Upload
others
View
19
Download
0
Embed Size (px)
Citation preview
VOL-XXIV ISSUE NO. 3 HUAN ENKAWLTU OCTOBER – DECEMBER, 2014
– 2 –
Pathian khawngaihna azarah hun inher zelin kum 2014 ‘Bar’ thla
chu min lo thlenpui ta reng mai! A hmasa berin he magazine chhiartute leh
Zoram dung tluana huan enkawla eizawngte zawng zawng chibai ka buk a
che u. Mizoramah chuan hehun hi boruak nawmlai ber leh hun hlimawm ber,
Lonitute leh Huan neitute tan kan thlai thar seng hun a ni \hin.
Kan chenna khawvel sik leh sa lo danglam zel leh khawvel lo lum ta
(sap\awngin - Global Warming) in a nghawng sik leh sa leh ruahtui tlak dan
lo danglam ta zel te hi in lo chhinchhiah ve em aw! Tun hnai kum 2-3 lek
a\ang khan May leh June a ruahtui kan dawn \hin ang kha kan dawng ta lo
va, September leh October thlate chu furpui emaw tih mai a awl ta. Kan
khawvel sik leh sa lo danglam ta hian Loneitute leh Huan neitute ah nghawng
nasa tak a \ha zawng leh \ha lo zawngin a thlen zel dawn niin a lang. Entirnan
- Sihphir leh Lungdai velah Iskut chingtute chuan Iskut an thar tlai phahin,
an thar tur ang zat an thar loh phah niin tarlan a ni. Chutiang zelin thei leh
thlai chingtute tan harsatna tam tak a thleng mek niin a lang. Heng sik leh sa
lo danglam zel hi kan dan theih a ni lo va,engtin nge kan lo hmachhawn ang
tih hi kan ngaihtuah tlan a ngai ta a ni. Scientist te leh mithiamte pawhin
hekhawvel lo lum zel avanga harsatna lo thleng te hmachhawn turin an zir
mup mup reng a, an kaihhruaina ilo ngaichang zel ang u.
Engpawh nise, kut hnathawka eizawngte (Huan enkawltute) zawng
zawng ka chah duh che u chu – ‘Kan hmazawn \heuhah theihtawp chhuahin
i bei zel ang u’. Hmasawnna tur tam tak kan la nei a ni tih hria in, khawvel
ram changkang zawk Israel leh Japan ramtea an thiamnate chawlut a, hma
la ve turin kan rilru inhawng ila, kan tihdan \hinah innghat mai lovin, tihdan
\ha zawk, hlawk zawk a awm a ni tih ringin, Horticulture a mithiamte thurawn
lo ngaichang zel turin ka chah che u a ni e. Kan ram, Pathian min pek hi uluk
taka enkawl turin hnamdang ni lovin Mizote ngei hi Pathianin min dah a ni.
(LALLIANKIMA)
Associate Editor
Editorial
VOL-XXIV ISSUE NO. 3 HUAN ENKAWLTU OCTOBER – DECEMBER, 2014
– 4 –
Editor : Pu R. Zotawna,
Director of Horticulture
Associate Editor : Dr. Elizabeth Saipari,
Joint Director of Horticulture (F)
Pu Lalliankima,
Joint Director of Horticulture (V)
Jt. Editor : Pu Vanlalnuntluanga Renthlei,
Deputy Director of Horticulture
Contributing Editors : All Divisional Horticulture Officers
Circulation Manager : Pu Chawngkhuma,
Horticulture Extension Officer (E&T)
II. TRANSFER / NEW RECRUIT
Sl.
No.Name of Office r
Pre se nt Place of
Pos ting
Ne w Place of
Pos ting
1 Vanlalremruati Hnamte DHO Office, Lawngtlai HEO (Hq), DHO Office,
Lunglei
2 J.H. Zosiamliana DHO Office, Lunglei Circle Horticulture
Officer, Haulawng Circle
under Lunglei Division
3 Carmelita Lalchhanhimi, HEO
d/o Lalramzauva,
Lunglei Bazar II
New Recruit Circle Horticulture
Officer, Hnahthial Circle
under SDHO, Hnahthial,
Lunglei Division
4 F. Lalrinpuii, HEO
d/o F. Kapmawia, Ramthar
Veng Near Presbyterian Church,
Aizawl
New Recruit Circle Horticulture
Officer, Mamit Circle
under SDHO, Mamit,
Tuidam Division
5 R. Lalmuanpuia, HEO
s/o Lalchhandama, Armed Veng
South, Aizawl
New Recruit HEO (Hq) DHO Office,
Lawngtlai
VOL-XXIV ISSUE NO. 3 HUAN ENKAWLTU OCTOBER – DECEMBER, 2014
– 6 –
HLAWK ZAWKA PURUN SEN CHIN DAN
India rama Himalaya hmar thlang lamah khian purun sen hi sum chang thlai
pawimawh tak pakhat a ni a. Helai hmun sik leh sa hi a ngeih em avangin tlangram
lonei miten purun sen hi 250-400 qtl/ha an thar thei hial a ni. Tunah hian purun sen
hi 160 qt/ha chauh thar chhuah a ni tlangpui a. Amaherawhchu, heng hmunahte hian
scientific method hmangin purun sen quality \ha chin a nih chuan nasa takin a thar
hlawk phah ang a, loneituten tun aia nasa zawkin an hlawk phah dawn a ni.
A chi \ha te (Approved Varieties)
1. V.L. Pyaaj: Purun bial deuh, a len zawng pawh a laihawl (middle size) niin
rawng sendal deuh a ni. Pum khat 80-120q a rit leh 5cm a hlai (diametre) a ni.
Tlangram hmun sang lutuk si lova chin a nih chuan purun chu ni 160-170 chhungin
a chawh theih. Hemi variety bakah hian variety dang - Pusa Red, Arka Niketan leh
Pusa Ratnar te pawh purun dang aiin 24-45% a tam an thar chhuak thei a ni. Heng
variety te hian a hnah natna purple blotch tawrh theihna a nei a; tin, dah\hat (stor-
age) laiin a chawr a awm mang lo.
2. Pusa Red: Hetiang purun sen hi a laihawl (middle size) a ni a, a bialin a sen
tak \ha hle bawk. Tualchhung purun (local) kan hmuh theih rawng sen ang chi ai hian
a rim a na lo zawk a ni. Normal temperature ah dah\hat theih a ni a, chin a\anga ni
160-180 velah a chawh theih a ni.
3. Pusa Ratnar: He purun hi a sen tak a, a rim a na a, ni 160-180 ah a thar
hmang.
Leilung buatsaih dan
Purun sen thar tam tur leh pian \ha leh hrisel \ha tak thar tur chuan lei \ha,
thawleng, tui luan ral zung zung theihna emaw balu ang chi-ah a \ha ber a. Lei chu
uluk taka leh hnuah vuak dip leh tur a ni. Tichuan a remchan dan ang zelin rualrem
takin nursery te reuh te te siam tur a ni. Purun hi tui tlin theihna hmunah chuan an
\awih sam em avangin tui luanral zung zung theih a siam ngei ngei tur a ni.
VOL-XXIV ISSUE NO. 3 HUAN ENKAWLTU OCTOBER – DECEMBER, 2014
– 8 –
Hnim \o tur ven
Thlai hmu a hnimte chu a khat tawka thlawh fai reng tura ni a, hnim \o awm
hman lo tura enkawl a pawimawh hle.
Thlawhfai hmasak ber - phun a\anga ni 25-30 hnuah
Thlawhfai vawihnihna - phun a\anga ni 45-50 hnuah
Thlawhfai vawithumna - phun a\anga ni 60 hnuah
Hnim hlo Alachlor 2.0kg/Pendimethalin 2.5litre chu tui litre 600-800/ha a
pawlhin phun a\anga ni khatah kah tur a ni.
Natna venhim dan
Purun sen hi natna tam takin a tichhe \hin a. Amaherawhchu tlangramah chuan
natna tichhe theitu hi a tlem zawk a, chungte chu:
1. Damping off: Nursery-a thlai te tan tam natna hlauhawm tak a ni a, a venna
turin a chi chu captan/Thiram @ 2.5gm hmangin emaw Trichoderma 10gm leh a
chi 1kg chawhpawlh tur a ni. Natna a lo lan chuan heng damdawi zinga a eng ber
emaw hmang hian nursery chu kah tur a ni.
2. Purple blotch: he natna hi purun sen hnahah te, a kungah te leh rhizome ah
te a lang chhuak a, natnain a beih lai chuan val (spot) a lo awm a, spot lai tak chu
bawkbawk rawng ang a ni \hin. Natna in a tihbuai nasat chuan a chi a insiam thei lo
va, a hnah te pawh a khawr a, a kung a tliak a, a thi mai \hin a ni. A hnah ro ah chuan
spot var te reuh te te leh eng dal deuh te a awm \hin a, a darh zau hnu chuan uk tak
deuh emaw a dum ah emaw a lo chang \hin a ni.
Enkawl dan
A venna atan Trichoderma 10gm/Thiram 2.5gm leh a chi 1kg zela
chawhpawlh chauh kui tur a ni. Tin, a thlai dinglaiah chuan Mancozeb emaw Copper
Ocxychloride (coc) 2.25% ni 10-15 inkarah kah tur a ni. A damdawi chawhpawlhah
chuan sticker hman ngei bawk tur a ni.
A ven dan
1. Variety \henkhat heng Rogrodhi, Sehenshil, VL Pyaaj-3, Patna red te an do
theih avangin chin a \ha.
2. Mancozeb/Zineb @2.5g/lt in a \ul dan ang zelin kah \hin tur a ni.
VOL-XXIV ISSUE NO. 3 HUAN ENKAWLTU OCTOBER – DECEMBER, 2014
– 10 –
HUAN THLAI ENKAWL DAN CHUNGCHANG
– F. Zorinsangi
ADHO, Lunglei Division
Leilung buatsaih
A hmasa bera kan tihtur chu a leilung buatsaih hi a ni. Hmun awih a nih chuan
terrace te deuh hlek pawhin laih nise, terrace laih hian a chung hâng lei\ha paih
lovin amahah khan dah a, a leivung paih liam mai lovin a terrace-ah khan dah zel tur
a ni. Chumi awmzia chu kan terrace laihna turah khan a lung awm ang angte dah
hmasain leivung thlang lama paih lo thei ang berin laih tur a ni. Inbul huante a nih
chuan polythene paih fai hmasak vek bawk tur a ni. Thirtiangin emaw kan thil chinna
tur chu thuk deuhvin chhun phut vek ila, chumi pah chuan polythene leh lungte
chhar fai vek hnuah lei\ha kan neih ang angte dah a, cheh phut hnan tur a ni. Bawngek/
Vawkek/Arek lei\ha kan hmang a nih chuan dah \awih hmasak vek tur a ni. Khur laih
a dah \awih hmasak a \ha. Lei\ha kan dah zawhah kan theih chuan kan huan thil
chinna tur lei chu tih thianghlim (sterilize) a \ha a, chumi atan chuan Bavistin 2.5gm
tui litre 1 zela pawlhin a lei chu kah chhuah leh vek tur a ni. Polythene-in khua ni 3
hnuah hawn a, a lei chu cheh phut leh a, tui phuh huh hnuah a ni 3-na velah thlai kan
duh ang chu kan ching thei tawh ang.
Thlai chin turte
Thlaite hi nipuia chin chi leh thlasika chin chite an awm ve a, a lar zual
\henkhat chauh lo thlir ta ila:
Nipui – February, March, April a chin chite an ni a, chungte chu - Bawkbawn,
Changkha, Bawrhsaiabe, Sam\awk, Hmarcha, Capsicum, Fanghma, Mai, Berul, Bean,
Behlawi, Bepui etc.
Thlasik – September, October a chin chite an ni a, chungte chu - Tomato,
An\am, Broccoli, Zikhlum, Parbawr, Knolkhol, Carrot, Bean, Purun sen etc.
Heng bakah hian Mizo chuan Anthur, Lengser, Pardi, Bahkhawr, Sam\awk
etc. velte hi tlem te te a kan mamawh an ni a, inbula kan chin tel ve hi a \angkai hle
bawk a ni.
VOL-XXIV ISSUE NO. 3 HUAN ENKAWLTU OCTOBER – DECEMBER, 2014
– 12 –
chinna hmunah khan a ngai char char kan chin chuan anmahni bawmtu bik rannungte
leh natna chi reng rengte kha leiah khan an lo awm nghet tawh lutuk a, anmahni
chhungkaw ngai hlir a hmun ngaia kan chin chuan an hrisel thei lo a ni. Chuvang
chuan Tomato kan chin zawhah Bean te han ching leh ila, chumi zawha Broccoli te
ching leh ila a \ha duh bik a ni.
In bulah thlaite kan ching a nih chuan thil pawimawh leh tak pakhat chu kan
chawhmeh leh thlai kan paihte reng reng hi huanah chuan a hmun bik siamin paih
zel nise, hei hi a lo \awih hnuah lei\ha insiamin kan huan lei chu a lo \ha tulh tulh
dawn a ni. Polythene leh thildang \awih thei lo ho chu bawlhhlawh bawm a kan
paih loh pawhin halral zel ila, chutilo chuan kan thil chin khan zung a lo chhuah
sei deuh khan a lo dal (block) \hin a, zung kaih \ha thei lovin a len viau tawh hnuah
a thi leh tup \hin a, a thih em loh pawhin \hang \ha thei lovin chawrche deuhin a
awm \hin a ni.
A tawp berah chuan, hnathawh hi kan taksa tan hian a \ha a, Pathian min siam
danah hian hnate thawk a, thlan tla bawrh bawrha thawk tur kan niin a lang hrim hrim
a ni. Kan eizawnna chu thil dang daih pawh lo ni se, kan hun awl hmanna atan pawh
thil \ha tak a ni. Chuvang chuan hrisel leh nun hlim i duh chuan huan siam rawh. Tin,
huan i siam chuan ti mai mai lovin uluk takin hlawk ngei turin ti bawk la, in chhungkaw
sum hman nasa takin a \anpui bakah thlan tlaa kut hna i thawh tel chuan i hrisel
phahin i taksa, ruh leh tha atan pawh a \ha a ni. Hei bakah hian phai a\anga chawkluh
thlai, damdawia duhtawka an kah hnu ei ai chuan mahni chin ngei thlai rah tharlam
tak tak ei hi a changkangin a hrisel zawk em em a, nun a tihlim bawk si a, han ti chhin
ve mahla a hlimawmzia i hria ang a, remlo chung pawhin i ching zel tawh mai ang.
VOL-XXIV ISSUE NO. 3 HUAN ENKAWLTU OCTOBER – DECEMBER, 2014
– 14 –
a ni. Tin, he boroj in bang leh chung atan hian awlsam leh tlawm taka neih mai theih
mau dap, di ro, hnim ro, balhla hnah, tc. te hman \hin a ni. He inchhungah hian
panhnahte chu raised bed (lei chhun pawn tih mam) ah chin tur a ni. Heng raised
beds hmawr leh boroj in bang inhlat zawng hi feet hnih a ni vek tur a ni a, he in hi a
square-a sak tur a ni. Panhnah cuttings chin turte hi panhnah zam kum 3-5 a upa
a\anga lak tur a ni. Cuttings te hi 8-10cm a thuka chin tur an ni a, cuttings inhlat
zawng chu 50-60x10-20cm a ni tur a ni. Heng panhnah kung hi thlai nutrients heh
tak an ni a, 400-600N, 200-300 P2O
2 leh K
2O Kg/ha a pek tur a ni. A theih hram
chuan chemicals aiin organic lei\ha hman tur a ni.
Chin dan tur
Cuttings chin turte chu a kung zam chhip lama mi laktur a ni. Tin, cuttings
pakhat hi 1metre a sei, nodes (a hnah \o na mit) pathum nei hman tur a ni. hectare
khatah cuttings singhnih vel phun tur a ni. Furrows (lei leh khuar thlur) a cuttings
chin bithliar inhlat zawng chu 10-20cm a ni bawk tur a ni. Cuttings chin tawh chu a
nodes pakhat lei hnuaiah a awm tur a ni a, a nodes hnihna chu lei hrulah, chutiang
zelin a nodes thumna lei chungah awmthei tura phun tur a ni. Cuttings chin tharte
chu nikhatah vawi 4 tuia theh huh tur a ni a, phun a\anga thlakhatna velah a hnah
hmasaber a \o \an thei a ni.
Trailing (zamtir dan)
Cuttings chintete chu thlakhat hnuah an zam \an der a, a kung zamte hi
mautlawnah zamtir tur a ni. cuttings la naupanlai chuan buara hruiah zamtir tur a ni
a; mahse, a zamthui deuh hnuah mautlawn ngil taka phunah zamtir a, 15-20cm a
inhlat zelin changel hruia suih a zamtir tur a ni. A kung zam \han duan dan azirin
trailing hi ni 15-20 danah tih thar zel tur a ni.
Lowering
A tlangpuiin kumkhatah panhnah kung hi 3meters a sangin a \hang thei. Mahse,
hetiang zata sang an \han tawh chuan a hnahte chu an lian \ha tak tak thei tawh lo va,
a kung chu tuaithar (rejuvenate) a ngai tihna a ni. Chuvangin, ‘Lowering’ hi kumkhatah
vawikhat tal tih \hin tur a ni. Lowering dan chu a kung bul a\anga 15cm thleng a hnah
thliahfai a, a kung zam leh mautlawn thlun zawmna hrui zawng zawng lakthlak phat
tur a ni. A chhip hmar 2.5-5cm chauh zuahin, a kung zam chu uluk taka kualin leiah
mut a, 5cm vel lei cheh a chhilh tir tur a ni. Chumi zawhah tui leh manure pek bawk
tur a ni.
VOL-XXIV ISSUE NO. 3 HUAN ENKAWLTU OCTOBER – DECEMBER, 2014
– 16 –
PURUN VAR CHIN DAN LEH ENKAWL ZUI DAN
Purun var hi Europe chhim lam leh Asia khawthlang lam chhuak a ni.
Hmakhawsang a\ang tawhin chawhmeh tih rimtui nan hman a ni tawh a; tin, damdawi
siam nan pawh an hmang nasa hle a ni.
A \angkaina
Purun var hi hmui hmer thlai a nih mai bakah damdawi chi hrang hrangah
hman a ni. Thisena thau awm a tireh a, ruh chuktuah natna, khawsik, pumna, rulhul
enkawlna \ha tak a ni a, thisen a tithianghlimin thisen sang leh hniam enkawl nan te,
hrawk tithiangtu atna te, hriatna hloh enkawl nan te, ek hinbi siam diktu atan te,
nikhaw hre lova awmte tihharh leh nan te, hmeichhe thi neih hun vawng diktu atan te
hman a ni bawk a; tin, taksa tiharhtu atan te, kawpuar, khuhhip, lung lam \ha lo, phar,
tai \ha lo, zeng, ruhseh, sciatica leh vung enkawl nan te hman a ni. Tin, a tui sawr hi
bengnaa thlawrah an hmang bawk \hin.
VOL-XXIV ISSUE NO. 3 HUAN ENKAWLTU OCTOBER – DECEMBER, 2014
– 18 –
Eichhetu rannungte
1. Onion Thrips: He rannung te tak te hian purun var hnah vela chaw kal te a
zûk \hin a, a hnah a lo varin a hnah hmawr lam a ro \hin. He rannung tihrem nan hian
Sevin 4gm, tui litre khata pawlh emaw, Endosulfan 2ml, tui litre khata pawlh emawa
kah tur a ni.
2. Onion Maggot: He rannung hi January leh February thlaah a hluar hle a, a
belh tawh hnahte chu a hnah hmawr a\angin a ro \an a, a bulbal pawh a chhe \hin. He
rannung tihrem nan hian Sevin emaw, Endosulfan emaw, No. 1 a mi anga pawlhin
kah tur a ni.
3. Lucerne Caterpillar: He pangang hian purun var hnahte a eichhe \hin a,
Sevin emaw Nuvacron (1.25ml, tui litre khata pawlh) emawa kah tur a ni.
4. Tobacco Caterpillar: He pangang pawh hian purun var hnahte a eichhiain
a hnahte a seh bung \hin a, a tihrem nan Sevin emaw Endosulfan emawa kah a \ha.
Purun var natnate
1. Blight: He natnain a beih tawh purun var hnahte chu a tein a sawng \hin a;
tin, a hnah zung hrualte rawng sendukin a kap \hin a, a hnahte a lo \ilin a bulbal
insiam pawh a \awih \hin. He natna enkawl nan hian Bordeaux mixture-a kah a \ha.
2. Smut: He natna hian purun var \iak tirte a bei \hin a, meihawl rawtdipa theh
ang maiin a dum chuai \hin. He natna enkawl nan hian chinai leh sulfur chawhpawlhin,
purun var kan chin tur nen khan nuai pawlh tur a ni. Tin, a leilung buatsaih laiin
Formaldehyde tui theh/kah pawh a \ha. Tin, chin hmain Captan/Thiram nena a chi
nuaipawlh \hin a \ha.
3. Rust: He natna hian purun var hnahte chu a dungzui zawngin a ti rang \hin.
He natna enkawlna hi hriat a la ni rih lo.
VOL-XXIV ISSUE NO. 3 HUAN ENKAWLTU OCTOBER – DECEMBER, 2014
– 20 –
thlaia inchhek khawmte hian thin natna chi hrang hrang awm thei a titlem. He a
hnathawh kalhmang thlen theihna chhan bera puh chu bile salts a lo tuam a, chu
chuan a inhip lut leh tur lo dangin, cholesterol level insem darh tur a tihniam a ni.
Dietary fibres, a bik takin gums, pectins-te hi chawa a tel chuan thisena
glucose level a tihniam a, hei hian zunthlum (diabetes) enkawl nan a ti\angkai a ni.
Entir nan: Purun var sawrte hian thisen glucose level a tihniam thei. Dietary fibres-
te hian chaw, rilpuia a kal tlang chhung a tirei a, hei hian rilpui cancer
hlauhthawnawmna a titlem a ni. 40 g DF nitin taksa a lakluh hi mithiamten taksa
hriselna leh vawn nan an chawh a ni.
‘Folate’ tih pawha hriat lar hi thlai chi hrang hrang hian a pai nual a, a bikin
Spinach (123 mg/100g), thlai hnah chi (40-80 mg/100g) leh bê ho (144 mg/100g).
Heng folic acid-te hi kan taksaa red cells-te tihpun nan leh puitlinnan a mamawh a
ni. Tlakchham thung erawh chuan Anaemia (Thisena a mûr sen chi pai tlem) thlen
theiin, a bikin naupang leh nu rai laiah a hluar thei. Hemi avang tak hian thlai, folic
acid pai hnemte ei tam a \ha. Research tam takah chuan lung natna leh rilpui cancer
hlauhthawnawmna a titlem thei a ni. Folic acid hian homocysteine level titlahniamin,
chu chuan heart attack leh strokes lakah taksa a tichak a ni.
Thlaia awm secondary metabolites-te hi cancer insiam tur \hiat thei com-
pounds an ni. Chungte chu 1) Glucosinolates (Indole-3 Carbinol) - zikhlum leh
broccoli a awm 2) Organosulfur (Diallyl sulphide) - purun var leh purun sen a awm
3) Carotenoids (b-carotene) - carrot, tomato, mai leh thlai hnah hringa awm.
Thlai chi hrang pathum bihchianna
1. Thlai hnah hring
Heng thlai zinga langsar zualte chu spinach, lettuce, coriander etc. Heng thlai
hnah hring chi ho hi corotene, folate, iron, vitamin C leh calcium tamna a ni. Heng
chaw \ha an paite hian avitaminosis A (nausena mitdelna thlen thei) hi a veng thei a ni.
Heng thlai hnah ho hi Vitamin leh mineral pai hnem ber pawl niin, a repin (20-40%)
emaw, a hring (1-4%) paw protein an pai hnem a ni (Khan & Humid, 1986). A protein
paite hi amino acids a bikin Lysine leh Tryptophan an ken tam avangin cereal-based
diets-ah be ho thawh hlawkna nen a intluk reng a ni. Naupang kum 2-5 an nih a\anga ei
\an a \ha, ei \hat chuan mitdelna laka a ven theih vangin. Hemi avang hian kan ram
India-ah pawh ni tin heng thlai hnah hring hi 130g tal ei tura mipuite hriattir kan ni.
Naupang chaw ei tur mumal hmuh loh vanga natna neite leh thlai hnah hian bawnghnutea
VOL-XXIV ISSUE NO. 3 HUAN ENKAWLTU OCTOBER – DECEMBER, 2014
– 22 –
an hmang \hin. Awmpawng (Sponge gourd) tui sawr hi mitliam (jaundice) damdawi
atan a \ha hle bawk. Terpine series compounds, carrot-a inchhekkhawm hi naupang
ril natna damdawi atan an hmang nasa hle. Carrot chi (seeds) densawm ei hian naupai
tur lakah indan nan an hmang bawk. Purunsen, purunvar leh sulphur pai thlaite hian
hrik laka venna (antiseptic properties) an nei. Kawlbahra hi khawsik damdawi atan
New Zealand-a chengte chuan an hmang uar hle. Hmarcha thakna 'capsaicin' hi phîng
thazam dam nan hman a ni.
Khaikhawmna
Nitina mi pakhat thlai ei tur zat bituk chu 300 grams a ni; mahse, kan ram
India ah chuan mihring awm zat leh kan thar chhuah zat chhutin mi pakhat tan 145
grams chauh a awm thei a ni. Thlai ei tur recommend zat 300g ah hian 125 g hi thlai
hnah hring, 100g hi thlai bul ei chi, a dang 75g hi chu thlai dangte an ni.
Thlaite hian chaw \ha tinreng nutrients, vitamins, moisture content leh di-
etary fibres an pai avangin thlaite hi chaw hrisel, mihring taksa hrisel nan, enkawl
nan leh inthlahchhawn nan a \ha hle a ni. Harvard School of Public Health-in a
tarlan danin, balanced diet-a thlai ei tam telh hian natna duhawm lo tak tak pumpui
lawng, B.P hniam leh thin natna leh stroke-te a titlem. Oregon State University-in a
tarlan danin, thlai taksa tana a \hatna chhan ber pakhat chu phytochemicals/antioxi-
dant an pai vang niin an chhut a, hengte avang hian taksaa cancer cells insiam leh
chet phung lo dang bet niin an zir chhuak a ni. USDA 2000 Dietary Guidelines-in a
tarlan danin ni khatah vawi thum tal thlai chaw ei \hin tur a ni. Tunlai dinhmunah
chuan khawvel pumin 'Nutritional security' a buaipui nasa a, he dinhmun tihmasawn
tur hian thlaite hi an nutrients, minerals leh vitamins pai tam avangin an \angkai
dawn hle a ni. Ram changkang zawkah chuan thlai ei mi 'Vegetarian' an pung nasa
em em a, ram leh hnam hrisel tak ni tur chuan kan food system-a thlai kan telh tam
a, kan ei tam a, kan chin uar a \ul a ni.
VOL-XXIV ISSUE NO. 3 HUAN ENKAWLTU OCTOBER – DECEMBER, 2014
– 24 –
3. Tui
Thlasik thlai ching tur chuan tui a pawimawh em em a, thlaiin a mamawh
tawk tui kan pek theihna hmun ngei kan hlang thiam tur a ni. Thlasik thlai chinna
hmun atan chuan hmun sang leh ro lam aiin hmun hniam leh hnawng tamna hmun
kan thlang hram tur a ni.
4. Nutrition
Thlai te hian chaw \ha an mamawh em em a, leiah an duh khawp a awm nghal
\hin loh avangin kan pek belh an ngai \hin. Tin, chaw kham khawp an hmuh lohna
hmunah chuan an \han a \huin danglamna/natna chi hrang hrangin a tlakbuak thei
\hin a ni. Thlaiin chaw an mamawhte chu Nitrogen, Phosphorus, Potassium, Boron,
Calcium, Copper, Iron, Magnesium, Manganese, Molybdenum, Sulphur leh Zinc te
an ni a, heng zingah hian a hmasa pathumte hi an pawimawh zual bikin Major Nutri-
ent an ni a, a dangte hi Minor Nutrient an niin thlaiin a mamawh tlem hle a ni.
Phosphorus leh Potassium te hi thlai \o \anin an hman nghal tura pek ngei negi tur
an ni a, Nitrogen leh a dangte hi chu a hnuah pawh pek theih an ni. Tin, fertilizer
bakah hian thlaite hian Manure (ran ek leh hnim \awih etc.) an mamawh em em tih
kan hriat fo a \ha. Kan lei tam ber hi lei chung hang \hain a luan ralsan tawh avangin
manure hi hneh taka kan pek a \ul hle a ni. Tunlaia manure siam chawp Bio-fertil-
izer angte hi a \angkai em em a ni. Manure hian leiah hnawng a vawng \hain lei a
tidur a, nasa takin kan fertilizer pekte thlai ei theih turin a lo buatsaih a ni.
5. Thlai chi
Thlasik thlai chin dawna ram leilung duh angte kan thlan fel hnuah chuan a
pawimawh leh hmasa ber chu thlai chi hi a ni. Kan thlai chin chi chu kan hrechiang
em em tur a ni a, a thianghlimin chin pawlh niaih nuaih a ni tur a ni lo va, a hriselin
a chi chu a chang tawk tur a ni a, rannung leh thildangin a eichhiat tawhte kan hmang
tur a ni lo. Tin, natna hi a chi a\anga inkai chhawn
chi tam tak a awm avangin a chi hrisel \ha kan
hmang hram hram tur a ni. Tin, damdawi hmangin
thlai chi chu kan tithianghlim \hin tur a ni. Thlai
chi tih thianghlim nan hian Agrosan GN te,
Thiram, Captan, Ceresan, Brassicol te leh
Dithane M-45 te a hman theih.
VOL-XXIV ISSUE NO. 3 HUAN ENKAWLTU OCTOBER – DECEMBER, 2014
– 26 –
a tirtea enkawl nghal chuan a ven theih hle a, a nasat hnu chuan damdawi pawhin a
tidam zo tawh \hin lo a ni.
9. A seng hun
Kan thlai chinte chu a seng hun dik kan hre tur a ni a, an hnah leh thlai rah no
ei mite chu a no \hat lai ngeiin kan seng vat tur a ni a, \ul lovah kan dah chang tur a
ni lo. Thlai rah a kunga hmintir hi a kungin a tuar em em a, chuvangin \ul lovah a rah
te a kungah kan dah reng tur a ni lo. Tin, kan seng zawhin thlai kungte chu kan dim
em em tur a ni.
10. Packing and Transportation
Kan thlai seng tawhte chu a dahna bawm \ha takah khungin a chhiat loh nan a
dahna hmun pawh kan fimkhur tur a ni a, kan phurh sawnnaah pawh tichhe lo turin
kan fimkhur em em tur a ni.
VOL-XXIV ISSUE NO. 3 HUAN ENKAWLTU OCTOBER – DECEMBER, 2014
– 28 –
SERTHLUM CHINGTUTE TANA HRIAT TUR
PAWIMAWH ZUALTE
F. Zorinsangi, ADHO
Lunglei Division
l. A kung pianzia (Shape) siam dan
Mizorama kan serthlum kung tam ber hi chu ria sang deuh ur, a kung pui vel
buk deuh lum, lawh har tak a ni tlang pui a, chutiang ni lo tur chuan kan enkawl tur a
ni. Lei a\anga ft 2 hnuai lama lo chawrte chu bakcheh hriam (Secateur) in a kungpui
hnaih thei ang berah mam taka hlawi/tan tur a ni. Tin, a kungpui hnaih vela a \ang
inkal thelh te, a arkhel te, hei bakah hian a \ang no nguak a hring dal deuh lo chawr
(Water shoot) te a kungpui hnaih thei ang berin tan chhum bawk tur a ni. Tin, a kung
ti \awi buk turin a \angte chu ft 1 leh a chanve vela sei bak chu tan vek bawk tur a ni,
chumi lo chawr leh chu chutiang tho chuan tan leh zel tur a ni. Tin, a \ang lo chawrte
pawh chu sang ur lo turin a hnuai lamah kawih kul (bending) bawk tur a ni. Serthlum
tan (cut) hun atan hian October emaw February thla emaw a \ha.
2. Hnim thlawhfai
Chaw \ha leh tui an hip chak theih nan ser zungte hi pawn lang takah an awm
a, chuvang chuan a bul hnaiah hnim leh thlai an lo awm ve chuan an chaw mamawh
tur tawk an hmu \hin lo a ni. Hei vang hian a kung bul metre 1 bial vel chu fai taka
vawn a, hnim leh thlai dang te \o tir loh tur a ni. Hemi metre 1 bial a hnim chu thlo
lova, a pawh a pawh tur a ni. Tin, ser kung a lo len a, a lo upat deuhin a fai lai hi tih
zauh tur a ni. Serthlum karah thil kan ching duh a nih chuan a lei ti \ha thei tur thlai-
bekang te, badam te, pea te, chana te emaw chin tur a ni a, sawhthing te, aieng te,
balhla te chin hauh loh tur a ni.
3. A phun na hmun
Serthlum chu a khur a phun a \ha a, chutiang a kan lo phun tawh lo a nih
pawhin half moon terrace siam ngei nise, chu chuan a kung enkawl leh tuipek a ti
awlsam a, lei luangral tur a veng tel bawk.
VOL-XXIV ISSUE NO. 3 HUAN ENKAWLTU OCTOBER – DECEMBER, 2014
– 30 –
nge nge \hin a ni. Serthlum hian chaw\ha - nitrogen te, phosphorus te, potassium te
an mamawh a, heng chaw 3 te hi a hlawm lian a an mamawh em em te an ni. Heng an
chaw mamawhte hi NPK kan tihah hian an awm a, 1gm tui litre 1 a pawlhin a khat
tawkin kan pe reng tur a ni. A bik takin an lo chawrno lai te , an par dawn lai te leh a
rah insiam \antirh laite phei hi chuan pek ngei ngei tur a ni. Hei bakah hian lei\ha -
manganese, boron, zinc,etc. te hi an mamawh leh a, hengte hi MULTIPLEX ah hian
an awm a, 2.5gm tui litre 1 a pawlhin NPK ang tho khian pek tur a ni.
5. Natna leh rannung eichhetu -
(1) Leaf miner - A puitling chu lungphur te tak te, silver rawng, mit dum, thla
var hniar seng, a thla hmawr dum, a thla chung rang a ni a, a pangang tet laiin a var a,
a len deuhah a hring dal \hin. Leaf miner hian ser hnah chu zig zag a hreuh rangin
kawng an sial a, a chhunga boruak tang avangin silver rawngin a lang \hin.He rannung
hian ser hnah chawrno a\angin a tui hnang a hip bawk \hin a ni. A hnah zungpui a eng
a, a khawr a, a ro phah \hin. He rannung hi a bik takin Nursery ah te hian an awm
duhin an hnawksak thei em em a ni.
Control - Acetamiprid ( Prize) 2ml tui litre 1 a pawlhin kah tur.
2. Z.Psylla - Leaf miner ang thoin ser hnah chawrno a\angin tui hnang a hip
\hin a, chu chuan ser hnah chu a ti khawr a, a \ang te pawh chu a lo te in a ro phah
\hin. Hei bakah hian thil hnang (honey dew) an tih chhuah hian thil hmuar (sooty
mould) a awm tir a; tin, natna (greening disease) pu darhtu an ni bawk.
Control - Monocrotophos 2ml tui litre 1 a chawhpawlhin kah tur.
3. Fanghmir - Fanghmir hian amah hrim hrim chuan a ei /dawt lo nain ser
kung bawmtu rannung dang aphids leh thrips ten an tih chhuah honey dew chu an
bawm \hin a, an tam tham phei chuan ser hnah te chu ti balin bute hial an chhep \hin
a, hei hian a kung dam loh na a thlen thei a ni. Tin, rannung chi khat white aphids a pu
dah bawk \hin a ni.
Control - Chlorpyriphos (Eldrex) powder ser kung bulah phul tur a ni. A powder a
awm loh chuan Chlorpyriphos tuiin 2ml tui litre 1 a chawhpawlhin kah tur a ni.
4. Thlangdar - Thlangdar chiah hian a chi hrang a tam hle mai a, serthlum
bawmtu thlangdar hi Cypermethrin 2ml tui litre 1 a pawlhin kah tur a ni.
VOL-XXIV ISSUE NO. 3 HUAN ENKAWLTU OCTOBER – DECEMBER, 2014
– 32 –
thluk a halral vek tur a ni. Hei hian a kung dang hrisel a a kai tur a vengbawk. (f) A
hmun thlawhfai \hat tur.
5. Powdery mildew - Hei hi vut buak kan tih hi a ni a, hmuar natna chi khat a
ni. He natna hi thliin a tih darh avangin enkawl a nih loh chuan zankhat thilthu ah
huan pum a bawh thei a, a hnah te \il in a tla kawlh thei a ni. Thlai natna zawng zawng
zingah hian he natna hi thlai \hanna daltu leh a thar tikiam nasa bertu a ngaih a ni.
Powdery mildew hian thlai a ti thi khat hle nain chhiatna a thlen theihte chu - (a)
Thlai chaw (Nutrient) a dawt. (b) Chaw siam (Photosynthesis) a ti kiam. (c) Thlai
thawkna leh tui pekchhuah a ti pung. (d) Ser kung \han a ti \hu. (e) 20-30% in a thar
a kiam phah.
A lan dan - A hnah chung leh hnuai leh zikno ah a lang ber a, a hnah a \il a, a tla
kawlh a, a ro thei.
Control - Nipui a lo thlen dawnah kan ser hnahten he natna an kai leh kai lohte
endik tur a ni. An lo kai a nih chuan Sulphur (Sulfex) 3gm tui litre 1 a pawlhin kah
turani.
MULTIPLEX LEH NPK (BOON HARVEST) HMAN HUN
Multiplex 2.5gm leh Boon harvest gm 1 tui litre 1 a pawlhin heng hunah
hian kah tur:
(1) Ser hnah a lo chawrno lain
(2) Ser par dawn tan chiahin
(3) A rah sen lai, ser rah saihlum tiat vei a nih laiin.