wendyhell Layout 1 · τη θεώρηση του Μισέλ Φουκώ για την κυβερνολογική, οικοδομώ-7 * Η Αθηνά Αθανασίου είναι αναπληρώτρια

wendyhell_Layout 1 01/12/2016 2:57 μ.μ. Page 1


Ένατη Ετήσια Διάλεξη προς τιμήν του Νίκου Πουλαντζά


EKΔOΣEIΣ νήσος – Π. KAΠOΛA

Σαρρή 14, 105 53 Athens

τηλ./φαξ: 210 3250058

e-mail: [email protected]

www.nissos.gr

Διεύθυνση εκδόσεων: Πόλα Καπόλα

Επιστημονική διεύθυνση: Γεράσιμος Κουζέλης

© 2016 Ινστιτούτο Νίκος Πουλαντζάς

Διόρθωση: Θανάσης Λάγιος, Βαγγία Λυσικάτου

Εκτύπωση: Κέντρο Γρήγορης Εκτύπωσης

ISBN 978-960-589-044-5

Το Ινστιτούτο Νίκος Πουλαντζάς έχει θεσμοθετήσει απότο 2007, την Ετήσια Διάλεξη προς τιμήν του Νίκου Που-λαντζά, στην οποία διακεκριμένες προσωπικότητες απόδιάφορες χώρες αναπτύσσουν διάφορα θέματα του εν-διαφέροντός τους, που συνδέουν τη θεωρία με την, υπότην ευρεία έννοια, πολιτική πρακτική.


Γουέντι Μπράουν

Ο νεοφιλελευθερισμός ενάντια στη δημοκρατία

Δέκα θέσεις

Ένατη Ετήσια Διάλεξη προς τιμήν του Νίκου Πουλαντζά, 1 Δεκεμβρίου 2015

Μετάφραση:Αιμιλία Κουκούμα

Επιμέλεια:Αθηνά Αθανασίου

νήσος | Ινστιτούτο Νίκος Πουλαντζάς | transform! europe

ΑΘΗΝΑ 2016


Η Γουέντι Μπράουν είναι καθηγήτρια Πολιτικής Θεωρίας στο Πανεπιστή-μιο Μπέρκλεϋ.


ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Αθηνά Αθανασίου*

Αγαπητές φίλες και αγαπητοί φίλοι,

Είναι ιδιαίτερη χαρά και τιμή να υποδεχόμαστε σήμερα στην Αθήνακαι στο Ινστιτούτο Νίκος Πουλαντζάς μια κορυφαία εκπρόσωποτης ριζοσπαστικής πολιτικής θεωρίας του καιρού μας, την ΓουέντιΜπράουν, καθηγήτρια Πολιτικής Θεωρίας στο ΠανεπιστήμιοΜπέρκλεϋ των ΗΠΑ.

Τα τελευταία είκοσι περίπου χρόνια, το έργο της ΓουέντιΜπράουν μας έχει προσφέρει ένα ευρύ φάσμα θεωρητικών επε-ξεργασιών που επιδρούν με τρόπο ουσιαστικά ανανεωτικό στησύγχρονη αριστερή πολιτική σκέψη και πράξη. Ο πολιτικός στο-χασμός της για τις σύγχρονες μορφές κυριαρχίας, υποκειμενο-ποίησης και αντίστασης είναι βαθιά επίκαιρος και επιδραστικός –όχι με την έννοια του συγκυριακού συρμού, αλλά με την έννοιατης διαλεκτικής του τοποθέτησης τόσο μέσα στα αιτήματα του πα-ρόντος όσο και ως καίρια αντίσταση στην κανονιστική επικαιρό-τητά του.

Στο έργο της, η μαρξιστική κριτική του καπιταλισμού συναντάτη θεώρηση του Μισέλ Φουκώ για την κυβερνολογική, οικοδομώ-

7

* Η Αθηνά Αθανασίου είναι αναπληρώτρια καθηγήτρια Κοινωνικής Ανθρωπο-λογίας στο Πάντειο Πανεπιστήμιο.


ντας μια νέα κριτική σύνθεση πέρα από κληρονομημένες βεβαιό-

τητες. Αν ο Φουκώ επιχείρησε να διευρύνει τη μαρξιστική κριτική

στην πολιτική οικονομία με μια κριτική της πολιτικής ανατομίας και

της δυνατότητάς της να συγκροτεί υποκείμενα, η ανάλυση της

Μπράουν πραγματεύεται κριτικά τη διαβρωτική επίδραση της νεο-

φιλελεύθερης ορθολογικότητας στο δημοκρατικό φαντασιακό και

στις πολλαπλές συνάψεις του πολιτικού, προσφέροντάς μας ένα

μοναδικά διορατικό πλαίσιο για την κριτική κατανόηση της αμήχα-

νης και ανήσυχης σχέσης μεταξύ δημοκρατίας και καπιταλισμού.

Το κριτικό και οραματικό πνεύμα διαπερνούν το συνολικό της

έργο. Στο States of Injury: Power and Freedom in Late Modernity[Καταστάσεις τραυματισμού: Εξουσία και ελευθερία στην ύστερη

νεωτερικότητα] (1995), έθεσε το ερώτημα αν, υπό ποιους όρους

και με τι κόστος η πολιτική της ταυτότητας μπορεί να συμβάλει

στην άρση ιστορικών πολιτικών αδικιών, δεδομένου ότι η πρόσ-

δεση στους νομικούς κώδικες της ταυτότητας διατρέχει τον κίν-

δυνο να καθηλώσει περαιτέρω τα εμπλεκόμενα υποκείμενα στα

ελεγχόμενα από την κυρίαρχη εξουσία όρια της τραυματισμένης

ταυτότητας.

Σημαντική διάσταση της κριτικής της γνώσης και της πολιτικής

της υποκειμενοποίησης που προωθεί η Μπράουν είναι η κριτική

στον φιλελεύθερο λόγο της ανεκτικότητας, όπως αναπτύσσεται

στο βιβλίο της Regulating Aversion: Tolerance in the Age of Identityand Empire [Ρυθμίζοντας την αποστροφή: Η ανεκτικότητα στην

εποχή της ταυτότητας και της αυτοκρατορίας] (2004). Ως μηχανι-

σμός υποκειμενοποίησης στα συμφραζόμενα της αποικιακής, με-

τααποικιακής, φιλελεύθερης και καπιταλιστικής ιστορίας, η «ανε-

κτικότητα» δεν συνιστά ανέμελη κατάφαση της διαφοράς, αλλά

αναδιατύπωση και ρύθμιση της αποστροφής, που παράγει και επι-

τρέπει υπό όρους το απειλητικά ανοίκειο, μετατρέποντάς το σε

μια ιδιωτική, ατομική και α-πολιτική ταυτότητα ή/και διαφορά.

8


Έτσι, η Γουέντι Μπράουν ανοίγει έναν δρόμο για την κριτικήκατανόηση της αφομοιωτικής λογικής της μεταπολιτικής συνθήκης.Σε άλλο έργο της, θέτοντας το ερώτημα αν η πράξη της κριτικήςανήκει παραδειγματικά ή και αποκλειστικά στη δικαιοδοσία της εκ-κοσμικευμένης φιλελεύθερης δημοκρατίας, αποδομεί τις συμβα-τικές εννοιολογήσεις της φιλελεύθερης ορθολογικότητας και τηςδημόσιας σφαίρας, που ορίζουν και οριοθετούν το τι είναι Ευρώπη,τι είναι Δύση ή τι συνιστά κριτική και τι δημοκρατία.

Εκκινώντας από το ερώτημα πώς ασκείται και πώς διαμεσολα-βείται η λογική της κυριαρχίας στον σύγχρονο παγκοσμιοποιημένοκαι δήθεν χωρίς σύνορα κόσμο, στο βιβλίο της Walled States,Waning Sovereignty [Περιτειχισμένα κράτη, φθίνουσα κυριαρχία](2010), εξετάζει τα τείχη-σύνορα ως σημάδι μιας αμφίσημης απο-δυνάμωσης της κυριαρχίας. Καθώς τα αδιαπέραστα σύνορα επιτε-λούν μια κυριαρχία που δεν υφίσταται ως τέτοια, η περίφραξη καιαστυνόμευση των εδαφών δημιουργεί την εθνικιστική φαντασίωσηενός καθαρού, περίκλειστου και διαρκώς απειλούμενου «εμείς»στις παγκόσμιες συνθήκες εξουσίας, όπου η εξουσία του έθνους-κράτους επιμένει μέσω της αποδυνάμωσής της ενώπιον της κυ-ριαρχίας του παγκόσμιου κεφαλαίου. Όπως γράφει χαρακτηρι-στικά: «Τα τείχη του έθνους-κράτους είναι σύγχρονοι ναοί πουστεγάζουν το φάντασμα της πολιτικής κυριαρχίας». Η επισήμανσηαυτή, μάλιστα, αποκτά ιδιαίτερο νόημα σήμερα που η ασφαλής διέ-λευση των προσφύγων διακυβεύεται στα σύνορα μιας Ευρώπης-Φρούριο που υψώνει φράχτες και στρατιωτικοποιεί εθνικά σύ-νορα, καθώς εισέρχεται σε μια νέα περίοδο πολέμου κατά της τρο-μοκρατίας.

Στο πρόσφατο βιβλίο της Undoing the Demos: Neoliberalism’sStealth Revolution [Αναιρώντας τον δήμο: Η αόρατη επανάστασητου νεοφιλελευθερισμού] (2015), η Μπράουν εξετάζει τη νεοφι-λελεύθερη λογική διακυβέρνησης ως αναίρεση του δήμου: του κυ-ρίαρχου –αλλά όχι κυριαρχικού– πολιτικού σώματος της δημο-

9


κρατίας. Καθώς ο νεοφιλελευθερισμός στον ευρω-ατλαντικόκόσμο ασκείται μέσω του αποδεκατισμού δημόσιων χώρων καιυπηρεσιών, της κοινωνικο-δαρβινικής φυσικοποίησης των ανισο-τήτων, του ευτελισμού της εργασίας, της βιοπολιτικής εξοικονό-μησης της ζωής, και της εγκαθίδρυσης αυταρχικών καθεστώτωντάξης και ασφαλειοποίησης, μετατρέπει το καθετί, τον καθένα καιτην καθεμιά σε ιδιοτελές και αναλώσιμο «ανθρώπινο κεφάλαιο»,σύμφωνα με την ατομικιστική και ανταγωνιστική νόρμα του homooeconomicus.

Η προς τα πάνω αναδιανεμητική λογική και λογιστική του νεο-φιλελευθερισμού μέσω του θανάσιμου νόμου της επισφάλειας καιτης υπερχρέωσης διαβρώνει και υποθηκεύει την κοινωνική σφαίρα,τη συλλογική πολιτική συμμετοχή και τη δημοκρατία: με άλλαλόγια, όχι μόνο υπονομεύει τις δημοκρατικές κατακτήσεις, αλλάκαι υποθηκεύει τη δημοκρατία που δεν υπάρχει ακόμη, δηλαδή τηδυνατότητα για μελλοντικές διεκδικήσεις και θεσμίσεις.

Η Γουέντι Μπράουν στρέφει την προσοχή μας στο ότι ο νεο-φιλελευθερισμός, εκτός από οικονομικό σύστημα υφαρπαγής καιταξικής αναδιανομής πόρων και ισχύος προς τα πάνω και στουςλίγους, είναι και μια διάχυτη μορφή πολιτικής ορθολογικότητας,μία οικονομία σωμάτων, μία αναδιανομή ισχύος, μία κανονιστικήμηχανή διακυβέρνησης και παραγωγής κυβερνήσιμων υποκειμέ-νων. Δεν αφορά μόνο την αναδιάρθρωση της καπιταλιστικής οικο-νομίας της αγοράς, αλλά μια ευρύτερη κυβερνολογική, η οποία πε-ριλαμβάνει και μια ανακατανομή των κανονιστικών προϋποθέσεωντης πολιτικής υποκειμενικότητας. Αυτή η κυβερνολογική παράγειυποκείμενα και μορφές ιδιότητας του πολίτη μέσω της ιδιωτικο-ποίησης και της εξατομίκευσης, περιορίζοντας, έτσι, τη δυνατό-τητα (ή την αίσθηση δυνατότητας) για συλλογικό μετασχηματισμότων κοινωνικών συνθηκών.

Απέναντι σ’ αυτή τη συνθήκη εκκένωσης της αγωνιστικής πα-ρακαταθήκης και δυνατότητας της δημοκρατίας και των συναρτη-

10


μένων με αυτήν αξιών της ελευθερίας, της ισότητας και της λαϊκήςκυριαρχίας, η πολιτική φιλοσοφία της Γουέντι Μπράουν επιτελείκαι ενεργοποιεί, με ξεχωριστή διαύγεια, ανοίγματα που επιτρέπουνμια αντικαπιταλιστική και ριζοσπαστικά δημοκρατική ανασύνταξητου πολιτικού.

Σ’ ένα «μετα-ιδεολογικό» τοπίο, όπου η πολιτική τρέφεται ολο-ένα και λιγότερο με ιδέες, και ολοένα και περισσότερο με τεχνο-κρατική «ειδημοσύνη» και κομφορμιστικό ρεαλισμό, η ΓουέντιΜπράουν είναι μια δημόσια διανοούμενη που επιμένει να κρατάανοιχτή την προοπτική της κριτικής σκέψης στη σχέση της με τηνπολιτική στάση και παρέμβαση. Έχει αγωνιστεί για χρόνια ενάντιαστην ιδιωτικοποίηση της ανώτατης εκπαίδευσης και υπερασπίζε-ται με πάθος την αξίωση και την αποστολή του πανεπιστημίου ωςτόπο για την κριτική, ως διανοητική άσκηση και πολιτική δέσμευση.Οι δημόσιες παρεμβάσεις της πολύ συχνά γίνονται οδοδείκτεςσυλλογικού πολιτικού στοχασμού και σχεδιασμού.

Το γνωστό της κείμενο «Αντίσταση στην αριστερή μελαγχο-λία» [Resisting Left Μelancholy] ξανασυζητήθηκε ευρέως στονχώρο της ελληνικής αριστεράς το τελευταίο διάστημα, ιδιαίτεραμετά τη συμφωνία της 13ης Ιουλίου. Συγχέοντας την προσήλωσηστις αρχές με το άγχος μπροστά στο ενδεχόμενο αναθεώρησηςκαθιερωμένων συνηθειών, η μελαγχολική λογική μιας κάποιας αρι-στεράς εκδηλώνεται ενίοτε στην απορριπτική ή καχύποπτη στάσητης απέναντι σε κριτικές επιστημολογίες, όπως αυτή των σπουδώνφύλου, γιατί δήθεν αποπροσανατολίζουν από την προτεραιότητατης ταξικής ανάλυσης. Στο σημαντικό αυτό κείμενο, η αντίστασηστην αριστερή μελαγχολία δεν υπονοεί την άρνηση ή υποτίμησητου συλλογικού αναστοχασμού πάνω στις ήττες και απώλειές μας.Αντίθετα, αναφέρεται κριτικά στη ναρκισσιστική προσκόλληση σεμακροχρόνιες βεβαιότητες που αυτό μπορεί να καταστήσει τηναριστερά ιστορικά αναχρονιστική, δηλαδή απρόθυμη να εμπλακείστις δυνατότητες πολιτικού μετασχηματισμού στο παρόν.

11


Το έργο της Μπράουν είναι σήμερα επιτακτικά απαραίτητο γιανα επερωτήσουμε και να αναχαιτίσουμε την πολιτική ή μετα-πολι-τική ορθολογικότητα που αναιρεί τον δήμο της δημοκρατίας. Για ναμην παραδώσουμε στη λογική της εμπορευματοποίησης και τηςαναλωσιμότητας το όραμα της δημοκρατίας με τον δήμο στο επί-κεντρο. Με την ανυποχώρητη δέσμευσή της στη διαλεκτική θεω-ρίας και πράξης, η Γουέντι Μπράουν δίνει νέα οραματική πνοή στηνεπαναστατική δυναμική της δημοκρατίας και της ελευθερίας, προ-τείνοντας τίποτα λιγότερο από μια εναλλακτική δομή επιθυμίας γιατην αριστερά.

Ο τίτλος της ομιλίας της είναι: «Ο νεοφιλελευθερισμός ενάντιαστη δημοκρατία: Δέκα θέσεις». Καθηγήτρια, Γουέντι Μπράουν,αγαπητή Γουέντι, σας ευχαριστούμε θερμά που αποδεχτήκατε τηνπρόσκλησή μας να τιμήσετε με την παρουσία σας τη φετινή διά-λεξη στη μνήμη του Νίκου Πουλαντζά.

12


Ο ΝΕΟΦΙΛΕΛΕΥΘΕΡΙΣΜΟΣ ΕΝΑΝΤΙΑ ΣΤΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ:ΔΕΚΑ ΘΕΣΕΙΣ

Γουέντι Μπράουν

I.

Πάνω από σαράντα χρόνια από τότε που ο Νίκος Πουλαντζάςέγραψε το βιβλίο Πολιτική εξουσία και κοινωνικές τάξεις, εμείςαγωνιζόμαστε ξανά στο πλαίσιο της κρίσης να διαμορφώσουμε τησχέση της πολιτικής εξουσίας στον καπιταλισμό. Ωστόσο, οι δια-τάξεις για τον κάθε όρο, και οι σχέσεις τους, έχουν αλλάξει δρα-ματικά. Σε αντίθεση με τον Πουλαντζά, βρισκόμαστε αντιμέτωποιμε τον νεοφιλελεύθερο, χρηματοπιστωτικό και παγκοσμιοποιημένοκαπιταλισμό· τις μεταεθνικές πολιτικές δυνάμεις που σχηματίστη-καν και σχηματίζουν αυτά τα φαινόμενα· και με κρίσεις πρωτοφα-νείς για αυτές. Συνεπώς, ερωτήματα τα οποία έθεσε με ξεκάθαροτρόπο ο Πουλαντζάς –ποια είδη και ποιες δυναμικές της πολιτικήςεξουσίας κατεύθυναν, οδήγησαν στην αναπαραγωγή και αντικατό-πτρισαν τον καπιταλισμό– απαιτούν επικαιροποιημένη αντιμετώ-πιση.

Αλλά πρώτα, αυτή ήταν η επιστημολογική και οντολογική πρό-κληση στην οποία απαντούσε ο Πουλαντζάς: Ότι ο μαρξισμός, ηδιανοητική παράδοση μέσα στην οποία ο ίδιος είχε διαμορφωθεί,παραμελούσε, τόσο στην κριτική όσο και στην επαναστατική τουεκφορά, το ζήτημα του κράτους ειδικά και το πρόβλημα της πολι-

13


τικής εξουσίας γενικότερα. Ότι η σκέψη ήταν διαιρεμένη μεταξύτων κριτικών αναλύσεων με επίκεντρο την ικανότητα του κεφα-λαίου να δημιουργεί τον κόσμο, οι οποίες αναλύσεις σε μεγάλοβαθμό αδιαφορούσαν για την πολιτική εξουσία και των αστικώναναλύσεων της πολιτικής που σε μεγάλο βαθμό αδιαφορούσαν γιατις προσταγές του κεφαλαίου στη διαμόρφωση της κρατικής μορ-φής και διαχείρισης.

Καθώς το πρόβλημα άρχισε να γίνεται αντιληπτό κατά τη διάρ-κεια της περιόδου του Πουλαντζά, αυτό θα επικεντρωνόταν στοερώτημα για τη «σχετική αυτονομία» του κράτους, και πιο συγκε-κριμένα σχετικά με το εάν το κράτος ήταν ένα άμεσο εργαλείο τουκεφαλαίου ή μέρος της σύνθετης δομικής αναπαραγωγής του(αυτό που έγινε γνωστό ως η εργαλειακή-στρουκτουραλιστική συ-ζήτηση, της οποίας βασικοί εκπρόσωποι ήταν ο Ραλφ Μίλιμπαντκαι ο Νίκος Πουλαντζάς). Αργότερα, ο Μισέλ Φουκώ θα έστρεφετην προσοχή σε μια διαφορετική διάσταση του προβλήματος, τοοποίο ονόμασε απουσία μιας σοσιαλιστικής πολιτικής ορθολογι-κότητας, δηλαδή την έλλειψη μιας διακριτής μορφής πολιτικούλόγου –αλλά και θεσμών που θα εγκαθιδρύονταν σύμφωνα μεαυτόν– μέσα από τον οποίο η σοσιαλιστική κοινωνία θα μπορούσενα κυβερνηθεί. Αυτή η έλλειψη, την οποία ο Φουκώ ονόμασε «πο-λιτική, όχι κειμενική απουσία», είχε ως αποτέλεσμα τα σοσιαλι-στικά κράτη κατά τον 20ό αιώνα να κυβερνώνται από ορθολογικό-τητες, τις οποίες είχαν δανειστεί από τον φιλελευθερισμό, τον δε-σποτισμό, την αστυνόμευση και στην πιο σκοτεινή τους εκδοχήαπό τον φασισμό.

Τις τελευταίες δεκαετίες, ένα φάσμα πολιτικών φιλοσόφων,όπως ο Λακλάου και η Μουφ, ο Μπαλιμπάρ, ο Νέγκρι, ο Ρανσιέρ,ο Γουόλιν, κ.ά. έχει προσεγγίσει το πρόβλημα του πολιτικού σεσχέση με τον καπιταλισμό. Κατά παράδοξο όμως τρόπο, είναι οίδιος ο νεοφιλελευθερισμός που έχει με τον πιο δραματικό τρόποφέρει στο προσκήνιο το ερώτημα για το πώς το κεφάλαιο

14


(ανα)διοργανώνεται, ελίσσεται, διασώζεται, και πάνω απ’ όλα με-τασχηματίζεται από το κράτος και τις μεταεθνικές πολιτικές δυνά-μεις. Το παράδοξο; Ιδεολογικά, η νεοφιλελεύθερη εμμονή ήταν τολιγότερο κράτος, όχι το περισσότερο: «στη θέση όπου βρισκότανκάποτε το πολιτικό, θα πρέπει να βρεθούν οι αγορές». Βέβαια,αυτό το ιδεολογικό παιχνίδι φτάνει στο τέλος του, ιδίως λόγω τηςδημοσιονομικής κατάρρευσης το 2008 και των συνεχιζόμενων κρί-σεων που αυτή εξαπέλυσε. Μετά το 2008, δεν υπάρχει καμία αμ-φιβολία: η πολιτική εξουσία όχι μόνο παραδόθηκε, αλλά είναι έναςμόνιμος συγκυβερνήτης της ταχείας μηχανής του απορρυθμισμέ-νου κεφαλαίου.

Αλλά τι ακριβώς σημαίνει αυτό; Το πολιτικό δεν είναι ένα απλόισοδύναμο ή συμπληρωματικό του κεφαλαίου: περιλαμβάνει τονντεσιζιονισμό, το μονοπώλιο ισχύος (αστυνομία και στρατό), τοδίκαιο, τη βιοπολιτική διαχείριση και, όπως ο Φουκώ μας υπενθυ-μίζει με ιδιαιτέρως εμφατικό τρόπο, τη διακυβέρνηση σύμφωνα μετις κανονιστικές επιταγές του ορθού λόγου για την οργάνωση τωνυποκειμένων, των κοινωνικών σχέσεων και της κοινής λογικής. Δενέχουμε μια τέτοιου είδους θεωρία: ο μαρξισμός δεν την παρείχελόγω της προτεραιότητας που απέδιδε στην παραγωγή. Ο φιλε-λευθερισμός δεν παρείχε μια τέτοια θεωρία λόγω του φετιχισμούτου δικαίου και της βαθιά αποκήρυξης των περισσότερων μορφώνπολιτικής και κοινωνικής εξουσίας. Οι αλλεργίες του Φουκώ στονμαρξισμό τον εμπόδισαν να στρέψει τη σπινθηροβόλα σκέψη τουστον καπιταλισμό. Και η χαμπερμασιανή στροφή στις καντιανέςαρχές απομάκρυνε τη Σχολή της Φρανκφούρτης από τη θεωρίατης εξουσίας. Έτσι, δεν έχουμε τίποτα αιχμηρό με το οποίο νασκαλίσουμε το έδαφος του παρόντος μας.

Σε αυτό το σημείο, δεν θα προσποιηθώ ότι αναπληρώνω κάτιαπό όλα αυτά. Αυτή η διάλεξη δεν στοχεύει σε μια συνολική θεω-ρία του πολιτικού ή της πολιτικής εξουσίας σε σχέση με τον καπι-ταλισμό ή τον νεοφιλελευθερισμό. Ωστόσο, το πρόβλημα που

15


μόλις ανέπτυξα πλαισιώνει το τι κάνω αυτό το απόγευμα, το οποίοσχετίζεται με τον προβληματισμό αναφορικά με τους διαφορετι-κούς τρόπους μέσω των οποίων η πολιτική εξουσία, η οποία ταυ-τοχρόνως γεννήθηκε από και ενορχήστρωσε τον νεοφιλελευθερι-σμό, επιτίθεται σε δημοκρατικές αρχές, πρακτικές, επιθυμίες καιφαντασιακά. Επίσης, θέτει το πλαίσιο και στο ακόλουθο ερώτημα:ο νεοφιλελευθερισμός προέρχεται από τον ανταγωνισμό απέναντιστις δημοκρατικές κοινωνικές διανομές και στην εξουσία τουδήμου – τι πολιτικούς σχηματισμούς τοποθετεί στη θέση της δη-μοκρατίας;

II.

Εάν υπάρχει ευρεία κριτική συναίνεση για το γεγονός ότι ο νεοφι-λελευθερισμός υπονομεύει τη δημοκρατία, μια τέτοια συναίνεσηδεν επικρατεί σχετικά με το τι επιτελεί αυτή η υπονόμευση τόσογιατί οι επικριτές έχουν διαφορετικές εκτιμήσεις για τις θεμελιώ-δεις εξουσίες της δημοκρατίας και του νεοφιλελευθερισμού όσοκαι γιατί ο νεοφιλελευθερισμός περιλαμβάνει πάνω από μία αντι-δημοκρατική δύναμη. Οι καθημερινές οικονομικές πολιτικές τουκαταργούν τους δημοκρατικούς κοινωνικο-οικονομικούς στόχους·η ορθολογικότητα της διακυβέρνησής του εκτοπίζει τις δημοκρα-τικές αξίες· η νομολογία του ανακατασκευάζει το δημοκρατικό συ-νταγματικό δίκαιο· οι μετρήσεις αξιών του διαλύουν την εκπαίδευσηστη σχέση της με τη δημοκρατική ιδιότητα του πολίτη· οι πολιτικέςαξιώσεις του παρακάμπτουν τη λαϊκή κυριαρχία αναφορικά με τουςευάλωτους πληθυσμούς· η διακήρυξή του για το δίκαιο της αγοράςαναιρεί και ακυρώνει τις δημοκρατικές προσδοκίες.

Σε αυτή τη διάλεξη, θα προσπαθήσω να συγκεντρώσω διαφο-ρετικές θεωρήσεις της νεοφιλελεύθερης απο-δημοκρατικοποίη-σης, όχι με σκοπό να τις συνθέσω ή να τις εναρμονίσω, αλλά για

16


να δω τι μπορεί να πυροδοτηθεί από αυτή τη συγκέντρωση. Ούτεπροτείνω να βρούμε την καλύτερη ενιαία θεωρία ούτε να σφυρη-λατήσουμε μια νέα θεωρία. Γιατί; Πρώτον, οι εξουσίες που επιση-μαίνονται από αυτές τις θεωρήσεις δεν προκύπτουν όλες παντούή με τον ίδιο τρόπο. Για παράδειγμα, η πολιτική υποτέλεια που δη-μιουργείται από την αδυναμία αποπληρωμής του δημόσιου χρέ-ους βαραίνει κυρίως τις ασθενέστερες, τις φτωχότερες χώρες πουυφίστανται τις επιταγές της λιτότητας και τη διαρθρωτική προ-σαρμογή. Ωστόσο, η πλουτοκρατία γίνεται πιο αισθητή εκεί όπουυπάρχει νομικά αχαλίνωτη πρόσβαση στην πολιτική εξουσία απότον συγκεντρωμένο πλούτο, για παράδειγμα στις ΗΠΑ. Ο αντιδη-μοκρατικός μετασχηματισμός της εκπαίδευσης από τις νεοφιλε-λεύθερες αρχές ανθεί εκεί όπου η νεοφιλελεύθερη διακυβέρνησηδιαποτίζει με πιο διεξοδικό τρόπο τους κοινωνικούς θεσμούς, γιαπαράδειγμα, στο Ηνωμένο Βασίλειο. Η Κίνα αποτελεί χαρακτηρι-στικό παράδειγμα νεοφιλελευθεροποίησης που αγνοεί μια ολό-κληρη ιστορία προβληματισμών για τη δημοκρατική νομιμότητα,ενώ η ΕΕ προμηνύει το μέλλον των μεταεθνικών αστερισμών πουμπορεί να εκτρέψουν μια τέτοια ιστορία. Εντούτοις, φαινόμενα ταοποία σήμερα βρίσκονται κάπου στον μακρινό ορίζοντα, θα μπο-ρούσαν σύντομα να φτάσουν στις ακτές μας. Επίσης, οι ακραίεςπεριπτώσεις μπορεί να αποτελέσουν παράθυρα για ανεπαίσθητεςκαι πανταχού παρούσες εξελίξεις με ευρύτατη εφαρμογή.

Ο δεύτερος λόγος για την αποφυγή μιας ενιαίας θεωρίας τηςνεοφιλελεύθερης απο-δημοκρατικοποίησης είναι ότι ο νεοφιλε-λευθερισμός δεν είναι ένα ενοποιημένο σχέδιο, αλλά ένα ευρύ σύ-νολο δυνάμεων που επιτίθενται στη δημοκρατία με περισσότερουςαπό έναν τρόπους. Υπάρχει η οικονομικοποίηση: η υποταγή τωνμέχρι τώρα μη-οικονομικοποιημένων σφαιρών στις σύγχρονες(χρηματιστικοποιημένες) μετρήσεις της αγοράς που κάνει τους πο-λιτικούς ηγέτες και τους προέδρους των πανεπιστημίων να σκέ-φτονται και να ακούγονται ολοένα και περισσότερο σαν ανώτατα

17


διευθυντικά στελέχη και ευνουχίζει την ιδιότητα του πολίτη, καθώςγινόμαστε ολοένα και περισσότερο απασχολημένοι με τους αριθ-μούς στο πεδίο της καθημερινής ζωής στο κοινωνικό, το σωμα-τικό, το χρηματοπιστωτικό, το εκπαιδευτικό, το επαγγελματικό,κ.ά. Στη συνέχεια, υπάρχει η ιδιωτικοποίηση και η φιλελευθερο-ποίηση της αγοράς που εντείνει την κοινωνικο-οικονομική ανισό-τητα σπάζοντας το μεταπολεμικό σοσιαλδημοκρατικό συμβόλαιο.Αλλά οι αγορές δεν είναι ομοιόμορφα φιλελευθεροποιημένες· μάλ-λον υπάρχουν πάντα αποφάσεις σχετικά με το ποιος ή τι υπόκει-ται στην πειθαρχία της αγοράς και με τι όρους, όπως για παρά-δειγμα οι υπερχρεωμένοι ιδιοκτήτες και οι συνταξιούχοι, αλλά όχιοι τράπεζες στον απόηχο της κατάρρευσης το 2008. Καθώς η πο-λιτική εξουσία αποκρίνεται στις δύσκολες συνθήκες και στα συμ-φέροντα του μεγάλου κεφαλαίου, κυρίως του χρηματοπιστωτικού,ο πολιτικός ντεσιζιονισμός γίνεται τόσο σημαντικός για τη δημι-ουρ γία του νεοφιλελεύθερου κόσμου όσο η οικονομικοποίηση καιη απορρύθμιση. Και η ίδια η πολιτική εξουσία ενσαρκώνει ποικι-λοτρόπως τη νεοφιλελεύθερη πολιτική μέσω των αγορών, στηρίζειτις αγορές, συμμορφώνεται με τις αγορές και υποκύπτει στηγλώσσα της αγοράς· αυτά όμως δεν είναι αφομοιώσιμα το ένα απότο άλλο.

Έτσι, έχουμε ήδη μπροστά μας ένα ποικιλόμορφο φάσμα εξου-σιών: τις αγορές, το κεφάλαιο, μια μορφή έλλογης διακυβέρνησης,την πολιτική και το δίκαιο. Δυνητικά σε συνέργεια αυτές οι εξου-σίες δεν είναι ούτε ταυτόσημες ούτε πάντα συγκλίνουσες. Μερικέςφορές η νεοφιλελεύθερη ορθολογικότητα αναιρεί τον δήμο μεπρακτικές καθημερινής διακυβέρνησης. Άλλες φορές, η πολιτικήεξουσία βρυχάται, κεφάλια σπάνε, οι ζωές που είναι ήδη επισφα-λείς καθηλώνονται ή ξεριζώνονται.

Θα ήθελα να προσθέσω μια τελευταία προειδοποίηση: Κατάτην αξιοποίηση των διαφορετικών κριτικών παραδόσεων για τηνανάδειξη των απο-δημοκρατικοποιητικών δυνάμεων του νεοφιλε-

18


λευθερισμού, θα αντιμετωπίσουμε διαφορετικές σημασίες τόσοτου νεοφιλελευθερισμού όσο και της δημοκρατίας. Πιο συγκεκρι-μένα, η δημοκρατία ενδέχεται να είναι φιλελεύθερη, σοσιαλδημο-κρατική, ρεπουμπλικανική ή ριζοσπαστική. Ενδέχεται να δίνει έμ-φαση στην εκπροσώπηση, τη νομοθετική ανεξαρτησία, την πολι-τική κυριαρχία, τους ελέγχους και τις ισορροπίες, τη λαϊκή βού-ληση και συμμετοχή, τα δικαιώματα ή την κοινωνική ισότητα. Έναςασταθής όρος και μια ασταθής πρακτική ακόμα και στην εποχήμας, αυτή η ποικιλία, μακριά από το να εκφράζει εννοιολογική σύγ-χυση, ανταποκρίνεται στο παγκόσμιο παιχνίδι και στα διαφορετικάαντιδημοκρατικά χαρακτηριστικά του νεοφιλελευθερισμού. Χρει-άζεται να το επισημάνουμε αυτό παρά να το επιλύσουμε.

III.

1. Ο νεοφιλελευθερισμός είχε σαφή στόχο τη σοσιαλδημοκρατία(Στρέεκ, Χάρβεϊ)

Έχουμε ως σημείο εκκίνησης μια θέση του Βόλφγκανγκ Στρέεκ,ενός γερμανού θεωρητικού της κοινωνικής θεωρίας για τον οποίοο νεοφιλελευθερισμός αποτελούσε μια άμεση επίθεση στο συμ-βόλαιο της σοσιαλδημοκρατίας, το οποίο επιβλήθηκε μετά τονΔεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, μια επίθεση που απαιτούσε το κε-φάλαιο και υλοποιούσαν οι κυβερνήσεις. Στα τέλη της δεκαετίαςτου 1960, ο Στρέεκ υποστηρίζει ότι το κεφάλαιο ξεκινά μια διαρκήεξέγερση εναντίον του «δημοκρατικοποιημένου καπιταλισμού»,όπως ονομάζεται ο μεταπολεμικός διακανονισμός λόγω των ου-σιαστικών παραχωρήσεων του κεφαλαίου στα εργασιακά και τοκοινωνικό κράτος. Αντιμέτωπο με μια σειρά από προκλήσεις γιατην κερδοφορία, το κεφάλαιο επιδίωξε να καταργήσει τους κρατι-κούς περιορισμούς για τη συσσώρευση (προοδευτικοί φόροι,

19


υγεία, ασφάλεια και άλλες ρυθμίσεις, περιορισμοί στην κίνηση κε-φαλαίων, κρατικές βιομηχανίες) και να απαλλαγεί από τις δικές τουκοινωνικές υποχρεώσεις, κυρίως τους μισθούς που είναι αντικεί-μενο διαπραγμάτευσης με τα συνδικάτα, τα επιδόματα και τηνασφάλεια της απασχόλησης. Η παγκοσμιοποίηση ενδυνάμωσε τοχέρι του κεφαλαίου: Εάν τα κράτη δεν μείωναν τους περιορισμούςστη συσσώρευση και τα συνδικάτα δεν υποχωρούσαν, η φυγή κε-φαλαίου θα ήταν –και συχνά ήταν– το αποτέλεσμα.

Οι επακόλουθες κυβερνητικές πολιτικές ενεργοποιήθηκαν μεέναν τρόπο που μετέθετε τόσο μια κρίση δημοκρατικής νομιμο-ποίησης όσο και μια κρίση του καπιταλισμού. Ο Στρέεκ υποστή-ριξε ότι τα κράτη «αγόρασαν χρόνο» και για τις δυο κρίσεις «δη-μιουργώντας μια μαζική υποταγή στο νεοφιλελεύθερο κοινωνικόσχέδιο μεταμφιεσμένο ως ένα σχέδιο κατανάλωσης, αρχικά μέσωτου πληθωρισμού της προσφοράς χρήματος, στη συνέχεια μέσωμιας συσσώρευσης δημόσιου χρέους και τελικά μέσω γενναιόδω-ρων πιστώσεων σε ιδιωτικά νοικοκυριά». Ερχόμενες αντιμέτωπεςπρόσωπο με πρόσωπο με τον καπιταλισμό, αυτές οι στρατηγικέςτελικά εξαντλούνται, δεδομένου ότι υπονόμευσαν την απασχόλησηκαι την ανάπτυξη και δημιούργησαν μια τραπεζική κρίση και μιακρατική δημοσιονομική κρίση μαζί με μια κρίση στην «πραγματικήοικονομία». Αλλά η ζημιά είχε γίνει: ο μεταπολεμικός «καταναγκα-στικός γάμος» του καπιταλισμού με τη δημοκρατία –σοσιαλδημο-κρατία ή κεϋνσιανή δημοκρατία– διαλύθηκε επιτυχώς μέσω μιαςσταθερής «χειραφέτησης της καπιταλιστικής οικονομίας από τηδημοκρατική παρέμβαση» και «απομόνωσης της οικονομίας από τημαζική δημοκρατία» (νεο-χαγιεκισμός). Αυτός «ο χωρισμός τηςδημοκρατίας από τον καπιταλισμό μέσω του χωρισμού της οικο-νομίας από τη δημοκρατία» ακυρώνει τις δημοκρατικές υποσχέ-σεις για ισότητα, δικαιοσύνη και ευκαιρίες, υποβαθμίζοντας τη δη-μοκρατία σε «έναν συνδυασμό του κράτους δικαίου και της δη-μόσιας ψυχαγωγίας». Η κωδικοποίηση του Στρέεκ για αυτή τη δια-

20


δικασία είναι «ο απο-δημοκρατικοποιημένος καπιταλισμός μέσωτης απο-οικονομικοποίησης της δημοκρατίας», το οποίο σημαίνειότι η δημοκρατία απομακρύνθηκε σε επίπεδο νοήματος και νομι-μότητας από τις οικονομικές εξουσίες και το πεδίο της κατανο-μής. Υπάρχει μια επιπλέον επιδείνωση: καθώς η χρηματιστικοποί-ηση ολοένα περισσότερο υποτάσσει τα εθνικά συμφέροντα στασυμφέροντα των ομολογιούχων και την αυτοδιάθεση στις χρημα-τοπιστωτικές αγορές, αυτό που θα αποτελούσε ή θα έπρεπε ναείναι μια κρίση για τη δημοκρατία δεν πραγματώθηκε, διότι η δη-μοκρατία είναι ήδη τόσο αποδυναμωμένη και εξασθενημένη.

Συνεπώς, ιδού η πρώτη θέση: Το κεφάλαιο κινητοποιεί ή εκβιά-ζει το κράτος για να κατεδαφίσει τη σοσιαλδημοκρατία ή τον «δη-μοκρατικοποιημένο καπιταλισμό».

2. Ο νεοφιλελευθερισμός αναιρεί τη δημοκρατία μέσω της οικο-νομικοποίησης (Μπράουν)

Το επιχείρημά μου στο βιβλίο Undoing the Demos [Αναιρώνταςτον δήμο], ότι ο νεοφιλελευθερισμός υπονομεύει τη δημοκρατίαμέσω της οικονομικοποίησής της, αρχικά ηχεί ως το ακριβώς αντί-θετο σε σχέση με την επιμονή του Στρέεκ ότι ο νεοφιλελευθερι-σμός απο-οικονομικοποιεί τη δημοκρατία. Αλλά ο Στρέεκ και εγώεννοούμε κάτι διαφορετικό όταν αναφερόμαστε στην οικονομικο-ποίηση και τη δημοκρατία. Για τον Στρέεκ, η δικαιοσύνη της αγο-ράς αντικαθιστά την κοινωνική δικαιοσύνη καθώς ο καπιταλισμόςαποσπάται από τις δημοκρατικές κοινωνικές διεκδικήσεις. Αυτόείναι, σίγουρα, σωστό. Αλλά το επιχείρημά μου είναι ότι, επιπρο-σθέτως, η νεοφιλελεύθερη οικονομικοποίηση, όχι απλώς η ιδιωτι-κοποίηση, κάθε σφαίρας και δραστηριότητας, συμπεριλαμβανομέ-νης της πολιτικής ζωής, καταστρέφει συστατικά στοιχεία της δη-μοκρατίας – το νόημα και την πρακτική της ισότητας, την ελευθε-ρία και την ιδιότητα του πολίτη. Καθώς τα μετατοπίζει από ένα πο-

21


λιτικό σε ένα οικονομικό πεδίο, τους στερεί επίσης οποιαδήποτεσχέση με τη λαϊκή κυριαρχία. Η οικονομικοποίηση όχι μόνο υπά-γει στην αγορά τα πραγματικά θεσμικά όργανα και τις πρακτικέςτης δημοκρατίας, αλλά ξαναγράφει τη σημειολογία της.

Και εδώ παρουσιάζεται ο τρόπος με τον οποίο συμβαίνει αυτό:Για τους προπολεμικούς και μεταπολεμικούς ευρωπαίους νεοφιλε-λεύθερους (τον φον Μίζες, τον Χάγιεκ και τους ορντοφιλελεύθε-ρους), η οικονομική συμπεριφορά (ανεμπόδιστη, συμφέρουσα καιανταγωνιστική), αντί να περιορίζεται στην παραγωγή και την ανταλ-λαγή, οργανώνει με κατάλληλο τρόπο όλα τα χαρακτηριστικά τηςανθρώπινης κοινωνίας για να αποφέρει ό,τι υπόσχονται οι ανταγω-νιστικές αγορές – ελευθερία, αυθόρμητη τάξη, δημιουργικότητα καιεξέλιξη. Αλλά η οικονομικοποίηση δεν είναι ταυτόσημη με τη νομι-σματοποίηση ή ακόμα και με την υπαγωγή στην αγορά: Μάλλονπρόκειται για μια μορφή ορθού λόγου που δίνει ζωή στη διακυ-βέρνηση με στόχο την παραγωγή όλων των τομέων και της συμπε-ριφοράς σύμφωνα με ένα οικονομικό μοντέλο. Πρόκειται για ένακαλούπι του κόσμου και των πάντων μέσω οικονομικών μοντέλωνκαι μετρήσεων. Με αυτόν τον τρόπο γινόμαστε νεοφιλελεύθεραυποκείμενα, όχι απλώς υποκείμενα του νεοφιλελευθερισμού.

Εκείνο που είναι σημαντικό για την ανάλυσή μας εδώ είναιαυτός ο μετασχηματισμός της ορθολογικότητας του νοήματος καιτης πρακτικής της δημοκρατίας από μια κατάσταση λαϊκής κυ-ριαρχίας που εξασφαλίζεται μέσω των εγγυήσεων της πολιτικήςισότητας, των δικαιωμάτων και της εκπροσώπησης των πολιτών σεμια κατάσταση ανθρώπινου κεφαλαίου ατομικής ευθύνης όπου απότη μια πλευρά η ιδιότητα του πολίτη είναι υποβαθμισμένη στην αυ-τοφροντίδα και από την άλλη πλευρά στην επιδίωξη πολιτικών στό-χων μέσω της συμπεριφοράς της αγοράς. Περισσότερο από το νααντικαθιστούν την κοινωνική και πολιτική δικαιοσύνη με τη δικαιο-σύνη της αγοράς (η θέση του Στρέεκ), οι όροι και οι πρακτικές τηςδημοκρατίας αναμορφοποιούνται από τη νεοφιλελεύθερη ορθο-

22


λογικότητα: Η ισότητα και η ελευθερία αναφέρονται μόνο στο ανε-μπόδιστο δικαίωμα για ανταγωνισμό, η ιδιότητα του πολίτη υπο-βαθμίζεται σε υπευθυνότητα για την αύξηση της αξίας του ανθρώ-πινου κεφαλαίου και η λαϊκή κυριαρχία θεωρείται άνευ σημασίας.Καθώς η πόλις διαλύεται μέσα στην αγορά, ο δήμος είναι αποσυ-ντεθειμένος σε ανθρώπινα κεφάλαια. Το κράτος καθίσταται κατάτο ένα ήμισυ διαχειριστής αμοιβαίων κεφαλαίων αντιστάθμισης κιν-δύνου και κατά το άλλο ήμισυ συντηρητής αυτής της οικονομίαςκαι αποτιμάται από την επιτυχία του σε αυτούς τους τομείς, όχιαπό την θέσπιση δημοκρατικών κοινωνικών και πολιτικών αρχών.Από αυτή την αναλυτική σκοπιά, το «δημοκρατικό έλλειμμα» τηςΕΕ είναι ενδημικό, και όχι απλώς ένα ατύχημα, των νεοφιλελεύθε-ρων αρχών πάνω στις οποίες οικοδομήθηκε.

Τώρα, θα πρέπει να είναι σαφές σε τι διαφέρει η θέση τουΣτρέεκ από τη δική μου τόσο ως προς τη φύση των νεοφιλελεύ-θερων εξουσιών που επιτίθενται στη δημοκρατία όσο και ως προςτον τόπο αυτής της επίθεσης. Ο Στρέεκ δίνει έμφαση στην κινη-τοποίηση των πολιτικών εξουσιών από το κεφάλαιο με στόχο τηνκατάργηση των σοσιαλδημοκρατικών προσδοκιών και θεσμών· τοκεφάλαιο παίρνει όλες τις αποφάσεις και το κράτος τις υλοποιεί(αν και με αδέξιο τρόπο) για να διαλύσει τον κεϋνσιανό καπιταλι-σμό. Εγώ δίνω έμφαση στην ύπαρξη μιας νεοφιλελεύθερης ορθο-λογικότητας της διακυβέρνησης –μια μορφή του ορθού λόγου γιατην οργάνωση των πεδίων και για τη διακυβέρνηση των υποκειμέ-νων– που μετασχηματίζει τους δημοκρατικούς πολιτικούς θε-σμούς, τις πρακτικές, τους νόμους και τα υποκείμενα. Αυτή η ορ-θολογικότητα ασφαλώς και εξυπηρετεί το κεφάλαιο και νομιμο-ποιεί κρατικές δράσεις για λογαριασμό του κεφαλαίου, συμπερι-λαμβανομένου και του αποδιαρθρωμένου κοινωνικού κράτους.Αλλά η αναίρεση της δημοκρατίας εκ μέρους της υπερβαίνει αυτήτην υπηρεσία και τη νομιμοποίηση, καθώς οικοδομεί την κοινωνία,τους θεσμούς, τα υποκείμενα και την ίδια την ιδέα της δημοκρα-

23


τίας με τους όρους της αγοράς, μια κατασκευή στην οποία οι δη-μοκρατικοί θεσμοί, οι πρακτικές και τα φαντασιακά δεν μπορούννα επιβιώσουν. Αυτό το σημείο θα γίνει πιο σαφές στις διάφορεςθέσεις που θα ακολουθήσουν, κάθε μια από τις οποίες είναι μιαδιάσταση αυτής της αναίρεσης. Θα αντιμετωπίσω καθεμία πολύσυνοπτικά προτού στραφώ σε κάπως διαφορετικές όψεις του προ-βλήματός μας.

3. Η ελευθερία αντικαθιστά την ισότητα (Στρέεκ, Μπράουν, Γουό-λιν)

Ενώ όλες οι δημοκρατίες –αρχαία και σύγχρονη, φιλελεύθερη, ρι-ζοσπαστική και ρεπουμπλικανική– περιλαμβάνουν κάποιο βαθμόελευθερίας και ισότητας, αυτές όχι μόνο εξισορροπούνται μεταξύτους με διαφορετικούς τρόπους αλλά και διαφοροποιούνται εσω-τερικά. Η δημοκρατική ατομική ελευθερία μπορεί να ερμηνευτείκυρίως ως ένα δικαίωμα στην ιδιοτέλεια ή ως ένα βασικό συστατικότης πολιτικής συμμετοχής και της λαϊκής κυριαρχίας. Η ισότηταμπορεί να αναφέρεται μόνο στα δικαιώματα και στη σχέση με τοννόμο ή να έχει μια κοινωνικο-οικονομική πτυχή· μπορεί να είναιένα επίσημο νομικό καθεστώς ή να είναι χειροπιαστά ουσιώδης.

Ως εκ τούτου, η πολιτική ισότητα είναι η πρώτη αρχή της δη-μοκρατίας. Μόνο εάν οι άνθρωποι μοιράζονται την ισότιμη πρό-σβαση στην πολιτική εξουσία μπορεί να ειπωθεί ότι υπάρχει ηδημο-κρατία, η εξουσία από το λαό. Και πάλι, αυτή η πρόσβασημπορεί να κυμαίνεται από την επιλογή εκπροσώπων (Λοκ) στηνπολιτική διαβούλευση (Τοκβίλ), στην άμεση συμμετοχή στη γενικήβούληση (Ρουσσώ), στην ύπαρξη «εκ περιτροπής αρχόντων καιαρχόμενων» (Αριστοτέλης). Βεβαίως, όλες οι μορφές πολιτικήςισότητας παραμείνουν στο επίπεδο της επιθυμίας, περιορισμένεςαπό τους εκάστοτε διαφορετικούς βαθμούς γνώσης, δεξιότητας,χαρίσματος, και φιλοδοξίας ακόμα και στις μη διεφθαρμένες δη-

24


μοκρατίες. Η απόλυτη πολιτική ισότητα είναι χίμαιρα. Αλλά η καλ-λιέργεια της αξίας της πολιτικής ισότητας είναι το σημάδι ότι η ίδιαη δημοκρατία καλλιεργείται. Αυτή η αξία υποβαθμίζεται από τοννεοφιλελευθερισμό, όχι απλώς επιτρέποντας στις αγορές να επε-λαύνουν και να καταλύουν τη δημοκρατία, όχι απλώς αναθέτονταςτη διαχείριση των μοχλών της πολιτικής εξουσίας στον επιχειρη-ματικό πλούτο, αλλά προσαρμόζοντας τη δημοκρατία στο μοντέλοτης αγοράς.

Η ισότητα δεν έχει καμία θέση στις αγορές στις οποίες υπάρ-χουν νικητές και χαμένοι, κεφάλαιο και εργασία, υψηλές και χαμη-λές αξιολογήσεις. Κατά αυτόν τον τρόπο, όταν οι αγορές γίνουν τομοντέλο της δημοκρατίας, η πολιτική ισότητα είναι το πρώτο θύμα.Πουθενά αλλού αυτό δεν είναι πιο δραματικό απ’ ό,τι στις ΗΠΑ,όπου τρεις δεκαετίες αποφάσεων του Ανώτατου Δικαστηρίου δενγκρέμισαν απλώς το φράγμα μεταξύ αγορών και πολιτικής, αλλάέχουν μετατρέψει την ίδια τη δημοκρατία σε έναν χώρο της αγο-ράς. Το αποτέλεσμα ήταν η σταθερή διάβρωση των ρυθμίσεωνπου προορίζονταν για τη διασφάλιση της ισότιμης πολιτικής εκ-προσώπησης και συμμετοχής, και η ασύδοτη εξουσία του κεφα-λαίου στο πολιτικό πεδίο με τρόπους που καθυποτάσσουν τηνκοινή ιδιότητα του πολίτη και εξαγοράζουν νομοθεσία.

Συνεπώς, η τρίτη θέση αφορά το γεγονός ότι ο νεοφιλελευθε-ρισμός επιτίθεται στην πιο θεμελιώδη αρχή της δημοκρατίας, τηνπολιτική ισότητα.

4. Ο νεοφιλελευθερισμός επιτίθεται στην αξία της γενικής βούλη-σης, βάλλοντας στην καρδιά της δημοκρατίας

Η νεοφιλελεύθερη σκέψη και στις δυο πλευρές του Ατλαντικούόρισε τις αγορές ως παντοιοτρόπως ανώτερες από τη δημοκρατικήβούληση στα επίπεδα της οργάνωσης της συλλογικής ζωής και τηςεξασφάλισης των ανθρώπινων αναγκών: Για τον Φρίντμαν, τον Χά-

25


γιεκ και τον Όικεν, οι αγορές είναι απλώς πιο ελεύθερες, πιο απο-δοτικές, πιο δημιουργικές και λιγότερο ευάλωτες στα μπλοκ εξου-σιών και διαφθοράς. Το κράτος είναι αναγκαίο για να οργανώνεικαι να υποστηρίζει τον ανταγωνισμό, να προστατεύει τα βασικά δι-καιώματα, και να παρέχει εθνική ασφάλεια – αλλά η δημοκρατικήβούληση δεν είναι ποτέ αναγκαία. Είναι το λάθος εργαλείο για τηναντιμετώπιση των τεχνικών πολιτικών προβλημάτων και αναπό-φευκτα στοχεύει στη διαταραχή των επιδόσεων της αγοράς. Αυτήη άποψη ενθαρρύνει τόσο μια νέα νόρμα για τη δικαιοδοσία τουκράτους (ο σκοπός της είναι να υποστηρίζει τις αγορές, όχι να εκ-προσωπεί το λαό) όσο και ένα νέο ενθουσιασμό για την τεχνο-κρατική εξουσία, καθώς και μια υπερκαθορισμένη εχθρότητα προςτη δημοκρατία ως πολιτική μορφή. Η δημοκρατία αντιπροσωπεύειτα βαρίδια του κολεκτιβισμού, του παρεμβατισμού, του πλειοψη-φισμού, της αναδιανομής, του σχεδιασμού, των γενικών κανόνωνή εντολών και της διοικητικής γραφειοκρατίας. Αντιθέτως, οι αγο-ρές αντιπροσωπεύουν την ελαφρότητα της ατομικής επιλογής καιτης ευδοκίμησης, του ανταγωνισμού, της δημιουργικότητας, τηςτεχνογνωσίας και της αυθόρμητης ευταξίας.

Είναι σχετικά εύκολο να αντιληφθούμε τον τρόπο με τον οποίοη αρχή της υπεροχής της αγοράς θέτει υπό αμφισβήτηση δημόσιεςπαροχές, δημόσια αγαθά και μια δημόσια σφαίρα για τη λήψη απο-φάσεων σχετικά με τους κοινούς σκοπούς. Αλλά επιτίθεται επίσηςστη βασική ιδέα της δημοκρατίας σύμφωνα με την οποία οι άν-θρωποι θα έπρεπε να κυβερνούν τους εαυτούς τους, θα έπρεπε ναείναι κυρίαρχοι ως λαός και από κοινού να καθορίζουν την πορείατους. Η αντιπαράθεση των αγορών στους ανθρώπους ως αυτο-κυ-ρίαρχους (και όχι ως υπέρτερους του κοινωνικού σχεδιασμού)προωθεί μια θεμελιώδη εχθρότητα απέναντι στο ίδιο το πολιτικόπεδίο πάνω στο οποίο στηρίζεται η δημοκρατία.

Συνεπώς, να και η τέταρτη θέση: Ο νεοφιλελευθερισμός φέρ-νει σε αντιπαράθεση τη δημοκρατική λήψη αποφάσεων και διακυ-

26


βέρνηση με την απελευθέρωση των αγορών και των κρατών που τιςυπηρετούν.

5. Ο νεοφιλελευθερισμός υποτιμά και κατευνάζει την ιδιότητα τουπολίτη (Γουόλιν, κ.ά.)

Η δημοκρατική ιδιότητα του πολίτη είναι θύμα αυτής της επίθεσηςστο πολιτικό, της κατίσχυσης των αγορών, της ιδιωτικοποιημένηςανώτατης εκπαίδευσης και της αμείλικτης οικονομικοποίησης τουυποκειμένου από τη νεοφιλελεύθερη ορθολογικότητα. Μέσα απόαυτόν τον συνδυασμό δυνάμεων, η δημοκρατική ιδιότητα του πο-λίτη ατροφεί και απαξιώνεται. Κατευνάζεται από τους λόγους τουκαταναλωτισμού και των επενδύσεων που αποθαρρύνουν τηνενεργό συμμετοχή στη δημόσια ζωή και από λόγους περί διακυ-βέρνησης που διατυπώνουν πολιτικά προβλήματα με τεχνικούςόρους και μέμφονται όλες τις πολιτικές ως ιδεολογία. Κατευνάζε-ται επίσης από αυτό που ο Σέλντον Γουόλιν αποκαλεί εκλογές υπότο καθεστώς ελέγχου, όπου, όπως σημειώνει, η ορολογία «οι πο-λίτες» έχει με αποκαλυπτικό τρόπο δώσει τη θέση της σε αυτή«του εκλογικού σώματος» που συστηματικά γίνεται υποκείμενοδημοσκοπήσεων, στοχοποιείται εμπορικά, υποδιαιρείται, χειρα-γωγείται, καθησυχάζεται, πείθεται…οτιδήποτε εκτός από το ναενεργοποιείται για δικό του λογαριασμό. Αυτή είναι η βιοπολιτικήκυβερνολογική που έρχεται να υπονομεύσει την ίδια την αντιπρο-σωπευτική δημοκρατία.

Στη συνέχεια, υπάρχει η νεοφιλελεύθερη ιδιωτικοποίηση καιεπαγγελματικοποίηση της ανώτατης εκπαίδευση. Όταν η εκπαί-δευση μετατρέπεται από ένα δημόσιο αγαθό δημιουργίας μορ-φωμένων πολιτών σε μια ιδιωτική επένδυση στο ανθρώπινο κεφά-λαιο, τα πάντα διακυβεύονται: από τα προγράμματα σπουδώνμέχρι τη διδασκαλία, από τις εξετάσεις μέχρι τη μάθηση, από τιςεγγραφές μέχρι τις προτεραιότητες του προϋπολογισμού. Από τη

27


στιγμή που μετατρέπεται σε μια αυτο-επένδυση παραγωγής χρέ-ους ούτε ο σκοπός ούτε η πρακτική της εκπαίδευσης μπορούν ναπαραμείνουν προσανατολισμένα απέναντι στην καλλιέργεια μορ-φωμένων, σκεπτόμενων, δημοκρατικών πολιτών. Για τους φοιτη-τές και τις φοιτήτριες, το διδακτικό προσωπικό και το ίδρυμα, μο-ναδικό μέτρο αξιολόγησης γίνεται η απόδοση της επένδυσης.

Συνεπώς, η πέμπτη θέση: Ο νεοφιλελευθερισμός υποτιμά, κα-τευνάζει και υπονομεύει τη δημοκρατική ιδιότητα του πολίτη.

6. Η ακραία υλική ανισότητα είναι τοξική για τη δημοκρατία (Τοκ -βίλ, Ρουσσώ, Πικετί, Ράιχ)

Στο Κοινωνικό συμβόλαιο, ο Ρουσσώ υποστήριξε, όπως είναι γνω-στό, ότι, για να διατηρήσουμε την ελευθερία και την ισότητα στη δη-μοκρατία, «[κανένας] δεν θα πρέπει να είναι αρκετά πλούσιος ώστενα αγοράζει τον άλλον και κανένας τόσο φτωχός ώστε να αναγκά-ζεται να πουλήσει τον εαυτό του». Αυτή η επιταγή δεν προερχόταναπό τη δικαιοσύνη, τη συμπόνια για τους φτωχούς ή την καταδίκητων πλουσίων. Για τον Ρουσσώ, οι ακραίες ταξικές διαιρέσεις μάλ-λον υπονομεύουν την ίδια τη δυνατότητα μιας γενικής βούλησηςσχετικά με την από κοινού ύπαρξη. Τέτοιες διαιρέσεις, υποστήριξε,«αποτελούν ένα εμπόριο της δημόσιας ελευθερίας» και τελικά δη-μιουργούν το αντίθετο της δημοκρατίας, την τυραννία.

Ο Τομά Πικετί προσφέρει την επικαιροποιημένη εκδοχή τουεπιχειρήματος του Ρουσσώ. Οι πραγματικά ελεύθερες αγορές,υποστηρίζει, είναι καταστροφικές τόσο για τον καπιταλισμό όσοκαι για τη δημοκρατία κυρίως επειδή παράγουν ένα μεγαλύτεροποσοστό συσσώρευσης κεφαλαίου σε σχέση με την οικονομικήανάπτυξη. Εάν αυτή η συσσώρευση δεν είναι κοινωνικά κατανεμη-μένη, το αποτέλεσμα θα είναι υπερβολικές συγκεντρώσεις πλούτουστην κορυφή και φτωχοποίηση για τους πολλούς, έχοντας ως απο-τέλεσμα στασιμότητα και δημοσιονομικές κρίσεις. Ωραία, αυτό

28


είναι κακό για τον καπιταλισμό, αλλά ποιες είναι οι επιπτώσεις γιατη δημοκρατία; Η αξιοκρατία που βασίζεται στην ισότητα των ευ-καιριών εξαφανίζεται και η κοινωνική κινητικότητα παρεμποδίζε-ται, καθώς η ταξική θέση που κληρονομείται καθορίζει τις προο-πτικές σε όλη την έκταση της κοινωνίας. Σε εθνικό επίπεδο, οι οι-κονομικές ελίτ ελέγχουν επίσης τις πολιτικές στη σφαίρα της πο-λιτικής. Με αυτόν τον τρόπο, η ολιγαρχία αντικαθιστά τη δημο-κρατία. Καθώς η τάξη των εισοδηματιών υπερισχύει σε μια στά-σιμη οικονομία, μια νεο-φεουδαρχική εποχή γεννιέται.

Συνεπώς, η έκτη θέση: Η ακραία οικονομική ανισότητα που δη-μιουργείται από τον νεοφιλελευθερισμό καταστρέφει τη γενικήβούληση και παράγει την ολιγαρχία.

7. Ο νεοφιλελευθερισμός δημιουργεί την πλουτοκρατία (Κιούνερ)

Αλλά είναι ολιγαρχία ή πλουτοκρατία; Η ολιγαρχία είναι κυβέρνησηαπό μια μικρή συντονισμένη ομάδα. Η πλουτοκρατία είναι κυβέρ-νηση από τους πλούσιους, από μια ομάδα που μπορεί να δώσειεντολές για πολιτικές αποφάσεις, ενώ δεν βρίσκεται απαραίτητασε μια θέση για να ασκεί καθήκοντα ή δεν κατέχει άμεσα την πο-λιτική εξουσία. Αυτή η εντολή μπορεί να προκύψει μέσα από 1)τον έλεγχο των εκλογών, 2) τον έλεγχο της νομοθεσίας και/ή 3)τον έλεγχο των μέσων ενημέρωσης. Η πλουτοκρατία στις σύγ-χρονες Ηνωμένες Πολιτείες προέρχεται από τον συνδυασμό τωντριών. Κατά συνέπεια, θα ταξιδέψουμε εκεί για μια στιγμή για ναεξετάσουμε αυτή τη θέση.

Μια σειρά αποφάσεων του Ανώτατου Δικαστηρίου που απορ-ρυθμίζουν ριζικά τη χρηματοδότηση μιας προεκλογικής εκστρα-τείας σημαίνει ότι σήμερα οι προεκλογικές εκστρατείες στις ΗΠΑ

απαιτούν πλούσιους χορηγούς – η τιμή για μια έδρα στη Γερουσίαείναι περίπου 100 εκατομμύρια δολάρια, ενώ για την Προεδρία 1δις δολάρια. Αυτοί οι χορηγοί προφανώς κινούν τα νήματα ελέγ-

29


χοντας εκείνους που έχουν εκλεγεί με τις χορηγίες τους. Σήμερα,

λιγότερο από το 0,5% του ενήλικου πληθυσμού των ΗΠΑ ελέγχει

τα χρήματα από τα οποία οι υποψήφιοι και τα κόμματα εξαρτώνται

και το πιο σημαντικό αναφορικά με την τάξη των χορηγών είναι οι

εμφανώς ομοιόμορφες οικονομικές απόψεις τους. Σύμφωνα με τον

Κιούνερ, παρά τις όποιες άλλες διαφορές τους, ο δημοσιονομικός

και οικονομικός συντηρητισμός είναι το καθοριστικό χαρακτηρι-

στικό της τάξης των χορηγών στο σύνολό της.

Ο πλουτοκρατικός έλεγχος της νομοθεσίας υποκινείται περαι-

τέρω από την αυξανόμενη ιδιωτικοποίηση της ίδιας της νομοθετι-

κής διαδικασίας. Καθώς ο νεοφιλελευθερισμός υποβαθμίζει την

κυβέρνηση, τα επιτελικά στελέχη του Κογκρέσου αντικαθίστανται

από εταιρικές ομάδες συμφερόντων που τώρα πλέον γράφουν τη

νομοθεσία την οποία προωθούν. Αυτή η ιδιωτικοποίηση και η ανά-

θεση της νομοθετικής διαδικασίας σε τρίτους είναι προφανώς το

επακόλουθο όταν οι βιομηχανίες του άνθρακα και του πετρελαίου

και οι γεωργικές επιχειρήσεις ελέγχουν τους νόμους για το περι-

βάλλον, την υγεία και την ασφάλεια, αλλά επίσης όταν η Γουόλ-

Μαρτ γράφει το εργατικό δίκαιο, οι φαρμακευτικές εταιρείες δια-

μορφώνουν το δίκαιο για την υγειονομική περίθαλψη και, πάνω απ’

όλα, όταν οι τράπεζες γράφουν τους νόμους που διέπουν την οι-

κονομία. Επιπλέον, υπάρχει η τάση να υπάγονται τα μέλη του νο-

μοθετικού σώματος σε εταιρικές θέσεις άσκησης πίεσης – 172

πρώην μέλη του Κογκρέσου ήταν εγγεγραμμένοι εκπρόσωποι ομά-

δων συμφερόντων σύμφωνα με την τελευταία καταγραφή. Ο εται-

ρικός έλεγχος των μέσων ενημέρωσης έρχεται να ολοκληρώσει

την αιχμαλώτιση της εκλογικής διαδικασίας από τον πλούτο: σή-

μερα στις ΗΠΑ, έξι εταιρικοί κολοσσοί των μέσων ενημέρωσης, με

300 δις δολάρια συνολικά ετήσια έσοδα, ελέγχουν το 90% των

εμπορικών μέσων ενημέρωσης. Αυτό αντιπροσωπεύει ένα ποσο-

στό αναδιάρθρωσης που τα τελευταία χρόνια υπερβαίνει το 1000%.

30


Εάν οι ελεύθερες εκλογές, η ανεξάρτητη νομοθετική δικαστικήεξουσία, και η ελευθερία του Τύπου έχουν αποτελέσει τις βασικέςαρχές της συνταγματικής δημοκρατίας από την ίδρυσή της, η πλου-τοκρατία φαίνεται να είναι το όνομα που αρμόζει για να περιγρά-ψει αυτό που διαμορφώνεται στον απόηχό τους. Αυτή είναι ηέβδομη θέση.

Οι επόμενες δυο θέσεις προσφέρουν μια διαφορετική οπτικήγωνία αναφορικά με τη νεοφιλελεύθερη υπονόμευση της δημο-κρατίας. Σχετίζονται με την ικανότητα των πιστωτικών θεσμών ήεθνών-πιστωτών να συνθλίβουν τη λαϊκή κυριαρχία μέσω δικτατο-ρικών όρων πίστωσης. Παράγοντας ουσιαστικά ένα είδος φυλακήςχρέους για ολόκληρα έθνη, αυτή η αντίξοη τροπή είναι εδώ καικαιρό γνωστή στα έθνη που δίνουν το δικό τους αγώνα στον πα-γκόσμιο νότο. Αυτή η κατάσταση σχετίζεται και με την αντικατά-σταση της δημοκρατίας μέσω του καθημερινού ελέγχου από τιςχρηματοπιστωτικές αγορές, αυτό που ο Στρέεκ ορίζει ως τον εκτο-πισμό του Staatsvolk (κράτος του λαού) από το Marktvolk (αγοράτου λαού) στο σύγχρονο κράτος χρέους όπου η πολιτική γίνεταιολοένα και περισσότερο ένα ζήτημα «διακυβερνητικής χρηματο-πιστωτικής διπλωματίας».

8. Η χρηματιστικοποίηση δημιουργεί την εξουσία των πιστωτών(Όφε και Στρέεκ)

Αυτή η θέση υποδηλώνει ότι η χρηματιστικοποίηση υπονομεύει μεάμεσο τρόπο τη δημοκρατία όταν τα κράτη εξαρτώνται περισσό-τερο από την εμπιστοσύνη των πιστωτών τους (ή των επενδυτών)παρά από το σύνολο των πολιτών, μια κατάσταση που τη νιώθουνπιο έντονα τα φτωχά κράτη, αλλά στην οποία πλούσιες δημοκρα-τίες είναι και αυτές ευάλωτες (Στρέεκ). Αυτό προβάλλει μια μετα-τόπιση από αυτό που ο Κλάους Όφε αποκαλεί «τις αγορές πουείναι ενσωματωμένες στα κράτη, στα κράτη που είναι ενσωματω-

31


μένα στις (χρηματοπιστωτικές) αγορές και…χωρίς άμυνα εκτίθε-νται στις απρόβλεπτες τροπές τους».

Ας σταθούμε λίγο σε αυτό. Η νεοφιλελεύθερη απορρύθμισητων τραπεζών δημιούργησε αυτό που τώρα αποκαλούμε χρηματι-στικοποίηση – όχι απλώς την αύξηση της σημασίας και της εξουσίαςτου χρηματοπιστωτικού τομέα, αλλά την κυρίευση της οικονομικήςκαι πολιτικής ζωής από το χρέος το οποίο διαχειρίζονται οι τράπε-ζες και από τις αξιολογήσεις της πιστοληπτικής ικανότητας πουέχουν ανατεθεί στους οίκους αξιολόγησης. Ποικίλες διαστάσεις τηςχρηματιστικοποίησης πλήττουν τη δημοκρατία. Ας επισημάνω εδώ,τις τέσσερις πιο σημαντικές: 1) η εγγενής αστάθεια των χρηματο-πιστωτικών αγορών (οι επενδυτές στοιχηματίζουν σύμφωνα με τιςπροσδοκίες ότι αυτό που τώρα αποτιμάται χαμηλά σύντομα θααποτιμάται υψηλά και το αντίστροφο) που υποσκάπτει την πολιτικήδιαδικασία λήψης αποφάσεων, 2) η όξυνση των παγκόσμιων ανισο-τήτων από τις συγκαλυμμένες αναδιανομές που επιτεύχθηκαν στιςχρηματοπιστωτικές αγορές, 3) οι παγκόσμιες επιπτώσεις των χρη-ματοπιστωτικών κρίσεων, μεγαλύτερης οξύτητας και διάρκειας τουςπιο αδύναμους παίχτες και 4) η άνευ προηγουμένου απορρόφησησχεδόν όλων των διαστάσεων της ζωής από μια σύνθετη τάξη πί-στωσης και χρέους. Είναι αυτή η πανταχού παρούσα υπαγωγή στοσύστημα πίστωσης και χρέους που δημιουργεί τη σπάνια δύναμητων μεγάλων τραπεζών να λύνουν προβλήματα με τους δικούς τουςόρους: Αυτό που τις κάνει «πολύ σημαντικές για να χρεοκοπήσουν»δεν είναι απλώς το μέγεθός τους, αλλά η δική τους υπερχρέωση σεσυνδυασμό με τη δαιδαλώδη επέκτασή τους σε όλες ανεξαιρέτωςτις πτυχές της οικονομίας. Ιδού ο τρόπος με τον οποίο συνοψίζειαυτή την κατάσταση ο Κλάους Όφε:

Τα χρηματοπιστωτικά ιδρύματα είναι πρώτα και κύριαοφειλέτες, αφού οφείλουν περιουσιακά στοιχεία σε μυ-ριάδες ιδιωτικούς και δημόσιους δικαιούχους. Ως εκ τού-του, εάν οι μεγάλες τράπεζες καταρρεύσουν, πολλές άλλεςεπιχειρήσεις (συμπεριλαμβανομένων και άλλων τραπεζών),

32


νοικοκυριά, εργαζόμενοι και, ενδεχομένως, κράτη θα κα-ταρρεύσουν επίσης…Οι τράπεζες είναι το δομικό ισοδύ-ναμο της ομηρείας: Αν θέλεις να σώσεις τη ζωή του ομή-ρου, θα πρέπει να κάνεις ό,τι απαιτούν οι τράπεζες – μιαξεκάθαρη σχέση εξουσίας.

Πρόκειται για μια ξεκάθαρη σχέση εξουσίας που υπονομεύει τηδημοκρατία και μετασχηματίζει την ικανότητα δημοκρατικής δια-δικασίας λήψης αποφάσεων μέσω της λογικής της χρηματιστικο-ποίησης. Αυτή η λογική, όπως γνωρίζει καλά η Ελλάδα, περιορίζειτον δημοκρατικό έλεγχο επί της εθνικής πολιτικής επειδή η εξυ-πηρέτηση του χρέους γίνεται η πρώτη προτεραιότητα των πιστω-τών, και οι αξιολογήσεις της πιστοληπτικής ικανότητας είναι τοκλειδί της εθνικής επιβίωσης. Αλλά υπάρχει, επίσης, η εγγενώς ρευ-στή και ευμετάβλητη φύση των ίδιων των παγκοσμιοποιημένωνχρηματοπιστωτικών αγορών τέτοια που, για παράδειγμα, η κατάρ-ρευση της ανάπτυξης της Κίνας εντείνει το σπιράλ χρέους/θανάτου(debt/death) του Πουέρτο Ρίκο και απειλεί να συντρίψει τη βασι-σμένη στις εξαγωγές οικονομία της Γερμανίας. Έτσι, η «ξεκάθαρησχέση εξουσίας» που ασκείται από τις τράπεζες, στο πλαίσιο μιαςρευστής χρηματοπιστωτικής τάξης της οποίας καύσιμο είναι η κερ-δοσκοπία και ο τζόγος πάνω σε καταστροφές και υψηλού ρίσκουδραστηριότητες μοιάζει περισσότερο με την κυριαρχία που ασκείένας μεθυσμένος θείος παρά ένας ορθολογικός σμιτιανός που λαμ-βάνει αποφάσεις.

Συνεπώς, η όγδοη θέση: Η δημοκρατία υποτιμάται από τη χρη-ματιστικοποίηση, τις χρηματοπιστωτικές αγορές και τις τράπεζες.

Αλλά σε αυτό το σημείο ερχόμαστε αντιμέτωποι με το τι ακρι-βώς είδος αντιδημοκρατική δύναμη συνιστά το χρηματοπιστωτικόκεφάλαιο – είναι η εξουσία των αγορών ή η εξουσία πολιτικών πα-ραγόντων και θεσμικών οργάνων που αντιδρούν στις αγορές; ΟΣτρέεκ και ο Όφε δίνουν έμφαση στο πρώτο, ενώ ο Βαρουφάκηςκαι ο εκλιπών Μπεκ στο δεύτερο.

33


9. Οι «δημοσιονομικοί άρχοντες» αντικαθιστούν τους δημοκρατι-κούς θεσμούς (Βαρουφάκης και Ούλριχ Μπεκ)

Ιδού πώς περιέγραψε ο πρώην υπουργός Οικονομικών της Ελλά-δας, Γιάνης Βαρουφάκης, τον Ιούλιο του 2015 τις συμφωνίες τηςευρωζώνης που απαιτούσαν από την Ελλάδα να ξεπουλήσει περι-ουσιακά στοιχεία και ντόπιες επιχειρήσεις σε ξένους επενδυτές, ναιδιωτικοποιήσει τις κρατικές βιομηχανίες και να μειώσει δραστικάτις υπηρεσίες του κράτους και τις συντάξεις:

δεν είναι ένα πακέτο διάσωσης.…είναι η μεγαλύτερη επί-θεση στην ευρωπαϊκή δημοκρατία από το τέλος του Δεύ-τερου Παγκοσμίου Πολέμου…[θάβοντας] τις αξίες, ταιδανικά και τις αρχές της δημοκρατίας….Εκ των πραγμά-των, αυτό το πακέτο διάσωσης έχει μετατρέψει την Ελ-λάδα σε ένα προτεκτοράτο, ένα υποτελές κράτος. Το Γι-ούρογκρουπ, το οποίο δεν έχει καμιά δημοκρατική νομι-μοποίηση…λειτουργεί χωρίς κανέναν έλεγχο – και λαμβά-νει αποφάσεις ζωής και θανάτου. Η ίδρυση του Γιούρο-γκρουπ σηματοδότησε τον θάνατο της δημοκρατίας.

Το γεγονός ότι η Ελλάδα ήταν αναγκασμένη να διαλέξει ανάμεσαστους κινδύνους μιας εξόδου από το ευρώ και την υποταγή στουςόρους της Τρόικας ήταν προφανές για κάθε παρατηρητή. Αλλάποια είναι η θεωρία της νεοφιλελεύθερης απο-δημοκρατικοποίη-σης στην κατηγορία που επιρρίπτει ο Βαρουφάκης; Τον Σεπτέμ-βριο του 2014, πριν από την άνοδο του ΣΥΡΙΖΑ στην εξουσία, ο Βα-ρουφάκης ανέλυσε μια πρόταση για την ευρωπαϊκή πολιτική ολο-κλήρωση που προωθούσε ο Βόλφγκανγκ Σόιμπλε (ο υπουργός Οι-κονομικών της Γερμανίας) και ο Καρλ Λάμερς (ο πρώην επικεφα-λής των εξωτερικών υποθέσεων). Η πρόταση επικεντρωνόταν στηθέσπιση ενός επιτρόπου προϋπολογισμού της ευρωζώνης με δι-καίωμα βέτο έναντι των εθνικών προϋπολογισμών και ενός κοινο-βουλίου της ευρωζώνης «για την ενίσχυση της δημοκρατικής νο-μιμότητας των αποφάσεων που επηρεάζουν το μπλοκ των χωρών

34


του ενιαίου νομίσματος». Προφανώς, το κοινοβούλιο είναι βιτρίνατων εξουσιών ενός τσάρου του προϋπολογισμού αλλά αυτό τομέρος της εξαπάτησης δεν είναι εκεί όπου ο Βαρουφάκης επικέ-ντρωσε την ανάλυσή του.

Μια ευρωζώνη που χαρακτηρίζεται από αυτό που ο Βαρουφά-κης αποκάλεσε «δημοσιονομικό άρχοντα», σημαίνει ότι ένας εκ-πρόσωπος του χρηματοπιστωτικού κεφαλαίου, παρά οι λαοί ή οιεκπρόσωποί τους, θα αποφασίζει για τις εθνικές προτεραιότητεςκαι τους συμβιβασμούς που αφορούσαν κάθε ευάλωτη οικονομίασε μια ευρέως άνιση Ευρώπη. Αφήνοντας «τους ασθενέστερουςπολίτες και τα πιο αδύναμα κράτη της Ευρώπης [χωρίς] συνταγμα-τική προστασία από την αυθαίρετη, μεροληπτική εξουσία», ο Βα-ρουφάκης καταλήγει στο συμπέρασμα ότι η πρόταση κινείται πέρααπό το «δημοκρατικό έλλειμμα» της ΕΕ για το οποίο συχνά θρηνούνοδηγώντας στον δεσποτισμό, το αντίθετο της δημοκρατίας.

Δυστυχώς, η πρόταση των Σόιμπλε-Λάμερς δεν χρειάστηκε ναυιοθετηθεί επίσημα για να πραγματοποιηθεί αποτελεσματικά. Στιςαρχές του καλοκαιριού, ενεργώντας ως οι ανεπίσημοι τσάροι τουπροϋπολογισμού της Ευρώπης, η Μέρκελ και ο Σόιμπλε άσκησανακριβώς αυτή την απογυμνωμένη εξουσία την οποία περιγράφει οΒαρουφάκης, έστω και αν το ΔΝΤ, ειρωνικά, σχεδόν τους χάλασετα σχέδια.

Όμως ο Βαρουφάκης περιγράφει τη δημοκρατία να ανατρέπε-ται από τη χρηματοπιστωτική οικονομία, από την πολιτική εξουσίαή από τη χρηματοπιστωτική εργαλειοποίηση της πολιτικής εξου-σίας; Η διαφορά έχει σημασία. Από τη μια πλευρά, υπονοεί ότι ταχρηματοπιστωτικά αποφασίζουν – ο τσάρος του προϋπολογισμούείναι ο εκπρόσωπός τους. Από την άλλη πλευρά, τονίζει τον αντι-δημοκρατικό πολιτικό ντεσιζιονισμό που διέπει την ευρωζώνη. Οίδιος, μάλιστα, φαίνεται να θεωρεί ότι οι ίδιες οι αγορές κυβερνούνσυσκοτίζοντας την πολιτική εξουσία, μια συσκότιση διακηρυγμένηαπό οικονομολόγους και υπουργούς Οικονομικών. Η Τρόικα είχε

35


επιλογές και η Ευρώπη θα μπορούσε να οργανωθεί από δημοκρα-τικά θεσμικά όργανα και διαδικασίες αν είχε τη βούληση να τα οι-κοδομήσει και να τα τηρήσει. Με αυτόν τον τρόπο, ο Βαρουφάκηςαποσκοπεί στο να αποκαλύψει το πολιτικό ισχυρό όπλο που κρύ-βεται πίσω από τις προφανείς οικονομικές επιταγές. Αυτό επιτρέ-πει τη διατύπωση του επιχειρήματος ότι στο πλαίσιο μιας υποτιθέ-μενης δημοκρατίας, ακόμη και εντός των σημερινών οικονομικώνρυθμίσεων, οι λαοί είναι δικαίως κυρίαρχοι, μια κυριαρχία που ο ελ-ληνικός λαός εξέφρασε με το δημοψήφισμα του Ιουλίου και πουεπλήγη από το πραξικόπημα της συμφωνίας του Ιουλίου.

Για να το θέσω διαφορετικά, ο Βαρουφάκης πουθενά δεν χρε-ώνει στον καπιταλισμό, στον νεοφιλελευθερισμό ή στη χρηματι-στικοποίηση την αντι-δημοκρατική ή συστηματικά υποταγμένη δια-δικασία λήψης πολιτικών αποφάσεων. Μάλλον, αυτό που είναι αντι-δημοκρατικό είναι το να επιτρέπεται στις τράπεζες να κυβερνούν,μόνες τους ή μέσω των πολιτικών υποτακτικών τους. Αυτό πουείναι αντιδημοκρατικό είναι το να επιτρέπεται στα κράτη-πιστω-τές, στους νομισματικούς θεσμούς, και στα μη εκλεγμένα και ασύ-δοτα ευρωπαϊκά πολιτικά όργανα να υπαγορεύουν τους όρουςύπαρξης των κρατών-οφειλετών. Αυτές είναι οι «απογυμνωμένεςσχέσεις εξουσίας» που παράγουν αυτό που αποκάλεσε στο σχό-λιό του για τις συμφωνίες του Ιουλίου «υποτέλεια για την Ελλάδα»,«φεουδαρχία», «δεσποτισμό», «καταστροφή της λαϊκής βούλησης,της προστασίας, της αξιοπρέπειας, και της βιωσιμότητας», και «κα-ταστροφή των βασικών δημοκρατικών αρχών».

Αλλά, ακόμα και βάζοντας σε παρένθεση τη θέση τωνΣτρέεκ/Όφε (ότι κράτη, όπως η Ελλάδα, κυριαρχούνται ουσιαστικάαπό τις αγορές ή την «Αγορά του Λαού» [Marktvolk]), οι αντιδη-μοκρατικές μορφές της πολιτικής εξουσίας, τις οποίες ο Βαρου-φάκης περιγράφει και επικρίνει ως απόγονους του νεοφιλελευθε-ρισμού δεν είναι η πολιτική συνεπαγωγή του ή, καλύτερα, η φιλο-δοξία του; Ο Βαρουφάκης χαρακτηρίζει την ευρωζώνη ως «μια πα-

36


νίσχυρη μακρο-οικονομία με μια Κεντρική Τράπεζα, αλλά όχι ωςμια κυβέρνηση ή ένα πολιτικό όργανο, και εντελώς αποστερημένηαπό το “εμείς, ο λαός” που μπορούμε με μοναδικό τρόπο να πα-ρέχουμε το αναγκαίο θεμέλιο της πολιτικής νομιμοποίησης». Αυτόδεν είναι το νεοφιλελεύθερο όνειρο – μια οικονομική τάξη πουστηρίζεται και διασφαλίζεται από τους πολιτικούς θεσμούς καιτους ισχυρούς και τελικά απαλλάσσεται από τη δημοκρατία; Η πο-λιτική εξουσία που ασκείται χωρίς λογοδοσία και καλύπτεται απότη γλώσσα της οικονομικής έκτακτης ανάγκης;

Σε αυτό το σημείο, θα αποδεχόμουν τη θέση του Βαρουφάκη.Αλλά για τον ίδιο τον Βαρουφάκη νομίζω ότι η διατύπωση του προ-βλήματος με όρους αντιδημοκρατικής πολιτικής βούλησης είναιστρατηγικής σημασίας για διαφορετικό λόγο. Αν η δημοκρατία πα-ρεμποδίζεται ηθελημένα από πολιτικούς δρώντες, και δεν εξανεμί-ζεται απλώς από τις αγορές, τις λογικές ή τις μορφές πολιτικήςεξουσίας που είναι προϋπόθεση και συνέπεια του νεοφιλελευθερι-σμού, τότε ο αγώνας μπορεί να διεξαχθεί στο πολιτικό πεδίο τηςμάχης. Αυτό σημαίνει ότι, παρά το σύνθημα που αναφέρεται στοπραξικόπημα «μέσω τραπεζών αντί μέσω αρμάτων μάχης», οι δυ-νάστες έχουν ένα πρόσωπο το οποίο, επίσης, σημαίνει ότι ο δήμοςέχει έναν εχθρό και μπορεί, όπως έπραξε για σύντομο χρονικό διά-στημα το προηγούμενο καλοκαίρι, να ξεσηκωθεί εναντίον του. Ολαός εναντίον της Τρόικας, βούληση εναντίον βούλησης, δημο-κράτες εναντίον τυράννων. Με άλλα λόγια, αν η ανάλυση του Βα-ρουφάκη αγνοεί όλους τους τρόπους με τους οποίους οι ίδιες οιδημοκρατικές αρχές και πρακτικές συστηματικά αναιρούνται απότη νεοφιλελευθεροποίηση, αυτή η τρύπα είναι η ίδια η πύλη μέσωτης οποίας η λαϊκή δημοκρατική διαμαρτυρία εναντίον του νεοφι-λελευθερισμού μπορεί να εισρέει – στην πραγματικότητα αυτή έχειεισρεύσει: από το Ποδέμος στην Ισπανία, από τους Εργατικούς στηΒρετανία, από τον ΣΥΡΙΖΑ και από αυτό που όρισε ο Βαρουφάκηςως το «όμορφο και επιβλητικό ΟΧΙ» του δημοψηφίσματος του Ιου-

37


λίου. Εν συντομία, απευθύνει πρόσκληση για μια επιτελεστική απο-κατάσταση της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας και ακόμα και τηςσοσιαλδημοκρατίας εναντίον της καταστροφής και της δυσφήμι-σής της από τη νεοφιλελεύθερη σημειολογία, πολιτική, οικονομίακαι νομολογία που συναντήσαμε στις άλλες θέσεις.

Συνεπώς, η ένατη θέση: Οι αντιδημοκρατικές πολιτικές εξου-σίες υπηρετώντας τη χρηματοπιστωτική οικονομία ανατρέπουν τηλαϊκή κυριαρχία.

10. Δέκατη θέση: Ο ορντοφιλελευθερισμός απαιτεί αυταρχική καιτεχνοκρατική εξουσία (Μπίμπριχερ)

Όπως ο Όφε, ο Βαρουφάκης και ο Στρέεκ, έτσι και ο Τόμας Μπί-μπριχερ επικεντρώνεται στην ΕΕ και στις κρίσεις της αλλά διαθλά το«δημοκρατικό έλλειμμα» μέσω των ορντοφιλελεύθερων – εκείνωντων γερμανών στοχαστών των μέσων του αιώνα των οποίων η εντα-τική ενασχόληση με τον νεοφιλελευθερισμό δεν ήταν αρκετά ευθυ-γραμμισμένη με αυτή του Χάγιεκ ή της Σχολής του Σικάγο. Έχονταςτον ίδιο ενθουσιασμό με τον Χάγιεκ και τον Φρίντμαν για απελευ-θερωμένες και πανταχού παρούσες αγορές, οι ορντοφιλελεύθεροιξεχώρισαν για την υπεράσπιση της αυταρχικής και τεχνοκρατικήςδιακυβέρνησης ως τρόπου απομόνωσης της κυβέρνησης απέναντιτόσο στην ανορθολογικότητα των μαζών όσο και στην εταιριοκρα-τία-διαφθορά της πολιτικής και των αγορών από τις κυρίαρχες οι-κονομικές εξουσίες, στην οποία ήξεραν ότι θα ενέδιδε ο πλουραλι-σμός της ομάδας συμφερόντων.

Για να το κατανοήσουμε αυτό, χρειάζεται να υπενθυμίσουμε ότιο ορντοφιλελευθερισμός προσέφερε τρεις βασικές αναθεωρήσειςτου κλασικού φιλελευθερισμού: 1) Θεωρούσαν τις ανταγωνιστικέςαγορές κατασκευασμένες, όχι φυσικές ή αυτο-δίκαιες, 2) θεωρού-σαν τον ανταγωνισμό, όχι την ανταλλαγή, τη βασική αρχή και αξίατων αγορών και ως εκ τούτου, 3) θεωρούσαν την κρατική εξουσία το

38


κλειδί για την προώθηση και προστασία των ανταγωνιστικών αγο-ρών. Γι’ αυτές δεν υπήρχε καμιά πολιτική laissez faire –κάτι τέτοιο θαοδηγούσε σε μονοπώλιο και κερδοσκοπία. Μόνο τα ισχυρά, οιονείαυτόνομα πολιτικά θεσμικά όργανα μπορούν να προωθήσουν τονανταγωνισμό, να εμποδίσουν τη διαφθορά από τους ισχυρούς καιδεν μπορούν να προσβληθούν από τις παράλογες λαϊκές απαιτήσεις.Με αυτόν τον τρόπο, μια πραγματικά ακμάζουσα κοινωνία της ελεύ-θερης αγοράς δεν έχει καμιά σχέση με τη δημοκρατία· απαιτεί τηνκυριαρχία της αυθεντίας και της τεχνογνωσίας.

Όταν ο Μπίμπριχερ στρέφει την προσοχή του στη σύγχρονηΕΕ, αυτό που βρίσκει είναι ο ορντοφιλελευθερισμός. Η αυταρχικήεξουσία εύκολα εντοπίζεται στην Τρόικα, αλλά το πιο ενδιαφέρονγια τον Μπίμπριχερ είναι η αυξανόμενη χρήση τεχνοκρατικών ερ-γαλείων της κυβέρνησης στις συνταγματικές προτάσεις τροποποίη-σης για τον «ισοσκελισμένο προϋπολογισμό» και πάνω απ’ όλα στη«Διαδικασία Μακροοικονομιών Ανισορροπιών» (ΔΜΑ) που εμπε-ριέχεται στις μεταρρυθμίσεις με την εισαγωγή του «Εξάπτυχου» το2011. Αποκαλώντας τη Διαδικασία Μακροοικονομικών Ανισορρο-πιών «ορντοφιλελεύθερο όνειρο», ο Μπίμπριχερ περιγράφει αυτήτην «ημι-αυτόματη διαδικασία λήψης αποφάσεων» που πυροδοτεί-ται όταν οι εθνικοί οικονομικοί δείκτες αποκλίνουν από ένα αποδε-κτό κατώτατο όριο οπότε η φιλελευθεροποίηση και άλλα μέτρα θαπρέπει να εφαρμοστούν για την αποκατάσταση της ανταγωνιστικό-τητας, ενώ ποινές και πρόστιμα θα πρέπει να επιβληθούν για την επί-τευξη της συμμόρφωσης. Όπως αναφέρει ο Μπίμπριχερ:

Επιτρέψτε μου να αποσαφηνίσω τι σημαίνει αυτό. Ένασώμα το οποίο μόνο στον ελάχιστο βαθμό λογοδοτεί μεδημοκρατικό τρόπο μπορεί να επιβάλλει πολιτικές σε δη-μοκρατικά εκλεγμένες κυβερνήσεις…Η Επιτροπή διατυ-πώνει τις συστάσεις της στη βάση ενός πίνακα οικονομι-κών αποτελεσμάτων και στηρίζεται στην οικονομική συμ-βουλή των ειδικών που βρίσκονται στους μηχανισμούς της.Επιπλέον, αυτές οι συστάσεις πολιτικής μπορούν να αφο-

39


40

ρούν απλώς το οτιδήποτε, από τις συνήθεις μειώσεις τουελλείμματος μέχρι τις διαδικασίες απελευθέρωσης τηςαγοράς ή ακόμα και αλλαγές στις πολιτικές αναφορικά μετις συντάξεις ή την υγεία…Με τη Διαδικασία Μακροοικο-νομικών Ανισορροπιών, υπάρχει ένας φορέας/θεσμόςαπομονωμένος από τις λαϊκές/δημοκρατικές πιέσεις πουείναι σε θέση να πιέζει μέσω των μεταρρυθμίσεων ακόμακαι παρά την αντίσταση εκλεγμένων κυβερνήσεων…Αυτήη τεχνοκρατική προσέγγιση αντιμετωπίζει πραγματικά πο-λιτικά ερωτήματα, για παράδειγμα, μέσω της θεώρησης τουσυστήματος του κράτους πρόνοιας ή του φορολογικούσυστήματος ως τεχνικά ερωτήματα, και απορρίπτει [ακόμακαι] τη βασική δυνατότητα διεκδίκησης του δικαιώματοςτης πορείας δράσης που συμφωνήθηκε μεταξύ των οικο-νομικών εμπειρογνωμόνων για τη μείωση του δημό- σιου/ιδιωτικού χρέους ή για την αύξηση των επιπέδων πα-ραγωγικότητας…Η Διαδικασία Μακροοικονομικών Ανι-σορροπιών…δεν είναι μια διαδικασία έκτακτης ανάγκης,αλλά…ένα κρίσιμο στοιχείο μιας μακροπρόθεσμης προ-σπάθειας αναδιάρθρωσης της ευρωπαϊκής οικονομικήςδιακυβέρνησης.

Το ορντοφιλελεύθερο όνειρο είναι να αποφεύγεται η εξουσία τουδήμου (που θεωρείται στην καλύτερη περίπτωση ανόητο και στηχειρότερη φασιστικό) και των οικονομικά ισχυρών (το πρόβληματης ολιγαρχίας, όπως μας δίνεται από τον Πικετί, η πλουτοκρατία,όπως μας δίνεται από τον Κιούνερ). Η τεχνοκρατία υπόσχεταιαποτελεσματική παραγωγή και διακυβέρνηση των ανταγωνιστικώναγορών, και, δυνητικά, αναχαιτίζει κάθε επαναστατικό αίσθημα:Όπως ακριβώς είναι δύσκολο να επιχειρηματολογήσουμε κατά τηςαρχής της πραγματικότητας της αγοράς, έτσι είναι δύσκολο να δια-φωνήσουμε με την κυβέρνηση μέσα από έναν αλγόριθμο. Δίχωςδεσπότες, δίχως εξεγέρσεις· σε αυτό συνίσταται η ελπίδα των ορ-ντοφιλελεύθερων. Στο ερώτημα αναφορικά με το κατά πόσο ηχρηματιστικοποίηση επιφέρει την εξουσία των αγορών ή την εξου-σία της πολιτικής δύναμης, ο Μπίμπριχερ απαντά ότι αυτές συνε-


νώνονται σε μια τεχνοκρατική μηχανή απογυμνωμένη από ανθρώ-πινες διαβουλεύσεις και αποφάσεις.

Συνεπώς, η δέκατη θέση: Η δημοκρατία αντικαθίσταται από τηνυπέρτατη αρχή και την τεχνοκρατία στο πλαίσιο μεταεθνικών θε-σμών που λειτουργούν με βάση το ορντοφιλελεύθερο μοντέλο.

IV.

Υποσχέθηκα ή προειδοποίησα ότι δεν θα συνέθετα αυτές τις θέ-σεις. Χωρίς αμφιβολία αυτή η υπόσχεση θα οδηγήσει σε απογοή-τευση. Έχουμε μπροστά μας το ερώτημα σχετικά με το εάν οι πολ-λοί διαφορετικοί όροι της πλουτοκρατίας, της ολιγαρχίας, του δε-σποτισμού, της τυραννίας, του αυταρχισμού ή της τεχνοκρατίαςμπορούν να συλλάβουν με εύστοχο τρόπο τις διάφορες εκφορέςτης αντικατάστασης της δημοκρατίας από το νεοφιλελευθερισμό(ή κάθε μία από αυτές μπορεί να αποτελεί αναχρονιστικό όρο γιατις νέες μορφές του 21ου αιώνα). Επιπλέον, έχουμε μπροστά μαςεκκρεμή ερωτήματα σχετικά με τη φύση της αντιδημοκρατικής δύ-ναμης του νεοφιλελευθερισμού: Είναι η απορρύθμιση, κυρίως τουχρηματοπιστωτικού κεφαλαίου, που καταστρέφει την ισότητα, τηνανάπτυξη και την αξιοκρατία (η θέση του Πικετί); Ή είναι μια πα-νταχού παρούσα ορθολογικότητα διακυβέρνησης που επιτίθεταιστους δημοκρατικούς όρους, στους θεσμούς, στις βλέψεις, στηλογοδοσία και στις πρακτικές της ιδιότητας του πολίτη (η δική μουθέση); Είναι η νεοφιλελεύθερη νομολογία που συγχωνεύει τονπλούτο με τον έλεγχο της νομοθεσίας και την πολιτική (η θέση τουΚιούνερ); Ή είναι η συγχώνευση της χρηματοπιστωτικής οικονο-μίας με την ανεξέλεγκτη πολιτική εξουσία που περιφρονεί τη δη-μοκρατική εκπροσώπηση, τη λογοδοσία, τα θεσμικά αντίβαρα καιτη λαϊκή κυριαρχία (η θέση του Βαρουφάκη); Κινούν σήμερα οιτράπεζες όλα τα νήματα, όπως στην ουσία υποστηρίζει ο Όφε; Ή,

41


όπως επιμένει ο Στρέεκ, τα κράτη πρώτα θέσπισαν την επίθεσηστη σοσιαλδημοκρατία προς όφελος του κεφαλαίου και μετά απόαυτήν την επίθεση η χρηματιστικοποίηση ανέλαβε να υποβαθμίσεικαι να απαξιώσει τα απομεινάρια της εκλογικής δημοκρατίας; Ήείμαστε στον κόσμο του Μπίμπριχερ, όπου μια πολιτικά αυταρ-χική και τεχνοκρατική ευρωζώνη είναι το έμβλημα του ορντοφιλε-λεύθερου ιδανικού για μια διακυβέρνηση ενός πανταχού παρόντοςεμπορευματοποιημένου κόσμου;

Δεν θα είναι αρκετό να πω «όλα τα παραπάνω», δεδομένου ότιυπάρχουν εμφανώς διαφορετικές θεωρίες εξουσίας και ιστορίαςπου διακυβεύονται εδώ, και για εκείνους που ακούνε προσεκτικά,υπάρχουν επίσης ριζικές θεωρητικές συγκρούσεις μεταξύ του Βέ-μπερ, του Μαρξ, του Σμιτ, του Φουκώ, και ακόμα και του Κέυνς.Αλλά φτάνουμε προς το τέλος του χρόνου της διάλεξης, και μόλιςέστρωσα το τραπέζι. Επομένως, ας παραλείψουμε κάποια πράγ-ματα για να περάσουμε κατευθείαν στα ποτά μετά το δείπνο.

Όσο ασυμβίβαστα κι αν είναι μεταξύ τους τα παραπάνω ερμη-νευτικά πλαίσια και η μελλοντική εργασία που θα απαιτούσε η ορ-γάνωσή τους, δήλωσα από την αρχή ότι αυτές οι διαφορές είναικάτι παραπάνω από ανταγωνιστικές αιτιολογήσεις του ίδιου φαι-νομένου: Μπορεί, επίσης, να παρουσιάζουν διαφορετικές δυνά-μεις απο-δημοκρατικοποίησης και διαφορετικά πρόσωπα του νε-οφιλελευθερισμού. Και από μια φουκωϊκή σκοπιά, σύμφωνα με τηνοποία καλούμαστε να διαβάζουμε την εξουσία μέσω της αντίστα-σης, είναι ενδεικτικό ότι υπάρχει λαϊκή κινητοποίηση εναντίον τωνπερισσότερων από αυτές. Το κίνημα «Occupy» ξεκίνησε ως δια-μαρτυρία κατά του υπέρμετρου ρόλου του πλούτου στην αντι-προσωπευτική δημοκρατία (πραγματικά κατά των Ενωμένων Πολι-τών), αλλά επεκτάθηκε στη διαμαρτυρία ενάντια στην κατάφορηκοινωνικο-οικονομική ανισότητα και τις πολιτικές εντολές πουεκτελούνται από και για τις τράπεζες. Επιπλέον, το κίνημα «Oc-cupy» και τα ξαδέρφια του σε όλο τον κόσμο προσπάθησαν νακαλλιεργήσουν μια λαϊκή βούληση από τα κάτω, αψηφώντας το νε-

42


οφιλελεύθερο πρόταγμα για διάλυση του δήμου. Οι συνεχιζόμενεςαπεργίες στα πανεπιστήμια, από τη Χιλή μέχρι τη Νότια Αφρική καιαπό την Ολλανδία μέχρι το Μόντρεαλ, αφορούν τις διαμαρτυρίεςγια την ιδιωτικοποιημένη ανώτατη εκπαίδευση και την υπαγωγή τηςιδιότητας του πολίτη σε αυτο-επένδυση και υπερ-χρεωμένο αν-θρώπινο κεφάλαιο. Ο ΣΥΡΙΖΑ, το Ποδέμος και το Σιν Φέιν έχουνοργανωθεί γύρω από την εναντίωση στην εκχώρηση της λαϊκής κυ-ριαρχίας στον νεοφιλελευθερισμό και της λαϊκής κοινωνικής πρό-νοιας στις χρηματοπιστωτικές αγορές. Στην ξαφνική άνοδο τουΤζέρεμι Κόρμπιν στο Ηνωμένο Βασίλειο και του Μπέρνι Σάντερςστις ΗΠΑ, εντοπίζει κανείς έναν ξεσηκωμό εναντίον της πλουτο-κρατίας, της επιχειρηματικής δημοκρατίας, της εξουσίας των τρα-πεζών και της κατάρρευσης των δημόσιων παροχών. Η «ροζ πα-λίρροια» στη Βραζιλία και στην Αργεντινή, που τώρα βρίσκεται στηδεύτερη δεκαετία της, είναι μια πολυμορφία πολιτικών κινημάτων,τα οποία ο Χουάν Πάμπλο Φερέρο χαρακτηρίζει ως την εξέγερση«της δημοκρατίας εναντίον του νεοφιλελευθερισμού».

Οι συνδυασμένες κραυγές αυτών και άλλων κινημάτων μάςυπενθυμίζει ότι, παρά τη σκοτεινή εικόνα που μόλις παρουσίασαμέσα από τις δέκα διαφορετικές επιθέσεις εναντίον της δημοκρα-τίας, ο νεοφιλελεύθερος σφετερισμός των δημοκρατικών παθώνκαι αρχών απέχει πολύ από το να είναι ολοκληρωτικός. Εάν αυτάτα κινήματα δεν φτάνουν πάντα στην καρδιά της ορθολογικότηταςπου ροκανίζει τους θεσμούς, τις πρακτικές και τις ψυχές μας, αυτόδεν είναι παρά μια έκκληση για την εμβάθυνση του διανοητικού καιπολιτικού μας έργου. Δεν είναι ώρα να εγκαταλείψουμε το όραματης αυτοδιακυβέρνησης. Ως αυταξία, το όραμα αυτό είναι επίσηςη μόνη μας ελπίδα για να επιστρέψει ο κόσμος από το χείλος τουγκρεμού και να διεκδικήσουμε ξανά τις πιο θαυμαστές δυνατότη-τες του να είμαστε άνθρωποι.

43



Documents

wendyhell Layout 1 · τη θεώρηση του Μισέλ Φουκώ για την κυβερνολογική, οικοδομώ-7 * Η Αθηνά Αθανασίου είναι αναπληρώτρια