prema ovim podacima, ako se predškolski pripremni program prebaci u škole, grupa bi ostalo prazno i moglo bi da primi decu uzrasta – , godina koja su trenutno izvan sistema predškolskog obrazovanja. Ako bi ove grupe imale optimalan broj dece za ovaj uzrast ( dete po grupi), to bi značilo da bi postojeći kapaciteti dodatno mogli da prime ukupno . dece uzrasta – , godina. Ovo je preko dve trećine od . dece uzrasta – , godina koja trenutno nisu obuhvaćena programima PO.

Popunjavanje kapaciteta postojećih predškolskih ustanova

Uzimajući u obzir regionalne karakteristike na nivou opštine, o čemu se govori u Poglavlju , i gledajući Sliku , postoji opština (npr. Preševo, Merošina, Irig, Sečanj itd.) u kojima kapaciteti predškolskih ustanova za decu uzrasta – godina nisu popunjeni, odnosno u kojima je broj dece po grupi manji od broja propisanog zakonom ( dete po grupi). Ako saberemo slobodna mesta u svim predškolskim grupama u tim opštinama u periodu / , zaključujemo da u postojećim kapacitetima predškolskog obrazovanja ima mesta za upis dodatnih dece uzrasta – godina, pri čemu su dodatna finansijska sredstva potrebna samo za prevoz (npr. školski autobus).

Adaptacija postojećih prostora u lokalnoj zajednici za predškolsko obrazovanje i izgradnja novih vrtića

Prostor može da se obezbedi u novim vrtićima, ali bi mogao da se obezbedi i u postojećim objektima osnovnih škola ili javnim prostorima lokalne zajednice, posebno u seoskim oblastima u kojima nedostaju predškolske ustanove. Ovo drugo bi podrazumevalo početne troškove za opremanje i adaptaciju prostorija, ali bi ti troškovi i dalje bili znatno niži od ulaganja u nove objekte za PO. Izvođenje programa koji traju – sata iziskivalo bi skromnije resurse za opremanje ovih prostora, jer ne bi bilo potrebno organizovati spavanje i ishranu u samom objektu predškolske ustanove.

Analiza o regionalnim razlikama u obuhvatu PO iz Poglavlja , koja opštine klasifikuje u grupe, može dati pravac za definisanje različitih preporuka za politiku, na primer:

Više stope upisa — viši odnos broja dece po grupi. Opštine koje pripadaju ovom segmentu (npr. Novi Sad, Čačak, Užice, neke beogradske opštine — Zvezdara, Čukarica, Novi Beograd itd.) imaju više stope upisa od nacionalnog proseka za Srbiju, dok su predškolske grupe pune i primaju decu preko raspoloživih kapaciteta. U ovim opštinama postoji potreba da se izgrade novi predškolski objekti ili pruže alternativni predškolski programi kako bi se izašlo u susret velikoj tražnji za PO.

Više stope upisa — niži odnos broja dece po grupi. Opštine u ovom segmentu (npr. Čoka, Nova Crnja, Senta, Ada itd.) mogu imati višak kapaciteta u odnosu na postojeću tražnju za PO. Razloge za niži odnos broja dece po grupi treba dalje ispitati kako bi se utvrdilo da li je potrebna reorganizacija predškolskih usluga. Na primer, umesto da u svakom od ovih mesta


radi nekoliko predškolskih grupa, možda bi bilo bolje da se deca pregrupišu u jednu mešovitu grupu u najpogodnijem obližnjem gradu i da se obezbede uslovi za prevoz. Za opštine u ovom segmentu jednu od mogućnosti predstavljaju i mobilni vrtići.

Niže stope upisa — niži odnos broja dece po grupi. Opštine u ovom segmentu (npr. Irig, Preševo, Bela Palanka, Nova Crnja, Vladičin Han itd.) imaju dovoljne kapacitete, ali izgleda da među roditeljima nema interesovanja za predškolske usluge i/ili te usluge nisu u potpunosti dostupne deci (drugim rečima, predaleko su od kuće, a nema organizovanog prevoza, preskupe su itd.). Uzimajući u obzir razvojne i obrazovne funkcije predškolskih programa, treba dodatno ispitati razloge za neupisivanje dece. Na osnovu podataka koji se tako dobiju treba utvrditi strategiju za povećanje upisa u predškolske ustanove, fokusirajući se na pristupačnost vrtića i/ili na edukaciju roditelja o formativnoj ulozi predškolskog obrazovanja i dugoročnim koristima koje ono donosi.

Niže stope upisa — viši odnos broja dece po grupi. Opštine u ovom segmentu (npr. Kragujevac, Leskovac, Loznica, Novi Pazar, Sjenica itd.) imaju stope upisa ispod nacionalnog proseka, ali su kapaciteti predškolskih ustanova puni. Sa jedne strane, u tim opštinama se raspoloživi kapaciteti koriste bolje nego u drugim opštinama. Sa druge strane, izgleda da u tim opštinama postoji najveća potreba za više predškolskih usluga, jer postojeći kapaciteti nisu dovoljni za sadašnje potrebe i treba ih proširivati kako se upis u predškolsko obrazovanje povećava.

Radna pretpostavka ovog izveštaja bila je da sredstva za otvaranje novih objekata PO i inicijalne kapitalne investicije, ako vlada obezbeđuje sredstva za tekuće troškove u predškolskom obrazovanju, treba tražiti od donatora i preko kredita.


Poslednje poglavlje daje pregled dodatnih fizičkih kapaciteta i ljudskih resursa koji su potrebni da bi se zbrinula sva deca uzrasta – , godina u PO. Vrlo gruba izračunavanja pokazuju da bi upis trenutno neupisane dece uzrasta – , godina iziskivao ukupno oko grupa sa po detetom u grupi. Ako bi se ova deca upisala u tročasovne prog rame koji bi mogli da se organizuju u tri smene, dodatno bi bilo potrebno oko prostorija ili učionica ( u opštinama . kategorije razvijenosti i u preostalim opštinama , . i . kategorije razvijenosti). Upis ovog broja dece bi iziskivao i da se zaposli ukupno oko vaspitača/nastavnika za predškolsko obrazovanje. Sa sadašnjim opadajućim demografskim trendovima i realnijim postepenim povećanjem upisa u predškolske ustanove (prvo dece uzrasta

– , , a zatim i dece uzrasta – godine), potreban broj prostorija i nastavnika je verovatno niži. Demografski trendovi jasno pokazuju opadanje broja dece, što će uticati ne samo na programe za RRD već će osloboditi i prostor i resurse na drugim nivoima obrazovanja. Oslobađanje prostora u osnovnim školama moglo bi obezbediti dodatne kapacitete za PO. Opcija po kojoj bi se grupa za PPP prebacilo u osnovne škole oslobodila bi prostor za više od dve trećine dece uzrasta – , godina koja trenutno nisu upisana u predškolske ustanove. Nešto mesta već postoji u vrtićima koji imaju manje od prosečnog broja dece po grupi i tu bi moglo da se zbrine dodatnih dece. Novi prostori za predškolske ustanove mogli bi se obezbediti izgradnjom novih predškolskih objekata, ali se ti prostori može tražiti i u postojećim objektima u lokalnoj zajednici i/ili osnovnim školama. Ovde bi


bila potrebna ulaganja za opremanje i adaptaciju, ali bi ti troškovi bili znatno niži od izgradnje novih objekata za predškolske ustanove. Izvođenje tročasovnih programa iziskivalo bi skromnije investicije, pošto ne bi trebalo organizovati spavanje i ishranu u samom objektu predškolske ustanove. Analiza teritorijalnih razlika u pogledu broja dece po grupi u PO i opštinskih stopa upisa u PO nudi jasan pravac za intervencije merama politike za različite vrste opština. Ako bi se tekući troškovi predškolskog obrazovanja pokrili iz održivog izvora kao što je državni budžet, sredstva za početne investicije bi se mogla tražiti od inostranih donatora, npr. od EU i iz njenih različitih programa, od Svetske banke, od različitih bilateralnih donatora te od domaćih i internacionalnih privatnih kompanija, kojima bi se uputile molbe i predlozi za doprinos.


ZAKLJUČCI I PREPORUKE

Glavni zaključak ovog izveštaja je da bi uvođenje univerzalnog obuhvata predškolskim obrazovanjem u trajanju od do sata za svu decu bila mera visoke efikasnosti u odnosu na predviđene troškove i mera koja bi donela dobrobit državi i njenim građanima.

Opšti zaključci

Predškolsko obrazovanje igra veoma važnu ulogu u razvoju deteta. Ono unapređuje zdravlje, obrazovna postignuća, a dugoročno gledano radnu produktivnost i prosperitet nacije i konkurentnost, što su pokazala istraživanja i analize detaljnije opisane u izveštaju.

Predškolsko obrazovanje je posebno korisno za decu iz osetljivih grupa. Deca iz socioekonomski ugroženih grupa ostvaruju znatno veću stopu povraćaja ulaganja u rani razvoj i obrazovanje.

Danas usluge predškolskog obrazovanja ne koriste oni kojima su najpotrebnije. Među decom koja žive u gradovima, u boljestojećim porodicama, čiji roditelji imaju više obrazovanje, beleže se više stope obuhvata predškolskim obrazovanjem, dok je obuhvat znatno niži među siromašnima, decom koja žive na selu i romskom decom.

Postojeća mreža predškolskih ustanova nije adekvatna u smislu teritorijalne pokrivenosti i fizičkih kapaciteta. Predškolske ustanove često ne postoje tamo gde je potreba za njima najveća (u nerazvijenim i seoskim područjima).

Lokalne samouprave snose % troškova za predškolsko obrazovanje. Kako većina ljudi koja ostvaruje korist od ove vrste javnih rashoda pripada višim socioekonomskim kategorijama, postavlja se pitanje koliko je ovakva distribucija javnih resursa u skladu sa principima socijalne pravde i jednakosti.

Srbija ima strateški i zakonodavni okvir koji podržava dalje širenje obuhvata predškolskim obrazovanjem. Značaj predškolskog obrazovanja je prepoznat i vlada je posvećena daljim unapređenjima u ovoj oblasti.

Ulaganje u predškolsko obrazovanje donosi najveću stopu povraćaja investicije i predstavlja jednu od najprofitabilnijih investicija koju vlade mogu da naprave.

Opšte preporuke

Trenutni nivo i udeo izdvajanja za predškolsko obrazovanje je niži nego na nivou OECD zemalja i treba ga povećati. U isto vreme, kada se uzme u obzir nizak obuhvat, podaci ukazuju na potrebu da se obavi detaljnija analiza mogućnosti za povećanje efikasnosti.


Predškolsko obrazovanje treba da bude strateški interes države, a ne samo odgovornost lokalnih vlasti i roditelja. Uzevši u obzir njegov značaj, ukupnu dobrobit za državu i visoke stope povraćaja ulaganja, predškolsko obrazovanje treba da bude i odgovornost države.

Donosioci odluka treba da preispitaju podelu odgovornosti po kojoj samo budžeti lokalnih samouprave snose trošak predškolskog obrazovanja. Ako se uzmu u obzir postojeće nejednakosti u obuhvatu, vezane za nivo razvijenosti opština, postoje razlozi da centralni nivo vlasti interveniše i podrži nerazvijene opštine u dostizanju viših stopa obuhvata predškolskim obrazovanjem. U zavisnosti od ekonomske situacije i potencijalnog rasta BDP u budućnosti, ova podrška može se proširiti i na sve ostale opštine.

Dalji razvoj mreže ustanova primarno treba da se zasniva na razvojnoj ulozi predškolskog obrazovanja. U procesu širenja mreže treba uzeti u obzir postojeće opštinske prostore i mogućnost uspostavljanja partnerstava sa donatorima, privatnim sektorom i drugim akterima koji mogu da učestvuju u njihovoj adaptaciji.

Roditelje treba bolje upoznati sa prednostima predškolskog obrazovanja. Osim nedostatka fizičkih kapaciteta i troškova koji proističu iz pohađanja predškolskog obrazovanja, što predstavlja prepreke u dostizanju većeg obuhvata, više od polovine roditelja ne prepoznaje značaj predškolskog obrazovanja za razvoj svoje dece. Ovaj aspekt zaslužuje pažnju jer inače ni ulaganja u proširenje fizičkih kapaciteta neće imati željeni uticaj na rast obuhvata.

Potrebno je dalje analizirati demografske trendove. Negativni demografski trendovi su bili jedan od glavnih faktora u povećanju stope obuhvata predškolskim obrazovanjem, ali sami ne mogu da povećaju stope obuhvata do željenih nacionalnih ciljeva. Ove trendove treba detaljnije analizirati da bi se utvrdila preciznija mera u kojoj će dalje smanjenje broja dece oslobađati kapacitete u osnovnim školama i tako stvoriti prostor sa sprovođenje predškolskih programa.

Specifične preporuke

Uvođenje univerzalnog obuhvata predškolskim obrazovanjem u trajanju od do sata za svu decu bila bi mera visoke efikasnosti u odnosu na predviđene troškove i mera koja bi donela dobrobit državi i njenim građanima. Uvođenje univerzalnosti u pristupu i obuhvatu imalo bi najveće šanse da dostigne najosetljivije grupe dece. Programi u trajanju od do sata bi trebalo da budu besplatni i dostupni za svu decu uzrasta – , godina. Postepeno uvođenje ove mere, prvo za decu uzrasta – , godina, a zatim za trogodišnjake, smanjilo bi pritisak i na fizičke kapacitete i na dodatne resurse koji bi bili potrebni.

Predškolski programi u trajanja od do sata imaju najpovoljniji odnos između troškova i ostvarene dobrobiti. Kako je uticaj celodnevnih programa na razvoj deteta gotovo isti kao i uticaj kraćih kvalitetnih programa od do sata, kraći programi imaju mnogo povoljniji odnos ostvarene koristi i uloženih sredstava. Veliki procenat dece koja sada pohađaju celodnevne programe to čine zbog primarne funkcije čuvanja dece, a ne zbog obrazovnih ili razvojnih funkcija predškolskog obrazovanja.


Obuhvat sve dece koja sada ne pohađaju predškolsko obrazovanje programima od do sata zahtevao bi ulaganja od najviše miliona evra. Troškovi programa od do sata koji bi bio besplatan za svu decu uzrasta – , godina predstavlja oko % sadašnjih rashoda za predškolsko obrazovanje koji se pokrivaju iz opštinskih budžeta. Roditelji i dalje treba da učestvuju u pokrivanju dela troškova celodnevnih programa. Ministarstvo prosvete, nauke i tehnološkog razvoja treba da predloži nacionalne kriterijume za snižavanje cene koju plaćaju roditelji, uzimajući u obzir principe pravičnosti u raspodeli resursa. Postoji i mogućnost da se poveća cena celodnevnih programa koju plaćaju roditelji, uz procenu njihovog imovinskog statusa.

Preporuke koje se odnose na podatke

U toku celog procesa izrade ovog izveštaja nailazilo se na nedoslednosti u raspoloživim podacima i nedostatak odgovarajućih podataka. Da bi se situacija u ovoj oblasti poboljšala i da bi se stvorili preduslovi za buduće detaljnije kalkulacije i analize koje će biti potrebne kao osnova za donošenje politika, daju se još neke preporuke:

Republički zavod za statistiku i Ministarstvo prosvete, nauke i tehnološkog razvoja treba da harmonizuju metodologije za prikupljanje podataka, obradu i prezentovanje podataka iz oblasti predškolskog obrazovanja. Izuzetno je važno uskladiti vremensku dinamiku i frekvenciju prikupljanja podataka u smislu školske u odnosu na kalendarsku godinu.

Statistika vezana za predškolsko obrazovanje mora biti bolje usklađena sa međunarodnom, posebno sa onom koju vodi EU, kako bi se omogućilo poređenje sa drugim zemljama.

Potrebno je revidirati instrumente za prikupljanje podataka tako da obuhvate parametre neophodne za analizu različitih predškolskih programa u odnosu na broj dece koji ih pohađa, pol i vrstu naselja.

Treba pronaći načine da se unapredi raspoloživost podataka o deci iz osetljivih grupa u predškolskom obrazovanju.

Podaci o troškovima za predškolsko obrazovanje iz Trezora Ministarstva finansija trebalo bi da budu, osim po različitim kategorijama troškova, razvrstani i prema različitim vrstama programa (jaslice, vrtići, PPP) i bolje povezani sa računovodstvenim procedurama predškolskih ustanova.

INVESTING IN EARLY CHILDHOOD EDUCATION IN SERBIA

LITERATURE

Baucal A. and Ranković T. ( ), “Education in Serbia: Thematic review ,” European Investment Bank, Belgrade.

Council of the European Union ( ), “Council Conclusions on a strategic framework for European cooperation in education and training (ET ),” Council of the European Union, Brussels.

EACEA ( ), “Early Childhood education and care in Europe: Tackling Social and Cultural Inequalities (ECEC in Europe),” European Commission, Education, Audiovisual and Culture Executive Agency, Brussels.

Engle, P., Black, M., Behrman, J., Cabral de Mello, M., Gertler, P., Kapiriri, L., Martorell, R., and Young, M. ( ), “Strategies to avoid the loss of developmental potential in more than million children in the developing world,” The Lancet, ( , ), pp. – .

European Commission ( ), “EUROPE European strategy for smart, sustainable and inclusive growth (Europe , ec.europa.eu/eu /),” European Commission, Brussels.

Gonzalez–Mena, J. ( ), “Child, Family, and Community: Family-Centered Early Care and Education,” Pearson Education Inc.

Government of the Republic of Serbia ( ), “Poverty Reduction Strategy Paper (PRSP),” Government of the Republic of Serbia, Belgrade.

Government of the Republic of Serbia ( ), “National Plan of Action for Children (NPA),” Government of the Republic of Serbia, Belgrade.

Government of the Republic of Serbia ( ), “National Millennium Development Goals (NMDG),” Government of the Republic of Serbia, Belgrade.

Government of the Republic of Serbia ( ), “Book of Regulations of Fundamentals for Preschool Programmes (BRFPP),” Official Gazette, Belgrade.

Government of the Republic of Serbia ( ), “Law on the Fundamentals of the Education System (LFES),” Official Gazette, Belgrade.

Government of the Republic of Serbia ( ), “Law on Preschool Education (LPE),” Official Gazette, Belgrade.

Government of the Republic of Serbia ( ), “Regulation on the criteria for the adoption of act on the network of preschools and act on a network of primary schools [Uredba o kriterijumima za donošenje akta o mreži predškolskih ustanova i akta o mreži osnovnih škola],” Official Gazette, Belgrade.

Government of the Republic of Serbia ( ), “Law on Supplements and Amendments made on the Law on the Fundamentals of the Education System,” Official Gazette, Belgrade.

Government of the Republic of Serbia ( ), “The First National Report on Social Inclusion and Poverty Reduction in the Republic of Serbia,” Government of the Republic of Serbia, Belgrade.

Government of the Republic of Serbia ( ), “Memorandum on budget of Republic of Serbia, ,” Official Gazette, no. / and / , Belgrade.

COSTING MODELS FOR ENSURING PRESCHOOL EDUCATION FOR ALL

Government of the Republic of Serbia ( ), “Memorandum on budget of Republic of Serbia, ,” Official Gazette, no. / , Belgrade.

Government of the Republic of Serbia ( ), “Memorandum on budget of Republic of Serbia, ,” Official Gazette, no. / , Belgrade.

Heckman, J. J. ( ), “Policies to Foster Human Capital,” Research in Economics, , pp. – .

Heckman, J. ( ), “Skill formation and the economics of investing in disadvantaged children,” Science, , pp. – .

Heckman, J. and Masterov, D. ( ), “The productivity argument for investing in young children,” Science, ( ), pp. – .

Ivić I., Pešikan A. and Jankov R. ( ), “Situation analysis of educational institutions network, human resources and educational statistic in Serbia,” Ministry of Education of Republic of Serbia, Belgrade.

Levitas, T. and Herczynski J. ( ), “The Finance and Management of Primary Education in Serbia: Findings and Recommendations,” Development Alternatives Inc.

Lynch, R. G. ( ), “Policy Perspectives,” WestEd, San Francisco, California.

Myers, R. G. ( ), “Costing early childhood care and development programmes,” Online Outreach Paper, Bernard van Leer Foundation.

Ministry of Education and Science of the Republic of Serbia ( ), “Analysis of territorial coverage and children enrolment in institutional preschool education with special focus on children from vulnerable groups in working / year (Analysis of preschool education),” Ministry of Education and Science of the Republic of Serbia, Belgrade.

Ministry of Education and Science of the Republic of Serbia ( ), “Report on the realization of Preparatory Preschool Programme in working / year,” Ministry of Education and Science of the Republic of Serbia, Belgrade.

Ministry of Education and Science of Republic of Serbia ( ), “National Strategy of Education Development in Serbia until ,” Forthcoming, Ministry of Education and Science of Republic of Serbia, Belgrade.

OSI ( ), “Equal Access to Quality Education for Roma Volume : Bulgaria, Hungary, Romani and Serbia,” Open society Institute, Belgrade.

OSI ( ), “Indicators of Equal Access to Quality Education for Roma,” Open society Institute, Belgrade.

OECD ( ), “PISA in Focus: Does participation in pre-primary education translate into better learning outcomes at school?,” Organisation for Economic Co-operation and Development, Paris.

Pešikan A. and Ivić I. ( ), “Education against poverty: Analysis of effects of PPP introduction in Serbia,” Ministry of Education of Republic of Serbia, Belgrade.

Shonkoff, J. P. and D. A. Phillips (Eds.) ( ), “From neurons to neighbourhoods,” Committee on Integrating the Science of Early Childhood Development, Board on Children, Youth, and Families.

Statistical Office of the Republic of Serbia ( ), “Multiple Indicator Cluster Survey, , Final Report (MICS ),” UNICEF, Belgrade.


Statistical Office of the Republic of Serbia ( ), “Regulation on Plan of Official Statistics for year,” Statistical Office of the Republic of Serbia, Belgrade,

http://webrzs.stat.gov.rs/WebSite/Public/PageView.aspx?pKey=

Statistical Office of the Republic of Serbia ( ), “Demographic Yearbook ,” Statistical Office of the Republic of Serbia, Belgrade.





Statistical Office of the Republic of Serbia ( ), “Statistical Yearbook of Serbia ,” Statistical Office of the Republic of Serbia, Belgrade.

Statistical Office of the Republic of Serbia ( ), “Statistical Release DD , Institutions for children of preschool age in Serbia in / , Republic of Serbia, by municipalities,” No. — year LVII, th June

, Statistical Office of the Republic of Serbia, Belgrade.

Statistical Office of the Republic of Serbia ( ), “Statistical Release DD , Institutions for children of preschool age in Serbia in / , Republic of Serbia, by municipalities,” No. — year LVIII, th February , Statistical Office of the Republic of Serbia, Belgrade.

Statistical Office of the Republic of Serbia ( ), “Statistical Release DD , Institutions for children of preschool age in Serbia in / , Republic of Serbia, by municipalities,” No. — year LIX, th March , Statistical Office of the Republic of Serbia, Belgrade.

Statistical Office of the Republic of Serbia ( ), “Statistical Release DD , Institutions for children of preschool age in Serbia in / , Republic of Serbia, by municipalities,” No. — year LX, th April

, Statistical Office of the Republic of Serbia, Belgrade.

Statistical Office of the Republic of Serbia ( ), “Statistical Release DD , Institutions for children of preschool age in Serbia in / , Republic of Serbia, by regions,” No. — year LXI, th April , Statistical Office of the Republic of Serbia, Belgrade.

Van Ravens, J. ( ), “Fair play — A financial feasible plan for equal access to ECP in Republic of Macedonia,” UNICEF, Skopje.

Vujić S. and Baronijan H. ( ), “Preschool education and school performance: Evidence from PISA ,” Working Paper.

Woessmann, L. ( ), “Efficiency and Equity of European Education and Training Policies,” CESifo Working Paper No. .


APPENDIX

STRATEGIC AND LEGISLATIVE FRAMEWORKFOR PRESCHOOL EDUCATION IN SERBIA

A. The Law on the Fundamentals of the Education System

Articles § and § of the Law on the Fundamentals of the Education System define the programme and the curriculum for preschool education and upbringing. Article § regulates duration of preschool education, while Article § regulates the enrolment of children into preschool institutions (the focus is on the enrolment into PPP). This Law specified PPP as obligatory preschool education for all children in the age group from . to . years. PPP, which is extended from six months in to nine months in , should be performed in preschool institutions, providing there are available facilities, and otherwise in schools. Further, PPP should be taught by educators from preschool rather than school institutions, since the main purpose of this programme is child development, rather than formal learning provided by school education (LFES, , Article § ).

The Law also introduced a series of regulations which promote inclusive education. The Law further defined the financing of preschool education. For example, the Budget of the Republic of Serbia provides funding for the PPP, delivery of preschool education to children with disabilities and children treated in a hospital (Article § ), while the Budget of the local Governments provide funding for preschool education prior to the PPP. The Law further specifies that local Governments should cover % of the economic price of preschool education per child, which includes all costs of a child’s stay in a preschool institution, such as teachers’ salaries, compensations and other income, social contributions paid by the employer, severance pay, and other current expenditures. The local Governments also cover other costs such as additional staff training, rewards, transport of employees and children who attend PPP, capital expenditures, protection and safety of children, etc. (LFES, , Article § ).

A. The Law on Preschool Education

The Law on Preschool Education defines that parents cover the remaining % of the economic price of preschool education per child (LPE, , Article § ), except in the case of PPP which is free of charge. It is also specified that the economic price of preschool education per child is the integral part of the Memorandum on budget (LFES, , Article § ). The Law on Preschool Education (LPE, ) further defines that the preschool age is from . months to . years (LPE, , Article § ). The Law also defines that the founder of public preschool institutions is Local Government (LPE, , Article § ). The same Article stipulates that Local Governments must set up a preschool institution for minimum and maximum

educational groups, with the limits introduced in order to enable better management. Articles § and § define that the founder of a preschool institution can be a legal or a physical person as well as


a foreign country, foreign legal or a physical person, which gives a legal framework for opening private preschool institutions. The Law gives priority to children from sensitive groups (LPE, , Paragraph § ) and allows for special alternative programmes (e.g., preschool programmes for children in hospitals and mobile kindergartens for children aged to . years), defined in Articles § and § . Regarding inclusive education, the Law defines that maximum two children with special needs could be in one preschool group. Additionally, it is possible that a part of the programme or the whole programme curriculum is delivered in a foreign language. For example, national minorities can have programmes delivered in their own native language and there is also a bilingual programme option (Serbian and another language), providing that at least % of parents or guardians choose this option. The Law also defines duration of preschool education programmes (LPE, , Article § ), usually organised as longer than hours a day, from to hours a day, and shorter than hours a day.

Further, the Law on Preschool Education defines a maximum number of children per group in each age cohort (see Table ), with a maximum of two children with special needs per one preschool group. In case of and year-old children (in focus of this report), these norms have often been exceeded. For example, Table shows that the norm for a number of children from to years (from to years) is ( ) children per group. However, in / in each age cohort, the number of children per group has been exceeded by approximately ( ) children per group, to and children, respectively. Although the preschool groups are mainly organised according to child’s age, there are also mixed groups for children from to years.

Table . Maximum (average) number of children per group in public preschool institutionby age categories in school year /

Norms Situation in school year /

Age of childrenNumber of childrenper group

Age of childrenNumber of children per group

From months to year

From to years From to years

From to years

From to years From to years

From to . years From to years

PPP group From to years

From to years

Mixed groups ( to years)

Notes: Column : LPE, , Article ; Column : Authors’ calculation: Number of children divided by number of groups in each age cohort Spreadsheet , DD , RSO, / )

The Law defines that children from sensitive groups have priority when entering preschool education (LPE, Paragraph § ). However, the same paragraph also stipulates that the local Government which is the founder of the preschool institution has to determine the criteria for preschool access. As a consequence,


in practice it has been shown that most of the overcrowded preschool institutions enrol first the children of employed parents in support of kindergarten’s custodial function, while there is often no place for children from marginalized groups whose parents are usually unemployed.

A. Other Policy Measures which Promoted Preschool Participation

Ministry of Education introduced a pedagogical assistant. Pedagogical assistants were type of fieldworkers, with the aim of detecting children from sensitive groups invisible to the education system (i.e., poor children, children from settlements with insufficient hygienic requirements, children without adequate legal documents, etc.) and help those children attend both PPP and primary school.

At the same time Ministry of Health introduced health mediators with a primary function of linking education with the health system and provision of health services. However these mediators were also engaged in activities connected with education — help with enrolment in PPP and primary school.

Provision of transport to the PPP by local Governments for children who live far away from the preschool object (more then km).

Realization of a variety of governmental and non-governmental projects with the main aim to increase the number of children in the education system (these are for example Governmental project called Provision of the Improved Services Locally (DILS), Education for All financed by IPA funds, different projects by the Roma Education Fund (REF), UNICEF etc.)

A. The Law on Regional Development

The Law on Regional Development classifies regions and municipalities into different development categories. Regions are divided into groups as per level of development:

Regions with development level of % and higher of the republic average GDP per capita.

Regions with development level lower than % of the average GDP per capita.

A similar situation is found in Macedonia. Janeva, Petroska-Beska and Eminovska ( ) report that % of the children in the nurseries and % of the children in the other kindergarten groups are from double-income families.

The project is financed through the World Bank loan, with participation of the Ministries of Education, Health and Labour, and Social Policy. The programme has a general aim of strengthening the capacities of institutions locally in order to provide a uniform quality of accessible services with an emphasis on the needs of vulnerable groups.

Promoting accessibility and quality of education for the children of marginalized groups was initiated in and will last until .

The most successful projects supported by the REF in Serbia are: Creating models and standards for teaching and learning Serbian language as a second language; Solutions for the future, which promote inclusion and participation of Roma parents in school bodies (School Councils, Parents’ councils, etc.); Incorporating topics of Roma culture and tradition in regular primary school curriculum; Increasing access to preschool education for Roma children; and as a part of the DILS project, introducing Roma coordinators at the level of Municipalities. Other Non-Governmental Organisations (NGOs) were developing alternative modalities in order to include Roma children (through NGO sponsored kindergartens for Roma children, community centres etc.), children with disabilities, etc.


Regions are characterised as undeveloped if they fall into group ) and if they have demographic decline higher than % in the period from till today. Municipalities are then classified into groups depending on the level of their development:

I group — level of development above the national average

II group — level of development between % and % of the national average:Aleksandrovac, Ada, Bač, Bački Petrovac, Bor, Vranje, Zaječar, Kladovo, Kraljevo, Lapovo, Loznica, Lučani, Novi Bečej, Novi Kneževac, Odžaci, Paraćin, Požega, Ruma, Sokobanja, Titel, Topola, Ćuprija, Šid.

III group — level of development between % do % of the national average: Aleksinac, Aranđelovac, Bajina Bašta, Batočina, Bogatić, Boljevac, Velika Plana, Veliko Gradište, Vladimirci, Despotovac, Dimitrovgrad, Žabalj, Ivanjica, Irig, Kovačica, Kovin, Koceljeva, Leskovac, Ljig, Majdanpek, Mali Iđoš, Negotin, Nova Varoš, Novi Pazar, Opovo, Priboj, Prokuplje, Raška, Svilajnac, Sečanj, Smederevska Palanka, Srbobran, Trstenik, Ćićevac, Ub, Čoka.

IV group — level of development below % of the national average:Alibunar, Babušnica, Bela Palanka, Bela Crkva, Blace, Bojnik, Bosilegrad, Brus, Bujanovac, Varvarin, Vladičin Han, Vlasotince, Gadžin Han, Golubac, Doljevac, Žabari, Žagubica, Žitište, Žitorađa, Knić, Knjaževac, Krupanj, Kuršumlija, Kučevo, Lebane, Ljubovija, Mali Zvornik, Malo Crniće, Medveđa, Merošina, Mionica, Nova Crnja, Osečina, Petrovac, Plandište, Preševo, Prijepolje, Ražanj, Rača, Rekovac, Svrljig, Sjenica, Surdulica, Trgovište, Tutin, Crna Trava.

Devastated municipalities — level of development below % of the national average:Babušnica, Bela Palanka, Blace, Bojnik, Bosilegrad, Bujanovac, Varvarin, Vladičin Han, Vlasotince, Gadžin Han, Golubac, Doljevac, Žabari, Žagubica, Žitište, Žitorađa, Knić, Krupanj, Kuršumlija, Kučevo, Lebane, Ljubovija, Mali Zvornik, Malo Crniće, Medveđa, Merošina, Mionica, Nova Crnja, Osečina, Plandište, Preševo, Prijepolje, Ražanj, Rača, Rekovac, Svrljig, Sjenica, Trgovište, Tutin, Crna Trava.

Devastated municipalities include municipalities from the th group whose level of development is below % of the national average.


PRESCHOOL EDUCATION AND DEMOGRAPHICSTATISTICS IN SERBIA

Two main institutions which follow education statistics in general and preschool education statistics in particular are the Republic Statistical Office (RSO) and the Ministry of Education (MoE). However, due to methodologies which are not harmonized, the figures on preschool coverage from these two institutional sources can significantly differ (Ivić, Pešikan, and Jankov, ). Further, demographic numbers on children in preschool age cohorts (before the age of ) are recorded by the Republic Statistical Office (RSO). The Treasury of the Republic of Serbia collects information on different preschool expenditures categories at the level of municipalities (function ). In what follows, we provide a brief discussion of the differences between the data collected by the RSO and MoE, and we describe the data collected by the DD RSO, RSO demographic numbers (Census), and the Treasury data on preschool expenditures. At the end of this section, we describe the working sample size, the procedure of merging/appending across different sources of data, and we discuss some pertinent data issues.

A. Information on Preschool Attendance from the DD RSO

Statistical Release DD RSO Institutions for children of preschool age provides the following information per year and municipality in the period from school year / until / :

At the preschool level (spreadsheet ):

Number of preschool objects;

Number of preschool groups in each of these objects;

Number of children in each of these preschool categories (up to and older than years);

Whether preschools operate full (more than hours per day) or part time (up to hours or between and hours per day);

Whether preschools operate in a building of a crèche, kindergarten or a school;

Number of children who were not accepted due to the limited preschool institution capacity, children who were accepted over the preschool capacity and children under the guardianship (“pod starateljstvom”).

At the child level (spreadsheet ):

It should be noted here that the RSO statistics collected information on preschool institutions programmes longer than hours a day, from to hours a day, and shorter than hours a day in / , and longer than hours a day, from to hours a day, and shorter than

hours a day in / .


Number of children in each age category attending preschool and type of preschool (full day, half day or three hours);

Age categories: up to months, months to years, – years, – years, - years (includes PPP) and mixed age - years

At the child level (spreadsheet ):

Coverage by the PPP

Statistical Release DD RSO only has the data on the number children and the number of groups in preschool institutions using the following age categories: up to , to , to , to and to years, children in mixed groups (from to years) (spreadsheet ), as well as the number of children who attend the PPP (children from . to . years) (spreadsheet ). Since the focus of this report is on children in the age group from to . years, this age group is calculated in two ways, depending on the data source (spreadsheet in the RSO DD ) and year.

Definition . From the data at the child level (spreadsheet ), where we have information on the number of children in each age category attending preschool and type of preschool (full day, half day or three hours):

In years –

age to . yrs = age to yrs + age to yrs + / *age to yrs + / *age to yrs

where we have assumed that there is an equal weight on the number of children in each age category in the group of children from to years and in the mixed age group of children from to years. Further, all children attending three-hour preschool programme are added to the to . years age category, since both crèche (before age of ) and PPP (after age of . ) cannot be attended as three-hour programmes.

Definition . From data at the child level (spreadsheets and ), where we have information on the number of children in each age category attending preschool and the number of children attending PPP:

In years –

age to . yrs = (age to yrs (mix) + age to yrs - PPP) + age to yrs + age to yrs

In years –

age to . yrs = (age to yrs (mix) + age to years + age to yrs - PPP) + age to yrs + age to yrs

Mixed groups in preschool education are groups consisting of children between ages and . They represent . % of all preschool education groups in Serbia. For example, in Belgrade, Vojvodina, and Central Serbia there are . %, . %, and . % children in mixed groups, respectively.


Since the PPP coverage is only reported at the aggregate level (for children both in full-time and part-time preschool education programmes), calculating the number of children attending preschool education between ages and . years using this approach only gave us aggregate numbers, without knowing which type of preschool programme (full day, half day or three hours) children attended.

Two ways of calculating the target group of children ( to . years) attending preschool is very close to one another for some municipalities. However, for some municipalities, the two figures differ to a large extent probably due to the fact that the proportion of children in mixed groups compared to the children in other groups vary across the municipalities. Because of this, the second definition on the number of children in the age group – . years might be less prone to a measurement error. However, the first second definition enables calculation of the number of children in PPP across different type of PE programmes (full-day and half-day), using the following indirect formula:

children in PPP = total no. of children in PE - to . years children in PE - up to years children in PE

Therefore, the first definition has been used when calculating the unit costs in Chapter , based on the data for the years - . The second definition has been used in the remainder of this report, based on the data for the years / . At the national level, the difference between the two definitions in the total number of children PE in the age group to . years is less pronounced in ( , according to the first and , according to the second definition); the difference between two numbers is more pronounced in ( , according to the first and , according to the second definition).

As we see above, the way DD RSO collects information on preschool attendance enables statistical analysis broken down by different levels:

Level and type of preschool institution, depending on the number of preschool objects, number of preschool groups in each of these objects, whether preschools operate in a building of a crèche, kindergarten or a school, etc.;

Level of children and type of preschool programme attended (full day, half day or three hours);

Level of children who attend the PPP programme, without differentiating between the type of preschool education programme (i.e., having children both in full-time and part-time preschool education programmes).

Number of Children per PE Group and other Support Information in Figure .

The number of children groups in age cohort to . years per municipality is not easy to estimate. On one hand only RSO collects data at the municipality level, but on the other hand RSO does not collect precise data about the programme which these groups follow (PPP or kindergarten program). Table shows the total number of children and number of groups (in PE as well as in PPP) in / presented

For three municipalities (Bogatić, Kursumlija and Ljig), data on PPP attendance are missing in . Therefore, for these three municipalities, we replaced the PPP numbers with the numbers obtained in the indirect calculation of the PPP attendance from DD (spreadsheet : total number of children in PE — children in age group – . years in PE — children in age group - years in PE).

These totals were calculated base on all municipalities in Serbia.


in Statistical Release DD of Statistical Office of the Republic of Serbia. On the other hand, out of total number of children enrolled in PPP in / ( , children), we can assume that , children enrolled into PPP were in groups from to years. The rest of , children were probably in groups from to and in mixed groups, but these groups were not always strictly PPP or kindergarten groups (until / it was possible that some children from the same group follow PPP and some follow kindergarten programme). This is the reason why it is not possible to calculate the average number of children per group for the children above years who do not follow PPP, that is, for the children from to . years. Hence, we have decided to limit our calculations only to not-mixed groups of children from

to years for which reliable data exist (Table ).

Table . Number of children and number of groups in each age cohort in Serbia in /

Total Up to years to years to years to years to years Mixed ( – )

Group Child Group Child Group Child Group Child Group Child Group Child Group Child

, , , , , , , , , , , , ,

Source: Table , DD , RSO

Data used in Figure are as follows:

Number of children from to . years enrolled in preschool education per municipality, calculated using definition above (Source: DD for , RSO)

Estimated number of children from to . years per municipality (Source: RSO estimates of no. of children – . years on the level of municipality for ).

Number of groups of children from to years per municipality (Average number of children – years per group + average number of children – years per group)/ ), DD for , RSO)

A. Demographic Numbers on Preschool Children from the RSO (Census Data)

We have obtained the total number of children per year, per age category, and per municipality in order to see how many children in each of the analysed years and at the level of municipalities are not covered by the preschool education. The total number of children in the age category – . years is estimated as follows:

age to . yrs = age yrs + age yrs + age yrs/

Mixed groups of children from to years are not included as well as groups of children from to years since we do not know which of these groups the PPP groups are and sometimes in the same group are children who follow regular preschool programme and children that follow PPP.

Demographic data from the Republic Statistical Office (RSO) are kindly provided by Paun Čukavac.


The total number of children in the age category to . years in the period - , based on all municipalities in Serbia is presented in Table . According to the data obtained from the RZS (RSO), we see that the total number of children in age category to . years was , in , , in , and , in . Over all three analyzed years, there were about % of female children in the age category – . years.

Table . Total number of children in the age category – . years in the period -

Year Total number of children – . years Number of female children – . years (%)

, , ( %)

, , ( %)

, , ( %)

Source: RZS (RSO) and authors’ calculations.

A. Information on Preschool Expenditures from the Treasury

Total Preschool Expenses per Type of Preschool (in dinars)

Using information on preschool expenses from the Treasury and dividing total expenses on preschool with a proportion of children in each age group (crèche, KG, and PPP) per year and per municipality enabled us to indirectly calculate actual costs per type of PE institution over the three benchmarked years ( – ) for all municipalities in Serbia. The formula looks as follows:

where TPE denotes the total preschool expenses and PSU denotes the preschool institution. For the brevity of exposition, we have dropped the indexes i indicating municipality (i= , ) and t indicating year (t = – ). We used Equation above in order to calculate total PE expenditures (from Government and parents), as well as PE expenditures per type of preschool institution.

The actual number of municipalities is . However, because the data from the Treasury are missing for some municipalities, we had to drop these municipalities from further analysis.


Categories of Expenses Listed in the Official Gazette (Službeni Glasnik, in Serbian)

“Rashodi za zaposlene” “Plate, dodaci i naknade zaposlenih (zarade)” “Plate, dodaci i naknade zaposlenih (zarade)” “Socijalni doprinosi na teret poslodavca” “Doprinos za penzijsko i invalidsko osiguranje” “Doprinos za zdravstveno osiguranje” “Doprinos za nezaposlenost” “Naknade u naturi” “Naknade u naturi” “Socijalna davanja zaposlenima”

“Isplata naknada za vreme odsustvovanja s posla na teret fondova” “Rashodi za obrazovanje dece zaposlenih” “Otpremnine i pomoci” “Pomoc u medicinskom lecenju zaposlenog ili clanova uze porodice i druge pomoci zaposlenom” “Naknade troskova za zaposlene”

“Naknade troskova za zaposlene” “Nagrade zaposlenima i ostali posebni rashodi”

“Nagrade zaposlenima i ostali posebni rashodi” “Koriscenje usluga i roba” “Stalni troskovi” “Troskovi platnog prometa i bankarskih usluga” “Energetske usluge” “Komunalne usluge” “Usluge komunikacija” “Troskovi osiguranja” “Zakup imovine i opreme” “Ostali troskovi” “Troskovi putovanja” “Troskovi sluzbenih putovanja u zemlji” “Troskovi sluzbenih putovanja u inostranstvo” “Troskovi putovanja u okviru redovnog rada” “Troskovi putovanja ucenika” “Ostali troskovi transporta” “Usluge po ugovoru” “Administrativne usluge” “Kompjuterske usluge” “Usluge obrazovanja i usavrsavanja zaposlenih” “Usluge informisanja” “Strucne usluge” “Usluge za domacinstvo i ugostiteljstvo”

Categories , , and were not defined in the Official Gazette (Službeni Glasnik). They have been categorized as a part of the broader category, defined by the first two digits.


“Reprezentacija” “Ostale opste usluge” “Specijalizovane usluge”

“Poljoprivredne usluge” “Usluge obrazovanja, kulture i sporta” “Medicinske usluge” “Usluge ocuvanja zivotne sredine, nauke i geodetske usluge” “Ostale specijalizovane usluge” “Tekuce popravke i odrzavanje”

“Tekuce popravke i odrzavanje zgrada i objekata” “Tekuce popravke i odrzavanje opreme” “Materijal”

“Administrativni materijal” “Materijali za poljoprivredu” “Materijali za obrazovanje i usavrsavanje zaposlenih” “Materijali za saobracaj” “Materijali za obrazovanje, kulturu i sport” “Medicinski i laboratorijski materijali” “Materijali za odrzavanje higijene i ugostiteljstvo” “Materijali za posebne namene” “Takse koje proisticu iz zaduzivanja”

“Tekuce subvencije javnim nefinansijskim preduzecima i organizacijama” “Kapitalne subvencije javnim nefinansijskim preduzecima i organizacijama” “Transferi ostalim nivoima vlasti” “Tekuci transferi ostalim nivoima vlasti” “Kapitalni transferi ostalim nivoima vlasti” “Ostale tekuce donacije, dotacije i transferi” “Naknade za socijalnu zastitu iz budzeta” “Naknade iz budzeta u slucaju bolesti i invalidnosti” “Naknade iz budzeta za porodiljsko odsustvo” “Naknade iz budzeta za decu i porodicu” “Naknade iz budzeta za obrazovanje, kulturu, nauku i sport” “Naknade iz budzeta za stanovanje i zivot” “Ostale naknade iz budzeta” “Donacije ostalim neprofitnim institucijama” “Porezi, obavezne takse i kazne” “Ostali porezi” “Obavezne takse” “Novcane kazne” “Porezi, obavezne takse i kazne” “Novcane kazne i penali po resenju sudova” “Tekuci rashodi (iz budzeta) “ “Tekuci rashodi (iz budzeta) “ “Tekuci rashodi (iz budzeta)”

“Tekuci rashodi (iz budzeta): Rashodi za zaposlene”


“Tekuci rashodi (iz budzeta): Koriscenje usluga i roba” “Tekuci rashodi (iz budzeta): Amortizacija i upotreba sredstava za rad” “Tekuci rashodi (iz budzeta): Otplata kamata i prateci troskovi zaduzivanja” “Tekuci rashodi (iz budzeta): Subvencije” “Tekuci rashodi (iz budzeta): Nema” “Tekuci rashodi (iz budzeta): Prava iz socijalnog osiguranja” “Tekuci rashodi (iz budzeta): Ostali rashodi”

“Osnovna sredstva” “Zalihe” “Prirodna imovina” “Otplata glavnice” “Nabavka finansijske imovine” “Sredstva rezerve”

“Zgrade i gradjevinski objekti” “Izgradnja zgrada i objekata” “Kapitalno odrzavanje zgrada i objekata” “Projektno planiranje” “Masine i oprema” “Oprema za saobracaj” “Administrativna oprema” “Oprema za zastitu zivotne sredine” “Medicinska i laboratorijska oprema” “Oprema za obrazovanje, nauku, kulturu i sport” “Oprema za proizvodnju, motorna, nepokretna i nemotorna oprema” “Ostale nekretnine i oprema “ “Nematerijalna imovina” “Zalihe materijala” “Krediti fizickim licima i domacinstvima u zemlji”

A. Sampling, Appending and Merging Data across Different Sources

Calculation of different costing scenarios in order to provide universal access to preschool education of children in Serbia in the age group between and . years took into account all Serbian municipalities for which data from all sources for the three analysed years ( - ) are available, such that the working sample of this report is observations ( municipalities over years). Municipalities which are dropped from the analysis because data from the Treasury on these municipalities were missing in some of the analysed years are: Ada, Dimitrovgrad, Kladovo, Kruševac, Nova Crnja, Nova Varoš, Beočin, Bogatić, Prijepolje, Bor and Zemun ( municipalities in total). This means that the whole data row on these municipalities is dropped from a merged data spreadsheet and the numbers on these municipalities do not enter any of the performed costing scenario calculations.

Municipality of Belgrade is treated as Belgrade, Zemun, and Lazarevac (i.e., the municipality of Belgrade includes all municipalities but Zemun and Lazarevac), while municipalities of Niš and Kragujevac are treated as one municipality. This has been done in accordance with the availability of the data from the Treasury,


which only reports preschool education expenses at these geographical entities for Belgrade, Niš, and Kragujevac and it does not disaggregate preschool expenditures further. The municipality of Surčin, which in the recent years has appeared as a separate municipality in the DD RSO preschool attendance data is treated as part of the municipality Zemun. Municipalities in Kosovo are dropped from the analysis.

Costing of different preschool education scenarios in this report has been performed on data in the period from to , because of availability of all data sources (i.e., expenditures from the Treasury, demographic statistics, population density, and preschool education coverage) across these three years at the municipality level. Ideally, we would have liked to use the most recent data (i.e., year or later), but the Treasury data later than were not readily available. Further, since some municipalities do not show up in the Treasury records in all recorded expenditure categories/years, pooling (appending) the data over three most recent years ensured better data reliability than if we have just focussed on one year (e.g., ).

Therefore, in order to create a database necessary for the calculation of different preschool education costing scenarios, we have used the following data sources at the level of municipality, across years to :

DD RSO data on preschool attendance;

RSO data on demographic numbers of children in the preschool age cohorts (before the age of );

RSO data on population density;

Treasury data on preschool expenditures categories.

Data from different sources were first appended across the three analysed years ( - ). This means that the data base expanded in length, thus adding more observations at the bottom of the database. Taking into account all Serbian municipalities for which data from all sources (from Treasury and other sources) for the three analysed years ( - ) are available, the working sample of this report is observations ( municipalities over years).

After appending, data from different sources have been merged in a step by step fashion (i.e., merging DD RSO data with the Treasury data, and then merging further with demographic and population density numbers). The process of merging extends the width of the database, thus adding more variables to the right hand side of the database. The merging identifiers are variables YEAR ( – ) and MUNICIPALITY ( – ), thus enabling one-to-one ( : ) merging operation in Stata. This means that merging variables uniquely identify each observation in each of the merged datasets.

Further, where appropriate, we have merged different levels of information from DD RZS (RSO) (spreadsheets and ) across different years, in order to, for example, calculate the number of children in the to . years age category, according to the second definition above. Therefore throughout the

For example, in the DD RSO data source, Belgrade is separated into Barajevo, Voždovac, Vračar, Grocka, Zvezdara, Zemun, Lazarevac, Mladenovac, Novi Beograd, Obrenovac, Palilula, Rakovica, Savski Venac, Sopot, Stari Grad, Čukarica, and Surčin (separate treatment of Surčin depends on the analysed year and type of data); Niš is separated into Niška Banja, Pantelej, Crveni Krst, Palilula, and Mediana; Kragujevac is separated into Kragujevac — city and Rača Kragujevačka.

For more information on merge : in Stata, see http://www.stata.com/help.cgi?merge.


whole empirical analysis, we kept two separate databases at two different levels (the level of children and type of preschool programme attended and the level of children who attend the PPP programme) in order to use all available information supplied by the DD RZS (RSO) data.

Preliminary data manipulations were done in Microsoft Excel (e.g., clean up of Serbian characters and other sorts of data preparation), followed up with a complete data analysis in the econometric and statistic software Stata (StataCorp, ).

A. Preschool Education Statistics — Some Issues

There are a number of pertinent data issues that need to be discussed at this point.

First, both RSO and MoE cover children in both public and private preschool institutions. Differences in the number of children in preschool institutions reported by the RSO and the ones reported by the MoE could arise because of different time periods when the relevant data are collected. Namely, the RSO collects data at the end of September until the beginning of October, that is, at the beginning of a school year. On the other hand, the MoE collects data in a month of May of the same school year, that is, at the end of the school year. It is possible that at the beginning of a school year not all the children are in preschool records due to different factors (the preschool programme is not organized timely; due to lack of capacities, groups are formed later in the year, etc.).

Problems related to the education statistics identified in the study of Ivić, Pešikan and Jankov ( ) are as follows:

Some important information is missing (for example, number of children in different PPP and kindergarten groups, disaggregated by gender and type of settlements).

Lack of data on vulnerable and socially excluded categories of children poses a special problem.

Education statistics does not follow the changes in the Law on the Fundamentals of the Education System (LFES, ).

Education statistics does not follow the national and international regulations which Serbia takes part in. As a consequence, information necessary to make comparisons with the situation in the EU member countries are often not available. For example, the numbers of year-old and year-old children covered by the preschool education are not available.

These are the reasons why large national surveys have occasionally been used as a source of data in this report, such as the Multiple Indicator Cluster Survey in (MICS ).

Each year the Government of the Republic of Serbia defines a Plan of Official Statistics based on the previous -year programme. The Plan of Official Statistics for defines statistical report

The last -year programme was defined for the period - .


for preschool institutions which is an extended variant of the previous reports and it will cover the following topics: preschool facilities; form of ownership; the language used for educational work; children by gender and age, children under custody; length of stay during the day and nutrition; parents’ participation in the cost of children’s stay; teaching a foreign language; children with disabilities — by age, gender and length of day stay and nutrition; number of rejected applications for accommodation of children due to occupancy; implementation of compulsory preparatory preschool program; employees by education level, length of working time, gender and age (Regulation on Plan of Official Statistics for ).

Second, it should be noted that DD RSO data are collected for the school years, whereas data from all other sources used in this report are collected for calendar years. Because of the latter, we have made an attempt to translate data from the DD RSO into calendar years in the following way:

where dd is data for calendar year and dd / and dd / are data for school years / and / respectively. However, since the dd / data have different composition of variables in comparison to previous years, we have abandoned this approach. Therefore, all presented calculations in this report are approximate since we essentially used data on preschool attendance measured at academic-year frequencies / , / , and / , but treated them as measures for calendar-year frequencies , , and respectively.

Alternatively, if calendar-year frequencies (data from the Treasury and the Census) should be recalculated to academic-year frequencies, we would use the following approach:

where Census / is data for academic year / and Census and Census are data for calendar years and respectively. In a similar way, we could ‘translate’ calendar-year data from the Treasury into academic-year data.

Third, preschool expenditures data from the Treasury show how the money is actually spent. However, these data only show funds received from the Government and “do not account for resources received in other ways including locally-obtained funds, donations of time and in-kind contributions,” (Myers,

). Capital expenditures in one year should be spread over a number of years and it is difficult to asses how reliable these records actually are. The Treasury does not collect information on initial training and education of teachers. Further, expenditure data from the Treasury (category duguje) does not account for resources received by parents, donations of time and in-kind contributions. There is also no item for food and nutrition. From the perspective of this report, one of the biggest drawbacks of the Treasury data is that it does not illustrate expenses per type of preschool (e.g., crèche, kindergarten, and PPP); it only shows overall expenses for preschool education in Serbia per certain expense category.

As a robustness check of our results, we could recalculate all numbers based on only two years, and , which would enable us to translate data from the dd source at calendar-year instead of academic-year frequency as well.


Fourth, considering that we do not have preschool attendance data from DD RZS (RSO) differentiated by gender for the analysed years ( - ), unfortunately we could not perform our analysis separately for boys and girls. However, starting from / , DD RSO data collects preschool education data differentiated by gender. Since the RSO (Census) already collects demographic numbers of children in the preschool age cohorts (before the age of ), providing we could obtain more recent Treasury data (i.e., in ), in the follow up of this study it would be possible to perform the whole analysis separately for boys and girls in for the year .

SUMMARY STATISTICS BASED ON THE SURVEYED MUNICIPALITIES

We have collected additional data from preschool institutions in sampled municipalities in order to have a better estimate of different categories of actual preschool expenses in Serbia. For this purpose, we have interviewed a director or a principal in kindergartens in municipalities of Ruma ( th quintile), Petrovac ( rd quintile), Užice ( th quintile), Leskovac ( nd quintile), Požarevac ( th quintile), Gadžin Han ( rd quintile), Tutin ( st quintile), Surdulica ( st quintile), Kruševac ( th quintile), and Beočin ( th quintile). The surveyed municipalities have been chosen based on their income quintiles and established contacts with kindergarten institutions in these municipalities. The surveyed institutions provided valuable additional information necessary to complement the main costing exercise based on the Treasury expenditures covering all municipalities in Serbia. Complete questionnaire (in Serbian) is available from the Authors. Summary statistics on collected survey data are presented in Table to Table .

Table . Monthly economic cost per child for a full-day preschool education programmefor children aged – . years

Year Obs Mean Std. Dev. Min Max

/ . .

/ . . .

/ . . .

/ . . .

Based on information from KG in sampled municipalities, monthly economic cost per child for a full-day preschool education programme for children aged – . years was between dinars in / and dinars in / . Looking at the standard deviation of about dinars, as well as columns with minimum/maximum (enabling us to calculate the range as a measure of variability), we see that monthly economic cost per child for a full-day preschool education programme for children aged – . years significantly varied across the surveyed municipalities.

We thank the IMPRES project for kindly providing their contacts with the surveyed institutions.


Table . Monthly economic cost per child for a half-day preschool education programmefor children aged – . years.

Year Obs Mean Std. Dev. Min Max

/ . .

/ . .

/ . .

/ . .

Based on information from four KG in sampled municipalities, monthly economic cost per child for a half-day preschool education programme for children aged – . years was between dinars in / and dinars in / . Looking at the standard deviation of about dinars, as well as columns with minimum/maximum (enabling us to calculate the range as a measure of variability), we see that monthly economic cost per child for a half-day preschool education programme for children aged – . years significantly varied across the surveyed municipalities.

Surveyed municipalities reported that half-day programmes usually last between and hours (average hours), which coincides with information collected through the dd RZS (RSO). Percentage of children

aged to . years in full-day and half-day programmes is % and % respectively. These numbers are somewhat different from the ones collected through the dd RZS (RSO) and do not reflect percentage of children aged to . years in three-hour programmes. According to the latter source, percentage of children aged to . years in full-day, half-day and three-hour programmes across the whole of Serbia is %, %, and % respectively. Further, out of surveyed municipalities, confirmed that they do not offer half-day preschool programme for children aged – . years.

Table . Preschool expenditures categories which constitute the economic cost per childfor a full-day preschool education programme for children aged – . years (in / din)

Expense category Obs Mean Std. Dev. Min Max

Teacher salary . . . .

Benefits . .

Bonuses . .

Current expenses: Food & nutrition . . .

Current expenses: Other . .

Care and preventive care . .

Other . . .

Other . . .


Table . Preschool expenditures categories which constitute the economic cost per child for a full-day preschool education programme for children aged – . years (in %)

Expense category Obs Mean Std. Dev. Min Max

Teacher salary . . .

Benefits . .

Bonuses . . .

Current expenses: Food & nutrition . .

Current expenses: Other . .

Care and preventive care . . .

Other . .

Other . . .

Table and Table show preschool expenditure categories which constitute the economic cost per child for a full-day preschool education programme for children aged – . years, in / dinars and their percentages (out of the total economic cost per child), respectively. We see that teachers’ salary plus benefits expenses ( %), expenses on food and nutrition ( %), and other current expenses ( %) constitute the largest components of overall preschool expenditures economic cost per child for children aged – . years in a full-day preschool education programme. This pretty much coincides with information collected from the Treasury.

In two “other” categories, the surveyed municipalities indicated transport of employees from home to work, professional training, social benefits, services, materials, equipment, and maintenance. Further, most municipalities (eight of them) answered that food and nutrition is never paid separately. Two municipalities responded that food is paid separately if KG is part of the school building ( din per month) or if the preschool programme is only half-day programme and away from the main institutional building ( din per month). Both amounts are in / dinars.

All surveyed municipalities confirmed that reported economic cost per child for a full-day preschool education programme for children aged – . years is unique to the whole municipality.

The survey confirmed that the ratio between expenses covered by local Governments and parents is / ( % is covered by local municipalities and % is covered by parents). In addition to this, seven

surveyed municipalities responded that parents additionally cover themselves expenses for foreign language classes (e.g., English), theatre, dance lessons, consumables, and/or insurance of children, which are not included in the economic cost per child and which take place during the regular daily activities of the preschool institution.

Only in Petrovac this ratio is / due to the insufficient funds in the municipality budget.


Table . Number of parents who get part or all of the preschool expenses for a full-day preschool education programme for children aged – . years reimbursed (in %)

Reimbursement scale Obs Mean Std. Dev. Min Max

Full price . .

– % . . .

– % . .

– % . .

– % . .

– % . .

Full reimbursement .

Table . Number of parents who get part or all of the preschool expenses for a full-day preschool education programme for children aged – . years reimbursed (in numbers)

Reimbursement scale Obs Mean Std. Dev. Min Max

Full price . .

- % . .

- % . .

- % . .

- % . .

- % . .

Full reimbursement .

Table and Table show the number of parents (in percentages and number of parents) who get part or all of the preschool expenses for a full-day preschool education programme for children aged – . years waived based on different criteria: on the basis of family income, refugee status, a single-parent status, total number of children in the household who are in preschool, a child’s illness or special care, a child in a foster care (“pod starateljstvom”), etc. According to the collected data, we see that majority of parents ( %) pay the full economic price, - % of parents get part of the price waived, and about % of parents receive a full waiver.

Most surveyed municipalities (six of them) responded that there is no precise income scale on the base of which the waiver of preschool expenditures is determined. When further elaborated their answer, municipalities responded that parents coming from low socio-economic backgrounds must submit a waiver request to the municipality council, which is then evaluated and based on this decision, the total preschool expenditures are waived or not.

Not all surveyed municipalities were able to answer this question according to the offered reimbursement scale. In Užice, % of parents pay only a part of the full economic cost of preschool and in Surdulica more than % of parents pay the full economic cost of preschool for children aged – . years.


Municipalities which responded that there is precise scale (three municipalities) on the base of which the reimbursement of preschool expenditures is determined said that this scale is determined through the Regulations of Acceptance and Accommodation of Children in Preschool Institutions (Leskovac). In Surdulica parents pay - % less for a third child in preschool and % less for a second child in preschool, whereas single parents only pay % of the full economic price for preschool. Preschool institutions in Kruševac use the eight-point income scale, which is based on household income per member of household compared to the average net income in Kruševac, such that eligible parents receive an appropriate waiver of the full economic price through child allowances.

When asked how the preschool costs are charged and whether the municipality pays all expenses (maintenance, salaries and meals) and then charges the parents or the payment is organized in some other way, surveyed municipalities mostly replied that the local municipality transfers % of the total preschool expenses from the municipality budget into the current account of the preschool institution following the financial plan for current budget year, and the parents pay the remaining % of expenses, according to the appropriate reimbursement scale, usually through the bank or a post office.

In additional final comments to the survey on preschool financing in their municipality, the respondent in Požarevac pointed out that the economic price covered by parents was determined in and it did not change since. The respondent in Tutin commented that the biggest problem was the fact that financial responsibilities between the Republic and the local municipality are not well regulated, specially the financial responsibilities between the PPP and other preschool educational facilities.


TABLES WITH ADDITIONAL RESULTS

Table . Territorial differences at municipality level in terms of preschool coverage and children/group ratio in /

Municipalities No. of children– per group

Children/ group ratio (benchmark child per group)

% Coveragefor children

– . years

Enrolment (benchmark . %)

Lower enrolment rates — lower children/group ratio:

Bač . Lower . Lower

Bela Crkva . Lower . Lower

Bojnik . Lower . Lower

Boljevac . Lower . Lower

Bujanovac . Lower . Lower

Despotovac . Lower . Lower

Doljevac . Lower . Lower

Gadžin Han . Lower . Lower

Golubac . Lower . Lower

Irig . Lower . Lower

Kladovo . Lower . Lower

Knić . Lower . Lower

Koceljeva . Lower . Lower

Kučevo . Lower . Lower

Lebane . Lower . Lower

Ljubovija . Lower . Lower

Malo Crniće . Lower . Lower

Medveđa . Lower . Lower

Merošina . Lower . Lower

Odžaci . Lower . Lower

Petrovac . Lower . Lower

Preševo . Lower . Lower

Priboj . Lower . Lower

Ražanj . Lower . Lower

Rekovac . Lower . Lower

Sombor . Lower . Lower

Surdulica . Lower . Lower

Svilajnac . Lower . Lower

Topola . Lower . Lower

Varvarin . Lower . Lower

Velika Plana . Lower . Lower

Veliko Gradište . Lower . Lower

Vladičin Han . Lower . Lower





– . years


Vladimirci . Lower . Lower

Žabari . Lower . Lower

Zaječar . Lower . Lower

Žitište . Lower . Lower

Higher enrolment rates — lower children/group ratio:

Ada . Lower . Higher

Bela Palanka . Lower . Higher

Čoka . Lower . Higher

Kanjiža . Lower . Higher

Lapovo . Lower . Higher

Mali Iđoš . Lower . Higher

Nova Crnja . Lower . Higher

Sečanj . Lower . Higher

Senta . Lower . Higher

Subotica . Lower . Higher

Lower enrolment rates — higher children/group ratio:

Aleksinac . Higher . Lower

Alibunar . Higher . Lower

Aranđelovac . Higher . Lower

Arilje . Higher . Lower

Babušnica . Higher . Lower

Bačka Palanka . Higher . Lower

Bajina Bašta . Higher . Lower

BG–Barajevo . Higher . Lower

Batočina . Higher . Lower

Blace . Higher . Lower

Bor . Higher . Lower

Ćuprija . Higher . Lower

BG–Grocka . Higher . Lower

Ivanjica . Higher . Lower

Kosjerić . Higher . Lower

Kovačica . Higher . Lower

Kovin . Higher . Lower

Kragujevac . Higher . Lower

Kraljevo . Higher . Lower

Krupanj . Higher . Lower

Kruševac . Higher . Lower

Kuršumlija . Higher . Lower

BG–Lazarevac . Higher . Lower

Leskovac . Higher . Lower

Loznica . Higher . Lower





– . years


Lučani . Higher . Lower

Majdanpek . Higher . Lower

Mali Zvornik . Higher . Lower

BG–Mladenovac . Higher . Lower

Negotin . Higher . Lower

Nova Varoš . Higher . Lower

Novi Bečej . Higher . Lower

Novi Pazar . Higher . Lower

BG–Obrenovac . Higher . Lower

Opovo . Higher . Lower

Osečina . Higher . Lower

Pančevo . Higher . Lower

Paraćin . Higher . Lower

Pirot . Higher . Lower

Prijepolje . Higher . Lower

Prokuplje . Higher . Lower

Rača . Higher . Lower

Ruma . Higher . Lower

Šabac . Higher . Lower

Sjenica . Higher . Lower

Smederevo . Higher . Lower

Smed. Palanka . Higher . Lower

Svrljig . Higher . Lower

Titel . Higher . Lower

Ub . Higher . Lower

Vlasotince . Higher . Lower

Vranje . Higher . Lower

Vrnjačka Banja . Higher . Lower

Vršac . Higher . Lower

Žabalj . Higher . Lower

Žagubica . Higher . Lower

BG–Zemun . Higher . Lower

Higher enrolment rates — higher children/group ratio:

Aleksandrovac . Higher . Higher

Apatin . Higher . Higher

Bačka Topola . Higher . Higher

Bački Petrovac . Higher . Higher

Bečej . Higher . Higher

Beočin . Higher . Higher

Brus . Higher . Higher

Čačak . Higher . Higher





– . years


Čajetina . Higher . Higher

Ćićevac . Higher . Higher

Čukarica . Higher . Higher

Dimitrovgrad . Higher . Higher

Gornji Milanovac . Higher . Higher

Inđija . Higher . Higher

Jagodina . Higher . Higher

Kikinda . Higher . Higher

Knjaževac . Higher . Higher

Kula . Higher . Higher

Lajkovac . Higher . Higher

Ljig . Higher . Higher

Mionica . Higher . Higher

Nis . Higher . Higher

BG–Novi Beograd . Higher . Higher

Novi Kneževac . Higher . Higher

Novi Sad . Higher . Higher

BG–Palilula . Higher . Higher

Pećinci . Higher . Higher

Plandište . Higher . Higher

Požarevac . Higher . Higher

Požega . Higher . Higher

BG–Rakovica . Higher . Higher

Raška . Higher . Higher

BG–Savski Venac . Higher . * Higher

Šid . Higher . Higher

Sokobanja . Higher . Higher

BG–Sopot . Higher . Higher

Srbobran . Higher . Higher

Sremska Mitrovica . Higher . Higher

Sremski Karlovci . Higher . Higher

Stara Pazova . Higher . Higher

BG–Stari Grad . Higher . * Higher

Temerin . Higher . Higher

Trstenik . Higher . Higher

Užice . Higher . Higher

Valjevo . Higher . Higher

BG–Voždovac . Higher . Higher

BG–Vračar . Higher . * Higher

Vrbas . Higher . Higher

Zrenjanin . Higher . Higher





– . years


BG–Zvezdara . Higher . Higher

Bosilegrad . – . Lower

Trgovište . – . Lower

Tutin . – . Lower

Crna Trava . – . Higher

Bogatić . – . –

Žitorađa . – . –

Notes: In three Belgrade municipalities (Vračar, Savski Venac, and Stari Grad) the PE enrolment rates were higher than %. These are central urban municipalities and many parents, who live in some other but work in these municipalities, bring their children to the kindergarten nearby their place of work. In - , in Bosilegrad, Trgovište, Tutin and Crna Trava there were no children from to years or from to

years enrolled into PE. In the same school year, in Žitorađa and Bogatić there were no children between and . years enrolled in into PE.

UNICEF Working Papers

Documents

WP_Ulaganje u rani razvoj i učenje dece.indd