Światowy kryzys finansowy 2007 – 2009 i jego skutki ......Światowy kryzys finansowy nie spowodował pogorszenia poziomu życia ludności polskiej, a jedynie spowolnienie procesu

Uniwersytet Ekonomiczny we Wrocławiu

Wroclaw University of Economics and Business

https://www.wir.ue.wroc.pl

Rodzaj dyplomu / Diploma type Rozprawa doktorska / PhD thesisAutor / Author Jankowski Michał

Tytuł / Title Światowy kryzys finansowy 2007 – 2009 i jego skutki społeczne w Polsce / Global financial crisis 2007 – 2009 and its social effects in PolandRok powstania / Year of creation 2017Promotor / Supervisor Nowiński Marek

Jednostka dyplomująca / Certifying unit Wydział Zarządzania, Informatyki i Finansów / Faculty of Management, Information Systems and FinanceAdres publikacji w Repozytorium URL / Publication address in Repository https://www.wir.ue.wroc.pl/info/phd/WUT421be1ecbfe9455d8dbb3512be887714/

Data opublikowania w Repozytorium / Deposited in Repository on Dec 5, 2016

UNIWERSYTET EKONOMICZNY WE WROCŁAWIU

WYDZIAŁ ZARZĄDZANIA, INFORMATYKI I FINANSÓW

Michał Jankowski

ŚWIATOWY KRYZYS FINANSOWY 2007 – 2009 I JEGO SKUTKI SPOŁECZNE W POLSCE

Rozprawa doktorska

Promotor: dr hab. Marek Nowiński, prof. nadzw. UE Katedra Badań Operacyjnych

Promotor pomocniczy: dr Grzegorz Tarczyński Katedra Badań Operacyjnych

Wrocław 2016

Pobrano z https://www.wir.ue.wroc.pl / Downloaded from Repository of Wroclaw University of Economics and Business 2021-06-10

2

SPIS TREŚCI

WSTĘP....................................................................................................................................................... 4

ROZDZIAŁ 1. POJĘCIE KRYZYSU .................................................................................................................10

1.1 DEFINICJE KRYZYSÓW .....................................................................................................................10

1.2 KLASYFIKACJA KRYZYSÓW ................................................................................................................13

1.2.1 Kryzys finansowy ................................................................................................................................ 13

1.2.2 Kryzys walutowy ................................................................................................................................ 15

1.2.3 Kryzys gospodarczy ............................................................................................................................ 19

1.2.4 Inne podziały kryzysów ....................................................................................................................... 19

1.3 TEORETYCZNE MODELE KRYZYSÓW ....................................................................................................22

1.3.1 Kryzys walutowy ................................................................................................................................ 22

1.3.2 Kryzys finansowy ................................................................................................................................ 30

ROZDZIAŁ 2. POZIOM ŻYCIA W POLSCE ....................................................................................................39

2.1 DEFINICJA POZIOMU ŻYCIA ..............................................................................................................39

2.2 METODY POMIARU POZIOMU ŻYCIA ...................................................................................................44

2.3 BADANIA POZIOMU ŻYCIA W POLSCE..................................................................................................48

ROZDZIAŁ 3. ŚWIATOWY KRYZYS FINANSOWY 2007 – 2009 .....................................................................53

3.1 GENEZA ORAZ PRZEBIEG KRYZYSU ......................................................................................................53

3.1.1 Polityka FED ....................................................................................................................................... 53

3.1.2 Sytuacja na rynku nieruchomości ........................................................................................................ 56

3.2 GLOBALNE SKUTKI KRYZYSU .............................................................................................................68

ROZDZIAŁ 4. KRYZYS FINANSOWY 2007 – 2009 W BADANIACH NAUKOWYCH .........................................74

4.1 ANALIZA LITERATURY DOTYCZĄCEJ WPŁYWU ŚWIATOWEGO KRYZYSU FINANSOWEGO NA GOSPODARKĘ POLSKI ......77

4.2 ANALIZA LITERATURY DOTYCZĄCEJ DZIAŁAŃ ZAPOBIEGAJĄCYCH WYSTĄPIENIU KRYZYSU ...................................81

4.3 ANALIZA DOSTĘPNYCH BADAŃ WPŁYWU KRYZYSU NA POZIOM ŻYCIA ...........................................................84

4.4 PODSUMOWANIE ANALIZY DOSTĘPNEJ LITERATURY ................................................................................88

ROZDZIAŁ 5. WPŁYW ŚWIATOWEGO KRYZYSU FINANSOWEGO NA SYTUACJĘ GOSPODARCZĄ POLSKI ....89

5.1 PRODUKT KRAJOWY BRUTTO ............................................................................................................93

5.2 SYSTEM BANKOWY I RYNKI FINANSOWE ..............................................................................................98

5.2.1 Rynek walutowy ................................................................................................................................. 98

5.2.2 Rynek papierów wartościowych........................................................................................................ 102

5.3 RYNEK PRACY I POZIOM WYNAGRODZEŃ ........................................................................................... 106

5.4 POLSKI RYNEK NIERUCHOMOŚCI MIESZKANIOWYCH .............................................................................. 109


3

ROZDZIAŁ 6. ANALIZA DZIAŁAŃ ZAPOBIEGAJĄCYCH WYSTĄPIENIU KRYZYSU ........................................ 117

6.1 DZIAŁANIA REKOMENDOWANE PRZEZ UNIĘ EUROPEJSKĄ....................................................................... 120

6.2 DZIAŁANIA OPRACOWANE I WPROWADZONE W POLSCE ........................................................................ 125

6.2.1 Plan stabilności i rozwoju ................................................................................................................. 125

6.2.2 Pakiet zaufania Narodowego Banku Polskiego .................................................................................. 133

6.2.3 Pozostałe działania Narodowego Banku Polskiego............................................................................. 134

6.2.4 Działania Komisji Nadzoru Finansowego ........................................................................................... 136

6.2.5 Pozostałe działania zapobiegające wystąpieniu kryzysu ..................................................................... 138

6.3 PRÓBA OCENY SKUTECZNOŚCI DZIAŁAŃ ZAPOBIEGAWCZYCH W POLSCE ..................................................... 140

ROZDZIAŁ 7. ZMIANA POZIOMU ŻYCIA W POLSCE W LATACH 2006 – 2011 ............................................ 143

7.1 ANALIZA WYBRANYCH WSKAŹNIKÓW ............................................................................................... 143

7.1.1 Ogólna charakterystyka gospodarstw domowych .............................................................................. 144

7.1.2 Ogólny poziom dochodów oraz wydatków gospodarstw domowych .................................................. 149

7.1.3 Warunki mieszkaniowe oraz wyposażenie w dobra trwałego użytkowania ......................................... 157

7.2 SYNTETYCZNY MIERNIK POZIOMU ŻYCIA GOSPODARSTW DOMOWYCH ....................................................... 164

7.3 REAKCJA GOSPODARSTW DOMOWYCH NA KRYZYS ............................................................................... 170

7.4 SYTUACJA POLSKICH GOSPODARSTW DOMOWYCH NA TLE INNYCH KRAJÓW UNII EUROPEJSKIEJ ....................... 171

ZAKOŃCZENIE ........................................................................................................................................ 182

SPIS TABEL ............................................................................................................................................. 186

SPIS RYSUNKÓW .................................................................................................................................... 187

BIBLIOGRAFIA ........................................................................................................................................ 189

OPRACOWANIA KSIĄŻKOWE ORAZ ARTYKUŁY .................................................................................................. 189

AKTY PRAWNE ........................................................................................................................................ 202

ŹRÓDŁA INTERNETOWE ............................................................................................................................. 204

ZAŁĄCZNIKI ............................................................................................................................................ 208


4

WSTĘP

Dzień 15 września 2008 roku przeszedł do historii jako ten, w którym bank Lehman

Brothers ogłosił upadłość. Sytuacja ta wywołała panikę na giełdzie w Stanach Zjednoczonych, która

przeniosła się na inne rynki. Upadłość tego banku jeszcze bardziej pogłębiła wcześniejsze problemy

związane z kredytami hipotecznymi wysokiego ryzyka. Nowoczesne instrumenty finansowe, które

były sprzedawane nie tylko przez wspomniany bank oraz niezliczona ilość powiązań pomiędzy

instytucjami finansowymi wywołały efekt lawiny na rynkach finansowych. Nikt nie był pewien, jak

wielkie będą straty oraz jaki będą miały zasięg. Problem dotyczył całego sektora finansowego oraz

ubezpieczeń. Instytucje, które do tej pory miały gwarantować bezpieczeństwo przestały sobie

wzajemnie ufać. Pojawił się problem dostępu do pieniądza. Banki starały się odzyskać pieniądze

z rynku poprzez próbę postawienia udzielonych kredytów w stan natychmiastowej wymagalności.

Tam, gdzie tylko było to możliwe, banki starały się ograniczyć odpływ środków. Spowodowało to

przeniesienie kryzysu na inne sektory gospodarki oraz na społeczeństwo. Skutki zaistniałej sytuacji

zaczęły być odczuwalne na całym świecie. Efekty tych wydarzeń okazały się w dużej liczbie krajów

tak dotkliwe dla rynku finansowego, gospodarki, jak również osób prywatnych, że kryzys ten był

porównywany do tzw. Wielkiego kryzysu z 1929 roku.

W Europie, a w szczególności w Unii Europejskiej (UE-28), wywołało to recesję w latach

2008 – 2009. Tempo wzrostu realnego produktu krajowego brutto wyrażonego w cenach bieżących

najpierw znacząco spadło (do poziomu 0,5% w 2008 roku), a w następnym roku gospodarka się

skurczyła. Wystąpił spadek realnego produktu krajowego brutto o 4,4%. Recesja również dotyczyła

naszego kraju. W Polsce nie nastąpiło jednak zmniejszenie produktu krajowego brutto, a jedynie

zahamowanie tempa jego wzrostu. W tym momencie rodzi się pytanie, czym różniła się polska

gospodarka od gospodarek innych krajów, że kryzys finansowy nie spowodował wystąpienia tak

negatywnych efektów jak w innych państwach. Może było to skutkiem działań podjętych przez

Rząd, Narodowy Bank Polski i inne instytucje państwowe. Być może spowodowane to było bardzo

innowacyjnym polskim sektorem bankowym, który poprzez regulacje rynku finansowego

uniemożliwiał zajęcie bardzo ryzykownych pozycji na rynkach finansowych.

Drugim zagadnieniem nurtującym badaczy był wpływ kryzysu finansowego na sytuację

społeczną gospodarstw domowych w Polsce. W trakcie trwania kryzysu media przekazywały

bardzo niepokojące informacje na temat gospodarki światowej. Prognozowały kryzys na

niespotykaną skalę. Swoim zasięgiem kryzys miał objąć cały świat i doprowadzić do pogorszenia

sytuacji materialnej ludności. Jednakże brakowało przedstawienia rzetelnych badań.


5

Media w głównej mierze prezentowały dane dotyczące wskaźników makroekonomicznych.

Brakowało natomiast wiarygodnych danych przedstawiających rzeczywistą zmianę poziomu życia

ludności. Informacje te nie były również dostępne w literaturze przedmiotu w momencie

rozpoczęcia prac przez autora nad tym zagadnieniem.

O wyborze tematu dysertacji zadecydowała przede wszystkim chęć znalezienia odpowiedzi

na przedstawione wcześniej zagadnienia. Kolejnym motywem była aktualność tematu, który

można rozpatrywać na wielu płaszczyznach. Po pierwsze, wspomniany kryzys finansowy cechował

się brakiem wystarczającej wiedzy na temat jego wielkości oraz zasięgu jego występowania.

Nowoczesne rozwiązania informatyczne doprowadziły do sytuacji, w której reakcje rynków mogą

następować błyskawicznie, decyzje mogą być podejmowane bez udziału człowieka, a co więcej

w dużej liczbie przypadków ilość informacji jest tak duża, że człowiek przestaje mieć możliwość

kontrolowania danego zjawiska. Tak stało się w przypadku omawianego kryzysu. Z jednej strony

można mówić o nowoczesnych instrumentach finansowych, które były tak skomplikowane, że

osoby nimi handlujące nie do końca miały świadomość, jak one działają. Zmieniając punkt

widzenia, można zastanowić się, czy kierownictwo banków było należycie poinformowane

o wielkości zaangażowanych środków w te instrumenty pochodne, o stopniu związanego z tym

ryzyka oraz jego konsekwencjach.

Po drugie, zjawiska o tak wielkiej skali i konsekwencjach występują bardzo rzadko. Z tego

też powodu możliwość jego obserwacji w czasie rzeczywistym była bardzo interesująca dla

badaczy.

Po trzecie, ze względu na niespotykany dotąd charakter zjawiska, nie istniały rozwiązania,

których zastosowanie mogłoby przeciwdziałać wystąpieniu kryzysu, skrócić czas jego

występowania oraz ograniczyć jego zakres i skutki. Rozwiązania te były wymyślane i wprowadzane

na bieżąco – równocześnie z postępującym i zarażającym kolejne kraje kryzysem.

Należy zauważyć, że (tak jak zostało to już wcześniej wspomniane) ze względu na

aktualność opisywanego zjawiska – w momencie rozpoczęcia prac nad tym zagadnieniem

w literaturze przedmiotu brakowało prac naukowych dotyczących tego tematu. Dominowały

opracowania przedstawiające genezę wybuchu kryzysu finansowego, opisy jego globalnego

przebiegu oraz prezentacje modeli, które miały symulować badane zjawisko. Obecnie, 8 lat po

upadku banku Lehman Brothers, cały czas brakuje opracowań dotyczących realnych skutków

wystąpienia kryzysu finansowego w Polsce, a w szczególności poruszających aspekt społeczny tego

zjawiska. Te, które są dostępne nie zawsze opisują badane zjawisko w sposób całościowy.


6

W literaturze przedmiotu przeważają opracowania składające się z niezależnych artykułów.

Dodatkowo, opracowania literaturowe skupiają się przede wszystkim na sektorze finansowym.

Brakuje natomiast prac przedstawiających wynik badań dotyczących wpływu kryzysu na inne

obszary. Potwierdzeniem opisanego stanu jest dokładna analiza dostępnych opracowań

naukowych oraz przeprowadzonych badań dotyczących kryzysu w Polsce, która została

przedstawiona przez autora w dalszej części pracy.

Przedstawione argumenty były przyczyną rozpoczęcia prac badawczych nad tym

zagadnieniem. Główny cel badania ma charakter poznawczy. W rozprawie została przeprowadzona

analiza wpływu globalnego kryzysu finansowego na sytuację Polski, a w szczególności na jego

aspekt społeczny. Cel tez został zrealizowany poprzez przeprowadzenie badania poziomu życia

ludności gospodarstw domowych w Polsce w latach 2006 – 2011. W ramach badania podjęto próbę

sprawdzenia, czy wpływ ten był jednakowy dla wiejskich i miejskich gospodarstw domowych oraz

jak kryzys wpłynął na zmianę ich preferencji konsumpcyjnych. Równocześnie z dokonaną analizą

została przedstawiona sytuacja gospodarstw domowych z Polski na tle innych krajów Unii

Europejskiej.

Drugim celem pracy jest przedstawienie i analiza działań mających przeciwdziałać

wystąpieniu kryzysu w Polsce oraz ocena ich skuteczności. Przedstawione badania powinny

pozwolić na lepsze zrozumienie wydarzeń, które były tłem dla procesów związanych ze zmianą

poziomu życia w Polsce. Dodatkowym celem jest uporządkowanie i przedstawienie tych działań

w jednym opracowaniu.

W nawiązaniu do tak postawionych celów rozprawy przyjęto następujące hipotezy badawcze:

Polska polityka ekonomiczna skutecznie zapobiegła kryzysowi finansowemu

w 2008 roku oraz zmniejszyła jego negatywny wpływ na sytuację gospodarstw

domowych.

Światowy kryzys finansowy nie spowodował pogorszenia poziomu życia ludności

polskiej, a jedynie spowolnienie procesu jego wzrostu.

Światowy kryzys finansowy nie zmienił preferencji konsumpcyjnych wiejskich

i miejskich gospodarstw domowych w Polsce.

Badanie ma charakter jakościowo-ilościowy. W części badania dotyczącej skutków kryzysu

dla gospodarki Polski oraz zaproponowanych i wprowadzonych rozwiązań mających

przeciwdziałać, jak również łagodzić skutki kryzysu w Polsce, główną metodą badawczą jest analiza

opisowa.


7

W części badania dotyczącego skutków społecznych kryzysu finansowego w Polsce zastosowanie

mają metody statystyczne. Badanie zostało podzielone na dwie części:

badanie zmiany poziomu życia gospodarstw domowych w Polsce,

badanie sytuacji polskich gospodarstw domowych na tle gospodarstw domowych

krajów Unii Europejskiej.

W obu przypadkach badanie zostało podzielone na trzy okresy, obejmujące lata:

2006 – 2007 – czas poprzedzający kryzys,

2008 – 2009 – okres kryzysu,

2010 – 2011 – lata bezpośrednio po kryzysie.

W części opisującej zmiany poziomu życia gospodarstw domowych w Polsce zostały

przedstawione i przeanalizowane najważniejsze wskaźniki opisujące sytuację gospodarstw

domowych w Polsce. Analiza została przeprowadzona w podziale na miejskie i wiejskie

gospodarstwa domowe. Został też zaproponowany syntetyczny, autorski miernik poziomu życia

gospodarstw domowych, na podstawie którego została dokonana (traktowana całościowo) ocena

zmiany poziomu życia.

W podobnej konwencji została zrealizowana druga część badania, dotycząca zmiany

sytuacji polskich gospodarstw domowych na tle gospodarstw domowych krajów Unii Europejskiej.

W tym przypadku został zmniejszony poziom szczegółowości przeprowadzonych badań.

Przeprowadzając zamierzone badania autorowi zależało na przedstawieniu zmian poziomu

życia w sposób ciągły (zmiany w odstępach rocznych), co umożliwia obserwację i analizę dynamiki

tych zjawisk. Z tego powodu jako źródło danych zostały wybrane bazy danych dwóch instytucji

publicznych: Głównego Urzędu Statystycznego oraz Eurostatu. Renoma tych instytucji gwarantuje

również rzetelność i kompletność danych. Z opisanych przyczyn nie zostały użyte w badaniu dane

udostępniane przez inne instytucje publiczne, jak i również prywatne, takie jak np.: Diagnoza

Społeczna, Europejskie badanie dochodów i warunków życia (EU-SILC).

Praca składa się z siedmiu rozdziałów, wstępu oraz zakończenia. Pierwsze cztery rozdziały

mają charakter teoretyczny, a pozostałe trzy stanowią część badawczą pracy. W pierwszym

rozdziale zostało przybliżone pojęcie kryzysu oraz różne klasyfikacje omawianego zjawiska.

Kontynuację rozważań stanowi przedstawienie i charakterystyki głównych modeli kryzysów

finansowych i walutowych. Rozdział ten ma na celu ujednolicenie zakresu pojęciowego

dotyczącego różnych rodzajów kryzysów.


8

Drugi rozdział został podzielony na trzy części. W pierwszej z nich została przedstawiona

definicja poziomu życia oraz jej ewolucja w pracach badawczych. Następnie zaprezentowano

metody badania poziomu życia. Ostatnim elementem przedstawionym w tym rozdziale jest opis

rozwoju badań poziomu życia w Polsce od 1918 roku. W tej części przedstawiono najważniejsze

badania poziomu życia, które zostały przeprowadzone w Polsce.

W rozdziale trzecim została opisana geneza kryzysu finansowego, jego przebieg oraz

globalne skutki, które wywołał. Opis genezy skupia się na wydarzeniach od wystąpienia kryzysu

finansowego w Stanach Zjednoczonych w 1929 roku. Przedstawione zostały zmiany prawne oraz

systemowe, które pierwotnie miały uchronić rynek przed kolejnym tak dużym kryzysem,

a następnie zostały zmienione w imię liberalizacji rynku bankowego. W rozdziale tym została

również dokonana analiza rynku nieruchomości w Stanach Zjednoczonych. Analiza ta została

dokona z dwóch perspektyw – banków oraz nabywców nieruchomości. Rozdział zakończono

przedstawieniem globalnych skutków kryzysu finansowego.

Pierwsze trzy rozdziały teoretyczne stanowiły usystematyzowanie pojęć oraz wiedzy

związanej z kryzysem finansowym. Rozdział czwarty stanowi natomiast podsumowanie badań

naukowych związanych z tematem pracy. Podsumowanie to zostało dokonane w podziale na trzy

grupy (na podstawie analizy badanych źródeł):

opisujących wpływ kryzysu na sytuację Polski,

dotyczących działań zapobiegających wystąpieniu kryzysu,

dostępnych badań wpływu kryzysu na poziom życia.

Piąty rozdział rozpoczyna opis badań analitycznych przeprowadzonych przez autora.

W rozdziale tym zostaje przedstawiony wpływ kryzysu na gospodarkę Polski. Analizę rozpoczyna

opis zmiany produktu krajowego brutto. Następnie opisany został wpływ kryzysu na system

bankowy i rynki finansowe, a w szczególności na rynek walutowy oraz papierów wartościowych.

Dalsza analiza obejmuje zmiany na rynku pracy wraz z badaniem zmian poziomu wynagrodzeń.

Rozdział kończy przedstawienie sytuacji na rynku nieruchomości mieszkaniowych.

Rozdział szósty kontynuuje rozważania dotyczące wpływu kryzysu na Polskę.

Przedstawione zostają działania mające na celu zapobieganie wystąpieniu kryzysu w Polsce.

Działania te zostały podzielone na dwie grupy. W pierwszej grupie znalazły się działania, które

Polska musiała wprowadzić, ze względu na przynależność do organizacji międzynarodowych, czyli

ze względu na członkostwo w Unii Europejskiej. W drugiej grupie znalazły się autonomiczne


9

działania polskich instytucji, w szczególności: Rządu, Ministerstwa Finansów, Narodowego Banku

Polskiego oraz Urzędu Komisji Nadzoru Finansowego.

W ostatnim rozdziale zostało opisane przeprowadzone badanie zmian sytuacji

gospodarstw domowych w latach 2006 – 2011. W zamykającym całą pracę Zakończeniu

zaprezentowano ogólne podsumowanie przeprowadzonych badań oraz najważniejsze wnioski

dotyczące przedstawionych hipotez badawczych.


10

ROZDZIAŁ I

POJĘCIE KRYZYSU

1.1 Definicje kryzysów

W 2008 roku nastąpiło załamanie rynku amerykańskiego. W krótkim okresie załamanie to

przeniosło się na gospodarki innych państw. Media używały różnych określeń na to zjawisko:

1. kryzys,

2. kryzys gospodarczy,

3. kryzys bankowy,

4. kryzys finansowy.

Nie należy się temu dziwić, ponieważ pojęcia te są bardzo ze sobą związane. Należy jednak się

zastanowić, które pojęcie najbardziej odpowiada zaistniałej sytuacji.

Mały słownik języka polskiego definiuje pojęcie kryzysu jako moment przełomu. W przypadku

ekonomii jest to okres załamania gospodarczego (Redakcja Słowników Języka Polskiego PWN,

1996, str. 362).

Nowy leksykon PWN pojęcie kryzys zalicza do terminów medycznych i definiuje jako przełom.

Dodatkowo można w nim znaleźć pojęcie kryzys ekonomiczny, które oznacza: „okresowy spadek

życia gospodarczego (produkcji, zatrudnienia, inwestycji, dochodu narodowego, poziomu życia)”

(Zespół Encyklopedii, 1998, str. 876).

Na podstawie powyższych definicji można stwierdzić, że kryzysu nie można łączyć ze ściśle

określonym sposobem zachowania. Ważne, jest to, aby dane zjawisko spowodowało znaczący

przełom, który wywoła skutki negatywne dla gospodarki, społeczeństwa, państwa. Takie skutki

mogą wywołać następujące czynniki:

1. spadek produkcji,

2. spadek popytu, bądź też podaży,

3. spadek cen,

4. wzrost stóp procentowych,

5. wystąpienie kataklizmu,

6. wojna.


11

Powyższa lista stanowi tylko przykład i nie wyczerpuje tego zagadnienia. Należy zdać sobie sprawę,

że wystąpienie kryzysu prowadzi bardzo często do wielu negatywnych konsekwencji. Co więcej,

kryzys związany tylko z jednym sektorem gospodarki może przenieść się na inne sektory, bądź też

zainfekować całość gospodarki. Bardzo często wystąpienie kryzysu ekonomicznego prowadzi do

gwałtownego wzrostu bezrobocia. Konsekwencją wzrostu odsetka ludzi pozostających bez pracy

jest zmniejszenie realnych dochodów konsumentów. A to prowadzi do zmniejszenia popytu,

co w konsekwencji może doprowadzić do zmniejszenia produkcji. Ostatni element zamyka koło,

ponieważ może to doprowadzić do zwolnień pracowników i ponownego zwiększenia poziomu

bezrobocia.

Przykład tego błędnego koła pokazuje, że kryzys może spowodować taki stan gospodarki, że bez

wystąpienia zewnętrznego bodźca, gospodarce będzie bardzo trudno powrócić do stanu

równowagi. Problem staje się poważniejszy w sytuacji, gdy kryzys wystąpi w wysoko rozwiniętym

kraju, który ma znaczący wpływ na światową gospodarkę. W takiej sytuacji bardzo łatwo inne kraje

ulegają zarażeniu kryzysem. Sytuacja taka miała miejsce w przypadku kryzysu finansowego

w Stanach Zjednoczonych Ameryki (USA1) z 2008 roku.

Powagi sytuacji dodaje fakt, że pomimo tak rozwiniętej technologii, wymianie informacji

oraz wdrożeniu różnorakich rozwiązań mających uchronić nas przed kryzysami, problemy te nadal

występują. Co więcej, nie dotyczą one tylko słabo rozwiniętych oraz biednych krajów, ale również

krajów o sytuacji zupełnie odwrotnej. Cały czas nie udaje się przewidzieć wystąpienia kryzysów.

Pojawiają się one nagle i bardzo często nie ma już czasu, aby podjąć działania, które im zapobiegną.

Można tylko łagodzić ich przebieg oraz ograniczać ich skutki.

Trudność w wykrywaniu wystąpienia kryzysów wynika również z faktu, iż zjawisko kryzysu

może być związane z bardzo różnymi dobrami, które mogą nie zostać wzięte pod uwagę przez

ekspertów. Przykładem takiego dziwnego dobra mogą być cebulki tulipanów. W XVII wieku

w Holandii wystąpiło zjawisko, które wywołało kryzys zwany tulipanomanią. Ludność Holandii

ogarnął szał posiadania tulipanów. Spowodowało to sytuację, w której ceny orientalnych cebul

tych kwiatów wzrosły wielokrotnie. Ludzie porzucali swoje zajęcia oraz sprzedawali dorobek całego

życia, tylko po to, aby móc zająć się handlem tulipanami. Aby podkreślić powagę sprawy, jak

również ludzką bezmyślność panującą w trakcie kryzysu wystarczy podać sposób, w jaki to odbywał

się handel tulipanami. Po pierwsze tulipany sprzedawano w jednostkach wagi zwanych perytami,

które były mniejsze od jednego grama. Po drugie ceny tulipanów był astronomiczne.

1 W pracy również używana jest nazwa Stany Zjednoczone.


12

Za jedną cebulkę ludzie potrafili oddać (Mackay, 1999, str. 142):

1. dwanaście akrów terenu budowlanego,

2. cztery tłuste woły,

3. osiem tłustych świń,

4. dwanaście beczek wina,

5. tysiąc funtów2 sera, itd.

Masowość tego zjawiska doprowadziła do ustanowienia regularnych targów tych kwiatów na

Giełdzie Amsterdamskiej, napisania kodeksu zasad, którymi powinni kierować się pośrednicy, jak

również wyznaczenia notariuszy i urzędników, którzy zajmowali się tylko wyłącznie handlem

tulipanami.

Jak w przypadku większości podobnych sytuacji, ktoś w końcu dostrzegł, że taka sytuacja nie może

trwać wiecznie i masowo zaczął sprzedawać posiadane cebulki. W miarę jak rosła skala wyprzedaży

coraz bardziej spadała cena tulipanów. Chaos, panika, strach doprowadziły do sytuacji, że nikt już

nie chciał kupować tulipanów, nawet za ułamek ich wartości. Scenariusz ten doprowadzał do tego,

że zamożni kupcy stawali się biedakami z dnia na dzień (Kaczmarek, 2009, strony 129 – 131),

(Kindleberger, 1999, strony 21 – 85).

Kryzys ten pozostawił po sobie piętno do dziś. Kwiaty tulipanów w sztuce holenderskiej

(w szczególności w martwych naturach z XVII w.) symbolizują nieodpowiedzialność, bezmyślność,

bezsensowne obchodzenie się z dobrami.

Powyższy przykład pokazuje, jak duża trudność występuje w wykryciu zbliżającego się

kryzysu. Aby wykryć zaczątki kryzysu trzeba obserwować każdy element gospodarki. Nie ma

znaczenia, czy według oceny ekspertów element ten jest mało istotny, czy też bardzo znaczący.

Na myśl przychodzi analogia do efektu motyla. W tytułowej anegdocie burzę piaskową w Teksasie

może wywołać trzepot skrzydeł motyla w Ohio. Podobnie jest w przypadku kryzysów. Drobne

zaburzenie może mieć kolosalny wpływ na światową gospodarkę. Tym bardziej, że obecnie trudno

jest mówić o lokalnych gospodarkach. Należy raczej traktować gospodarkę, jako jeden globalny

system, w którym występuje nieskończenie wiele powiązań. Przez te powiązania bardzo trudno

jest przewidywać wystąpienie kryzysu, jak również jego dalsze rozprzestrzenianie się oraz przebieg.

Co więcej, duża część pieniędzy w obiegu są to środki wirtualne, które nie mają pokrycia

w gotówce.

2 1 funt = 373,24 gramy.


13

1.2 Klasyfikacja kryzysów

Sporządzanie klasyfikacji kryzysów z punktu widzenia ekonomii nie jest łatwym zadaniem.

Każdy autor ma swój pogląd na podział kryzysów oraz ich definicję. Niejednokrotnie pomimo

zachowania tej samej klasyfikacji, biorąc pod uwagę tylko nazwy, te same kryzysy mogą być

przyporządkowane do różnych kategorii. Dzieje się to dlatego, iż tym samym nazwom przypisana

jest inna definicja pojęcia.

Najczęściej spotykanym podziałem kryzysu jest następująca klasyfikacja: kryzys finansowy, kryzys

walutowy oraz kryzys gospodarczy.

1.2.1 Kryzys finansowy

Pojęcie to może mieć wiele definicji. Najlepiej pasującą do tego podziału definicję kryzysu

podał R. Goldsmith. Według niego kryzys finansowy to „szybkie i gwałtowne, ultracykliczne

pogorszenie się wszystkich lub większości wskaźników finansowych – krótkoterminowych stóp

procentowych, cen aktywów (akcje, nieruchomości, ziemia), niewypłacalność przedsiębiorców

i upadek instytucji finansowych” (Goldsmith, 2008, str. 42).

Zaletą tej definicji jest brak powiązania kryzysu finansowego z kryzysem walutowym.

Podobną definicję kryzysu powtarzają (Wróblewski, 2009, strony 89 – 90) oraz (Ostalecka,

2009, str. 45) na podstawie definicji sformułowanej w pracy (Mishkin, 2002, str. 275). W tym

przypadku kryzys finansowy jest traktowany jako poważne ograniczenie w pełnieniu przez rynki

finansowe ich podstawowych funkcji. Wystąpienie kryzysu finansowego powoduje zaburzenie

w efektywnej alokacji kapitału. Przez to bardzo często dochodzi do sytuacji, w których zasoby są

alokowane w sektory nierentowne. W normalnych warunkach sektory te powinny zostać

wyeliminowane, zamiast tego pochłaniają środki nie zapewniając pokrycia kosztów pozyskania

zasobów. W długim okresie powoduje to, że napływ kapitału paradoksalnie zamiast prowadzić do

stabilizacji całego sektora finansowego powoduje skutek zupełnie odwrotny. Stanowi on realne

zagrożenie stabilności i efektywności całego sektora finansowego. M. Wróblewski zaznacza

również, że kryzys finansowy nie jest zjawiskiem jednorodnym, ale może wystąpić w różnych

odmianach. Najczęstszą odmianą jest kryzys w sektorze finansów, ale może on również wystąpić

w sektorze bankowym, na rynku papierów wartościowych i rynku pieniężnym, jak również

w sektorze przedsiębiorstw oraz gospodarstw domowych.


14

W pracy (Eichengreen i Portes, 1987, strony 1 – 2) B. Eichengreen i R. Portes powtarzają

również definicję R. Goldsmith’a. Według nich kryzys finansowy jest zaburzeniem, które występuje

na rynkach finansowych. Powoduje ono spadek cen aktywów oraz niewypłacalność dłużników

i pośredników, co finalnie prowadzi do zmniejszenia zdolności do alokacji kapitału w gospodarce.

W literaturze można też spotkać się z definicją, która skupia się na efektach finalnych

kryzysu, a nie jego przebiegu. Taką definicję proponuje E. P. Davis (Daveis, 1995), gdzie autor

definiuje kryzys jako proces, który prowadzi do depresji makroekonomicznej, zaburzenia funkcji

systemu płatniczego oraz wystąpienia dużej ilości upadłości instytucji finansowych.

Zupełnie inny pogląd na temat kryzysu finansowego prezentują monetaryści. Pojęcie

kryzysu finansowego dzielą na dwie grupy: kryzysy realne oraz pseudokryzysy.

Pierwsza z nich – kryzysy realne – jest związana ze zmniejszaniem się bazy monetarnej, czyli

zmniejszeniem się zasobów pieniądza w obiegu oraz obowiązkowych rezerw banków

komercyjnych w banku centralnym. Taka definicja kryzysu finansowego powoduje, że jest on ściśle

powiązany ze zjawiskiem paniki na rynku bankowym.

Monetaryści, począwszy od M. Friedmana i A. Jacobson-Schwartz, uważają, że zjawisk

kryzysowych, które nie są powiązane ze zmianą bazy monetarnej, nie należy nazywać kryzysem

finansowym. Pogląd ten jest sprzeczny z przedstawionymi powyżej definicjami. Na podstawie tak

określnego pojęcia, wspomnianego powyżej kryzysu w XVII w. Holandii nie można zakwalifikować

jako kryzysu finansowego. Dodatkowo, jeżeli w gospodarce nastąpi nagły wzrost cen, wystąpią

masowe upadłości przedsiębiorstw, nastąpi gwałtowny wzrost bezrobocia, ale nie wystąpi zjawisko

runu na banki, kryzys taki nie będzie również zgodny z przedstawioną definicją. Monetaryści takie

zjawisko nazywają pseudokryzysem (Friedman i Jacobson-Schwartz, 1993, strony 11 – 12),

(Jacobson-Schwartz, 1987, strony 271 – 288).


15

1.2.2 Kryzys walutowy

Drugim rodzajem kryzysu jest kryzys walutowy. Jak wskazuje nazwa, związany jest on

z zaburzeniami na rynkach walutowych. Zaburzenia te mogą występować lokalnie lub też na arenie

międzynarodowej. Najczęstszą przyczyną tego rodzaju kryzysów są ataki spekulacyjne

krótkoterminowego kapitału zagranicznego. Skutkiem takiego działania są:

1. spadki kursów walutowych,

2. spadki poziomu rezerw walutowych,

3. wzrosty stóp procentowych.

Każdy z powyższych efektów może wystąpić osobno, bądź też razem z innymi. Z tego powodu

kryzys walutowy można zdefiniować jako zjawisko, którego wystąpienie implikuje wystąpienie

jednego z trzech wcześniej wymienionych efektów. Co ważne definicja ta łączy w całość dwa

scenariusze kryzysu. Pierwszy z nich dotyczy sytuacji, gdy dochodzi do ataku na walutę, w wyniku

czego następuje jej deprecjacja. Natomiast drugi scenariusz przewiduje obronę waluty przed

deprecjacją, w wyniku czego następuje gwałtowny spadek rezerw lub też wzrost stóp

procentowych (Kaminsky, Lizondo i Reinhart, 1998).

L. Mesjasz wskazuje, że kryzys walutowy może nagle się pogłębić jeśli nastąpi dodatkowo

nagła utrata zaufania rynków finansowych do danej waluty. W takim scenariuszu występują

najczęściej następujące zjawiska (Mesjasz, 2006, str. 115):

1. „gwałtowny odpływ kapitału zagranicznego wcześniej zainwestowanego w danym

kraju,

2. ucieczka rezydentów od waluty krajowej (w tym również w celu wcześniejszego nabycia

walut zagranicznych potrzebnych do spłaty zaciągniętych wcześniej kredytów

dewizowych),

3. spekulacyjny atak na walutę danego kraju, przeprowadzany głównie przez

nierezydentów, który pociąga za sobą następującą sekwencję wydarzeń:

a. gwałtowna deprecjacja waluty,

b. interwencja banku centralnego,

c. wyczerpanie rezerw walutowych,

d. dewaluacja waluty lub upłynnienie kursu.”

Autorka wskazuje, że najczęstszą formą spekulacji jest sprzedaż słabnącej waluty na rynku

kasowym. Ataki takie najlepiej przeprowadzać na walutę krajów, które utrzymują stałe kursy

walutowe.


16

W takim wypadku powodzenie ataku zależy tylko od dwóch czynników:

1. ilości waluty, którą dysponują spekulanci,

2. poziomu rezerw dewizowych banku centralnego danego kraju.

Przeprowadzając atak, spekulanci mają nadzieję, że siła oraz gwałtowność ataku spowoduje

wyczerpanie rezerw dewizowych banku centralnego, a tym samym brak możliwości dalszej obrony

kursu.

Zaprezentowane powyżej podejście do definicji kryzysu walutowego jest dość często

spotykane w literaturze (Sławiński, 2001). Nie jest ono jedyne i pozbawione wad. Powtarzając za

P. Krugmanem „nie ma jednej uniwersalnej definicji kryzysów walutowych” (Krugman, 1995).

Podstawową wadą tego podejścia jest subiektywna ocena, kiedy to atak spekulacyjny można

nazwać kryzysem. W sytuacji, gdy bankowi centralnemu nie uda się obronić kursu własnej waluty,

nie ma najmniejszej wątpliwości, że wystąpił kryzys. Problem się pojawia, gdy atak spekulacyjny

nie jest zakończony sukcesem. W takiej sytuacji nie ma jednoznacznego kryterium decydującego,

czy wystąpił kryzys walutowy. Powoduje to, że naukowcy mogą dowolnie oceniać występujące

zaburzenia w gospodarce.

Z tą niedogodnością próbowali poradzić sobie różni autorzy. J. A. Frankel i A. K. Rose

proponują, aby za kryzys walutowy uznać taką sytuację, w której to następuje spadek wartości

waluty krajowej w stosunku do walut zagranicznych o co najmniej 25%, przy jednoczesnym

wystąpieniu stopy deprecjacji wynoszącej co najmniej 10% w stosunku do poprzedniego roku

(Frankel i Rose, 1996).

Podobne podejście do problemu definicji kryzysu walutowego zastosowali K. Osband

i C. Van Rijckeghem. Wystąpienie kryzysu walutowego powiązali z wartością waluty. Aby można

było mówić o kryzysie muszą zostać spełnione następujące dwa warunki (Osband i Van Rijckeghem,

2000):

1. miesięczna deprecjacja waluty przekracza 10%,

2. miesięczna deprecjacja przekracza średnią deprecjację waluty z okresu od 3 do

14 miesięcy przed wystąpieniem kryzysu plus podwójne odchylenie standardowe,

liczone z okresu dwóch lat poprzedzających kryzys, nie uwzględniając dwóch

pierwszych miesięcy.

Tak znacząca różnica stóp procentowych w ostatnich dwóch definicjach wynika z różnego

horyzontu ich obliczania. J. A. Frankel i A. K. Rose stosowali w obliczeniach dane roczne, natomiast


17

K. Osband i C. Van Rijckeghem miesięczne i dlatego zaproponowana przez nich wysokość stopy jest

znacząco niższa.

Obie definicje mogą błędnie zidentyfikować sytuację panującą na rynku jako kryzys. Jak słusznie

zauważyli G. M. Millesi-Ferretti i A. Razin w przypadku występowania w danym kraju corocznie

wysokiego poziomu dewaluacji nie powinniśmy danej sytuacji nazwać kryzysem. Jest to bowiem

sprzeczne z definicją kryzysu, która wspomina, że musi być to zjawisko gwałtowne

i niespodziewane. A w przedstawionym przykładzie mamy do czynienia ze zjawiskiem ciągłym.

Aby poprawić definicję kryzysu walutowego zaproponowali dodać do podejścia Frankela i Rose

zastrzeżenie, że stopa deprecjacji powinna przewyższyć zeszłoroczną deprecjację co najmniej

dwukrotnie, ale nie powinna być większa niż 40% (Milesi-Ferretti i Razin, 1999).

Definicje kryzysu oparte tylko i wyłącznie na poziomie kursu walutowego były krytykowane

również przez G. Kaminskygo, S. Lizondo i C. M. Reinharta. Tak jak wcześniej zostało wspominane,

wystąpienie kryzysu walutowego nie oznacza zawsze deprecjacji kursu walutowego, ponieważ

może on zostać obroniony przez bank centralny. Z tego powodu badacze zaproponowali

stworzenie indeksu presji rynkowej, który był średnią ważoną średnich zmian procentowych kursu

walutowego oraz zmian rezerw walutowych. Autorzy dobierając wagi starali się doprowadzić do

sytuacji, w której oba komponenty indeksu mają taką samą wariancję, dzięki czemu każdy

z komponentów miał taki sam wpływ na indeks. Kryterium wystąpienia kryzysu było przekroczenie

średniej wartości indeksu o co najmniej trzy odchylenia standardowe (Kaminsky, Lizondo

i Reinhart, 1998).

Pomimo dodania dodatkowego kryterium, w postaci poziomu rezerw walutowych, indeks

presji rynkowej nie zawsze poprawnie wykrywał kryzys. Sytuacja taka miała miejsce w przypadku

krajów o wysokiej inflacji. W takich wypadkach zmieniano kryterium decyzyjne, aby dostosować

wzór do panującej sytuacji rynkowej.

Podobny indeks – indeks presji spekulacyjnej – został stworzony przez B. Eichengreena,

A. K. Rose i Ch. Wyplosza. Różnicą jest dodanie do indeksu procentowej zmiany krajowych stóp

procentowych. Autorzy słusznie zauważyli, że państwo jest w stanie zmieniać poziom rezerw

walutowych oraz wysokość kursu walutowego poprzez zmianę stóp procentowych. Zmiana taka

powinna spowodować napływ, bądź też odpływ kapitału zagranicznego (Eichengreen, Rose

i Wyplosz, 1995).

Metody indeksowe nie są pozbawione wad. Największą z nich jest sposób konstrukcji

indeksu – opiera się on na średniej ważonej, w której wagi ustalane są przez badaczy.


18

Dodatkowo, indeks łączy w jedną wartość kurs walutowy, poziom rezerw walutowych oraz poziom

stóp procentowych. W zależności od specyfiki danego kraju każdy z tych elementów osobno, jak

również w połączeniu z innymi, może wypływać na gospodarkę w różnoraki sposób. Kontrowersje

może budzić również sposób wyznaczania wartości, która decyduje o wystąpieniu kryzysu.

Zupełnie inne podejście zasugerowali G. Esquivel i F. Larrin. Zaproponowali oni,

aby kryzysem walutowym nazwać zjawiska, które powodują wystąpienie, co najmniej jednego

ze skutków (Esquivel i Larrin, 1998, strony 10 – 13):

1. zakumulowana trzymiesięczna zmiana realnej stropy procentowej wynosi 15%,

2. miesięczna zmiana kursu realnego jest większa niż 2,54 razy odchylenie standardowe

miesięcznej stropy realnego kursu walutowego oraz stopa deprecjacji przekracza 4%.

Również i tej definicji nie można uznać za uniwersalną. Problemem jest w tym przypadku obliczenie

wartości, na podstawie których należy zadecydować o wystąpieniu kryzysu. W teorii ekonomii

występuje wiele sposobów na oszacowanie tych wartości. Powoduje to, że uzyskiwane wyniki

mogą okazać się nieporównywalne.

Przedstawione definicje kryzysu walutowego stanowią jedynie niewielką część spośród

tych, które można znaleźć w literaturze. Każda z nich posiada wady i zalety, które należy uwzględnić

w trakcie orzekania o kryzysie. Z tego powodu nie jest możliwe wybranie jednej definicji, którą

można zastosować w każdym przypadku.


19

1.2.3 Kryzys gospodarczy

Najszerszym zakresowo pojęciem jest kryzys gospodarczy. Analogicznie jak poprzednie

rodzaje kryzysu możemy zdefiniować go w następujący sposób: kryzysem gospodarczym

nazywamy taki okres, w którym to następuje nagłe, gwałtowne załamanie się gospodarki.

Ze względu na rozległość pojęcia gospodarka, trudno jest w tym przypadku mówić o jakimś

konkretnym wskaźniku, którego zmiana zawsze będzie oznaczała wystąpienie kryzysu

gospodarczego. Z tego powodu mówi się najczęściej o symptomach kryzysu, do których należą:

1. spadek produktu krajowego brutto (PKB),

2. gwałtowna inflacja,

3. wzrost bezrobocia,

4. spadek produkcji,

5. wzrost deficytu budżetowego,

6. spadek dochodów,

7. spadek konsumpcji, itp.

Podana lista stanowi jedynie przykład czynników mogących prognozować kryzys i nie powinna być

traktowana jako ostateczna.

1.2.4 Inne podziały kryzysów

W literaturze przedmiotu występuje jeszcze wiele innych sposobów klasyfikacji kryzysów.

Niejednokrotnie można spotkać się z sytuacją, w której pomiędzy wymienionymi rodzajami

kryzysów istnieje relacja zawierania (zob. Rys. 1).

Kryzys gospodarczy

Kryzys finansowy

Kryzys walutowy

Rys. 1. Relacja zależności pomiędzy kryzysami

Źródło: Opracowanie własne


20

Zupełnie inne podejście zastosowano w trakcie Światowego Forum Ekonomicznego

z 2008 roku. Ustalono, że nadrzędną kategorią jest kryzys finansowy, który dzieli się na następujące

podkategorie (World Economic Forum, 2008, str. 34):

1. kryzys walutowy,

2. kryzys bankowy,

3. kryzys w sektorze przedsiębiorstw – występuje, gdy znaczący odsetek przedsiębiorstw

upada,

4. kryzys zadłużenia – występuje, gdy państwo nie jest w stanie na bieżąco obsługiwać

swojego długu,

5. kryzys gospodarstw domowych – występuje, gdy gospodarstwa domowe nie są

w stanie na bieżąco obsługiwać swojego długu.

W Tab. 1 została przedstawiona klasyfikacja wybranych kryzysów, na podstawie przytoczonego

podziału.

Kolejne podejście proponuje M. Wróblewski. Dzieli on występujące kryzysy w gospodarce

na dwie kategorie (Wróblewski, 2009, str. 91):

1. kryzysy realne – ich przyczyną są rzeczywiste zdarzenia, które mają bezpośrednie

odniesienie do faktycznych problemów ekonomicznych;

2. kryzysy finansowe – dotyczą problemów ekonomicznych, ale są spowodowane

specyficznym zachowaniem się podmiotów rynkowych (np. spekulacja); najczęściej nie

dotyczą one produkcyjnej sfery gospodarki.

Tab. 1. Klasyfikacja ostatnich kryzysów finansowych

Kryzys Walutowy Bankowy W sektorze

przedsiębiorstw Zadłużenia

Gospodarstw domowych

Wschodnia Azja (1997 – 98) x x x

Brazylia (1999 i 2002) x

Meksyk (1994 – 95) x x

Rosja (1998) x x x x

Argentyna (2001) x x x x x

Turcja (2001) x x x

Ekwador(1999) x x

Ukraina (1999) x

Pakistan (1999 – 2000) x

Urugwaj (2000) x x

Republika Dominikany (2003) x x

Źródło: (World Economic Forum, 2008, str. 36)


21

Przykład innego podejścia do klasyfikacji kryzysów znajdziemy również w pracy

(Kindleberger, 1999, str. 32). Ch. Kindleberger przywołuje następujący podział kryzysów:

1. handlowe,

2. przemysłowe,

3. monetarne,

4. bankowe,

5. fiskalne,

6. finansowe (w sensie rynków finansowych).

Autor proponuje również klasyfikację ze względu na zasięg występowania:

1. lokalne,

2. regionalne,

3. krajowe,

4. międzynarodowe.

Ostatnią przedstawioną klasyfikacją jest podejście zaproponowane przez L. Mesjasz.

Autorka zastosowała podejście podobne do przedstawionego w trakcie Światowego Forum

Ekonomicznego z 2008 roku. Za kategorię nadrzędną przyjęła kryzys finansowy, który podzieliła na

następujące kategorie (Mesjasz, 2006, strony 114 – 120):

1. kryzysy walutowe;

2. kryzysy bankowe – dochodzi do nich w sytuacji nagłego obniżenia poziomu kapitału

w systemie bankowym. W konsekwencji, może to doprowadzić do niewypłacalności

banków;

3. kryzysy zadłużenia zagranicznego – kraj nie jest w stanie obsługiwać zadłużenia

zagranicznego (zarówno zobowiązań państwa, jak i firm prywatnych);

4. kryzysy systemu finansowego – załamanie się systemu finansowego, w taki sposób, że

nie jest on w stanie pełnić podstawowych funkcji.


22

1.3 Teoretyczne modele kryzysów

1.3.1 Kryzys walutowy

Obserwując oraz analizując kryzysy walutowe, które wystąpiły na przestrzeni ostatnich

kilkudziesięciu lat można odnieść wrażenie, że są to zjawiska bardzo złożone, charakteryzujące się

dużą ilością powiązań oraz mające nieoczekiwany charakter. Z tego powodu można by rzec, że nie

ma możliwości, aby wyodrębnić zestaw cech wspólnych, które pozwoliłyby na stworzenie

teoretycznego modelu kryzysu. Stwierdzenie to jest jednak fałszywe. Literatura przedmiotu

dowodzi, że jest to możliwe. Występuje bardzo wiele koncepcji dotyczących powstawania, rozwoju

i przebiegu kryzysu. Nie są one do końca, ze sobą zgodne, ale wykazują na tyle istotne

podobieństwa, że zaczęto używać określenia generacja do poszczególnych grup. Określenie

generacja nie zostało użyte przypadkowo. Zauważono, że kryzysy o podobnym przebiegu

występują w tym samym czasie. Na chwilę obecną mówi się o trzech generacjach modeli:

1. I generacja (modele kanoniczne) – odnosi się do kryzysów walutowych z lat 70.

i początku lat 80. XX wieku,

2. II generacja – załamania na rynku walutowym, występujące w pierwszej połowie lat

90. ubiegłego wieku,

3. III generacja (modele eklektyczne) – końcówka XX wieku i teraźniejszość.

1.3.1.1 Modele I generacji

Pierwsza generacja modeli kryzysów walutowych wyjaśniała kryzysy, które wystąpiły na

świecie w latach 70. XX wieku. W tym okresie wiele państw posiadało stały kurs walutowy lub

bardzo silnie stabilizowany. Fakt ten w połączeniu z często złą sytuacją państwa w sektorze

finansów publicznych prowadził do możliwości wystąpienia kryzysu. Państwo chcąc pokryć deficyt

budżetowy sprzedawało obligacje w banku centralnym lub prowadziło emisję pieniądza bez

pokrycia. Takie działanie wywoływało szereg następstw w gospodarce. Pierwszym krokiem był

wzrost podaży pieniądza na rynku krajowym. Skutkiem tego był spadek stóp procentowych, co

z kolei powodowało zmniejszenie atrakcyjności rynku krajowego dla inwestorów. Potrzeba

maksymalizacji zysku zmusiła inwestorów do poszukiwania bardziej atrakcyjnych warunków do

inwestycji swojego kapitału i w konsekwencji zaczęli oni wycofywać swoje aktywa z rynku

krajowego.


23

Powyższy ciąg wydarzeń spowodował wystąpienie następujących skutków:

1. wzrost popytu na rynku krajowym,

2. wzrost inflacji.

Ze względu na ograniczone moce produkcyjne oraz nieefektywność gospodarek tamtego

okresu, wzrost popytu powodował potrzebę zwiększenia importu dóbr brakujących, natomiast

wzrost inflacji – spadek atrakcyjności eksportowanych produktów na rynkach zagranicznych. Oba

te zjawiska znacząco zwiększały popyt na walutę obcą na rynku krajowym. Jest to jednoznaczne

z nagłym wzrostem presji na dewaluację waluty krajowej. W takiej sytuacji i przy sztywnych

kursach walutowych bank centralny musiał podjąć próbę obrony waluty krajowej przed

dewaluacją, czyli uruchomić rezerwy walutowe. Na taki rozwój sytuacji oczekują spekulanci.

W chwili, gdy rezerwy walutowe osiągną poziom krytyczny przeprowadzają oni atak na walutę

przed którym bank centralny nie jest w stanie się obronić (zob. Rys. 2). Następuje skokowa

dewaluacja waluty (Wróblewski, 2009, strony 111 – 113).

Czas

Zasoby waluty

Popyt na walutę

Baza walutowa

Rezerwy walutowe

Moment przeprowadzenia ataku

spekulacyjnego

Minimalna wielkość ataku

Rys. 2. Rynek walutowy w momencie wystąpienia kryzysu walutowego I generacji


Po raz pierwszy model opisujący ten rodzaj kryzysu został zaprezentowany przez

P. Krugmana w 1979 r. (Krugman, 1979). Autor zauważył, że występowanie w gospodarce

niezgodności pomiędzy nadmierne ekspansywną polityką fiskalną lub pieniężną przy

jednoczesnym stałym kursie walutowym może być główną przyczyną występowania kryzysów

walutowych. Rozwinięcie pracy P. Krugmana można znaleźć w publikacjach: (Flood i Garber, 1984),


24

(Flood, Garber i Kramer, 1996), (Obstfeld, 1986), (Buiter, 1986), (Cumby i van Wijnbergen, 1987),

(Bullard, 1991) oraz inne.

Modele pierwszej generacji wyjaśniały przyczyny kryzysu na podstawie wniosków

wyciągniętych z obserwacji. Miały one charakter deterministyczny. Oznacza to, że wskazywały one

nieuchronność kryzysu walutowego, w przypadku wystąpienia zakładanych okoliczności.

Dodatkowo starały się one przewidzieć prawdopodobny moment wystąpienia ataku

spekulacyjnego, który implikował wystąpienie kryzysu. Pomimo wielu zalet modeli pierwszej

generacji, były one wielokrotnie krytykowane. Najczęściej spotykanymi zarzutami są (Pilbeam,

2013, strony 459 – 460):

1. Położenie zbyt dużego nacisku na powiązanie pomiędzy poziomem rezerw

walutowych, a czasem przeprowadzenia ataku spekulacyjnego. Pominięto kwestię

obrony przed atakiem spekulacyjnym za pomocą zmiany stopy procentowej.

2. Założenie, że władza w danym kraju postąpi lekkomyślnie i niekompetentnie

dodrukowując pieniądze na pokrycie deficytu finansowego.

3. Brak zgodności założeń przyjętych w modelu P. Krugmana i późniejszymi jego

zmianami, z obserwacjami empirycznymi. Modele pierwszej generacji nie były w stanie

wyjaśnić i przewidzieć kryzysów, które wystąpiły później.

1.3.1.2 Modele II generacji

Początek lat 90. XX wieku zmienił podejście do powstawania kryzysów walutowych.

Dotychczasowe modele nie odpowiadały już rzeczywistości. Przez świat przeszła fala kryzysów,

ogarniając państwa, w których sądzono, że kryzys nie powinien wystąpić – należały do nich

kraje ERM3. B. Eichengreen, A. Rose i Ch. Wyplosz w pracy (Eichengreen, Rose i Wyplosz, 1997)

podsumowali badania nad kryzysami walutowymi, które wystąpiły w latach 1967 – 92. Zauważyli

oni, że pomimo dobrej sytuacji w krajach ERM wystąpiły w nich kryzysy walutowe. W krajach tych

nie zauważono nadmiernego deficytu budżetowego, ekspansji kredytowej, inflacji, niekorzystnych

zmian w bilansie płatniczym, itp. Ponadto, kraje te posiadały środki, które pozwalały na obronę

kursów walutowych, w postaci własnych rezerw, bądź też możliwości skorzystania z kredytów

unijnych. Taki scenariusz był sprzeczny z założeniami I generacji modeli kryzysów walutowych.

Spowodowało to potrzebę znalezienia innego modelu powstawania kryzysów walutowych.

3 European Exchange Rate Mechanism.


25

Pierwszą próbę analizy nowego zjawiska podjął M. Obstfeld w swojej pracy (Obstfeld,

1986), potem w jej kontynuacjach (Obstfeld, 1994) i (Obstfeld, 1998), a także w pracy (Krugman,

1996). Główne założenia modeli II generacji były takie same jak w przypadku modeli I generacji.

Kryzys walutowy następował w momencie ataku spekulacyjnego, który zmuszał władze państwa

do przeprowadzenia dewaluacji waluty przy zastosowaniu stałych lub pseudo-stałych kursów

walutowych. Natomiast zupełnie inny był sposób przeprowadzenia ataku spekulacyjnego przez

inwestorów oraz obrona przed atakiem spekulacyjnym przez państwo. Z tego powodu można

rozważać ten problem na dwóch płaszczyznach:

1. z punktu widzenia państwa,

2. z punktu widzenia osób / instytucji przeprowadzającej atak spekulacyjny.

Zaczynając analizę od strony państwa należy zauważyć, że występuje bardzo dużo różnic.

Po pierwsze sytuacja gospodarcza państwa jest diametralnie inna od sytuacji w przypadku

kryzysów I generacji. Państwo jest dobrze zarządzane, nie występują żadne przesłanki, które

skutkowałyby pojawieniem się kryzysu. Po drugie zmienia się nastawienie władz do interwencji na

rynku walutowym. Modele pierwszej generacji zakładały, że kryzys jest nieuchronny, w sytuacji,

gdy władzom państwa nie uda się obronić kursu walutowego. Za jedyny sposób obrony

proponowano dostarczenie na rynek rezerw walutowych z banku centralnego.

Modele drugiej generacji traktują ten problem zupełnie odwrotnie. W momencie wystąpienia

ataku spekulacyjnego państwo nie ma obowiązku obrony waluty za wszelką cenę, nie licząc się

z ponoszonymi kosztami obrony. W tym modelu zakłada się, że osoby sprawujące władzę w danym

kraju są w stanie ocenić, czy koszt obrony waluty nie będzie zbyt wysoki w stosunku do uzyskanych

korzyści. Takie podejście powoduje, że w sytuacji, w której państwo dysponuje środkami do obrony

kursu walutowego, może w ogóle nie podjąć próby obrony przed atakiem spekulacyjnym.

Autorzy modeli II generacji wskazali, że w państwie może istnieć wiele możliwych stanów

równowagi gospodarki. Przeprowadzony skutecznie atak spekulacyjny, co jest jednoznaczne

z dewaluacją waluty krajowej, może prowadzić tylko do przejścia z jednego stanu do drugiego.

Co więcej, atak ten może również doprowadzić do poprawy sytuacji państwa. Finalny efekt takiego

ataku będzie zależał od wielu czynników, ale przede wszystkim od celów i priorytetów

gospodarczych ustalonych przez rząd.

Modele II generacji nie ograniczają też sposobów obrony przed atakiem spekulacyjnym.

Wielu krytyków modeli I generacji podkreślało, że rozsądnie działający rząd wraz z bankiem

centralnym mają dużo więcej możliwości obrony waluty, niż tylko zakładane uwolnienie rezerw


26

walutowych. W krótkim okresie równie dobre efekty, przynosi manipulacja stopą procentową.

Podniesienie stopy procentowej może w bardzo szybkim czasie zachęcić uczestników rynku

do zainwestowania w danym kraju, przy jednoczesnym wycofaniu kapitału z krajów o niższej stopie

procentowej. Znaczącą wadą tego rozwiązania jest fakt, iż jest to kapitał krótkookresowy –

spekulacyjny. W sytuacji, gdy znajdzie się inne miejsce gdzie można go lepiej ulokować nastąpi

bardzo szybki odpływ tego kapitału.

Inną możliwością, która powoduje napływ kapitału zagranicznego są rożnego rodzaju

działania rządu. Zmiany na rynku walutowym można uzyskać za pomocą inwestycji oraz zmian

prawnych. Obie metody są o wiele wolniejsze niż zmiana stóp procentowych, ale powodują

napłynięcie kapitału długookresowego.

Modele II generacji poświęcają o wiele więcej uwagi stronie, która dokonuje ataku

spekulacyjnego. Strona ta też jest uważana, za winną spowodowania kryzysu walutowego. Zgodnie

z modelami I generacji przeprowadzenie ataku spekulacyjnego w odpowiednim czasie

gwarantowało jego powodzenie. Czas i wielkość ataku można było dość dokładnie określić.

W modelach II generacji obie te wartości są trudne do określenia. Atakujący musi wybrać moment,

w którym chce dokonać ataku oraz jego wielkość opierając się już nie tylko na wielkości rezerw

finansowych, ale również na ogólnych nastrojach w gospodarce, polityce i celach rządu oraz

interakcjach zachodzących pomiędzy uczestnikami rynku. Atak ten powinien mieć miejsce

w sytuacji, gdy atakujący spodziewają się, że państwo nie będzie chciało bronić kursu walutowego.

Z tego powodu przeprowadzenie ataku spekulacyjnego jest o wiele trudniejsze.

Trudność określenia wielkości ataku powoduje, że podmiot przeprowadzający atak

spekulacyjny nie ma do końca pewności, że atak się powiedzie. Dodatkowo musi brać pod uwagę,

zachowanie innych członków rynku walutowego. Sytuacja ta jest grą o sumie niezerowej

i przypomina dylemat więźnia – hipotetyczną sytuację, w której to dwóch złodziei zostaje

złapanych. W zależności od przyjętego zachowania każdego z nich może ich spotkać różna kara lub

nagroda (Tucker, 1983):

1. w sytuacji, gdy jeden ze złodziei się przyzna, a drugi nie, to ten który się przyznał

otrzyma nagrodę 1 jednostkę, natomiast drugi karę – 2 jednostki;

2. w sytuacji, gdy obaj się przyznają to każdy z nich otrzyma karę 1 jednostkę;

3. gdy obaj się nie przyznają to nikt z nich nie otrzyma kary, ani nagrody.


27

W analogiczny sposób można potraktować rynek walutowy. W wielkim uproszczeniu

można przyjąć, że występuje na nim tylko dwóch graczy. Scenariusze wyglądają następująco:

1. żaden z graczy nie dokonuje ataku spekulacyjnego i nikt nie zarabia,

2. jeden z graczy wykonuje atak spekulacyjny i zyskuje 5 jednostek, drugi natomiast traci

3 jednostki,

3. obydwaj gracze dokonują ataku spekulacyjnego – każdy z nich zyskuje po 7 jednostek.

Sytuację taką przedstawia Tab. 2.

Tab. 2. Przykładowa macierz wypłat o sumie niezerowej

Gracz A

Atakuje Nie atakuje

Gracz B Atakuje (7 , 7) (-3, 5)

Nie atakuje (5, -3) (0, 0)


W przypadku rzeczywistego rynku, macierz wypłat będzie miała o wiele więcej wymiarów, ze

względu na dużo większą liczbę graczy. Dodatkowo, analizując rzeczywisty rynek należy wziąć pod

uwagę powiązania pomiędzy graczami oraz elementy psychologiczne.


28

1.3.1.3 Modele III generacji

Geneza modeli III generacji jest analogiczna do modeli II generacji. W latach 1997 – 1998

nastąpiło załamanie walutowe na rynkach krajów Azji Południowo – Wschodniej (patrz Rys. 3).

W tamtym okresie wydawać się mogło, że na tych rynkach nie powinno nastąpić załamanie. Kraje

Azji Południowo – Wschodniej, które już wcześniej doświadczyły różnego rodzaju kryzysów

powinny prowadzić politykę gospodarczą w taki sposób, aby nie doprowadzać do powstawania

nowych sytuacji kryzysowych. I tak rzeczywiście było, dane makroekonomiczne dotyczące

podstawowych obszarów gospodarki kształtowały się na korzystnym poziomie. Kraje te były

stawiane, jako wzór do naśladowania. Za najważniejsze cechy tych gospodarek podawano

(Wróblewski, 2009, strony 115 – 118):

1. dynamiczny rozwój,

2. konkurencyjność na rynkach światowych,

3. podsiadanie rezerw dewizowych,

4. prowadzenie odpowiedzialnej polityki makroekonomicznej, ze szczególnym

uwzględnieniem dyscypliny finansowej.

Rys. 3. Indeks zmiany kursów walutowych w stosunku do USD w wybranych krajach objętych kryzysem azjatyckim


-100%

-80%

-60%

-40%

-20%

0%

20%

40%

12.2

00

0

09.2

00

0

06.2

00

0

03.2

00

0

12.1

99

9

09.1

99

9

06.1

99

9

03.1

99

9

12.1

99

8

09.1

99

8

06.1

998

03.1

99

8

12.1

99

7

09.1

997

06.1

99

7

03.1

99

7

12.1

99

6

09.1

99

6

06.1

99

6

03.1

99

6

12.1

99

5

09.1

995

06.1

99

5

03.1

99

5

12.1

994

09.1

99

4

06.1

99

4

03.1

99

4

12.1

99

3

Filipiny Indonezja Tajlandia Malezja Korea Płd.


29

Te cztery cechy spowodowały, że pojawiły się trudności z analizą tych kryzysów. Implikacją tego

jest obecny stan wiedzy na ten temat. Do dziś nie można wskazać wiodącego modelu, a jedynie te

bardziej istotne. Przez taki stan wiedzy modele III generacji nazywane są modelami eklektycznymi.

Analizując dostępne opracowania dotyczące kryzysów walutowych trzeciej generacji

można powiedzieć, że główną przyczyną wystąpienia tego rodzaju kryzysów były błędy

w zarządzaniu kapitałem. Już w 1994 roku P. Krugman zauważył, że wielkość i rozmach inwestycji

przeprowadzanych w latach 90. w krajach azjatyckich nie był dostatecznie skorelowany ze

wzrostem wydajności (Krugman, 1994). Późniejsze badania empiryczne przeprowadzone przez

M. Pomerleano i X. Zhang potwierdziły obawy P. Krugmana – stopa zwrotu z inwestycji okazała się

niższa niż wynosił przeciętny koszt kapitału (Pomerleano i Zhang, 1999). Przyczyny tego zjawiska

można upatrywać w następujących cechach świadczących o słabościach strukturalnych

i instytucjonalnych na szczeblu mikroekonomicznym (Mesjasz, 2006, str. 122), (Kiedrowska

i Marszałek, 2002, str. 18):

1. niska efektywność inwestycji,

2. niska jakość nadzoru bankowego,

3. niedostateczne regulacje ostrożnościowe,

4. nadmierne zadłużenie zagraniczne przedsiębiorstw,

5. polityczne powiązania między państwem, bankami i przedsiębiorstwami,

6. formalne lub nieformalne gwarancje rządu niedopuszczenia do powstania strat lub

pokrycia tych strat,

7. tradycja niedopuszczania przez władze państwowe do bankructw dużych banków

i przedsiębiorstw (zasada too big to fail),

8. wszechobecna korupcja.

Cechy te doprowadziły do sytuacji, w której kryzysy trzeciej generacji były postrzegane jako kryzysy

pokus nadużycia.

Na taki rozwój sytuacji miały też wpływ unormowania kulturowe tego regionu. Stosunki

panujące w krajach tego obszaru postrzegane są jako pro-partnerskie. Z tego powodu

niejednokrotnie decyzje związane z realizacją przedsięwzięć, pozyskiwaniem kapitału były

uzależnione od koneksji rodzinnych oraz powiązań nieformalnych. Kryteria ekonomiczne nie były

brane pod uwagę (Gesteland, 2000).

W przypadku kryzysów trzeciej generacji należy też zauważyć, że negują one założenie

o pełnej efektywności rynku. W modelach pierwszej i drugiej generacji uczestnicy rynku posiadali


30

wszelkie informacje na temat jego stanu. Na podstawie tych informacji starano się przewidzieć

wystąpienie kryzysu. Modele trzeciej generacji zakładają istnienie asymetrii informacji. Przejawia

się ona w zachowaniu kredytobiorców, którzy posiadają pełne informacje o swojej sytuacji

finansowej. Chcąc uzyskać kredyt rozsądnym zachowaniem, z punktu widzenia kredytobiorcy, jest

ukrycie informacji o złej sytuacji finansowej przedsiębiorstwa. Prowadzi to do sytuacji, w której

wsparcie finansowe jest kierowane do przedsiębiorstw obarczonych wysokim współczynnikiem

bankructwa. Zjawisko negatywnej selekcji doprowadza do sytuacji marnotrawienia środków

finansowych.

Ostatnią rzeczą, o której należy wspomnieć jest zmiana sposobu zarządzania

przedsiębiorstwami. Ostanie dekady XX wieku zaowocowały nowym podejściem do kierowania

przedsiębiorstwem. Zaczęto odchodzić od modelu, w którym przedsiębiorstwem kierował jego

właściciel. Jego miejsce zajmował menedżer, czyli osoba wykształcona i posiadająca doświadczenie

w kierowaniu przedsiębiorstwem. Bardzo często o wysokości zarobków kadry menedżerskiej

decydowały sukcesy przez nią osiągane. Takie podejście skutkowało tym, że cele właściciela

i menedżera stały się rozłączne. Głównym celem właścicieli przedsiębiorstw jest powiększanie

ich majątku w długim okresie. Tymczasem osoby zatrudnione na stanowisku menedżerskim miały

zupełnie inne cele. Traktowały swoje obowiązki jak każdą inną pracę, którą można w każdej chwili

zmienić. Z tego powodu kierowali przedsiębiorstwem w taki sposób, aby maksymalizować cele

krótkookresowe, na podstawie których wypłacane były ich wynagrodzenia i premie. Dodatkowo

kadra menedżerska nie była związana w sposób własnościowy z kierowanym przedsiębiorstwem.

Te dwie najważniejsze cechy spowodowały, że kadra menedżerska była skłonna do podejmowania

decyzji obarczonych wysokim ryzkiem.

1.3.2 Kryzys finansowy

Zupełnie inaczej wygląda sytuacja jeśli chodzi o kryzysy finansowe. Szukanie ładu, takiego

jaki jest w przypadku modeli kryzysów walutowych mija się z celem. Nie można w tej sytuacji mówić

o generacjach modeli, grupach, a jedynie przedstawić ogólne idee. Analizując literaturę

przedmiotu można odnieść wrażenie, że autorzy skupiają się o wiele częściej na problemie

stworzenia określonego matematycznego modelu kryzysu, niż na ogólnym modelu teoretycznym.

Bardzo często można spotkać utożsamianie kryzysu finansowego z walutowym, co wiąże się

z wykorzystaniem modeli opisanych w poprzednim podrozdziale.


31

W dalszej części pracy zostanie użyty podział zaproponowany przez T. Timmermansa

(Timmermans, 2001). Autor proponuje podzielić kryzysy finansowe ze względu na następujące

podejścia:

1. empiryczne,

2. Keynesowskie,

3. monetarystów,

4. oparte na asymetrii informacji.

Podejście pierwsze – empiryczne – bazuje na braku ścisłej definicji kryzysu finansowego.

Z tego powodu badacze skupiają się na dokładnej analizie danych i zjawisk występujących

w wybranym kryzysie. W tym podejściu brakuje generalizowania faktów. Badacze skupiając się na

pojedynczym kryzysie, przeprowadzają jego dokładną analizę. Prowadzi to bardzo często do

pominięcia w analizie zjawisk potencjalnie destabilizujących, które zostały skutecznie ograniczone

przez akcje prewencyjne. Dodatkowo mogą nie zostać wykryte powiązania pomiędzy zjawiskami,

których splot może doprowadzić do wybuchu kryzysu. Wyniki tego rodzaju analizy nie mogą zostać

wykorzystane do próby zapobiegania i wykrywania kryzysów w przyszłości ze względu na zbyt

wielkie koncentrowanie się badaczy na wybranym kryzysie, a nie na ogóle zjawiska. Przykład

takiego podejścia może stanowić praca Ch. P. Kindlebergera (Kindleberger, 1999).

Kolejne dwa podejścia stanowią przeciwstawne teorie względem siebie. Podejście

monetarystów zostało już zaprezentowane w trakcie omawiania definicji kryzysu finansowego.

Utożsamiają oni kryzys finansowy z wystąpieniem paniki na rynku bankowym. Więcej informacji

można znaleźć w opracowaniach przedstawicieli tego nurtu – M. Friedmana i A. Jacobson-Schwartz

(Friedman i Jacobson-Schwartz, 1993), (Jacobson-Schwartz, 1987).

O wiele szersze podejście do kryzysów finansowych stosują Keynesiści. Ch. P. Kindleberger oraz

H. Minsky proponują uznać za kryzys finansowy zjawisko obejmujące (Minsky, 1982),

(Kindleberger, 1999, strony 22 – 29):

1. gwałtowny spadek cen aktywów,

2. wystąpienie dużej ilości upadłości instytucji finansowych i niefinansowych,

3. obniżanie się inflacji, bądź deflację,

4. zakłócenia na rynkach walutowych.

Każde z tych zjawisk może wystąpić osobno, bądź też w połączeniu z innymi. Starając się znaleźć

modele opisujące kryzys finansowy Keynesiści proponują położyć szczególny nacisk na rozwój

składników zagregowanego popytu, który jest mierzony w sposób bezpośredni lub też przy


32

wykorzystaniu łatwo dostępnych i często aktualizowanych wskaźników. W odróżnieniu od

monetarystów mają oni o wiele łagodniejsze podejście do kwestii interwencji państwa

w przypadku wystąpienia sytuacji, które mogą mieć negatywne konsekwencje dla gospodarki.

Koronnym przykładem podejścia Keynesistów do kryzysu jest model kryzysu H. Minskyego. Jest to

najczęściej używany w ostatnim okresie model opisujący obecny kryzys finansowy.

Pomimo faktu, że H. Minsky jest zaliczany do Keynesistów podstawą jego modelu jest złe

kreowanie podaży pieniądza przez banki. Banki ułatwiając dostęp do kredytów przeznaczonych na

cele spekulacyjne doprowadzają do powiększenia bąbla spekulacyjnego. Pęknięcie bąbla jest

bezpośrednią przyczyną kryzysu finansowego.

H. Minsky zauważył występowanie cyklu w zmianach podaży kredytu. Cykliczność ta

została powiązana z dynamiką wzrostu gospodarczego. W okresach, w których dynamika rośnie,

rośnie też podaż kredytów na rynku i odwrotnie. H. Minsky uważał, że zdarzeniem, które może

spowodować kryzys finansowy jest pojawienie się zaburzenia, wstrząsu. Zjawisko to nie jest

jednoznacznie zdefiniowane i zależy od danej gospodarki. W zależności od jej charakteru takim

wstrząsem może być wybuch lub zakończenie wojny, urodzaj lub też klęska głodu, jakiś znaczący

sukces finansowy, rozpowszechnienie się nowego wynalazku (maszyna parowa, kolej, samochód,

komputer). Wstrząs może mieć również charakter niematerialny – zmiana stóp procentowych lub

polityki (Flood i Garber, 1997).

Należy zdać sobie sprawę, że w tym modelu nie jest istotne, co spowoduje wstrząs, ale jakie

wywoła on efekty w gospodarce. W momencie, gdy doprowadzi on do powstania nowych

perspektyw ekonomicznych, w gospodarce może dojść do kryzysu. Reakcja łańcuchowa zaczyna

się w sytuacji, gdy któryś z uczestników rynku zauważy możliwość osiągania ponadprzeciętnych

zysków. W tym momencie pozostali uczestnicy rynku starają się naśladować prekursorów.

Początkowo koszty nowych inwestycji pokrywane są z oszczędności. Gdy coraz więcej osób stara

się wykorzystać nadarzającą się sytuację może się okazać, że oszczędności będą już

niewystarczające. Dalsze podgrzewanie koniunktury jest realizowane przez ekspansję kredytową.

Banki, widząc panującą euforię na rynku rozluźniają politykę kredytową. Niejednokrotnie może

dojść do zwiększenia podaży pieniądza poprzez dodatkową emisję banknotów.


33

Nie bez znaczenia pozostają też zjawiska psychologiczne. Nic lepiej nie opisuje zachowania

się osób niż następujący cytat: „Nic chyba nie szkodzi bardziej dobremu samopoczuciu niż

patrzenie, jak przyjaciel staje się bogatszy.4” (Stewart, 1992, str. 97)

Sytuacja staje się bardzo poważna, gdy celem zaczyna być spekulacja, w której biorą udział osoby

do tej pory nieuczestniczące w takich zjawiskach. Rynek przestaje zachowywać się w sposób

racjonalny. Panującą nadmierną euforię na rynku nazywa się gorączką lub też bąblem

spekulacyjnym. Drugie określenie jest trafniejsze ponieważ użycie słowa bąbel zapowiada nagłe

załamanie, w wyniku jego nagłego pęknięcia. Ostatnim elementem euforii jest przegrzanie rynku5.

Termin ten nie ma jednoznacznej definicji, jednakże jest on bardzo często stosowany do opisu

sytuacji na rynku, w której dobra są kupowane tylko w celu spekulacji.

Rys. 4. Cykliczność modelu Minskyego


W miarę rozwoju sytuacji na rynku zaczynają wzrastać również stopy procentowe oraz prędkość

obiegu pieniądza. Zaledwie jeden krok dzieli rynek od wystąpienia kryzysu. Zjawiskiem, które

prowadzi do rozpoczęcia kryzysu jest realizacja zysków przez dużych uczestników rynku.

4 Ang. „There is nothing as disturbing to one’s well-being and judgment as to see a friend get rich.”

(Stewart, 1992, str. 97). 5 Ang. overtrading.

Wstrząs

Euforia

Kryzys

Odraza


34

Początkowa wyprzedaż aktywów równoważona jest przez stale jeszcze wysoki popyt ze strony

spekulantów. Doprowadza ona jednak do zmian na rynku. Pierwszym objawem zmiany trendu jest

ustabilizowanie się ceny. Kolejne wyprzedaże powodują już gwałtowny spadek ceny aktywów.

Pozostali uczestnicy, widząc zachowanie dużych graczy rynkowych oraz gwałtowny spadek cen,

naśladują ich. Gwałtowny pęd do wymiany aktywów na gotówkę powoduje finansową zadyszkę

rynku, w wyniku której ceny spadają do niewyobrażalnie niskiego poziomu. Na rynku zaczyna być

dostrzegalna panika. Dochodzi do dużej ilości bankructw, a w konsekwencji zaczyna się kryzys.

Rys. 4 przedstawia cykliczność modelu Minskyego. Oprócz omawianych faz znajduje się na nim

dodatkowa faza – odraza. Jest to czas, w którym inwestorzy stronią od inwestycji ze względu na

poniesione straty. Okres ten trwa tak długo, aż na rynku pojawi się kolejne zaburzenie pozwalające

na osiąganie ponadprzeciętnych zysków. I cały cykl rozpoczyna się od nowa.

Podobnie jak w przypadku innych modeli, w literaturze można znaleźć głosy krytyczne.

Przede wszystkim temu modelowi zarzuca się trzy rzeczy. Po pierwsze krytycy twierdzą, że jest on

zbyt ogólny. Zaznaczają, że kryzys gospodarczy jest zjawiskiem tak zróżnicowanym, że powinno

stworzyć się bardziej szczegółowe podgrupy. A następnie w ramach tych podgrup uogólniać

zjawisko.

Po drugie zarzuca się mu, że nie nadaje się do analizy współczesności. Zwolennicy tego poglądu

twierdzą, że zmiany jakie zaszły na świecie w ciągu ostatnich lat – powstanie dużych korporacji,

globalizacja, zwiększenie się roli państwa w gospodarce, rewolucja technologiczna

i komunikacyjna, nowoczesna bankowość, itp. – powodują, że ten model nie jest już aktualny.

Trzecim elementem krytykowanym w tym modelu jest pojęcie bąbla spekulacyjnego. Przeciwnicy

teorii Minskyego twierdzą, że w gospodarce nie istnieje coś takiego jak bąbel spekulacyjny,

ponieważ ceny doskonale odzwierciedlają sytuację na rynku. Gwałtowne zmiany cen na rynku są

natomiast spowodowane niespodziewanymi zmianami polityki monetarnej rządów oraz banków

centralnych. Występuje tu jednak pewna niekonsekwencja tego argumentu ponieważ

w gospodarce występują sytuacje, w których następuje gwałtowana zmiana cen przy

niezmienionych pozostałych warunkach.

Zupełnie inne podejście zakładają modele oparte na asymetrii informacji. Zrywają one

z tradycyjnym podejściem do teorii kryzysów finansowych w celu wyeliminowania mankamentów

poprzednich modeli. Za podstawową przyczynę kryzysu uważany jest brak pełnego dostępu do

informacji, który prowadzi do utrudnień w efektywnym transferowaniu funduszy do osób

i podmiotów, które działają efektywnie na rynku. Sprawia to, że fundusze niejednokrotnie trafiają


35

do podmiotów nierentownych, a to w przyszłości prowadzi do spadku aktywności gospodarczej.

Bardzo podobne zjawisko tłumaczy powstawanie III generacji kryzysów walutowych.

W pracach (Mankiw, 1986), (Mishkin, 1990) i (Mishkin, 1991) autorzy wyjaśnili koncepcję modeli

asymetrii informacji jako źródła kryzysów finansowych. Uważają oni, że wzrost negatywnej selekcji

oraz pokusy nadużycia powyżej pewnego poziomu może prowadzić do znacznego zatajenia

informacji o sytuacji finansowej podmiotów. Sytuacja ta powoduje trudności w ustaleniu oceny

jakościowej dłużników, a finalnie może doprowadzić do zaostrzenia polityki kredytowej banków.

Na tej decyzji ucierpią najbardziej solidni dłużnicy, którym bank może ograniczyć dostęp do

środków finansowych. J. E. Stiglitz i A. M. Weiss twierdzą, że bank może odmówić kredytu solidnym

dłużnikom nawet w sytuacji, gdy są oni skłonni ponieść dodatkowe koszty kredytu związane

z podniesieniem stóp procentowych (Stiglitz i Weiss, 1981).

Taki scenariusz wydarzeń znalazł odbicie w definicji kryzysu finansowego zaproponowanej przez

F. S. Mishkina: „Kryzys finansowy jest zakłóceniem występującym na rynkach finansowych

występującym w sytuacji nasilenia się zjawisk negatywnej selekcji i pokusy nadużycia, które

uniemożliwia efektywną dystrybucję środków do podmiotów, kt�

Documents

Światowy kryzys finansowy 2007 – 2009 i jego skutki ......Światowy kryzys finansowy nie spowodował pogorszenia poziomu życia ludności polskiej, a jedynie spowolnienie procesu