RUS BILL\f ESERLERl SERSW. RADLOFFSIBIRYA'DANII)/.. ...(Aus Sibirien)eviren:Dr. Ahmet TEM!RSTANBUL 1957MAARiF BASIMEV-Bu tmenin her trz.i ba.s-m ve yaywn haklarM zaman in hkmieti li vadisinin yeni iskan eklini ksr. en ele alm olduundan, vadini yerlemelerine m'.isaade etmemi ve onlar snrdaki dalara yollamtr.On'.ar bugn de burada vadiyi yarm daire eklinde evirmi olarak gryoruz. Bana rapor vereerin sylediine gre, snr dalarnda yaayan ve vergi deyen Kalmk'Iarn umum says, 18-20 000 aileyi bulmaktadr. Bunlar,herbiri 400-500 aileden ibaret 40 Sumul'a ayrlrlar. Busumul'larn taksimat takriben yle imi :328L VADS345"328 1. Gney snr dalarnda :a ) Durgan Sumul (6 S. ) , Tekes'in yukar mecrasn--da ;b) Arban Sumul ( 10 S. ) , Tekes'in aa mecrasnda ;c) Drbn Sumul (4 S. ) , Tokuz Tara kanalnn g-ney ve dof:usunda.2. Kuzey snr dalarnda :Chorum Sumul (20 S. ) , sk'ten Ka'a kadar.Bu krk Sumul' dan daha da douda ve kuzey-douda ayn miktar Kalnk'lar daha yaarm ; mumiarnn akar olduunu sylediler.Kalmk'lar, yaaylar bakmndan Krgz'lardanok az ayrlrlar ; onlar da, bu gebeler gibi balca hayvan besleme ile geinirler. Kee a K>turur ve ikamet yerlerini mevsime gre deitirirler, yani yaz dasrtlarnda geirir ve kn yava yava tekrar vadiye inerler. Hayvan bakmndan servetleri K denkmi, yanlz onlara nazaran daha ok at beslenir. Bunlarn arasnda ziraatla megul olanlar Krgz'lara nazaran daha azdr ; Nilka boyunda Tatar kylleri ile kararak onlar gibi ancak ziraatla uraan birka yz Kalmk bunundnda kalr. 1862 ylnda ben Kalmk'lardan ok az kimseye rasladm ve bunlardan ancak iki yu ziyaret ettim, bunlarn kuruluu umumiyetle Krgz'larda olduu gi- .bi idi, ancak ok daha pisti, Kalmk'lar kendileri de Kr- .gz'lara nazaran ok daha pis ve pejmrde kyafetle dolamaktadrlar.Kalmk'larn hepsi de Budisttir ; li vadisindeki ba rahipleri, drdnc aydan dokuzuncu aya kadar Tekesboyundaki mabedde ikamet eden Chamba Lama'dr. Kalmk'larn ikinci Buda mabedi, li boyunda Tatar ve in Kulca's arasnda bulunmaktadr ; Chamba Lama buradadokuzuncu aydan drdnc aya kadar kn oturur. Chamba Lama ile birlikte takriben 200 Kalmk dahi kn li vadisine giderler ; bunlarn ounu, btn Budistlerde says pek kabark olan e okuma yazma renen346SIBIRYA'DAN il.329genler tekil etmektedir. Umumiyetle temin ederek sylediklerine gre, Kalmk'lar arasnda yaz bilenlerin miktar ok fazla imi.329 Manu memuru Dzan-dzn dahi ylda bir defali boyundaki Buda mabedine ibadete gelir. Buraya imparator namna geldii iin, onun girii dolaysiyle birok merasim ve enlikler tertip edilir. Kalmk'larn li boyundaki Buda mabedinde k aylarnda byk bir faaliyet gze arpar, nk sofu Kalmk mnzevi ve haclarnayzlerce in'li tccar da katlarak mabedin etrafndadkkanlarn aarlar, bylece btn meydan kk birehir haline gelir. binadan ibaret olan mabedin nndebir avlu vardr ve burada gnde iki defa byk sofra kurulur. Her yemekte 5 kz ve 10 koyun kesilirmi.Kalmk'larn i idaresi, kendi boy reislerinin (Yaysang) elinde bulunmaktadr ; bunlarn emrinde ikinci derecede memurlar da vardr ve rtbe iareti olarak Manu'lardan muhtelif renkte apka dmesi alrlar. En yksek boy reislerine general rtbesi, yani krmz apka dmesi de veriliyor. Kalmk'larn bu rtbe sahipleri,Meyen-Amban ad verilen ve hkmetle Kalmk'larn idaresi arasnda vastac olan bir Manu geninin emri altnda bulunurlar. Bu zat, Dzan-dzn'n emirlerini Kalmk prenslerine ve onlarn arzularn da Dzan-dzn'e bildirir, dier bir vazifesi de, Kalmk memurlarm ve Kalmk halrasnda cereyan eden btn hadiseleri iyice tetkikederek verecei raporlarla, hkmete, onlarn her neviayrlma veya kar koyma hareketlerini nlemesi iin imkanlar hazrlamaktr. Bu maksatla onun yannda, Kalmk'lar arasnda dank bir halde yayan Manu askeribaret kk bir birlik bulualmk memurlar da kendi tebaalar arasndaki btn anlamazlklar hallederek onlarn skunetzamna bakmak ve dier cihetten in hkmetine denmesi icabeden btnvergileri ve kanuni hizmetleri vaktinde yerine getirmeklemkelleftirler. Kalmlk'lar zerine den vergi ve vazifeler takriben unlardr : 1. Vergiler : li vadisindeki kylL VADS347ve askeri birliklere hayvan teslimi ; ylda 2000 ba srve 500 at. 2 . .ahsi hizmetler : a ) Maden ocaklarnda elde edilen bakr ve kurunu 330 dadan Kulca'ya nakletmek ; b) Snr karakollar iin yeter sayda asker vermek ; c) Harb halinde her Sumul 100 asker vermekle mkelleftir ; d ) Harb halinde erzak nakliyatnn bir ksmn zerlerine almaya mecburdurlar.Gerek sava ve gerek karakol hizmetinde bulunan askerlerden her biri ayda lf gm unze (takriben 41/ mark) cret alr ; fakat hkmet bu paralarn denmesinioktan durdurmutur. Karakoldaki askerler her ay deitirilir. Kalmk'lar bir zamanlar in'lilere kar Krgz'lara nazaran daha dman dncelide, imdi din, rf adet ve hayat tarzlar yznden, hkmete, Krgz'lardan daha yakn bir dar. Kalmk'larn Manu'lara doru hususi bir temaylleri yoksa da, onlara dman da deildirle nk Manu'lar onlar iidarelerinde tamamiyle serbest brakmakla, onlarn kendi i, adet ve dnlerine karmyacabasiret gstermilerdir (sz arasnda iaret edelim ki, in'lilerinbu hareketi siyasi tolerans ve insanlk duygusuna deilde, btn wai-gu-jin "d halklar" a kar besledikleri aa grme hissine dayanr) ; sava ve memleketin mdafaas hizmetine alnmalar da, Kalmk'lardvletine ait olduklar fikrini uyandrmtr. Bir isyan halinde Kalmk'lar, hakim unsur olan Manu'lardan ayrlnyacaklar, fakat onlar mdafaa iin byk kurban da vermiyeceklerdir.Resmen li vadisine ait olan Kazak ve Burut (KaraKrgz) gibi mslmanlarn says pek ok deildir. Kazak'lara ait byk yzden ancak kk biadisinin kuzey-bat ksmnda geirirler. ou Suan soyu aul'larndan ve tek tk de Alcan yurtlarndan ibarettir. Byk yz, in arazisind istifade hakk iin in hkmetine 40 at der, hkmet ise Suan boyunuimdiye kadar kendi tebaasndan saymtr. Solon'lar,Suan'larla yakn irtibat halindedir, onlarla karlkl348S!BIRY A'DAN i l .331alveri yapar ve birok Suan'lar, hayvanlarn muhafaza etmek iin hizmete alrlar. Bu, Kazarn hayvan hrszlna kar hakikaten en iyi usuldr. Burut (Kara Krgz'lar) 331 hibir zasine kadar inmeyip,gneydeki snr dalarnn tesinde, Tekes boyundaki Kalmk'larla komu olarak yaarlar. Bugu n ancak kk bir ksm imdiye kadar Rus'lara tabi olmamtr.hkmeti btn Bugu'lar kendi tebaasndan sayarak onlardan hala vergJ alr.hi vadisinin yerleik ve ziraatle uraan halklarnabakarsak, btn ehirlerde ve li vadisinin muhtelif noktalarnda yerleik Tatar kylleri ilearlarz ki, bunlar kendilerine Yarlik ( yerli) der fakat btn komular tarafndan, Mool olan Tarani (ifti) tabiriyle adlandrlrlar. Kalmk hanlar zamannda Tatar harb esirleriKagar' dan li vadisine nakledildiklerini sylemitim. li vadisini zaptettikten sonra in'liler de Kalmk'lardan rnek alarak, li boyunda alt ehir blgesi Tatar'larndan ibaret bir meskun sahalar vcuda getirmilerdir. Kagar, Yarkand, Rotan, Turfan, Aksu ve U'tan, li vadisine hepsi 6000 Tatar ailesi yerletirilmitir. imdi bu ailelerin says 8000 e kmtar'larn grlmesinin iki sebebi vard : evvela, ad geen Tatarvilayetlerinden en tehlikeli ahslar uzaklatrarak onlarn mukavemetini krmak, sonra, yeni yerletirilenleri li vadisinde ziraat iinde kullanarak ordu iin lzumluekini tem.in etmek, nk bunun in'den getirilmesi byk masraflara sebep olurdu. Her kyl aesine 12 desyatin'lik yer verilmi ve aile reisi, bu yer iin senede 32 cho (in kantar) ekini - herbiri 8 er cho olmak zere buday, arpa, avdar ve dar - devlet hazinesine teslim etmeye mecbur tutulmutur.Ekin fiyatlarnn bugnk durumuna gre bu tabiiverginin miktar 8-10 Sar-Yarmak veya. 8-9 gm ruble'ye muadildir ki, li vadisinde parann kymeti ok yksek olduundan bizde takriben iki misli ederdi.332Li V.ADS3496000 aile li vadisinin u noktalarna yerletirilmitir :1. li'nin sa sahilinde.a) Ka'n te tarafnda . .500 aileb) Ari stiing kanal boyunda600 "332 c) Baytukay kanal boyunda500 "d) Nilka nehri boyunda . .400 ,,e) Olatay nehri boyunda . .600 ,,f) Boro-Burgasun, Biliikiiy ve ulburkaynehri boylarnda . . .. 500 "g) Yirgalang nehri boyunda .. 1000 "Hepsi4100 aile2. li'nin sol sahilinde.a) Tarksl boyunda . ..100 aileb) Kogui boyunda .200 "c)Yagstay boyunda200 "d) Kaynak boyunda .200 "e) Bugra boyunda..200 "f)Honokay boyunda400 "g)Dolat, Galcang ve Damat boyunda600 "Hepsi1900 aileTatar kyllerinin 6000 aile says zerinden hesaplanan ve ayniyat olarak denen vergi, 1834 ten itibaren senede 192000 cho ekini bulmu ve aile says 8000 i gsterince 256000 cho, yani 2 milyon rubleden fazla olmutur.Nispeten ar olan bu verginin altnda bile_ Tarani'larnkaderi, 1826 da balayan Kagar isyanna kadar - banasylediklerine gre - olduka tahammiill edilir bir derecede imi. Onlar, vergilerini vaktinde deyebiliyor ve olduka ok miktarda hayvan da besliyorlard. Bana bunlar syliyen kimse bilhassa in'lilerin bu devre kadar gstermi olduklar yumuak ve yardma hazr muamelelerinden sitayile bahsetti ; onlar mahsuln fena olduu ve ihtiya grlen yllarda vergiden muaf tutmak ve para yar- dm yapmakla kyllerin refahn ykseltmilerdir. Fa-350SIBI RYA'DAN i l .333kat Alt ehir blgesinde isyan balaynca li vadisinin vebilhassa Tatar kyllerinin bana felaket gelmitir.Alt ehir blgesinde askeri hareket devam ettike,li vadisindeki Tarani'larn teslim edecei erzak yalnziki misline karlmakla kalmam, stelik bunlar 333kendi hayvanlar ile sava meydanna kadar gtrmeyemecbur tutlmulardr ki, Tiyanan zerindeki mkl geitler yznden bu i ok pahalya malolmutur. Savanikinci ylnda Tatar'larn sknt ve straplar son zirvesini bulmutur. K devaml ve gr souk olmu ve rivayete gre yzlerce Tarani, Kagaryolunda donmulardr ; hayvanlarn binlercesi mahvolmuve yolda sa kalanlar da, sknt iinde olan askerler tarafndan msadere edilmitir. Kulca'ulunup da in tabiiyetinden olmyan kimseler dahi (Hanlklardan gelentccarlar) mhimmat nakli iin 500 at vermeye mecburtutulmular ve sonradan bunlardan hibirinin yzn bile grmemilerdir. Nihayet in'liler isya hakim olarak vilayette tekrar skuneti iade edinciye kadar senelergemitir. Buradaki idare imdi iki misli bir ordu beslemek zorunda kald halde in' den para yardm grmeyince, mthi bir mali sknt ierisinde kalmtr. Yeni yardmc kaynaklar ar'lerden biri livadisindeki Tarani aileleri saysnn 8000 e ktn renmi ve 1834 te, fazla gelen Taranarazi vererek onlardan da kanuni vergi talep edebilmek iin Tokuz-Tara-stang kanaln atrmtr. Bu kanaln, li'nin gneyinde bulunan kayalklar arasndan geirilmesi icabettiinden,iki yl srm ve btn bu mddet zarfnda Tarani'lar cretsiz almak zere 3000 ii vermera, tarlalaredilirkenarazinin ancak 1500 aile iin yetiebilecei anlalmtr,halbuki dikkatsizlik edilerek Peking'e ailelerin 2000 artt bildirilmi bulunuyordu ; bunun zerine Tatar memurlar Boro-Burgasun boyundaki tarlalarn terketmek ve Tarani'lar da Boro-Burgasun ve Bilakay boyunda kendimasraflar ile yeni kanallar amak mecburiyetinde kalmlardr. 1836 yaznda Tokuz-Tara kanalnn yeter dere-334L VADS351cede derin kazlmad ve buradan gelen suyun yeni alantarlalar sulamak iin yetimedii anlalmtr ; bu yzden yeni yerleenlerin btn tarlalarzavalllar ne vergi demi ve ne de kendilerini besliyebilmilerdir. Bu sefalet tam yl su esnada dier 6000 Tarani ailesi yalnz 1500 ailenin vergisini demekmecburiyetinde tutulmakla kalmam, 334 ayn zamandakanal geniletmek maksadiyle 3000 ii vermek ve TokuzTara boyunda a kalanlar beslemek iin de emir almlardr.1836 da Honokay'daki Tatar kylleri arasnda isyanhareketleri balad. angmosi adnda bir ran'l kendisinihoca diye tantarak, halk, in'lilerin dayanlmaz basksndan kurtarmaya sz verir. On yllk sefalet adamlar akna evirmi ve onlar, korkun sefaletten kurtulmakhasretiyle yalanc hocann etrafnda toplanmlardr. Hocay tanmak istemiyenler onun emriyleok edilmilerdir.Fakat in'liler, daha isyan baka Tarani blgelerine yaylmadan nce bundan haber almlar velece hemyetsiz ve plansz balam olan isyan kolaylkla bastrabilmilerdir. ran'l ve isyann diekalanarak Kulca'ya gtrlmlerdir ; ran'l mthi ikencelere tabi tutulduktan sonra onun vam olan 16 elebann kafalar kesilerek bir ibret olsun diye Tarani kyleri arasnda direaslmtr. Yze yakm adam in'esrlm ve birok Tatar kyleri askerler tarafndan yama edilmitir. 1840 ve 1846 .yllarnda tekrar isyan km ve Tarani'lar bu senelerde tekrar erzak nakli yznden ok eziyet ekmir.Btn bu talil3iz haller Tarani'larn mreffeh hayatn mahvetmekle beraber, in hkmdarlararn arasnda, zamanla halk bsbtn imhaya srkliyecek olan bir kanser hastal alamamidi, topran mkemmellii karsnda normal artlar aitmda almakla tekrar eski seviyeye ylerdi. Bu kanser hastal, in'liler tarafndan tayin edilmi olanTarani memurlardr ; btn Tatar ahaliyi bir a gibi sa-35!SBRY A'D.AN II.335ran bu kimseler, hkmetin birer kr aletidirler. Hodbinlik ve menfaatperestlik onlar kendi halklarndan uzaklatrarak yabanc bir rkn klesi yapmtr, onlar bunun himayesi alt grmeden her nevi cinayetiileyebilirler. Manu'lar burada ok akll hareket ediyorlar, 335 nk bugnkartiar altndlen bu bask neticesinde onlar, halkin nefretini kendilerinden uzaklatrarak memurlara yneltmiye muvaffak olmulardr.Tatar Kulca'snda oturan Hekim'le onun yardmcmolan aga'nn elinde Tarani krtasiyecilii en yksek zirvesini bulmutur. Rtbe iareti olarer ikisi de effaf mavi apka dmesi tamakta, yani albay rtbesinde bulunmaktadrlar, (Ugerda) . Fakat Hekim'e takdir makamnda krmz apka dmesi de (Amban veya general rtbesi) verebilir, nitekim imdiki Hekim hakikaten byle bir ey almtr. Bu iki memur, gerek ehirli ve gerek kyl olmak zere btn Tatar ahalisinin idaresini eUerinde bulundururlar. Onlar, faaliyetleri hakknda ancak Dzan-Dzn"e veya onun muavinine malumat verirler veDzan-Dzn de Tatar ahaliye ait olan emirlerini iOnlar vastasiyle bildirir. Polis ve idare salahiyetinden baka, cinai vakalar yalnz Tatar'lan ilgilendirdii takdirde, onlar hatta en yksek hukuki makamdr.dare bakmndan Tarani'lar 8 ileye blnrler ki,bunlardan altsnn banda ang-Bak ile bir Mirap, dierikisinin banda da bir Rasnii ile bir Mirap bulunur.lk alt ile unlardr :1 ) Yrgalang,2) Boro-Burgasun, ulburkay, Bilakay,3 ) Nilka ve Olatay,4) Ka'n tesi,5 ) Bugra, Kaynak, Yagustay, Kogui,6)Dadamt, Dolatay, Honokay,Dier iki ile unlardr :1) Tokuz Tara,2) Ari-stan, Baytuka.y.336L VADS35JGerek Rasnii ve gerek ang-Bak rtbe iaretleri o- larak effaf beyaz apka dmesi tarlar (Cergi-Yanggin=yzba rtbesi ) , Mirap'n rtbe ikildedir. Rasnii'lere, takdir makamnda mavi apka dmesi de verilebilir.Bu ilelerden herbiri iki tali ksma blnr ve balarnda da yine bir Ming-Baki (binba) 336unur. Bunun iareti bakr apka dmesidir (Tundu-boko = temen) .Her yz kyl ailesinin banda bir Yz-Baki (yzba)ile bir Ellig-Bei (elli ba) bulunur. En yal on iki yzbann iareti de bakr apka dmt her on ailenin banda kontrolc olarak bir On-Bei (onba)vardr. Btn memur tekilat : 1 Hekim, 1 aga, 2 Rasnii, 6 ang-Bak, 8 Mirap, 16 Ming-Baki, 80 Yz-Baki,80 Ellig-Bei ve 800 On-Bei'den ibaret olmak zere 994kiiden kurulmutur. On-Bei'den baka btn memurlarn Manu valisi tarafndan tastik edilmesi lazmdr, OnBei'leri Hekim kendisi tayin eder ve arzusuna gre deHkmet yllardan beri cretlerin denmesinidurdurmu olduundan, btn bu memurlar kyllerinsrtndan geinirler ; kyller, onlara cretten baka lzumlu hizmetileri vermekle de mkeller. Bu suretle kyller iin memurlarn masraf, hkmete dediklerivergiden bile fazlaya kar.Bana rapor veren kimse yle demiti : "li vadisihalklarndan hibiri, tarlada alan kyller kadar arvergi altnda kalmam ve onlar kadar ac gnler ekme- mitir. Memurlara ikayette bulunursak, yardm gremeyiz ; ister Manu memuru, veya ister Tatar olsun, herkes dilediini anlyor. Son yllarda, Kalmk'lardan bize hayvan bile teslim edilmemitir, bunu bizim memurlarmzla Manu'lar yemilerdir ; fakat memurlar elbette cezalarn bulacaklardr, nk unlar yazlmtr : Bu alamning baglari,Kyamatning saglari.Bu dnyann beyleri,Kyametin kpekleri !354S!BiRYA.DAN II.3 3 7Bizdeki bolluk gnden gne azalyor, byle devam ederse,bir gn alktan leceiz".imdiye kadar anlatlan Tarani'lardan baka, livadisine ait Tatar ahali olarak bir de Tatar Kulca'sndaoturanlar zikretmeliyiz. Buradaki Tatar'lar, buna Gulca(sn) derler. Yukarda anlattm gibi, Kulca ehri inhakimiyetinden ok daha eskidir. Halkn byk bir ksm337 li vadisinin eski Tatar ahalisinden {li vadisinde eskiden ancak Tatar'lar oturuyor ve burada aatay lehesi konuuluyordu, bk. Baber Nameh, s. 2) , bundan bakasrgnlerden, Alt-ehir blgesi ahalisinden, ve uzun yllardan beri burada ticaret yaparak imdi artk tabiiyete gemi saylan Kagar, Kokand, Takend ve Buhara tccarlarndan ibarettir.usunun saysn kati olarak bildiremiyeceksem de, en aznda 80000 i bulduu syleniyor.Kulca ehri, Pilii'nin li nehrine dkld yerden uzakdeildir. Esas ehir bir dikdrtgen zerine kurulmu vebalktan bir duvarla evrilmitir ; yanlarn ortasnda bulunan drt kap ile bu duvarlardan gk suretiyle ehre girilir. Caddeler dzdr ve ou biribirini dik olarak kateder.ehrin idaresi de Hekim ile aga'nn elinde olmaklaberaber, bunlar Tarani'lardan ayrdr, bunlarn kendimemurlar, kendi tekilat ve hususi vergileri vardr. ehrin memurlarndan bana zikredilenler unlardr : Hukuk ilerine bakan Kz ve kal, Patap {hapishane mdr) , Sadari ve MingPolis ve ehir kumandan) . ehirahalisinin vergisi, aynen in ehir halklarnn dedii gibi, ksmen arazi ve emlak vergisi ve ksmen de meslek vergisinden ibarettir. Hekim, Manu valisinin muvafakatiile ehirli Tatar'lar kyller arasna srebilir.Kulca ahalisi arasnda, hi de Tarani'larda olduugibi ayn sefalet ve fakirlik gzkmez. Bir noktaya toplanm ve muayyen bir kltr seviyesine malik halk kitlesi, sesleri daha fazla duyulan sermayedar, tccar ve din mmessilleri gibi vekilleri ile krtasiyecilie kar dayanarak her trl uygunsuz talepleri reddedebilmi ve by-338L VADS355lece bugnk artlar altnda bile olduka muhtar bir vaziyet alm bulunmaktadr.Son on senelerin tarihinde, ehir ahalisinin, memurlarn haksz taleplerine kar mukavemetini gsteren birok misaller vardr. Mesela, Kulca ehri ahalisi, Kagar'nilk ba kaldrmas srasnda 500 at vermilerdir ; fakatikinci defa yine ayn sayda at talep edildii zaman 338ehir idaresi bunu reddetmitir. syan bastrldktan sonar birok Kokand'l tccarlar srgn dir. in tebaasndan olanlara ise hibir ey yaplmamtr. ehiridaresi 1862 ylnda da ssi-Kl seferi iin ayn ekilde5000 ruble demeyi reddetmitir, halbuki kyllerden8000 ruble toplanmtr.Her ne kadar ehir, ahalisinin menei, kendi idaresive bamsz tekilat ile Tarani ahalisinden kesin olarakayrlmakta ise de, li vadisindeki Tatar ahalisinin ekir- \dek ve merkez noktasn tekil etmektedir. Nakliye yollar da Kulca'y byle bir merkez haline sokar. Tatar Orta Asya'sndan (Buhara, Kokand, Alt-ahar ) li'ye ithaledilen ticaret mallarnn hepsi de Kulca ehri zerindenli vadisindeki Tatar ahali arasna dalmaktadr. Kylnn ekinini satt ve lzumlu eyleridadr. Hatta burada, bizzat Tatar'larn elinde bile, baz sanatlar muayyen bir inkiaf derecesine varmtr. FakatKulca ehrini Tarani ahalisi ile zlmez balarla birletiren ve onu li vadisindeki Tatar alisinin merkezi haline sokan ey, btn Tatar"larda mterek olan slam dinidir,bu din, kafirlerin arasnda dank bir halde yaayan ve onlarn basks altnda inleyen btnm ruhunu en sert bir ekilde kavramtr. Halk, tabiatn sevki ilehissediyor ki, hakim rkn zararl ve tahripkar tesiriniuzaklatrabilmek iin, ciddi bir itikat ve dinin esaslarnasarslmaz ballk biricik vastay tekil etmektedir. inidaresinde bulunan mslmanlar arasnda bu hissin okok daha fazla olmas icabeder, onlar ki, efendilerinin istikrah edilecek adi putpereslik ayinlerini ve Buda putlar nndeki ibadetlerini seyretmek ve esas gidasn menfuril56SBRYA"DAN II.339domuz eti tekil eden adamlarn nnde eilmek zorundakalrlar, halbuki halis bir mslman iin domuz eti yemekbyk gnahtr.Hkmet tarafndan kurulmu olan memurlar idaresi yannda bir de, bu gibi artlar altnda milli bir idare, birok kollara ayrlm slami 339 bir snflar silsilesimeydana gelmitir ; bunlar halkn dini uuruna dayanrve vazifesi de milli prensipleri korumak ve civardakilerinzararl tesirlerini uzaklatrmaktr. Bu snfn merkeznoktas ve ba da Kulca'da bulunmaktadr.En kk bir Tarani kynde bile biri imam ve dieri molla (mulla, retmen )olmak zere iki dini reisvardr, her tarafta birer cami ile bir mektep de kurulmutur. mam, mahalle mensuplarnn dini artlar yerine getirmelerine sk surette dikkat eder. Bu yolda gorulen ihmal veya tecavz halleri ba imamlar heyetine ( ahun'lar) bildirilir, o da Hekim vastasiyle ilgili ahscezalandrr.retmenin yazn pek ii yoktur,nkdersler ancak kn yaplr, hem de her gn sabahtan akama kadar ders olur, tabii, tatil ve bayram gnleri istisna tekil eder. Esasnda ocuklarn mektebe yollanmas serbesttir, her ocuk iin retmene kk bir cret verildiinden bazuklarn mektebe gndermezler, fakat bununla beraber imam hazan ikna ederek ve hazan da zorla her aileden hi olmazsa bir ocuun derslere itirakini temine alr. Bu mekteplerdemumiyetle ancak okuma renilir. Okumaya , Arap dilinde dua, Heftiyak v:e Kuran'dan balanr. ocuklar, dualar ezberleyinciye kadar okumak zorundadrlar. Bu suretle Arapa metinleri mihaniki olarak okumay rendikten sonra,ocuklara Tatarca metinler verilir : iman artlarnn izah ve mukaddes tarih gibi. ocuklarn ancak kk bir ksm yazmay renir ve bunun iin de retmene birazcret vermek icabeder. Bu yzden, halkn yzde 30-40 okuyabildii halde yaz yazmasn bilenlerin miktar anack yzde 10 civarndadr. mam ve re mslmanlarn dini vergileri ile ( zekat, zeket ) geinirler.'340L VADS357Kulca ehrinde birok imam ve mulla vardr, bunlarnou, kyller arasndaki imam ve retmenler gibi ehrin yerlisi olup tahsillerini de orada ymlardr. Umumi mektepler mevcut deildir, mulla'lar evlerinde hususi dersverirler ki, bunlara az veya ok 340 sayda ocuklar itirak eder. Bu derslere muhtelif yata erkek ve kz ocuklar katlr. Dersler burada da hemen hemen btn gn srer. Her talebers iin mulla'ya aylk bir cret verir,bunun miktar retmenin hretine gre pek muhteliftir. Aa seviyedeki dersler iin umumiyelk olarak bir bakr Sar ( 80-90 kopek ) verirler, zenginler, ocuklariin hususi retmen tutarlar. Alim mulla'lar etraflarndayalca talebeler toplar ve onlara islami ilimleri retirler.Kulca'nn kk camilerindeki imamlardan baka,bir de, dini iler iin ba mahkeme roln oynayan ve ilerigelen imamlardan (ahun ) kurulmu bir heyet vardr. Buahun'larn ou tahsillerini Kagar ve Buhara'da yapmolup, Arapa ve Farsay ok iyi bilirler. Memleketinesas kitap bilginleri olan ahun'lar heyeti, hi de memurlar tekilatn a tabi deildir.Heyet, hkmetten hibiryardm grmemekle beraber, btn halkn dini uuru onayle bir kuvvet telkin etmektedir ki, yalnz Tatar memurlar deil, kitlenin taassubunu kolayca harekete getirebilecekleri iin, Manu'lar bile onlar dinlerler. Aadaki hadiseler, onlarn nfuzu iin birer misal tekil eder :Dokuz Tara kanalnnn kazlmas srasnda ( 1834 )Tatar'lann idaresini elinde bulunduran Hekim Halisat,in'liler iin ok karl yeni tarlalar amak suretiyle Manu memurlar tarafndan sevilen bir adam olmu ve kendisine general rtbesi verilmiti. O, Dzan-dzn'n himayesiden cesaret alarak, her vesile ile kendi halkndan olanlar ezmeye balar, in'liler gibi giyinir ve islam dininin esaslarndan uzaklar. Kendisini bu yzden sorguyaekmek istiyen ahun'lar da ok defalar reddeder. O zaman bunlar Dzan-dzn'e bir eli heyeti gndererek sulunun cezalandrlmasn talep ederler. Dzan-dzn He-358SBRYA"D.AN II.341kim'in hareketini tasvip etmekleberaber ahun'la,r dasamimiyetle kabul eder ve bu meseleyi aratrmak zereyksek Tatar memurlarndan ibaret be kiilik bir komisyon kurulmasn emreder. Bunlar Halisat' sulu bulunca, Dzan-dzn, 341 cezann tayinini ahun'lara brakr. Onlar,eriata gre Hekim'in talanmak suretiyle cezalandrlmay hakkettiini sylemekle beraber, keileri bunun hafifletilmesi iin ricada bulunurlar. Bunun zerine Halisat'n btn rtbeleri geri alnm ve kendisi Turfan'a srlmtr.Dinin zahiri taleplerini yerine getirmekte Tarani'.,..far bilhassa titizdirler, namaz ve oru saati saatine icraedilir, ancak temiz yemek (halal a) yerler. Bilhassa,in'lilerin ok sevdii domuzdan nefret ederler. Bu gibihain tezatlarn ne dereceye kadar ilerliyebileceini, birTarani' dan : en pis yemek nedir ? diye sorduum zamanaldm u -cevap gstermektedir : "Yedi trl haram avardr : domuz eti ve Kuran'n haram kld dier hayvan yemekleri, mesela, yama yoluyla elddilen, yetimlerden alnan, emanet maldan karlan, kendi k:arsnm zina etmesiyle kazanlan, lnan ve dolandrclkla eldeedilen a gibi. Fakat son zikredilen altsnn cezas, birincisi olamaz. Domuz eti yiyen kimse, en byk gnah ilemitir."li Tatar'lar arasnda in'li ve dier halklarn tesiriaz grlyorsa, bunu ancak slamiyete borludurlar.Halbuki Kalmk ve Daur'lar arasnda hakim rkn tesiriok daha byk olmutur. Btn Tatar kitlesi, bir asrsonra dahi aynen yerletirildikleri zamanda olduu gibi,in'lilere ve onlarn kltrne kar yabanc durmaktadr ; ancak daimi olarak in ehir ve kaamolan tek tk ahslar in'lilere sokulurlar, fakat ya;banckltrn tesiri burada da nce menfi taraftan balyor ;bu gibi ahslardan ounun kt hrete sahip olularnn sebebi de budur. Bunu, yukarda bahsHalisat Hekim misali de gsterir ki, o da ikiye dadanm ve inaffteleriyle sefih bir hayat srmeye balamtr.342L VADS359Kyllerin yerletii sahalarda, 10-30 iftlikten ibaret kk kyler meydana getirilmitir, bumumiyetle intizamsz olarak biribirine yakn bulunur, muntazam caddeler de tekil etmezler ; byle bir kurulu, bir cihetten belki de eski Trk gebe hayatnn bir hatrasdr, fier cihetten hi phesiz 342 sulama durumunun da bunda tesiri vardr. Btn Tarani evleri hada kurutulmu kerpiten yaplm ve dikdrtgen zerine kurulmu olup, alak ve istisnasz dam Evlerin hepsi de biri n ksm, dieri oturma odas olmak zere iki ksmdan ibarettir. n k yarsn alrve yazn ailenin oturmasna yarar, buradan bir kap ile,yannda erzak odas bulunan mutfaa, dier bir kap ilede oturma odasna girilir. Burada umumiyetle ok alakve yuvarlak bir yemek masas, duvarlarn dibinde, elbiseve her trl mteharrik eyay ihtiva eden sandklar bulunur, zemine hallar veya kee rtlermitir. Mutfakta kapnn sol tarafnda ocak vardr, bunun yannda duvar balkla geniletilmi zerinde de, baca yerinde damda bir delik vardr.Oturma evinin etrafnda i evleri ve hayvanlar iinahrlar bulunur.Kanun ok kadn almay msaade ettii halde, kyller hemen hemen istisnasz olarak tek kadnl bunun gibi Kulca'da da ok kadn alma vakalar oldukaseyrektir, ancak pek az zengin kimselerin iki kars vardr. Ancak drt kadnl bir tek Tatar'dan bahsettiler. Btn ev iinin idaresi ile sr ve koyun bakm kadnlarn zerindedir ; rkekler bakar. Ekim ve harman zamannda tarla ilerine kadnlarn da itirak etmesi lazmdr.Kyllerin pek basit olan gdas unlardan inbarettir :tahta ay, koyun eti, bazan orba, bazan da ekmek halinde piirilen arpa ve avdar unu, bulgur, pirin ve dar.Meyva ve sebzelerden elma, eftali, kays, zerdali, kavun,karpuz ve hyar severler.Tarani'larnelbisesi, umumi olarak btn dierSBRYA'OAN360iL3 4 3mslman Tatar'larn giydii elbiseler gibidir. Erkeklerin dokuma keten bezinden dikilmi ve al yakal n ak bir gmlei ve yine ayn kumatan geni pantalo1l_larvardr ki, bunu izmenin iine sokarlar ; bunlar, baldrakadar ulaan ve zerinden kalo giyilen Tatar izmeleridir. Yazn umumiyetle gmlein zerindebir kaftan giyerler ; bu, kaba in 343 kumandan dikilmi olur veekli aynen gmlek gibidir ; kn bunun gibi birok kaftanlar stste giyerler ki, bunun en giyileni pamukla astarlanm olur, yahut da srtlarna geni bir koyun veya kei krk alrlaryram gnlerinde zenginlerde Durya'dan ( Kokand yarm ipei ) dikilmi elbiseler grlr. Kadnrn elbisesi, erkeklerden ancak gmlekve mantolarnn daha uzun olmas ve gmleklerinin ndenak olmamas ile ayrlr. Erkekler, salarn tamamiyletra ettikleri balarna mslman biiminde serpu giyerler. Kzlar salarn rer, kadnlar iar ; ikisi de yzlerini rtmezler. Kadnlarn bayram elbisesi, kimhat ad verilen ve madeni ipler katlm Buhara kumandan hazrlanr.Btn mslmanlarda olduu gibi burada da kadnlar erkeklere nazaran ok tali bir derece igalderler ; bu cihet ksmen islami kanunlarn icabdr ; kadnlara umumiyetle ok kaba muamele edilir. Kayn ataya kadn iin kalm verilmez, ancak her iki tarafn vekilleri bir deerakesi tayin ederler ki, erkek kz geri gnderdii takdirde bunu babasna demek mecburiyetindedir.yi kalplilik, sadakat ve alkanlk Tarani karakterinin esas hatlar olup, bunlar birok yznden okumak mmkndr.Fakat uzun sren bask vekorkun sefalet onlar sklgan, bezgin ve her eyi pheile karlayan bir hale sokmutur ; bununla beraber onlarn kuvveti katiyen krlmamtr, il, zalimlere kar nefret alev alev yanmaktadr. Bu kk halkn ikuvvetini saklam olan ey, ar i , vcuta katlandklar meakkat ve mahrumiyet olup , bu tnda hayatlarn devam ettirmek zorunda kalmlardr ; onla-1360-36Sayfa.'larTarani7.6..leri. ler.: 14tipAsya Dungen'Levha5.Orta 4. . ilerinl3. ?. 1.ilirya'danSib344iLI VADS361rn alkanlk ve tahamml kudreti hakikaten hayreteayandr. Tarani'lann biricik megalesi olan ziraat, burada iki misli zahmet talep eder, onlar tarlay yanlz iptidai aletlerle ilemek zorunda kalmyp, bundan baka her tarlada iki veya fuss derinliinde hendekler kazarak bunlar esas kanal veya nehirle birletirerek beslemek mecburiyetindedirler. Bu iin ylda birka defa tazelenmesi lazm gelir, nk idtli su hcumu yal balk arazideki hendekleri kolayca 344 tahrip eder. Sukapatlnca her defasnda kk kanallar temizlemekicap eder.li vadisinde ekin fiyat ok dk olduundan, araziden kazanlan miktar, zahmetli ii hemen n karlayamyacak derecededir. Bu yzden Tarani'lar, gnlk ile para kazanmalar iin ,oullif ehirleregndermek mecburiyetinde kalrlar. li vadisi ehirlerinde birok Tatar sanatkar ve iilerine raslanmasnn sebebi budur ; onlar umumiyetle vcut kuvveti isteyen sanat ve ilerle megul olurlar, nk bunlar, zayf ve ekseriyetle dermansz in'liler de isteyerek onlara terkederler. Bu suretle onlarn ou demirci, m:arangoz, dlger, hamal, arabac v.b. olarak alrlBu Tatar'lar ticaretle pek az megul olurlar ; bu meslek, tamamiyle Kulca ehri_ yerlilerinin ve Alt-ahar'den gelip yerleen Tatar'larn elinde gibidir.Tarani dili, hkm sren artlar altnda tabii olduu gibi, birok yabanc unsurlarla karmn vastasiyle tesirini gsteren kitap dili ve Buhara'nn yaknl, birok Arapa ve Farsa yaerin girmesine sebep olmu, bundan baka Kalmk, Daur ve in'liler de onlarn dil malzemesini ok zenginletirmilerdir.Bu hususta en ok rol oynayan dil ince olup bu dille yalnz birok teknik tabirlerle in kltr malzemesinin adlar girmekle kalmam, ayn zamanda idari, hukuki ve siyasi hayata ait btn tabirler de sokulmutur. Burayasokulanlar,Tarani lehesine hususi bir renk vermyemuvaffak olmularsa da, Trk idyomu temiz ve bozulma-362SBRYiL345dan kalmtr. Tarani az, Alt-ahar blgesinin aznay:akndr ; yle zannediyorum ki, bir btn olarak alndkta Orta Asya lehelerinin bir ksmnttiinden, bu lehe grupuna hakl olarak Uygurca da denebilirdi. Fikrimce, Tarani'larla Alt-ahar blgesi ahalisinin, eski Uygur'larn ardllar olduu mnakaa edilmez bir meseledn'liler, burada zikredilen Tatar'lara bugn de Chui-sa derler ve bu suretle onlar, an-tu ( sark ) ad verdikleri Orta Asya Tatar'1arndan ( Kokand'l, Takend'li ve Buhara'l) kesin olarak ayrirlar. 345 Onlar hazan baka in'lilere de an-tu adn takyorlarsa da, bunu ancak onlarn mslman olduunu gstermek iin yaparlar. Burada, Kulca' da Dungan tesmiye edilen Batin'deki in'li mslmanlara in'liler Chui-Chui derler,yani bu suretle onlarn Uygur olduunu ve Chui-sa'larlaayn boydan geldiini anlatmak isterler. Uygur'larn heriki ince ad yzyllardan beri tadklarn, in tarihiS-chung-kian-lu'dan alnan u cmleler ispat etmektdir : "Thang slalesinin ortasna kadar ( demek 806-820arasnda ) Chui-chu'larn eski ad Chui-e idi, ozamanonlara Chui-chu ad taklmtr. Bu ad umumiyetle Chuichui eklinde sylenir. in'deki Mool hiyeti zamannda onlara Ui-gu-r (Uygur'lar) denmitir." Esas li az, muhtelif unsurlarn karduu Kulca ehrinde konuulur. Kyllerin yerletikleri blgelerde, bir arada yayan aileler ar'in muayyen blgesinden gelmi ,olduklar iin, eski az zellikleri daha uzun mddet yaamdr, bu yzden baz yerde bugnKagar, dier bir yerde de Turfan az konuulur.ark ve hikayeler halinde halk arasnda yaamaktadevam eden taze ve kuvvetli halk edebiyat, Tarani'larnsknt ve bask altnda henz tamamiyle ezilmediklerinive her nevi manevi kuvvetten mahrum edilmediklerinigstermektedir. Bunun iin misal olarak aada kkbir ark vereceim ve bununla Tarani'lar hakkndakibahsimi kapatacam. Bu arky bana, yaz bilm.iyen bir3 4-6L VADS363-Tarani ozan syledi. Hemen hemen sz sz yaplan tercmesi aadadr : Kan kara kunduz mu ?Gece mi geleyim, gndz m ?GBce gelsem selamet,Gndz gelsem iftira.Can iinde yanan kz,Yanan atei yakan kz,Kalarn severim,Salarn da Sleyman kz.:Baa buday ekmitim,Kuaa geldi budaym,Tantmz zamanda,Ayrd bak Hudaym.346 Kar kama katarlar,Budaya ba yaparlar,nsan yeni yar sevse,Deliye benzetirler.Yarsz mrm benim,Bin yaasam bir gn deil,Cehennem atei bile,Ak atei kadar deil.Gelir bugn ktler,afakla unutur yarini,yi adam unutmaz,Eski sevdii yarini.Kara kalar oynar,Sa beline ular,kma evden dan,Aklar baklar.1Bugnk Trkemize evirirken Radloff'un Almancater-0mesi deil de, Tarani asl gz nnde tutulmutur,Proben der Volksliteratur der -Trki-schen Stiimme. .. VI, 1886,s. 208 - 209SBRY A' DAN II.3 4 7Yarin gnl doan gibi,te beni kaz yapar,Kirpiklerimi yem yapar,Gsm davul yapar.Son msra ancak Orta Asya'da doan av gz nnegetirildii zaman anlalabilir. Yaban kaz gzkt zaman, avcnn elinde oturan doann baeinden frlar. Avc, kaz yakalamam olan doan geri armak iin, sa kolunun yannda asu alar ve doan iin yem olarak elinde bir para et tutar ; geri dnerek sol elin zerine konduktan sonra yem kendisine verilir.T u n g u z b o y 1 a r : 1 in hkmeti tarafndan livadisinin korunmas iin geen yzyln ortasnda burayayerletirilmi olan Daur'lar, iba ve Solon adnda ikiTunguz boyuna aittirler ; hkmet hesabna btn aileleriyle buraya nakledilen bu boylara, 347 buraya geldikleri zaman ok zengin arazi paralar verilmi, mesela Solon'lar Trgan ve Korgos nehirleri arasnda (li nehrinin sa sahilinde) , iba'ler de, li'nin sol sahilinde, Tatar Kulca'snn karsnda yerletirilmilerdir. Bu blgeler, hibir vergi istenmeden ri kolonistlere braklmtr, fakat buna karlk elinde silah tayabilen her erkek orduya ae sava esnasnda hepsi de faal hizmette bulunmaya mecburdular. Btn bu kolonistler 14 Sumul'a - bayraa - ayrlm olup, alt Sumul Solon'lardan ve 8 Sumul da iba'lerden ibaretti. Bu asrda iba'lerin artan birliklerinden yeni iki Sumul tekil edilerek Solon'lara eklenmitir ; bu suretle imdi Solon'lann sekiz, iba'lerin sekiz Sumul'u vardr. Her Sumul'a 500aile zerinden tarla verilmi olup, bylece btn Dauraileleri 8000 olarak tahmin edilebilir, yani Tarani aileleri kadar demektir. Her aileye byk saha tahsis edilmi olduundan, bunlarn herbirinden silah kullanabilecek erkek kabilir, bylece bana rapor veren kimse-Balk tarafmdan,( evdren) .348L VADS365nin szlerine gre, bir sava halinde Daur kolonileri 20-25000 asker karabilirler. Fikrimce bu rakam pek yksekten alnmtr, nk, birhalkn hibir zaman tebirinden fazlasn asker olarak toplamak mmkn deildir, buna gre askeri koloninin kurabilecei ordu 10 000kiiden pek fazla olmaz. iba ve Solon'larda askerlie balama ya ondokuzdur ; bu yatan itibaren onlarn hepsi de kendi subaylarnn emri altnda her kyde askeri talimyaparlar. Sulh zp,mannda muvazzaf askerlerin says ancak 1000 kadar olup, bunlar sra ile her kyden alnrlar.Vilayetin gney ksmna gnderilen askerlerin hizmetmddeti iki yl, li vadisindeki snr karakollarnda nbetbekleyenlerin ise ancak bir aydr. Vazife greceklerin bizzat gelmesi mecburi olmayp vekil gnderebildiklerinden, hazar ordusu umumiyetle buekilde cretle tutulmukimselerden ve karakol askerleri de zayf ve yal adamlardan veya sefih klhanbeyi takmndan ibaret olup, seyyah bunlara bakt zaman acr ve irenme duyar. Hkmet, mall durumun fenal yznden, 348 karakol askerlerine her ay denmesi icabeden 3 rublelik maanverilmesini oktan kesmi olduudan, herkes, ya aileninie yaramyan bir uzvunu karakol hizmetine gndermeye,veya ok ucuz fiyatla bir vekil tutmaya alr ; bu maksatla tuttuu serseri ise, ilk i olarak elde ettii paray derhal ier ve o;dan sonra karakol hizmeti esnasnda alktan lecek hgelir. Bu gibi iba ve Solon'lar karakol'"larda tetkik etmeye frsat bulmutum, bunlar, fena beslenme ve afyon kullanma yznden perian bir hale gelmi ve snr bekilerinden ziyade bir dilenci gruhuna benzeyen ackl birekilden ibarettirler.Bekilik vazifesinin ve btn askeri hizmetin dahi bu,.ekilde ihmali, - ba memurlar, kendi menfaatleri icabhi phesiz buna msaade ediyorlar - asker kolonilerini iktisadi bakmdan ykseltmise de, onlardaki savaruhunu tamamiyle ldrmtr,bylece onlar, tehlikesaatinde hkmet iin ok fena bir destek olacaklardr ...dare bakmndan, her iki boyun banda Manu'lu5366SlBRY A'DAN Ii.349birer Amban bulunmaktadr, onun em'.rindeki subaylarve aa derecedeki memurlar Daur'lardandr. Daur memuru general rtbesini ald zaman (kzlsi ) Manu memurlarna eit saylr ve aynen Manu generali gibi baka memuriyetler de alabilir.Gerek Solon ve gerek iba'ler, bariz hatlar tayanyz tipine maliktirler. Vcut yaplar orta boyda, fakatkuvvetli deildir. Onlar afyon kullanmay in'lilerdenrenmilerdir, bu yzden bi:ok ahslar hastalkl gibidir. Erkekler, in askerleri gibi g: pamuklu kumatan dikilmi uzun ve beyaz bir gmlek, ayn ekilde bir don, dizin zerine kadar gelen mavi pantalon, ya uzun bir kaftan veya gm;lek zerinden giyilen ksa inyelei, kumatan ve kee peneli in ayakkabs veyadize kadar gelen izme ve kalkk kadife kenarla dmesibulunan in apkas. Yazn i esnasnda umumiyetle ksa gmlek ve yuvarlak hasr rupka .giyern'liler gibi enelerini tra ederek ancak byklarn brakrlar.Kadnlara ancak tarla ii ile megul olurken rasladm :zerlerinde uzun mavi gmlek ve 349 balarnda hasrapka vard. Daur'lar, Manu ve in'lilerin byk birksm gibi Budist ve ayn zamanda Konfuyus mensubudurlar.iba'lerin dili, aynen Manu yaz dili gibidir, szleri de Manu'larn yazdklar gibi sylerlhalbuki Manu'larm telaffuzu bakadr. Mesela onlar, aynen Manudilinde yazld gibi gisun ( sz) diye telaffuz ederler.Manu'lar ise gisun yazdklar halde dzisun diye sylerler. Buna gre onlarn da, XV. yzylda'e g etmiolan Manu'larn ait olduu boydan olmalar icabeder.Tahsilsiz Manu'lar dillerini tamamiyle unutmu olup ancak ince konutuklarndan, tahsilliler ise bunu yabanc bir dil gibi kitaplardan renmek zorunda kaldklarndan, btn Manu merlarnn yazhanelerinde iba' -ler katip olarak yerletirilmitir, nk Manu dili, resmidaire dilidir. Manu memurlar yannda katiplik gibi byle bir i ok karl olduundan, hemefen btn iba'-350L VADS367ler Manu yazs renirler. Solon'larn dili her yerde ay- .n deildir. Bazlar saf Tunguz az konuurlar, burada kaydetmi olduum birok Solon szleadma gre, bazlarnn diline pek ok Mool sz karmolmaldr.Karakter bakmndan Solon ve iba'ler, efendilik taslyan ve kendilerini ven, ve ayn zamanda iddet ve hiddet gsteren bir tiptirler. Onlar, imparatorun askeri ve hakim snfn akrabas olarak, kendHerini Tatar ve in'lilerden ok stn sayarlar. Tatar'lar onlardan ok ekerler, fakat tekiler pek korkmaz, hatta wei-gu-jin (dadamlar=barbar) diye kfr bile ederler, bu yzden hergn kavgalar 9lur. iba'lerle So1on'larn esas meguliyetiziraat olup, bunu aynen Tarani'lar usulnce yaparlar,baka ok miktarda hayvan da besliyerek, bunlar yazn Krgz'lardan kuzey dalarna srdrrlar bilhassa koyun ve at beslerler.Kulca'ya ancak yukardaki karakollardan geen yoldan gitmeme izin ver.ildii iin, maalesef gneydeki Solon kylerinde bulunamadm. Benim habercim bu kylere ehir dediinden, 350 bunlarn Tarani kylerine nazaran bambaka bir ekilde kurulmu olmas icabeder$Bana bunlardan Akkent (akehir) ve Yarkent (sahil ehir) adnda ikisinin ok byk olduunu sediler. Hatra defterimden anlalaca gibi, yol zerinde ikinci ve nc karakollar arasndere ancak bir yerdeSolon tarlalarna rasladm. Byk bir tarla grupunun ortasnda birka tane byke sala ile it vard, bunlarda ekin zamannda iiler oturuyordu ; aralarnda So"'lon'lardan baka Tarani iisine de rasladm. Yurtlara yakn bir yerde, ok byk ynanm bulunuyordu, bu zaman (temmuz) yamurdan korkulmad iin, bunlarn zeri rtlmemiti.nn yannda, ekinin dlmesi iin, topran dvlmesiyle yuvarlak birer harman yeri meydanai Ekinin dlmesi byk ta silindirlerle yaplr ; bunlartakriben 2 arn uzunluk ve 6-8 verok kutrunda olup,368SBRYA'DAN JI.3 5 1sekiz kenarldr ve ortas uzunlamasna delinmitir. Ortadaki delie takriben 5 fuss uzunluunda bir denek geirilir ve bunun darda kalan uclarna ipler taklr. Hayvan silindiri bu iplerden eker. Hareket ettirilince, sekiz keli silindir kendi mihveri etrafnda dner ve arlile, ince bir tabaka halinde harman yeri zerine serilmiekinin baaklarndaki taneleri ayrr.Dier ziraat aletlerinden burada orak ve 1 arn kadar sap olan ksa trpan grdm ; bunun deri 1 1/2verok geniliinde olup, sivri, ok az eri ve sapa dika eklinde raptedilmiti. Burada, son derece kaba vekullansz baz sapanlara da rasladm. Uzun bir aacnbir ucuna. apraz olarak ikinci bir aa taklm ve bunaiki hayvan koulmutur ; aacn alt ucuna sapan demiritaklm ve bunun birka zoll yukarsna, saban sevketmek zere, yukarya doru eilmi bir aToplanm olan ekin ancak buday ile arpadan ibaretti, dar tarlalar henz biilmemiti. Bura rendiime gre Solon'lar ancak buday yerler, arpa ancak atlara yem olarak verilir. Yulaf ekmezler. Burada suni ayrlklar da grebildim, bunlar da ayn ekilde 351 sunisulama ile beslenmektedir.ayrla, in'lilerin Moi-iTatar'larn Bada dedikleri bir nevi in yoncas ekerler.Bu bitkinin ince, neter eklinde yapraklar ve erguvanirenkte iekleri vardr. Batla ok sk olarak byr, buyzden bir yaz zarfnda , drt defa biilebilir, byle olduu halde her defasnda yine 1 ar, bir ekildikten sonra 8-10 yl devam eden daimi ottur. Atlarbunu btn dier yemlerden fazla severler ve istifadeederlermi, yle ki, bununla beslenen atlar ekin yemedendahi en ar ileri grebilirlermi.Solon'lar umumiyetle ekin yetitirir, iba'lar ise umumiyetle ttn ve pamuk ekerlermi. Bu ttn li vadisinde ve Krgz'lar arasnda ok mehurdur, ok kuvvetli ve ho kokulu olduunr. iba'ler ttn topladktan sonra bir suya batrrlarm. iba'lerin pamuu352L VADS3l>9Orta Asya pamuuna nazaran ok daha ktdr, bundandolay ancak astar iin kullanlr. li vadisinde pamukyetimesi, esas itibariyle enteresan bir vakadr. i n c e k o n u a n h a 1 k 1 a r.1 imdi, li Vadisinin ince konuan halklarna geelim. vadisinin , nehrin sa sahilinde, Korgos ve Mogay nehirleri arasnda bulunan sahasna Dan ad verilir ve burada ince konuan halkalr oturur ; burada uturan boylar mene bakmndan pek muhtelif olduklarndan, ancak ince konuanlar, tabirini kullanyorum :1 ) Dungen'ler ( eski Uygur'lar)2 ) in'liler,3 )ampan (gney in'liler) ,4) Manu'lar.1, 2, 4 altnda izkredilen boylar kuzey in lehesinikonuurlar, iimpan'ler dierleri tarafndan anlalmayan bir az kullanmakla beraber, istisolarak kuzey inceyi de anlarlar. Dungen'lerle in'liler ne elbise ve nede dil bakmndan biribirinden ayrlmayp karmakarkbir ekilde yaarlar. Dungen'lerde Trk cedlerinden kalan ve btn karmaya ramen onlar ien 352kesin olarak ayran biricik ey, istisnasz olarak hepsininde bal bulunduu islam dinidir. Evet, Krgz'larda olduugibi baz Trk halklar arasnda slamiyet zahiri gsteriten ibaret olup kalmtr, fakat bu Dungen'lerde olduu kadar yksek dereceye varmamtr. (Burada,uzun mddet Dungen'ler arasnda yaam olan bir mslmann szlerini tekrar ediyorum ) . Onlalam dini sahasndaki bilgileri, kendilerine mslman denmiyecek kadar azdr ; bu bilgiler unlara inhisar eder : Buda heykellerine tapmamak, domuz eti yememek, hayvanlar Kuran'n emrine gre kesmek, ancak byle kesilen hayvanla rn etini yemek, rak imemek, bir ay oru tutmak ve arasra evde veya camide namaz klmak. Onlar, bildikleri 1Balk tarafmdan konmutur. ( eviren) .SBRYA'DAN II.3 5 3btn b u kaidelerden ancak et yemeine ait olann sksurette yerine getirirler, ou oru tutmaz ve camiye de-ok seyrek giderler. slami ilim ve kaidelere tamamiyle yabancdrlar, imamlar dahi - eer bu bir Tatar deilse -ancak en lzumlu dualar manasn anlamadan okuyabilirler. Eski Kulca'daki Tatar retmenlerinden ders alan bir Dungen imam bana Kuran'dan baz ayetler okumutu, aka itiraf etmeliyim ki, okuduu eyin Arapa m, ince mi olduunu farkedemedim. Baz Dungen'lerTatara konuurlar, fakat aynen in tccarlar gibi ; onlar d grnleri ile de eriatn emmazlar. Ancak balarnn yansn tra eder ve in'liler gibi salarn-Orerler ; giyimleri aynen in'lilerin gibidir, ancak balarna btn mslmanlar gibi bir inerpuu geirirler, halbuki in'liler evde balarna bir ey giymezler. Rakimenin ve baz et yemeklerinin yasak oluu, onlar in' -lilerden en ok ayran zelliklerdir, nk bu kaideleredikkat etmekte onlarn umumi elence yerlerinden ve lokantalarndan uzak kalrlar.Yukarda, Dungen'lere in'liler tarafndan Chui-chuive Tatar'lar tarafndan da Dungen adnn takldn sylemitim. Bu szn etimolojisi zeriner bilgi veremiyeceim, nk Tatar destanlarnda bahsedilen etimolojiye gre 353 Dungan sznrgan veya Turgan'dan kt ve "Mool ordusu girdii halde yerlerini terketmiyenler" anlamnaeldii sylenmekte ase de, buaklamay dil bakmndan reddetmek icabeder. Bu birhalk etimolojisidir, bir "post hoc ergo propter hoc" tur.Mesela, Kalmak adnn "geride kalm" eklinde, ve Baraba adnn da - Km Kan talebettii zaikte gitmediklerinden - (barba-dlar "varmadlar" ) tarznda izah gibi. Dungen'ler, Uygur'larn eski ikamet yerleri olan Urumi, esas in'in kuzey vilayetleri, Kansu ve ansi'denksmen srgn ve ksmen de serbest muhacir olarak gelipyerlemilerdir ; asla li vadisinde in'lilememi, bilakis,buraya in'li olarak gelmilerdir. lk Dungen'ler li'ye geen yzylda gelmiler ve Dungen ahalisi yeni muhacirlerle gittike artmaktadr.354L VADS371, imdi li vadisinde yaamakta olan halis in'lilerden,herhalde ancak birka tccar kendi arzulariyle burayayerlemilerdir, esas in kitesini, kuzey in'in muhtelifvilayetlerinden buraya yollanm olan srgnl& yeya onlarn ardllar tekil eder.Gerek in'liler ve gerek Dungen'ler, ksmen ehirdeve kismen de kylerde yaarlar. Kyller, ekin, pirin,haha, pamuk ve ttnyetitirir, ehirliler ticaret, elsanat, fabrikaclk ve bahvanlkla geinirler.in'li ve Dungen'lerin umum nfusu zerine istatistik bir bilgi vermek, herhalde Manu memurlar iin de ok zor bir i olurdu, nk bunlar, askeri koloniler gibi hizmet listelerine alnmazlar ; temel ve meslek vergisi verirlerse de kafa vergisi demezler. in'li v Dungen kylleri.zerine bilgi verirken, tabiidir ki_, toplyabildiim pek azmalfimat sralamakla iktifa etmek zorundaym.in ve Dungen kylleri, Dan'un dou ksmnda Pilii, Mogay ve Almutu nehirleri boyunda yaarl : Pilii boyunda 1000, Mogay boyunda 300 ve Almutu boyunda500 olmak zere hepsi 1800 ailedir. Bunlar, Yang ad verilen 100 er ailelik birliklere ayrlm olup, her Yang verg-.isi toptan der.354 Blgenin kuzey ksmnda Da-lo-si-gung arasmdatakriben 8000, gneyde Korgos'la Kulca arasnda oa 5000aile pirin yetitirmekle ve 300 aile adi ekincilikle megulolur.Bu kyllerin vergisi ok az olup unlardan ibarettir :Pirin eken 5000 kyl, 10 cho ekilen birarazi paras iin buday 0lara 8 cho = 40 000 choKuzeydeki 8000 kyl, yine ayn miktararaziden 8 cho buday ..= 64 000 choDoudaki 1800 aile de ayn ekilde .= 14 400 cho--- ---- ------ - - -- - - - - -Hepsi118 400 choKuzeyde 3000 ail, tarlalarn ancak birka asr nce kurmulardr. Bunlar vergilerini para olak derler372SBRYA'DAN II.355( 3 1h gm unze, takriben 8 9 ruble ) , buna gre btn-vergi yekunu 25-30 000 gm ruble eder .. Fakat, in'lilerle Dungen'lerin ancak kk bir ksm ziraatla megul olur, ou, Dan'n aaylan sekiz ehrinde yaarlar : Kra ( in Kulca's) , Korgos, Tarci, ing-di-cho-si, Da-lo-si-gung, -ding, Bayanday ve im-pan-si. Bu ehirlerdeki in ahalinin says zerine bir ey siyece"im. En byk ehir Kulca'dr, nfusunun 80 000 i getii ve en aznda te ikisinin ingen' lerden ibaret olduu syleniyor.ehirlerde yaayan in'li ve Dungen saysnn 100 000 denfazla olduu tahmin edilmektedir. Vergilere gelince, bunlar meslee gre pek muhtelif olup, gmrk parasndan ve temel vergileriyle meslek vergisinden ibarettir.Gerek in'liler ve gerek Dungen'ler li vadisinin dieeahalisinden kesin olarak ayrlrlar, onlarda muayyen birvakar hissi vardr ve kendilerini dier halklardan stn grrler. Onlar, hatta hakim unsur olan Manu'lar bile kendilerinden ok aa sayarlar ve ancak siyasibakmdan zayf olmakla onlarn hakimiyeti altna girmibulunurlar. Ulam olduklar kltr seviyesi,onlarahakikaten byle bir vakar hissi vermektedir. Sanat, ziraat ve ticarette, onlar btn dier li ahalisinden stndrler, bunu Tatar'lar bile ikrar ederler, 355 halbuki onlar Manu'lardan daha az nefret etmezler. Ancak karlkl bu dmanlk Manu hakimiyetini mmkn klmatar'larla in'liler veya Tatar'larla Dungenler birlikte ba kaldrdklar takdirde, Manu'larm kudreti yklm olur.Karakter bakmndan Dungen'lerle in'lilerin hilekar, kavgac ve marur olduklar syleniyor, bu yzden li boyundaki dier halklar onlar sevmezler ; fakat onla rn alkanl, tahamml ve pratik kabiliyetleri hakknda hepsi de hakikati sylerler. li'dlerin ou srgnlerden ibaret olduu iin, aralarnda yankesici,ayya ve kumarclarn eksik olmyaca tabiidir. Kadmnoksanl yznden ahlaki durumlar da fenadr.3 56L VADSli vadisi zaptedilir edilmezDungen'lerle in'lilerden ordu iin 3000 adam toplanmtr. Bunlarn ardllar,Chambing ad altnda bugn bile muvazzaf ordunun birksmn tekil ederler. 1500 kii, 100 er askerlik gruplarhalinde daimi gar:!:lizon olarak be istihkama yerletirilmitir. Bu istihkamlar unlardr : Korgos, ing-di-cho-si, S-ding, Da-lo-si-gung, im-pan-si. Bu istihkanla.rdanherbirinin yannda ayn ad altnda ehir de kurulmutur.stihkamlar, mazgall duvarlarla evrilmi ve bir hendekle ehirden ayrlm olan kk kaleleamging'larm 1500 kiilik dier yars, aynen Tarani'lar iin tatbik edilen artlarla askeri kolonistler olarak ycrletiri!milerdir. Chambing kolonistlerinin oturduu kk noktalara Tardji derler. Chambing'lerin bakomutan,Djin-tai ad verilen ve S-ding istihkamnda oturan birManu subaydr. Dier memurlar Chambing'lerin kendilerinden olur.Gerek askerlikte ve gerek kolonide Chambing'lerinhi:meti ok ardr ; askerler, yalnz gsterilen yerlerdegarnizon hizmeti yapmaklakalmayp,bundan bakayksek Manu memurlar yannda ve hkmet depolarnda nbet tutmakla da mkelleftirler i kolonyaayanlar Tarani'lar gibi ekinle vergi demek ve bununla birlikte sava halinde asker vermek zorundadrlar.Chambing'lerin ardllar bu hizmetleri babalar gibi icraetmeye mecbur tutulurlar. 356 Geen yzyldan beriin'lilerle Dungenler'den yeni asker alnmamtr.li vadisinde yaayan Dungen, Chambing ve in'liler ne giyim ve ne de yaay bakmndan esas ahalisinden ayrlmazlar. Bu yzden onlar hakknda toplya bildiim ok noksan bilgileri burada sralamay lzumsuz buluyorum. a m p a n'ler, ili vadisinin btn dier halklar tarafndan ayn derecede aa grlen ve len bir boyudur. ampan'lerin, gney in'den(Guan-dung,Cung-nan ve i-nan ) srlen canilerden olduu anla-2.74SBRY A" DAN II.3 5 7Iyor, bunlar uzak li vadisine yollanrlar ve ilk yldahkmdarla hizmette bulunmayamecbur tutulurlar.Buraya her yl 100 ampan gelir ve en ar ilerde kullanlrlar. Bunlar balca demir, bakr klarnda altrlr ve yksek memurlar yannda en aat hizmetleri grrler.Bylece bunlar, takriben Sibiryamahkumlarn andrrlar. yllk hizmet mddeti getikten sonra li vadisinde serbest yayaberaber yine kendi idareleri altnda bulunurlar ; savahalinde piyade olarak askerlik yapmak mecburiyetindedirler, silah tayabildii mddete bundan hibiri kurtulamaz.li vadisinde serbest yayan ve saylar hakkndakati bir ey bilmediim ampan'ler, ksmen hizmeti,balk, arabac olarak kylerde, ksmen de ii, hamal,tccar olarak veya hrszlk, yankesicilik, pezevenklik vekumarbazl meslek edinmi bir halde ehirlerde otururlar. Bu son adlar meslek olarak zikrediyorum, nk onlar bu ilerle megul olabilmek iin, Manu memurlarndan muayyen blgelere olmak zere kati ve teminatl msaade alyorlar ve bunun iin muayyen bir vergi veriyorlarm. Ziraatla uraan ampiin'lerdt:.ntakriben 5000 kiinin tam li sahilinde haha yetitirmekle geindikleri syleniyor. Bunlar, bir in dnm (mo) iin 10 kopek kadar derler.Bunlardan bazlar100 dnmluk sahaya haha eker ve vilayette afyonok kullanld iin hahalk ok karl bir meslek tekil edermi. Haha yetitirenler, 3r hayata kavumulardr. Birka yz kii balklkla megul olur ve li'nin muhtelif noktalarsal tutarlar ; bunlar, gelirlerinin onda birini vergi olarakverirler. Balk ve dalg olarak ampan'ler ok mef?hurdur. ehirdeki ampan'lerden bilhassahane iletenler byk servet toplamlardr . .D grnleriyle ampan'ler in'lilerden hemenhemen ayrlmazlar, fakat dilleri, in'lilerle katiyen anlaamyacak kadar farkl imi.358iLl VADS375Yalnz hizmet gren iimpiin'ler . deil, ili vadisindeserbest yayanlar dahi Manu'lar tarafndan mthi bi:bask altnda tutulurlar. Onlar sanki n haklarndan mahrum edilmi gibidir ve bu bakmdan ileri memurunmerhametine kalmtr. Bu gayri tabii mnasei:>eti vabasky anca k bu ekildeaklyabilirirn .Memurlarn.basks 15 yl nce az kalsn ampan'lerin isyanna sebep olacakm, bu takdirde i yalnz Manrnn imhas ile kalmaz, korkun bir katliam husule gelmi olurdu. Hemen hemen btn ampan'leManu memurlarn ldrmek ve Bayanday ve Kra'deki Manu birliklerini basmak iin yemin etmifnuyorlard.Hemen hemen btn Manu memurlarnn yannda ampiin'ler hizmet grd iin, byle bir suikasvaffak olabilirdi. Tesadfen bu suikast duyan bi.riimpiin kadn, bir Galday kars olan efendisine btnplan haber vermi ve bu suretle isyan hazrlnda bulunanlarn isimlerini eldeetmek ve gizlice ehirlere getirilen silahlar yakalamak mmkn olmutur. Manu'lar mthi bir muhakeme tert etmiler, yzden fazla adam idam ederek kafalarn ihtar olsun diye yollara asmlardr. Fak bu korkun ceza ancak haricen skuneti yerine getirmitir, iimpiii'ler, ilerinden eskisinden daha fazla intikam beslerler. Manu'lara kar tertiplenecek herhangi bir isyana onlar da katlacaklardr. Tatar habercilerinden biri bana yle demiti : "iimpan'ler,herhalde li vadisinin en kt hretli ve nefret edilenboyudur. 358 Ne kadar ldrlseler ve ikenceye tabitutulsalar dahi fenalklar azalrriamrttr, bu yzden onlara "ampan" denmitir. Ana ve babalar itaatsiz ocuklar korkutmak iin : ampan geliyor, derler. ampan, domuz eti, kpek, kedi, san, kurbaa ve ylan gibi grebildii her eyi yer. Hibir yerde ampan'lerde olduu kad kumarbaz, ayya ve afyonke mevcut deildir, bu yi.izden hibir halk arasnda onlarda olduu kadar serseri dolaan da yoktur, bunlarn knne yiyecek, ne elbise ve ne de evi olur, bylece sefalet,alk ve souktan sokaklarda lrler.376SBRY A'DAN II.359Bununla beraber iimpan'lerin iinde byk bir kuvvetin mevcut olduu inkar edilemez, halbuki in'likrde bunu beyhude ararsnz. iimpiin bir ie giriti miydi,bunu yapar, hibir engel ve hibir tehlike onu teebbsnden alkoymaz, bu yzden en ar ileyararlar ; bir iimpiin, in'li veya iki Tatar kadar alr."M a n u ' 1 a r.1 imdi, li vadisinin ince konuanson boyu ve hakim halk olan Manu'lara geiyorum.Manu'lar in'lilerden ayran kanunla meydana getirilmi olan ve onlrn eski faaliyet ve kuvvetlerinin muhafazasn gaye edinen sedde ramen, Manu halk tamamiyle in tesiri altna girmi bulunmaktadr. inde azck bir bamszlk kvlcm hisseden her halkn sk skyabalanmakta olduu dil, adet ve din gibi en kymetli hazineler, Manu'larda tamamiyle kaybolmutur.Efendiolan bunlar, kendilerine tabi kldklar halkn tesiriykbamszlklarn kaybetmiler ve onlara azck bir tesirbile gstermemi1erdir. Bugn Manu"larn eski kuvvetve sava ruhundan, hakim unsurun gurur ve kibirindenbaka hibir ey kalmamtr,gsteri diyebileceimizbu gurur, onlar btn dier boylardan ayran oiric ikvarlktr. Her Manu askeri, kendisini en yksek Moolveya Tatar memurundan daha yksek grr ve onlar daelbette bir Manu'ya hakaret etmekten saknrlar.359 Manu slalesi, eskiden beri kendi boyundanolanlara dayanmak istemi ve bu yzden onlarn temizkalmasna ve ancak kendi menfaati iin kullanlmalarnagayret etmitir. Manu'larn, her trl serbest meslektealmas yasak edilerek herbiri askeri ve devlet hizmetine ayrlm ve Manu birlikleri, ordurn ekirdek ve seme ktasn tekil etmitir. Bu yzden, ileri gelenManu'lar yksek idare makamlarnave Man -u birlikleri de btn devlet ierisinde datlmtr.Bu suretle li vadisinin zaptndan sonra burada daBalk tarafmdan konmutur. ( eviren) ./360L VADS3776000 Manu askeri yerletirilmi ve onlar iin, Manukudretinin bir timsali olmak zere iki kale yapilmtr.Bunlardan biri, Tatar'larn Kra dedikleri kale olup,btn vilayetin baehri ve hkmet merkezi halinegelmitir ; ikincisi, li'nin yaknlarnda eski ve yeni Kulca arasnda bulunan Bayanday kalesidir.Kra'deki Manu garnizonunun kuvveti 5000, Bayanday'da ise 1000 imi. Peking hkmeti, bu Manu birliklerinin kendisinden yz evirmesinden korkmaz,nk onlar her bakmdan imtiyaz sahibi :olup, bir hkmet deiimi onlara ancak zarar- verebir.Byleceo:-lar her savata ancak kendi menfaatleri iin mcadele edeceklerinden,ordunun ekirdeini tekil etmekzere ok uygun gelirler. Fakat Peking hkrneti yksek Manu subaylarna ta batan itibaren aitimad beslememitir, nk merkezi hkmetten uzak olduklar iin, itaatsizlik veya isyan hae onlarn cezalandrlmas kolay olmazd. Bu yzden, subay ve memur snfnn ancak aa rtb yerlemi Manu' -lardan alnm, halbuki askeri ve sivil idarenin en yksekmakamna getirilmi kimselerin aileleri, her zaman Peking' de rehin olarak alkonmutur. Bylece btn yksek memurlar Peking'den yollanm ve burada yllk bir hizmete tabi tutlmlk yerleme zamannda olduu gibi, Manu askerleribugn de yukarda zikredilen kalelerde otururlar. Saylarnn ok artt syleniyor. Fakat saar tamamiyle gerilemi ve in'lilerden de gevek bir hale gelmilerdir.Hazardahizmeti, 360 ancak garnizonvazifesi ile askeri talimden ibarettir, fakat bunlar da okaz yaplr. Takriben 1000 kii muhtelif karakollarda komutan olarak veya at srleri yanma yerletirilmi ve Kalmk, iba, Solon ve Chambing'ler arasnda bulunanyksek Manu subaylar yannda hizmet grmek zerekonmutur.378SiBiRY A'DAN II.361Hkmetin mali durumu tahamml edilir bir haldedevam ettii mddete, Manu'lar mreffeh bir hayatsrmlerdir, nk hkmet onlarn her eyini teminetmitir ; boyun emi olan halklar, bu tufeylilerin iyiyaayna gpta ile bakmlardr. Fakat hkmetin malidurumu fenalanca, Manu'lar btn dier halklardandaha kt bir vaziyete dmlerdir. Onlarn cretlerisenelerdir denmez ve kanun gereince bir ile uramalar yasak olduundan byk bir sknt ulunur ve ok defa alk ve sefalet ekerler. Bana haber yetitiren kimseler, ister adi asker, ister aa rtbedensubay olsun, Manu'larn ektii mthi sefaleti anlatpbitiremezlerdi, bana Kulca'da yle Manu askerleri gsterildi ki, bunlarn kyafeti karakollardaki Solon klhanbeylerinden farkszd. Ancak makam icab halk ezmek.-ve bu suretle bamsz gelir temin etmek durumundaolanlarn vaziyeti biraz iyidir, ve bu gibi yerler de azdeildir.Btn vilayetin idaresi, tabii olarak Manu subaylarnn elinde bulunmaktadr. Bu idare, askeri ve sivil olmak zere ikiye ayrlr.Ordu tmenlere blnm ve balarna bir Darin tayin edilmitir. Tmenler tugaylardan ibaretti;.iarnda Galday ve Meyen-Amban'lar vardr. Alay subaylar unlardr : Ugerida ( Albay) , lchida( Binba) , CergiYanggin ( Yzba ) , Fundu-'Boko (Temen ) ve Boko( Assubaylar) . Kurmay subaylarna Daloya, yksek subaylara [se sadece Loya derler. iba, Solon ve Kalmk birlikleri Meyen-Amban'larn emri altnda bulunur, bunlar ayn zamanda askeri kolonilerin en yksek askeri hakimleridir.361 Tabii olarak btn halk iine alan sivil idardrt paraya bli.inr :1 ) i-Yamun ( Cin'li ve Dungen'lerin mahkeme vepolis idaresi) ;362L VADS:rrn2 ) Dung-Yamun (btn dier halklarn mahkeme-si) ;3 ) Erzak ileri idaresi ;4 )Sikke.Her iki mahkemenin bamemurlar . iki Daioya olup,yanlarnda birer yardmc( n-Yang) vardr.Erzakidaresinin banda da bir Daloya bulunur, fakat sikkelere n-Yang bakar.Btn vilayetin en yksek idare makam, li vadisindeki kolordunun bakomutan olan Dzan-dz>J.de bulunur, bylece o, as'keri ve sivil idarenin en yk;sek zirvesini tekil eder. Onun yannda yardmc ve muavin olarak bir Chebei-Amban vardr. Dzan-dzn'n .amiri, Lan-djo'da oturan ve bat in'in valisi olan Sunda'dr.Yksek Manu memurlarnn btn hkmet ve ikamet evleri, in ehrinden yksek bir duvarla ayolan Kra kalesinde bulunmaktadr.Her ayn 1. ve 15. inde li vadisindeki btn yksekmemurlarn Kulca'ya gelerek kendilerini Dzan-dzn'e takdim etmeleri ve ona memleketin durumu zerine rapor vermeleri lazmdr. Memurlarn kabul dolaysJyle birokmerasim tertip edilir.Sabah erkenden, gne dounca Dzan-dzn ile Chebei-Amban ata binerek, ancak kk bir memur kitlesinin refakatinde mabede giderler. Daha akamdan buraya gelmi olan blgenin yksek memurlar, sarayla mabed arasnda iki sra halinde dizilirler ; Dzan-dzn at zerinde yavaa onlarn yanndan geer ; duay bitirdikten sonra,hala beklemekte olan memurlarn arasndan saraya dner.Bunun zerine memurlar saraya, birinci avluda kendile:rine hazrlanm olan odalarna giderler ; sabah yemeinden sonra 362 onlara, bir Yasaul tarafndan, Dzan-dzn'n kendilerini kabule hazr olduu bildirilir.Dzan-dzn'n huzuruna, nce Manu askeri memurlar olan Darin ile Galdai karlar. cabeden ee eildikten sonra Dzan-dzn onlara yer gsterir ve kendile-380SBRY A'DAN II.363riyle lzumlu ileri grr. Bundan sonra aa rtbeden Manu subaylar girer ve ayn merasier alrlar. bittikten sonra hepsi kabul salonunu terkederler.; arkasndan iba, Solon ve Kalmk'larn Amban'lar kabul edilir. dareci olan Manu memurlar oturur, askerikoloni subaylar defa diz ktkten sonra bunlarn arkasnda dururlar. Bunlar ktktan sonki mahkemenin Daloya'lar girer, Dzan-dzn onlar kapya kadar gelerek karlar ; en nihayet Tatar memurlar olan Hekimile aga'y kabul eder, bunlar kendilerini yere atarlar veDzan-dzn emretmedike kalkmazlar. Kabul bittikten sonra btn memurlar ayn sra ile Chebei-Amban'a giderler.Buradaki kabul merasimi de bittikten sonra Chebei-Amban Dzan-dzn'e gider, Dzan-dzn onu kapda karlar ve yer gsterir. Karlkl birok iltifattan sonra nihayetnce Dzan-dzn ve sonra da Chebei-Amban oturur, konuma bitince Dzan-dzn Chebei-Aban' atna kadar uurlar. undan sonra Dzan-dzn Chebei-Amban' ziyaret eder. Chebei-Arnban onu kapda karlar, attan iniinde yardm eder ve giderken de yine caddeye kadar uur-:-lar., Dzan-dzn, muayyen ziyaret .gnlerinden baka, memurlar ancak ok mhim ve acele hallerde kabul eder.Sunda veya Peking'den imparator tarafndan yollanan btn emirler byk merasimle karlanr ;zandzn kendisi at zerinde ehir kapsna kadar giderek eliyi karlar ve saraya kadar onun kasnda gelir. Burayageldikten sonra eli, krmz hal denmi byk bir kabul salonuna alnr ve oturur. imdi Dl eder, bunu yksek memurlardan birine verdikten sonra 363 dokuz defa diz kerek alnn dokuz defa yere dokundurur. Ancak bundan sonra mhr aar ve aym. ekilde dokuz defa diz ken memurlara imparatorunemrini okur.Dzan-dzn ordunu...11 bakomutan ve btn vilayetin en yksek adli hakimidir. Mahkum edilmi olan herkes Dzan-dzn'e bavurarak temyiz talep edebilir. Bu I /36 L VADSmaksatla Dzan-dzn saraynn bulunduu byk avluya byk bir in zili (Dumbak )konmutur, ikayetiolan herkes bunun yannda olan bir tokmakla buna vurur. Dumbak sesi duyulur duyulmaz derhal sarayn kaplar alr, Dzan-dzn hemen mahkeme salonuna giderek yksek memurlar tmak ve ikayeti dinlemek mecburiyetindedir. Bu gibi hallerin bir raporla derhal Peking'e bildirilmesi lazmdr, bu bakmdan kanun ok sk olduu 1in hibir vali ikayetinin haklardan faydalanmasna engel olmaya cesaret edemez.Bu mracaat ok rahatsz ettiinden, Dzan-dzn'ler kanunu atlatmak iin , bir yol bulmular ve her biri, Dumbak'n vurulmasna engel olmak iin drt adam koymulardr.Son yirmi yl iinde Dumbak ancak bir defa ses karmtr, bunu da ta atmaya muvaffak olan b Tarani yapmtr. ikayetinn hakk tannm.l ve sulu memur cezalandrlmtr ; fakat i bittik misali kimse taklit etmesin diye davacya krk denek vurdurarak alt ay hapse attrmtr. Byzden, imdi Dzan-dzn'e ikayetini bildirmek isteyen bir kimsenin, ya onunla sokakta grmesi veya evine sokularak herhangi bir ekilde konumaya almas icaheder.Dzan-dzn, vilayetin dier ksmlarnda olan vukuatve hadiselerden postalar vastasiyle haberdar edilir, okar hallerde Chebei-Amban' icabeden yere yollar.A d 1 i i d a r e. Dzan-dzn'n emrinde alan memurlarn vazifelerine gelince, bu yolda aneak adliye memurlar zerine biraz ak bilgi edinebildim, nk onlar, bana haber yetitirenlin faaliyet sahasna 364: daha,yakn bulunuyorlard. Adli muamele ok alaka ekici biri olduundan, bu husustaki haberi, yirmi yl kadar Hekim'in yannda vazife grm ve sk sk alarda bulumnu olan bir Tarani tarafndan bana bildirUenlerden aada aynen tercme ederek vereceim.Kri:i kalesinde iki adliye saray vardr, bunlardan6382SBRY A'DAN II.365biri Dung-Yamun, dieri de i-Yamun'dur ( dou ve batsaraylar) . Bunlarn en yksek memurlar, yl :nPeking'den gnderilmi ve akl ve bilgileriyle tannmolan iki Daloya'dr. Onlar, li halklar arasnda cereyaneden btn iyi ve kt iler zerine hkm vermek zorundadrlar.Bir adam ldrlecek veya srlecekse, bunu Dzandzn'e bildirmeleri lazmdr, bu hususta son kar ona aittir. Btn dier cezalar kendileri icra eder ve ancakondan sonra bildirirler. Daloya bir kimseyi lm cezasna arptracaksa, onu son sorgu tamamlannca Dzandzn'e gtrr, Dzan-dzn mcrimden bir daha hadisenin ikrarn talep eder. Bunu tan sonra ona bol yemek ve rak verilmesini emreder ; mcrim bundan sonra bir subay ve askerler tarafndan gtrlerek ldrlr. in'lilerce Gau-tung-Hi denilen idam ileri yldiki defa vukubulur ; bunlar hakknda imparatoraderhal rapor yollanr.Burada bir de una iaret etmek istiyorum : Kulca'daki Rus konsolosluu sekreteri bana, Dzan-dzn'n, lm cezalarn imparatorun tasdiki olmadan icra edemediini sylemiti. Bunla hangisinin doru olduu hususunda bir neticeye varamadm.iba, Solon, Kalmk ve Tarani'lar adli ilerdeDung-Yamun'a, in'lilerle Dungen'ler ise i-Yamun'abaldrlar. in'lilerle Dungen'lerin dier halklarla olananlamazlklar da Dung-Yamun'da grlr. lm veyasrgn'le cezalandrlacak canilerin hkm ii, in'li veDmgen olmasalar dahi i-Yamun'a havale edilir. Gereki-Yamun ve gerek Dung-Yamun'da, biri Daloya (bamemur) ve dieri de n-Yang olma}\ zere iki yksek memur vardr. Bu memurlardan herbirinin emrinde, vazife grmek zere 500 adli memur vardr 365, bunlardan ancak ehirde ve adliye saraynda vafe gren bir ksm Kra'de otur, dierleri ise btn li vadisinde, ve bilhassa Dan'da, yerlemilerdir. Orada, skunet ve intizama bakmak maksadiyle muhtelif ehir ve mevkilerde n-366 L V :l.DiSi3ts3bet evleri kurulmutur. Herhangi bir yerde bir hrszlk, baskn veya kavga .olduu takdfrde, sulular mahkeme memurlar tarafndan yakalanrlar. Bunlar bata yattrmaya alarak ediye talepederler ; ii tamamlyamazlarsa canileri adliye sarayna.teslim ederler. Birok vukuat, mahkeme memurlar tarafndan kapatlr, ,nk onlar, adliye saynn hamemurlarndan daha ,az hediyelerle kanaatlanrlar. Bundan dolay yz vakadan aa yuak onu Yamun'a.gelir.ldrc kavga, katil, yangn karma, sahte parayapma gibi ar cinai haller, Daloya veya n tarafndan yerinde tahkik edilir ve sulular muhakkak surette hapisaneye gnderilir.Dung-Yamun Kulca kalesinde bulunmaktadr. Caddeye bakan byk kaps ( da-ming) vardr. Bundan geilerek byk bir avluya girilir. lk avlunun dou tarafnda, mahkeme memurlarnn oturduu bi vardr ; avlunun bat tarafnda ksmdan ibaret bir hapisanevardr : 1 ) Ar caniler hapisanesi ; 2) Tahkikat safhasndaki maznunlar hapisanesi ; 3 ) Memur, zengin ve kadnlar hapisanesi.Birinci avludan geildikten sonra ikinci kapya varlr (r-m;ing) . Bunun arkasnda da bk avlu vardr. Bu avluda, Daloya'nn emrindeki dairelerin yerletii evlervardr. Burada, li vadisindei btn boylardan birokyazc ve tercmanlar bulunur. Bunlarn en b.yk memuru, r-Loya'dr( ikinci bey) . Kapda iki mahkemememuru nbet bekler. Bunun arkasndan nc kapve nc avlu gelir ki, burada aa snf memurlarnve Daloya'nn ev hizmetilerinin evleri vardr Bunlarntesinde drdnc kap ve drdnc bir avlu bulunur.Burada 366 bulunan evlerde maznunlar sorguya ekilir.Nihayet beinci ve sonuncu avluda Daloya ile ailesininhususi evleri vardr.Daloya'ya mracaat etmek istiyen bir kimse evvela,384SiBiRYA'DAN II.367Da-ming'deki mahkeme memuruna bavurur v e ikinciavludaki katiplere gtrlr. Orada Daloya'dan ne istediini bildirmek mecburiyetindedir. Kendisine bir dileke yazlr ve bunun iin yarm Sar-Yarmak ( takriben 40kopek) alnr. O, dilekeyi alarak Daloya'nn Yasol'unagider ve bunun makama sunulmasn rica eder, ii bittikten sonra da memnuniyetle bunun karln sunacam syler. Bunun zerine Yasal, gerek kendisi ve gerekr-Loya iin muayyen bir para ister. Dileke sahibi ileYasol bu para zerinde anlatktan sonra, teki r-Loya'ya giderek onunla meseleyi konuur. r-Loya, vadedilen hediye nceden verildii takdirde ii yrteceini syler. Bunun zerine Yasodileke sahibinin yanna dnerek Daloya'nn u anda ok megul olduundan dilekeyi kabul edemiyeceini bildirerek : baka zaman gelin,der ; eer vadedilen hediyeleri nceden verecekse, nimdiden yaplma ihtimallerini aratracan syler.Bylece dileke sahibi iin hediyeleri nceden vermekten baka are kalmaz, nk o pek iyi biki, hediyesiz hibir zaman kabul edilmiyecektir. Bu i tamamlandktan sonra r-Loya meseleyi Da-Loya'ya arzeder ve tamamiyle haksz olsa dahi, meselenin dileke sahibininlehine zlmesi iin onu ikna etmesini bilir.Adliye sarayna giden bir kimse, iini ancak hediyelerle sona gtrebilir, bunsuz hibir netice alamaz ; bu yzden adamlar Yamun'a gitmekten korkar ve ii mahkeme hizmetilerine sunduklar kk hediyelerle kapatmaya alrlar, nk onlarda belki 3 ruble ile baaklr ama, Yamun'da 30 ruble demek gerekir ; nkDaloya, aa smf memurlarn kazanlarna itirakeder. Fakat Daloya esas gelirini, paralarn toplamayayardm ettii byk tccarlardan temin eder. 367 Daloyaen fena borludan dahi paray almasn bildiinden bununbir ksmn kendisine koparr. Yukarda zikredildii gibi,katil ve yaralama halinde Daloya cinayet yerine bizzatkendisi gider ve o civarda oturan halktan bir nevi vergi (Van-si) alr. Eskiden bu Van-si 60 sar iken, imdi 300-400 sar (takriben 240-320 ruble) dir.368 L VADS385Caniler sorguyaekilecei zamanDaloya bununn akamleyin gelir ve gece yarsna ( nc Cing' e)kadar orada oturur. Yanndaki adama sorgunun ba.lamasn ve mahkeme memurlarnn toplanmasn sy,ler. Yanndaki adam bir aa paras ile yere vurur veyksek sesle : "Daloya sau-tang-Hi ! " (Daloya sorguyabalyacaktr) diye barr. Bu nida, odadan odaya, avludan avluya Da-ming'e kadar nakledilir. Bunun zerine mahkeme hizmetileri de caddeye karak yksek sesle :"Daloya sau tang Hi ! " diye barrlar. Bundan sonra--btn mahkeme memurlar Yamun'da toplanrlar veDaloya da onlarn refakatinde duruma salonuna gider ;mahkeme memurlar : denek, s-wa-sa ( deri ile gerilmibir tahta, cannn yuzune vurmaya yarar) , zencir vemuhtelif ikence aletleri gibi eyleri getirerek Daloya ''nn nnde yere dizerler. Daloya , masann nnde birkoltua yerleir, onun her iki tarafna sorguyu zaptedeniki katip oturur.Bunun zerine maznunlar getirilir ve balar ak olarak Daloya'nn nnde eilirler.imdi usulne gre sorgu balar. Daloya'nn nde, i.erisinde ubuklar bulunan bir bardak vlardan herbirinin zerine 1 den 100 e kadar bir rakam yazlmtr.Daloya mcrimin inad karsnda hiddetlenirse, bardaktaki ubuklardan birini alarak fi. yere atar. Mahkeme memurlar ubuu kaldrarak zerindeki rakama bakarlar ; sorguya ekilene, bunun zerinde yazal olduu kadar denek vurulur. Daloya ok fazlakzarsa, btn barda yere frlatr, bu takdirde mcrimin btn bu dayaa dayanmas ve Daloyaurdurnazsa cann vermesi lazmdr. Sulu 368, mahkeme memuruna her darbe iin bir miskal ( 10 kopek verdii takdirde, o kaamak yaparak yere vurur, faka1.:bunu o kadar ust>Jkla yapar ki, Daloya farkedemez.Her iki katip de maznunun btn ifadelerini kaydederler. Maznunun zikrettii ahitler de mahkemeye arlr ve vaka hakknda onlar da iyice sorguya ekilir. lk386SBRY A'DAN II.369gnde Daloya mcrimden ancak hakikati sylemesinitalep eder, ona bugn dayak atlmad gibi korkutulmazbile, ok yumuak muamele grr. kinci ve nc sorguda daha sert davranlr ve bundan sonracvap karlatrlr. Her ifade ayn ise i abuk biter, fakat mcrimin ifadeleri biribirinsa ikencetatbik edilir.kencenin ilk gnnde s-wa-sa ile mahkumun yzne vurulur veya kendini kaybedinciye kadar zencirlerin zerine diz ktrlr. Hibir ey ikrar etmezse, drt-be gn sonra tekrar getirilisefer ikencedaha iddetli olur. Ayak tabanlarna vurulur veya at klndan yaplm bir ip beline geiriler bir lobut vastasiyle, ip derince ete batncya kadar evrilir. krar etmedii takdirde yine hapisaneye gnderilir. Birka gn sonra nc bir ikenceye tabi tutulur : alt konkav ekian bir bakr kazan ba zerine konur ve ierisine kzgn kmrler atlr, veya, daha mhim handen at kl geirilerek ekilir, dndrlr veya bir taraftan dier taraf ekilir. bu son ikdetli ar verir ve birok mcrimler derhal akllarn oynatrlarm, bu yzden ender kullanlHer ikenceye katlanarak sulu olduunu ikraretmemise, serbest braklr, eer bir eyler sylemise,eski ifadeleriyle karlatrlr, nk onu, ac yzndenyanl ikrarda bulunduu iin mahkum etmek i.stemezler ; bu yzden, ikenceye tabi tutulan kimsenin her ;: ikence arasnda adi sorgu eklinde de ifadesi alnr.Daloya'nn verecei ceza : ya 369 hapis, ya Kobak(mahkumun karamyaca bir aa paras ) olur, veya gnahkara bir demir paras taklr ki,e tamak mecburiyetinde kalr. Bu son iki ceza bilhassa sk sk tatbik edilir, nk bunun deet iin hibir masraf yoktur ; mcrim, bu nesnelerle kendi boyunun memurlarna teslim edilir ve onlar da nezaret ederler. Her byk ehirde, boyunlarn zedelemesin diye tahta boyunduruu bir yk gibi elleriyle yukarya kaldrarak ta-3 70Li VADS38iyan ve serbest dolaan bu gibi birok mcrimlere raslamak mmkndr. Kulca'da grdm bir cunluunda bir demir direk ve bir kre tayordu, direk,takriben 1 arn uzunluunda bir zencirle boynuna aslm, kre ise 2 arn kadar uzunlukta biekle sol ayak bileine raptedilmiti. Zavall ilerlerken kreyiayaiyle itiyor ve onu 1 arn kadar ileri yuvarladktansonra demir direi iki eliyle yakalyarak gc yettiikadar ileriye koyuyor ve bundan sonra bir veya iki admatyordu. Byle bir kimse elE adm gittikten sonra tabilo kadar yorulmutur ki, artk oturmak zorunda kalr.Otururken ve yatarken demir ssler ona pek zarar vermez. Btn bu mahkumlar iin, tabiidir ki hayatlarm dilenerek kazanm,aktan baka yol kalmaz ; bir ey verilmeyip de alktan lrlerse. hkmet onlara pek aldrmaz.Maznunun zerine ykletilen ey ar bir crmise, Dung-Yamun Daloya's, mcrimi o zamana kadartutulmu btn zabt evrak ile birlikte i-Yamun'a havale eder ve mesele orada bir daha tahkik edilir. Canisulu bulunduu takdirde, vaka hakknda Dzan-dzn'8rapor verilir ve o da lm veya srgn cezasn tatbikeder. Bu ok ar bir crmse, mcrim Paking'in tesindeki scak Yang-nan, i-nan, Y-nan vilayetlerine srlr ; daha hafif bir crmse ancak Baykya Lan-djo'ya yollanr. Uzaa srlenler artk oradan hibir zaman geri dnmezler, yakna sr ise umumiyetle birkasene sonra vatanlarna avdet ederler ; sakin yaarlarsaonlar da rahat braklr, fakat tekrar fenalk yaparlarsabir daha srlrler. 370 Durumlarn dzeltmeyip ikincidefa dndkleri takdirde lme mahkum edilirler.Adam ldren bir kimse her zaman idam edilir ; fakat byle hkme tabi olan derhal ldrmeyip, umumiyetle iki veya yl hapiste tutarlar.Bana malumat veren zat, raporunun sonunda ylediyor : li vadisindeki yedi halktan hibiri, mcrimleriManu'lar kadar iyi sorguya ekemez ve onlar bu yolda388SBRY A ' DAN I L3 7 1dier halklarn hakimlerinden daha adil hareket ederler, ahaliyi bask altnda tutup ok hediye. istemese idiler, onlardan daha iyi hakim olmazd.li vadisinin mali durumu imdi olduka kt birmanzara arzetmektedir.Merkezihkmet, senelerdirordu ve idare iin lzumlu parann yollanmasn durdurmu, hatta stelik vilayetten byk mikvergi de istemektedir. Manu askerlerihemen hemen alktanlecek derecededir, koloni askerlerine cret verilmez vebylece hkmetten soutulmulardr, Tatar'lar iliklerine kadar emilerek imha edilmektedirler. Uzun zamandan beri maa alamyan memurlar, hayatlarn temin edebilmek iin halk ezmek zorunda kalrlar. Yksekmemurlar, kendi seviyeleriyle uygun bir hayat srebilmek iin, aa derecedeki memuriyetleri en ok para teklif edene verirler. Hkmet makinesi ancak bykglkle srnmekte ve her an durarak yuvarlanmaktehlikesi gstermektedir. Daha 100 yl nce Asya iin birkorku tekil eden Manu hakimiyeti, hi olmazsa Qindevletlnin bat vilayetlerindesonuna yaklamaktadr.Halbuki bilhassa bu vilayetler ok zengin i kaynaklaramaliktir ve muntazam; bir idare verildii takdirde kendi kendilerini idare edebilirlerdi, fakat Manu'lar son birka on yl ierisinde memleketi ykseltmek iin hibirey yapmamlardr, almak ve almak onlarn biricik d ncesi olmutur. li vadisinde beslenen nispeten bykbir ordu, tabii.dir ki, kk bir blge ile ayakta tutula7maz, bunlarn bakm iin in'den yardm gelmesi 1cabeder, merkezi in'deki isyandan ve imparator Dau-Wanv,'n lmnden sonra bu yardmn arkas kesilincevilayetin ykselmesi iin biricik are 371 ordunun kltlmesi olurdu. Hkmet, bunu yapacak e kasasn son damlas.:na kadar kurutacak olan mali oyunlara girimive tabiiyetinde bulunan halklar ezerek onlar kendisinden uzaklatrmtr. Burada, kulama r gelen bu mali ihtikardan bazlarn biraz aklamak istiyorum.Hkmet, imparator an-fung'un hakimiyetinin ilk372L VADS389senelerinde ufak bakr sikelere daha yksek bir kymetvermek suretiyle masraflarn kapatmak istemitir. Bunu tahakkuk ettirebilmek iin normal kymetiyle 15 kk ( yani iki kopek ) Yarmak deerinde byk Yarmakdkmler ve bunu 100 Yarmak karl. ile (takriben12 kopek) piyasaya srmlerdir. Yarmak'lar dklmeksuretiyle meydana getirildikleri iin, eldeki nmuneyegre yeni modeller hazrlamak wr bir i olmamtr ; yle ise eski kk Yarmak'lar bylterealt misline karmaktan daha karl ne i olabilir ? Byleceksa zaman ierisinde li vadisinde kk Yarmak artkgrnmez olmutur. Dzan-dzn'n btn tehditleri hifayda vermemi, byk Yarmak dkenlerin lmle cezalandrlacaklar bildirildii halde halk yemak dkmekte devam etmitir. Birok kalpazanlar yakalanarak ikence ile ldrlmler, fakat yYarmak dur-madan dklmtr. Hibir ey yardm etmemi, hattakorkun Chochancan cezas bile : bu cezaya tabi tutulanmcrimler, boyunlar iki tahta arasna skm olarakbir kafesin iersine yerletirilirler, fakat yatamadklargibi oturamazlar da, byle bir kafesin iersinde hi kimse gnden fazla yaayamaz.nceden tahmin edilecei gibi mthi bir pahallkbalam, ticaret ve i sekteye uramtr. O zamanDzan-dzn, byk Yarmak'n mezkr gnden itibaren 2Fun, yani 15 Yarmak ( esas kymeti ) olarak deerlendirilmesini emretmitir. Zorla tatbiki istenen bu tedbir ancak suu olmayanlara zarar verdiinden yeni bir hcuma sebep olmutur. Halk byk ynlar halinde Dzandzn'n saray nnde toplanarak emrin geri alnmasTccarlar da halkn banda bulunduklar iin ,Dzan-dzn de birazdan emrinin akll bir tedbir olmad1-n an!am1 ve bunu yeni bir emirle deitirerek : i-Yam un bir ay zarfnda her byk Yarmak0 kk Yarmak mukabilinde alacak fakat bu mddet iinde tes lim etmiyenlere ancak 15 Yarmak verilecektir, demitir.Bu ay zarfnda, imparatorluun sarfetmi olduundanen az yirmi misli fazla Yarmak getirilmi bylece hk-390 SBiRYA"DAN II.3 7 3:met bu muameleden byk bir kaypla kmtr. Bunun gibi, kalpazanlk yapmayan btn namuslu de zarar grm, anca:\{ dolandrc ve sahtekarlar k ar etmilerdir. Bu mali muameleden beri li vadisindealveriin ok azald syleniyor, ayn tarihten sonraYarmak'm tartlmas da adet olmutur.Bylece hkmet kasas boaldktan sonra, gumucevheri arayp gm kazanmak suretiyle mali durumudzeltmek istemilerdir. Kngas da civarnda byk maden ocaklar alm, fabrikalar kurulaakn ii 3 yl altrlm, fakat maalesef gmn izine bileraslanmamtr. Bundan sonra bir Tatar'n gm bulduu rivayet edilen arbugui danda da ayilmitir. Burada da btn kuvvetle yllarca alldhalde ancak biraz bakr km, gm yine bulunamamtr. Bylece bu iler de durmutur. Son an takriben 400 verst mesafede bulunan Bay-Yangu danda da byle bir ocak alm ve 600-800 ii hibir eybulamadan senelerce altrlmtr. Bu ilere yzbinlerce Unze sarfedilmi, hkmetin son kave yzlerce Tatar ve Kalmk aileleri dilenci haline gelmitir.Nihayet i hazine aramaya kalmtr. Halk arasnda dolaan haberlere gre Ka suyunun altnda muazzamservetlerin yatt duyulmu ve bunlar karmaya almlardr. Fakat bu mit de boa kmn sarfedilen ;ahmet ve masraf beyhude olmutur.O tarihten sonra hkmet bu gibi cesurca ileregirmekten vazgemi ve sessizce kendisini talihine brakmtr ;Manu hakimiyeti burada, batda devrileceign bekliyerek ar ar srnmektedir.373 te bunlar, li vadisi zerine 1862 ylnda toplam olduum haberlerdir ki, memleketin edurumunu anlatan yegane tasvir olduundan bilhassa .enterasandr. Daha 1863 ylnda, nceden tahmin ettiim gibi kargaaklklar balam ve birlemi Tarani'larla Dungen' -374L VADS:J 9 Ller li vadisinde Manu hakimiyetini ykmaya muvaffakolmulardr.Eski li vilayeti yerine burada, Urumi'daDungen devleti , Kagar'da Hocalik devleti ve Kulca Tatar'larnm Tarani devleti olmak zere devlet meydana gelmitir. li vadisinde bu hadiseler cereyan ederken ben , Abakan vadisnde, Altay'da ve rti'in orta blgelerinde seyahat ediyordum. Ancak 1868 yllnda Semireinskaya Oblast ( Yedisu blgesi) nin kuzey ks".!ndan getim ve burada, zorlukla hayatlarn idame ettiren biro Kalmk, in'li, iba ve Solon mltecilerine rasladim. Fakat anc ertesi sene, yani 1869 yaznda, Semireinskaya Oblast' ziyaret edebildim ve 1. - 16. hazirana kadar li vadisinin eski in snr boyunda, Borochudzircivarndaki Rus karakolunda kaldm. imdi, o zamankiikametim esnasnda tutmu olduum hatra defteriminyapraklarn sralyacam.(1 haziran 1869 ) . Dn Altm-Emelski yannda (Koksimkaya Stanitsa'nn gneyinde nc istasyo) posta yolundan ayrlarak, Altn-Emel ( Altn eyer ) da geidini atk. Geni ve zemini talk bir vadi. Tlk Bulakve Tgrk nehirleri boyunca ayn isimdeki karakolakadar gittik ( mesafesi takriben 40 verst ) . Yer her tarafta talk ve verimsizdir. imdi yol, Ayna -Bulak ve Sask-Kl boyunca ilerlemektedir ; akamleyin Kongrlng karakoluna vardk ( 40 verst ) . Gney tarafmzda,bizi li nehrinden ayran Katu da srt bulunmaktadr.Sabah erkenden yola ktk.Yol nce Katu dann kuzey kenarndan gider. Manzaa hi deimiyor, her tarafta baz yerlerdklkla blnen ayn talk zemin. Takriben 15 verst sonra Kuybun nehri vadisine vardk. Burada arazinin li vadisine iki taraa halinde indii ak olarak gzkmektedir.Arazi, Altn-Emel da srtndan, meyilli bir374 Katu. srtna kadar inmektedir ; bu dzlk, gneyden yksek olmayan bir dalkla evrilmiTarak ve Kuybun gibi birok nehirler bunun iersinde geni ve392SBRYA ' D.A:\' 1 1 .3 7 ;)dz ovalar meydana getirerek li'nin esas vadisi!eularlar. Takriben 25 verst sonra Kuybun karakolunavardk. Vadi ukuru nde ok dar ve sivri kayalarla evrilmitir. Tam nehrin kenarnda ok bit vardr, vadi gneye doru geniler ve akllarla rtldr. Nehir boyunda birok allklar vr, yabani badem allar ve nehrin kenarnda trl renkte iekler.Karakolun civar bol ayrlkla rtldr. Kuybun'dansonra yol li'ye muvazi olarak douya dner. Kuybundann uzantlarndan getik.Yol , 15 verst mesafede,az ok yksek dalga halinde dalarn zerinden uzanyor,sonra olduka derin bir boazdan geiyor. Dadan duvarlarn acayip manzaras vardr : tuz ihtiva eden kil duvarlar, ufki sath ve acayip kubbelerle pek muhtelif renkte katlardan ibarettir, kat kat sk bir tuz takas ilertlen yerler, duvarn zerinde. kardan izgi gibi beya.zrengi ile parlamaktadr.Trgan nehri vadisine kadardzlk umumiyetle akl,kum . ve balkla rtldr.Bitki ok ehemmiyetsizdir ; birok yerde sk allk veok miktarda Sii.ksal fundalklar var. Trgan'in batsnda birka verst gittikten sonra talin ve bol ot peyda olur. Tam Trgan'in sahilinde Borohudzir adnda Rus karakolu bulunmaktadr ; buras tek katl uzu; birka binadan ibaret olup , burada iki piyade bl ve50 , kadar Kozak yerletirilmitir. Binalarn bazs kla .bazs depo ve bazs da subaylarn otu.rma evidir. Birlik komutan binba P . , bana bir yeryrmak lutfunda bulundu. Bu bay, ayn zamanda her bakmdanbulunmaya da sz verdi. Karakolun etrafnda. yarm da'ire halinde dalm olan ve li vadisin in blgesinden gelen. 800 kadar mltecinin evleri bulunmaktadr ; bm:lar eski blgelerinin snrnda konmulardr.Mlteci evlerinin ou, gelii gzel kurul.mu balkkulbelerden ibarettir ; yerleenlerin, burada daimi ikametgah kurmak istemedikleri ilk bakta grfyor. Kulbeler ok kk olup, 375 kerpiten yaplm, kam tan bir itle evrilmitir. Tam kulbenin yannda sebzebaheleri yaplm ve buraya msr, ttn, bilhassa ok3 7 6L VADS393miktarda afyon, bundan baka sebzelerden turp, algam,sarmsak ve soan ekilmitir. Bu sebze baheleri, msavi olarak sulanabilen kk ve muntazam rer drt gen eklindedir. Her tarafta fakirliin hakim olduu ve yerleenlerin isyandan ancak hayatlarn kurtardklargrlyor. Refakatimde bulunan iba'li ( Bita ) , btn k benimle geirmi ve Vernoye'den, Borochudzir boyundaki .akrabalarna yaknda geleceini bildirerek haber yollam olduu iin, buraya geldikten sonra odam ksazaman ierisinde Bita.'ninakrabas iba'li mltecilerbdoldu. Bu ziyaret esnasnda ben sessiz seyirci olarak kenarda kaldm. Selamlama esnasnda sk surette sraya riayet edilir. Yal akrabalarn nnde diz klr, genakrabalar kendileri sayg gsterir, ayn yatakiler karlkl di,z kerler. Bu gibi merasimli selamlamalar, seyirci iin ok komik geliyor. Akamlita ile, ibii kolonisinin baz ksmlarnda bir gezinti yaptm, beni,Manuca konuan bir Rus olarak hayretle karladlar.Olduka byk ve i,yi tertiplenmi bir evde oturan Bita' -nin kardeini de ziyaret ettik ; o, mcadele esnasnda malnn bir ksmn kurtarmaya muvaffaklmutur. iba'lerde aile uzuvlar arasndaki sk ba seetmek benim iin ok merakl bir hadal ve gen akrabalararasndaki kesin ayrlk her hareketlerinde grlr, selamlarken, otururken, bir ey uzatrknuurken,.her zaman yal ile gen arasndaki fark gze arpar.kltr tesiri altnda kalm btn halklarda, akrabaln her derecesine ait yal ve genler arasnda ad farknn mevcudiyetinin sebeplerini ite ba anlyabili- yoruz. Kltr mnasebetleri, bazan anlalmyan dil hadiselerini de aklar.( 2 haziran ) . Bugn Rus subaylar benimle ok megul oldular. Burada baz merakl eyler rm. Mltecilere silah datld, 376 fakat bu tedbirden pek holanmadklar grlyordu. Taran kadar korkuyorlard ki, hibiri onlarn zerine atee cesaret edemezdi. Btn bunlar, zavalldamlarn ok ektiini gs-394SiBiRYA.DAN II.3 7 7teriyordu. Birlik komutan, koloniyi biraz intizama sokmak maksadiyle, adamlara bir ihtiyar semelerini teklif etti. imdi adamlarn, iki iba subaynn tabiiyetindenkurtulmas icabettiinden, byle bir tedbire ihtiya grlmtr, nk imdi in hkmetine brn emri faydadan ziyade zarar verebilirdi.Fakat bu tedbir tatbik edilmemitir. Adamlarda, bir memur seimi zerine hibir anlay yoktu ; onlar komutana hayretle baktktan sonra yle dediler : "Bizim birUgeri-da'mz ( iba memuru) var ya ; eer beenmiyorsan onu azlet ve bu vazifeyi zerine almas iin bakasna emir ver, emir senindir, biz itaat ederiz." Bu da gsteriyor ki, bir halk itiyat edindii ilerin haricinde bir yola srklemek ne kadar zordur. Bundan baka duydum ki, adamlar buraya, in hkmetinin arzusu hilafna yerlemilerdir. Bir in memuru, onlarn birka defa uguak'a gmelerini talep etmitir. Ugeri-da reddetmi ve halk da onu dinlemr. Yerleenler, Tarani hakimiyetinin yaknda sona ereceini bekliyor ve bu takdirde vatanlarna dnen ilk kimseler olacaklardr. Tekrar in tabiyetine getii takdirde Ugeri-da'nnurumu iyi olmazd. '];'rgiin'den Kra'nin gerisine kadar arazibo kalm , ehirler yklm ve tarlalar kurumutur ; livadisinin en bat ksm bir lden ibarettir. Duhgen'ler dedaha douya gitmi olduklar iin burada kimse oturmuyor. Bu civarlarda, bazan ancak tek tk Kazak'lardolayor. Eskiden Rus tabiiyetinden olan Suan boyuKazak'larmn bazlarnn Tarani'lara getii syleniyor.Bitli beni, evde olmayan kardeinin evine yemeedavet etti. Biz de gittik. Yemekler, alak ayakl kkmasalarda kapnn k2.rsnda bulunan ykseklie konmak suretile takdim edildi. Masann sa veuna misafirler 377 yani Bitli ile ben oturduk. Yal bir akraba masann arkasna meldL Kadn, yemekleri p.orselen kaplarda getiriyordu : Pelmen ( ufak ufak hamur paralarna sarlm ince kyma, et suyunda pimi ) , kzartlm et, turp, salata, pirin, hal Yemek ok temiz hazrlanm ve lezzetliydi, ancak soan ve bi-378L VADS395beri fazla idi. Ev sahibi erkek ve kadn son derece mltefit ve naziktiler ; hemen hemen ak sahada yaadklar iin kusura baklmamasn rica 'ediyorlard.Ev kadnlarnn giyimileri olduka temizdi ; ipekten ssleri bulunan uzun, mavi gmlek giymilerdi. Kadnlarn salar temiz taranm, sa zan;k ile slatlm ve aynen inusulnce gmten bir ok taklmt. Kzlarn uzun vesarkan rgleri vardr. Umumiyetle saf Mool tipindedirler. Btn kadn ve kzlarn trnaklaryanm , parmaklarnda birok yzkler vardr. Kulanmuhtelif yerlerine ift kpe taklmtr.Kadnlarnbtn hareketlerinde bir cilvelik vardr, hoa gitmek isterler. Ttn ok kullanly;or, hattalar bile.Burada yerleenlerin ou,eskiden Solon ehirlerinde oturmu olan iba'lerdir, sonra birok Solon aileleri ve in'liler vardr.(3 haziran ) . Sabahleyin kendisini ince olarak Ugeri-da De diye takdim eden ( esas ismi Dein'dir) Solon ehirlerinin eski komutan beniziyarete geldi ; ondan,Solon kolonilerinin isyandan nceki durumu zerine bazeyler renebildim ki, bunlar li vadisine ait 1862 tarihli tasvirlerimin bir btnlemesi saylabilir.Daur'larn askeri kiolonileri, tti nehrinin her iki tarafnda 16 ehir . ve kyde yerletirilmilerdi. Manurya' -dan buraya, takriben 90100 yl nce gmlerdir. Bu raya getirilen ve Tunguz dili konuan halklar : iba,Dachor-Solon ve Ongkor-Solon'lardr.iba'ler Manu' -larla ayn boydandr ve Manu yaz dilinqe konuurlar.Ongkor-Solon'lar, Maniagir azna yakn olan ok farkhbir Tunguz lehesi kullanrlar, nihayet Dachor-Solon'larda ok miktarda Tunguz szleriyle karm bir Moolaz kullafurlar.378 !ba kolonisine mensup olanlar li vadisine okabuk alarak saylar yldan yla artt halde, Solon. kyllerinin says seneden seneye azalmtr ; bu yz-396SiBiRY A'DAN II.3 79den hkmet, otuz senelerinde gneydeki iba koloni-!erinden birok kimseleri alarak, zayflam Solon sancan takviye etmek maksadiyle li'nin sahiline yerletirmek mecburiyetinde kalmtr, bylece birka bin iba kyls resmen Solon, olon bayrana balolarak gsterilmektedir.Her iki koloni sekizer enr veya sancaktan ibaretolup, birlikte bir ordu grupu tekil etmilerdir. Bu ordubirliinden herbirinin banda bir Meyen-Amban (Tugeneral) bulunmu ve makam in Kulca'snda Tatar'!ar Kra, iba'ler li der) olmutur. Meyen..:Amban umumiyetle Manu'lardan olmu , fakat sk sk iba veya Solon'lar da bu makama kadar kmlardr. iba-Solon'lar zaten kendilerini hep nu'lara denk olarak hakim snftan sayarlar, .onlarn subaylar da, sylendiine greok defalar Manu birliklerine komuta etmilerdir. Kulca'da Meyen-Amban'n emrinde bir hkmet binas (Yamun) vard ki, buras ona tabi sekiz ehrin gerek askeri ve gerek sivil ilerini idare eden makard. Kolonistlerinidare ekli yle idi : Her ordu birliini bir Ugeri-da ( Albay) idare ediyor, onun yannda da bir ilchi-da ( Yarbay) ve bir Niru-yanggin (binba)yardmc olarak bulunuyorlard. Her iki kye bir Cergi-yanggin ( yzba) veher kye de bir Fundu-boko ( temen) komuta ediyordu.Meyen'den baka btn memurlarn iba veya Solon'lardan olmas lazmd.Solon'larn yerletii noktalar unlard : 1) En batda bulunan, Borochudzir nehri boyundaki Turgen' di ( burada, Rus'lar da buna Turgen derler ) , bir kale duvariyle evrilmi alup, 300 evden ibaretti. Ongkor-Solon'lar ile iba'lerin oturduu Turgen ordunun sa kanad -na ait olup, kenarlar ssl mavi sancaklar vard.2 )Yine Ongkor-Solon'larla iba'lerin oturduu .Je 250 evden ibaret Samar ( Kazak'lar buna Car-Kent, yani sahil ehri derler ) olup, 379 etraf krkle ssl krmz sancaklar vardn ( Kazaka Tikan) takriben 10Li douda olup 300 kad3:r evden ibaretti ; burada da tek380iLi VADS397renkli krmz bayrak tayan Ongkor-Solon ve iba'Ieroturuyordu. 4) eci (Kazak'lar burasna Ak-Kent "Akehir" derler ) , 200 evden ibaret olup, Ongkur-Solon veiba'ler oturuyordu. Tek renkli sar bayraklar vard.eci, ikan'n 15 verst kadar dousunda bulunmaktadr.eci'nin takriben 60 Li dousunda, ordunun sol kanadna ait yerleme noktalar balamaktadr. 5 ) DachorSolon'larn oturduu 300 evden ibaret Chorgos, kena