!"#$%&'"(')"'*"+"(%$)"',-.-"('/%0('1.(2"$"'3%-""(#45"()"'+")"("('%(6-"+"77.(-"'7-3)%"480"9-"(:'!%0'4(/"';3%)"+83+"(' %7' +"9"(-"#%0<'""('2"-'..($"(4="(' )%"' 043+(.#%7-"(' ""('1"+79>4(%($7+"9>-' -4"<"(-:' ?..+6144+' )%"()"' >"-' 5.+#"="(-' ""(')"@%(%-%"'1.('043+(.#%7-'1.7-'-"'7-"#6#"(:' ?"' *"+"(%$)"' ,-.-"(' >"88"('03%7-' ""(' "+$' 3%-$"8+"%)"' 03+%75+36)"(-%"' 45'>"-' $"8%")'1.(')"'(4-%"'1.(')"'043+(.#%7-:'A"+7-'>"-' #.()')"+'*#.=%($"('"('

B.#"(:' C(')"'B"-' -"+'8"79>"+=%($'1.(' 043+(.#%7-%"<"' 8+4(("(' <447'>"-' @")"+.#"' 5.+#"="(-' .##"+""+7-'144+'""('8"79>"+=%($'1.('8"+4"576043+(.#%7-"(D'..($"/%"('/%0'/%9>'(..+')"' 8"+4"57"->%"<' /43)"(' 94(@4+6="+"(' "(' 83+$"+043+(.#%7-"(' )%-'/43)"('(.#.-"(:'E"-'F+4()2"--"#%0<'E4@'.9>--"')%-'"9>-"+'%('7-+%0)'="-')"'94(7-%-3-%"'"('44+)""#)"').-'""('%")"+')%"'043+(.#%7-%"<"'.9-%1%-"%-"('1"++%9>-' %('8"$%(7"#'..(75+..<'/43'=4"-"('<3(("('=.<"('45')"/"#@)"'8"79>"+=%($' .#7' ""(' 043+(.#%7-D'4($".9>-' "1"(-3"#"' 8"-.#%($' 4@' )"'@+"G3"(-%"'1.('3%-4"@"(%($'1.(')%"'.9-%1%-"%-"(:C(')"'*"+"(%$)"',-.-"('>""@-'/%9>'

%(')"'03+%75+3)"(-%"'""(')+%"7-.565"(-"7-' 4(-2%<<"#):' H##"+""+7-'24+)-'$"<"<"('4@'""('5"+744('/%9>'8"/%$>43)-'="-'(%"327$.+%($D' -"('-2"")"' 4@' >%0' ="->4)"(' 1.(' %(61"7-%$.-%1"' +"54+-%($' >.(-""+-' "('-"(' )"+)"' 4@' >%0' 8%0' ..(1.($' 1.('>"-' 5+49"7' 1.(' (%"327$.+%($' )"'%(-"(-%"' >""@-' 4=' )"' 1"+$..+)"'%(@4+=.-%"' -"' 45"(8.+"(' ..(' ""('$+44-' 538#%"<:' B.((""+' .##")+%"')"' 1+.$"(' 8"1"7-%$"()' 24+)"('8".(-244+)D' %7' )"' 5"+744(' ""('043+(.#%7-' "(' <.(' >%0' ..(75+..<'=.<"('45'8"5..#)"'5+%1%#"$"7:'I"69"(-"#%0<' %7' $"-+.9>-'4='""('2"-6-"#%0<'8+4(8"79>"+=%($7+"9>-'1.7-'-"' #"$$"(D' =..+' )%-' =%7#3<-":' ?"',"(..-' 2%#)"' %=="+7' $4"))""#7'..(7#3%-%($'/4"<"('8%0'03+%75+3)"(6-%&#"' )"@%(%-%"' 1.(' ""(' 043+(.#%7-D'-"+2%0#'>"-'E3%7'1.('H@$"1..+)%$6)"('"(<"#'8"+4"57043+(.#%7-"('""('1"+79>4(%($7+"9>-' 2"(7-"' -4"' -"'<"(("(:' H.($"/%"(' 8"%)"' <.="+7'(%"-' -4-' ""(' 94=5+4=%7' <4()"('<4="(D' %7'>"-'144+7-"#'.@$"2"/"('"('=4"-"('H="+%<..(7"'043+(.#%76-"('>"-'>")"('-"(').$"'"(<"#'="-'03+%75+3)"(-%&#"'8"79>"+=%($')4"(:'H.(-"<"(%($' 1"+)%"(-' (4$' ).-' )"'451.--%($'1.(')"',"(..-'1"+3%-'>"-'=""7-"'8%01.#'1.('+"9>-7$"#""+)"('>""@-'4(-1.($"(:

J""+'45'5.$%(.'KL'"('1"+)"+:

I322"$' <.(' 24+)"(' $"7-"#)' ).-'043+(.#%7-"('-2""'5+%1%#"$"7'>"88"(:'A("+/%0)7' %7').-'>"-' +").9-%"$">"%='"('.()"+/%0)7'/%0(').-'8"5"+<%($"('%(')"'1"+14#$8..+>"%)'1.('043+(.#%7-"(:E"-'+").9-%"$">"%='%7'""('-"+=')%"'

)44+',9>3%0-'%7'$"M(-+4)39""+)'%('""('94=="(-..+'(..+'..(#"%)%($'1.('>"-',-..-783+$7"' .++"7-' ,.(4=.' 1"+737'N")"+#.():'?%-'+"9>-'8"7-..-'3%-'-2""'5"%#"+7O'>"-'+"9>-'45'8+4(8"79>"+=%($'"(' >"-' 043+(.#%7-%"<"' 1"+79>4(%($76'+"9>-:' E"-' +"9>-' 45' 8+4(8"79>"+6'=%($'%7D'(.'""('2"%$"+%($'1.(')"'E4$"'I..)'4='>"-'%(')"'0.+"('/"1"(-%$'1.(')"'14+%$"'""32'-"'"+<"(("(D')44+'>"-'A3+45"7"'E4@'144+')"'I"9>-"('1.(')"'J"(7'%('>"-'F44)2%(6.++"7-'.#7(4$'4(-7-..('%('>"-'N")"+#.()7"'+"9>-767-"#7"#:'E"-'+"9>-'45'8+4(8"79>"+=%($'%7'>"-'+"9>-'1.(')"'043+(.#%7-'4=')"'8"#4@-"'1.('1"+-+432"#%0<>"%)')%"'>%0'

..('8+4(("(')4"-'(%"-'-"'8+"<"('2.(6(""+'>%0'%('+"9>-"'24+)-'..($"75+4<"('4=')"'%)"(-%-"%-'4@')"'%(@4+=.-%"'1.(')"'8+4('-"'45"(8.+"(:'C(')"'03+%75+36)"(-%"'%7'8"5..#)').-'>"-'8+4(8"79>"+6=%($7+"9>-'/%9>'44<'3%-7-+"<-'-4-')"'94(-+"%"('2..+%(')"'8+4('/%9>'8"1%()-:',#"9>-7' %(' /""+' 75"9%@%"<"' $"1.##"('<.('""('%(8+"3<'45'>"-'8+4(8"79>"+6=%($7+"9>-'24+)"('$"+"9>-1..+)%$):'?..+8%0' 75"#"(')"' "1"(-3"#"'<2.)"'2%#'1.(')"'8+4('"(')"'"+(7-'1.(')"'@"%-"('""('<#"%("'+4#D'8"#.($+%0<"+'%7'4@')"'043+(.#%7-'/%9>'>""@-'$">43)"('..('043+(.#%7-%"<"'"->%79>"'94)"7'"('/%0('=4+"7'(.#""@-:E"-' 043+(.#%7-%"<"' 1"+79>4(%($76

+"9>-' %7' >"-' +"9>-' 1.(' )"' 043+(.6'#%7-'4='(%"-'-"'24+)"('4()"+24+5"('..('8"5..#)"')2.($=%))"#"(D' /4.#7'8%0144+8""#)' ""(' %(8"7#.$("=%($'4@'>3%7/4"<%($:'E"-'A3+45""7'E4@'144+'

)"'I"9>-"('1.(')"'J"(7'"(')"'N"6)"+#.()7"'+"9>-"+7'>"88"(')%-'5+%1%6#"$"'"+<"()'1.(2"$"'>"-'144+<4="('1.('""('9>%##%($'"@@"9-'45')"'1"+75+"%6)%($' 1.(' %(@4+=.-%":' ?"' A3+45"7"'03+%75+3)"(-%"'>""@-'"+$'1""#'5+49"7+"69>-"#%0<"'2..+84+$"('$"79>.5"('144+')%-'043+(.#%7-%"<"'5+%1%#"$":';4'%7'""('#.($)3+%$"'$%0/"#%($'1.('""('043+(.#%7-')%75+454+-%4(""#D'<.(')"'"+(7-'1.(')"'@"%-"('%('""('/..<'$""('8.7%7'14+="('144+' ""(' %(8+"3<' 45' >"-' 1"+79>4(6%($7+"9>-D' =4"-' "+' /""+' 79+353#"37'24+)"(' 4=$"$..(' ="-' >3%7/4"<%(6$"(' "(' %(8"7#.$("=%($"(' "(' %(' >"-',.(4=.6.++"7-'7-"#-'>"-'E4@'/"#@7').-'%('>"-'$"1.#').-')"/"'/""+'%($+%05"()"')2.($=%))"#"('24+)"(' %($"/"-'""('144+.@$..()"'+"9>-"+#%0<"'-4"-7'%7'1"+6"%7-:'C(')"'N")"+#.()7"'03+%75+3)"(-%"'%7'"1"(""(7'1.('8"#.($'4@')"'043+(.6#%7-'/%9>'="($)"'%('""('538#%"<')"8.-'

4@'(%"-67"+%"3/"'043+(.6#%7-%"<'8")+""@:'?"'1+..$'%7'4@')"'A3+45"7"'03+%75+36)"(-%"')%-'7-.()53(-'-4"#..-8..+'.9>-:E"-' .()"+"' 5+"+4$.-%"@' 24+)-'

$"14+=)' )44+' 8"5"+<%($"(' %(' )"'1"+14#$8..+>"%)' 1.(' 043+(.#%7-"(:'C(' N")"+#.()' 24+)-' ""(' 8"+4"576'+"9>-D'""('+"9>-'4='8"5..#)"'7-+.@68.+"'@"%-"('-"'5#"$"(')%"'%('""('5+4654+-%4(""#' 1"+8.()' 7-..(' ="-' )"'=%77-.()')%"')..+=""'..(')"'<..<'24+)-'$"7-"#)D'(%"-'"+<"():'B"#'<3(6("(' 043+(.#%7-"(D' 2.((""+' /%0' /%9>'..(' )"' "->%79>"' 94)"7' >43)"(' "('/%9>'="($"(' %('>"-'538#%"<"')"8.-D'8"79>%<<"(' 41"+' ""(' +"#.-%"@' $+4-"'1+%0>"%)'1.('="(%($73%-%($:'P4<'>"-'8%")"('1.('""('54)%3='..('4(2"#6$"1.##%$"'="(%($"('%7'-4"$"7-..(:

J""+'45'5.$%(.'QR'"('1"+)"+:

*+%02"#'.#7'$""('.()"+"'8"+4"576$+4"5' >""@-' )"' 043+(.#%7-%"<' )"'45)+.9>-' 4=' )"' .3-4+%-"%-"(' "('54#%-%"<"' .=8-"(' -"' 94(-+4#"+"(:'?..+%(' #%$-' 44<' )"' $+4()' 144+'-4"<"((%($'1.('8"5..#)"'5+"+4$.6-%"1"('..('043+(.#%7-"(:'?"/"'+.-%4'1.('5+%1%#"$"-4"<"((%($'=4"-').('44<'$"<4/"('24+)"('8%0')"'8"5.#6%($'1.('2%"'"+' %(')"/"'-%0)"('(4$'..(75+..<'<.('=.<"('45' 8%0/4(6)"+"'043+(.#%7-%"<"'8"79>"+=%($:J%0(7'%(/%"(7'/%0('"+'-2""'2"/"(76

<"(="+<"('1.('043+(.#%7-%"<:'S"+674("(' )%"' 8"%)"' <"(="+<"(' %('/%9>' 1"+"(%$"(' /43)"(' (..+'=%0('="(%($' )"' 75"9%@%"<"' 03+%)%79>"'8"79>"+=%($'1"+)%"("(:'E"-'""+7-"'"#"="(-').-'""('043+(.#%7-'-4-'""('043+(.#%7-'=..<-' %7'>"-'3%-14"+"('1.(' 043+(.#%7-%"<"' >.()"#%($"(:'?..+8%0' <.(' $").9>-'24+)"(' ..('>"-' 7"#"9-"+"(' 1.(' (%"327D' >"-'%(2%(("(' 1.(' 1"+)"+"' %(@4+=.6-%"D'>"-'94(-+4#"+"('1.('8+4(("(D'>"-' 1"+2"+<"(' 1.(' %(@4+=.-%"D'"1"(-3""#'+").9-%"2"+</..=>")"('"('>"-'5+"7"(-"+"('1.('>"-'+"73#6-..-'..('>"-'538#%"<:'?%-'/%0('.9-%61%-"%-"(')%"')%+"9-'144+-1#4"%"('3%-')"'2..<>4()+4#'"('=%0(7' %(/%"(7'/4' %(-+%(7%"<' ="-' 043+(.#%7-%"<'1"+84()"(' /%0(' ).-' >"-' 8"(4"6

="('"+$'144+')"'>.()' #%$$"()' %7:'E"-' -2"")"' 2"/"(7<"(="+<' 1.('043+(.#%7-%"<' %7'(..+'=%0('="(%($').-')"' 043+(.#%7-' /%9>'=4"-'="(6$"('%('>"-'538#%"<"')"8.-:'P=')"'2..<>4()+4#D')"'8.7%7'144+' 043+6(.#%7-%"<"' 8"79>"+=%($D' $4")' -"'<3(("('1"+13##"('=4"-"('043+(.#%67-"('/%9>'="($"(' %('>"-'538#%"<"')"8.-:' B.((""+' ""(' 5"+744(' )%-'(%"-' )4"-' <.(' >%0' (..+'=%0('="6(%($'$""('..(75+..<'=.<"('45')"'8%0/4()"+"'03+%)%79>"'8"79>"+=%($')%"'043+(.#%7-"('$"(%"-"(:C(')"'#%-"+.-33+'/%0('44<'(4$'.(6

)"+"'2"/"(7<"(="+<"('..($"7-%5-:'T2""')..+1.('U""('8"5..#)"'538#%6

9.-%"@+"G3"(-%"' "(' >"-' 1"++%9>-"('1.(' 043+(.#%7-%"<"' .9-%1%-"%-"('-"$"('8"-.#%($V'/%0('8">44+#%0<'.+68%-+.%+'"('>"88"('2"%(%$'1.(')4"('="-' )"' +.-%4' 1.(' 043+(.#%7-%"<"'8"79>"+=%($:'?..+4='=4"-"(' /%0'=%0(7' %(/%"(7'1"+24+5"('24+)"(:'?.-/"#@)"' $"#)-' 144+' >"-' 94(@4+6="+"(' ..(' 043+(.#%7-%"<"' "->%"<:'B"#%72..+'<.(')%-'1.('8"#.($'/%0('8%0'1"+44+)"#%($"('1.(2"$"'4(+"69>-=.-%$"'5"+7538#%9.-%"7D'=..+'%('=%0('4$"(' %7').-'1.('$""('8"#.($'8%0')"'03+%)%79>"'8"79>"+=%($'1.(')"'043+(.#%7-:

J""+'45'5.$%(.'WX'"('1"+)"+:

Wie is er nog journalist?Welke notie van journa-list hanteren België en de Verenigde Staten?

Wie verdient er ten tijde van een netwerksamenleving en een in-formatiemaatschappij juridische bescherming als journalist?

Welke prerogatieven hebben journalisten?

!IY,,AZ[BH,ECNFTPN'?:\:'I").9-%"'!3%-"(#.()

juli 2012Radboud Universiteit Nijmegen

prof. mr. J.H. Gerardsmr. drs. J.J.J. Sillen

!"#$%&#'&()$(%*&%'+$#,%-%%&.+%(.+%/0*#$&(00%&#

*.(' 43)7>"+' 24+)-' )"' 043+6(.#%7-%"<' )+%"' -.<"(' 4@' @3(9-%"7'-4"$"<"():'H##"+""+7-' %7'"+')"' %(6@4+=.-%"@3(9-%":']43+(.#%7-"('24+6)"('$".9>-' -"'94==3(%9"+"('="-'.#7' )4"#7-"##%($' >"-' 1"+79>.@@"('1.('%(@4+=.-%"'..(')"'#"/"+D'<%0<"+'4@' #3%7-"+..+:' B.((""+' )"' )4"#67-"##%($' .=37"+"(' 4@' 1"+7-+44%"('%7'<.('2"##%9>-'$"75+4<"('24+)"('1.('""('538#%9%7-D'94#3=(%7-'4@'""('+4=.(.3-"3+D' =..+' (%"-' 1.(' ""('043+(.#%7-:T"('-2"")"' %7'"+')"'544+-2.9>6

-"+7@3(9-%":' ?%-' >43)-' %(' ).-' )"'

043+(.#%7-' 3%-' .##"' =4$"#%0<"' $"68"3+-"(%77"(')"' %(-"+"77.(-7-"' 4@'(%"3272..+)%$7-"' 7"#"9-""+-' "('8"5..#-' >4"1""#' ..().9>-' "+' ..('8"5..#)"' $"8"3+-"(%77"(' 24+)-'$"79>4(<"(:'?..+=""'@3($""+-')"'043+(.#%7-'.#7'>"-'2.+"'.#7'""('@%#6-"+'144+'.##"'4(8"#.($+%0<"D'4(%(6-"+"77.(-"'4@'.()"+7/%(7'4(/%((%$"'$"8"3+-"(%77"(:T"(' )"+)"' 1"+13#-' )"' 043+(.6

#%7-' )"' +4#' 1.(' )"' 2..<>4():'H.($"/%"(' )"' 043+(.#%7-' 1.(3%-'/%0(' 5+4@"77%"' 3%-"+=.-"' $"79>%<-'%7' 4='94(-+4#"'3%-' -"'4"@"("('45')"' 54#%-%"<' "(' .=8-7)+.$"+7' 1.(')"' 7-..-D'24+)-' "+' 1.(' 3%-$"$..(').-' %)".#%-"+')"'043+(.#%7-' -"('8"6>4"1"'1.('>"-'14#<')"'8"#.($+%0<"'4+$.("('1.(')"'7-..-'94(-+4#""+-:'E"-' %7')"/"'@3(9-%"'.#7'2..<>4()'2..+..(' )"' 5"+7' >..+' 03+%)%79>"'8"79>"+=%($'4(-#""(-:A+' <3(("(' $+4@2"$' -2""' 043+6

(.#%7-%"<"' 5+"+4$.-%"1"(' 24+)"('4()"+79>"%)"(O' >"-' +").9-%"$"6>"%=' "(' 8"5"+<%($"(' 4=-+"(-' )"'

1"+14#$8..+>"%)' 1.(' 043+(.#%76-"(:'E"-' +").9-%"$">"%=D' ).-' ""('7^=8%47"' 14+=-' 1.(' >"-' +"9>-'45' 8+4(8"79>"+=%($' "(' >"-' 1"+679>4(%($7+"9>-D'<4=-'144+-'3%-')"'2..<>4()+4#')%"')"' 043+(.#%7-%"<'%(')"' 7.="(#"1%($'>""@-:'E"-'8"679>"+="('1.('8+4(("(' %7'/4'/""+'1"+84()"('="-'>"-'+"9>-'45'%(@4+6=.-%"$.+%($' "(' )"' 043+(.#%7-%"<"'"->%"<D').-')%-'%('74==%$"'$"1.##"('8"#.($+%0<"+' <.(' 24+)"(' $".9>-').('2..+>"%)71%()%($'%(')"'+"9>-76'/..#:' !"5"+<%($"(' 4=-+"(-' )"'1"+14#$8..+>"%)' 1.(' 043+(.#%7-"('1%()"('14#$"(7'>"-'A3+45""7'E4@'144+')"'I"9>-"('1.(')"'J"(7'>3('44+75+4($'%('>"-'@"%-').-'>"-'1..<'043+(.#%7-"(' /%0(')%"'144+'.3-4+%6-"%-"('4($3(7-%$"'4@'4(2"(7"#%0<"'="(%($"('1"+<4()%$"(:'P='"+144+'-"'/4+$"(').-'>"-'538#%"<'-49>'<"(6(%7'<.('("="('1.(')"/"'="(%($"(D'>"88"(' 043+(.#%7-"(' ""(' +"#.-%"@'$+4-"' 1+%0>"%)' 1.('="(%($73%-%($'-4"8")""#)'$"<+"$"(:

J""+'45'5.$%(.'_'"('1"+)"+:

Waarom worden journalisten beschermd?]43+(.#%7-"('>"88"('8"5..#)"'5+%1%#"$"7')%"'83+$"+7'/4.#7'3'"('%<'(%"-'8"/%--"(:'B..+4='>""@-')"'5"+7'""('7-+""50"'144+'45')"'2%##"<"3+%$"'83+$"+'"('2..+%('1%()"(')"/"'043+(.#%7-%"<"'144++"9>-"('>3('$+4()7#.$`

! II!

VOORWOORD Voor u ligt de scriptie ‘Wie is er nog journalist? Wie verdient er ten tijde van een netwerksamenleving en een informatiemaatschappij juridische bescherming als journalist?’ Deze is binnen het vak Staatsrecht Verdiept geschreven als onderdeel van de master Nederlands Recht aan de Radboud Universiteit. Deze scriptie is grofweg tot stand gekomen in de periode tussen eind december 2011 en medio juli 2012. Dit is bij uitstek de plaats om de mensen die mij bij de verwerkelijking van deze scriptie hebben geholpen te bedanken. Allereerst is dat mijn scriptiebegeleider Janneke Gerards, die mij steeds met opbouwende kritieken heeft geholpen en immer klaar stond voor vragen. Belangrijk zijn ook Alexander Pleijter en Koen Lemmens geweest. Beiden voorzagen ze me van goede bronnen (voor respectievelijk het eerste en het vierde hoofdstuk) die mij hebben geholpen bij het vlot schrijven van de scriptie. Ook mijn ouders en Anke Koenraadt die mij hebben ondersteund en aangemoedigd waar nodig, wil ik hier gaarne bedanken. Met groot genoegen heb ik zeven maanden onderzoek mogen doen naar de juridische notie van het begrip journalist. Ik hoop dat u dit met even veel geneugte mag lezen.

Henk Strikkers juli 2012

! III!

INHOUDSOPGAVE INLEIDING 5 DE VERANDERENDE JOURNALISTIEK 8

1.1 Aspecten van de journalistiek 8 1.2 Journalistiek in het industriële tijdperk 11 1.3 Oorzaken van de veranderingen in de journalistiek 12 1.4 Journalistiek in het netwerktijdperk 14 1.5 De journalistieke taken herbezien 16 1.6 Tot slot 19

DE JURIDISCHE PREROGATIEVEN VAN DE JOURNALIST 21

2.1 Het recht op bronbescherming aan de hand van Europese jurisprudentie 22 2.2 Het verschoningsrecht van de journalist in Nederland 25 2.3 Beperkingen in de vervolgbaarheid van journalisten 35 2.4 Tot slot 40

DE DEFINITIE VAN EEN JOURNALIST NAAR NEDERLANDS RECHT 42

3.1 Het wetsvoorstel-Jurgens 42 3.2 De nasleep van het arrest-Goodwin 44 3.3 Wetenschappelijke verkenningen 46 3.4 Jurisprudentie 49 3.5 Het conceptwetsvoorstel bronbescherming voor journalisten 52 3.6 De aanwijzing toepassing dwangmiddelen tegen journalisten 54 3.7 Tot slot 55

DE DEFINITIE VAN EEN JOURNALIST NAAR BELGISCH RECHT 56

4.1 Wet ter bescherming van journalistieke bronnen 56 4.2 Kritiek en correctie 60 4.3 Jurisprudentie 61 4.4 Toepassing van de wet door politiële en justitiële autoriteiten 62 4.5 Tot slot 62

DE DEFINITIE VAN EEN JOURNALIST NAAR HET RECHT VAN DE VERENIGDE STATEN 64

5.1 De bescherming van de pers in de Verenigde Staten 64 5.2 Wie vormen de pers? 66 5.3 De Free Flow of Information Act 70 5.4 Wetenschappelijke literatuur naar aanleiding van de Free Flow of Information Act 70 5.5 Tot slot 72

SAMENVATTING EN ADVIES 73

6.1 Samenvatting 73

! IV!

6.2 Advies 78 6.3 Tot slot 80 LITERATUURLIJST 82 JURISPRUDENTIELIJST 89

! 5!

INLEIDING

Vroeger was de journalistiek veel overzichtelijker dan tegenwoordig. Er waren journalisten die bij de krant werkten, journalisten die bij een tijdschrift werkten, journalisten die bij de radio werkten en journalisten die bij de televisie werkten. Daarnaast waren er hobbyisten die vaak vrijwillig in hun vrije tijd voor een (zeer) beperkt publiek journalistieke activiteiten uitoefenden. De laatste decennia is er veel veranderd. Er zijn allerlei tussenvormen en mengvormen van journalistiek ontstaan, met name door de opkomst van het internet. Er zijn weblogs en Twitteraccounts die een betere journalistieke reputatie hebben dan de sites van kranten of tijdschriften. Publieke discussies worden meer en meer gevoerd op nieuwe platformen als blogs, internetfora en Twitter dan in de krant.1 Een andere verandering is dat journalisten via sociale media rechtstreeks verslag kunnen doen van een gebeurtenis voor een item dat in het achtuurjournaal verschijnt of een artikel waar krantenlezers nog een nacht op moeten wachten. Door het snel veranderende medialandschap ontstaan ook nieuwe mogelijkheden tot burgerjournalistiek.2 Vele praktische en financiële barrières voor het uitvoeren van journalistieke werkzaamheden zijn het afgelopen decennia geslecht. Het bezitten van een blog is vaak gratis, net zoals het aanmaken van een Twitteraccount. Bovendien is het mogelijk om gigantisch grote groepen te bereiken. Nederlands meest bezochte nieuwssite, nu.nl, had in juni 2011 5,5 miljoen unieke bezoekers per maand3 en het Amerikaanse nieuwsblog The Huffington Post trok een geschatte 35 miljoen unieke bezoekers per maand naar haar webstek.4 Het toont aan dat nieuwe journalistieke initiatieven in ieder geval qua populariteit succesvol kunnen zijn. De vraag is of het recht op de juiste manier omgaat met en inspeelt op veranderingen in het journalistieke speelveld. Traditioneel gezien worden rechten als bronbescherming, verschoonbaarheid en beperkte vervolgbaarheid toegekend aan ‘journalisten’. Inderdaad, een vage term die door de jurisprudentie aan de hand van de wetsgeschiedenis en de rechtswetenschap is ingevuld en waarvan de definities per land verschillen. De veranderingen in de journalistiek zetten het recht voor het blok. Immers, wanneer het journalistieke speelveld ingrijpend verandert is het nodig om de juridische notie van het begrip journalist te herbekijken en wellicht te herzien. Daarbij is van belang om te bezien wat de grondslag van bescherming van

!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!1 RMO-pre-advies Internet en publiek debat 2011, p. 29. 2 Reijnders, Van Stegeren & De Waal 2007, p. 101-127. 3 SanomaMedia 7 juni 2011: ‘NU.nl is vernieuwd’; <http://www.sanomamedia.nl/nl-web-Nieuws-Onze_merken-2011-NU.nl_is_vernieuwd_groter_breder_en_makkelijker_navigeren.php>. 4 Google juli 2011: ‘The 1000 most-visited sites on the web’; <http://www.google.com/adplanner/static/top1000/index.html>.

! 6!

journalisten is en hoe de juridische notie van het begrip journalist in tijden van een netwerksamenleving en een informatiemaatschappij het best kan worden ingevuld. Dat is dan ook de hoofdvraag die ik in deze scriptie zal trachten te beantwoorden. Op de navolgende wijze zal ik dat aanpakken. Het eerstvolgende hoofdstuk zal hoofdzakelijk communicatietheoretisch van aard zijn en ingaan op de veranderingen in de het journalistieke speelveld die grofweg de laatste twee decennia hebben plaatsgehad. Hierbij zal het uitgangspunt zijn wat de taken van de journalistiek zijn en hoe deze zijn veranderd. Dit is van belang voor de hoofdvraag aangezien het interessant is om te zien wie er volgens communicatietheoretici journalist is en waar de journalist zijn bescherming aan ontleent. Die laatste vraag zal ook deels in het tweede hoofdstuk worden behandeld. In dat onderdeel staan de juridische prerogatieven van de journalist centraal. Hoe wordt de Nederlandse journalist beschermd, hoe zijn deze journalistieke privileges in het Nederlandse rechtsstelsel ontstaan en waar liggen de procedurele en materiële grenzen van de bescherming? Het doel van deze verhandeling ligt met name in het verhelderen van de rechten die de journalist worden toegekend. Het derde hoofdstuk zal ingaan op de juridische notie van het begrip journalist in Nederland. Daartoe zal ik de verschillende bronnen behandelen, zijnde de jurisprudentie, de wetenschappelijke literatuur, een conceptwetsvoorstel en de richtlijn van het Openbaar Ministerie inzake de toepassing van dwangmiddelen tegen journalisten. Het vierde en het vijfde hoofdstuk zullen rechtsvergelijkend van aard zijn en ingaan op de juridische notie van een journalist in België en de Verenigde Staten. Voor deze twee staten is gekozen om verschillende redenen. België is interessant aangezien daar zeven jaar geleden een wet is aangenomen die journalisten een recht op bronbescherming geeft. Daaraan voorafgaand (en ook na aanneming van de wet) is een uitgebreide discussie gevoerd over wie zou mogen profiteren van de privileges die de wet gunde aan journalisten. Ik zal mij dan ook met name concentreren op die wet, commentaren daarop en jurisprudentie naar aanleiding daarvan. De Verenigde Staten zijn interessant omdat men daar in ieder geval in woord zeer sterk hecht aan bescherming van de vrijheid van meningsuiting en de persvrijheid. Bovendien heeft de juridische notie van journalist zich in de Verenigde Staten met name ontwikkeld in de jurisprudentie en het is mijns inziens interessant om te zien of dit tot een andere conclusie leidt dan wanneer de wetgever de definitie bepaalt zoals in België. Afsluitend zal ik de vergaarde informatie kort samenvatten en de aspecten van de verschillende definities wegen om vervolgens te komen tot de definitie van journalist die volgens mij het best kan worden toegepast in het veranderde

! 7!

journalistieke speelveld. Daarbij zal de ratio van de journalistieke bescherming als uitgangspunt en belangrijkste criterium worden genomen. Dit is mijns inziens de best verdedigbare maatstaf, aangezien dit het fundament van het journalistiek prerogatief vormt. Zonder ratio voor journalistieke bescherming zou journalistieke bescherming immers een overbodige luxe zijn. Aan die ratio zal ik de communicatietheoretische bevindingen uit het eerste hoofdstuk trachten te verbinden. Daarna zal ik de ervaringen uit het Nederlandse, Belgische en Amerikaanse rechtssysteem bespreken. Dit alles overziend hoop ik vervolgens de wezenskenmerken van de juridische notie van journalist aan te stippen.

! 8!

HOOFDSTUK 1

DE VERANDERENDE JOURNALISTIEK ‘The means have arrived. The truth is out there.’ - Dale Peskin.5 De laatste twee decennia is de samenleving drastisch veranderd door technologische innovatie. Datzelfde geldt voor de journalistiek: door middel van sociale media, kant-en-klare websites en smartphones kunnen burgers voor het eerst op eigen houtje en voor eigen rekening journalistieke activiteiten uitvoeren en daarmee een miljoenenpubliek bereiken. Welke invloed heeft dit op het journalistieke speelveld en hoe verandert dit de traditionele journalistiek? Dat zijn de vragen die ik in dit hoofdstuk zal bespreken. Ik zal achtereenvolgens de kernaspecten van journalistiek behandelen en een beperkt aantal woorden wijden aan de pers in het ‘industriële tijdperk’, waarna ik de oorzaken van de veranderende journalistiek zal opsommen. Aanbeland in het netwerktijdperk zal ik een kort overzicht geven van hoe de journalistiek er nu voorstaat en hoe de journalistieke kernaspecten in deze tijden worden bezien. 1.1 Aspecten van journal ist iek Er zijn tientallen wetenschappers, van sociologen tot communicatiewetenschappers en rechtsgeleerden, die zich waagden aan het definiëren van een journalist, en van de begrippen journalistiek en pers. Toch is er niet bepaald overeenstemming over de strikte afbakening van de drie termen. Aangezien een bespreking van enkele definities direct een keuze en positiebepaling in het academisch debat inhoudt – en dat hier niet mijn doel is – zal ik mijzelf hier op dit moment niet aan wagen. Wel zal ik enkele functies van de traditionele journalistiek die in vrijwel iedere definiëring aan bod komen behandelen. 1.1.1 Informatiefunctie Zeer nauw samenhangend met journalistiek is de informatiefunctie. De hoofdtaak van de journalist wordt wel omschreven als het vergaren en communiceren van nieuwswaardige informatie.6 Deze functie kan in twee componenten worden onderverdeeld. Enerzijds is dat het vergaren van nieuwswaardige informatie en anderzijds het communiceren van die vergaarde informatie. Op de juridische grenzen van bijvoorbeeld de garingsvrijheid zal ik in Hoofdstuk 2 verder ingaan. Wat aangetekend dient te worden is dat er tussen deze twee fases van vergaring en communicatie een extra handeling zit. Daaruit komt de tweede functie van de journalistiek voort.

!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!5 Dale Peskin, ‘Introduction’ in: Bowman & Willis 2005. 6 Sterling 2009, p. 346.

! 9!

1.1.2 Poortwachtersfunctie Om verschillende economische, technologische, sociale en politieke redenen was het journalistiek proces tot ongeveer 20 jaar geleden ingericht als vele andere productieprocessen.7 Dit impliceerde een opdeling van het proces in drie delen: productie, distributie en consumptie.8 Daarbij werd de inhoud voornamelijk bepaald door de personen die zich in het begin van dit proces bevinden: de journalisten en de mediabedrijven. Allicht bepaalde het distributieproces deels ook de grenzen waarbinnen de journalisten konden handelen: het stelde immers vaak de omvang van de journalistieke productie vast. Krantendistributeurs bepaalden door hun prijsstelling het aantal en de grootte van de pagina’s en netcoördinators bepaalden de lengte van nieuwsprogramma’s op radio of televisie. Tevens hadden nieuwsconsumenten door de keuze voor een medium enige invloed op de inhoud van media: een magazine dat niet wordt gelezen is niet populair onder adverteerders. Het zal bovendien niet veel inkomsten uit verkoop vergaren en daarmee lijkt het snel rijp voor een faillissement. De journalisten die aan het begin van het journalistieke productieproces stonden hadden echter veruit de meeste invloed op wat er daadwerkelijk in de media verscheen. Dit wordt in de literatuur omschreven als de poortwachters- of gatekeeping-functie van de journalistiek.9 Alex Bruns stelt hierover het volgende: ‘During the industrial age, when the number of available news channels in print and broadcast was limited and when (in pursuit of quality or out of more overtly commercial motivations) a hierarchical structure of organisation prevailed, journalistic production was controlled through the practice of gatekeeping: the ‘gates’ of the journalistic publication (both at the input stage where information about potentially newsworthy events entered the process, and at the output stage where fully formed news reports emerged to public view in newspapers or broadcast bulletins) were considered sacrosanct, and served as filters for news items which were considered to be unimportant, uninteresting, or otherwise irrelevant for audiences.’10 De poortwachterstaak van de journalist is de selectie en filtering van het nieuws. Journalisten hebben de beschikking over tientallen verschillende nieuwsbronnen: van welingelichte personen, tot persberichten, eigen onderzoek en journalistiek werk van anderen. De ‘oude’ media (gedrukte pers, radio en televisie) bieden echter geen onbeperkte ruimte om al het nieuws vanuit alle facetten te behandelen. Juist daardoor kan de journalist zich opstellen als poortwachter: hij bepaalt aan welk nieuwsfeit zijn medium aandacht besteedt en op welke wijze dat gebeurt. Daarmee vormt hij een filter tussen alle gebeurtenissen die in beginsel een nieuwsfeit kunnen zijn en wat daadwerkelijk nieuws wordt. Hij is eveneens poortwachter als het gaat om meningen: hij selecteert welke opinies er in de krant of in het tv-programma een plaats kunnen krijgen en welke in de prullenbak belanden.

!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!7 Bruns 2008, p. 2. 8 Ibidem. 9 Idem, p. 3-6. 10 Idem, p. 3.

! 10!

De poortwachtersfunctie is maatschappelijk zeer belangrijk, omdat de journalistiek hiermee agenderend handelt. Zij kan het gesprek van de dag in de maatschappij, maar ook in de politiek bepalen. 1.1.3 Waakhondfunctie Wanneer men spreekt over de journalistiek als waakhond van de democratie, of zelfs als de vierde staatsmacht11, spreekt men over de pers als controleur van de staatsorganen. Bennett & Serrin definiëren deze taak als: ‘(1) [I]ndependent scrutiny by the press of the activities of the government, business, and other public institutions, with an aim toward (2) documenting, questioning and investigating those activities, in order to (3) provide publics and officials with timely information on issues of public concern.’12

Men gaat er bij de rol van de waakhond dus vanuit dat de journalistiek een taak vervult uit hoofde van een soort maatschappelijke functie. De pers vervult deze taak niet omdat men deze zichzelf heeft toegeëigend. Eerder is het zo dat de journalistiek deze in een goed functionerende democratische rechtsstaat idealiter uitvoert.13 De pers treedt als waakhond op als vertegenwoordiger van het grote publiek: het controleert namens het volk de maatschappij en met name de politiek en haar ambtsdragers en kan uit hoofde hiervan stelling nemen. Dit komt voort uit haar poortwachtersrol: de pers is door deze filterfunctie uitermate geschikt om controle uit te oefenen en de nuttige informatie daarvan door te spelen aan het publiek. Sommige wetenschappers verdedigen eveneens dat uit hoofde van de rol van de waakhond de journalistiek een forum voor kritiek en opinie voor personen van buiten de media moet zijn.14 Anderen achten dit een uitvloeisel van de poortwachtersrol.15 1.1.4 Kortom Wat van belang is om aan te tekenen bij de besproken journalistieke functies is dat van oudsher de informatiefunctie en de poortwachtersrol constituerende criteria van journalistiek zijn. Een publicist die het niet om informeren te doen is, zal wellicht een romanschrijver kunnen zijn, maar nooit een journalist. Een persoon die de poortwachtersrol niet uitvoert zal maker van een knipselkrant kunnen zijn, maar eveneens niet een journalist.16 De rol van de waakhond is een functie de journalistiek in een perfecte samenleving zou moeten uitvoeren, maar de facto is dit niet immer het geval. Voor deze scriptie is deze functie echter het meest van belang, omdat deze de basis vormt voor de juridische bescherming van journalisten.17

!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!11 Zie bijvoorbeeld Cater 1959. 12 Bennettt & Serrin 2010, p. 169. 13 Idem, p. 171-172. 14 Ibidem. 15 Zie hierboven, paragraaf 1.1.2. 16 Anno 2012 is dit lichtelijk veranderd, zie paragraaf 1.5. 17 Meer hierover in paragraaf 2.2.1.

! 11!

1.2 Journal ist iek in het industr iële t i jdperk Journalistiek volgt de stand van de technologie.18 De Europese uitvinding van de drukpers door Johannes von Gutenberg in 1456 maakte het mogelijk de eerste journalistieke gedrukte media te produceren. Het duurde echter een kleine twee eeuwen voordat de eerste gazetten werden gedrukt door een natuurkundige aan het Franse hof. In 1632 publiceerde Theophrastus Renaudot in zeer kleine oplage de Gazette de France. Van objectieve nieuwsvoorziening op grote schaal was echter geen sprake. Er gingen nog twee eeuwen overheen voordat er daadwerkelijk gesproken kon worden van kranten als de allereerste massamedia. De Industriële Revolutie en de opkomst van massaproductie leidden ertoe dat op een relatief kostenefficiënte wijze een zeer grote groep mensen kon worden bereikt. Sterker nog: het bereiken van een zeer grote groep mensen was en is nog steeds voor veel mediabedrijven tamelijk efficiënt. De vaste kosten (apparatuur, medewerkers, etc.) voor mediabedrijven zijn hoog en de kosten van elke extra gedrukte krant, elk extra geprint magazine of elke extra uitgezonden minuut televisie of radio zijn relatief laag.19 Deze bijzondere economische dynamiek van de media heeft belangrijke monopoliserende gevolgen. Vanwege de hoge opstartkosten zijn in vrijwel ieder Europees land enkele grote spelers opgekomen op de kranten- en bladenmarkt en later op het radio- en televisiespeelveld. Deze grote mediaspelers waren tijdenlang de enige communicatiebedrijven die burgers informeerden over het nieuws en de enigen die nieuws filterden uit hoofde van hun poortwachtersfunctie.20 Van belang is dat door het ontstaan van deze massamedia de journalistiek haar waakhondfunctie kreeg.21 De massamedia waren immers bij uitstek geschikt om ten behoeve van een groot publiek de openbare ambtsdragers te controleren. Enerzijds hadden zij immers de middelen om een grote massa te bereiken en anderzijds hadden zij de mogelijkheid om de staatkundig belangrijke personen en organen te controleren. Tevens is er in het industriële tijdperk sprake van een strikt onderscheid tussen zenders, dat wil zeggen de ‘oude’ media zoals kranten, tijdschriften, televisie- en radio-omroepen, en ontvangers, het publiek. Het publiek is daarbij passief: het consumeert de door journalisten geproduceerde en geselecteerde informatie zonder deel te nemen aan het proces van informatiegaring.22 De zenders zijn een kleine groep van hoofdzakelijk betaalde journalisten, terwijl ontvangers de grote menigte van mediaconsumenten beslaat.23 Deze twee aspecten van het industriële tijdperk – de massaproductie van enkele mediamonopolisten en het duidelijke onderscheid tussen zenders en ontvangers !!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!18 Bowman & Willis 2005, p. 16. 19 Pleijter 2011, p. 124. 20 Carey 2007. 21 Idem, p. 11. 22 Idem, p. 125. 23 Idem, p. 126.

! 12!

– leiden ertoe dat het nieuwsverspreidingsproces er één is van brede banen van eenrichtingsverkeer. Ieder medium zendt zijn informatie in grote oplage naar het publiek zonder de noodzaak te voelen naar aanleiding van eventuele reacties actie te ondernemen. Journalistiek in het industriële tijdperk is dus het best te kenmerken door drie aspecten: een minieme groep zenders, een grote groep ontvangers en het eenrichtingsverkeer tussen die twee groepen. 1.3 Oorzaken van de verandering in de journal ist iek In zijn rapport Measuring User-created Content: Implications for the “ICT Access and use by Households and Individuals” somt het Uitvoeringscomité op het gebied van de Informatiemaatschappij van de Organisatie voor Economische Samenwerking en Ontwikkeling (OESO) vier factoren op die ervoor zorgen dat personen actief gaan participeren in journalistieke activiteiten.24 Dit zijn achtereenvolgens: technologische, sociale, economische en juridische factoren. Ik zal deze hieronder stuk voor stuk kort behandelen. 1.3.1 De technologische factor Het is erg voor de hand liggend, maar daardoor niet minder waar: de technologische innovaties die elkaar in rap tempo opvolgen zijn de belangrijkste verklaring voor de veranderingen die de journalistiek doormaakt. Hierbij gaat het allereerst om de toegang tot internet. Het aantal personen dat wereldwijd gebruik maakt van internet is het afgelopen decennium verzesvoudigd.25 Bovendien zijn de beschikbare internetverbindingen in veel (ontwikkelde) staten veel beter geworden, waardoor sneller informatie kan worden uitgewisseld. In de Verenigde Staten is de gemiddelde internetsnelheid tussen 1997 en 2009 bijvoorbeeld bijna vertienvoudigd.26 Internettoegang is voor miljarden personen de sleutel tot nieuws, opinies en publicaties van alle mogelijke soorten pluimage. Een Nederlander heeft immers net zo gemakkelijk toegang tot de website van NRC Handelsblad of de Volkskrant als tot het Koreaanse OhMyNews.com of de webstek van de communistische Israëlische krant Al-Ittihad. Het technologische aspect behelst echter meer dan puur en alleen de toegang tot internet: het omvat ook de technieken die het mogelijk maken om online informatie te delen. Ook deze zijn de laatste jaren steeds toegankelijker geworden. Moest men in de beginjaren van het internet bijkans programmeur of codeur zijn om een mening met het destijds nog beperkte publiek te delen, inmiddels is een enkele gratis registratie bij Twitter, Facebook, Wordpress of Blogger voldoende om een online podium te verkrijgen. Deze groei in kant-en-klare formats is een belangrijke katalysator voor de verandering van de journalistieke werkelijkheid, omdat de drempel om deel te nemen aan het proces van informatievergaring en –deling behoorlijk wordt verlaagd.

!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!24 OESO 2008. 25 ‘Internet users in the world’, Internet World Stats 31 maart 2011, <http://www.internetworldstats.com/stats.htm>. 26 Federal Communications Commission 2009, p. 12.

! 13!

1.3.2 De sociale factor Een belangrijk sociaal aspect dat het OESO-rapport vermeldt als veroorzaker van de veranderende journalistiek is de houding ten opzichte van privacy. Dat is mijns inziens echter niet het belangrijkste sociale element dat de veranderingen in de journalistiek heeft veroorzaakt. Wellicht is dat een bijkomende factor, maar doorslaggevender is mijns inziens het feit dat er onvrede was over de ‘oude’ journalistiek. Bruns stelt: ‘At the same time, however, the demands of day-to-day journalistic practice led many journalists to work from an imperfect, abstract understanding of their audiences’ informational needs, supplemented at best by the limited consumer feedback received through letters and calls to the editor. Coupled with increasing commercial pressures on news media organisations (as manifested in dwindling staff, time, and other resources), this has led to a growing gap between the needs and wants of news audiences, and the news products provided to them by the journalism industry.’27 De ‘oude’ journalistiek wordt door burgers gezien als niet passend bij de behoeften van deze tijd. Dat is een goede voedingsbodem voor verandering. 1.3.3 De economische factor Een andere belangrijke schakel in het veranderen van de journalistiek is het economische aspect. Dit hangt sterk samen met het onder 1.3.1 behandelde technologische aspect. Door de snel opeenvolgende innovaties op het gebied van communicatie en de daaropvolgende massaproductie zijn de prijzen van nieuwe innovaties niet disproportioneel hoog. Daarnaast is ook – zoals het OESO-rapport vermeldt – de wil om informatie die gebruikers plaatsen online te hosten van belang. Bedrijven als Facebook, Twitter en vele andere sites betalen grote bedragen om de informatie die gebruikers online publiceren online te houden en op te slaan, wetende dat hun advertentie-inkomsten dit kunnen denken. Wanneer die wil en de bijbehorende investeringen zouden ontbreken, hadden veranderingen in de journalistieke wereld wellicht in een lager tempo of op minder vergaande wijze plaatsgevonden. 1.3.4 De jur idische factor Het minst belangrijke aspect dat het OESO aanhaalt is mijns inziens de juridische factor. Belangrijk is weliswaar dat in de begintijden van internet dit als een soort juridisch vacuüm werd beschouwd en hierdoor als in een niet bijgehouden tuin een wildgroei aan journalistieke vormen kon ontstaan.28 Eveneens van belang is de creative commons-licentie waarvan de uitgave enkele jaren geleden is gestart.29 Deze licentie die kan worden gebruikt bij publicatie van teksten, en beeld-, audio- of videomateriaal werd in 2001 geconstrueerd door een aantal wetenschappers om het delen van informatie te versimpelen. Er bestaan zes creative commons-licenties die onderling op geringe punten van elkaar verschillen, maar één belangrijke overeenkomst bezitten: ze zijn niet zo beperkend als het juridische copyright. Dit systeem is

!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!27 Bruns 2008, p. 2. 28 Koops & Prins 2000. 29 Voor meer informatie: <http://creativecommons.org/>.

! 14!

niet zo restrictief als het wettelijk vastgelegde copyright en vergemakkelijkt de regels waaronder informatie kan worden gedeeld. De verklaringen van de veranderende journalistiek zijn toe te schrijven aan een veelheid van technologische, sociale, economische en juridische factoren. Vooral het ontstaan van de technologische mogelijkheden om gratis informatie te delen met miljoenen personen is in mijn ogen een katalysator geweest van veranderingen in het journalistieke speelveld. Wat er daadwerkelijk is gewijzigd zal ik hieronder uit de doeken doen. 1.4 Journal ist iek in het netwerkti jdperk Ik begon paragraaf 1.2 met de zin: ‘Journalistiek volgt de stand van de technologie.’ Die zin is ook als inleiding van deze paragraaf zeer passend. Zoals in 1.3.1 besproken heeft de technologie vele burgers wereldwijd de mogelijkheid verschaft om tegen geringe kosten deel te nemen aan het proces van informatiegaring en -deling. Dit heeft grote gevolgen voor de journalistiek, aangezien ze hiermee haar poortwachtersrol dreigt te verliezen. Dat voorspelden Bowman & Willis in 2003 al.30 Zij gaven hun toekomstvoorspelling onder de titel We Media. Over de poortwachtersrol van de journalistiek schreven ze: ‘The venerable profession of journalism finds itself at a rare moment in history where, for the first time, its hegemony as gatekeeper of the news is threatened by not just new technology and competitors but, potentially, by the audience it serves. Armed with easy-to-use Web publishing tools, always-on connections and increasingly powerful mobile devices, the online audience has the means to become an active participant in the creation and dissemination of news and information.’31

Inderdaad kan worden gesteld dat de poortwachtersrol van de journalistieke beroepsgroep onder druk is komen te staan. De grote massamediaorganisaties en persbaronnen zijn niet langer monopolisten van het nieuwsgaringsproces: tegenwoordig kan een ieder daarin participeren. Tevens bezitten zij niet meer als enige de communicatiemedia die grote groepen mensen kunnen bereiken. Dat is een aardverschuiving in de journalistieke wereld.32 Ik zal hieronder twee aspecten van de veranderde journalistiek behandelen: in paragraaf 1.4.1 hoe nieuws tot stand komt en in paragraaf 1.4.2 hoe nieuws wordt verspreid. 1.4.1 “Produsage” Bruns ziet in de veranderingen in de poortwachtersrol een paradigmawisseling omdat het onderscheid tussen nieuwsproducenten en nieuwsconsumenten vervalt: ‘Users are no longer simply consumers of or audiences for content, but are able to become active producers too: they take on a hybrid role as produser. [cursivering: Bruns]’33

!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!30 Bowman & Willis 2003. 31 Idem, p. 8. 32 Voor meer informatie over de veranderende poortwachtersfunctie, zie paragraaf 1.5.2. 33 Bruns 2005.

! 15!

Deze produsage van nieuws kan zich in verschillende vormen manifesteren. In zijn bijdrage Journalistiek en sociale media aan het Basisboek social media onderscheidt Alexander Pleijter de twee belangrijkste die ik hier eveneens zal bespreken.34 1.4.1.1 Burgerjournal ist iek Men spreekt van burgerjournalistiek wanneer burgers die geen beroepsjournalist zijn zich (meestal op internet) bezighouden met journalistieke activiteiten.35 Dat kan allerlei terreinen beslaan: van het bijhouden van een blog over wat er speelt in een wijk of dorp tot het maken van informatieve video’s of het eenmalig plaatsen van een ooggetuigenverslag van een ongeluk op iemands Facebookpagina. De vraag is echter wat er onder journalistieke activiteiten moet worden verstaan. Zoals vermeld in paragraaf 1.1.2 is één van de taken van de journalist het zijn van poortwachter voor het nieuws, maar zoals hierboven vermeld is die journalistieke functie onder druk komen te staan. De vraag is of zij volledig is verdwenen. Als journalisten nog steeds de poortwachters van het nieuws zijn of deze rol in ieder geval nog steeds inherent is aan het vak, dan is de Twitteraar die een URL deelt met een inleidende zin een (burger)journalist. Hij selecteert immers uit alle nieuwsberichten op internet één bepaald artikel dat hij van commentaar voorziet en communiceert aan een publiek.36 Is dit een essentiële journalistieke activiteit? Vervult een persoon die een krantenartikel op zijn blog kort becommentarieert en het artikel overneemt een journalistieke activiteit? En is het daarbij van belang hoe groot het commentaar is? Het moge duidelijk zijn dat een getrokken grens altijd arbitrair zal zijn. Goode stelt dat er als het ware niveaus van journalistiek ontstaan, waarbij bovenaan de piramide onderzoeksjournalistieke producties staan en onderaan een persoonlijke blog.37 Alle personen die dit publiceren zijn volgens Goode journalisten, maar met het oog op de juridische bescherming van de journalist is dit een moeilijke zaak. Daarover echter later meer.38 1.4.1.2 Part icipatieve journal ist iek Naast burgerjournalistiek, dus journalistiek die door burgers wordt bedreven, is er een mengelmoes ontstaan van burgerjournalistiek en ‘oude’ journalistiek: de participatieve journalistiek. Hierin vinden burgers en professionele journalisten elkaar: burgers participeren in het reguliere journalistieke proces van nieuwsorganisaties.39 Dit is ook wel bekend als het gebruik van user-generated content. Participatieve journalistiek kan allerlei vormen aannemen. Zo kan er een platform zijn waarop personen informatie of beeldmateriaal kunnen achterlaten zodat een medium dat kan gebruiken. Een andere vorm van participatieve journalistiek is het ‘ranken’ van nieuws of het aanbieden van polls. De enige

!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!34 Pleijter 2011. 35 Goode 2009, p. 1288. 36 Zie paragraaf 1.5. 37 Zie voor een uitgebreidere bespreking van de grenzen van de burgerjournalistiek Goode 2009, p. 1288-1292. 38 Zie paragraaf 5.2. 39 Pleijter 2011, p. 128.

! 16!

voorwaarde voor participatieve journalistiek is dat de burger een soort hulpfunctie voor een professioneel medium vervult.40 Gezamenlijk vervullen de burger en de professional dan de functies van de journalistiek die hierboven zijn beschreven. De verhouding kan echter per casus verschillen. 1.4.1.3 Kortom Produsage kan in verschillende vormen plaatsvinden. Vereiste daarvoor is dat personen die niet professioneel bijdragen aan een medium een van de journalistieke functies vervult. Echter, niet alleen de productie van nieuws verandert; ook de manier van verspreiding is gewijzigd. 1.4.2 Netwerkjournal ist iek De term netwerkjournalistiek werd in 2001 geïntroduceerd door Bardoel & Deuze.41 Zij zien in dat het internet een geheel andere manier van informatiedeling mogelijk maakt dan de massamedia: ‘Digitalisation and computer networks offer the opportunity to combine existing communication modes and media that operated separately before, thus creating - in the now dominant economic vocabulary - new distribution channels or information 'value chains', in which 'windowing' becomes a common practice.’42

Dit nieuwe journalistieke stelsel bestaat uit een ‘fijnmazig netwerk van individuen en instanties die informatie met elkaar uitwisselen en delen.’43 Voorheen boden massamediaorganisaties een journalistiek eindproduct aan hun consumenten aan en daarmee was de verspreiding van het nieuws voltooid. Het nieuwe journalistieke stelsel dat niet gebaseerd is op verspreiding en masse, maar via netwerken impliceert een wijziging in het journalistieke denken. In netwerkjournalistiek verspreidt informatie zich razendsnel, vooral via sociale media. Niet langer is er sprake van journalistiek in de vorm van eenrichtingsverkeer, maar er is anno nu een samenwerking tussen journalisten en hun publiek. Burger, journalist en medium werken samen om vragen te beantwoorden, nieuws te verslaan en informatie uit te wisselen. De één voegt een foto toe aan een nieuwsfeit, de ander extra informatie, de journalist schrijft een nieuwsbericht op een website dat zich dan weer in een hoog tempo verspreidt op sociale media waardoor er nog meer informatie loskomt. Dit proces dat veel weg heeft van een sneeuwbaleffect wordt ook wel benoemd als multimedia storytelling.44 Dit heeft met name gevolgen voor de poortwachtersfunctie, zoals hierna zal worden beschreven. 1.5 De journal ist ieke taken herbezien In paragaaf 1.1 zijn de drie taken van de journalistiek, zijnde de informatiefunctie, de poortwachtersfunctie en de waakhondrol, kort besproken. Deze drie functies komen terug in vrijwel iedere definitie van een journalist. De vraag is of en zo ja

!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!40 Bowman & Willis 2003, p. 23. 41 Bardoel & Deuze 2001. 42 Bardoel & Deuze 2001, p. 8. 43 Pleijter 2011, p. 130. 44 Thurman & Lupton 2008.

! 17!

hoe deze taakstellingen van de journalistiek veranderen in het nieuwe tijdperk. Ik zal ze hieronder achtereenvolgens bespreken. 1.5.1 Informeren Aan de journalistieke taak om het publiek te informeren verandert niets. Een persoon die artikelen schrijft maar hiermee niet tot doel heeft het publiek te informeren over nieuwswaardige feiten, maar te amuseren of te verstrooien kan wellicht worden aangeduid als schrijver, columnist of wat dan ook, maar niet als journalist. Daar doet de veranderende journalistieke werkelijkheid niets aan af. De taak tot informatiegaring kan in bepaalde gevallen echter wel veranderen. Wanneer er immers sprake is van produsage zal in bepaalde gevallen een gewone burger informatie vergaren, terwijl een journalist op basis daarvan een artikel schrijft of een televisie-item maakt. Het proces is daarmee niet gewijzigd, maar wel de eenheid van de persoon die informatie vergaart en informatie verstrekt. 1.5.2 Van gatekeeping naar gatewatching Hierboven is al uit de doeken gedaan dat de poortwachtersrol in de betekenis van de journalist als gatekeeper is ingehaald door de tijd. Met name door de technologische veranderingen kan de journalistiek haar taak als enige poortwachter voor het nieuws niet meer vervullen. Immers, de technologische en economische mogelijkheden om te publiceren en grote groepen te bereiken zijn niet langer voorbehouden aan gigantische mediaorganisaties zoals in het ‘industriële tijdperk’. In beginsel kan iedereen tegenwoordig de massa benaderen met een weblog of via sociale media. Over het algemeen wordt dan ook aangenomen dat die poortwachtersrol grotendeels verloren is gegaan en is vervangen door een nieuwe taakstelling, die van gatewatcher.45,

46 De echte gatekeepers zijn op dit moment de personen die daadwerkelijk informatie uit eerste hand publiceren op internet en de nieuwsconsumenten die bepalen naar welke bronnen zij navigeren.47 Zij bepalen immers of de informatie die zij ontvangen wereldkundig wordt gemaakt. Selectie en filtering blijft echter nodig om de waardevolle bronnen te onderscheiden van giganteske hoeveelheid minderwaardige bronnen die op het internet beschikbaar zijn. Bruns stelt: ‘Due to the abundance of potential news sources in the networked environment of the World Wide Web, such information evaluation becomes a critical task, and for many online newsgatherers their role is less similar to that of the traditional journalist than it is to that of the specialist librarian, who constantly surveys what information becomes available in a variety of media and serves as a guide to the most relevant sources when approached by information-seekers. This ‘librarian’ position contrasts markedly with that of the traditional ideal of the ‘disinterested’ gatekeeper-journalist – instead, Internet ‘librarians’ (if we accept this term for now) are usually personally involved, ‘of the people’, and partisan; they support the case of those seeking information rather than that of the information providers or controllers.’48

!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!45 Ik gebruik hier de Engelse term, omdat zowel gatekeeper als gatewatcher vertaald moeten worden met het Nederlandse ‘poortwachter’. 46 Bruns 2005. 47 Idem, p. 2. 48 Idem, p. 4.

! 18!

In essentie stelt Bruns dat er een tussenvorm ontstaat tussen de gatekeeper en librarian. Enerzijds is de taak van journalisten immers het verzamelen van en het verwijzen naar betrouwbare bronnen van de burger die daarnaar op zoek is. Anderzijds is de journalist meer dan een knipselkrant: hij publiceert een nieuwe bijdrage die hij in de plaats van zijn bronnen stelt en presenteert als nieuwe bron.49 Dit kan goed worden aangetoond naar aanleiding van de publiciteit rond Wikileaks. De meerderheid van de cables die Wikileaks publiceerde was niet interessant voor het grote publiek, maar er zaten ook journalistieke parels met een bijzonder grote nieuwswaarde tussen. Journalisten plozen de vrijgekomen informatie uit, schreven er artikelen over en verwezen direct door naar de belangrijkste cables. Aangezien de cables vrij toegankelijk waren, konden burgers hetzelfde onderzoekswerk doen en zelf publiceren over hun bevindingen. Deze opmerkingen konden door journalisten dan eveneens weer als bron worden gebruikt. Journalisten bepalen dus niet langer wat nieuws is, maar zij bepalen wel wat de waarde van nieuws is. De symbiose van de journalist als gatekeeper en librarian wordt over het algemeen in de doctrine aangeduid als gatewatching. Dat is te zien als een nieuwe journalistieke werkelijkheid. Zoals gatekeeping in het traditionele tijdperk een journalistieke functie is, is dat nu gatewatching. 1.5.3 De rol van waakhond Hierboven is reeds ter sprake gekomen dat de journalistieke rol van waakhond is gebaseerd op de poortwachtersfunctie. Maar wat moet er gebeuren met de rol van de waakhond als de poortwachtersfunctie een metamorfose heeft ondergaan? Dit is een moeilijk te beantwoorden vraag die ook een aantal juridische aspecten kent. Deze juridische aspecten zal ik in de hierop volgende hoofdstukken behandelen. Ik zal hier voornamelijk de meer communicatietheoretische kant van het verhaal belichten. De rol van waakhond is de journalistiek aangemeten omdat zij als van de politiek onafhankelijke branche namens het volk de maatschappij en de politiek met haar ambtsdragers kan controleren. Dat is nodig, omdat burgers dit zelf niet kunnen. Zij kunnen niet het (bronnen)onderzoek doen dat de journalistiek vanuit haar professionele rol kan uitvoeren en zij kunnen moeilijk zelf in contact treden met politici. Althans, dat was tot grofweg een decennium of twee geleden het geval. In deze tijden is er de mogelijkheid voor burgers om rechtstreeks in contact te treden met de belangrijke (democratische) organen in onze samenleving via allerlei inspraakmogelijkheden en internetconsultaties. Zij kunnen door te publiceren op het internet bovendien zelf controle uitoefenen op die organen en de alarmbel luiden wanneer er iets ernstig misgaat. In beginsel heeft immers eenieder de mogelijkheid om burgerjournalistiek te bedrijven. Bovendien is er door de netwerkjournalistiek een systeem waardoor belangrijke nieuwsfeiten altijd het grote publiek bereiken, meestal doordat een oud medium het oppikt.50

!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!49 Idem, p. 5. 50 Voor voorbeelden, zie Benkler 2006, p. 350-354.

! 19!

Aangezien een ieder tegenwoordig kan publiceren over misstanden rijst de vraag of de journalist nog nodig is als waakhond. Waarin verschilt zij immers van de (vrijetijds)blogger die – net zoals de journalist als waakhond – tot doel heeft misstanden aan de kaak te stellen? Er zijn slechts enkele wetenschappers die hierover hebben geschreven. Een van hen is Yochai Benkler. Hij stelt in zijn boek The Wealth of Networks dat er sprake is van een gedecentraliseerde waakhondrol in de netwerkjournalistiek: er ontstaan allerlei kleine waakhonden met specifieke functies.51 Benkler stelt dat de journalistieke rol van waakhond niet meer kan worden toebedeeld aan journalisten afzonderlijk, maar enkel aan het journalistieke proces. ‘Just as the World Wide Web can offer a platform for the emergence of an enormous and effective almanac, just as free software can produce excellent software and peer production can produce a good encyclopedia, so too can peer production produce the public watchdog function. In doing so, clearly the unorganized collection of Internet users lacks some of the basic tools of the mass media: dedicated full-time reporters; contacts with politicians who need media to survive, and therefore cannot always afford to stonewall questions; or public visibility and credibility to back their assertions. However, networkbased peer production also avoids the inherent conflicts between investigative reporting and the bottom line--its cost, its risk of litigation, its risk of withdrawal of advertising from alienated corporate subjects, and its risk of alienating readers. Building on the wide variation and diversity of knowledge, time, availability, insight, and experience, as well as the vast communications and information resources on hand for almost anyone in advanced economies, we are seeing that the watchdog function too is being peer produced in the networked information economy.’52

Benkler heeft het over een ‘productie onder gelijken’ van de waakhondrol, waarbij de pers een vooral ondersteunende rol heeft. Dit levert, zoals later te zien zal zijn, veel problemen op voor de juridische bescherming van journalisten. Immers, wanneer een ieder die bijdraagt aan deze waakhondfunctie bescherming verdient, kan dit grote zeer grote uithollende gevolgen hebben voor de getuigplicht. 1.6 Tot slot Journalistiek is een studieonderwerp geweest van vele wetenschappers. Honderden definities zijn de revue gepasseerd, waarin steeds drie elementaire functies terugkomen: de journalist heeft een rol als informant van het publiek, als poortwachter van het nieuws en als waakhond van de maatschappij. In het industriële tijdperk werden deze taken uitgevoerd door enkele mediamonopolisten die door middel van eenrichtingsmassamedia het passieve grote publiek bedienden. Met name een combinatie van technologische en economische factoren, met als belangrijkste de dalende prijs van benodigdheden om journalistiek te bedrijven, hebben voor de journalistiek een nieuw tijdperk ingeleid. Een belangrijke vernieuwing in dat netwerktijdperk is dat niet-journalisten actief deelnemen aan het journalistieke proces door middel van burgerjournalistiek of participatieve journalistiek. Bovendien is de verspreiding, met name door het gebruik van sociale media, veranderd. Nieuws verspreidt zich niet langer door middel van eenrichtingscommunicatiewegen die worden

!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!51 Idem, p. 264. 52 Ibidem.

! 20!

gecontroleerd door mediamonopolisten, maar door middel van een fijnmazige netwerkstructuur. Dit heeft belangrijke gevolgen voor de poortwachtersfunctie en de rol van waakhond. De poortwachterstaak verandert van gatekeeping naar gatewatching: journalistiek bepaalt niet langer wat nieuws is, maar wat de waarde van nieuwsfeiten is. De rol van waakhond is gebaseerd op die van poortwachter en daarom eveneens aan verandering onderhevig. Benkler stelt dat niet langer elke journalist afzonderlijk een beroep kan doen op de rol van waakhond, maar dat deze tegenwoordig toekomt aan het journalistieke proces in zijn geheel. Dit heeft veel gevolgen voor de juridische bescherming van de journalist.

! 21!

HOOFDSTUK 2

DE JURIDISCHE PREROGATIEVEN VAN DE JOURNALIST ‘Ongetwijfeld is een goede rechtspraak een gebiedende eisen van algemeen belang, maar van even groot belang is een goede, vrije pers. Zij brengt aan het licht, wat niet verborgen blijven mag en is op die wijze van het grootste nut.’ - K. 53 Als waakhond van de samenleving rust er een zware taak op de journalistiek. Om deze goed te kunnen uitvoeren bezit de journalist enkele specifieke rechten die ervoor zorgen dat hij zijn functie goed kan uitoefenen. In dit hoofdstuk zal ik deze drie juridische prerogatieven van de journalist uiteenzetten. De journalist heeft enkele bijzondere rechten die hem toekomen uit hoofde van zijn functie. Deze kunnen worden onderscheiden in drie categorieën: beperkte vervolgbaarheid, verschoningsrechten en het recht op bronbescherming. Literatuuronderzoek laat zien dat er in Nederland geen strikt onderscheid wordt gemaakt tussen die laatste twee typen rechten. Het verschoningsrecht en het recht op bronbescherming worden in de meeste artikelen als synoniemen gebruikt. Dat is niet verrassend, aangezien het begrippenpaar nauwe verwantschap vertoont. Het recht op bronbescherming beslaat het recht om de identiteit van bronnen die een journalist tot zijn beschikking heeft/had te beschermen, in die zin dat hij de identiteit niet kenbaar maakt. Verdedigbaar is dat de voordelen van dit recht niet direct aan de journalist toebehoren, maar dat het eigenlijk draait om het recht van de bron om anoniem te blijven. Het voordeel van de journalist is veelal indirect, in die zin dat hij wellicht personen eerder zal kunnen overtuigen aan een artikel mee te werken als hij ze anonimiteit kan beloven. Dat is niet het geval voor het verschoningsrecht waarvan de journalist zelf kan profiteren. Het verschoningsrecht geeft de journalist het recht om bepaalde dwangmiddelen die erop gericht zijn om informatie die onder hem is te verzamelen, succesvol af te weren. Het gaat ervan uit dat de journalist uit hoofde van zijn beroep een belang kan hebben bij (tijdelijke) geheimhouding dat groter is dan het belang dat justitiële instanties hebben bij waarheidsvinding. Hieronder zal ik dit uitgebreider toelichten. Het onderscheid is wellicht gemakkelijk te begrijpen aan de hand van een voorbeeld. Stel: een fractievoorzitter is in de wandelgangen van de Tweede Kamer zo boos dat hij zijn stagiair een klap verkoopt. Een documentairemaker –

!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!53 K., ‘Het geheim van een journalist’, in: Mededeelingen van den Nederlandschen journalistenkring 1905, numero 65, p. 5.

! 22!

deze valt volgens het Europees Hof van de Rechten van de Mens ook onder de definitie van de ‘journalist’54 – die toevallig ter plekke is kan enkele seconden bewegend beeld van het voorval schieten. De documentairemaker kan in ieder geval voordat de beelden zijn uitgezonden een beroep doen op het verschoningsrecht van de journalist wanneer het Openbaar Ministerie de fractievoorzitter wil vervolgen en dientengevolge het bronnenmateriaal in beslag wil nemen. Hij kan daarbij aanvoeren dat hij een belang heeft bij publicatie dat zwaarwegender kan zijn dan eventuele vervolging van de fractievoorzitter en daarbij behorende inbeslagname van het materiaal door het Openbaar Ministerie. Van bronbescherming kan echter geen sprake zijn, er is immers geen bron die anonimiteit kan worden toegezegd. Stel nu dat er geen documentairemaker is die het voorval op beeld vastlegt, maar dat een ander fractielid, getuige van het voorval, bereid is hierover in volledige anonimiteit te spreken met een journalist van een groot dagblad. Zou het Openbaar Ministerie in dat geval de journalist ondervragen met als doel het achterhalen van de identiteit van de bron, dan kan de journalist een beroep doen op bronbescherming. Hij heeft zijn bron immers anonimiteit beloofd. De beide rechten overlappen elkaar. Vaak weet het Openbaar Ministerie immers in het onderzoek niet of de journalist het materiaal zelf heeft vergaard of dat hij het van een anonieme bron heeft ontvangen. In de jurisprudentie van het Europees Hof voor de Rechten van de Mens is men na in het begin een onderscheid te hebben gemaakt, uitgekomen bij een vorm van symbiose beide privileges.55 Hierna bespreek ik eerst het recht op bronbescherming aan de hand van Europese jurisprudentie (paragraaf 2.1), alvorens aan te belanden bij het verschoningsrecht naar Nederlands en Europees recht (paragraaf 2.2). Ten slotte zullen de beperkingen met betrekking tot de vervolgbaarheid van journalisten ter sprake komen (paragraaf 2.3). 2.1 Het recht op bronbescherming aan de hand van Europese jur isprudentie Bronbescherming is zoals hierboven reeds kort aangestipt het recht van de journalist om enerzijds een bron volledige anonimiteit te beloven en anderzijds deze anonimiteit vol te houden wanneer hij in rechte wordt aangesproken om deze te openbaren. In 1996 erkent het Europese Hof voor de Rechten van de Mens (hierna: EHRM, of (Straatsburgse) Hof) ‘the protection of journalistic sources’ in het arrest Goodwin als beschermd aspect van de persvrijheid in de zin van artikel 10 van het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens (hierna: EVRM).56 In die zaak kreeg de journalist Goodwin van een anonieme bron gevoelige bedrijfsinformatie (uit een naar later bleek ontvreemd conceptjaarverslag) dat de zwakke financiële positie van het verpakkingsbedrijf Tetra bewees. Goodwin

!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!54 Europees Hof voor de Rechten van de Mens 23 september 1994: nummer 15890/89, Mediaforum 1994-11/12, p. B101-B108 (Jersild tegen Denemarken). 55 Zie paragraaf 2.2.4. 56 Europees Hof voor de Rechten van de Mens 27 maart 1996: nummer 17488/90, Mediaforum 1996-5, p. B69-B76 (Goodwin tegen Verenigd Koninkrijk).

! 23!

beloofde zijn bron volledige anonimiteit. Aangezien de journalist zich aan zijn woord hield kreeg hij in een Britse strafzaak tegen hem een boete voor ‘contempt of court’. Goodwin stapte naar het Straatsburgse Hof, dat overwoog dat de journalist in zijn recht stond: ‘Protection of journalistic sources is one of the basic conditions for press freedom, as is reflected in the laws and the professional codes of conduct in a number of Contracting States and is affirmed in several international instruments on journalistic freedoms (…). Without such protection, sources may be deterred from assisting the press in informing the public on matters of public interest. As a result the vital public-watchdog role of the press may be undermined and the ability of the press to provide accurate and reliable information may be adversely affected. Having regard to the importance of the protection of journalistic sources for press freedom in a democratic society and the potentially chilling effect an order of source disclosure has on the exercise of that freedom, such a measure cannot be compatible with Article 10 (art. 10) of the Convention unless it is justified by an overriding requirement in the public interest.’57 Samengevat oordeelt het Hof dat geheimhouding van bronnen een voorwaarde is voor persvrijheid en dat zonder dat recht de waakhondrol van de pers wordt ondermijnd. Enkel zware publieke belangen kunnen dit recht volgens het Hof beperken en daar was in de zaak-Goodwin geen sprake van. Korthals Altes stelt dat dit het ontstaan van de ‘ja, tenzij-doctrine’ ten opzichte van het journalistieke verschoningsrecht en bronbescherming in Nederland is.58,

59 Deze theorie

behelst dat journalisten in beginsel een privilege wordt toegekend, tenzij belangen van de algemeen belang zwaarder wegen. De Goodwin-uitspraak had in Nederland grote gevolgen. Zo is er naar aanleiding van het arrest een ommezwaai gekomen met betrekking tot het journalistiek verschoningsrecht en de bescherming van bronnen. Over de stand van het journalistieke verschoningsrecht in den lande in paragraaf 2.2 meer. Op dit moment is vooral relevant dat het arrest de trend zette voor de Europese doctrine van journalistieke bescherming. Zeven jaar later bevestigde het Europese Hof dat bronbescherming een zeer belangrijke peiler van de persvrijheid is en dat aan beperkingen zware eisen gesteld kunnen worden. Dat geldt met name wanneer er dwangmiddelen worden ingezet. Dit deed het Hof in Roemen en Schmit versus Luxemburg.60 Roemen was een journalist die in een dagblad publiceerde over vermeende belastingfraude van een minister. Na tevergeefs te zijn aangesproken zijn bron te onthullen in een civiele zaak, werd Roemen na een aangifte van de betreffende

!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!57 Idem, rechtsoverweging 39. 58 Korthals Altes 2008a, p. 212. 59 Opvallend in dit arrest is dat de persvrijheid wordt geacht onder artikel 10 van het Europese Verdrag voor de Rechten van de Mens te vallen. Hoe voor de hand liggend dit ook mag lijken, in de doctrine zijn er twijfels over of ook het proces van informatiegaring onder de vrijheid van meningsuiting kan worden geschaard. Uiteindelijk wordt dit echter vaak op basis van teleologische interpretaties aangenomen, terwijl een strikte lezing van de artikel 10 van het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens dit in de weg zou kunnen staan (zie verder onder meer Koopmans 1978, p. 21-22). 60 Europees Hof voor de Rechten van de Mens 25 februari 2003: 51772/99, Mediaforum 2003-4, 20 met noot van G.A.I. Schuijt (Roemen en Schmit tegen Luxemburg).

! 24!

minister aangeklaagd wegens schending van een beroepsgeheim en het gebruik van verduisterde documenten. In het vooronderzoek van die zaak werd er een huiszoeking gedaan bij de journalist en zijn advocaat Schmit om informatie over de bron te achterhalen. Bij Schmit werd uiteindelijk een vertrouwelijke brief van de directeur belastingen gevonden. Het Europese Hof voor de Rechten van de Mens stelde vast dat er in casu niet voldaan is aan de eisen van proportionaliteit en subsidiariteit. ‘Having regard to the importance of the protection of journalistic sources for press freedom in a democratic society, an interference cannot be compatible with Article 10 of the Convention unless it is justified by an overriding requirement in the public interest. Limitations on the confidentiality of journalistic sources call for the most careful scrutiny by the Court.’61 Kortom: er moeten zeer dringende en zwaarwegende belangen van de aanklager ten gronde liggen aan een beperking van de journalistieke bronbescherming. Bovendien overweegt het Hof verderop in het arrest dat aan een huiszoeking nog zwaardere voorwaarden gesteld moeten worden dan aan een bevel tot bekendmaking van bronnen. Opsporingsambtenaren die een huiszoeking uitvoeren hebben immers een zeer breed bevoegdhedenpakket.62 Nog geen zes jaar na het oordeel in de Luxemburgse zaak, beperkt het Europees Hof voor de Rechten van de Mens het recht op bronbescherming voor het eerst. Twee journalisten van het Roemeense Telegraf, die behoorlijk onzorgvuldig te werk gingen en een smadelijk artikel publiceerden worden door het Hof verplicht om de informatie die ze van hun bronnen kregen bekend te maken voor zover daarmee de identiteit van de bronnen niet bekend werd.63 Kort gezegd kan het recht op bronbescherming niet worden misbruikt om niet-onderbouwde en smadelijke artikelen te schrijven en daarmee buiten schot te blijven. Het bronbeschermingsrecht kan echter wel worden ingeroepen wanneer ernstig getwijfeld wordt over de authenticiteit van de door derden verstrekte bronnen. Sterker nog: in de zaak Financial Times tegen het Verenigd Koninkrijk was het zo dat de bron overduidelijk ter kwader trouw handelde en bewust onjuiste informatie prijsgaf.64 Het Hof overweegt daarover dat het gedrag van de bron nooit een doorslaggevende factor in de belangenafweging kan zijn en dat zelfs wanneer bedrijven of organisaties reputatieschade ondervinden dit niet per definitie tot een opheffing van bronbescherming leidt.65 Van belang bij het inroepen van het recht op bronbescherming is dat de personen die informatie verschaffen aan de journalist zelf weten dat zij een bron zijn. Dit klinkt logisch, maar dit kan bij undercoverjournalistiek een lastig aspect !!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!61 Idem, rechtsoverweging 46. 62 Idem, rechtsoverweging 57. 63 Europees Hof voor de Rechten van de Mens 17 december 2004: 33348/96 (Cumpănă & Mazăre tegen Roemenië). 64 Europees Hof voor de Rechten van de Mens 15 december 2009: 821/03, NJB 2010, 322 (Financial Times en anderen tegen Verenigd Koninkrijk). 65 Idem, rechtsoverweging 63.

! 25!

zijn. In de zaak Nordisk Film & Tv A/S versus Denemarken kon een journalist die met een verborgen camera opnamen maakte van leden van een pedofielenvereniging volgens het Europees Hof voor de Rechten van de Mens geen aanspraak maken op bronbescherming.66 Daarbij weegt het Hof mee dat de bronnen zelf niet het doel of de wens hadden dat de informatie die zij prijsgaven aan het publiek werd gecommuniceerd.67 Samenvattend kan worden gesteld dat het Straatsburgse Mensenrechtenhof een brede bescherming biedt aan journalisten die hun bron anonimiteit beloven. Slechts zeer dringende en zwaarwegende maatschappelijke belangen kunnen een inbreuk hierop rechtvaardigen. In deze afweging heeft de kwade wil van de bron een kleine impact. Belangrijke factoren zijn wel of de journalist ethisch handelde en of de bron wist dat hij meewerkte aan een journalistieke publicatie. 2.2 Het verschoningsrecht van de journal ist in Nederland Een verschoningsrecht is het recht van een (rechts)persoon om zich te onthouden van antwoorden op vragen die aan een getuige kunnen worden gesteld tijdens een strafproces of in een civiele zaak.68,

69 Hieronder valt ook het recht om gevrijwaard te blijven van toepassing van dwangmiddelen.70 Verschoningsgerechtigden zijn ook niet verplicht uit eigen beweging een getuigenis af te leggen wanneer anderen daartoe wel verplicht zijn. Dit komt voort uit de opvatting van de wetgever dat waarheidsvinding in sommige uitzonderlijke gevallen moet wijken voor geheimhouding.71 In de discussie in de Nederlandse doctrine valt op dat het verschoningsrecht van de journalist en zijn recht op bronbescherming vaak gezamenlijk worden besproken.72 Voor het geordende verloop van deze scriptie zal ik de Nederlandse discussie over het verschoningsrecht en bronbescherming dan ook gezamenlijk behandelen. Het verschoningsrecht is in te delen naar de personen waaraan het toekomt. Artikelen 217 en 219 Wetboek van Strafvordering (Sv) en artikel 165 lid 2 onder a. van het Wetboek voor Burgerlijke Rechtsvordering (Rv) beschermen naasten en worden familiale verschoningsrechten genoemd. In artikelen 218 Sv en artikel 165 tweede lid onder b, Rv wordt bepaalde beroepsgroepen met een geheimhoudingsplicht een verschoningsrecht toegekend. Een journalistiek verschoningsrecht zou, wanneer het wordt erkend, lastig in te delen zijn in één van deze twee categorieën. Het is immers geen familiaal verschoningsrecht, maar zoals later zal blijken is het beschermen van enkel de beroepsgroep van journalisten niet passend.73

!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!66 Europees Hof voor de Rechten van de Mens 8 december 2005: 40485/02, NJCM-Bulletin 2006, p. 708-721 met noot van P.H.P.H.M.C. van Kempen (Nordisk Film & TV A/S tegen Denemarken). 67 Idem. 68 Zie de artikelen 217, 218 & 219 van het Wetboek van Strafvordering en artikel 165 lid 2 van het Wetboek voor Burgerlijke Rechtsvordering. 69 Verburg 1975, p. XXII. 70 Zie voor een uitgebreide bespreking hiervan onder andere Spronken 2001, p. 398-410. 71 Corstens 2008, p. 145. 72 Zie paragraaf 2.1. 73 Zie paragraaf 5.2.

! 26!

2.2.1 Ratio De ratio van het verschoningsrecht voor bepaalde beroepsgroepen is dat deze personen in hun werk een geheimhoudingsplicht hebben en deze door de samenleving van groter belang wordt geacht dan de waarheidsvinding in de rechtszaal.74 Artikel 218 Wetboek van Strafvordering stipuleert dat het verschoningsrecht toekomt aan diegenen ‘die uit hoofde van hun stand, hun beroep of hun ambt tot geheimhouding verplicht zijn’. Hierbij kan gedacht worden aan geestelijken, notarissen, advocaten of artsen, maar op het eerste gezicht niet aan de journalist. Deze laatste beroepsgroep is immers juist gericht op het publiceren van informatie, in plaats van het achterhouden daarvan. Men kan dus ook moeilijk verdedigen dat journalisten op basis van een zwijgplicht een verschoningsrecht toekomt. De constructie van een journalistiek verschoningsrecht moet daarom plaatsvinden op andere gronden. De basis wordt veelal gevonden in van de rol van de journalistiek in de samenleving. In Hoofdstuk 1 is reeds gebleken dat de journalistiek van oudsher de waakhondrol krijgt toebedeeld. Dit houdt in dat men de (democratische) instituties in de samenleving controleert ten behoeve van de burgers. Het zou volgens rechtstheoretici die rol zijn, die een journalistiek verschoningsrecht rechtvaardigt.75 In zijn preadvies Het verschoningsrecht van de journalist stelt Koopmans hierover het volgende: ‘De dogmatische grondslag – als men het zo noemen wil – van het recht van de journalist de identiteit van zijn bronnen geheim te houden, wortelt, in deze gedachtengang [sic, HS], niet in het feit dat de journalist een “confident nécessaire” zou zijn; ook niet in de omstandigheid dat de journalistieke vakethiek, in een traditie van langer dan een eeuw, hem verplicht om te zwijgen. Die grondslag is simpelweg, dat de vertrouwelijkheid van bronnen een onontbeerlijk bestanddeel is van het recht op informatiegaring van de journalist, en daarom in de grondrechtelijke bescherming hoort te delen.’76 Dit betekent kort gezegd dat het doel van het werk van de journalist, zijnde informatiegaring en de publicatie van de informatie, het rechtvaardigt om in sommige gevallen het belang van een vrij informatiegaring te laten prevaleren boven het recht op waarheidsvinding in de rechtszaal. 2.2.2 De totstandkoming van het verschoningsrecht In tegenstelling tot staten waar de pers van oorsprong een grote vrijheid bezit, zoals de Verenigde Staten, heeft men in Nederland lange tijd geen verschoningsrecht aan journalisten toegekend. In 1977 oordeelde de Hoge Raad zelfs expliciet dat er in het Nederlandse recht geen reden bestaat om journalisten een verschoningsrecht te verlenen.77 Dit oordeel werd grotendeels gebaseerd op het feit dat er geen vertrouwensrelatie bestaat tussen de bron en de journalist. Bovendien zou de vrijheid van meningsuiting een rechterlijke !!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!74 Verburg 1975, p. 6-9. 75 Koopmans 1978, p. 23-24. 76 Idem. 77 Hoge Raad 11 november 1978, NJ 1978, 399 m.nt. W.H. Heemskerk (Hoogendijk/Van der Lek).

! 27!

toetsing achteraf toestaan en verdient een anonieme bron naar het oordeel van de Hoge Raad überhaupt geen bescherming. De vrees voor een chilling effect achtte de Hoge Raad niet reëel. Ten slotte zou de reikwijdte van artikel 10 van het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens volgens de Hoge Raad in 1977 niet zover strekken dat journalisten ten gevolge daarvan een verschoningsrecht zou toekomen. Het leek er daardoor op dat de Nederlandse journalistiek het zou moeten doen zonder verschoningsrecht. In de rechtstheorie zwol de kritiek echter aan.78 Tweede Kamerlid en staatsrechtgeleerde Erik Jurgens (PvdA) diende in 1993 een initiatiefwetsvoorstel in om het journalistieke verschoningsrecht wettelijk te verankeren. Dit voorstel is echter nooit voorbij een behandeling in de commissie van de Tweede Kamer gekomen.79,

80 Het is de moeite echter meer dan waard

om het advies dat de Raad van State hieraan toevoegde te bestuderen. Het adviesorgaan van de regering stak namelijk niet onder stoelen of banken dat zij afkeurend tegenover het wetsvoorstel stond. De Raad stelde ‘dat er gerede grond bestaat te betwijfelen of het wetsvoorstel voldoende aansluit bij in Nederland levende rechtsopvattingen.’81 Hij baseerde zich hierbij met name op het feit dat in de Nederlandse rechtspraktijk een hoger belang aan de waarheidsvinding door de rechter wordt toegedicht dan aan de vrijheid van informatiegaring. Het moge duidelijk zijn dat Nederland niet klaar was voor een eigen journalistiek verschoningsrecht. Het Europese Hof voor de Rechten van de Mens was dat echter wel. In 1996 sprak het het hierboven reeds besproken arrest Goodwin uit.82 In de Nederlandse theorie werd dit gezien als de bron van een noodzakelijke bescherming van journalisten.83 De Hoge Raad, die eerder nog weigerde een (algemeen) journalistiek verschoningsrecht te erkennen, stond nu onder grote druk om om te gaan. In het Van den Biggelaar-arrest uit 1996 oordeelt de Hoge Raad dat hij door de jurisprudentie van het EHRM is gedwongen terug te komen op het arrest Hoogendijk/Van der Lek, aangezien het EHRM een tegengestelde opvatting heeft aanvaard.84 Interessanter dan het arrest zelf, waarin de Hoge Raad volgzaam de EHRM-criteria toepast, is de conclusie van advocaat-generaal Koopmans – inderdaad,

!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!78 Zie onder andere Koopmans 1978 en Korthals Altes 1990. 79 Wetsvoorstel journalistiek privilege, Kamerstukken II, 1992/93-1994/95, 23 133, nummer 1-8. 80 Kort na indiening verliet Jurgens de Tweede Kamer. De verdediging van het wetsvoorstel werd door Van Traa op zich opgenomen. Hij werd in die tijd tevens voorzitter van de Parlementaire enquêtecommissie opsporingsmethoden, waardoor het waarschijnlijk op de lange baan werd geschoven. Van Traa verongelukte in 1997 en daarna is het niet van een verdere behandeling gekomen. In het parlementaire jaar 2004/2004 werd het voorstel uiteindelijk bij Kamerstuk II 2004/05, 23 133, nummer 9 ingetrokken vanwege de gevorderde jurisprudentie. 81 Wetsvoorstel journalistiek privilege, Kamerstukken II, 1992/93-1994/95, 23 133-A, p. 2. 82 Zie hierboven, paragraaf 2.2 83 Korthals Altes 1996. 84 Hoge Raad 10 mei 1996, NJ 1996, 578 met noot van E.J. Dommering (Van den Biggelaar c.s./Dohmen en Langenberg).

! 28!

diezelfde die in 1978 het journalistieke verschoningsrecht verdedigde85 – bij het arrest. Hij stelt dat journalisten geen verschoningsrecht, maar enkel een privilege wordt toegekend. Immers, de journalist is niet behept met een functie uit hoofde waarvan hij een geheimhoudingsplicht bezit. Uit zijn beroepsethiek zou voortvloeien dat hij bronnen anonimiteit moet kunnen beloven als daar tegenover belangrijke informatie staat. Hieruit concludeert Koopmans dat er geen sprake kan zijn van een algemeen verschoningsrecht zoals de geheimhoudingsplichtigen bezitten. De rechter moet in iedere zaak afwegen welk belang zwaarder weegt: het belang van de journalist en zijn vrije nieuwsgaring of het belang van de waarheidsvinding in de rechtszaak. Daarbij moet, zoals hiervoor reeds gesteld, echter worden uitgegaan van de hierboven reeds besproken ‘ja, tenzij’-redenering, inhoudende dat de journalist in beginsel een verschoningsrecht toekomt. Koopmans behandelt tevens drie argumenten tegen toekenning van het verschoningsrecht in zijn conclusie, namelijk de onmogelijkheid van tuchtrecht in verband met de fluïde beroepsgroep, de soms lage ethische normen van de journalist en de stelling dat de rechter zijn rechtsvormende taak te buiten gaat door een journalistiek verschoningsrecht in het leven te roepen. Deze tegenargumenten weerlegt hij grotendeels met een doelredenering: het grote belang van een goed functionerende pers mag niet worden tegengewerkt door procedurele moeilijkheden.86 Bovendien benadrukt hij ten aanzien van de journalistieke ethiek dat het ook in het geval van een verschoningsrecht mogelijk blijft om achteraf journalisten aan te klagen. Terugblikkend op de ontstaansgeschiedenis van het journalistieke verschoningsrecht in het Nederlandse juridische systeem, moet men stellen dat deze een vreemde is. Al in de jaren zeventig van de vorige eeuw klonken al geluiden in de literatuur die pleitten voor een verschoningsrecht. Deze zwollen gedurende daarop volgende decennia enkel aan, ook al weigerde de Hoge Raad het journalistieke privilege te erkennen. Ook de Staten-Generaal slaagde er niet in om het verschoningsrecht wettelijk vast te leggen. Na een overduidelijke uitspraak van het Straatsburgse Hof is de Hoge Raad in de zaak Van den Biggelaar c.s./Dohmen en Langenberg omgegaan en bestaat thans in Nederland een jurisprudentieel verschoningsrecht voor journalisten. 2.2.3 De omvang van het verschoningsrecht Na de erkenning van het verschoningsrecht van de Hoge Raad in 1996 zijn er nog een groot aantal arresten en uitspraken gedaan over de reikwijdte van en beperkingen op dat privilege. Hieronder zal ik proberen een zo compleet mogelijk beeld te schetsen over de omvang van het verschoningsrecht. Een verzoek om de contreien waarin de bron zich bevindt prijs te geven kan worden afgeweerd met een beroep op het journalistiek verschoningsrecht, zo

!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!85 Koopmans 1978. 86 Hoge Raad 10 mei 1996, NJ 1996, 578 met noot van E.J. Dommering (Van den Biggelaar c.s./Dohmen en Langenberg).

! 29!

oordeelde het Hof ‘s-Gravenhage in de zaak NRC-journalisten/Voûte.87 Over Voûte, een voormalig verdachte in een strafrechtelijk onderzoek, werd gedurende de rechtszaak belastende informatie gepubliceerd in het NRC Handelsblad. Voûte maande de journalist vervolgens de bronnen of de contreien waarin deze zich bevinden bekend te maken. De Hoge Raad stelt vast dat voor deze vorm van openbaring dezelfde eisen gelden als voor de openbaring van de bronnen en dat het recht op een goede naam niet zover gaat dat de vrijheid van nieuwsgaring ingeperkt moet worden. Dit wordt mijns inziens terecht bestreden door annotator Fernhout die erop wijst dat artikel 10 lid 2 EVRM juist wel de goede naam beschermt.88 Het belangrijkste van dit arrest is echter dat ook openbaarmaking van de contreien waarin de bron zich bevindt eveneens kan worden gedwarsboomd door een journalistiek privilege. Ook de verstrekte informatie en de context van die informatie vallen onder het journalistieke privilege, zo oordeelde het Gerechtshof in ‘s-Hertogenbosch.89 In de zaak tussen journalist Van Helvoirt enerzijds en de heer Toering en voetbalclub TOP Oss (inmiddels FC Oss) anderzijds, was immers al bekend dat de toenmalig commercieel directeur Toering in strijd met de geheimhoudingsclausule in zijn contract met de journalist Van Helvoirt sprak. Van Helvoirt wilde echter niet ingaan op vragen van TOP Oss over de context waarin Toering zijn informatie verschafte. Daarmee stond sportjournalist Van Helvoirt volledig in zijn recht volgens het Gerechtshof. Het moge duidelijk zijn dat rechten die verwoord worden aan de hand van een ‘ja, tenzij’-formule beperkingen kennen. Nog voordat die formule werd aanvaard door het Straatsburgse Hof en de Nederlandse Hoge Raad, was er onder voorstanders van een journalistiek verschoningsrecht reeds overeenstemming dat er beperkingen zouden moeten zijn. In zijn preadvies ‘Het verschoningsrecht van de journalist’ behandelt Koopmans al enkele uitzonderingen die hij ontleent aan verschillende Europese rechtspraktijken.90 Een journalistiek privilege of verschoningsrecht zou volgens hem moeten wijken wanneer een bron informatie bezit die de onschuld van verdachten en gedetineerden kan aantonen of wanneer de bron of de journalist door zijn informatie bepaalbare mensenlevens kan redden (het zogenaamde ticking bomb-scenario). Aangenomen mag worden dat Koopmans’ uitzonderingen in de praktijk ook gelden, aangezien in lichtere gevallen dan die Koopmans beschreef al inbreuken zijn toegelaten. Daarover hieronder meer. Zowel het EHRM als Nederlandse rechters hebben in gevallen die lichter zijn dan Koopmans’ voorstel beperkingen aangebracht op het journalistieke

!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!87 Hof ’s-Gravenhage 27 juli 2006, Mediaforum 2006-9, 28 met noot van F. Fernhout (NRC-journalisten/Voûte). 88 F. Fernhout, annotatie bij Gerechtshof ’s-Gravenhage 27 juli 2006, Mediaforum 2006, 28 (NRC-journalisten/Voûte). 89 Gerechtshof ’s-Hertogenbosch 11 juli 2006, Mediaforum 2007-2 met noot van R.D. Chavannes (Van Helvoirt/Toering en Top Oss). 90 Koopmans noemt met name de Franse en Deense; zie Koopmans 1978, p. 27-29

! 30!

verschoningsrecht. Zo bepaalde de rechter in de zaak Cameo & SBS dat in het geval van ernstige feiten het verschoningsrecht een inbreuk moet lijden.91 De officier van justitie had in die casus opdracht gegeven tot inbeslagneming van beelden waarop te zien zou zijn hoe demonstranten politieagenten verwondden met straatstenen en hoe andere demonstranten een diefstal pleegden. De Hoge Raad oordeelt dat deze inbeslagneming gerechtvaardigd was vanwege de ernst van de gepleegde strafbare feiten: ‘Inbeslagneming van het onderhavige journalistieke materiaal heeft niet te maken met de bescherming van journalistieke bronnen, maar daardoor kan wel de publieke functie van de journalistiek in het gedrang komen indien de journalist, cameraman of fotograaf in zijn werkzaamheden wordt belemmerd of dit te vrezen heeft; in zoverre kan dit tot inbreuk op het recht van vrije nieuwsgaring — en aldus tot strijdigheid met het bepaalde in art. 10, eerste lid, EVRM — leiden, tenzij het belang van de strafvordering bij het aan de dag brengen van misdrijven die de rechtsorde ernstig aantasten zwaarder weegt. (…) Op 20 december 1998 zijn echter dermate ernstige geweldsmisdrijven gepleegd dat zij rechtvaardigen dat het recht van vrije nieuwsgaring moet worden achtergesteld bij het belang van de strafvordering.’ Hoewel de Hoge Raad overweegt dat de vrijheid van nieuwsgaring bescherming verdient, kan deze vrijheid dus bij ernstige delicten het onderspit delven ten behoeve van waarheidsvinding in de rechtszaal. Hiermee lijkt de Hoge Raad aan te sluiten bij de redenering van Koopmans die ik hierboven beschreef, al is de uitzondering ruimer geformuleerd. Koopmans stelt immers dat enkel zeer zware geweldsdelicten een uitzondering verdienen, dat er geen andere manier moet zijn om bewijs te verkrijgen en de rechter opdracht moet geven tot inbeslagneming.92 Bij de mishandeling van een agent tijdens een drukke demonstratie kan worden getwijfeld of aan de criteria is voldaan. In casu is aan het laatste criterium sowieso niet voldaan, aangezien het niet een rechter(-commissaris), maar een officier van justitie was die inbeslagname beval. Het Europese Hof voor de Rechten van de Mens zal later ook aangeven dat de werkwijze zonder voorafgaande rechterlijke toetsing niet toelaatbaar is.93 Kan een ieder die een artikel schrijft een aanspraak doen op het journalistieke verschoningsrecht? Volgens het Hof te Amsterdam in ieder geval niet. Dat beperkte het toepassingsgebied van het verschoningsrecht tot serieuze journalistiek in de zaak Audax/Bloemen.94 In die casus wist Audax de hand te leggen op foto’s van zangeres Karin Bloemen tijdens haar vakantieverblijf op Jamaica. Deze foto’s verschenen in het roddelblad Weekend, dat Audax uitgaf. Bloemen verzocht Audax bekend te maken welke fotograaf deze foto’s had genomen, maar de uitgeverij weigerde dit bekend te maken met een beroep op het journalistieke verschoningsrecht. Het Amsterdamse Hof verwierp dit beroep op het verschoningsrecht onder verwijzing naar de Straatsburgse uitspraak in de

!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!91 Hoge Raad 9 november 1999, NJ 2000, 461 met noot van A.C. ’t Hart (Cameo/SBS). 92 Koopmans 1978, p. 28. 93 Zie paragraaf 2.2.4. 94 Hof Amsterdam 5 augustus 2004, Mediaforum 2004, 35 met noot van G.A.I. Schuijt (Audax/Bloemen).

! 31!

zaak van Caroline von Hannover.95 Het overweegt dat de foto’s ‘niet zijn gepubliceerd in het kader van een debate of general interest’ en dat de pers hiermee dus niet zijn waakhondrol uitvoert. Volgens het Hof vloeit hieruit voort dat er geen beroep kan worden gedaan op het journalistieke verschoningsrecht.96 In zijn noot stelt Schuijt dat het erop lijkt dat het Hof met deze uitspraak afwijkt van het arrest Goodwin dat de basis legde voor journalistieke bronbescherming. Volgens Schuijt is het criterium dat de rechter moet hanteren inzake bronbescherming niet wat de aard van de informatie is die wordt verschaft, maar ‘of het bevel de identiteit te verhullen het chilling effect kan hebben dat potentiële bronnen opdrogen’97 Dit kan enkel worden overruled door het feit dat er een ‘overriding requirement in the public interest’ bestaat, aldus Schuijt. Een voorbeeld hiervan geeft Schuijt niet. Qua procedure dient aangetekend te worden dat het Openbaar Ministerie dient te bewijzen dat een ingezet dwangmiddel tegen een journalist voldoet aan eisen van proportionaliteit en subsidiariteit. Zo oordeelde de Hoge Raad in het arrest-Zipschijf.98 De voorgeschiedenis is er één die lastig is te verenigen met een journalistiek verschoningsrecht. Het openbaar ministerie besloot tot inbeslagneming van een zogenaamde zipschijf die toebehoorde aan een bron aan wie een Telegraaf-journalist anonimiteit had beloofd en waarvan de journalist slechts houder was. Op de zipschijf stond informatie over onder andere computervredebreuk en beschadiging van computernetwerken. In tegenstelling tot wat de officier van justitie in die zaak aanvoerde rust de bewijslast betreffende de proportionaliteit en de subsidiariteit van een inbreuk op de vrijheid van nieuwsgaring volgens de Hoge Raad niet bij de journalist, maar bij het openbaar ministerie. Dit zou volgens ’s lands hoogste rechtscollege volgen uit de systematiek van het Europees Hof voor de Rechten van de Mens. Hiermee toont de Hoge Raad zich meegaand met het Straatsburgse Hof door de bewijsvoering omtrent inbeslagname van materialen die onder het verschoningsrecht geheel bij het Openbaar Ministerie te leggen. De nationale jurisprudentie wat betreft het verschoningsrecht overziend kan worden gesteld dat met name bewijsrechtelijk de journalist goed wordt beschermd. Zo ligt de bewijslast dat een dwangmiddel terecht is ingezet volledig bij het Openbaar Ministerie. Op andere procedurele aspecten is er echter behoorlijk wat kritiek komen vanuit het EHRM, zoals in de volgende paragraaf besproken zal worden. De materiële bescherming is relatief beperkt en omvat weliswaar de context van de informatie, maar bij ernstige strafbare feiten of niet-serieuze journalistiek kan geen succesvol beroep worden gedaan op het verschoningsrecht.

!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!95 Europees Hof voor de Rechten van de Mens 24 juni 2004, 59320/00, NJ 2005, 22 (Von Hannover tegen Duitsland). 96 Hof Amsterdam 5 augustus 2004, Mediaforum 2004, 35 met noot van G.A.I. Schuijt, r.o. 4.6 (Audax/Bloemen). 97 G.A.I. Schuijt, annotatie bij: Hof Amsterdam 5 augustus 2004, Mediaforum 2004, 35 (Audax/Bloemen). 98 Hoge Raad 8 april 2003, NJ 2004, 188 met noot van P.A.M. Mevis (Zipschijf).

! 32!

2.2.4 Europese jur isprudentie over het verschoningsrecht Zoals hierboven reeds behandeld is het verschoningsrecht in Nederland met name ontstaan als gevolg van Straatsburgse jurisprudentie. Na het arrest-Goodwin heeft ook de jurisprudentie van het Europese Hof voor de Rechten van de Mens zich echter ontwikkeld. Vanwege het feit dat Nederland daarbij meerdere malen op de vingers is getikt, is het boeiend om de Europese jurisprudentie omtrent het verschoningsrecht te bestuderen. De Nederlandse rechter tart bij monde van het Gerechtshof te Amsterdam nog geen vijf jaar na het arrest-Goodwin wederom het journalistieke verschoningsrecht, door Sp!ts-journalist Koen Voskuil te gijzelen.99 Voskuil had gepubliceerd over vermeende corruptie en vervalsing van bewijzen bij het Openbaar Ministerie in de destijds geruchtmakende zaak tegen Mink K. Schuijt gaf in zijn noot bij de uitspraak houdende beëindiging van de gijzeling van Voskuil aan dat dit volgens hem in strijd was met artikel 10 EVRM.100 Dit bevestigt het Straatsburgse Hof ruim zeven jaar later.101 In zijn arrest overweegt het: ‘70. On the one hand the Court understands the Government's concern about the possible effects of any suggestion of foul play on the part of public authority, especially if it is false. On the other hand, however, it takes the view that in a democratic state governed by the rule of law the use of improper methods by public authority is precisely the kind of issue about which the public have the right to be informed (…). It is in this light that the Court views the Government's admission (apparently contradicting the Advocate General – see paragraph 10 above) that the applicant's source faced “grave repercussions” if exposed. 71. Whatever the consequences might have been for the source, the Court is struck by the lengths to which the Netherlands authorities were prepared to go to learn his or her identity. Such far-reaching measures cannot but discourage persons who have true and accurate information relating to wrongdoing of the kind here at issue from coming forward and sharing their knowledge with the press in future cases.’102 Het Hof veroordeelt het optreden van de Nederlandse autoriteiten dus omdat eventuele bronnen door dit soort belangrijke informatie afgeschrikt zouden worden om deze nog langer te delen met journalisten, het welbekende risico van een chilling effect. Hierom oordeelt het Hof dat in casu de vrijheid van informatiegaring moet prevaleren boven de waarheidsvinding in de rechtszaal. In de Nederlandse commentaren werd het arrest-Voskuil over het algemeen positief onthaald. Korthals Altes stelde onomwonden dat de tijd was aangebroken voor een codificatie van het journalistiek verschoningsrecht.103 In NJ signaleerde Dommering eveneens dat de discussie over het

!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!99 Hof Amsterdam 28 september 2000, Mediaforum 2000, 69 (Gijzeling Voskuil-I). 100 G.A.I. Schuijt, annotatie bij: Hof Amsterdam 28 september 2000, Mediaforum 2000, 70 (Gijzeling Voskuil-II). 101 Europees Hof voor de Rechten van de Mens 22 november 2007: 64752/01, Mediaforum 2008, 6 met noot van W.F. Korthals Altes (Voskuil tegen Nederland). 102 Idem, r.o. 70-71. 103 W.F. Korthals Altes, annotatie bij: Europees Hof voor de Rechten van de Mens 22 november 2007: 64752/01, Mediaforum 2008, 6 (Voskuil tegen Nederland).

! 33!

verschoningsrecht weer oplaait en ging hij al in op wie een prerogatief toegekend moet worden.104 Hij noemde de professionele journalist ‘een sleutelfiguur’ in de nieuwsvoorziening die daarom bescherming behoort te hebben. De toenmalig minister van Justitie Hirsch Ballin reageerde een week na het arrest-Voskuil in een brief aan de Tweede Kamer op het Straatsburgse oordeel. Hij kondigde aan een wettelijke regeling van het journalistieke verschoningsrecht voor te bereiden.105 Daarover later meer. Na Voskuil blijft het Europese Hof voor de Rechten van de Mens voorwaarden stellen aan de procedures omtrent het journalistieke verschoningsrecht. In de zaak Ernst tegen België stelt het nog zwaardere eisen aan huiszoekingen dan het al deed in Roemen en Schmit tegen Luxemburg. 106,

107 Ernst tegen België was bij onze zuiderburen een zeer geruchtmakende zaak waarin journalisten in de Dutroux-affaire te maken kregen met gigantische onderzoeksactiviteiten die op hen en hun bronnen waren gericht. ‘De l'avis de la Cour, la présente affaire se distingue de l'affaire Goodwin c. Royaume-Uni précitée, dans laquelle elle avait déjà conclu à une violation de l'article 10. Dans cette affaire, une ordonnance de divulgation avait sommé le journaliste de révéler l'identité de son informateur, alors qu'en l'espèce des perquisitions simultanées et d'une grande ampleur furent effectuées. La Cour juge que des perquisitions ayant pour objet de découvrir la source d'information des journalistes — même si elles restent sans résultat — constituent un acte encore plus grave qu'une sommation de divulgation de l'identité de la source (Roemen et Schmit c. Luxembourg, n° 51772/99, paragraaf 57). En effet, les enquêteurs qui, munis de mandats de perquisition, surprennent des journalistes à leur lieu de travail ou à leur domicile, ont des pouvoirs d'investigation très larges du fait qu'ils ont, par définition, accès à toute leur documentation. La Cour, qui rappelle que ‘les limitations apportées à la confidentialité des sources journalistiques appellent de la part de la Cour l'examen le plus scrupuleux’ (voir Goodwin c. Royaume-Uni, précité, paragraaf 40), estime ainsi que les perquisitions et saisies litigieuses avaient un effet encore plus important quant à la protection des sources journalistiques que dans l'affaire Goodwin. La Cour en arrive à la conclusion que le Gouvernement n'a pas démontré qu'une balance équitable des intérêts en présence a été préservée. A cet égard, elle rappelle que ‘les considérations dont les institutions de la Convention doivent tenir compte pour exercer leur contrôle sur le terrain du paragraphe 2 de l'article 10 font pencher la balance des intérêts en présence en faveur de celui de la défense de la liberté de la presse dans une société démocratique’ (voir Goodwin c. Royaume-Uni, précité, paragraaf 45). En l'occurrence, même si l'on devait considérer que les motifs invoqués étaient ‘pertinents’, la Cour estime qu'ils n'étaient pas en tout cas ‘suffisants’ pour justifier des perquisitions et saisies d'une telle envergure.’108 Wat het Hof hier verwoordt is dat de inzet van doorzoekingen van huizen en kantoren van journalisten op zeer grote schaal in beginsel niet in een proportioneel verband staat met het belang van waarheidsvinding door de

!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!104 E.J. Dommering, annotatie bij: Europees Hof voor de Rechten van de Mens 22 november 2007: 64752/01, NJ 2008, 216 (Voskuil tegen Nederland). 105 Brief van de Minister van Justitie aan de Tweede Kamer van 27 november, TK 2007-2008, 31200 VI, nr. 92. 106 Zie paragraaf 2.2 107 Europees Hof voor de Rechten van de Mens 15 juli 2003: 33400/96, NJ 2006, 290 (Ernst en anderen tegen België). 108 Idem, rechtsoverwegingen 103 en 104.

! 34!

rechter, ook al vinden deze plaats in het kader van een zeer omvangrijke en belangrijke zaak. Na Voskuil is het nog niet over met de Europese tikken op de Nederlandse vingers. Drie jaar na het Europese arrest over de zaak Voskuil moet Nederland weer slikken, ditmaal in de Sanoma-zaak.109 Sanoma is een grote Nederlandse uitgever van onder andere het blad Autoweek. De redactie van dat blad was na een anonieme tip op een illegale straatrace afgekomen en had daar foto’s van gemaakt. Op 1 februari 2002 – een dag voor het huwelijk van Willem-Alexander en Maxima, waarover verschillende Sanoma-bladen uitgebreid zouden berichten – eiste de officier van justitie een cd-rom met die foto’s onder dreiging van een minutieuze doorzoeking van het gehele kantoor. Het OM wist dat één van de deelnemers van de straatrace betrokken was bij een gewapende ramkraak waarbij een grote som geld was buitgemaakt, maar noemde dit niet expliciet als grond. Het EHRM overweegt dat het onderscheid tussen bronbescherming en verschoningsrecht vaag is en daarom introduceert het een nieuwe vorm van bescherming: het redactiegeheim.110 Dit omvat volgens annotator Schuijt ‘al het redactie(research)materiaal alsmede niet gepubliceerd materiaal dat zich ten huize en ten kantore van de journalist bevindt’ en kan leiden tot identificatie van geheime bronnen.111 Het arrest is eveneens waardevol, omdat het Hof oordeelt dat er in Nederland een aan een inbeslagneming voorafgaande rechterlijke toets ontbreekt, waardoor de inbreuk op de vrijheid van nieuwsgaring niet is voorgeschreven bij wet.112 Een rechterlijke functionaris moet aan de hand van duidelijke criteria kunnen oordelen of en zo ja onder welke voorwaarden er een doorzoeking kan plaatshebben.113 Daarbij adviseert het Hof eveneens dat staten een speciale urgente procedure opzetten. Dat er geen daadwerkelijke inbeslagneming heeft plaatsgevonden, maar dreiging daarmee genoeg was voor de autoriteiten doet aan de noodzaak van deze procedure niets af.114 Deze tik op de vingers deed ook de Nederlandse commentatoren weer in de pen kruipen om de wetgever te wijzen op de nog immer ontbrekende wettelijke regeling omtrent het journalistieke verschoningsrecht. Schuijt stelt in Mediaforum dat het voorontwerp door het arrest Sanoma direct achterhaald is. Hij noemt het ontwerp niet veel meer is dan een wassen neus en eindigt met een veelbetekenend ‘[b]eter geen wet dan een slechte.’115 Dommering stelt dat de voorgestelde oplossing van het Openbaar Ministerie, een toevoeging aan een al bestaande beleidsrichtlijn, niet voldoende is. Hij stelt

!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!109 Europees Hof voor de Rechten van de Mens 14 september 2010: 38224/03, Mediaforum 2010, 29 (Sanoma Uitgevers tegen Nederland). 110 Schuijt 2008, p. 348. 111 Idem. N.B. Dat de bronnen geen geheimhouding was beloofd, doet hier niet aan af, voldoende is dat inbeslagneming een mogelijk chilling effect zal hebben. 112 Europees Hof voor de Rechten van de Mens 14 september 2010: 38224/03, Mediaforum 2010, 29, rechtsoverweging 100 (Sanoma Uitgevers tegen Nederland). 113 Idem, rechtsoverweging 92. 114 Idem, rechtsoverweging 69. 115 Schuijt 2008, p. 349-350.

! 35!

dat er een wetswijziging moet plaatsvinden zodat een voorafgaande rechterlijke toets verplicht wordt bij inbeslagneming bij een journalist.116 Het college van procureurs-generaal heeft inmiddels een aanwijzing uitgevaardigd die is bedoeld om de Nederlandse praktijk in overeenstemming te brengen met die Europese lijn.117 Het Europese Hof voor de Rechten van de Mens was dus niet klaar met het verschoningsrecht na de zaak rond de Britse journalist Goodwin. Ze heeft daarna met name procedurele eisen gesteld aan beperkingen op het verschoningsrecht. In Voskuil versus Nederland stelt het Hof dat een langdurige gijzeling van een journalist juist dat chilling effect kan veroorzaken waar het verschoningsrecht juist tegen beschermt. Ook huiszoekingen om de identiteit van bronnen te achterhalen zijn niet toegestaan, zelfs niet wanneer deze in de trant van een zeer omvangrijk en zwaarwegend onderzoek plaatsvinden, zo oordeelde het Hof in Ernst versus België. Dreiging met een dergelijke doorzoeking of inbeslagneming wordt, wanneer deze realistisch is, door het Straatsburgse Hof gelijkgesteld met zo’n doorzoeking of inbeslagneming, zo blijkt in het Sanoma-arrest. In datzelfde oordeel stelt het Hof nog meer procedurele voorwaarden aan een beperking van het redactiegeheim. Zo verwacht zij van lidstaten van het EVRM een voorafgaande rechterlijke toets wanneer er een huiszoeking of inbeslagneming plaatsvindt bij een journalist. Ten tijde van dit schrijven is er bij het Europees Hof voor de Rechten van de Mens nog een zaak aanhangig tegen de Nederlandse Staat.118 Deze is aangespannen door de krant De Telegraaf en draait om het afluisteren van twee journalisten die staatsgeheime informatie van de Algemene Inlichtingen- en Veiligheidsdienst in handen hadden en het in beslag nemen van die informatie. Alhoewel de Hoge Raad dit toelaatbaar achtte119, is het zeer de vraag of het Straatsburgse Hof dit oordeel deelt. 2.3 Beperkingen in de vervolgbaarheid van journal isten Net zoals iedere andere burger mag een journalist geen strafbare feiten plegen. Niettemin accepteert de rechter in zeer uitzonderlijke gevallen een beperking in de vervolgbaarheid vanwege de hoedanigheid van journalist. Deze restricties zijn te verdelen in twee categorieën, het zogenaamde beroepsrecht en een bredere vrijheid van meningsuiting. Ik zal beide hieronder bespreken. 2.3.1 Het beroepsrecht Het beroepsrecht is een recht van beoefenaars van bepaalde beroepen om op hun manier in te grijpen in de rechtsorde. Dit doet een journalist wanneer hij zich beroept op bronbescherming of zijn verschoningsrecht, maar om aan te sluiten

!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!116 E.J. Dommering, annotatie bij: Europees Hof voor de Rechten van de Mens 14 september 2010: 38224/03, NJ 2010, 230 (Sanoma Uitgevers tegen Nederland). 117 Staatscourant 2012, 3656. Zie voor meer informatie over deze richtlijn paragraaf 3.6 118 De hoorzitting hiervan vond op 29 juni 2012 plaats. 119 Hoge Raad 25 maart 2008, NJ 2009, 452, met noot van E.J. Dommering (Telegraaf/AIVD).

! 36!

bij de juridische terminologie zal ik met betrekking tot beperking van de vervolgbaarheid van journalisten de term ‘beroepsrecht’ gebruiken.120 Het beroepsrecht, zoals advocaat-generaal Van Dorst stelt in zijn conclusie bij het arrest Rijbewijs, is als het ware een recht dat een bepaalde connexiteit heeft met persdelicten.121 Van Dorst concludeert: ‘Wel zou de connexiteit als spiegelbeeld gebruikt kunnen worden: als de publicatie zelf niet strafbaar is, behoren ook de feiten die begaan moesten worden om die publicatie mogelijk te maken, straffeloos te zijn. Aldus wordt de lijn van o.m. HR NJ 1951, 137 over de verspreiding van gedachten en gevoelens (…) doorgetrokken naar de vóórfase. Zelf zou ik zo ver niet willen gaan. (…) Het ontslaat de rechter immers van de plicht om — soms moeizame — speurtochten te ondernemen naar de waarde (en het waarheidsgehalte) van het beroep op het algemeen belang dat gediend zou zijn met de strafbare feiten. Indien dat algemeen belang echt als een paal boven water staat, zal een verstandig vervolgingsbeleid — waarbij dat belang wordt afgewogen tegen het belang van normdemonstratie door middel van vervolging en berechting — (zonodig met een rechterlijke correctie op grond van art. 9a Sr) uitkomst kunnen bieden. Dus geen straffeloosheid bij voorbaat, maar wel een kans op niet-vervolging c.q. schuldigverklaring zonder straf, welke kans groter is naarmate de gepubliceerde misstand het daartoe begane delict overschaduwt. Pleitbaar is zelfs dat alleen al de dreiging van een strafvervolging dwingt tot grotere zorgvuldigheid bij de beantwoording van de vraag of wetsovertreding echt nodig is om misstanden te kunnen openbaren. Een wijs vervolgingsbeleid behoeft er echter niet aan in de weg te staan dat journalisten soms verder gaan dan naar de letter der wet zou mogen en dat aldus maatschappelijk onduldbare toestanden aan het licht worden gebracht die anders geheim zouden zijn gebleven.’122 Kortom: het beroepsrecht van de journalist komt neer op een recht dat connex is aan de vrijheid van de pers. Het houdt zoveel in dat de journalist strafbare feiten mag plegen voor zover zij in een proportioneel en subsidiair verband staan met het openbaren van een misstand. De Hoge Raad maakte in 1995 in Nederland echter duidelijk dat het zijn van journalist niet voldoende is voor beperking van de vervolgbaarheid.123 Een journalist van een groot dagblad had voor een artikel getracht om in een aantal Nederlandse gemeentes onder een valse naam een rijbewijs te verkrijgen. In een aantal plaatsen lukte dat, waarna hij de politie verwittigde en hij de waardepapieren bij een notaris in bewaring gaf. De journalist verklaarde dat hij enkel als doel had om een artikel te schrijven in zijn krant en hiermee misstanden aan de kaak te stellen. Tevens stelde hij dat zijn algemeen beroepsrecht een veroordeling in de weg stond. De Hoge Raad verwierp die redenering met de volgende overweging: ‘Het in het tweede onderdeel van het middel aangevallen oordeel van het Hof komt er, beschouwd in samenhang met de daaraan voorafgaande overweging, op neer dat noch aan het belang dat de pers in een democratische samenleving dient door het aan de kaak stellen van misstanden noch aan de daaruit voortvloeiende taak- en beroepsuitoefening van de journalist een grond kan worden ontleend ter rechtvaardiging van het ten laste van de verdachte bewezenverklaarde feit. Dat oordeel geeft geen blijk van een onjuiste rechtsopvatting, terwijl het

!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!120 Zie onder meer Hazewinkel-Suringa/Remmelink 1996, p. 359. 121 Hoge Raad 27 juni 1995, NJ 1995, 711 (conclusie A-G van Dorst) (Rijbewijs). 122 Idem, paragraaf 8. 123 Hoge Raad 27 juni 1995, NJ 1995, 711 (Rijbewijs).

! 37!

ook zonder nadere motivering niet onbegrijpelijk is, in aanmerking genomen dat de strafbaarstelling van het bij art. 10, eerste lid, WVW voorziene feit, generlei beperking inhoudt van het in art. 7 Grondwet en art. 10 EVRM gegarandeerde recht op vrijheid van meningsuiting.’124 Opvallend is dat de politierechter in Den Haag het hacken van een privé-mailbox van de staatssecretaris van Defensie door een journalist wel toelaatbaar achtte uit hoofde van vrijheid van meningsuiting.125 Wellicht is dit te verklaren vanuit de gedachte dat de Europese jurisprudentie over bescherming van journalisten het Rijbewijs-arrest verouderd had gemaakt. Met precies de tegenovergestelde argumentatie die de Hoge Raad gebruikte om een beperking van de vervolgbaarheid van journalisten te verwerpen, verdedigt de Haagse politierechter nu die beperking. ‘Waar het thans om gaat is of het plegen van de onderhavige feiten met, naar de politierechter aanneemt, geen ander oogmerk dan het langs journalistieke weg aan de orde stellen van een maatschappelijk probleem, zodanig onderdeel uitmaakt van voormelde publicatie dat een strafvervolging verdachte belemmert in die vrijheid van meningsuiting.’126 Een algemeen beroepsrecht dat de journalist toekomt zoals het verschoningsrecht, kan volgens de Hoge Raad echter nog steeds niet worden aanvaard met betrekking tot beperkingen in de vervolgbaarheid. In 2006 bevestigde de Hoge Raad dit nogmaals toen een schrijver van een boek een gat in de beveiliging van banken had ontdekt en willekeurige overschrijvingen liet plaatsvinden als bewijs.127 In Nederland wordt een beroepsrecht dus expliciet niet erkend. 2.3.2 Een grotere vr i jheid van meningsuit ing Het moge logisch zijn dat journalisten vaker dan andere beroepsgroepen of dan de burger in het algemeen in aanraking komen met de grenzen van de vrijheid van meningsuiting. Immers, zij zijn het vaak die voor autoriteiten onwenselijke meningen of nieuwsfeiten verkondingen. Het Straatsburgse Hof lijkt dit in acht te nemen wanneer zij het beroep van een journalist op artikel 10 van het EVRM behandelt. Een goed voorbeeld daarvan is het arrest Flux (no. 4) tegen Moldavië, waarin het Hof belang hecht aan ‘the fact that the impugned statements were made by a journalist in a debate on an issue of public interest’.128 Straatsburg beaamt hierin dat journalisten met meer wegkomen dan de gemiddelde burger. Dat is logisch, omdat het EHRM het belang van journalistiek en het recht van het publiek om geïnformeerd te worden hoog acht.129

!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!124 Idem, rechtsoverweging 5.4. 125 Rechtbank ’s-Gravenhage 23 november 2003, NJFS 2010, 37. 126 Idem, rechtsoverweging 4.3. 127 Hoge Raad 5 december 2006, NJ 2006, 665. 128 Europees Hof voor de Rechten van de Mens 12 februari 2008: 17294/04, rechtsoverweging 42 (Flux (no. 4) tegen Moldavië). 129 Europees Hof voor de Rechten van de Mens 27 april 1979: 6538/74, NJ 1980,146 met noot van E.A. Alkema (Sunday Times tegen Verenigd Koninkrijk).

! 38!

Het Europees Hof van de Rechten van de Mens stelt bovendien provocaties van journalisten toe.130 Perna, een journalist van het Italiaanse dagblad Il Giornale, werd in zijn vaderland aangeklaagd omdat hij in een column een openbaar aanklager verweet uit te zijn op communistische overheersing van de staande magistratuur. Het Hof oordeelde dat ‘[j]ournalistic freedom also covers possible recourse to a degree of exaggeration, or even provocation.’131 Dit kan zelfs zo ver gaan dat het betitelen van een concurrerende hoofdredacteur of een politicus tot (neo-)nazi toegestaan kan zijn.132 Bij Perna en Karman was het duidelijk dat zij hun eigen mening verkondigden vanuit hun journalistieke functie. Journalisten kunnen echter ook spreekbuizen van anderen zijn, bijvoorbeeld wanneer een documentairemaker in zijn werk racistische jongeren aan het woord laat. De Deense documentairemaker Jersild deed dat in een radioreportage en werd vervolgens door de Deense autoriteiten vervolgd en veroordeeld.133 Onterecht, zo oordeelde het Straatsburgse Hof. Wanneer een journalist anderen aan het woord laat kunnen die uitlatingen niet tevens aan hem worden toegeschreven als hij duidelijk maakt dat hij niet diezelfde mening deelt.134 Het Hof oordeelt, in lijn met de Perna-jurisprudentie, dat het immers de taak is van journalisten om ook schokkende en onprettige meningen over te brengen aan het publiek.135 2.3.2.1 Voorwaarden en beperkingen Zoals in het Jersild-arrest aangegeven zijn er wel voorwaarden voor de journalist om van die grotere vrijheid van meningsuiting gebruik te kunnen maken. Jersild diende bijvoorbeeld de uitzending te balanceren zodat duidelijk was dat hij de uitspraken die de rechts-radicale Grønjakker niet propageerde. Journalisten kunnen bovendien enkel aanspraak maken op de beperking in de vervolgbaarheid wanneer zij uit hoofde van hun beroep handelen. Dat ondervond de Poolse journalist Janowski, buiten de uitoefening van zijn journalistieke functie, toen hij een tweetal politieagenten wat ouderwetse verwensingen als ‘domoren’ en ‘simpele zielen’ naar het hoofd slingerde. Volgens het EHRM deed hij dit niet in het publieke debat en dus werd zijn veroordeling voor belediging in stand gelaten.136

!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!130 Europees Hof voor de Rechten van de Mens 6 mei 2003: 48898/99, Mediaforum 2003, 28 met noot van L. Dragstra (Perna tegen Italië). 131 Idem, rechtsoverweging 39(a). 132 Zie bijvoorbeeld Europees Hof voor de Rechten van de Mens 1 juli 1997: 47/1996/666/852, Mediaforum 1997-9, p. B113-B116 (Oberschlick tegen Oostenrijk nr. 2) en Europees Hof voor de Rechten van de Mens 14 december 2006: 29372/02, RvdW 2007, 298 (Karman tegen Rusland). 133 Europees Hof voor de Rechten van de Mens 23 september 1994: 15890/89, Mediaforum 1994-11/12, p. B101-B108 (Jersild tegen Denemarken). 134 Idem, rechtsoverweging 35. 135 Ibidem. 136 Europees Hof voor de Rechten van de Mens 21 januari 1999: 25716/94, Mediaforum 1999, 19 met noot van G.A.I. Schuijt (Janowski tegen Polen). Vergelijk Europees Hof voor de Rechten van de Mens 25 juni 1992: 47/1991/299/370, Mediaforum 1992-11/12, p. B88-B96

! 39!

De Nederlandse jurisprudentie hanteert eenzelfde maatstaf. Alleen in zeer zwaarwegende gevallen kunnen journalisten verantwoordelijk worden gehouden voor uitspraken die een ander doet in één van hun publicaties.137 Daarnaast wordt van de journalist verwacht dat hij zich houdt aan de journalistieke mores en ethiek. Dit verduidelijkt het Straatsburgse Hof in het arrest Stoll, waarin een Zwitserse journalist een strikt geheim intern verslag van een overleg over compensatie van oorlogsslachtoffers in handen kreeg en daaruit destilleerde dat de ambassadeur antisemitische sentimenten koesterde.138 Na de gebruikelijke benadrukking van het belang van de vrije pers overweegt het Hof dat artikel 10 niet impliceert dat journalisten zich over het algemeen niet meer aan de nationale strafwetten hoeven te conformeren.139 Een beperkte inbreuk op verbodsbepalingen kan echter worden gerechtvaardigd wanneer journalisten ‘are acting in good faith in order to provide accurate and reliable information in accordance with the ethics of journalism’.140 Nakoming van journalistieke ethiek is hiermee een voorwaarde om in aanmerking te komen voor een uitgebreidere vrijheid van meningsuiting. Wanneer een journalist echter te ver gaat en niet langer ethisch handelt is dermate casuïstisch bepaald, dat er geen ruimte is om daar binnen het kader van deze scriptie uitlatingen over te doen. Het moge niettemin duidelijk zijn dat hier gaat om grove schendingen van de journalistieke ethiek of zeer slecht onderbouwde artikelen, waarbij te weinig aandacht is besteed aan de noodzaak van verificatie van feiten of het plegen van hoor of wederhoor. In een Nederlandse vervolgingsprocedure bepaalde de Nederlandse Hoge Raad iets gelijkaardigs.141 In de betreffende zaak werd een roddelweekblad dat schreef over een bekende Nederlandse die vroeger slachtoffer was geworden van incest, aangeklaagd wegens smaad. De journalist getuigde ter zitting in hoger beroep dat het zijn zaak niet was of het artikel beledigend was voor de vader van de BN’er. Hieruit leidde de Hoge Raad af dat de journalist zich bewust was van de ‘beledigende en krenkende aard’, maar daar geen gevolgen uit had getrokken. Dit gebrek aan ethiek zorgde ervoor dat de journalist kon worden veroordeeld. Bij de rechten en verantwoordelijkheden besproken in deze subparagraaf moet worden aangetekend dat ook niet-journalisten onder omstandigheden aanspraak kunnen maken op deze vergrote vrijheid van meningsuiting. Een Finse advocate die in de rechtszaal de openbare aanklager schoffeerde mocht volgens het Hof bijvoorbeeld niet worden veroordeeld.142 Datzelfde gold voor

!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!(Thorgeirson tegen IJsland) in welke zaak het Hof veel zwaardere bewoordingen over de politie in een journalistiek artikel wel toelaatbaar achtte. 137 Hof Leeuwarden 26 januari 1995, NJ 1995, 388. 138 Europees Hof voor de Rechten van de Mens 25 april 2006: 69698/01, Mediaforum 2006, 23 (Stoll tegen Zwitserland). 139 Idem, rechtsoverweging 53. 140 Idem, rechtsoverweging 54. 141 Hoge Raad 21 oktober 1980, NJ 1981, 69 met noot van G.E. Mulder. 142 Europees Hof voor de Rechten van de Mens 21 maart 2002: 31611/96, NJ 2004, 554 met noot van E.J. Dommering (bij NJ 2004, 555) (Nikula tegen Finland); zie eveneens Voorhoof 2002.

! 40!

een Poolse gevangene die in brieven de rechter die hem veroordeelde beledigde.143 Deze oordelen vloeien voort uit de opvatting dat ook deze uitlatingen een algemeen belang betreffen. Er zijn bepaalde beperkingen aan de mogelijkheden om een journalist te vervolgen. Een beroepsrecht – een recht dat connex is aan persdelicten en zoveel inhoudt als dat wanneer de publicatie legaal is de journalist bepaalde strafbare feiten mag begaan zolang deze in proportioneel verband met de aan te kaarten misstand staan – is in Nederland niet geaccepteerd. Wel kunnen journalisten volgens zowel Europese als Nederlandse jurisprudentie aanspraak maken op een grotere vrijheid van meningsuiting. Journalisten zijn immers bij uitstek de personen die zich mengen in het publieke debat en het publiek informeren, aldus het Europese Hof voor de Rechten van de Mens. Journalistieke vrijheid beslaat volgens het Hof eveneens het recht om te overdrijven en te provoceren. Tevens mogen journalisten geluiden of uitlatingen die in beginsel strafwaardig zijn een podium geven in één van hun werken, mits zij deze gebalanceerd brengen en de uitlatingen plaatsvinden in een publiek debat. Tegenover deze rechten staan ook verantwoordelijkheden. Zo wordt van journalisten verwacht dat zij ter goede trouw handelen en de journalistieke ethiek nakomen. 2.4 Tot slot Vanuit zijn bijzondere positie als waakhond is de journalist in de loop van de vorige eeuw een aantal bijzondere rechten toegekend. Deze zijn grofweg te verdelen in drie categorieën: het recht om bronnen te beschermen, het journalistiek verschoningsrecht (of journalistiek privilege) en beperkingen in de vervolgbaarheid. In Nederland worden het recht op bronbescherming en het originele verschoningsrecht samengepakt tot één journalistiek verschoningsrecht. Ook het EHRM neigt de laatste jaren, en dan met name in het arrest-Sanoma tot een vervlechting van bronbescherming en verschoningsrecht. Er is echter een onderscheid te maken tussen beide rechten, zoals ik in de inleiding van dit hoofdstuk reeds beschreef. Het recht op bronbescherming behelst het recht van de journalist om zijn bron volledige anonimiteit te beloven en zich desgevraagd door een opsporende of gerechtelijke instantie ongestraft aan die belofte te houden. Beperkingen van dit recht op bronbescherming kunnen volgens het Europees Hof voor de Rechten van de Mens enkel voorkomen uit zeer zwaarwegende belangen en worden door datzelfde Straatsburgse Hof zeer kritisch bekeken. Het journalistieke verschoningsrecht gaat er vanuit dat de journalist deel uitmaakt van een beroepsgroep wier goede functioneren in sommige gevallen belangrijker kan worden geacht dan rechterlijke waarheidsvinding. Hoewel de Nederlandse rechterlijke macht daar niet veel voor voelde, introduceerde het Europese Hof voor de Rechten van de Mens het verschoningsrecht alsnog in Nederland op basis van het mogelijke chilling effect op de vrijheid van

!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!143 Europees Hof voor de Rechten van de Mens 27 mei 2003: 42425/98, EHRC 2003, 59 met noot van E. Geurink (Skalka tegen Polen).

! 41!

meningsuiting dat de afwezigheid van een dergelijk verschoningsrecht kan hebben. In Sanoma tegen Nederland is immers het al eerder ontstane bronbeschermingsrecht uitgebreid tot alle informatie die onder een redactie is, waarmee het de facto een verschoningsrecht-plus dan wel bronbescherming-plus is geworden. Schuijt introduceert hiertoe de term ‘redactiegeheim’. Naar aanleiding van de zaak Sanoma heeft het Openbaar Ministerie een richtlijn die de inzet van dwangmiddelen tegen journalisten regelt aangepast. Commentatoren en juristen pleiten echter voor een wettelijke verankering van het verschoningsrecht. De toenmalige minister van Justitie Hirsch Ballin kondigde een wettelijke regeling in 2007 reeds aan, maar tot op heden is de parlementaire behandeling daarvan niet begonnen. De journalist geniet ook enkele beperkingen in zijn vervolgbaarheid. Hoewel er van een beroepsrecht, het recht om bepaalde strafrechtelijke vergrijpen te plegen uit hoofde van de uitoefening van een beroep, geen sprake is, wordt journalisten door het Straatsburgse Hof een erg ruime vrijheid van meningsuiting toegekend. Daarvoor is echter wel vereist dat de journalist zich aan zijn journalistieke mores en ethische standaarden houdt.

! 42!

HOOFDSTUK 3

DE DEFINITIE VAN EEN JOURNALIST NAAR NEDERLANDS RECHT ‘Het is duidelijk dat iemand die voor een dagblad schrijft, op die bescherming kan rekenen en dat dat niet geldt voor de studente die iedere dag een foto van haar cavia op een weblog plaatst. Maar tussen die twee uitersten ligt een rijkgeschakeerd grijs gebied. Daar kan men weblogs van amateurs tegenkomen die een wezenlijke bijdrage leveren aan de vrijheid van nieuwsgaring, maar ook wervingssites voor terroristische activiteiten.’ - Harm Brouwer, voormalig voorzitter van het college van procureurs-generaal.144 Een journalist verdient bescherming, dat is in het hoofdstuk hiervoor al breedvoerig behandeld. Wie is echter de journalist die moet worden beschermd tegen ingrijpend overheidsoptreden? Is dat een lid van de Nederlandse Vereniging voor Journalisten? Is dat een ieder die zichzelf het etiket ‘journalist’ opplakt? Of is dat misschien wel een ieder die zich via een medium mengt in het publieke debat? Het zijn vragen waar juristen in Nederland al decennia mee worstelen. De sterk veranderende journalistiek van grofweg het laatste decennium heeft de discussie bovendien zo complex gemaakt dat het onduidelijk is of het begrip journalist nog wel te definiëren is en of het dus nog bruikbaar is om de in het vorige hoofdstuk besproken rechten aan toe te kennen. In dit hoofdstuk zal ik ruwweg chronologisch de Nederlandse juridische discussie over het verschoningsrecht bespreken om erachter te komen hoe de notie van ‘journalist’ daarin wordt gedefinieerd. Ik zal beginnen met een bespreking van het wetsvoorstel-Jurgens (paragraaf 3.1), vervolgens zal ik de gevolgen van het arrest-Goodwin bespreken (paragraaf 3.2) en de wetenschappelijke verkenningen en jurisprudentie over het onderwerp behandelen (paragraaf 3.3 en 3.4). Daarna zal ik het nieuwe wetsvoorstel over bronbescherming in strafzaken nader bekijken (paragraaf 3.5) om af te sluiten met de nieuwe aanwijzing toepassing dwangmiddelen bij journalisten (paragraaf 3.6). 3.1 Het wetsvoorstel-Jurgens Zoals hierboven reeds beschreven in paragraaf 2.2.2 was het staatsrechtgeleerde en Tweede Kamerlid Erik Jurgens die als eerste trachtte het journalistieke verschoningsrecht in Nederland te codificeren. In het voorjaar van 1993 diende hij een initiatiefwetsvoorstel ter vestiging van een journalistiek

!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!144 ‘Pseudojournalisten bemoeilijken wet’, De Volkskrant, 4 mei 2007.

! 43!

privilege in bij de Tweede Kamer.145 Hiermee was hij eveneens één van de eersten die zich waagde aan de definitie van het begrip journalist. Immers, in de beperkte aan het wetsvoorstel voorafgaande jurisprudentie was het vaak zo duidelijk dat het een journalist betrof dat dit niet veel aandacht behoefde. Bij de indiening van het wetsvoorstel werd het noodzakelijk om een definitie te formuleren, zodat afgebakend kon worden wie wel en wie niet beschermd werd door de nieuwe wet. 146 Zonder om de hete brij heen te draaien stelt Jurgens in de eerste zin van de Memorie van Toelichting dat hij de journalist definieert als ‘een ieder die publiceert in een voor het algemeen publiek toegankelijke vorm van openbare communicatie’.147 Deze definitie is zeer open en toepasbaar op allerlei communicatievormen. Alhoewel bloggers en Twitteraars in het begin van de jaren negentig van de vorige eeuw nog niet bestonden is goed verdedigbaar dat ook zij met deze notie van ‘journalist’ bescherming zouden krijgen. Zij publiceren immers ook een algemeen toegankelijke vorm van openbare communicatie. Het voormalig Kamerlid stelde dat het meest essentiële deel van de omschrijving ‘met het oog op openbaarmaking’ is.148 ‘Het privilege geldt personen die een bepaalde relatie hebben met het publiceren van informatie in een voor het algemeen publiek toegankelijke vorm van openbare communicatie.’149 Wat Jurgens geen relevante factor acht in zijn voorstel is de wijze of frequentie van publicatie. Betreffende periodiciteit werkt hij dit uit met de stelling dat een onderscheid tussen een essayist of publicist in een tijdschrift enerzijds en een schrijver van een boek anderzijds niet aanvaardbaar kan zijn, aangezien zij even waardevolle informatie kunnen publieren. Bovendien zou de bepaling van een minimumperiode volgens Jurgens altijd arbitrair zou zijn.150 De brede begripsbepaling kwam Jurgens – weinig verrassend – op kritiek te staan. Zoals direct in het oog springt is het immers een bijzonder ruime en vage definitie. Jurgens verdedigt zijn definitie in de memorie van toelichting met het feit dat regulering van de beroepsgroep van de journalist ongewenst is.151 Hiermee sluit hij zich aan bij het inmiddels al verschillende malen aangehaalde preadvies van Koopmans uit 1978.152 Vanuit de Kamercommissie was de kritiek (op dit punt) overigens nog relatief mild. Men wilde vooral meer verduidelijking van de schemergebieden langs de grenzen van de definitie, zoals waar het gaat om auteurs van wetenschappelijke publicaties.153 Enkel de SGP-fractie droeg een wezenlijk andere opinie uit, zij pleitte in navolging van Korthals Altes in zijn oratie voor bescherming van

!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!145 Wetsvoorstel journalist privilege, Kamerstukken II, 1992/93, 23 133, nummer 2. 146 Zie voor de voorgestelde wetswijzigingen en toegekende rechten in Jurgens’ voorstel: Wetsvoorstel journalist privilege, Kamerstukken II, 1992/93, 23 133, nummer 2 147 Wetsvoorstel journalist privilege, Kamerstukken II, 1992/93, 23 133, nummer 3, p. 2. 148 Wetsvoorstel journalist privilege, Kamerstukken II, 1992/93, 23 133, nummer 3, p. 16. 149 Idem. 150 Ibidem. 151 Idem, p. 5. 152 Koopmans 1978, p. 168-171. 153 Wetsvoorstel journalist privilege, Kamerstukken II, 1993/94, 23 133, nummer 4, p. 6.

! 44!

diegenen die ‘beroepshalve bij de totstandkoming van een publikatie [sic, HS] zijn betrokken.’154 De Raad van State reageerde bepaald minder zachtzinnig. Hij stelt dat de definitie van Jurgens tot meer rechtsonzekerheid leidt, terwijl het wetsvoorstel rechtsonzekerheid juist diende uit te bannen dan wel te beperken.155 Tevens zou Jurgens volgens de Raad van State beter zijn definitie in de wet kunnen vervatten dan in de Memorie van Toelichting.156 Het eindverslag maakte het geheel niet veel duidelijker. Een breed gedragen standpunt onder Kamerleden is dat er een verschil gemaakt moet worden tussen de schrijver van een ingezonden brief enerzijds en de schrijver van een wetenschappelijke publicatie en de auteur van een boek anderzijds.157 Een goede argumentatie hiervoor wordt echter door geen van de Kamerleden gegeven. Daardoor is onduidelijk wat voor invloed dit door de Kamerleden ingenomen standpunt zal hebben op de definitie van de journalist en wordt zo niet eenduidig bepaald waar de grens van de beschermde groep ligt. Na het eindverslag vindt er geen verdere behandeling van het wetsvoorstel-Jurgens plaats. De redenen hiervoor behandelde ik reeds in paragraaf 2.2.2. Wat het herinneren waard is, is de moeite die allereerst Jurgens en vervolgens ook de andere Kamerleden hebben bij het definiëren van het beroep journalist en de brede definiëring die dit toch gevolg heeft. Zonder wetsvoorstel was er geen behoefte om de definitie van een journalist verder af te bakenen, maar daar kwam onder druk van het EHRM snel verandering in. 3.2 De nasleep van het arrest-Goodwin Zoals eerder al aan de orde kwam in paragraaf 2.1 en 2.2.2 heeft het arrest-Goodwin gezorgd voor een omslag in de Nederlandse houding ten opzichte van het verschoningsrecht en bronbescherming van journalisten. De attitude die de Nederlandse rechtspolitiek aannam veranderde van een onwillige naar een van schoorvoetende acceptatie van de uitspraak van het Hof. Niet alleen vanuit het Straatsburgse Hof kwam druk, ook vanuit andere organen vanuit de Raad van Europa en in Nederland volgden pleidooien voor een betere regeling van het verschoningsrecht. Ik zal eerst de pressie vanuit Europa bespreken, alvorens de paragraaf toe te spitsen op de Nederlandse discussie. 3.2.1 De Raad van Europa Acceptatie van het journalistieke verschoningsrecht was voor de Raad van Europa, het verdragslichaam waar het Hof onder ressorteert, niet genoeg. Het Comité van Ministers van de Raad van Europa deed in 2000 een aanbeveling om de nationale wetgeving zodanig aan te passen dat het journalistiek

!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!154 Wetsvoorstel journalist privilege, Kamerstukken II, 1993/94, 23 133, nummer 4, p. 6 en Koopmans 1978, p. 168-169. 155 Wetsvoorstel journalist privilege, Kamerstukken II, 1993/94, 23 133, bijlage A, p. 5. 156 Idem, p. 7. 157 Wetsvoorstel journalist privilege, Kamerstukken II, 1994/95, 23 133, nummer 7, p. 4-5.

! 45!

bronnengeheim wordt erkend.158 De gedachte achter deze aanbeveling is dat de bescherming van journalisten in een Europa met steeds minder grenzen voor informatie meer harmonisatie zou moeten vertonen. In de aanbeveling maakt het Comité een opmerkelijke manoeuvre. Het comité stelt dat niet alleen journalisten, maar ook andere personen die werken in de mediasector bescherming kunnen verdienen. Er zijn geen aanwijzingen te vinden waarom voor deze destijds vernieuwende opvatting is gekozen, maar het lijkt erop dat deze keuze is gemaakt om een goed functioneren van de pers beschermen. Immers, wanneer een redactiestagiair gegijzeld kan worden en notulen van een redactievergadering in beslag genomen kunnen worden, zou een verschoningsrecht voor journalisten een wassen neus blijven. Tussen de twee beschermde groepen wordt wel een onderscheid gemaakt door het Comité. Dat is met name te zien in de bewoordingen die het gebruikt. Deze zijn voor de journalisten veel harder en duidelijk verbonden aan artikel 10 van het EVRM dan voor de overige gegadigden voor een recht op bronbescherming: ‘Principle 1 (Right of non-disclosure of journalists) Domestic law and practice in member states should provide for explicit and clear protection of the right of journalists not to disclose information identifying a source in accordance with Article 10 of the Convention for the Protection of Human Rights and Fundamental Freedoms (hereinafter: the Convention) and the principles established herein, which are to be considered as minimum standards for the respect of this right. Principle 2 (Right of non-disclosure of other persons) Other persons who, by their professional relations with journalists, acquire knowledge of information identifying a source through the collection, editorial processing or dissemination of this information, should equally be protected under the principles established herein.’159 Voorhoof stelt dat bij ‘other persons’ met name kan worden gedacht aan medewerkers die uit hoofde van hun beroep in contact komen met geheime informatie die direct kan leiden tot onthulling van een bron.160 De vraag is in hoeverre dat zou moeten worden doorgetrokken. Dat bijvoorbeeld een redactiestagiair kan profiteren van bronbescherming moge logisch worden bevonden, maar wat moet men denken van de koffiejuffrouw of bewaker die toevallig iets hoort op de redactie? Is die relatie professioneel genoeg om hieronder te vallen? Wat gebeurt er met de partner van de journalist aan wie hij het verhaal vertelt? Er lijkt geen sprake van een professionele relatie, maar is het onderscheid tussen de partner en de koffiejuffrouw niet behoorlijk arbitrair? Het zijn vragen die door de Raad van Europa al dan niet bewust aan de nationale overheden zijn overgelaten en waar dus geen eenduidig antwoord op zal zijn. Het toont echter maar eens te meer aan dat de omlijning van het beroep journalist een zeer lastige opgave is. 3.2.2 De Nederlandse Vereniging voor Journal isten

!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!158 Aanbeveling CM/Rec(2000)7 van het Comité van Ministers van de Raad van Europa (8 maart 2000), On the right of journalists not to disclose their sources of information. 159 Idem. 160 Voorhoof 2000, p. 158-159.

! 46!

Naar aanleiding van de discussie die bleef woeden over een al dan niet wenselijke wettelijke verankering van het verschoningsrecht en de Aanbeveling van het Comité van Ministers, ondernamen de Nederlandse Vereniging voor Journalisten en het Nederlands Genootschap voor Hoofdredacteuren gezamenlijk actie. Zij stelden een semi-juridische commissie – met de niet bijster originele naam Commissie Verschoningsrecht – in die onderzoek zou moeten doen naar ‘de knelpunten in verband met bronbescherming en inbeslagneming van journalistiek materiaal.’161 Opvallend genoeg ziet deze commissie in de allereerste vraag die beantwoord moet worden om over te gaan tot een journalistiek verschoningsrecht – wat is een journalist? – geen knelpunt. Aan die vraag worden in haar rapport immers geen woorden vuilgemaakt. Hier en daar worden wat opmerkingen geplaatst met de strekking dat het moet gaan om ‘serieuze journalistiek’162, dat beroepscodes moeten worden nageleefd163 en dat ook freelancers en niet-leden van de NVJ onder deze uitzondering kunnen vallen.164 Daar blijft het dan ook bij. Alhoewel er niets over wordt vermeld, kan dit worden verklaard uit de gedachte dat de NVJ voornamelijk haar eigen leden als doelgroep ziet en om die reden geen aanleiding heeft gezien om verder in te gaan op de vraag wie verder nog kan worden aangemerkt als een journalist. 3.3 Wetenschappel i jke verkenningen De juridische notie van een journalist is geen veel beschreven of uitvoerig bediscussieerd onderwerp in de juridische literatuur. Dat wil niet zeggen dat bespreking van rechtswetenschappelijke artikelen overbodig is, nu in de beperkte hoeveelheid beschikbare stukken wel interessante aanwijzingen voor een bruikbare definitie zijn te vinden. Ik zal de belangrijkste verhandelingen hieronder doornemen. Een artikel dat zeker het bespreken waard is, is Zagers’ uiteenzetting van pro’s en contra’s van een wettelijke regeling van bronbescherming.165 Daarin besteedt hij ook aandacht aan de vraag wie van zo’n wet zou moeten profiteren. Hij volgt de geringe uitlatingen over de juridische definitie van journalist uit het rapport van de Commissie Verschoningsrecht166 en gebruikt ook het arrest-Jersild167 en de uitspraak Audax/Bloemen168 om te onderbouwen dat enkel ‘serieuze journalistiek’ kan worden beschermd.169 Wat exact onder ‘serieuze journalistiek’ kan worden verstaan, laat hij in het midden. Met een verwijzing naar de

!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!161 Rapport Commissie Verschoningsrecht 2001, p. 3. 162 Idem, p. 21. 163 Ibidem. 164 Idem, p. 22. 165 Zagers 2007. Aangetekend moet worden dat in deze tijd het debat enigszins was verhevigd, omdat nieuwe Straatsburgse jurisprudentie definiëring van ‘journalist’ urgenter had gemaakt. 166 Rapport Commissie Verschoningsrecht 2001. 167 Europees Hof voor de Rechten van de Mens 23 september 1994: 15890/89, Mediaforum 1994-11/12, p. B101-B108 (Jersild tegen Denemarken). 168 Gerechtshof Amsterdam 5 augustus 2004, Mediaforum 2004-10, 35 met noot van G.A.I. Schuijt (Audax/Bloemen), zie voor een uitgebreide behandeling van deze uitspraak paragraaf 2.2.3. 169 Zagers 2007, p. 220.

! 47!

aanbeveling van de Raad van Europa verdedigt hij verder dat lidmaatschap van een beroepsvereniging geen vereiste is.170 Zagers bemerkt eveneens in navolging van toenmalig voorzitter van het college van procureurs-generaal Harm Brouwer enige maanden eerder dat met name op het gebied van internetjournalistiek de grens lastig is om te trekken.171 Brouwer merkte dit op in een artikel van de Volkskrant naar aanleiding van de destijds actuele aankondiging van de minister van Justitie dat hij bezig was met een wettelijke regeling ter bescherming van het journalistieke verschoningsrecht.172 Brouwer noch Zagers gaan echter diep in op de knelpunten bij het trekken van de grens. De mededeling dat de minister van Justitie een wetsontwerp voorbereidde veroorzaakte een aantal anticiperende artikelen over de juridische notie van de term journalist. Hins rept in het voorwoord van een in 2008 uitgebracht Mediaforum-themanummer van een onderscheid tussen het zijn van journalist, inhoudende het lid zijn van een bepaalde beroepsvereniging met een code of conduct, en het handelen als journalist, inhoudende het spelen van een vergelijkbare rol in de openbare nieuwsvoorziening.173 Wat hiervan de gevolgen zouden moeten zijn laat Hins in het midden. Dit onderscheid snijdt naar mijn mening een zeer wezenlijk punt aan, zeker wanneer men rekening houdt met de veranderende journalistiek zoals deze in Hoofdstuk 1 is beschreven. Immers, vrijwel iedereen heeft tegenwoordig de mogelijkheid om zich als journalist te gedragen, maar dit hoeft nog niet mee te brengen dat een ieder die eenmalig journalistieke activiteiten uitvoert zich in alle zaken waarin hij betrokken wordt moet kunnen beroepen op het verschoningsrecht. Het is wenselijk en vanuit het oogpunt van een goede rechtsbedeling wellicht zelfs noodzakelijk dat personen zich alleen in zaken waarin journalistieke activiteiten zijn uitgevoerd kunnen verschonen. In datzelfde themanummer van Mediaforum behandelt Schuijt het nut van een juridische definitie van de journalistiek.174 Hij acht een dergelijke definitie belangrijk voor het verschoningsrecht. De auteur zoekt voor de beantwoording van de definitievraag aansluiting bij Hins, Korthals Altes en het Straatsburgse Hof, die niet kiezen voor de bescherming van een beroepsgroep, maar voor personen die de rol van waakhond vervullen.175 Na de behandeling van een aantal definities destilleert Schuijt hieruit een tweetal elementen die steeds terugkomen: professionaliteit en ‘het meewerken aan de redactionele inhoud van de nieuwsmedia.’176 Qua invulling van de notie van professionaliteit van een journalist kiest Schuijt duidelijk voor een niet-commercieel criterium, namelijk een criterium dat verband houdt met capaciteiten. Schuijt stelt:

!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!170 Aanbeveling CM/Rec(2000)7 van het Comité van Ministers van de Raad van Europa (8 maart 2000), On the right of journalists not to disclose their sources of information 171 Zagers 2007, p. 220. 172 ‘Pseudojournalisten bemoeilijken wet’, De Volkskrant, 4 mei 2007. 173 Hins 2008, p. 190. 174 Schuijt 2008. 175 Idem, p. 192. 176 Idem, p. 195.

! 48!

‘Men kan “professioneel” ook verstaan in de zin van het beheersen van de specifieke vaardigheden die voor de uitoefening van het beroep zijn vereist (vakbekwaamheid) en in verband daarmee het naleven van bepaalde normen die in het beroep gelden (journalistieke deontologie).’ 177 Als voorbeelden van vakbekwaamheid noemt Schuijt de kwaliteit van de journalistieke producties, het checken van bronnen en het beginsel van hoor en wederhoor.178 Beoordeling van journalisten op basis van hun vakbekwaamheid is echter behoorlijk lastig. Schuijt beseft dit ook en bouwt daarom zijn betoog met name op het andere element dat hij onderscheidde, namelijk uitvoeren van journalistieke werkzaamheden. Op dat punt schrijft hij gerichter: ‘De aanduiding journalistiek voor bepaalde werkzaamheden wijst op medewerking aan de samenstelling van de redactionele inhoud van een krant, tijdschrift, omroep of (bepaalde) weblogs. Onder journalistieke werkzaamheden versta ik het gehele proces va informatie inwinnen, informatie controleren, schrijven, redigeren, monteren, berichten selecteren, medewerkers selecteren en aansturen, de informatie voorzien van commentaar en achtergronden, het geheel vormgeven etcetera [sic, HS]. De redacteur van de ingezonden brievenrubriek doet journalistiek werk, de ingezonden brievenschrijver niet. (…) Als een krant zijn internetsite ongecontroleerd en ongeselecteerd openstelt voor iedere inzending, wordt er niet langer een journalistiek product aangeboden.’179 Schuijt lijkt hiermee de definitie van journalist te beperken tot een aantal handelingen en af te willen zien van een criterium dat de professionaliteit van de journalist bepaalt.180 In hetzelfde jaar als Schuijt schrijft Brants in Delikt en Delinkwent een algemene beschouwing over de wenselijkheid van een journalistiek privilege.181 Zij komt uiteindelijk tot de conclusie dat wetgeving waarschijnlijk meer kwaad dan goed zal veroorzaken.182 De definitiekwestie die ze aansnijdt is erg interessant. Brants stelt dat het wezenskenmerk van een journalist berichtgeving ‘over een onderwerp van publiek belang’ behelst.183 In tegenstelling tot onder andere de Commissie Verschoningsrecht van de NVJ (zie hiervoor paragraaf 3.2.2) ziet zij daarin echter niet een beperking tot ‘serieuze journalistiek’.184 Aansluiting zoekend bij de uitspraak-Stoll stelt ze dat het journalisten vrij staat om sensatie te zoeken en te provoceren, maar dat dit niet mag doorslaan.185 Anders gezegd: men mag stijlfiguren als provocatie gebruiken, maar er moet wel sprake zijn van faire, ethische en waarheidsgetrouwe verslaggeving.

!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!177 Ibidem. 178 Ibidem. 179 Idem, p. 196. 180 Idem, p. 197. 181 Brants 2008. 182 Idem, p. 352-355. 183 Idem, p. 348. 184 Ibidem. 185 Europees Hof voor de Rechten van de Mens 25 april 2006: 69698/01, Mediaforum 2006, 23 (Stoll tegen Zwitserland), zie voor een uitgebreide behandeling van dit arrest paragraaf 2.3.2.1.

! 49!

Brants maakt de worsteling met het element van de journalistieke ethiek duidelijk zichtbaar. Ze analyseert dat enerzijds de vraag wie journalist is gemakkelijk wordt herleid tot een discussie over onafdwingbare ethiek, maar dat anderzijds journalisten negatief staan tegenover beroepsregulering. Ter oplossing van deze begrippentweespalt komt ze echter niet verder dan dat toekenning van een verschoningsrecht steeds ‘een typisch rechterlijke afweging van belangen in het licht van de context van de concrete uiting’ vergt en dat bij privileges ook verantwoordelijkheden horen. Leidend bij die rechterlijke afweging moet altijd zijn of het een nuttige bijdrage aan het publiek debat behelst en of de journalist ethisch of fair handelde. Tot een eenduidige definitie van wat een ‘journalist’ dan zou moeten zijn, komt Brants in haar bijdrage verder niet. De rechtswetenschap is daarmee zoekende naar een notie van journalist. Bouwstenen die steeds terugkomen zijn het verrichten van journalistieke handelingen en een ethische houding. Een strakke definitie van de journalist heeft echter niemand kunnen geven. 3.4 Jurisprudentie In de rechtspraktijk is ook enkele malen getracht te definiëren waar de juridische grenzen van de definitie van het begrip ‘journalist’ liggen. De twee meest invloedrijke zaken van de Hoge Raad die toonaangevend zijn op het gebied van jurisprudentiële invulling van het journalistenbegrip zal ik hier achtereenvolgens behandelen. In november 2005 wees de Hoge Raad een arrest in de ingewikkelde zaak Lycos/Pessers.186 Postzegelverkoper Pessers werd op een door provider Lycos gehoste site omschreven als een onbetrouwbare afzetter en verkoper van vervalsingen. Nadat Pessers geen reactie kreeg op een mail aan het adres van de makers trachtte hij Lycos te sommeren tot bekendmaking van de identiteit van haar klant. Lycos verweerde zich hiertegen met stelling dat een hosting provider een met de pers vergelijkbare taak uitvoert en daarom een vorm van bronbescherming zou kunnen inroepen. De Hoge Raad maakt hier korte metten mee: ‘Daarbij moet in aanmerking worden genomen dat, hoezeer ook een hosting provider een faciliterende rol vervult bij de verspreiding van informatie op internet, zijn rol niet kan worden gelijkgesteld aan, en evenmin vergelijkbaar is met die welke de pers in een democratische samenleving vervult, zodat aan de hosting provider niet een verschoningsrecht toekomt als dat waarop de journalist met het oog op de bescherming van zijn bronnen aanspraak kan maken, reeds omdat via een website verspreide informatie niet kan gelden als informatie die door de websitehouder aan de hosting provider is toevertrouwd. Dat neemt niet weg dat niet lichtvaardig mag worden voorbijgegaan aan het belang van de vrije meningsuiting, waaronder in bepaalde gevallen het belang van de websitehouder zijn mening anoniem te kunnen uiten. De hier vereiste terughoudendheid heeft het hof evenwel niet uit het oog verloren.’ Een hosting provider kan volgens de Hoge Raad dus niet worden gezien als journalist, omdat zij een andere rol heeft dan de pers in een democratische

!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!186 Hoge Raad 25 november 2005, Mediaforum 2006, 1 met noot van A.H. Ekker (Lycos Netherlands/Pessers).

! 50!

samenleving. Alhoewel de Hoge Raad hier zelf verder niet op in gaat, denk ik dat annotator Ekker het bij het juiste eind heeft wanneer hij stelt dat ’s lands hoogste rechtscollege hier waarschijnlijk gebruik maakt van een criterium in de vorm van betrokkenheid bij de inhoudelijke informatie.187 Mijns inziens stelt Ekker eveneens terecht dat de beslissing van de Hoge Raad daardoor enigszins wringt. Immers, uitgevers kunnen zich in sommige gevallen ook beroepen op een verschoningsrecht terwijl in het uitgeefwerk niet per definitie sprake is van bemoeienis met de inhoud.188 De Hoge Raad lijkt in zijn overwegingen in Lycos/Pessers te kiezen voor een journalistiek privilege waarin de nadruk duidelijk ligt op het zijn van een journalist en niet zo zeer bij een goed functionerende pers. Immers, voor een persoon die informatie heeft die van belang kan zijn voor het publieke debat en anoniem wil blijven, wordt de keuze om deze zelf (anoniem) te publiceren erg onaantrekkelijk. Het platform dat hij hiertoe gebruikt kan worden gedwongen zijn identiteit bekend te maken, terwijl hij wel anoniem kan blijven wanneer hij het vertelt aan een journalist. Anonieme bloggers zouden bijvoorbeeld niet worden beschermd, aangezien hun hosting providers kunnen worden gedwongen hun identiteit te onthullen. Ik neig dan ook naar een ander oordeel dan de Hoge Raad gaf in Lycos/Pessers. Een tweede arrest dat het bespreken waard is als het gaat om de definitie van het begrip ‘journalist’ vindt zijn oorsprong in de Tweede Wereldoorlog. Cineast Louis van Gasteren vermoordde tijdens de bezetting naar eigen zeggen uit angst een jood die bij hem ondergedoken zat. In de jaren negentig van de vorige eeuw werd er onder invloed van nieuwe aanwijzingen ernstig getwijfeld over het verhaal van Van Gasteren. Naar aanleiding van een artikel over het oorlogsverleden van de filmmaker in Het Parool wordt dat Amsterdamse dagblad na een klacht van Van Gasteren veroordeeld vanwege een onrechtmatige perspublicatie.189 Columniste Pamela Hemelrijk schrijft reagerend hierop een open brief aan de Hoge Raad op haar weblog, waarna ook zij door Van Gasteren wordt aangeklaagd. Dertien jaar na Het Parool/Van Gasteren bereikt wederom een door Van Gasteren aangespannen zaak de Hoge Raad.190 Ditmaal is het onderwerp van geschil of Hemelrijk een journalist is en uit hoofde daarvan de journalistieke prerogatieven geniet. De conclusie van advocaat-generaal Huydecoper schetst mijns inziens een goed beeld van de veranderende journalistieke wereld en de gevolgen die dit heeft voor de rechtstheorie. Daarom is het waardevol om een wellicht wat lang, maar in mijn ogen verduidelijkend citaat te geven; daarop volgt een analyse hiervan.

!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!187 A.H. Ekker, annotatie bij: Hoge Raad 25 november 2005, Mediaforum 2006, 1 (Lycos Netherlands/Pessers). 188 Bijvoorbeeld Europees Hof voor de Rechten van de Mens 14 september 2010: 38224/03 Mediaforum 2010, 29 (Sanoma Uitgevers tegen Nederland), zie voor een uitgebreide behandeling van dit arrest paragraaf 2.2.4. 189 Hoge Raad 6 januari 1995, NJ 1995, 422 met noot van E.J. Dommering (Het Parool/Van Gasteren). 190 Hoge Raad 18 januari 2008, NJ 2008, 274, met noot van E.J. Dommering (Van Gasteren/Hemelrijk).

! 51!

‘Relevant lijkt mij dan vooral de gedachte die aan de zojuist aangewezen overwegingen (vermoedelijk) ten grondslag ligt: de gedachte van de voor het democratische bestel zo wezenlijke functie van “bewaking” (“watchdog”) en controle, die vooral door de pers wordt vervuld, en tevens de functie van publiek platform voor meningsuiting en discussie. Het zijn immers die functies die bij de uitleg van art. 10 EVRM telkens weer op de voorgrond worden gesteld (en waarbij de pers inderdaad een voorname rol speelt). Maar terwijl het ongetwijfeld zo is dat de rol van de pers bij de bedoelde functies van cruciaal belang is, worden die functies óók — zij het misschien op wat beperktere schaal — vervuld door andere bronnen van publieke meningsuiting. De gevallen die het EHRM in de aangehaalde zaken beoordeelt dan wel aanhaalt — kunstuitingen, boeken, andere gedrukte media dan “persorganen” — horen in die categorie thuis, maar ook de (anonieme) “klokkenluider” of de inmiddels wat minder prominent tegenwoordige verspreiders van schot- en vlugschriften (die in vroeger eeuwen een veel belangrijker rol bij het kritisch “volgen” van “het gezag” hebben gespeeld). Vandaag de dag neemt de digitale informatieverschaffing via internet e.d. natuurlijk in dit opzicht een plaats in die snel in belang toeneemt. Ik begrijp de voor meerderlei uitleg vatbare overwegingen van het EHRM in verband met de rol van de pers zo, dat alle (bronnen van) uitingsvarianten die bij (kunnen) dragen aan de democratische meningsvorming, het maatschappelijk debat en de lopende kritiek over maatschappelijk relevante onderwerpen, tot “de pers” mogen worden gerekend of, tenminste, op dezelfde voet voor bescherming door art. 10 EVRM in aanmerking komen; en dat het dus niet zo is dat er een specifiek instituut van “de pers” bestaat dat op grond van die status (alléén), in aanmerking komt voor een bescherming van een andere orde, dan de buiten dat instituut te plaatsen bronnen van relevante informatie. Dat brengt mij ertoe te stellen, dat het al-dan-niet behoren tot de georganiseerde en als zodanig erkende “pers” niet een factor is die, als het gaat om de door art. 10 EVRM geboden uitingsvrijheid, een bijzonder gewicht in de schaal legt.’191 Huydecoper schetst in dit citaat goed waar de crux van de zaak zich bevindt. Doordat in beginsel een ieder de mogelijkheid heeft om met zijn online-publicaties een groot publiek te bereiken, is er een grote groep personen ontstaan die journalistieke activiteiten vervult, maar die niet tot de betaalde pers behoort. De vraag in deze zaak is wat daarmee moet gebeuren. Huydecoper overweegt dat al diegenen bij kunnen dragen aan ‘democratische meningsvorming, het maatschappelijk debat en de lopende kritiek over maatschappelijk relevante onderwerpen’ in de zin van artikel 10 EVRM. Dit leidt ertoe dat zij in beginsel ook de bescherming verdienen die journalisten krijgen omdat ze deel uitmaken van het instituut ‘de pers’. De Hoge Raad sluit zich aan bij advocaat-generaal Huydecoper. Na de constatering dat door de opkomst van internet het steeds moeilijker wordt om de definitie van ‘de pers’ te omlijnen, komt de Hoge Raad uiteindelijk tot de conclusie dat de open brief een perspublicatie is.192 Daarvoor geeft de Hoge Raad de volgende argumenten: ‘Bij de beoordeling van de vraag of de open brief als een perspublicatie kan worden beschouwd, is van belang dat uit de rechtspraak van het EHRM blijkt dat de persvrijheid in het kader van de ingevolge art. 10 EVRM te verrichten afweging een bijzondere plaats inneemt met als reden dat de pers zijn 'vital role' van 'public watchdog' moet kunnen spelen. Inmiddels kan echter (mede) door de opkomst van het internet niet nauwkeurig meer worden omschreven wat in de hier bedoelde zin is te verstaan onder 'de pers' omdat daardoor ook voor particulieren de

!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!191 Hoge Raad 18 januari 2008, NJ 2008, 274 (conclusie A-G J.R.L.A. Huydecoper), met noot van E.J. Dommering (Van Gasteren/Hemelrijk). 192 Hoge Raad 18 januari 2008, NJ 2008, 274 met noot van E.J. Dommering, rechtsoverweging 3.7 (Van Gasteren/Hemelrijk).

! 52!

mogelijkheid is ontstaan zich buiten de tot dan toe bestaande media tot een breed publiek te richten. Het hof heeft, tegen de geschetste achtergrond, blijkbaar bedoeld bij deze ontwikkeling aansluiting te zoeken. Het heeft dit gedaan door, bij de te dezen te verrichten afweging, bijzondere betekenis toe te kennen aan het feit dat Hemelrijk zich met de open brief — een publicatie op het internet op de persoonlijke website van Hemelrijk — tot een breed publiek heeft gericht teneinde vraagtekens te plaatsen bij het door G. in de televisieuitzending 'Het Uur van de Wolf' publiekelijk geschetste beeld van zijn motief om Oettinger te doden en van zijn invrijheidstelling in 1946. Daarmee heeft Hemelrijk volgens het kennelijke oordeel van het hof mede in het algemeen belang gehandeld, zodat het gerechtvaardigd is de open brief op één lijn te stellen met een perspublicatie. Dit oordeel geeft geen blijk van een onjuiste rechtsopvatting. Het is ook niet onbegrijpelijk gemotiveerd.’193 Uit deze alinea zijn verschillende factoren te extraheren die behulpzaam kunnen zijn bij de beantwoording van de vraag wanneer een bepaald artikel als perspublicatie moet worden bestempeld. Het overkoepelende criterium dat de Hoge Raad lijkt te gebruiken is het handelen ‘mede in het algemeen belang’. Factoren die daaraan bijdragen lijken dat de bijdrage moet zijn ‘gericht tot een breed publiek’ en dat sprake moet zijn van deelname aan het publieke debat. De jurisprudentie samenvattend kan worden gesteld dat de Hoge Raad de neiging heeft om journalisten pas te beschermen wanneer zij journalistieke handelingen verrichten. Een publicatieplatform als zodanig krijg geen bescherming. Bovendien lijkt de Hoge Raad aan een journalistieke publicatie inhoudelijke eisen te stellen. Hosting provider Lycos kon geen aanspraak maken op journalistieke bescherming omdat de provider een evident andere taak heeft dan de pers in een democratische samenleving, namelijk het bieden van een platform. Columniste Hemelrijk was dan wel weer journalist omdat zij zich mengde in een publiek debat. De Hoge Raad lijkt dus te kiezen voor een definitie van de journalist op basis van de deelname in een publiek debat van algemeen belang. 3.5 Het conceptwetsvoorstel bronbescherming voor journal isten Naar aanleiding van het al vaker aangehaalde Voskuil-arrest en de hierboven reeds besproken Aanbeveling van het Comité van Ministers van de Raad van Europa (zie paragraaf 3.3.1), stelde toenmalig minister van Justitie Hirsch Ballin in 2008 een conceptwetsvoorstel voor om bronbescherming voor journalisten wettelijk te regelen.194 De belangrijkste wijziging die dit voorstel inhoudt betreft het nieuwe artikel 218a in het Wetboek van Strafvordering. ‘Artikel 218a 1. Getuigen aan wie in het kader van beroepsmatige berichtgeving of daarop gerichte informatievergaring dan wel van berichtgeving in het kader van deelname aan het publieke debat gegevens zijn toevertrouwd, kunnen zich verschonen van het afleggen van een verklaring of van het beantwoorden van bepaalde vragen over de herkomst van die gegevens.

!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!193 Idem. 194 Conceptwetsvoorstel van 29 oktober 2008 tot Wijziging van het Wetboek van Strafvordering tot vastlegging van het recht op bronbescherming bij vrije nieuwsgaring (Wet bronbescherming in strafzaken); <http://www.nvj.nl/docs/wetsvoorstel_bronbescherming.pdf>. Aangezien het advies van de Raad van State ofwel nog niet af is, ofwel de minister het nog steeds onder zich houdt, heeft het Wetsvoorstel nog geen officieel dossiernummer.

! 53!

2. De rechter-commissaris kan het beroep van de getuige bedoeld in het eerste lid afwijzen indien hij oordeelt dat bij het onbeantwoord blijven van vragen aan een zwaarderwegend maatschappelijk belang een onevenredig grote schade zou worden toegebracht.’195 Opvallend is dat in de voorgestelde bepaling de term journalist wordt vermeden en dat wordt gesproken over personen ‘aan wie in het kader van beroepsmatige berichtgeving of daarop gerichte informatievergaring dan wel van berichtgeving in het kader van deelname aan het publieke debat gegevens zijn toevertrouwd’. Het lijkt erop dat met die laatste zinsnede aansluiting wordt gezocht bij de conclusie van advocaat-generaal Huydecoper en de overwegingen van de Hoge Raad in de zaak Van Gasteren/Hemelrijk.196 Aangezien de parlementaire behandeling van het wetsvoorstel nog niet heeft aangevangen en een nadere toelichting ontbreekt, blijft dat giswerk. Tevens moet worden opgemerkt dat in de voorgestelde bepaling feitelijk twee groepen worden beschermd. Allereerst beschermt de bepaling personen die beroepsmatig aan berichtgeving doen. Daarnaast richt zij zich tot personen die aan berichtgeving doen in het kader van deelname aan het publieke debat. Het onderscheid tussen beroepsjournalisten en amateurjournalisten, dat men in de doctrine en de jurisprudentie niet handhaafbaar achtte, wordt in het wetsvoorstel daardoor alsnog van stal gehaald. Immers, de nauwkeurige lezer ziet dat de beroepsjournalist altijd wordt beschermd en de amateurjournalist slechts in die gevallen waarin er sprake is van ‘berichtgeving in het kader van deelname aan het publieke debat.’197 In de Memorie van Toelichting stelt de minister dat hij niet heeft gekozen voor een strikte omlijning van het begrip journalist, op basis van EHRM-jurisprudentie en het hierboven reeds besproken artikel van Brants in Delikt en Delinkwent.198,

199 Er is gekozen om aan te sluiten bij veranderingen van de journalistiek en het privilege niet enkel aan de beroepsgroep toe te kennen. De vraag blijft echter waarom er een onderscheid tussen de beroepsjournalist en de amateurjournalist moet bestaan. Er is voor de beantwoording van deze vraag in de Memorie van Toelichting slechts een aanwijzing te vinden in de nadruk die daarin wordt gelegd op de beroepsethiek van journalisten, maar dit is vooral een formeel argument.200 Immers, het is slechts een aanname dat beroepsjournalisten zich meer of beter conformeren naar beroepsethiek dan amateurjournalisten. Het belangrijkste criterium dat (amateur)journalisten van niet-journalisten onderscheidt, namelijk ‘of de publicatie of uiting bedoeld is om in het publieke debat een rol te spelen en of met de berichtgeving openbaarmaking in ruimere

!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!195 Idem. 196 Hoge Raad 18 januari 2008, NJ 2008, 274, met noot van E.J. Dommering (Van Gasteren/Hemelrijk). 197 Wanneer de amateurjournalist optreedt als tipgever van de beroepsjournalist kan deze in bepaalde gevallen ook onder de eerste groep geschaard worden. 198 Memorie van Toelichting bij het conceptwetsvoorstel van 29 oktober 2008 tot Wijziging van het Wetboek van Strafvordering tot vastlegging van het recht op bronbescherming bij vrije nieuwsgaring (Wet bronbescherming in strafzaken); <http://www.nvj.nl/docs/wetsvoorstel_bronbescherming.pdf>. 199 Brants 2008. 200 Idem, p. 9-10.

! 54!

kring is beoogd’, pleit eerder voor een gelijkstelling van beroeps- en amateursjournalisten zoals bloggers.201 De Memorie van Toelichting stelt deze eis echter alleen aan amateurjournalisten, terwijl het voor beroepsjournalisten vertrouwt op de Raad voor de Journalistiek. Een goede onderbouwing hiervoor ontbreekt. Korthals Altes is op dit punt kritisch in zijn bespreking van het wetsvoorstel in Mediaforum.202 Naast een uitgebreidere kritiek over het wetsvoorstel in het algemeen, stelt hij over de definitiekwestie het volgende: ‘Het ontwerp lijkt dus enerzijds gelijke monniken met gelijke kappen te kleden door het recht op bronbescherming aan een brede categorie van personen toe te kennen, maar creëert anderzijds weer een onderscheid. Verder zou in de praktijk wel een uitgebreide discussie kunnen ontstaan over de vraag of van een publiek debat sprake is. Moet dat debat er al zijn en hoe lang en op welke schaal en plaats? Mag het publieke debat met dat bericht worden aangezwengeld?’203 Zoals ik al vermeldde, is het wetsvoorstel nog niet naar de Tweede Kamer gezonden en is het advies van de Raad van State dus ook nog niet bekend. Mocht het wetsvoorstel toch in behandeling worden genomen, dan valt te hopen dat de rare situatie die ontstaat door een onderscheid te maken tussen beroeps- en amateurjournalisten wordt weggenomen. 3.6 De aanwijzing toepassing dwangmiddelen tegen journal isten In het conceptwetsvoorstel dat reeds vier jaar op de plank ligt, wordt gezwegen over inbeslagname van bewijzen onder journalisten. Daarvoor moet men te rade gaan bij de Aanwijzing toepassing dwangmiddelen tegen journalisten, die in februari 2012 nog werd vernieuwd.204 Deze nieuwste aanwijzing is redelijk revolutionair te noemen, omdat voor het eerst een soort van brongeheim aan journalisten wordt toegekend. De notie van journalist in de aanwijzing is echter zeer beperkt en blijft achter bij de opvattingen in de literatuur, de jurisprudentie en zelfs bij het voorstel-Wet bronbescherming in strafzaken. Het college van procureurs-generaal stelt over het begrip journalist het volgende: ‘Een journalist in de zin van deze aanwijzing is de natuurlijke- of rechtspersoon die zich beroepsmatig bezighoudt met het verzamelen en vervolgens verspreiden van informatie via de media. (…) Aandacht verdient dat deze definitie niet alleen ziet op ‘de journalist’ in de beperkte betekenis van het woord. Ook de medewerkers van een bureauredactie, camera- en geluidsmensen, dan wel anderen die mogelijk beschikken over informatie over de bron en uit hoofde van hun beroep zijn betrokken bij het journalistieke product, zullen onder omstandigheden de bescherming van artikel 10 EVRM kunnen inroepen. (…) Naast de klassieke media, zoals krant, tijdschrift, radio en televisie, zijn met de komst van het internet andere vormen van media ontstaan. Streaming video, nieuwssites en blogs, om maar een paar vormen van nieuwe media als voorbeeld te noemen, houden zich evenzo bezig met het vergaren en verspreiden van informatie. Deze activiteiten moeten in beginsel evenzeer als journalistieke activiteiten worden aangemerkt. De bescherming die journalisten toekomt kan zich

!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!201 Idem, p. 10. 202 Korthals Altes 2008b, p. 466. 203 Idem. 204 Aanwijzing toepassing dwangmiddelen tegen journalisten, Staatscourant 2012, 3656.

! 55!

derhalve ook uitstrekken tot de mensen die een nieuwssite samenstellen of tot professionele bloggers.’205 Enkel beroepsjournalisten kunnen zich dus beroepen op het nieuwe beleid van het Openbaar Ministerie. Beroepsjournalisten zijn alle personen die professioneel, dat wil zeggen tegen betaling, journalistieke activiteiten of handelingen ontplooien. Waarom het Openbaar Ministerie ervoor kiest om de beschermingsgerechtigden te beperken tot betaalde journalisten wordt uit de summier gemotiveerde richtlijn niet duidelijk. 3.7 Tot slot Na het EHRM-arrest Goodwin leek er in de Nederlandse juridische doctrine consensus te zijn ontstaan over de definitie van de journalist. Deze moest worden opgehangen aan de handelingen die een persoon verricht en niet zozeer aan het behoren tot een bepaalde beroepsgroep. In zijn arresten Lycos/Pessers en Van Gasteren/Hemelrijk lijkt de Hoge Raad die lijn te volgen. Hij voegt daaraan toe dat de publicatie moet bijdragen aan een maatschappelijke discussie of een deelname in een algemeen publiek debat moet inhouden. De wetgever lijkt in het Wetsvoorstel bronnenbescherming in strafzaken beide criteria (handelingen en behoren tot de beroepsgroep) te willen gebruiken, wat mijns inziens tot een onverdedigbaar onderscheid tussen beroepsjournalisten en amateurjournalisten zal leiden. De aanwijzing toepassing dwangmiddelen tegen journalisten verwijst uitsluitend naar beroepsjournalisten, zonder deze keuze nader te motiveren. Met het oog op deze discussies en de gemaakte keuzen is het waardevol te bezien hoe in andere landen, waar soortgelijke discussies over het begrip journalist recent zijn gevoerd, uitwerking is gegeven aan deze definitiekwestie. Hierin kunnen wellicht waardevolle aanknopingspunten worden gevonden voor een begripsbepaling die ook in Nederland bruikbaar kunnen zijn. Daarop wordt in de hiernavolgende hoofdstukken dan ook nader ingegaan.

!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!205 Idem, p. 2.

! 56!

HOOFDSTUK 4

DE DEFINITIE VAN EEN JOURNALIST NAAR BELGISCH RECHT ‘Overigens vindt Voorhoof de discussie over de notie van journalist alleen van theoretische waarde. In de praktijk zal alleen informatie gelekt worden aan die journalisten waarvan buiten twijfel staat dat zij het predikaat [sic, HS] ‘journalist’ verdienen.’ - Joran Spauwen, advocaat bij Kennedy & Van der Laan.206 Naar aanleiding van het EHRM-arrest Goodwin beseften ook de Belgische autoriteiten dat er iets diende te veranderen in hun houding ten opzichte van de bescherming van journalisten.207 Onze zuiderburen zagen daarin, in tegenstelling tot de (nog immer) talmende Nederlandse wetgever, een drijfveer om het recht op bronbescherming wettelijk te regelen. In 2005 introduceerde België een Wet op de bescherming van journalistieke bronnen. Daarmee was de discussie over het journalistieke privilege echter niet afgerond. Het Grondwettelijke Hof pleegde achteraf namelijk een ingreep in de wet. Het is interessant om deze Belgische wetsgeschiedenis te bekijken, al is het maar als voorbeeld van de moeilijkheden die wetgevers hebben bij het bepalen van de definitie van het begrip journalist. Hieronder zal ik vooreerst de totstandkomingsgeschiedenis van de Wet ter bescherming van journalistieke bronnen behandelen (paragraaf 4.1), waarna het rechtswetenschappelijke commentaar en de correctie door het Grondwettelijk Hof besproken zullen worden (paragraaf 4.2). Vervolgens zal ik de jurisprudentie bespreken die de wet reeds opleverde (paragraaf 4.3) en zal ik enige aandacht schenken het functioneren van de wet in de praktijk (paragraaf 4.4). In paragraaf 4.5 volgen enige bevindingen die voortvloeien uit dit hoofdstuk. 4.1 Wet ter bescherming van journal ist ieke bronnen In tegenstelling tot de Nederlandse heeft de Belgische politiek niet gewacht tot het eigen land werd veroordeeld alvorens het een wetsvoorstel tot codificatie van bronbescherming voor journalisten indiende. Op 25 juni 2003 dient het federale parlementslid Geert Bourgeois (Nieuw-Vlaamse Alliantie) een initiatiefwetsvoorstel in dat journalisten voortaan bronbescherming zou moeten verlenen in zowel strafzaken als civiele zaken.208 Alhoewel deze indiening een geruime tijd na het arrest-Goodwin plaatsheeft, verwijst het Kamerlid expliciet

!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!206 Spauwen 2010, p. 354. 207 Europees Hof voor de Rechten van de Mens 27 maart 1996: 17488/90, Mediaforum 1996-5, p. B69-B76 (Goodwin tegen Verenigd Koninkrijk). 208 Wetsvoorstel tot bescherming van de informatiebronnen van de journalist, Parlementaire Stukken Kamer 2002-2003, 51 0024/001.

! 57!

naar die Staatsburgse uitspraak en naar de weigering van de justitiële autoriteiten om zich terughoudend op te stellen ten opzichte van journalisten. Wellicht is de periode van zeven jaar tussen de zaak-Goodwin en de indiening dan ook te verklaren vanuit de verwachting van de politiek dat de gerechtelijke macht uit zichzelf het arrest-Goodwin zou volgen en net zoals in Nederland een jurisprudentieel verschoningsrecht zou introduceren. Toen dat niet het geval bleek, achtte de politiek het nodig om het journalistieke verschoningsrecht wettelijk vast te leggen. 4.1.1 Ratio In de toelichting bij het wetsvoorstel geeft indiener Bourgeois meerdere redenen voor een wettelijke verankering van het journalistiek bronnengeheim.209 Allereerst somt hij een reeks incidenten rond bronbescherming en verschoningsrecht op die volgens hem aantonen dat ‘het bronnengeheim van de journalist in bepaalde hoeken – en niet in het minst bij Justitie – in vraag wordt gesteld’.210 Dat is volgens hem vanuit het oogpunt van de verdragsrechtelijke bescherming van de vrijheid van meningsuiting ongewenst.211 Vervolgens haalt Bourgeois het arrest Goodwin aan, net als een aantal nationale en internationale journalistieke codes waarin bronbescherming als deontologische gedragsregel wordt gezien.212 Al deze documenten tezamen zouden volgens de indiener nopen tot een wettelijke erkenning van een journalistiek recht op bronbescherming. 4.1.2 Het begrip journal ist in het wetsvoorstel Opvallend is dat Bourgeois al direct bij de toelichting van de wet vermeldt dat het recht dat hij wil codificeren niet alleen aan professionele journalisten of beroepsjournalisten kan toekomen.213 Volgens Bourgeois zou dat in strijd zijn met artikel 25 van de Belgische grondwet, dat als volgt luidt: ‘ARTIKEL 25 De drukpers is vrij; de censuur kan nooit worden ingevoerd; geen borgstelling kan worden geëist van de schrijvers, uitgevers of drukkers. Wanneer de schrijver bekend is en zijn woonplaats in België heeft, kan de uitgever, de drukker of de verspreider niet worden vervolgd.’214 De indiener stelt – nog steeds in de toelichting – dat de wet vanwege het zojuist aangehaalde grondwetsartikel net zo goed bescherming moet bieden aan beroepsjournalisten als aan freelancers, correspondenten en fotografen.215 4.1.3 Advisering

!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!209 Idem, p. 4-13. 210 Idem, p. 5. 211 Ibidem. 212 Idem, p. 4-8. 213 Idem, p. 9. 214 Artikel 25 Belgische grondwet. De Raad van State beaamt overigens dat er strijd zou zijn met deze grondwetsbepaling wanneer enkel beroepsjournalisten het bronbeschermingsrecht zou worden toegekend, zie Wetsvoorstel tot bescherming van de informatiebronnen van de journalist, Parlementaire Stukken Kamer 2002-2003, 51 0024/002a. 215 Idem, p. 11.

! 58!

Net zoals in Nederland adviseert de Belgische Raad van State over ieder wetsvoorstel dat ter indiening of aanneming bij het parlement komt te liggen. Op aanraden van dat adviesorgaan worden verspreiders van informatie en distributiemedewerkers buiten de bescherming gelaten, aangezien zij vaak niet op de hoogte zouden zijn van inhoudelijke informatie die bescherming verdient.216 Veel meer aandacht wijdt de Raad van State echter niet aan de definitiekwestie. Op basis van het advies van de Raad van State past de heer Bourgeois zijn definitie van een journalist niettemin enigszins aan toe: ‘eenieder die meewerkt of heeft meegewerkt aan de voorbereiding, redactie of vervaardiging van een voor het publiek toegankelijke vorm van publicatie’.217 De nadruk ligt in deze definitie duidelijk op inhoudelijke invloed: wie een dergelijke invloed op het totstandkomingsproces van het artikel heeft – met uitzondering van diegene die de informatie verschaft – kan in beginsel zijn bronnen beschermen, in tegenstelling tot diegenen die voor verspreiding zorgen. Diezelfde goedkeuring van de keuze voor het ruime journalistenbegrip is zichtbaar in het advies van Hoge Raad voor de Justitie, een orgaan dat enkele gelijkenissen vertoont met de Nederlandse Raad voor de Rechtspraak en dat zich met name richt op analyse en verbetering van justitiële taken en vanuit zijn taak bij bepaalde wetsvoorstellen een advies afgeeft.218 Die Hoge Raad voor de Justitie lijkt echter minder positief over het voorstel in zijn geheel, omdat dit zou leiden tot een te grote vorm van immuniteit voor journalisten.219 4.1.4 De parlementaire behandel ing Na een lange parlementaire behandeling waarin men meerdere malen sleutelt aan de definitie van de journalist, vooral omdat men de eerste invulling van de heer Bourgeois te ruim acht, wordt op 7 april 2005 de Wet tot bescherming van de journalistieke bronnen aangenomen.220 Degenen die volgens de wet bronnen mogen beschermen worden daarin als volgt omschreven: ‘ARTIKEL 2 De bescherming van de bronnen als bepaald in artikel 3, genieten de volgende personen : 1° journalisten, dus eenieder die als zelfstandige of loontrekkende werkzaam is, alsook iedere rechtspersoon, en die regelmatig een rechtstreekse bijdrage levert tot het verzamelen, redigeren, produceren of verspreiden van informatie voor het publiek via een medium; 2° redactiemedewerkers, dus eenieder die door de uitoefening van zijn functie ertoe gebracht wordt kennis te nemen van informatie die tot de onthulling van een bron kan leiden, ongeacht of dat verloopt via het verzamelen, de redactionele verwerking, de productie of de verspreiding van die informatie.’221 Zoals hierin te zien is, is de oorspronkelijke definitie van Bourgeois hierin niet overgenomen. Immers, volgens de eindtekst worden alleen journalisten die zich !!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!216 Ibidem. 217 Idem, p. 14. 218 Wetsvoorstel tot bescherming van de informatiebronnen van de journalist, Parlementaire Stukken Kamer 2002-2003, 51 0024/005. De Hoge Raad van de Justitie bracht een advies uit over dit wetsvoorstel omdat het ingreep in de inzet van dwangmiddelen. 219 Idem, p. 7. 220 Wet tot bescherming van journalistieke bronnen, Belgisch Staatsblad 27 april 2005. 221 Wet tot bescherming van journalistieke bronnen, Belgisch Staatsblad 27 april 2005.

! 59!

professioneel en regelmatig bezighouden met het proces van nieuwsvoorziening door de wet beschermd. Aantekening verdient dat ook distributeurs en andere ‘randfiguren’ in de journalistiek beschermd worden door het wetsvoorstel. Dit is het geval omdat een aantal parlementsleden vreesden dat via de inzet van dwangmiddelen bij die groep alsnog waardevolle geheime informatie verzameld kon worden.222 Opvallend is dat toekenning van het bronbeschermingsrecht aan redactiemedewerkers vrijwel geen onderwerp van discussie was tijdens de parlementaire behandeling, terwijl men bij de definitie van de journalist zeer sterk focuste op beperking van de groep die zich kon beroepen op bronbescherming.223 Dat enkel beroepsjournalisten worden beschermd is te verklaren vanuit de parlementaire angst die leefde om het bronbeschermingsrecht toe te kennen aan een te grote groep. Die vrees komt goed tot uitdrukking in de uitlating van de liberale senator Pierre Chevalier die hij tijdens de behandeling van het wetsvoorstel deed tijdens de behandeling. Het volgende citaat uit de handelingen van de Senaat spreekt voor zich: ‘De heer Chevalier blijft het moeilijk hebben met de definitie van journalist. Enerzijds stelt men dat de beroepsvereniging van journalisten als het ware een deontologische rol heeft te vervullen, anderzijds vallen onder het gestelde toepassingsgebied heel wat personen die zelfs geen lid kunnen worden van de betreffende vereniging. Men moet immers aan een aantal professionele vereisten voldoen om lid te kunnen worden van deze vereniging. De gelegenheidsjournalisten vervullen deze voorwaarden niet. Spreker meent dat iedere zin die in een krant wordt geschreven op een grond van waarheid moet rusten.’224 De Vlaamse liberaal Chevalier verwijst zoals zovelen in de discussie over het journalistieke verschoningsrecht naar het belang van ethische regulering van journalistiek. Moet immers een ieder die kan publiceren, maar die zich niet aan bindende codes hoeft te houden zoals bijvoorbeeld dagbladjournalisten dat wel moeten, zich op het zelfde beschermingsrecht kunnen beroepen als die dagbladjournalisten toekomt? Het is een moeilijke vraag die alle wetgevende organen die een journalistiek verschoningsrecht willen vestigen dienen te beantwoorden. De Belgische parlementsleden kiezen na amendering door de Senaat uiteindelijk voor een negatief antwoord op die vraag. Enkel personen die frequent en uit hoofde van hun beroep journalistieke werkzaamheden uitoefenen worden door de Wet tot bescherming van journalistieke bronnen beschermd. Die redenering is gebaseerd op de vooronderstelling dat professionele journalisten die frequent deelnemen in het proces van nieuwsgaring vaker in overeenstemming met deontologische codes zullen handelen.

!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!222 Wetsvoorstel tot bescherming van de informatiebronnen van de journalist, Parlementaire Stukken Kamer 2003-2004, 51 0024/010, p. 32. 223 Idem, p. 28-33. 224 Wetsvoorstel tot bescherming van de informatiebronnen van de journalist, Parlementaire Stukken Senaat 2004-2005, 3-670/6.

! 60!

4.2 Krit iek en correctie Het is niet verwonderlijk dat een wetsvoorstel waarvan wellicht het wezenlijkste begrip zo erg wordt bediscussieerd, kritiek te wachten staat.225 Vanuit de rechtswetenschap heeft met name Koen Lemmens een aantal kritiekpunten naar voren gebracht. Enerzijds stelt hij dat wanneer men redeneert vanuit het belang van informatie van het publiek, het onderscheid tussen professionele en niet-professionele journalisten onbelangrijk en wellicht zelfs onverdedigbaar is.226 De wetgever gaat volgens hem voorbij aan de institutionele waarde van de media door de groep die zich op de wet kan beroepen te strikt te omlijnen.227 Anderzijds is de voorwaarde van een zekere regelmaat bij nieuwsverzameling, -redactie, -productie of -distributie volgens Lemmens een onnodig arbitrair criterium dat eveneens geen rekening houdt met het belang van publieke informatievoorziening.228 In tegenstelling tot Nederland heeft België een Grondwettelijk Hof dat fouten van de wetgevende macht ex post kan corrigeren.229 Dit Hof heeft bovendien de bevoegdheid om een wet of gedeelten van een wet buiten toepassing te laten zonder dat de wetgever daaraan te pas komt. Op 7 juni 2006 wees het Grondwettelijk Hof een arrest in de zaak over een beroep tot vernietiging van de Wet tot bescherming van journalistieke bronnen.230 Dit beroep werd aangebracht door drie verzoekers: twee personen die schade hadden ondervonden doordat een journalist zijn bronnen niet wilde prijsgeven en één lid van het Vlaams Belang dat sporadisch publiceerde en vond dat zij ook bescherming verdiende. Enkel de klacht van de gelegenheidspubliciste was succesvol. Het Grondwettelijke Hof beredeneert dat de pers te allen tijde haar rol als waakhond moet kunnen vervullen en dat de bronbeschermingswet niet zozeer de beroepsgroep van journalisten, maar een adequaat functionerende pers beschermt.231 Het Hof vervolgt: ‘B.13. Daaruit volgt dat eenieder die journalistieke activiteiten uitoefent, uit de aangehaalde grondwets- en verdragsbepalingen een recht op geheimhouding van zijn informatiebronnen put. B.14.1. Door dat recht te ontzeggen aan bepaalde personen, namelijk diegenen die hun journalistieke activiteiten niet als zelfstandige of loontrekkende uitoefenen en diegenen die die activiteiten niet op regelmatige wijze uitoefenen, schendt artikel 2, 1°, van de bestreden wet de

!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!225 Zie voor een positieve reactie onder meer Ceuleers 2005. 226 Lemmens 2008, p. 26. Dit sluit aan bij Europees Hof voor de Rechten van de Mens 24 februari 1997: 19983/92, Mediaforum 1997-4, B45-B57 met noot van D. Voorhoof (De Haes & Gijsels tegen België). 227 Lemmens 2005, p. 672. Lemmens stelt zelfs dat er nauwelijks nog sprake is van een beroepsgroep van journalisten onder verwijzing naar B. Libois, Ethique de l’information – Essai sur la dêontologie journalistique, Bruxelles: Université de Bruxelles 1994; B. Libois, ‘Vers une approche communautaire de la liberté de presse’ in G. Haarscher en B. Libois (red.), Les médias entre droit et pouvoir – Redéfinir la liberté de la presse, Bruxelles: Université de Bruxelles 1994, p. 35-51. 228 Idem. 229 Voor een zeer uitgebreide en doorwrochte bespreking van het Belgische stelsel van constitutionele toetsing, zie Vande Lanotte & Goedertier 2007, p. 1459-1524. 230 Grondwettelijk Hof van België 7 juni 2006: 91/2006, Mediaforum 2006-7/8, 26 met noot van A.W. Hins. 231 Idem, rechtsoverweging B.12.

! 61!

artikelen 19 en 25 van de Grondwet, al dan niet in samenhang gelezen met artikel 10 van het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens en met artikel 19.2 van het Internationaal Verdrag inzake burgerrechten en politieke rechten.’232 Het Hof vernietigt vervolgens op basis van deze redenering het vereiste van professionaliteit en regelmatigheid.233 Hierdoor wordt naast een adequaat functionerende pers een ieder die journalistieke handelingen uitvoert beschermd. Na de tussenkomt van het Hof beschermt de Wet tot bescherming van journalistieke bronnen: ‘Journalisten, dus [E]enieder die als zelfstandige of loontrekkende werkzaam is, alsook iedere rechtspersoon, en die regelmatig een rechtstreekse bijdrage levert tot het verzamelen, redigeren, produceren of verspreiden van informatie voor het publiek via een medium.’ Dit betekent dat ook personen als bloggers, onbezoldigde redacteuren van parochiebladen en schrijvers van (onderzoeks)journalistieke boeken in beginsel de bescherming van de Belgische bronbeschermingswet kunnen inroepen.234 4.3 Jurisprudentie De nieuwe begripsbepaling past wellicht beter in de grondrechtendoctrine, zij is minder scherp dan de originele definitie. Verbazingwekkend is het dat er nog geen grensgevallen zijn voorgekomen. Het Belgische Grondwettelijke Hof oordeelde drie jaar na inwerkingtreding in een zaak tegen een politieagent dat een tipgever geen journalist is.235 Deze had informatie gelekt over een huiszoeking die plaats zou vinden, zodat een horde journalisten de justitiële ambtenaren kon opwachten. Vanwege de verdenking werd de telefonische gespreksgeschiedenis van de agent opgevraagd en daarna werd zijn gsm in beslag genomen. De agent klaagde hierover bij de Kamer van Inbeschuldigingstelling, een sector van het Hof van Beroep en stelde dat hij aanspraak kon maken op een verschoningsrecht uit hoofde van de door het Grondwettelijk Hof aangepaste wet. In cassatie oordeelt het Grondwettelijk Hof: ‘Uit de parlementaire voorbereiding blijkt (…) dat de wet weliswaar naspeuringen verbiedt bij journalisten of personen die daarmee worden gelijkgesteld, ter identificatie van wie hen informeert, maar geen enkele opsporings- of onderzoeksmaatregel verbiedt t.a.v. derden die ervan verdacht worden op onwettige wijze informatie te hebben verstrekt aan om het even wie, ook al is die persoon journalist. De hoedanigheid van degene die de informatie ontvangt, waarvan de onthulling een misdrijf is, vrijwaart de auteur van deze onthulling niet.’236

!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!232 Idem, rechtsoverwegingen B.13-B.14.1. 233 Idem, rechtsoverweging B.14.2. 234 Het is onduidelijk of door dit arrest ook redactiemedewerkers die hun werk onbezoldigd uitvoeren ook bescherming verdienen. Voor de discussie daarover, zie Lemmens 2008, p. 28-29. 235 Grondwettelijk Hof van België 6 februari 2008: De Juristenkrant (BE) 2008, 168 met noot van Dirk Voorhoof. 236 Idem, onder III.

! 62!

Wat het Hof oordeelt en Voorhoof beaamt in de noot is dat uit niets blijkt dat het parlement met zijn Wet ter bescherming van journalistieke bronnen de bedoeling had dat ook de (illegaal handelende) bron zelf beschermd zou moeten worden.237 Evenmin wordt er van uit gegaan dat de bron bij het enkele tippen een journalistieke rol vervult, uit hoofde waarvan hij eventueel bescherming zou kunnen genieten. Het blijkt dat de door het Grondwettelijk Hof opgelegde definitie in de praktijk goed functioneert. 4.4 Toepassing van de wet door pol it iële en justit iële autoriteiten In de Belgische doctrine is soms wel gesteld dat de Wet tot bescherming van journalistieke bronnen niet optimaal functioneert.238 De oorzaak hiervan wordt met name gezocht in onwil en/of onkunde van justitiële autoriteiten en de politie bij de tenuitvoerlegging van de wet. Met andere woorden: rechters moeten de justitiële autoriteiten te vaak terugfluiten na een illegaal tegen een journalist ingezet dwangmiddel. Dit kan alsnog een chilling effect op de vrijheid van informatiegaring veroorzaken, waar de wet juist tegen moet beschermen. Immers, wanneer politie en justitie een dwangmiddel inzetten en daardoor de identiteit van bronnen te weten komen, doet daar voor de bron weinig aan af dat achteraf bleek dat het dwangmiddel niet ingezet had mogen worden. Specifieke problemen rond het begrip journalist hebben zich echter nog niet voorgedaan, alhoewel dat wellicht wel te verwachten is. Immers, voorafgaand aan de inzet van dwangmiddelen zal het zeker met een vage definitie als die in de Belgische wet niet altijd duidelijk zijn wanneer en tegen wie deze mogen worden ingezet. Dit zal met name het geval zijn bij de inzet van dwangmiddelen op afstand zoals telefoontaps. Deltour stelt dat er anticiperend op problemen gedacht kan worden aan het aanleggen van een databank met journalisten.239 Dat is mijns inziens echter de kat op het spek binden: justitie krijgt zeer veel persoonlijke (contact)informatie van journalisten. Daarnaast gaat het juist voorbij aan dat het fluïde begrip van journalisten in de wet wordt veroorzaakt door de steeds fluïder wordende beroepsgroep die moeilijk af te bakenen is en waardoor dus onduidelijk is wie precies in de databank opgenomen zal moeten worden. 4.5 Tot slot Wat de (totstandkoming van) de Belgische bronbeschermingswet toont, is hoe lastig het is om het begrip journalist goed te definiëren. Enerzijds maken de veranderende journalistieke verhoudingen dat ook niet-beroepsjournalisten op hetzelfde niveau kunnen bijdragen aan het proces van nieuwsgaring en nieuwsverwerking. Anderzijds vreest de wetgever dat zij voorrechten toekent aan een te grote groep personen waardoor waarheidsvinding in de rechtszaal te moeilijk wordt. Bovendien leeft de angst dat men een soort monster loslaat dat niet meer in haar kooi te krijgen is. Waar beroepsjournalisten immers teruggefloten kunnen worden door de Raad voor de Journalistiek is dat bij

!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!237 Voorhoof 2008c. Zie voor een andere situatie waarin het Straatsburgse Hof besloot om de tipgever wel te beschermen: Europees Hof voor de Rechten van de Mens 12 februari 2008: 14277/04, NJ 2008, 305 met noot van E.A. Alkema (Guja tegen Moldavië). 238 Zie bijvoorbeeld Deltour 2008, p. 39-41 en Voorhoof 2008a, p. 9-11. 239 Deltour 2008, p. 44.

! 63!

amateurjournalisten niet het geval. Het is daarom dat de Belgische wetgever hoewel zij in den beginne juist voor een brede definitie was, uiteindelijk koos voor een relatief nauwe. Niet veel later echter oordeelde het Grondwettelijk Hof van België dat het goede functioneren van de pers vergt dat ook personen die onbetaald en incidenteel journalistieke handelingen verrichten worden beschermd. In de praktijk kan dat echter tot moeilijkheden leiden omdat niet altijd duidelijk zal zijn tegen wie welke dwangmiddelen mogen worden ingezet.

! 64!

HOOFDSTUK 5

DE DEFINITIE VAN EEN JOURNALIST NAAR HET RECHT VAN DE VERENIGDE STATEN ‘What makes journalism journalism is not its format but its content.’ - Andrew Jay Kleinfeld, rechter in de zaak Shoen v. Shoen.240 In de Verenigde Staten heeft men nogal wat ervaring rond de ophef die kan ontstaan bij het gebruik van anonieme bronnen. Het Watergate-schandaal begin jaren 1970 kon immers ontstaan nadat een anonieme bron onder de schuilnaam Deep Throat informatie deelde met Washington Post-journalisten Carl Bernstein en Bob Woodward.241 Vanwege het grote belang van anonieme bronnen dat destijds bleek, mag het verrassend heten dat er in eerste instantie geen journalistiek verschoningsrecht in het Amerikaanse recht werd opgenomen. Hoe dit uiteindelijk wel stapje voor stapje in het Amerikaanse recht ontstond en aan wie dit recht is toegekend zal ik hieronder bespreken. Dat zal ik doen aan de hand van het navolgende stramien. Allereerst zal ik kort de bescherming van de pers in de Verenigde Staten behandelen (paragraaf 5.1), daarna zal ik uitgebreider ingegaan op wie aanspraak kunnen maken op die bescherming (paragraaf 5.2) en wat de Free Flow of Information Act daaraan heeft bijgedragen (paragraaf 5.3), waarna ik zal afsluiten met een korte bespreking van rechtswetenschappelijke artikelen naar aanleiding van de Free Flow of Information Act (paragraaf 5.4). Afsluiten zal ik doen met een conclusie van welke aspecten van de Amerikaanse discussie over het begrip ‘journalist’ interessant zijn (paragraaf 5.5). 5.1 De bescherming van de pers in de Verenigde Staten Al sinds de oprichting van de Verenigde Staten en haar vrijheidsstrijd tegen de Engelse bezetters in 1776 hecht de VS in ieder geval in woord veel waarde aan fundamentele vrijheden als de vrijheid van meningsuiting. Zich afzettend tegen het in Engeland heersende systeem van persvergunningen, luidt het eerste amendement op de grondwet van de Verenigde Staten:

!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!240 United States Court of Appeals, Ninth Circuit 27 september 1993: (Shoen v. Shoen), 5 F.3d at 1293, rechtsoverweging IV.A.5. 241 Voor meer informatie over het Watergate-schandaal waarbij de zittende Republikeinse president Richard Nixon de campagne van de Democraten saboteerde, zie onder meer: Carl Bernstein & Bob Woodward, All the President’s Men, New York: Simon & Schuster 1974.

! 65!

‘Congress shall make no law respecting an establishment of religion, or prohibiting the free exercise thereof; or abridging the freedom of speech, or of the press; or the right of the people peaceably to assemble, and to petition the Government for a redress of grievances.’ Deze toevoeging aan de Amerikaanse constitutie houdt dus in dat volksvertegenwoordigers geen wet mogen aannemen die de vrijheid van de pers inperkt. Hieruit vloeide de First Amendment-doctrine voort, die impliceert dat zeer veel uitingen zeer brede constitutionele bescherming verdienen.242 Zowel de Nederlandse grondwet als de Belgische constitutie ontberen een bepaling die een dusdanig brede bescherming aan de pers schenkt.243 Dit houdt echter niet in dat de Amerikaanse rechtspraktijk erg gul is geweest met het erkennen of gunnen van rechten aan journalisten. Een goed voorbeeld daarvan is het verschoningsrecht van de journalist. Alhoewel daar erg lang in de theorie over werd geschreven, bleek in 1972 dat het Supreme Court het verschoningsrecht niet aanwezig achtte in het Amerikaanse recht. De zaak waarin het Amerikaanse Hooggerechtshof zich uitlaat over het journalistieke verschoningsrecht, Branzburg v. Hayes, is een gevoegde zaak van drie journalisten die allen gevraagd werden hun bronnen te onthullen over respectievelijk drugsproductie en Afro-Amerikaanse milities en dit verzoek weigerden. Het trio werd vervolgens aangeklaagd omdat hun weigering het strafbare contempt of court opleverde. De journalisten verweerden zich door te stellen dat hen een verschoningsrecht toekwam op basis van het hierboven geciteerde First Amendment. Het Supreme Court stemde uiteindelijk met 5 van de 9 stemmen, voor een veroordeling van de journalisten wegens contempt of court en dus tegen een verschoningsrecht. Daartoe overweegt rechter White, die de opinie voor de meerderheid van het Hooggerechtshof schreef, dat hij weigert journalisten meer rechten dan andere burgers toe te kennen.244 Door de sterke verdeeldheid van de rechters is het erg lastig om de uitkomst op waarde te schatten. In het bijzonder de concurring opinion van rechter Powell laat de lastigheid van de kwestie zien. Hij behoort tot de meerderheid, maar blijkens zijn opinie lijkt hij toch openingen voor erkenning van journalistieke rechten te willen bieden: ‘[I]f the newsman is called upon to give information bearing only a remote and tenuous relationship to the subject of the investigation, or if he has some other reason to believe that his testimony implicates confidential source relationships without a legitimate need of law enforcement, he will have access to the court on a motion to quash, and an appropriate protective order may be entered. The asserted claim to privilege should be judged on its facts by the striking of a proper balance between freedom of the press and the obligation of all citizens to give relevant testimony with respect to criminal conduct. The balance of these vital constitutional and societal interests on a case-by-case basis accords with the tried and traditional way of adjudicating such questions.’245

!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!242 Post 1995. 243 De Nederlandse grondwet meldt in artikel 7 dat niemand voorafgaand verlof nodig heeft ‘om door de drukpers gedachten of gevoelens te openbaren, behoudens ieders verantwoordelijkheid volgens de wet’ en in artikel 25 van de Belgische grondwet is vervat dat de drukpers vrij is en dat censuur niet kan worden ingevoerd. 244 Supreme Court of the United States 29 juni 1972: (Branzburg v. Hayes), 408 U.S. 665 (1972), p. 682-686. 245 Supreme Court of the United States 29 juni 1972: (Branzburg v. Hayes), 408 U.S. 709 (1972) (Justice Powell concurring), p. 710.

! 66!

Powell bepleit dat per geval gekeken kan worden of de journalist gedwongen kan worden om zijn informatie(bron) prijs te geven, rekening houdend met de spanningsverhouding tussen vrije meningsuiting enerzijds en de bescherming van burgers tegen criminaliteit anderzijds. Naar verluidt stemde Powell destijds toch in met het veroordelen van de journalisten omdat hij tegen het scheppen van een constitutioneel recht via rechtspraak was.246 De concurring opinion van zijn hand toont echter dat het draagvlak voor het niet-toekennen van een verschoningsrecht bijzonder klein was. Als gevolg van deze diffuse uitspraak bleef er lang onduidelijkheid ontstaan over welke journalistieke rechten wel en niet werden beschermd. Voor veel staten was dit een signaal om zelfstandig journalisten wettelijk te beschermen. Deze scriptie biedt geen ruimte om daar verder over uit te weiden. Belangrijk is wel te onthouden dat het Amerikaanse Hooggerechtshof geen eenduidig antwoord gaf op de vraag of de journalist een verschoningsrecht toekomt. 5.2 Wie vormen de pers? Dat journalisten officieel geen verschoningsrecht werd gegund, houdt niet in dat een definitie van journalist of ‘reporter’, zoals in de Amerikaanse theorie gebruikelijk, voor het recht op persvrijheid nutteloos was. Met name in theoretische discussies en enkele rechterlijke oordelen werd dat begrip namelijk wel gehanteerd. Bovendien zagen sommige juristen in de uitspraak Branzburg v. Hayes juist de kiem voor het erkennen van een journalistiek privilege, omdat ook rechter Powell zich in bepaalde gevallen tot voorstander van toekenning van een journalistiek privilege verklaarde. Kortom: de discussie over het verschoningsrecht en wie daar aanspraak op kan maken bleef spelen. Een kleine vier decennia voordat het Hooggerechtshof uitspraak deed in Branzburg v. Hayes liet het doorschemeren dat het de definitie van een journalist erg breed opvatte. In het arrest Lovell v. City of Griffin (1938) rekende het zelfs de Jehova-getuige Lovell die gratis religieuze literatuur verspreidt gerekend tot de pers.247 Dit werd door het Hooggerechtshof als volgt beargumenteerd: ‘The liberty of the press is not confined to newspapers and periodicals. It necessarily embraces pamphlets and leaflets. These indeed have been historic weapons in the defense of liberty, as the pamphlets of Thomas Paine and others in our own history abundantly attest. The press in its historic connotation comprehends every sort of publication which affords a vehicle of information and opinion.’248 Met andere woorden: het deel uitmaken van de pers is niet gebonden aan één bepaald medium. Toch lijkt men ook weer niet te kiezen voor alle media; pamfletten en folders wordt een bepaalde historische waarde toegekend en daarom beschermd en dit is voor andere media niet altijd het geval. Een

!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!246 Liptak 2007. 247 Supreme Court of the United States 28 maart 1938: (Lovell v. City of Griffin), 303 U.S. 444 (1938). 248 Idem, rechtsoverweging 7.

! 67!

aantekening verdient echter dat de term liberty of the press wellicht wordt gebruikt als synoniem van de Nederlandse vrijheid van meningsuiting. Deze definitie kan meeromvattender zijn dan de juridische notie van de journalist als persoon die bepaalde privileges bezit. In de zaak Silkwood v. Kerr-McGee past het United States Court of Appeal van het Tenth Circuit het vier decennia eerder gewezen arrest toe.249 Daarbij bespreekt het bovendien nog een ander aspect van journalistiek. Een filmmaker die werkte aan een film over een mysterieus verkeersongeval en daar (nog) geen geld voor ontvangt, kan volgens het Court of Appeal gekwalificeerd worden als journalist. Het betaald verrichten van journalistieke handelingen is volgens het federale appelhof geen voorwaarde om tot de pers te worden gerekend. Veertien jaar later geeft een ander Court of Appeal, dat van het Second Circuit, een zeer duidelijk overzicht van wie zich volgens dit hof tot de pers kan rekenen. Dat doet het in de zaak Von Bulow v. Von Bulow.250 De crux in die zaak lag in het feit dat een persoon informatie verkreeg buiten journalistieke werkzaamheden om, maar dankzij de ingewonnen informatie journalistieke ambities kreeg en deze gestalte gaf. Op basis daarvan weigerde hij te getuigen in een strafzaak. Ten aanzien van het behoren tot de pers van deze Claus von Bulow overwoog het Amerikaanse Court of Appeal het volgende: ‘We discern certain principles which we must use in determining whether, in the first instance, one is a member of the class entitled to claim the privilege. First, the process of newsgathering is a protected right under the First Amendment, albeit a qualified one. This qualified right, which results in the journalist's privilege, emanates from the strong public policy supporting the unfettered communication of information by the journalist to the public. Second, whether a person is a journalist, and thus protected by the privilege, must be determined by the person's intent at the inception of the information-gathering process. Third, an individual successfully may assert the journalist's privilege if he is involved in activities traditionally associated with the gathering and dissemination of news, even though he may not ordinarily be a member of the institutionalized press. Fourth, the relationship between the journalist and his source may be confidential or nonconfidential for purposes of the privilege. Fifth, unpublished resource material likewise may be protected.’251 Het federale beroepshof stelt hier twee voorwaarden voordat een persoon zich kan beroepen op het verschoningsrecht. Allereerst moet de activiteit onderdeel uitmaken van het proces van nieuwsgaring en ten tweede moet de betreffende informatie worden ingewonnen vanuit een journalistiek oogpunt dat bij aanvang van de informatiegaring aanwezig is. Daarnaast noemt het Court of Appeal drie factoren die niet belangrijk zijn bij de afweging of een persoon een journalist is, namelijk deel uitmaken van de traditionele pers, toezegging van geheimhouding van de bron of eventuele publicatie van het artikel. Met deze uitspraak lijkt het Court of Appeal te kiezen voor de intentie op het moment van kennisverwerving als belangrijkste criterium voor het bepalen of !!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!249 United States Court of Appeals, Tenth Circuit 23 september 1977: (Silkwood v. Kerr-McGee), 563 F.2d 433 (1977). 250 United States Court of Appeals, Second Circuit 10 februari 1987: (Von Bulow v. Von Bulow), 8282 F.2d 94 (1987). 251 Idem, rechtsoverweging 30.

! 68!

iemand journalist is. Verkrijgt een persoon kennis met als doel communicatie naar een groot publiek, dan kan hij in beginsel worden beschermd. Verderop in zijn uitspraak stelt het Court of Appeal dat pas achteraf, op basis van feitelijk onderzoek, kan worden vastgesteld of de intentie bestond om de informatie te ontsluiten aan een groot publiek.252 Het is volgens de rechters niet van belang dat dit bij de informatieverwerving zelf is gemeld. Daardoor kunnen ook undercover journalisten onder juridische notie van journalist vallen. Voor hen lijkt het echter wel moeilijke ter zijn om aan te tonen dat ze de intentie hadden om de informatie in een bepaalde hoedanigheid te publiceren. Het criterium dat het Court of Appeal van het Second Circuit hier vestigt wordt enkele jaren ook toegepast door een ander Court of Appeal, namelijk dat van het Ninth Circuit.253 In de zaak Shoen I stelt dit beroepshof dat naar aanleiding van de zaak Von Bulow v. Von Bulow gekeken moet worden of degene die aanspraak wil maken op bronbescherming beschikte over: ‘… [T]he intent to use material--sought, gathered or received--to disseminate information to the public and [whether] such intent existed at the inception of the newsgathering process.’ Grotendeels aansluitend bij deze doctrine verklaart het Court of Appeal van het Third Circuit in 1998 dat een worstelverslaggever niet in aanmerking komt voor een beroep op het journalistiek privilege.254 Het is een casus waarin het gerecht duidelijk worstelt met de grenzen van wat journalistiek is. Het overweegt allereerst dat in beginsel geen onderscheid gemaakt mag worden tussen ‘the big metropolitan publisher’ en ‘the lonely pamphleteer’. Uit de hierboven reeds besproken zaken Von Bulow v. Von Bulow en Shoen I extraheert het gerecht bovendien dat: ‘… [T]he journalist's privilege was designed not to protect a particular journalist, but "the activity of investigative reporting more generally.’255 Dit is opvallend, aangezien andere Courts of Appeal eerder de intentie om de informatie openbaar te maken voldoende achtten om vanuit juridisch oogpunt als journalist te worden gezien. De uitspraak van het Court of Appeal uit 1998 maakt duidelijk dat meer nodig is, namelijk ‘investigative reporting’. Het gerecht creëert hiermee een test in drie stappen, zijnde achtereenvolgens: of de persoon deelneemt in een proces van ‘investigative reporting’, of de persoon nieuws vergaart en of de persoon bij de aanvang van het proces van nieuwsgaring de intentie had om de informatie openbaar te maken. Door nog een extra horde op te werpen alvorens een persoon zich legitiem kan beroepen op journalistieke rechten, wordt de groep die beschermd is beperkt. In 2005 kwam voor het eerst de vraag aan de orde of een persoon die niet een journalistiek beroep bij de

!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!252 Idem, rechtsoverweging 43. 253 United States Court of Appeals, Ninth Circuit 27 september 1993: (Shoen v. Shoen), 5 F.3d 1289 (1993), p. 1293. 254 United States Court of Appeals, Third Circuit 6 augustus 1998: (In re: Madden), 151 F.3d 125 (1998). 255 Idem, rechtsoverweging 19.

! 69!

traditionele media uitoefende gevrijwaard kan zijn van een getuigplicht. Dat gebeurde nadat enkele bloggers vertrouwelijke informatie van computergigant Apple op hun sites publiceerden. Zij werden aangeklaagd door de miljardenfirma, maar weigerden hun bronnen prijs te geven.256 Het Californische Court of Appeal overwoog in de eerste plaats dat het medium waarmee de publicatie wordt verspreid niet van belang is bij de kwalificatie van een persoon als journalist. Voor het bepalen of iemand tot de pers behoort wordt vervolgens aansluiting gezocht bij het arrest Shoen I en dus is de vraag ‘of de persoon bij aanvang van het proces van nieuwsgaring de intentie had om de informatie te openbaren’.257 Het Californische gerecht beantwoordt deze vraag voor de webloggers in casu bevestigend, maar vermeldt expliciet dat deze vlieger niet voor alle bloggers opgaat. Bloggers moeten zich eveneens bezig houden met investigative reporting willen zij journalistieke bescherming kunnen krijgen. De vragen dan overblijven zijn wat nieuws is en wat investigative reporting inhoudt. Peters heeft uit een aantal zaken een antwoord op beide vragen gedestilleerd. Hij stelt dat: ‘{I}t involves people who conduct interviews, analyze things, make recommendations, draw conclusions, describe things, keep notes and make judgments. Presumably, then, news as an output would reflect some of those elements, e.g., quotes, analysis, recommendations, conclusions and descriptions.’258 Hiermee lijkt Peters aansluiting te vinden bij de journalistieke taken die ik in Hoofdstuk 1 van deze scriptie heb besproken, zijnde het verzamelen, bewerken en openbaren van informatie. Enkel deze personen kunnen volgens Peters in de VS aanspraak maken op het inmiddels beter geaccepteerde journalistieke verschoningsrecht. Uit de Amerikaanse jurisprudentie is op te maken dat zich daar om aanmerking te komen voor de nauw geformuleerde verschoningsrechten een driestappensysteem heeft ontwikkeld. Heeft de persoon bij aanvang van het informatiegaringsproces de bedoeling om de informatie openbaar te maken (1), is de persoon bezig met nieuwsgaring (2) en is de persoon bezig met investigative reporting (3)? Wanneer alle vragen positief beantwoord worden, kan een persoon aanspraak maken op bronbescherming.259 Wat daarbij geen rol speelt is het medium dat wordt gebruikt om het nieuws te verspreiden.260 Bij investigative reporting moet gedacht worden aan de journalistieke taken die ik in Hoofdstuk 1 opsomde, bijvoorbeeld het analyseren van gebeurtenissen, het trekken van conclusie en het beoordelen van uitspraken. !!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!256 California Court of Appeal, Sixth District 11 april 2005: (O’Grady v. Superior Court (Apple)), 44 Cal. Rptr. 3d 72, 139 Cal.App. 4th 1423. 257 Op basis van het precedentenstelsel en het beginsel van stare decisis is het Californische gerecht gehouden zich te voegen naar uitspraken van het United States of Appeal van het Ninth Circuit. 258 Peters 2012, p. 13. 259 Zie hierover ook Calvert 1999, p. 426. 260 Idem, p. 430-431.

! 70!

5.3 De Free Flow of Information Act Een Republikeinse en een Democratische senator trachtten recentelijk, na een groot aantal vergeefse pogingen van collega’s, een federaal verschoningsrecht voor journalisten vast te leggen. Doordat het Huis van Afgevaardigden en de Senaat in 2009 andere voorwaarden aan een legitiem beroep op bescherming wilden vastleggen, werd dit wetsvoorstel echter nooit wet. Toch is het mijns inziens interessant de geschiedenis van dit wetsvoorstel te behandelen, aangezien het voorstel en de behandeling daarvan een kijkje geven in de pogingen van de Amerikaanse wetgever om het begrip journalist te definiëren. Volgens het voorstel moest een rechter in elke zaak waarin de journalist zijn bron wil beschermen toetsen of de aanklager alle andere mogelijkheden om de informatie te achterhalen heeft betracht en of het publieke belang van openbaarmaking van de informatie groter is dan het publieke belang van bronbescherming.261 Als journalist kwalificeerde een ieder die nieuws of informatie aan het publiek openbaart over lokale, nationale of internationale gelegenheden of andere zaken van publiek belang.262 Goed bezien is dit het codificeren van twee stappen van het in de jurisprudentie ontwikkelde driestappensysteem. Het wetsvoorstel vereiste immers ook dat de persoon bezig is met nieuwsgaring en investigative reporting. De intentie om bij aanvang het verzamelen van de informatie die informatie te publiceren, werd om onduidelijke redenen niet opgenomen in het voorstel. De Senaat stemde in met het voorstel van de twee indieners, maar de consensus in het Huis van Afgevaardigden was dat deze shield law een te grote groep bescherming zou bieden. In het Huis van Afgevaardigden werd aan de bovenstaande definitie daarom toegevoegd dat de persoon die aanspraak wil maken op bescherming de informatie moet publiceren ‘for a substantial portion of the person's livelihood or for substantial financial gain’.263 Degene die gerechtigd is tot een verschoningsrecht moest dus beroepsjournalist zijn. De Senaat wenste zich niet aan verbinden aan een dergelijke definitie van een journalist en wees het aldus geamendeerde voorstel daarom uiteindelijk af. Het is niet duidelijk of het Amerikaanse Supreme Court de definitie die het Huis van Afgevaardigden introduceerde in overeenstemming met het First Amendment acht. Toch zijn er enkele aanwijzingen hoe Amerikaanse rechtstheoretici denken over onbezoldigde journalisten, zoals bloggers. Hier zal ik in de volgende paragraaf op in gaan. 5.4 Wetenschappel i jke l i teratuur naar aanleiding van de Free Flow of Information Act Zoals hierboven reeds besproken volgen er uit de jurisprudentie en de wetsgeschiedenis verschillende criteria voor het definiëren van een journalist. Voor grensgevallen als bloggers werken deze verschillende criteria niet bepaald

!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!261 Free Flow of Information Act 2009, S.448, section 2. 262 Free Flow of Information Act 2009, S.448, section 8. 263 Free Flow of Information Act, H.R. 985, section 4.

! 71!

verhelderend. Immers, in de definitie die de jurisprudentie voorschrijft en die door de Senaat werd overgenomen kunnen bloggers, wanneer zij voldoen aan bepaalde eisen omtrent hun werkwijze, aanspraak maken op bescherming. Wanneer naar de wetshistorie van het Congres wordt gekeken geldt deze bescherming alleen voor de minuscule groep bloggers die het schrijven voor hun weblog winstgevend genoeg hebben kunnen maken om er van te leven. Wanneer dergelijke onduidelijkheid bestaat over de vraag wie wel en wie niet aanspraak kan maken op bronbescherming, ligt het voor de hand dat rechtsgeleerden hun inkt daarover rijkelijk laten vloeien. Ik zal hieronder kort enkele opvattingen over bescherming van bloggers behandelen. Vrijwel direct nadat de Free Flow of Informations Act in 2009 spaak liep schreef Amy Bauer dat niet zozeer op basis van de wetshistorie of de jurisprudentie, maar vanwege hun rol bloggers bescherming verdienen.264 Naast journalisten zijn ook zij het die, volgens Bauer, de ‘free flow of information’ draaiende houden. Op basis daarvan reeds verdienen bloggers bescherming volgens Bauer. Dit sluit goed aan bij wat in de Nederlandse en Belgische discussie wordt bedoeld, wanneer men het heeft over bescherming van het goede functioneren van de pers. Twee jaar eerder had Papandrea al een vergelijkbare opvatting geventileerd.265 Zij gaat eveneens expliciet uit van het doel van het reporter’s privilege, namelijk het vergroten van de informatie waarover het publiek kan beschikken. Daartoe is het volgens Papandrea van belang om het criterium van bezoldiging te elideren. ‘This history of the reporter's privilege demonstrates that the medium of communication should not determine whether the privilege should apply. Instead, the focus must be on the underlying purposes for the privilege: increasing the amount of information in the public domain without turning all of those who engage in such an enterprise into investigators for the government and private parties. Given this broad conception of the purpose behind the reporter's privilege, the privilege should not be limited to those who are serving as traditional journalists; rather, it should extend to anyone who is contributing to the marketplace of ideas by disseminating information to the public.’266 Uiteindelijk komt Papandrea tot de conclusie dat in beginsel een ieder die informatie ontsluit voor het publiek aanspraak moet kunnen maken op bescherming. Er moet volgens haar echter meer inhoudelijke eisen gesteld kunnen worden aan het inroepen van de bescherming door de journalist, bijvoorbeeld dat het achterhouden van informatie niet kan plaatshebben wanneer het de enige manier is om een persoon te veroordelen of vrij te pleiten.267 Hiermee wordt de doelgroep van journalistieke privileges sterk verruimd, maar daar tegenover staat een beperking van in welke gevallen een verschoningsrecht kan worden ingeroepen. !!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!264 Bauer 2009, p. 771. 265 Papandrea 2007. 266 Idem, p. 519-520. 267 Idem, p. 584-585.

! 72!

Zeer recent heeft ook Davidson zich uitgelaten over een wenselijke juridische notie van ‘journalist’. Zij gaat nog verder dan Papandrea door eveneens te stellen dat bloggers bescherming verdienen en dat deze bescherming ook nog eens ‘bulletproof’ dient te zijn.268 Een beperking van de gevallen in welke een journalistiek prerogatief kan worden ingeroepen is volgens haar totaal niet im frage. De wetenschappelijke commentaren naar aanleiding van de Free Flow of Information Act vertonen grote overeenkomsten. Alle commentatoren vinden dat ook onbezoldigde journalisten bescherming moeten kunnen genieten, omdat zij in beginsel dezelfde belangrijke taak verrichten als hun betaalde collega’s. Over de omvang van de bescherming wordt meer getwist. 5.5 Tot slot In de Verenigde Staten is de discussie over het recht op bronbescherming en verschoningsrecht altijd een lastige en een onduidelijke geweest. Weliswaar zijn er staten waar al in de negentiende eeuw een recht op bronbescherming werd toegekend aan journalisten, maar op federaal niveau keerde het Hooggerechtshof zich in Branzburg v. Hayes met een minimale meerderheid tegen een verschoningsrecht. In de decennia daarna is een test ontwikkeld om te zien of een bepaalde persoon kan kwalificeren als journalist en is aan journalisten geleidelijk meer bescherming toegekend. Om te kunnen spreken van een journalist moet iemand bij de aanvang van de informatiegaring het doel hebben om deze informatie openbaar te maken, ten tweede moet hij zich bezig houden met nieuwsgaring en ten derde moet hij zich bezig houden met investigative reporting. Wanneer aan deze drie vereisten is voldaan, kan een persoon volgens de Amerikaanse jurisprudentie een zeker aanspraak maken op bronbescherming. Echter, wanneer de wetshistorie van de nooit ingevoerde Free Flow of Information Act 2009 wordt geraadpleegd blijkt dat in ieder geval één van de Kamers het van belang achtte dat bovengenoemde werkzaamheden tegen betaling worden verricht. Hierdoor zou er een grote groep journalisten, met name onbezoldigde bloggers, ontstaan die een onduidelijke positie heeft: zou de wettelijke definitie richtinggevend worden, dan is voor deze groep niet helder of zij aanspraak kan maken op bescherming. Verscheidene rechtswetenschappers hebben zich hier kritisch over uitgelaten en gepleit voor een duidelijkere definitie.

!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!268 Davidson 2012, p. 1369.

! 73!

HOOFDSTUK 6

SAMENVATTING EN ADVIES Journalisten komt een bijzondere juridische bescherming toe. De reden hiervoor is gelegen in het feit dat zij naast hun taak als poortwachter en informatieverschaffer ook een rol als waakhond van de samenleving op zich nemen en de belangrijke (politieke) ambten uit hoofde daarvan controleren. De journalistiek verandert in deze tijden echter in een rap tempo en dat brengt met zich mee dat het lastig is om te definiëren wie er nu daadwerkelijk journalist is en wie dus in aanmerking zou moeten komen voor deze bescherming. Ik zal in dit concluderende hoofdstuk een korte samenvatting geven van de veranderingen in de journalistiek, van de rechten die journalisten bezitten en van de manier waarop in Nederland, België en de Verenigde Staten in deze tijden wordt omgegaan met het begrip ‘journalist’. Daarna zal ik, dit alles overziend, trachten een advies te geven over wie in deze tijden de journalistieke prerogatieven zouden moeten verdienen. 6.1 Samenvatt ing Journal ist ieke veranderingen De journalistiek verandert. Verschillende factoren dragen bij aan het ontstaan van nieuwe vormen van journalistiek. De onbetwist belangrijkste component is de technologische: zonder de technologische innovaties die elkaar de laatste decennia in rap tempo opvolgen, was het voor de journalistiek moeilijk geweest om zo snel zo sterk te veranderen. De nieuwe journalistieke werkelijkheid is sterk gebaseerd op internet en de mogelijkheden om informatie te delen die (sociale) netwerken bieden. Dat deze mogelijkheden vaak gratis zijn en een lage drempel hebben versterkt de impact die deze sociale netwerken hebben. Naast deze technologische en economische factoren is er het feit dat er lange tijd sprake was van een juridisch vacuüm op internet. Daardoor kon een wildgroei aan journalistieke vormen ontstaan. Een andere oorzaak hiervan is de bijvoorbeeld door Bruns beschreven onvrede van burgers over de journalistiek die als een katalysator op het proces van journalistieke veranderingen werkte.269 Deze factoren hebben ervoor gezorgd dat de drie taken die traditioneel aan de journalistiek werden toebedeeld aan herziening toe zijn. Deze drie klassieke taken van de journalist zijn: de informatiefunctie, de poortwachtersfunctie en de waakhondfunctie. De informatiefunctie houdt in dat de bedoeling van de journalist moet zijn om te informeren en niet om te amuseren of te verstrooien. De poortwachtersfunctie houdt in dat de journalist als een soort filter van alle nieuwswaardige gebeurtenissen fungeert en bepaalt of en, zo ja, hoeveel aandacht wordt besteedt aan zekere aangelegenheden. De waakhondrol heeft als basis dat de pers bij uitstek geschikt is om de politiek en haar ambtsdragers te controleren. Idealiter houdt de pers een vinger aan de pols bij de belangrijke !!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!269 Bruns 2008, p. 2.

! 74!

politieke gebeurtenissen. Het is vooral deze waakhondrol waaraan de pers haar bijzondere juridische bescherming ontleent. Door het gewijzigde journalistieke speelveld wijzigen ook deze taken. De informatiegaring kan bijvoorbeeld bij participatieve journalistiek door gewone burgers worden uitgevoerd en bij burgerjournalistiek wordt de informatie eveneens door burgers verspreid. De poortwachtersrol is in tijden waarin dagelijks giganteske hoeveelheden informatie worden geproduceerd veranderd van gatekeeping in gatewatching. Niet langer is de journalist een filter voor informatie, maar de journalist waardeert de informatie die hij ziet en voegt daar waar nodig waarde aan toe. De waakhondrol wordt volgens Benkler in deze tijden gedecentraliseerd uitgevoerd: alle journalisten en burgers die online journalistieke taken verrichten tezamen nemen de rol van waakhond over. Dit heeft als gevolg dat het een lastige opgave is om te bepalen wie wel en wie niet bijzondere bescherming verdienen. De jur idische prerogatieven van de journal ist De definitie van journalisten is in ons rechtsstelsel van belang omdat journalisten bepaalde voorrechten bezitten die gewone burgers niet toekomen. Ruwweg kunnen de privileges van journalisten in twee categorieën worden verdeeld: het redactiegeheim (een symbiose van het verschoningsrecht en bronbescherming) en beperkingen in de vervolgbaarheid van journalisten. Het redactiegeheim is een door Schuijt in zijn annotatie bij het EHRM-arrest Sanoma tegen Nederland geïntroduceerde term die een vervlechting vormt van het bronbeschermingsrecht en het journalistiek verschoningsrecht.270 Het recht op bronbescherming is in de Nederlandse rechtsorde erkend na het arrest Goodwin van het Europese Hof voor de Rechten van de Mens. Daarin oordeelde het Straatsburgse Hof dat bronbescherming nodig is voor het voorkomen van een chilling effect op journalistieke bronnen en dat dit recht voortvloeit uit de persvrijheid. Dankzij het recht op bronbescherming kan de journalist de belofte aan de bron die hij anonimiteit in het vooruitzicht stelt waarmaken, zelfs wanneer hij in rechte wordt aangesproken om de bron prijs te geven. Het recht op bronbescherming omvat zowel het beschermen van de identiteit van de bron als van de contreien waarin deze zich bevindt. Enkel wanneer zeer zwaarwegende belangen in het spel zijn kan het recht op bronbescherming uitzondering lijden. Een beschadigde bedrijfsreputatie, ophefveroorzakende misdaden of zelfs de kwade wil van de bron kunnen daarbij niet van doorslaggevend belang zijn. Wel belangrijk is of de journalist ethisch handelde en of de bron bewust meewerkte aan de publicatie. Het verschoningsrecht van de journalist heeft als basis de hierboven behandelde waakhondrol die de journalistiek moet vervullen. Daaruit vloeit voort dat het recht van het publiek om geïnformeerd te worden over belangrijke zaken in de samenleving soms belangrijker moet worden geacht dan de waarheidsvinding die in de rechtszaal plaatsheeft. Naar aanleiding van het hierboven behandelde

!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!270 Schuijt 2008, p. 348.

! 75!

arrest Goodwin tegen het Verenigd Koninkrijk is de Hoge Raad, die eerder een verschoningsrecht voor de pers niet in ons gerechtelijk stelsel vond passen, omgegaan en heeft het een verschoningsrecht erkend in Hoogendijk/Van der Lek. Latere nationale jurisprudentie biedt de journalist enkele procedurele waarborgen, maar aanvaardt dat er in geval van ernstige misdaden of niet-serieuze journalistiek een inbreuk kan worden gemaakt op het verschoningsrecht. Het Straatsburgse Hof, dat Nederland meerdere malen heeft veroordeeld, gaat nog verder qua procedurele waarborgen. Zo is langdurige gijzeling van journalisten volgens het Hof niet proportioneel (Voskuil tegen Nederland) en moet er voordat een ingrijpend dwangmiddel tegen een journalist wordt ingezet eerst een rechterlijke toets plaatshebben (Sanoma tegen Nederland). Alhoewel juridische commentatoren deze uitspraken positief ontvingen en hebben aangegeven dat ze zouden moeten leiden tot wetsaanpassingen, is er tot op heden nog geen wettelijke regeling ter verankering van een journalistiek redactiegeheim besproken in het parlement. De voorbereiding daarvan ging wel al vijf jaar geleden van start. Mogelijk wil de wetgever wachten tot de uitspraak in de bij het Straatsburgse Hof aanhangige zaak van twee redacteuren van De Telegraaf. Binnen afzienbare tijd zal het Hof daarin een arrest wijzen. Naast het redactiegeheim hebben journalisten nog een tweede privilege, zijnde beperkingen in hun vervolgbaarheid. Een beroepsrecht – een connex recht dat journalisten in staat stelt om strafbare feiten te begaan zolang deze in een proportionele verhouding staan met de aan te kaarten misstand – bestaat in Nederland niet. Journalisten wordt echter wel een vrijheid van meningsuiting toegekend die relatief gezien ruimer is dan die van ‘gewone’ burgers. Ook dit komt voort uit hun waakhondrol. Journalisten zijn immers in het bijzonder de uitverkorenen om het publiek te informeren en het publieke debat te beschrijven. Hiertoe zijn stijlfiguren als overdrijving en provocatie geoorloofd en mogen journalisten uitlatingen die in principe strafwaardig zijn een podium bieden. Tegenover deze voorrechten staan echter ook verantwoordelijkheden: journalisten moeten ethisch en ter goede trouw handelen om zich op deze ruimere vrijheid van meningsuiting te kunnen beroepen. De jur idische notie van een journal ist in Nederland Over het algemeen kan worden gesteld dat in Nederland het begrip ‘journalist’ wordt gedefinieerd aan de hand van de activiteiten die een persoon uitvoert. Dat is in ieder geval de lijn die de Hoge Raad tot op dit moment handhaaft. In het arrest Lycos/Pessers werd een hosting provider beoordeeld als niet behorend tot de groep van journalisten, aangezien hij niet de rol van de pers in een goed functionerende samenleving vervulde, noch een taak uitvoerde die daarmee vergelijkbaar was. Columniste Pamela Hemelrijk, die een open brief op haar blog zette over een zaak waar de Hoge Raad een arrest over wees, was dan wel weer een journalist volgens diezelfde Hoge Raad in Van Gasteren/Hemelrijk. ’s Lands hoogste rechtscollege oordeelde in die zaak dat Hemelrijk handelde in het algemeen belang door zich met een publicatie tot een breed publiek te richten en in die publicatie in te gaan op een kwestie van publiek debat. Hiermee

! 76!

handelde zij gelijkwaardig aan de pers en dus werd Hemelrijk aangemerkt als journalist. Het wezenskenmerk van het bijdragen aan een debat van algemeen belang voor toekenning van het predicaat journalist aan bepaalde personen wordt onderschreven in de juridische theorie. Schuijt legt daarbij vooral meer het accent op de capabel uitgevoerde journalistieke handelingen,271 Brants benadrukt het belang van handelen in de geest van het publieke debat en de journalistieke ethiek272 en Zagers stelt dat het moet gaan om ‘serieuze journalistiek’ zonder dit verder te expliciteren.273 Bij deze auteurs staat steeds centraal dat men te goeder trouw handelingen uitvoert die overeenkomen met de handelingen die de pers verricht wanneer zij haar waakhondrol uitvoert. Echter, de organen die de macht hebben om wetten en beleid te maken, hebben voorlopig nog geen aansluiting gezocht bij die definitie. De minister van Justitie kondigde een half decennium geleden reeds aan bezig te zijn met het wettelijk regelen van een verschoningsrecht voor journalisten, maar tot op heden is de parlementaire behandeling daarvan niet begonnen. In het voorontwerp is ‘journalist’ gedefinieerd als ‘wie in het kader van beroepsmatige berichtgeving of daarop gerichte informatievergaring dan wel van berichtgeving in het kader van deelname aan het publieke debat gegevens zijn toevertrouwd’. Zij ‘kunnen zich verschonen van het afleggen van een verklaring of van het beantwoorden van bepaalde vragen over de herkomst van die gegevens.’ In de conceptwet lijkt de theorie niet in zijn geheel te weerklinken, nu naast het feit dat een ieder die journalistieke handelingen verricht in het kader van deelname aan het publieke debat, ook de beroepsjournalisten expliciet worden genoemd. Dat is een opzienbarend onderscheid. Immers, hierboven besprak ik dat (beroeps)journalisten een verschoningsrecht hebben, omdat ze in het publieke debat hun waakhondrol vervullen en niet vanwege het enkele feit dat ze deel uitmaken van een bepaalde beroepsgroep. Bij de gekozen definitie lijkt men een denkstap te zijn vergeten. De minister lijkt beroepsjournalisten een verschoningsrecht toe te kennen, zonder aan hen de voorwaarde te stellen dat zij handelen in een publiek debat of hun waakhondrol vervullen, terwijl dit juist het constituerende criterium voor het verschoningsrecht is. Mijns inziens is dit dan ook geen juiste definitie. Het Openbaar Ministerie lijkt zich weinig aan te trekken van de discussie in de theorie of de uitspraken van de Hoge Raad. In haar Richtlijn toepassing dwangmiddelen tegen journalisten beschermt zij enkel beroepsjournalisten. Dat is mijns inziens een hopeloos achterhaald criterium in een tijd waarin betaalde en onbetaalde journalisten dezelfde mogelijkheden bezitten om journalistieke activiteiten uit te oefenen en een miljoenenpubliek te bereiken en zich op een gelijke manier in het publieke debat te mengen. De jur idische notie van een journal ist in België Recentelijk is in België een wet aangenomen die journalisten een verschoningsrecht geeft. Die Wet ter bescherming van journalistieke bronnen

!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!271 Schuijt 2008. 272 Brants 2008. 273 Zagers 2007.

! 77!

volgde uit een initiatiefwetsvoorstel van het federale Kamerlid Bourgeois. Zijn oorspronkelijk bedoeling was om een zeer brede definitie van het begrip journalist te gebruiken. Iedereen die journalistieke handelingen verrichte voor een publiek toegankelijke vorm van publicatie zou volgens hem moeten worden beschermd. Door amendering veranderde dit uiteindelijk echter in een privilege dat zich beperkte tot betaalde journalisten. De gedachte hierachter was dat enkel beroepsjournalisten zich geroepen zouden voelen om zich te conformeren aan de journalistieke deontologie. Wanneer men echter redeneert vanuit het goede functioneren van de pers in een democratische samenleving, de ratio achter de privileges van de journalist, is een dergelijk onderscheid tussen betaalde en onbetaalde journalisten overbodig en wellicht zelfs onverdedigbaar. Dat was dan ook de voornaamste kritiek die uit de wetenschappelijke hoek kwam. Het Grondwettelijk Hof oordeelde na een klachtprocedure in het voordeel van de criticasters van de wet. Het overwoog dat ‘eenieder die journalistieke activiteiten uitoefent’ in beginsel een recht op bronbescherming toekomt. Een anonieme tipgever kon volgens het Grondwettelijke Hof onder geen beding een connex recht uit het recht op bronbescherming kon afleiden, noch oordeelde het Hof dat hij met het geven van een tip een journalistieke handeling vervult. Het geven van een tip kan dus niet worden gelijkgesteld aan het uitvoeren van een journalistieke activiteit. Het Belgische juridische begrip journalist sluit aan bij wat in de Nederlandse doctrine wordt beschreven. Het wordt namelijk gedefinieerd op basis van de handelingen die een bepaalde persoon verricht. Zijn dat handelingen die journalistiek van aard zijn, dan kan de persoon die ze uitvoert op bescherming rekenen. Wat niet van belang wordt geacht bij onze zuiderburen is of de journalistieke handelingen plaatsvinden in een publiek debat, een criterium dat door Nederlandse rechtswetenschappers en de Hoge Raad wel belang wordt toegedicht. De jur idische notie van een journal ist in de Verenigde Staten Deels door het federale systeem, maar vooral door terughoudende nationale organen is de discussie over bescherming van journalisten in de Verenigde Staten altijd een onduidelijke geweest. In het standaardarrest Branzburg v. Hayes oordeelde het Hooggerechtshof met de kleinst mogelijke meerderheid dat journalisten geen aanspraak kunnen maken op een verschoningsrecht. De voornaamste reden hiervoor is dat het weigerde om rechten toe te kennen aan journalisten die ‘normale’ burgers niet bezitten. Later is er in de jurisprudentie van lagere federale rechters een driestappentest ontwikkeld om te bepalen of een persoon journalist is. De persoon moet in de eerste plaats bij de aanvang van de informatiegaring het doel hebben om de informatie openbaar te maken, in de tweede plaats moet hij zich bezig houden met nieuwsgaring en ten derde met hij zich bezig houden met investigative reporting, wat zoveel inhoudt als het verrichten van journalistieke activiteiten. Worden alle drie de vragen bevestigend beantwoord, dan is de persoon journalist en kan hij aanspraak maken op bronbescherming. Een recente poging om dit privilege wettelijk vast te leggen strandde door een verschil van mening over de definitie van journalist tussen de Senaat en de Huis

! 78!

van Afgevaardigden. De Senaat sloot zich grotendeels aan bij de definitie in de jurisprudentie en wenste hier de intentie om bij aanvang van de informatiegaring de informatie openbaar te maken te schrappen. Het Huis van Afgevaardigden vond dat hiermee een te grote groep werd beschermd en diende een amendement in met als doel enkel beroepsjournalisten een bronbeschermingsrecht toe te kennen. Doordat beide huizen niet van hun oorspronkelijke idee wilden afwijken, werd het voorstel geen wet. In de wetenschappelijke literatuur kreeg het voorstel van de Senaat veruit de meeste bijval. De rol van onbetaalde journalisten zoals bloggers is volgens juridische auteurs immers in beginsel dezelfde als die van de betaalde pers en daarom zouden beide groepen een zelfde soort bescherming moeten krijgen. Voorlopig blijft de positie van bloggers en andere journalistieke twijfelgevallen, vanwege een verdeelde federale wetgever, onduidelijk. 6.2 Advies Waarom verdient een journalist bescherming en wat maakt een journalist nu een journalist? Na de korte en zeer globale samenvatting die ik hierboven gaf is dit de plek waar ik zal trachten die twee vragen te beantwoorden. Het zijn immers die twee vragen die ten grondslag liggen aan de vraag wie juridische bescherming als ‘journalist’ verdient. Een Arabisch spreekwoord luidt ‘De punt van een gouden pen is het machtigste wapen dat ik ken.’ Wanneer men dicht bij het spreekwoord wil blijven, zou men kunnen stellen dat de journalistiek het wapen van het volk is waarmee het zich kan wapenen tegen zijn autoriteiten. Wat dit betekent is dat de journalistiek de rol van waakhond van de samenleving dient uit te voeren. De journalist moet als geen ander de grenzen van de vrijheid van meningsuiting opzoeken en hij moet kunnen berichten over voor de autoriteiten onwelgevallige onderwerpen op een hen onwelgevallige manier. Wanneer journalisten niet beschermd zouden zijn tegen verregaand ingrijpen door de staat of diens dienaren, zou dit een goed functioneren van de pers kunnen beletten. Journalisten zullen zich dan terughoudender gaan opstellen bij het openbaren van politiek gevoelige informatie en bronnen zullen een hogere drempel ondervinden om informatie over wandaden of misstanden aan de kaak te stellen. Dit is het chilling effect waar het Europees Hof voor de Rechten van de Mens meerdere malen naar heeft verwezen in zaken omtrent het recht op bronbescherming en wat ten koste van veel voorkomen dient te worden. Een journalist verdient dus extra bescherming omdat journalistiek een wapen ten behoeve van de massa is tegenover slecht optredende autoriteiten is. Wat maakt een journalist tot een journalist? In vroegere tijden was het relatief gemakkelijk om de journalisten en de niet-journalisten van elkaar te onderscheiden. Immers, door allerlei technologische, juridische en economische factoren was het voor burgers erg moeilijk om journalistieke activiteiten te ontplooien. Het waren dan ook vooral de werknemers van de grote mediabedrijven en -concerns die door middel van massamedia journalistieke activiteiten uitvoerden. Het is dan ook niet verbluffend dat het lange tijd geen probleem was om ‘de journalist’ te definiëren. Lange tijd werd het daarom ook

! 79!

niet van belang geacht voor juristen om zich daarmee bezig te houden. De laatste jaren is door veranderingen in media en mediagebruik het belang van een definitie groter geworden. Eenieder heeft in deze tijden in beginsel de mogelijkheid om artikelen te publiceren en daarmee een miljoenenpubliek aan te spreken. Zoals voormalig procureur-generaal Harm Brouwer stelde hebben echter niet alle personen die artikelen publiceren recht op de bescherming die journalisten verdienen. Zijn voorbeeld van de studente die iedere dag een foto van haar cavia met een bijschrift op haar weblog plaatst, toont dat mijns inziens goed aan. Wat maakt journalisten dan tot journalisten? Mijns inziens is dat allereerst het verrichten van journalistieke activiteiten. Dat zijn activiteiten die direct voortvloeien uit het vervullen van de rol als waakhond. Hierbij kan men denken aan een wijd palet van handelingen: het selecteren van nieuws, het inwinnen van verdere informatie (bijvoorbeeld door het interviewen van personen of het doen van research naar een onderwerp), het controleren van bronnen, het verwerken van alle informatie tot een artikel/item, eventueel de redactie daarop, en het presenteren van dat artikel/item aan het publiek. Het is mijns inziens niet vereist om al deze handelingen bij ieder item uit te oefenen alvorens men als journalist aangemerkt kan worden. Zo kan een journalist zijn stuk inleveren bij de eindredacteur die voor hem de redactie doet, zonder dat hij daardoor het predicaat journalist verliest. Een redacteur van een ingezonden brievenrubriek zal, hoewel ik hem wel als journalist zou aanmerken, geen extra inhoudelijke informatie inwinnen alvorens hij overgaat tot publicatie van de brief.274 Ten tweede, en dit volgt al enigszins uit het bovenstaande, zal een journalist zich moeten inlaten met het publieke debat. Immers, ook de studente met de cavia kan informatie selecteren (één van de vele foto’s die ze maakte), deze informatie verwerken tot een artikel/item (het schrijven van een onderschrift), dit redigeren en dit presenteren aan het publiek (publiceren op haar weblog). Echter weinigen zullen verdedigen dat de studente een journalist is. Waarom is dat zo? Mijns inziens is dat het geval omdat haar publicaties geen bijdrage leveren aan een publiek debat, noch zij het doel zal hebben dit debat opgang te brengen. Om de waakhondrol, de basis van juridische bescherming van journalisten, te vervullen moet de journalistiek zich mengen in het publieke debat, dan wel dit op gang brengen met nieuwe feiten of meningen. Wanneer dit niet het geval is, kan men mijns inziens niet als journalist worden aangemerkt. Hierbij moet wel direct worden aangetekend dat ‘publiek debat’ een zeer vage term is en niet altijd duidelijk zal zijn of er sprake is van een uitlating in een publiek debat. Er zijn in andere (rechts)wetenschappelijke artikelen en jurisdicties meer voorwaarden voorgesteld waaraan een persoon moet voldoen alvorens hij kan doorgaan voor journalist. Hier zal ik kort bespreken waarom deze mijns inziens geen voorwaarden zouden moeten zijn om als journalist te worden aangemerkt. Wellicht de meest besproken en voorgestelde voorwaarde is het zich conformeren aan de journalistieke ethiek. Dit is mijns inziens een lastig bruikbaar

!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!274 Dit voorbeeld is ontleend aan Schuijt 2008, p. 196.

! 80!

criterium, omdat het door de overheid afdwingen van journalistieke ethiek per definitie een inbreuk op artikel 7 Grondwet en artikel 10 van het EVRM inhoudt. Impliciet is dit immers het stellen van kwaliteitseisen alvorens men zich journalist mag noemen of journalistieke activiteiten mag uitoefenen. De journalistieke werkzaamheden zijn te grondrechtengevoelig om de uitvoerders daarvan op dit soort wijzen te beperken of te omlijnen. Met name bij het recht van de journalist om in de rechtszaal te zwijgen over de identiteit van bronnen en het recht om gevrijwaard te blijven van strafrechtelijke dwangmiddelen die er op uit zijn om redactionele informatie in te winnen. De grondslag voor deze privileges bestaat immers in de waakhondrol die de pers vervult en niet zozeer of de persoon die ten behoeve van de maatschappij de autoriteiten controleert een goede of een slechte journalist is. Waar journalistieke deontologie of ethiek mijns inziens wel van invloed kan zijn, zojn eventuele veroordelingen wegens onrechtmatige perspublicaties. Immers, wanneer niet aan de journalistieke codes wordt voldaan kan de journalist wellicht onrechtmatig jegens bepaalde personen handelen. Dat heeft echter niet zozeer te maken met de vraag of een persoon journalist is. Er zijn nog twee met elkaar samenhangende aspecten die in sommige wetenschappelijke verhandelingen worden aangemerkt als wezenlijk voor de juridische notie van het begrip journalist. Dat zijn het ontvangen van betalingen voor het verrichten van journalistieke activiteiten of het frequent verrichten van journalistieke activiteiten. Aangezien dit tweetal voorwaarden sterk samenhangt en beide beoogt om de ‘reguliere’ journalisten te onderscheiden van de gelegenheidsjournalisten, behandel ik ze hier dan ook tezamen. De Belgische wetgever introduceerde beide voorwaarden synchroon in haar Wet ter bescherming van journalistieke bronnen. Het Belgische Grondwettelijke Hof veegde ze beide van tafel met als argument dat het niet gaat om bescherming van de beroepsgroep van journalisten, maar om het faciliteren van de waakhondrol die de pers moet uitvoeren. Die opvatting heeft als gevolg dat een ieder in beginsel aanspraak zou moeten kunnen maken op een recht op geheimhouding van informatiebronnen. Ik sluit me aan bij deze redenering van het Belgische Hof omdat het mijns inziens de juiste argumenten gebruikt om de twee voorwaarden te weerleggen. Wanneer men wederom begint bij de rol van de pers als waakhond, dan zijn dergelijke voorbeelden overbodig en vanuit het oogpunt van Benklers gedecentraliseerde waakhond zelfs onwenselijk.275 Zijn theorie stelt immers dat alle personen die deelnemen in het publieke debat gezamenlijk de rol van waakhond invullen. Wanneer bepaalde personen die de waakhondrol op zich nemen wel worden beschermd en anderen niet, leidt dat tot zeer onwenselijke situaties. 6.3 Tot slot De vraag van deze scriptie luidt: wie verdient er in deze tijden nog bescherming als journalist. Zoals hierboven reeds bleek zijn er voor mij twee voorwaarden waar een persoon aan moet voldoen alvorens hij als journalist kan worden

!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!275 Zie Benkler 2006, p. 21.

! 81!

aangemerkt, zijnde het verrichten van journalistieke handelingen en het participeren in het publiek debat, dan wel het op gang (trachten te) brengen van het publiek debat. Dat zijn immers de twee wezenskenmerken van het vervullen van de rol als waakhond en dus noodzakelijk voor de juridische notie van het begrip journalist. Elders aangedragen voorwaarden zoals daar zijn het conformeren aan journalistieke deontologie of mores, een bepaalde frequentie van het verrichten van journalistieke activiteiten of het ontvangen van een betaling voor het verrichten van journalistieke activiteiten zijn geen vereisten om de rol van waakhond te vervullen. Vandaar dat ik dat geen wezenlijke vereisten vind om als journalist te worden aangemerkt. Ik ben mij ervan bewust dat het enkel erkennen van deze twee kenmerken van de journalist ertoe leidt dat een zeer ruime groep personen in beginsel voor juristen als journalist aangemerkt zal moeten worden. Natuurlijk heeft dit nadelen, want wanneer al deze personen op regelmatige basis een verschoningsrecht of recht op bronbescherming zullen inroepen, dan bemoeilijkt dit ongetwijfeld de waarheidsvinding in verscheidene rechtszaken. Echter, dit gaat er aan voorbij dat deze personen bij lange na niet zo vaak met bronnen die geheimhouding nodig hebben te maken zullen krijgen, noch met de inzet van dwangmiddelen in verband met hun journalistieke bezigheden. De eerste reden daarvan is dat bronnen liever met een persoon van een gerenommeerde krant of website spreken dan met een blogger met een klein bereik. De andere reden is te zoeken in de frequentie van verrichting van journalistieke activiteiten. Ik verwacht dan ook niet dat er in de praktijk ernstige gevolgen op het strafproces zullen plaatsvinden. De Belgische rechtspraktijk, die een vergelijkbaar criterium hanteert, wijst daar evenmin op. Mijns inziens is het ook van belang om te vermelden dat ik geenszins de pretentie koester dat dankzij dit advies de definitiekwestie definitief tot het verleden behoort. Ten eerste zullen er naar mijn verwachting personen zijn die de journalistieke ethiek, deontologie en mores een dergelijk belang toedichten dat zij dat als wezenskenmerk willen erkennen voor de juridische notie van journalist. Ten tweede bieden ook de twee wezenskenmerken die ik hierboven verdedigde niet direct duidelijkheid voor alle twijfelgevallen. Zo kan men twijfelen of auteurs die op het randje van het wetenschappelijke en het publieke debat artikelen schrijven tot de journalisten gerekend kunnen worden. Dit soort nieuwe vragen en grensgevallen zijn in mijn ogen een noodzakelijk kwaad: iedere definitiebepaling roept dergelijke kwesties op.

! 82!

LITERATUURLIJST Backer 1998 J.P. Backer, ‘”Nootdorpgate”: blijft de journalist voortaan verschoond van getuigenis?’, Advocatenblad 1988, 20, p. 506-511. Bardoel & Deuze 2001 Jo Bardoel & Mark Deuze, ‘Network Journalism: Converging Competences of Media Professionals and Professionalism’, Australian Journalism Review 2001, 23 (2), p. 91-103. <http://jclass.umd.edu/classes/jour698m/BardoelDeuze+NetworkJournalism+2001.pdf> Bauer 2009 Amy Bauer, ‘Blogging on broken glass: why the proposed Free Flow of Information Act needs a specific test for determining when media shield laws apply to bloggers’, Minnesota Journal of Law, Science & Technology 2009, p. 747-771. Benkler 2006 Yochai Benkler, The Wealth of Networks. How Social Production Transforms Markets and Freedom, New Haven: Yale University Press 2006. Bennett & Serr in 2010 W. Lance Bennett & William Serrin, ‘The Watchdog Role’, in: Geneva Overholser & Kathleen Hall Jamieson (red.), ‘The Press’, Oxford: Oxford University Press 2010, p. 169-187. Bowman & Wil l is 2005 Shayne Bowman & Chris WIllis, ‘We Media: How audiences are shaping the future of news and information’, Reston: The Media Center, 2005. <http://www.hypergene.net/wemedia/download/we_media.pdf> Brants 2008 C.H. Brants, ‘Het journalistieke privilege in Nederland: hoe zinvol en wenselijk is een wettelijke regeling?’, in: Delikt en Delinkwent 2008, 25. Bruns 2005 Axel Bruns, ‘Gatewatching, Not Gatekeeping: Collaborative Online News’, Media International Australia 107, mei 2003. <http://snurb.info/files/Gatewatching,%20Not%20Gatekeeping.pdf>

! 83!

Bruns 2008 Axel Bruns, ‘News Blogs and Citizen Journalism’, in: Kiran Prasad (red.), ‘e-Journalism: New Directions in Electronic News Media’, New Delhi: BR Publishing, 2009. <http://snurb.info/files/News%20Blogs%20and%20Citizen%20Journalism.pdf> Bruns 2010 Axel Bruns, ‘News Produsage in a Pro-Am Mediasphere: Why Citizen Journalism Matters’, in: Graham Meikle & Guy Redden (red.), ‘News Online: Transformations and Continuities’, London: Palgrave Macmillan 2010. <http://snurb.info/files/2010/News%20Produsage%20in%20a%20Pro-Am%20Mediasphere.pdf> Calvert 1999 Clay Calvert, ‘And You Call Yourself A Journalist? Wrestling With A Definition Of “Journalist” In The Law’, Dickinson Law Review Winter 1999, p. 411-451. Carey 2007 James W. Carey, ‘A Short History of Journalism for Journalists: A Proposal and Essay’, The Harvard International Journal of Press/Politics volume 12:1 (2007), p. 1-15. Cater 1959 Douglas Cater, ’The Fourth Branch of Government’, Boston: Houghton Miflin 1959. Ceuleers 2005 J. Ceuleers, De journalistiek bronnen wettelijk beschermd, Rechtskundig Weekblad 2005-2006, p. 48-52. Corstens 2008 G.J.M. Corstens, ‘Het Nederlandse strafprocesrecht’, Deventer: Kluwer 2008. Davidson 2012 Mark Davidson, ‘Needed. More than a paper shield’, William & Mary Bill of Rights Journal mei 2012, p. 1277-1372. Deuze 2005 Mark Deuze, ‘What is journalism? : Professional identity and ideology of journalists reconsidered’, Journalism 2005-6, p. 442-464. <http://jou.sagepub.com/content/6/4/442> Deltour 2008 Pol Deltour, ‘Uitstekende Bronnenwet botst op taaie gerechtelijke gewoonten en nieuwe uitdagingen, in: D. Voorhoof (red.) ‘Het journalistiek bronnengeheim onthuld’, Brugge: Die Keure 2008, p. 39-56.

! 84!

Federal Communications Commission 2010 Federal Communications Commission, ‘OBI Technical Paper no. 4: Broadband Performance’, 2010. <http://transition.fcc.gov/Daily_Releases/Daily_Business/2010/db0813/DOC-300902A1.pdf> Gomsak 2007 Mark Gomsak, ‘The Free Flow of Information Act of 2006: Settling the journalist’s privilege debate’, Brandeis Law Journal voorjaar 2007, p. 597-622. Goode 2009 Luke Goode, ‘Social news, citizen journalism and democracy’, New Media & Society 2009-8, p. 1287-1305. Hazewinkel-Suringa/Remmelink 1996 J. Remmelink, Mr. D. Hazewinkel-Suringa’s Inleiding tot de studie van het Nederlands strafrecht, Deventer: Gouda Quint 1996. Hins 2008 Wouter Hins, ‘Wat is een journalist?’, Mediaforum 2008-5, p. 189-190. Janssens & Nieuwenhuis 2011 A.L.J. Janssens en A.J. Nieuwenhuis, Uitingsdelicten (studiepockets strafrecht, deel 36), Deventer: Kluwer 2011. Jurgens 1999 Erik Jurgens, ‘Toch maar liever de rechter: Gerard Schuijt en het journalistiek privilege’, Mediaforum 1999-13, p. 351. Kelk 2010 C. Kelk, Studieboek materieel strafrecht, Deventer: Kluwer 2010. Konvitz 1963 Milton R. Konvitz, First Amendments Freedoms, Ithaca: Cornell University Press 1963. Koopmans 1978 T. Koopmans, Het verschoningrecht van de journalist, Deventer: Kluwer 1978. Koops & Prins 2000 B.J. Koops & J.E.J. Prins, ‘Internationalization and ICT Law: The Position of the UK, Germany, France and the United States’, The Computer Law and Security Report, 2000-5, p. 311-316.

! 85!

Korthals Altes 1989 W.F. Korthals Altes, Naar een journalistiek privilege – Voorstellen voor een journalistiek verschoningsrecht naar aanleiding van de Amerikaanse en Duitse rechtspraktijk (dissertatie Amsterdam UvA), Amsterdam: Otto Cramwinckel Uitgever 1989. Korthals Altes 1996 W.F. Korthals Altes, ‘Hof in Straatsburg kiest voor het journalistieke privilege’, Mediaforum 1996-5, p. 73-74. Korthals Altes 2008a W.F. Korthals Altes, ‘Een wettelijke definitie van “journalist”? – Geen oplossing voor het journalistiek privilege’, Mediaforum 2008-5, p. 211-214. Korthals Altes 2008b W.F. Korthals Altes, ‘Commentaar bij het ontwerp-Wet bronbescherming in strafzaken’, Mediaforum 2008-11/12, p. 466-472. Kurland 1975 Philip B. Kurland (red.), ‘Free Speech and Association: The Supreme Court and the First Amendment’, Chicago: The University of Chicago Press 1975. Lemmens 2005 Koen Lemmens, ‘La Protection des sources journalistiques, Un commentaire de la loi du 7 avril 2005’, Journal des Tribunaux 2005, p. 669-676. Lemmens 2008 Koen Lemmens, ‘”Wovon man nicht reden kann, darüber muss man schweigen”, Het journalistieke zwijgrecht wettelijk beschermd’, in: D. Voorhoof (red.) ‘Het journalistiek bronnengeheim onthuld’, Brugge: Die Keure 2008, p. 19-38. Liptak 2007 Adam Liptak, ‘A Justice’s Scribbles on Journalists’ Rights’, New York Times 7 oktober 2007. <http://www.nytimes.com/2007/10/07/weekinreview/07liptak.html?_r=2&ex=1349496000&en=f6d6ce9bcf534225&ei=5088&partner=rssnyt&emc=rss&oref=slogin> McCoy 1968 Ralph E. McCoy, ‘Freedom of the Press: An Annotated Bibliography’, Carbondale & Edwardsville: Southern Illinnois University Press 1968. Mukherjee 1994 Amit Mukherjee, ‘International protection of journalists: problem, practice and prospects’, Arizona Journal of International and Comparative Law, 1994-2, p. 339-388.

! 86!

Nederlandse Vereniging voor Rechtsvergel i jk ing 1979 Nederlandse Vereniging voor Rechtsvergelijking, ‘Het verschoningsrecht van de journalist – Debat over het preadvies van Mr. T. Koopmans’, no. 28, Deventer: Kluwer 1979, p. 9-19. OESO 2008 Working Party on Indicators for the Information Society of the Committee for Information, Computer and Communications policy of the directorate for Science, Technology and Industry of the Organisation for Economic Co-operation and Development, Measuring User-created Content: Implications for the “ICT Access and use by Households and Individuals, DSTI/ICCP/IIS(2007)3/FINAL. <http://www.oecd.org/dataoecd/44/58/40003289.pdf> Papandrea 2007 Mary-Rose Papandrea, ‘Citizen journalism and the reporter’s privilege’, Minnesota Law Review februari 2007, p. 515-591. Peters 2012 Jonathan Peters, Explicating the concept of journalist: How scholars, legal experts and the industry define who is and who isn’t, augustus 2012. <http://works.bepress.com/jonathan_peters/21> Post 1995 Robert Post, ‘Recuperating First Amendment Doctrine’, Stanford Law Review 1995(47), p. 1249-1281. Plei j ter 2011 A. Pleijter, ‘Journalistiek en Sociale Media’, in: Van Osch & Van Zijl (red.), ‘Basisboek Sociale Media’, Den Haag: Boom Lemma Uitgevers 2011, p. 121-148. Rei jnders, Van Stegeren & De Waal 2007 Maarten Reijnders, Theo van Stegeren & Martijn de Waal (samenstelling), ‘De Nieuwe Reporter Jaarboek 2007: Journalistiek in Nederland: Onderweg, maar waarheen?’, Apeldoorn-Antwerpen: Het Spinhuis 2007. Roosendaal 2010 Arnold Roosendaal, ‘Facebook Tracks and Traces Everyone: Like This!’, Tilburg Law School Legal Studies Research Paper Series 2011, 3. <http://papers.ssrn.com/sol3/papers.cfm?abstract_id=1717563> RMO-pre-advies Internet en publ iek debat 2011 Raad voor de Maatschappelijke Ontwikkeling, ‘De nieuwe regels van het spel: Internet en publiek debat’, Den Haag: RMO 2011. <http://www.adviesorgaan-rmo.nl/files/file.php5?id=318>

! 87!

Schui jt 2008 G.A.I. Schuijt, ‘De juridische relevantie van de begrippen “journalist” en “journalistieke werkzaamheden”’, Mediaforum 2008-5, p. 191-197. Schui jt 2010 G.A.I. Schuijt, ‘Nederland wederom in strijd met artikel 10 EVRM – Hoe verder na “Sanoma”?’, Mediaforum 2010-11/12, p. 346-350 Shoemaker, Vos & Reese 2009 Pamela J. Shoemaker, Tim P. Vos and Stephen D. Reese, ‘Journalists as gatekeepers’, in: Karin Wahl-Jorgensen & Thomas Hanitzsch (red.) ‘The Handbook of Journalism Studies’, New York: Routledge 2009, p. 73-87. Sni jders, Klaassen & Meijer 2007 H.J. Snijders, C.J.M. Klaassen en G.J. Meijer, ‘Nederlands Burgerlijk Procesrecht’, Deventer: Kluwer 2007. Spauwen 2010 Joran Spauwen, ‘Verslag VMC Studiemiddag Journalistieke bronbescherming’, Mediaforum 2010-11/12, p. 351-354. Spronken 2001 Taru Spronken, Verdediging: een onderzoek naar de normering van optreden van advocaten in strafzaken, Deventer: Kluwer 2001. Sterl ing 2009 Christopher H. Sterling, ‘Encyclopedia of Journalism’, Thousand Oaks: SAGE Publications 2009. Thurman & Lupton 2008 Neil J. Thurman & Ben Lupton, ‘Convergence Calls: Multimedia Storytelling At British News Websites’, in: ‘Convergence: The International Journal of Research into New Media Technologies’, 2008-14, p. 439-455. <http://works.bepress.com/cgi/viewcontent.cgi?article=1004&context=neil_thurman> Rapport Commissie Verschoningsrecht 2001 Rapport Commissie Verschoningsrecht ten behoeve van de Nederlandse Vereniging voor Journalisten en het Nederlands Genootschap van Hoofdredacteuren, 2001 <http://www.villamedia.nl/n/nvj/verschoningsrecht/verschoning.doc>. Vande Lanotte & Goedert ier 2007 Johan Vande Lanotte en Geert Goedertier, Overzicht publiekrecht (Inleiding tot het publiekrecht, deel 2), Brugge: Die Keure 2007.

! 88!

Verburg 1975 Joep Verburg, Het verschoningsrecht van getuigen in strafzaken (een studie over artikel 218 Sv.) (dissertatie Leiden), Meppel: Krips Repro 1975. Volgenant 2012 Otto Volgenant, ‘Journalistieke bronbescherming’, Mediaforum 2012-4, p. 117. Voorhoof 2000 Dirk Voorhoof, ‘Raad van Europa wil betere bescherming van journalistiek bronnengeheim’, Mediaforum 2000-5, p. 158-160. Voorhoof 2002 Dirk Voorhoof, ‘Nikula vs. Finland: de expressievrijheid van de advocaat’, Mediaforum 2002-6, p. 206-212. Voorhoof 2004 Dirk Voorhoof, ‘Artikel 10. Vrijheid van meningsuiting’, in: Johan Vande Lanotte & Yves Haeck (red.), ‘Handboek EVRM’, Antwerpen-Oxford, Intersentia 2004, p. 837-1061. Voorhoof 2006 Dirk Voorhoof, ‘Journalist straffen voor schending beroepsgeheim strijdig met art. 10 EVRM’, Mediaforum 2006-7/8, p. 206-213. Voorhoof 2008a Dirk Voorhoof, ‘De Belgische Bronnenwet (dubbel) gecheckt. Woord vooraf.’, in: D. Voorhoof (red.) ‘Het journalistiek bronnengeheim onthuld’, Brugge: Die Keure 2008, p. 1-18. Voorhoof 2008b Dirk Voorhoof, ‘Krijgen journalisten en streepje voor in Straatsburg?’, Mediaforum 2008-5, p 197-203. Voorhoof 2008c Dirk Voorhoof, annotatie bij: Grondwettelijk Hof van België 6 februari 2008: De Juristenkrant (BE) 2008, 168. Zagers 2007 Rik Zagers, ‘Bronbescherming erkend en gekend? Over het regelen van het journalistiek verschoningsrecht bij wet’, Mediaforum 2007-7/8, p. 218-222.

! 89!

JURISPRUDENTIELIJST

RAAD VAN EUROPA Europees Hof voor de Rechten van de Mens 27 april 1979: 6538/74, NJ 1980,146 met noot van E.A. Alkema (Sunday Times tegen Verenigd Koninkrijk). 25 juni 1992: 47/1991/299/370, Mediaforum 1992-11/12, p. B88-B96 (Thorgeirson tegen IJsland). 23 september 1994: 15890/89, Mediaforum 1994-11/12, p. B101-B108 (Jersild tegen Denemarken). 27 maart 1996: 17488/90, Mediaforum 1996-5, p. B69-B76 (Goodwin tegen Verenigd Koninkrijk). 24 februari 1997: 19983/92, Mediaforum 1997-4, B45-B57 met noot van D. Voorhoof (De Haes & Gijsels tegen België). 1 juli 1997: 47/1996/666/852, Mediaforum 1997-9, p. B113-B116 (Oberschlick tegen Oostenrijk nr. 2). 21 januari 1999: 25716/94, Mediaforum 1999, 19 met noot van G.A.I. Schuijt (Janowski tegen Polen). 21 maart 2002: 31611/96, NJ 2004, 554 met noot van E.J. Dommering (bij NJ 2004, 555) (Nikula tegen Finland). 25 februari 2003: 51772/99, Mediaforum 2003, 20 met noot van G.A.I. Schuijt (Roemen en Schmit tegen Luxemburg). 6 mei 2003: 48898/99, Mediaforum 2003, 28 met noot van L. Dragstra (Perna tegen Italië). 27 mei 2003: 42425/98, EHRC 2003, 59 met noot van E. Geurink (Skalka tegen Polen). 15 juli 2003: 33400/96, NJ 2006, 290 (Ernst en anderen tegen België). 24 juni 2004: 59320/00, NJ 2005, 22 met noot van E.J. Dommering (Von Hannover tegen Duitsland). 17 december 2004: 33348/96 (Cumpănă & Mazăre tegen Roemenië).

! 90!

16 juni 2005: 55120/00 (Independent News and Media and Independent Newspapers Ireland Ltd. tegen Ierland). 8 december 2005: 40485/02, NJCM-Bulletin 2006, p. 708-721 met noot van P.H.P.H.M.C. van Kempen (Nordisk Film & TV A/S tegen Denemarken). 25 april 2006: 69698/01, Mediaforum 2006, 23 (Stoll tegen Zwitserland). 14 december 2006: 29372/02, RvdW 2007, 298 (Karman tegen Rusland). 22 november 2007: 64752/01, Mediaforum 2008, 6 met noot van W.F. Korthals Altes (Voskuil tegen Nederland). 22 november 2007: 64752/01, NJ 2008, 216 met noot van E.J. Dommering (Voskuil tegen Nederland). 12 februari 2008: 14277/04, NJ 2008, 305 met noot van E.A. Alkema (Guja tegen Moldavië). 12 februari 2008: 17294/04 (Flux (no. 4) tegen Moldavië). 15 december 2009: 821/03, NJB 2010, 322 (Financial Times en anderen tegen Verenigd Koninkrijk). 14 september 2010: 38224/03, Mediaforum 2010, 29 (Sanoma Uitgevers tegen Nederland). 14 september 2010: 38224/03, NJ 2011, 230 met noot van E.J. Dommering en T.M. Schalken (Sanoma Uitgevers tegen Nederland).

NEDERLAND Hoge Raad der Nederlanden 11 november 1978, NJ 1978, 399 met noot van W.H. Heemskerk (Hoogendijk v. Van der Lek). 21 oktober 1980, NJ 1981, 69 met noot van G.E. Mulder. 6 januari 1995, NJ 1995, 422 met noot van E.J. Dommering (Het Parool/Van Gasteren). 27 juni 1995, NJ 1995, 711 (Rijbewijs). 10 mei 1996, NJ 1996, 578 met noot van E.J. Dommering (Van den Biggelaar c.s./ Dohmen en Langenberg). 9 november 1999, NJ 2000, 461 met noot van A.C. ’t Hart (Cameo & SBS). 8 april 2003, NJ 2004, 188 met noot van P.A.M. Mevis (Zipschijf).

! 91!

25 november 2005, Mediaforum 2006, 1 met noot van A.H. Ekker (Lycos Netherlands/Pessers). 5 december 2006, NJ 2006, 665. 18 januari 2008, NJ 2008, 274, met noot van E.J. Dommering (Van Gasteren/Hemelrijk). Hoge Raad 25 maart 2008, NJ 2009, 452, met noot van E.J. Dommering (Telegraaf/AIVD). Gerechtshof Amsterdam 28 september 2000, Mediaforum 2000-11/12, 69 (Gijzeling Voskuil-I). 9 oktober 2000, Mediaforum 2000-11/12, 70 met noot van G.A.I. Schuijt (Gijzeling Voskuil-II). 5 augustus 2004, Mediaforum 2004-10, 35 met noot van G.A.I. Schuijt (Audax v. Bloemen). Gerechtshof ’s-Gravenhage 27 juli 2006, Mediaforum 2006-9, 28 met noot van F. Fernhout (NRC-journalisten/Voûte). Gerechtshof ’s-Hertogenbosch 11 juli 2006, Mediaforum 2007-2 met noot van R.D. Chavannes (Van Helvoirt/Toering en Top Oss). Gerechtshof Leeuwarden 26 januari 1995, NJ 1995, 388. Rechtbank ’s-Gravenhage 23 november 2009, NJFS 2010, 37.

BELGIE Grondwettel i jk Hof van België (Cour constitut ionel le de Belgique)276 7 juni 2006, Mediaforum 2006-7/8, 26 met noot van A.W. Hins. 6 februari 2008, De Juristenkrant (BE) 2008, 168 met noot van D. Voorhoof. Rechtbank Brussel 29 juni 2007, Auteurs en Media (BE) 2007, 501 (Anne De Graaf).

!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!276 Van 1980 tot en met 2007 heette dit orgaan ‘Arbitragehof’ of ‘Cour d’Arbitrage’.

! 92!

VERENIGDE STATEN Supreme Court of the United States 28 maart 1938: (Lovell v. City of Griffin), 303 U.S. 444. 29 juni 1972: (Branzburg v. Hayes), 408 U.S. 665. United States Court of Appeals, Second Circuit 10 februari 1987: (Von Bulow v. Von Bulow), 8282 F.2d 94. United States Court of Appeals, Third Circuit 6 augustus 1998: (In re: Madden), 151 F.3d 125. United States Court of Appeals, Ninth Circuit 27 september 1993: (Shoen v. Shoen), 5 F.3d 1293. United States Court of Appeals, Tenth Circuit 23 september 1977: (Silkwood v. Kerr-McGee), 563 F.2d 433. Cal i fornia Court of Appeal, Sixth Distr ict 11 april 2005: (O’Grady v. Superior Court (Apple)), 44 Cal. Rptr. 3d 72, 139 Cal.App. 4th 1423.