UPADEK RZYMU

JOSEPH VOGT

Przeoy Adam ukaszewicz

Biblioteka Uniwersytecka w Warszawie 100198928

Pastwowy Instytut Wydawniczy Warszawa 1993 Wydanie pierwsze

Ark. wyd. 29,5. Ark druk. 21,75 Papier offset, kl. III 70 g, 70 x 100 cm

Wojskowa Drukarnia w Gdyni

Nr zam. 3270

SPIS RZECZY Spis ilustracji . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7 Przedmowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . 11 Wstp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13

Cz pierwsza KRYZYS WIATA ANTYCZNEGO W III WIEKU Rozdzia pierwszy Pastwo, spoeczestwo i gospodarka . . . . . . . . . . . . . . . . . 23 Rozdzia drugi ycie duchowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41 Rozdzia trzeci Zewntrzni i wewntrzni wrogowie wiata antycznego . . . . . . . . . . . . 62 Rozdzia czwarty wiat antyczny w stanie wyjtkowym . . . . . . . . . . . . . . . . . 82

Cz druga

MONARCHIA, KOCI CHRZECIJASKI I ELITA WADZY W IV WIEKU

Rozdzia pierwszy Przeom konstantyski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99 Rozdzia drugi Pastwo a Koci, pobono ludowa i monastycyzm po Konstantynie . . 121 Rozdzia trzeci Reakcja pogaska - ksztacenie, nauka, technika , . . . . . . . . . . . . 140 Rozdzia czwarty Chrzecijastwo religi pastwow - poegnanie z pogaskim Rzymem 164

Cz trzecia RZYMSKI ZACHD W V WIEKU I MODE LUDY Rozdzia pierwszy Cesarstwo rzymskie na Zachodzie i wdrwka ludw - spoeczestwo,

gospodarka i prawo . 189

Rozdzia drugi Chrzecijastwo na Zachodzie - ksztacenie, teologia, dziaalno misyjna . . 214

Rozdzia trzeci Pierwsze krlestwa germaskie a rzymska tradycja kulturowa . . . . . . . . . 232 Rozdzia czwarty Rzym i Romania - pastwo i kultura Ostrogotw . . . . . . . . . . . . . 253 Rozdzia pity Galia Frankw i Wyspy Brytyjskie . . . . . . . . . . . . . . . . . . 269 Cz czwarta METAMORFOZA KULTURY W ZWIERCIADLE SZTUKI

Metamorfoza kultury w zwierciadle sztuki . . . . . . . . . . . . . . . 287

Przypisy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 313

Chronologia wydarze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 315

Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 320

Indeks osb . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 331

Indeks nazw geograficznych i etnicznych . . . . . . . . . . . . . . . .

339

SPIS ILUSTRACJI 1. Septymiusz Sewer. Brz. Brescia, muzeum miejskie. 2. uk triumfalny Septymiusza Sewera na Forum Romanum w Rzymie, 203 r. 3. Sarkofag Ludovisi, ok. 250 r. Marmur. Rzym, Museo delie Ternie. 4. Filip Arab, ok. 244-249 r.

Marmur. Rzym, Muzea Watykanu. 5. Paac Dioklecjana w Splicie, pucz. IV w. 6. Wizerunki Dioklecjana i Maksymiana na monecie rzymskiej.

7. Konstantyn Wielki, fragment posgu, pocz. IV w. Marmur. Pary, Luwr. 8. Posg cesarza (Marcjan lub Leon I ?) w ubiorze wojskowym, V w. Brz. Barletta. 9. Porta Niga w Trewirze, 313-316 r.

10. Portret rodziny rzymskiej, ok. 420 r. Emalia na zocie patkowym i szko. Brescia, muzeum miejskie.

11. Statua konsula, IV w. Marmur. Rzym, Palazzo dei Conservatori. 12. Bazylika Maksencjusza w

Rzymie, ok. 307-313 r.

13. Julian Apostata, IV w. Chalcedon. Petersburg, Ermita. 14. Patera z przedstawieniem toalety Wenus, koniec IV w. Srebro. Pary?, Petit Palais. 15. Missorium Teodozjusza Wielkiego, 388 r.

Srebro. Madryt, Akademia. 16. Fragment missorium Teodozjusza z popiersiem cesarza. 17.

Kapanka Bachusa przed otarzem Jowisza, skrzydo dyptychu Nikomacha i Symmacha, koniec IV w. Ko soniowa. Londyn, Victoria and Albert Museum. 18. Wntrze mauzoleum Konstantyny (koci Santa Costanza) w Rzymie, IV w. 19. Zbir winogron, fragment mozaiki z mauzoleum Konstantyny (koci Santa Costanza) w Rzymie, IV w.

20. Motywy ornamentalne, fragment mozaiki z mauzoleum Konstantyny (koci Santa Costanza) w Rzymie, IV w.

21. Personifikacja zimy, fragment mozaiki ze wityni Apollina w Dafne pod Antiochi, IV w. Pary, Luwr.

22. w. Ambroy, mozaika z bazyliki Sant Ambrogio w Mediolanie, ok. 470 r. 23. Honoriusz, cesarz imperium zachodniego, skrzydo dyptychu Probusa, konsula w 406 r. Ko soniowa. Aosta,

katedra. 24. Konsul Feliks, fragment dyptychu, 428 r. Ko soniowa. Paryi, Biblioth8que Nationale, Gabinet des Medailles.

Spis ilustracji

25. Feniks, fragment mozaiki z willi rzymskiej w Dafne pod Antiochi, 2 po. V w. Pary, Luwr. 26. Malowido cienne z Trewiru przedstawiajce upraw roli przed zabudowaniami gospodarstwa wiejskiego. Trewir, Rheinisches Landesmuseum. 27. Tronujce boginie-matki. Bonn, Provinzialmuseum.

28. JeYdziec germanski, p3askorzeYba z Hornhausen, ok. 700 r. Halle, Landesmuseum fur

Vorgeschichte.

29. Wypiek chleba, mozaika z terenu Galii rzymskiej. Pary?, Musee St. Germain-en-Laye.

30. Eneasz i Dydona, fragment mozaiki z budynku term w Low Ham (Somerset), IV w. Taunton,

Somerset County Museum.

31. Chrystus, centralny fragment mozaiki pod3ogowej z Hinton St. Mary (Dorset), IV w. (?).

Londyn, British Museum.

32. Pmisek z przedstawieniem triumfu Bachusa, cz tzw. skarbu z Mildenhall, IV w. Srebro. Londyn, British Museum.

33. Narodziny Apollina i Artemidy, taca znaleziona w Corbridge. Srebro z3ocone.

Londyn, British Museum.

34. Pmisek z pokryw, cz tzw. skarbu z Mildenhall, po. IV w. Londyn, British Museum. 35. Medal cesarza Konstancjusza Chlorusa z fragmentem widoku Londynu i Tamizy, ok. 300 r. Zoto. 36. Pokon trzech magw, relikwiarz, koniec 1V w. Srebro zocone. Mediolan, skarbiec katedralny.

37. Dyptych Stylichona: Stylichon, Serena i Eucherion, ok. 395 r. Ko soniowa. Monza, skarbiec katedralny.

38. wite niewiasty u grobu Chrystusa, skrzydo dyptychu, koniec IV w. Ko soniowa. Mediolan, Castello Sforzesco.

39. Sw. Pawe, skrzydo dyptychu. Ko soniowa. Pary, Musee de Cluny. 40. w. Piotr, fragment naczynia, IV w. Szko i zoto patkowe. Petersburg, Ermita.

41. Chrystus jako Helios, mozaika na stropie mauzoleum rodu Juliuszw w Rzymie, III w. Watykan, nekropola prekonstantyska pod bazylik w. Piotra. 42. Widzenie Abrahama w Mamre, mozaika z bazyliki Santa Maria Maggiore w Rzymie, ok. 432-440 r.

43. Nawa rodkowa bazyliki Santa Maria Maggiore w Rzymie, ok. 432-440 r. 44.

Sceny z cyrku, fragment dyptychu, V w. Ko soniowa. Petersburg, Ermita.

45. Pasterze przy stadach, ilustracja do III ksigi Georgik Wergiliusza, miniatura

z manuskryptu pnorzymskiego (tzw. Vergilius Romanus), V w. Watykan, Biblioteka Apostolska.

46. Eleazar i Rebeka, miniatura na purpurowym pergaminie (tzw. Genesis wiedeska), VI w. Wiede, National-Bibliothek.

47. Chrystus jako Dobry Pasterz, fragment tekstu mozaiki z mauzoleum Galli Placydii w

Rawennie, po. V w.

48. Chrystus jako wojownik (w ubiorze legionisty rzymskiego), fragment mozaiki z Capella

Arcivescovile w Rawennie, przeom V i VI w. 49. w. Wawrzyniec, mozaika z mauzoleum Galli Placydii w Rawennie, po. V w. 50. Sw. Pawe, tondo mozaikowe z Capella Arcivescovile w Rawennie, przeom V i VI w. 51. Mozaika ze sklepienia prezbiterium w kociele San Vitale w

Rawennie, ok. 546-548 r. 52. Mauzoleum Galli Placydii w Rawennie, 1 po. V w. 53. Koci San Vitale w Rawennie, ok. 546-548 r. 54. Wntrze kocioa Sant Apollinare in Classe w Rawennie, 549 r. 55. Koocit Sant Apollinare in Classe w Rawennie, 549 r.

56. Grobowiec Teodoryka w Rawennie, 526 r.

57. Wntrze Baptysterium Ortodoksw w Rawennie, ok. 449-452 r. 58. Mozaika z kopuy Baptysterium Arian w Rawennie, VI w.

59. Widok portu i miasta Classis, mozaika z kocioa Sant Apollinare Nuovo w Rawennie, VI w.

PRZEDMOWA W tytule tej ksiki pozostawiamy sformuowanie upadek Rzymu, ktre Edward Gibbon tak trafnie wprowadzi do nowoczesnej humanistyki. Mg si przy tym susznie powoa na rozpad imperium rzymskiego, ktry stworzy na Zachodzie pole do rozwoju nowych pastw germaskich, a take na nastroje wielu pokole Rzymian, ktrzy od czasw Katona uskarali si na moralny upadek klasy panujcej. Aby scharakteryzowa waciwy przedmiot naszego opracowania, naleaoby jednak wprowadzi drugi tytu: metamorfoza kultury antycznej. Ma ono bowiem opowiedzie o tym, jak z ruin powstao nowe, jak przeobrazi si wiat antyczny, jak w yciu pastwa i spoeczestwa, w wiecie myli i wiary, w budownictwie i w poezji owych stuleci przejawiay si elementy nowej jednoci kulturowej.

Wobec rozmaitoci zjawisk, z ktrymi mamy do czynienia, konieczne byo skierowanie uwagi przede wszystkim na warstwy spoeczne i siy duchowe, ktre tworzyy pomost midzy wiatem antycznym a tak zwanym redniowieczem zachodnioeuropejskim (o Bizancjum bdzie mowa w osobnym tomie serii, w jakiej ksika si ukazuje: Kindlers Kulturgeschichte Europas). W wyborze interpretacji zjawisk kierowaem si wasnymi sdami, co naley do zada historyka. Podstawy tych sdw wskazaem i we wszystkich dziedzinach z wdzicznoci braem pod uwag rezultaty nowych bada. Problemy schyku staroytnoci badaj w ostatnich dziesicioleciach z coraz wiksz energi historycy i archeolodzy, znawcy antycznej literatury i filozofii, historycy religii i

Kocioa. Spord wielu dzie naukowych, ktrym zawdziczam rne wiadomoci, tylko cz trafia do bibliografii. Ciesz si, e poszczeglne kwestie poruszone w tej ksice mogem przedstawi zainteresowanym kolegom w Trewirze i w Rzymie, w Paryu i w Londynie. Cennej inspiracji dostarczy mi 12 Przedmowa te kongres zorganizowany w Salzburgu w roku 1961, ktry Midzynarodowe Towarzystwo Bada Porwnawczych nad Kultur powicio problematyce kultur wysoko rozwinitych.

Przede wszystkim jednak chciabym podzikowa tym licznym studentom, ktrzy powicili sw uwag moim wykadom i zajciom seminaryjnym i wsparli mnie wasnym wkadem pracy. Jest tych rozpraw wiele, od dysertacji o podno-szonym w literaturze antycznej wobec Germanw zarzucie wiaroomstwa poprzez studium o pochwku Konstantyna Wielkiego a po ksik o Augus-tynie i antycznym Rzymie.

Czcigodnemu koledze Hansowi Ulrichowi Instinskyemu jestem szczeglnie zobowizany za przyjacielsk pomoc, ktrej udzieli mi, czytajc wraz ze mn korekty.

wsTP

Przedmiotem tej ksiki jest historia kultury rdziemnomorskiej u schyku staroytnoci - od okoo 200 do okoo 500 r. po Chr. Okrelajc w ten przybliony sposb pocztek i koniec

interesujcego nas okresu, ujmujemy natur procesu historycznego lepiej ni za pomoc tradycyjnych dat granicznych:

284 (objcie wadzy przez Dioklecjana) i 476 (koniec imperium rzymskiego na Zachodzie). Ju bowiem okoo r. 200, za czasw dynastii Sewerw, rozpoczy si przeobraenia strukturalne pastwa rzymskiego i jego kultury. Powane zagroenie granic Imperium Romanum zmusio cesarzy do wielkiego wysiku obronnego - prypcypat sta si monarchi militarn. Ten absolutystyczny reim, dcy do zrwnania wszystkich poddanych imperium, musia zrezygnowa z uprzywilejowania obywateli rzymskich i ze szczeglnej pozycji Italii. W sferze duchowej zaczo si niebywae pomieszanie rozmaitych systemw filozoficznych i wsplnot religijnych. Reformy dynastii Sewerw zapocztkoway proces przemian, ktry mia trwa wiele stuleci. Wkrtce pastwo, zmuszone przez miertelne niebezpieczestwo do samoobrony, znacznie ograniczyo swobod ycia spoecznego i gospodarczego obywateli. Spomidzy synkretycznych religii i zwalczajcych si wsplnot kultowych na czoo wysuno si w kocu zwyciskie chrzecijastwo. Koci uzyska powan wadz polityczn. Pomimo rzymskich wysikw obronnych inwazje barbarzyskie dosigy wntrza imperium. Na obszarze zachodnich prowincji powstay pastwa germaskie. Ostatni z tworw pastwowych tego okresu, pastwo Frankw, jest w swej strukturze i w swym religijnym charakterze tak cile zronity z Imperium Romanum, a zarazem tak zdecydowanie zwrcony ku przyszoci, e mamy prawo uwaa go za zalek nowej jednoci Europy Zachodniej.

14 W stp Zajmiemy si caoci tego procesu rozwojowego, konfliktem midzy siami zachowawczymi a postpowymi w pastwie i spoeczestwie, w kulturze i religii. Rozwaa bdziemy nie tylko poszczeglne dziedziny ycia, jak to uczyni U. Kahrstedt w swej Kulturgeschichte der rmischen Kaiserzeit, znakomitym dziele, obejmujcym jednak tylko okres wczesnego cesarstwa. Nie uwaamy te za stosowne zajmowa si wydarzeniami politycznymi jedynie w rozdziale wstpnym, jak to czyni H. Mattingly w Roman Imperia! Civilisation. Obiecujemy sobie raczej nowy wgld w dzieje, oparty na przeplataniu polityki i historii kultury. Nie chcemy rwnie ogranicza si do opisu rzymskiego ycia codziennego, cho jest to - jak wykaza J. Carcopino - nader pocigajca dziedzina. Na pierwszym planie naszych rozwaa znajduje si przeobraenie struktury politycznej i spoecznej, ponadto powstanie nowych si duchowych, przede wszystkim chrzecijastwa, i wreszcie wdzieranie si nowych ludw w obszar kultury staroytnej. Oznacza to, e od pewnego momentu gwnym miejscem akcji dramatu stanie si dla nas rzymski Zachd, Bizancjum za przesunie si na margines. Ale nawet pomimo tego ograniczenia napotykamy tak obfito zjawisk historycznych, e musimy wybra te zdarzenia, ktre wywary najwikszy wpyw na dzieje. Przy takim wyborze, rzecz jasna, dochodz do gosu osobiste pogldy historyka, ktry musi przekona czytelnika i zachci go do przyjcia postawy krytycznej.

Zadanie, ktre sobie stawiamy, stanie si janiejsze, gdy zdamy zwile spraw ze sposobu badania i przedstawiania owych stuleci przez nowoczesne nauki historyczne. Uczeni XVIII wieku stawiali

pytania i udzielali odpowiedzi na temat schyku staroytnoci zgodnie z duchem Owiecenia. W duej mierze pochodziy one z samej literatury antycznej i zostay podchwycone ju przez humanistw wieku XV i XVI. Dzieje pnego cesarstwa rzymskiego pojmowano jako upadek pastwa i zanik tradycji kulturowej. W lad za Tacytem, Salustiuszem i innymi przyczyny upadku dostrzegano raczej w utracie si politycznych i moralnych ni w katastrofalnych skutkach najazdw obcych ludw, tak zwanych barbarzycw. Edward Gibbon w ukazujcym si od r.

1776 obszernym dziele The History of the Decline and Fall of the Roman Empire

zapocztkowa tendencj, ktra jest ywa po dzi dzie. W zawartych w rozdziale 38 oglnych rozwaaniach o upadku cesarstwa rzymskiego na Zachodzie porwna on cesarstwo z republik i wyrazi pogld, e upadek

Rzymu rozpocz si bardzo wczenie. Wedug niego imperium rzymskie przybrao w wyniku podbojw - ostatecznie wskutek wojen cesarza Trafiana - tak ogromne rozmiary, e caa ta budowla zacza si chwia. Dobrobyt sprawi, e Rzymianie utracili energi. Duch poddastwa zastpi mentalno wolnych obywateli. Nastpio oglne osabienie si duchowych, szczeglnie od czasu zmieszania si Rzymian z mieszkacami prowincji, a zwaszcza z przybyymi z zewntrz barbarzycami. Gibbon nie pozostawia wtpliwoci co do tego, e jednym z czynnikw rozkadu bya religia chrzecijaska. W 15 i 16 rozdziale dziea Wstp 15 szczegowo przedstawi ekspansj nowej religii i jej zderzenie si z pastwem rzymskim. Mimo caej ostronoci, do ktrej autor ucieka si ze wzgldu na swoich religijnych przeciwnikw, wida wyranie, e wedug niego chrzecijastwo wykorzystao proces rozkadu duchowego, ktry rozpocz si znacznie wczeniej, i e Koci przywaszczy sobie wadz polityczn kosztem pastwa. Zatem historia Rzymu od II w. po Chr. a do ostatecznego upadku cesarstwa, spowodowanego zdobyciem Konstantynopola przez Turkw w r. 1453, ma charakter nieustajcego procesu rozkadu. Takie spojrzenie na t historyczn dekadencj, na degradacj Rzymu i Bizancjum, uwarunkowane jest koncepcjami owieceniowymi i wymaga weryfikacji. O tym, jak bardzo Gibbon zaleny by od pogldw swych czasw, wiadczy uwaga, ktr wygosi na kilka lat przed rewolucj francusk i katastrofami epoki napoleoskiej:

Obserwacje dotyczce upadku cesarstwa rzymskiego na Zachodzie tumacz te przypuszczalnie przyczyny obecnego bezpiecznego adu. W wieku XIX, gdy nauki historyczne przeyway wspaniay rozkwit, badano dzieje Grekw i Rzymian, opierajc si na stale rosncym zasobie danych rdowych. Z pocztku zainteresowanie skupiao si na wczesnych stuleciach, ktre uwaano za apogeum Hellady i Romy. Wynikiem tych bada bya gloryfi-kacja kultury Grekw i Rzymian jako staroytnoci klasycznej i przeciwstawianie tej jednorodnej caoci staroytnemu Wschodowi oraz europejskiemu redniowieczu. Im wyraniej zdawano sobie spraw ze skoczonej doskonaoci kultury antycznej, tym bardziej palc kwesti stawao si okrelenie czasu i przyczyn jej upadku. Czy by to proces rozkadu duchowego, spowodowany przez religi chrzecijask? A moe chodzi o zniszczenie przez k~.tastrof, ktr spowodoway inwazje germaskie? Czy mamy dopatrywa si istoty tego zjawiska w przeomie spoeczno-gospodar-czym, w przejciu od cywilizacji miejskiej- do feudalizmu? Spord wielu odpowiedzi na te pytania warto przytoczy kilka szczeglnie charaktery-stycznych.

Materializm historyczny, goszcy, e stosunki produkcji s decydujc si napdow historii, interpretowa kultur antyczn jako spoeczestwo wacicieli niewolnikw, skrajnie przeciwstawne feudalizmowi europejskiego redniowiecza.

Przejcie od jednej do drugiej formacji zostao w Manifecie komunistycznym uznane za rezultat walki klas. Jednak Marks i Engels nie mogli w swych pismach

stwierdzi, e w pastwie cesarzy rzymskich doszo do zaostrzenia walki klasowej. Stwierdzaj oni raczej, e wiat rzymski wszed w lepy zauek wskutek upadku niewolnictwa oraz pogardy ludzi wolnych dla pracy fizycznej. Wyjcie znaleli dopiero Germanie: ich gospodarka rolna opieraa si na pracy zalenych chopw. Wprawdzie historiografia materialistyczna, a zwaszcza nauka radziecka, staraa si wynajdywa rebelie niewolnikw w imperium rzymskim, jednak w tej kwestii trwaj do dzi wrd historykw rosyjskich dugie spory, czsto zabarwione 16 Wstp politycznie. Nieliczni uczeni, ktrzy uwaaj, e nie byo wielkich powsta niewolnikw, uzasadniaj upadek systemu niewolniczego tym, e niewolnicy i chopi dzierawicy ziemi (kolonowie) sprzymierzyli si z napierajcymi obcymi ludami. Naley tu wspomnie rwnie teori angielskiego historyka F. W. Walbanka, ktry w systemie niewolniczym widzi przyczyn

oglnego uwidu si duchowych. Wszelkimi cikimi pracami obarczano ludzi pozbawionych praw i dlatego, zdaniem tego badacza, brakowao bodcw do ulepszania i uatwiania procesu produkcji w rolnictwie i rzemiole. Tak oto doszo w okresie cesarstwa rzymskiego do zastoju wynalazczoci technicznej. Nie wynaleziono ani mechanicznego warsztatu tkackiego, ani statku parowego, ani

broni palnej. Ta stagnacja techniki miaaby by przyczyn upadku kultury antycznej. Nawet jeli nie moemy stwierdzi, e wspomniane tu teorie przyniosy rozwizanie problemu, to przecie nie ulega wtpliwoci, i postawiy one przed nauk nowe zadania.

Przeciwnicy materializmu historycznego dokonali prby interpretacji antropologicznej wielkiego przeomu dziejowego. Wskazywano na regres demograficzny, na mieszanie si grup etnicznych, na zanik elity i w tym chciano widzie gbsze przyczyny przemian. Trzeba tu wspomnie niemieckiego historyka O. Seecka, ktry w swym wielkim dziele Geschichte des Untergangs der antiken Welt (wydawanym od r. 1895) przedstawi czasy od Konstantyna Wielkiego do koca cesarstwa zachodniorzymskiego. Seeck, badajc polityk i kultur, a szczeglnie rozwj religii, uwaa, e w polityce rzymskiej, a nawet w

ogle w historii pastw staroytnych, mona zauway zgubn tendencj d~ samozniszczenia. Opierajc si na darwinowskiej teorii doboru naturalnego, Seeck zastanawia si, czy w wiecie polityki staroytnej siy przywdcze wyodrbniy si i zajmoway naczelne miejsce poprzez walk i dobr naturalny, i stwierdza, e - przede wszystkim w Rzymie - rzeczywisto przedstawiaa si wrcz odwrotnie: ju w wojnach domowych okresu republiki, a potem za despotycznych cesarzy stale ginli najwartociowsi ludzie, cigle przelewano krew najlepszych. Po dugich walkach wewntrznych ostali si ludzie o sualczym charakterze, niewolnicy z usposobienia, i ten lichy elementy spowodowa nastpnie trwae zwyrodnienie ogu obywateli. Seeck nie ma przy tym na myli napywu obcej rasy, orientalnej bd germaskiej -uwaa on talent nie za cech rasow, ale osobow. Dziedzicznym obcieniem staroytnego ycia pastwowego jest w jego pojciu planowe tpienie najlepszych. Dawne rody arystokratyczne, ulegajc samozniszczeniu, ustpiy miejsca ludziom mao wartociowym, pochodzcym z niszych warstw spoecznych albo przybyym z zewntrz. Jednostronno tej prby interpretacji jest oczywista. Naley jednak stwierdzi, e problemy demograficzne, poruszone przez Seecka w pierwszym tomie, do dzi nie doczekay si zadowalajcego opracowania.

W tym samym czasie, w ktrym wspomniani badacze dowodzili rzekomego

istnienia przepaci midzy wiatem antycznym a redniowieczem europejskim,

Wstp 17 inni zwracali uwag na zwizki polityczne, spoeczne i kulturowe obu epok. W przeciwiestwie do historykw antycznych, ktrzy podkrelaj rozkad moralny ludu rzymskiego, i odmiennie od humanistw, ktrzy uwaali redniowiecze europej skie za ciemne tysiclecie oddzielajce kultur antyczn od nowoytnej, uczeni rnych narodowoci podkrelali trwanie staroytnych instytucji i cigo kultury antycznej. Te wiadectwa cigoci historycznej byy najpierw badane wanie tam, gdzie doszo do najbliszego i najcilejszego kontaktu midzy Rzymianami a Germanami, to znaczy w Galii. Ju w r. 1874 N. D. Fustel de Coulanges wskaza na zwizki midzy instytucjami pnorzymskiego imperium a prganizacj pastwa frankijskiego. Udao mu si wykaza przetrwanie i rozwj zasadniczych elementw ustroju i administracji, szczeglnie w formach monarchii i systemie lennym. Spostrzeeie, e przybycie Germanw do Galii nie zniszczyo kultury antycznej, zostao wielokrotnie potwierdzone przez nowsze badania. A. Dopsch w swym dziele Wirtschaftliche und soziale

Grundlagen der europaischen Kulturentwicklung von Caesar bis auf Karl den

Grossen (1918) zaj si cigoci historyczn na caym obszarze objtym inwazjami germaskimi, powoujc si nie tylko na rda literackie, ale take na

materia archeologiczny. Niektre tezy tej ksiki zostay pniej sprostowane. Przede wszystkim bardziej doceniono istotne rnice w gstoci zaludnienia i gospodarce poszczeglnych terenw oraz rol nowego wiata germaskiego.

Ale pojawili si take kolejni zwolennicy pogldu o cigoci kultury na obszarze

zachodnich prowincji cesarstwa. Co si bowiem tyczy cesarstwa wschodniorzymskiego, to waciwie nigdy nie kwestionowano zwizkw midzy kultur antyczn a bizantysk. Naley ~rzede wszystkim pamita o wanej ksice Ch. Dawsona The Making of Europe (1932). Praca ta ukazuje cisy zwizek midzy wiatem antycznym a Zachodem w dziedzinie kultury i chrzecijaskiego ycia religijnego. Wzmianki wymaga te miaa prba H. Pirennea, ktry w swej gonej ksice Mahomet et Charlemagne (1937) prbowa na nowo ustali granic midzy kultur antyczn a Zachodem. Cezur miaaby stanowi wcale nie inwazja Germanw, ani nawet nie koniec cesarstwa rzymskiego na Zachodzie, bo jeszcze pastwo Merowingw utrzymywao intensywny kontakt ze wiatem pnorzymskim i prowadzio oywion wymian z caym obszarem rdziemnomorskim, lecz dopiero podbj arabski, ktry odci pastwo Frankw od Morza rdziemnego i zwiza je z wntrzem kontynentu. Wtedy wanie zerwaa si cigo kulturowa. Te i inne tezy dotyczce upadku wiata antycznego albo uwydatniajce cigo rozwoju kultury bd nam towarzyszyy w wdrwce przez okres od r. 200 do 500 po Chr. Nie moemy przy tym zapomina o pracach naukowych, w ktrych wyjaniono wiele zagadnie z historii pnego cesarstwa, niezalenie od tego, czy problem zwizkw kulturowych zosta przy tej okazji postawiony w nowy sposb, czy te nie. Chodzi na przykad o prace J. B. Buryego, E. Steina, A. Piganila, S. Mazzarino, a z pniejszych przede wszystkim A. H. M. Jonesa.

18 Wstp Badaniom F. Altheima zawdziczamy ogromne poszerzenie horyzontu historycznego, gdy przy interpretacji upadku Rzymu posuy si on take znajomoci wiata perskiego i arabskiego, zbada na nowo histori Hunw, a nawet uciek si do porwna z Chinami. Dzieo ycia F. Lota rzucio nowe wiato na wzajemne przenikanie si wiata rzymskiego i germaskiego. Ile trzeba by wymieni nazwisk uczonych, gdy mwimy o pochodzeniu ludw germaskich, o ich wdrwkach i zakadaniu pastw, ilu innych naleaoby wspomnie w zwizku z dziejami chrzecijastwa i jego spotkania z antycznym pastwem rzymskim. W obrbie nauk historycznych pojawiaj si coraz. to nowe dyscypliny badawcze. Trzeba uwzgldni zarwno wyniki bada historii prawa rzymskiego, jak i obfite niwo bizantynistyki, zwaszcza e pragniemy zrozumie przyczyny podziau wiata antycznego na cz wschodni i zachodni. Naley wreszcie wyranie podkreli rol archeologii klasycznej i historii sztuki. Te dyscypliny nauczyy nas rozpoznawa indywidualny charakter wytworw artystycznych tego pnego okresu. W dzieach sztuk plastycznych pnego cesarstwa, w budowlach i mozaikach Rzymu i Konstantynopola, Trewiru i Rawenny wida przemian form wyrazu artystycznego. Zrozumielimy, e byoby faszem mwienie tylko o dekadencji sztuki antycznej. Ludzie owych czasw, zarwno chrzecijanie, jak i poganie, poznali nowy obraz bstwa i czowieka i dziki temu potrafili w nowy sposb wypowiada si w sztuce. Pod wpywem tych ustale zaczto o czasach, ktrymi si tu zajmujemy, mwi w Niemczech jako 0 odrbnym okresie pnego antyku. W ten sposb powrcilimy do kwestii postawionej na pocztku. Cay proces historyczny, ktry prowadzi od kultury antycznej ku nowemu ksztatowi ycia Europy Zachodniej, naley przedstawi w kilku istotnych fazach. Historyk badajcy zjawiska tego rodzaju nie moe ich izolowa. Przemiany kulturowe obserwujemy take w innych epokach i w innych czciach wiata. Nauki historyczne wraz z pokrewnymi dyscyplinami, szczeglnie z etnologi i socjologi, od dawna usiuj okreli rnic midzy kultur prymitywn a kultur wysoko rozwinit oraz uwaniej ledzi powstawanie,

rozwj i upadek spoeczestw cywilizowanych. Nie zdoamy tu wymieni dzie z zakresu historii powszechnej i socjologii, ktre, poczwszy od xVIII w., pooyy podwaliny pod nauk o formach kulturowych (morfologi kultur). Przedstawimy tylko nalecych do naszego stulecia pionierw tej nauki o kulturze, ktrzy w swych genialnych dzieach objanili wanie proces przejcia od kultury antycznej do zachodnioeuropejskiej - Oswalda Spenglera i Arnolda J. Toynbee. Nie ulega te wtpliwoci, e niektrzy spord wymienionych wczeniej historykw pozostawali pod wpywem tej nowej teorii kultury, nawet jeli nie mwi o tym wyranie, albo nawet nie s tego wiadomi.

Aczkolwiek Spengler i Toynbee skrajnie rni si od siebie pogldami i sposobem dowodzenia, to jednak czy ich to, e patrz na ca ziemi jako na scen dziejw ludzkich i e uznaj kultury wysoko rozwinite za najwaniejszy Wstp 19 przedmiot poznania historycznego. Spengler, bdcy pod wpywem koncepcji witalizmu filozoficznego, pojmuje kultur jako organizm. Czym w naturze s organizmy rolinne i zwierzce, tym w historii s wysoko rozwinite kultury: odrbnymi istotami, jednociami obdarzonymi dusz. Wszystkie wytwory tych organizmw tak zgadzaj si wewntrznie, e ludzie odgrywajcy dziki swej dziaalnoci jak rol w historii, staj si przejawem, a nawet symbolem kultury,

w ktrej yj. Powstawanie i przemijanie kultur przebiega tak jak rozwj rolin, wedug praw natury. Na wielkim obszarze rdziemnomorskim i na Bliskim Wschodzie Spengler dostrzega nastpstwo kultur: egipskiej i babiloskiej oraz antycznej. Do przejaww tej ostatniej, uksztatowanej przede wszystkim przez Grekw - Spengler nazywa j apollisk - naley to, e czowiek pojmuje istnienie jako ciao, e poczucie rzeczywistoci zwizane jest z ciaem. Gdy ta I grecko-rzymska kultura obumara, miejsce jej zaja kultura arabska, czyli magiczna, obejmujca pierwsze tysiclecie po Chrystusie. Uczestnicy tej kultury przeywaj dramat dziejw jako walk midzy ciaem a dusz, midzy dobrem a zem. Ta postawa duchowa czy wschodnie chrzecijastwo, Bizancjum i islam. Spengler dopiero okoo r. 1000 umieszcza narodziny kultury zachodniej, czyli faustowskiej. To nader krtkie wyliczenie niektrych kultur z ich penego przegldu zawartego w dziele noszcym tytu Der Untergang des Abendlandes nie pozwala ogarn bogactwa interpretacji historycznych, poytecznych dla czytelnika, nawet jeli odrzuca on t morfologi opart na zasadach organicznych. Teoria Spenglera obfituje take w ciekawe wnioski dotyczce schyku kultury antycznej, aczkolwiek wprowadzenie midzy wiat antyczny a Zachd dodatkowej epoki zostao w przekonujcy sposb odrzucone przez nauk. i Sprzeciw Toynbeeego dotyczy nie tylko owej kultury magicznej, lecz take zasadniczych pogldw jego poprzednika, od ktrego zreszt wiadomie wiele zapoyczy. Toynbee wystpuje przeciwko naturalizmowi w pojmowaniu kultury, kwestionujcemu twrcze dziaanie czowieka w historii i zaprzeczajcemu ywotnym zwizkom midzy poszczeglnymi kulturami. Jako zawodowy historyk potrafi on odwoa si do wiedzy bardziej szczegowej i do obszernej sfery empirycznej. Toynbee widzi spoeczestwa cywilizowane (societies), ktre wyrniamy posugujc si metodami historycznymi, jako spoeczne atomy ycia historycznego. Nie prawo natury, lecz przede wszystkim ludzkie decyzje okrelaj wzrost i rozwj tych spoeczestw. Czowiek w otaczajcej go przyrodzie i rodowisku historycznym ustawicznie napotyka wyzwania i poprzez swoje reakcje na nie wpywa na strukturalny rozwj dziejw spoeczestwa.

Przez twrcze zachowywanie tradycji przyczynia si on do rozwoju cywilizacji, a przez bdne dziaania powoduje jej upadek. Kultura antyczna, czyli - jak nazywa j Toynbee - spoeczestwo helleskie, wyrosa z cywilizacji staroytnej Krety i zostaa stworzona przez Grekw w cigu kilku stuleci. W decydujcym momencie Grecy nie potrafili rozwiza wielkiego 20 Wstp problemu: stworzenia midzynarodowej organizacji (commonwealth) miast-pastw. Od tego pierwszego niepowodzenia, ktre zdarzyo si jeszcze w czasach wojny peloponeskiej,

zaczyna si upadek kultury antycznej. Wprawdzie Rzymianie .stworzyli dla tego spoeczestwa pastwo uniwersalne,zgodnie z zasad, e w czasie trwania kadej cywilizacji powstaje jakie pastwo powszechne, jednak to rzymskie pastw oparte byo na przymusie. W czasach najwikszej ekspansji terytorialnej Imperium Romanom rozpocz si upadek spoeczestwa z przyczyn wewntrznych i zewntrznych. Wewntrz pastwa mniejszo musiaa teraz rzdzi metod przemocy i napotkaa opr caych warstw ludnoci, ktre odwrciy si od pastwa, poszukujc wyszych wartoci i czcc nowych bogw. Te zbuntowane warstwy, spord ktrych wymienimy tylko wsplnoty wyznajce wschodnie kulty misteryjne, Toynbee nazywa proletariatem wewntrznym. W tym samym mniej wicej czasie zaczyna si agresja z zewntrz. Ludy pograniczne, ktre dotychczas z wdzicznoci przyjmoway dary wyszej cywilizacji, Trakowie, Scytowie, Arabowie, Germanie, usamodzielniaj si i rozpoczynaj - jako proletariat zewntrzny - walk przeciwko imperium. Wspdziaanie wrogw wewntrznych i zewntrznych doprowadza do upadku spoeczestwa. W tej fazie schykowej w obrbie kultury antycznej powstaje religia uniwersalna - chrzecijastwo. Z Kocioa powszechnego, stanowicego swoiste stadium rozwojowe kultury, wyaniaj si wskutek twrczego dziaania ludzi, ktrzy teraz doszli do gosu, nowe spoecznoci. S to: nasza chrzecijaska kultura zachodnia oraz kultura chrzecijastwa ortodoksyjnego, bizantyska, z odgazieniem w postaci dawnej Rusi.

Nie zamierzamy ustosunkowywa si do caoci A Study of History. W zwizku z nasz prac naley jednak powiedzie, e Toynbee obdarzy nas bardzo owocnymi mylami, dotyczcymi zarwno istoty kultur w ogle, jak i metamorfozy kultury antycznej. Jeli uznamy za zadanie historii nie opis stanu, ale przedstawienie dynamicznego procesu, musimy przyjrze si temu, jak ludzie w czasach od Septymiusza Sewera do Chlodwiga swymi decyzjami i dziaaniami wytyczali bieg dziejw kultury, a zarazem mu podlegali. Musimy zbada, jak przeciwnoci wewntrzne i zewntrzne - twrcze rozumienie wiata i dynamizm modych ludw - wstrzsny dawnym spoeczestwem i pooyy podwaliny pod nowy porzdek. Rzecz polega na tym, czy dostrzegamy, jak z gleby antycznego wiata wyrastaj mode pdy naszej zachodniej kultury.

CZ PIERWSZA

KRYZYS WIATA ANTYCZNEGO W III WIEKU Rozdzia pierwszy PASTWO, SPOECZESTWO I GOSPODARKA

Analiza wiata antycznego, jego struktury politycznej i spoecznej oraz kultury duchowej w III wieku niech nam posuy jako ekspozycja owego dramatu, ktry przedstawia upadek Rzymu i powstanie nowej kultury. Rol protagonistw w tym dramacie graj stale cesarze. Nieubagany los doprowadzi do tego, e lud rzymski traci wadz polityczn w miar podboju obcych krajw i podporzdkowywania ich sobie. Ju u schyku republiki zgromadzenie ludowe stao si narzdziem wielkich dziaaczy politycznych.

Kiedy August po dugich wojnach domowych doprowadzi do pokoju w Rzymie i w imperium, uczyni partnerem wadzy cesarskiej nie rzymsk spoeczno obywatelsk, lecz senat, organ polityczny nobilitas. Czonkami tego zgroma- dzenia byli wysocy funkcjonariusze wywodzcy si spord arystokratycznych wacicieli ziemskich i zawodowo uprawiajcy polityk. Zwyciski August odj senatowi peni wadzy i podzieli si z nim, przynajmniej formalnie, kierowaniem

sprawami politycznymi. Czonkowie stanu senatorskiego objli najwysze stanowiska w administracji prowincji i dowdztwie armii. Zgromadzeniu ludowemu pozostawiono bardzo nieznaczn rol, a wkrtce potem w ogle znikno ono ze sceny politycznej. Tylko zamoni

obywatele, stan ekwitw, ktry zajmowa drugie miejsce w hierarchii imperium, zostali wcignici do suby cesarskiej, z pocztku pojedynczo, a nastpnie powszechnie, zapewniajc obsad cile okrelonych urzdw w administracji i stanowisk oficerskich. Ten ustrj wprowadzony przez Augusta by kompromisem: monarchia otrzymaa form wadzy z mandatu i zachowywaa resztki republikaskiej wolnoci - wydawao si, e pogodzono rzdy autokratyczne z wolnoci obywateli (principatus et libertas).

24 Kryzys wiata antycznego w III wieku Zadziwiajce jest, e wymylny system pryncypatu mg trwa przez ponad 200 lat. Zreszt ju do wczenie ustrj ten zacz si w pewnym stopniu przeksztaca. Przy kadej zmianie panujcego powstawa problem, czy senat ma jeszcze dosy wadzy i autorytetu, by powoa nowego wadc, a przynajmniej zatwierdzi go. Niektrzy cesarze prowadzili z krnbrnym senatem otwart wojn i faworyzowali stan ekwitw jako partnera w administrowaniu pastwem i dowodzeniu armi. Stan senatorski uleg gbokim przemianom. Niektre rody arystokracji miasta Rzymu i Italii wymary, inne wykruszyy si, przeciwstawiajc

si cesarzom. Na to miejsce wdary si rodziny arystokratyczne z prowincji - ich przedstawiciele osignli wysokie urzdy i miejsca w senacie. Przede wszystkim udao si to honoratiores z miast rzymskich w Galii i Hiszpanii, ale take przedstawicielom elity miejskiej greckiego Wschodu. Tym zrnicowanym senatem II wieku atwo byo manipulowa. Jeszcze Antoninus Pius i Marek Aureliusz uwaali za wskazane respektowa senatorskie ambicje, Kommodus okazywa ju senatowi jawne lekcewaenie. Tymczasem stale rosa wadza polityczna armii. Przy zmianie wadcw inicjatywa naleaa z pocztku do kohort pretoriaskich - stacjonujcych w Rzymie oddziaw gwardii. Pniej silne armie, strzegce zagroonych granic imperium, prboway wynosi na tron swoich wodzw. Wreszcie, gdy wojna wesza w stan permanencji, legiony miay w sprawie nastpstwa tronu wicej do powiedzenia ni patres z kurii rzymskiej.

Cesarze z dynastii Sewerw wycignli wnioski z tej nowej sytuacji. Zaoyciel dynastii, Septymiusz Sewer (193-211), pochodzi ze zromanizowanej rodziny z miasta Lepcis w Trypolitanii, jego maonka Julia Domna naleaa do znakomitego rodu kapaskiego z miasta Emesa w Syrii. Z maestwa tego zrodzili si Karakalla i Geta, a po ich mierci na tron cesarski wstpili potomkowie syryjskiej gazi dynastii. Jest we wspczesnej nauce kwesti sporn, jak dalece naturalne cechy narodowoci, ktre poczyy si w tym domu cesarskim, odbiy si na polityce owych wadcw. Naley jednak uzna za pewne, e pochodzenie cesarzy z rodzin, ktre pierwotnie byy punickie i syryjskie, uatwiao odchodzenie od starorzymskiej tradycji i otwierao drog ku monarchii absolutnej. Zreszt nadrzdnym celem miaych reform pozostawao zabezpieczenie cesarstwa na caym jego obszarze, od rzymskiego vallum w pnocnej Anglii a po Mezopotami, now prowincj na wschd od grnego Eufratu. Zgodnie z tym celem uznano nie senat, lecz armi za gwn podpor cesarstwa, cho wiele jeszcze brakowao do zaakceptowania przez senat powoywania cesarzy przez wojsko. Przedstawiciele stanu ekwitw otrzymali dostp do najwyszych namiestnictw i dowodzenia legionami. W obrbie legionw sta si moliwy awans od szeregowca do centuriona, a nastpnie do stanu ekwitw. Zwikszono liczb legionw, legionistom podniesiono od, sub w obozach wynagradzano rnymi przywilejami, tak i w prowincjach nadgranicznych obok ludnoci cywilnej pojawi si teraz nowy, zakorzeniony w terenie, stan

Pastwo, spoteczestwo i gospodarka 2S onierski. Przekaz rdowy mwi, e Septymiusz Sewer mia na ou mierci w Eburacum da swym synom rad: Trzymajcie si razem, wzbogacajcie onierzy, o reszt nie dbajcie !

To zmilitaryzowane cesarstwo byo jako instytucja obwarowane prawami i uwicone przez religi. Ustawodawstwo cesarskie powstawao niezalenie od senatu. Doradztwo przy cesarzu byo w zasadzie spraw uczonych prawnikw - z tej rady pastwa (consilium principis) wychodziy dekrety cesarskie (constitutiones). Znakomici juryci owych czasw zostawali, zazwyczaj wraz z otrzymaniem urzdu praefectus praetorio, wpywowymi doradcami, a nawet zastpcami panujcego. Za Septymiusza Sewera rol t odgrywali Plaucjan i Papinian, potem zastpili ich Ulpian i Paulus. Ludzie ci, ktrzy mieli przywilej wydawania wicych opinii w spornych kwestiach prawnych (ius publice respondendi), stworzyli te liczne teksty prawnicze. Jak widzimy z Digestw, naukowej czci zestawionego przez cesarza Justyniana Corpus iuris, prawnicy owych czasw w swych miarodajnych dzieach nie referowali zasad prawnych, lecz zajmowali si poszczeglnymi, wybranymi z rzmysem przypadkami. Poprzez dziaanie oparte na egzemplifikacji dopasowywali nauk prawa do zmian zachodzcych w instytucjach i pogldach. Ich dzieem jest stworzenie klasycznego prawa rzymskiego. W jego ramach wadza absolutna monarchw znalaza uzasadnienie prawne, obywatelom za jako pierwszoplanowe zadanie wyznaczono sub pastwu. Wida tu wyran zmian w stosunku do pryncypatu Augusta. Wadca, obecnie naczelny wdz olbrzymiej armii podporzdkowanej wycznie jemu, jedyny ustawodawca w pastwie, waciciel wikszej czci dobrej ziemi uprawnej w imperium, sta wysoko ponad ogem obywateli, a nawet w ogle ponad wiatem ludzi i odbiera formalnie cze jako istota boska. Odtd nie tylko cesarze, ktrzy doznali pomiertnej apoteozy (divi imperatores), zajmowali w kulcie pastwowym miejsce obok bogw. Teraz rwnie yjcym wadcom skadano ofiary. Poddani nazywali cesarza naszym panem, naszym bogiem, dom cesarski nazywa si domus divina, a wszystko, co wizao si z cesarzem, okrelano jako wite. W tym kulcie panujcego i jego domu spotkao si wiele z tego, co mieszkacy Wschodu, Grecy i Rzymianie wnieli do czci oddawanej ludziom obdarzonym wadz i potg ducha: wyobraenie o bogu-krlu, opromienienie boskoci osobowoci twrczej, oddanie wobec ojca ojczyzny. Nie ulega wtpliwoci, e w tym obfitujcym w kryzysy stuleciu, w ktrym ludzie musieli na co dzie odczuwa zaleno od si wyszych, pojawio si w kulcie cesarskim take nieco rzeczywistej pobonoci.

W caym imperium dawao si odczu oddziaywanie nowej monarchii. Militaryzacja cesarstwa przynosia korzyci, a zarazem zagroenia. Wadcy, ktrzy wyszli z szeregw wojska, uwaali obron pastwa i pokonanie najedcw za swoje yciowe zadanie. Jak jednak mona byo zapobiec powoywaniu do godnoci cesarskiej coraz to nowych ludzi wedug widzimisi 26 Kryzys wiata antycznego w III wieku onierzy? Czsto dochodzio do tego, e ktra z armii stacjonujcych na granicach przeciwstawiaa panujcemu cesarzowi wasnego dowdc. Historia III wieku zna bardzo wielu krtko panujcych wadcw, ktrzy zwalczali si nawzajem. W drugiej poowie stulecia zapanowaa anarchia wojskowa i trzeba byo potem wielkich wysikw, eby przywrci stabilno wadzy. Jeszcze trwalsze byy konsekwencje zmiany statusu poddanych w duchu reform seweriaskich. Absolutyzm wyrwna wiele rnic midzy krainami i warstwami spoecznymi. Nie tylko odj on senatowi cz wadzy politycznej: odtd take Rzym jako miasto rezydencjonalne cesarzy i Italia jako kraj obywateli rzymskich nie korzystay ju z dawnego pierwszestwa przed prowincjami zamieszkanymi przez nieobywateli, przez cudzoziemcw (peregrini). Rwnie w Rzymie, uwiconym orodku wolnoci obywatelskiej, cesarz zacz uywa tytuu prokonsula, ktry wyraa jego najwysz wadz wojskow. Septymiusz Sewer nie mia adnych oporw przed sprowadzeniem na stae do Italii, i to w poblie Rzymu, jednego z

legionw. Przedtem dostarczanie onierzy i oficerw do oddziaw gwardii byo przywilejem Italii, teraz dostp do tej formacji uzyskali take Ilirowie i mieszkacy Wschodu.

To zrwnanie prowincji z Itali pooyo kres polityce, ktra od czasw Cezara i Augusta uznawaa dobrobyt poszczeglnych krain za nadrzdny cel administracji. Od samego pocztku dewiz cesarzy byo nie upi prowincji, w stylu grabiey uprawianych przez namiestnikw republikaskich, lecz dalekowzrocznie rozwija siy ekonomiczne tych krajw i dawa ludziom mono awansu do klasy obywateli. Znaleziono wiele sposobw zagodzenia rnic midzy obywatelami a poddanymi (cives - peregrini). Najbardziej przyczynio si do tego zakadanie miast. W prowincjach wschodnich Rzym kontynuowa sprzyjajc miastom polityk krlw hellenistycznych. Na Zachodzie Cezar i August zaoyli wiele miast zamieszkanych przez obywateli (coloniae). Te wsplnoty, czsto osady wysuonych legionistw, stay si orodkami krzewienia jzyka aciskiego i rzymskiego stylu ycia w prowincjach. W Hiszpanii znamy nastpujce kolonie: Hispalis (Sewilla), Corduba (Kordoba), Augusta Emerita (Merida) i Caesaraugusta (Saragossa), w Galii Lugdunum (Lyon), Augusta Raurica (Augst), Aventicum

(Avenches) i - waniejsz potem ni wszystkie inne - Augusta Treverorum (Trewir). Nad Renem Ara Ubiorum bya z pocztku obozem legionowym, ale po przesuniciu wojsk osada ta zyskaa rang kolonii (Colonia Claudia Agrippinensium - Kolonia). Do tych wczesnych kolonii naley prawdopodobnie take Augusta Vindelicum (Augsburg). W Brytanii powstay cztery kolonie tego samego typu:

Camulodunum (Colchester), Lindum (Lincoln), Glevum (Gloucester) i Eburacum (York); w

Londinium (Londyn) obok castellum powstao osiedle cywilne o mieszanej ludnoci. W Afryce wyrniaj si Thamugadi (Timgad) i Cuicul (Demila). Wymienilimy tutaj tylko najwaniejsze kolonie wojskowe.

Pastwo, spokeczestwo i gospodarka 27 Ale urbanizacji suyli nie tylko legionici, lecz take onierze jednostek pomocniczych (auacilia), pochodzcy z ludw podbitych i zwalniani po odbyciu dugiej suby, ju jako obywatele rzymscy. Rwnie oni powikszali liczb nowych obywateli w prowincjach i wszdzie, gdzie si osiedlali, dziaali na rzecz

polityki cesarskiej, zmierzajcej do unifikacji pastwa. Ponadto wiele miast prowincjonalnych uzyskiwao, krok za krokiem, awans w statusie prawnym. Czsto droga do tego wioda przez nadanie im prawa latyskiego (ius Latii), ktre formalnie stanowio stopie do civitas Romana. Przy romanizacji warstw wyszych mona czsto zaobserwowa nastpujc metod: notable miast prowincjonalnych otrzymywali dla siebie i dla swych potomkw obywatelstwo rzymskie, jeli przez kilka pokole sprawowali urzdy miejskie i czonkostwo rady i jeli zasuyli si dla sprawy Rzymu. W ten sposb coraz wicej mieszkacw prowincji otrzymywao obywatelstwo rzymskie. Obok tych planowych dziaa zwizanych z nadawaniem obywatelstwa niepostrzeenie nastpowa proces romanizacji prowincji poprzez szerzenie si w nich rzymskich poj prawnych i rzymskiej praktyki prawnej. Nauka o historii prawa rzymskiego z naciskiem podkrela ostatnio ten proces. Gdy w prawie nowoczesnym za norm uwaa si przynaleno do jednego okrelonego pastwa, to obywatelstwo rzymskie dopuszczao wsplnot prawn z obcymi pastwami i miastami. Obywatele obcych miast w prowincjach mogli wic otrzyma obywatelstwo rzymskie bez utraty dotychczasowych praw. Rozumie si, e miasta prowincjonalne, ktre wrd swych mieszkacw liczyy wielu honoratiores wyrnionych obywatelstwem rzymskim, przyjmoway do swego lokalnego prawa (do ktrego nie wtrca si namiestnik) coraz wicej rzymskich ustaw i zwyczajw prawnych. Mogo to nastpowa tym atwiej, e rzymskie sdownictwo i

prawoznawstwo ju od schyku republiki rozwino instytucje prawa prywatnego i prawa procesowego, ktre jednakowo obowizyway obywateli i poddanych w sferze okrelanej jako ius genoum (prawo narodw). W tym samym kierunku zmierzao te rozszerzanie przez cesarzy niektrych ustaw, pomylanych pierwotnie dla Rzymu i Italii, take na prowincje, na przykad ustaw dotyczcych kurateli i traktowania niewolnikw. Poprzez tego rodzaju wspuczestnictwo obywateli i poddanych upowszechniao si prawo rzymskie, a ycie prowincji podporzdkowywao si rzymskim ustawom i zwyczajom.

Ten dugi proces romanizacji znalaz wspaniay epilog w Constitutio Antoniniana z r. 212, ustawie cesarza Marka Aureliusza Antonina, ktrego nazywamy jego artobliwym przezwiskiem Karakana (od caracalla, dugi galijski paszcz bez rkaww-przyp. red.). Wolno urodzeni poddani z prowincji otrzymali obywatelstwo rzymskie. Dziaanie tego edyktu cesarskiego jest szczeglnie widoczne w Egipcie. W tym kraju, w ktrym przechoway si w piasku pustynnym zapisane na papirusie akta administracji, pojawiaj 28 Kryzys wiata antycznego w III wieku si tubylcy noszcy gentilicium, imi rodowe, cesarza - Aureliusz. Jednake wida i drug stron medalu: prowincje dalej maj paci trybut. Moliwe - a nasze rda mwi to wyranie - e impulsem do wydania ustawy byy dla Karakalu wzgldy fiskalne. W kadym razie nowo kreowani obywatele w prowincjach mieli obok zwykych trybutw paci teraz jeszcze nalenoci podatkowe obciajce dawnych obywateli, szczeglnie za podatek spadkowy i od wyzwole. Nie zmienia to jednak faktu, e poprzez to powszechne nadanie obywatelstwa rzymskiego cakowicie dopenio si rozpoczte ju dawno dzieo zrwnania w prawach Italii i pozostaych prowincji. Prawo rzymskie przyjto teraz powszechnie. Obok niego pozostaj w mocy liczne lokalne systemy prawne, w znacznym stopniu dostosowane ju do obyczaju rzymskiego; ich zgodno z prawem rzymskim zostaa teraz uznana w sposb formalny. Niesuszne byoby jednak zaoenie, e po owym zrwnaniu obywateli i poddanych nastpio pene ujednolicenie prowincji. W krajach zhellenizowanych dalej istniaa tradycja prawna uksztatowana od stuleci. Podobnie utrzymywa si na caym Wschodzie jzyk grecki - w miastach mwiono nim wszdzie, nie tylko w Grecji i Macedonii, ale rwnie w Azji Mniejszej i w Syrii, w Egipcie i w Cyrenajce. Mieszkacy miast w tych krajach pomimo wojen, epidemii i konfiskat zachowywali greck kultur i wyksztacenie. Co do twrczoci literackiej, to w caym III wieku widzimy przewag Grekw nad acinnikami. Dziea historyczne tego czasu napisali Grecy: Kasjusz Dion i Herodian. Pniej zobaczymy, jak filozofia grecka zdoaa w tym stuleciu jeszcze raz zawadn caym imperium rzymskim. Co prawda jzyk grecki, tak jak caa cywilizacja miejska, zatrzymywa si na granicy, ktr stanowiy kresowe prowincje wschodnie. W rodkowej Anatolii, w Galacji, miejski sposb ycia z trudem torowa sobie drog; jzyk celtycki istnia tam co najmniej do IV wieku. W Syrii obok greckiego jzyka administracji zachoway si miejscowe dialekty, a na obszarach przygranicznych jzyki aramejski i arabski zdobyway cigle nowe tereny. Ludno wiejska w Egipcie zachowywaa jzyk odziedziczony po minionych tysicleciach. Jeli jeszcze pomylimy o wielkim znaczeniu, jakie pomimo rozpowszechnienia jzyka greckiego i prawa rzymskiego zdobyy daleko poza sw ojczyzn kulty orientalne, to stwierdzimy niezbicie zrnicowanie regionalne ycia kulturalnego w prowincjach wschodnich.

Jedynie w prowincjach zachodnich romanizacja odniosa zdecydowany sukces. Tu jzyk aciski zdoby przewag, miejski sposb ycia zosta przyjty przez wszystkie warstwy, a religijne i artystyczne rodki wyrazu, stosowane przez mieszkacw prowincji, ktrzy stali si obywatelami, nosiy cechy rzymskie.

Odnosi si to gwnie do Galii i Hiszpanii, nastpnie do duych czci Afryki

Pnocnej, przede wszystkim do dzisiejszej Tunezji i czci Algierii; mniejszy by

sukces romanizacji w Brytanii i w prowincjach germaskich. Naturalnie rwnie w strefach najwikszej romanizacji utrzymyway si jakie resztki miejscowego jzyka i sposobu ycia. W Galii wielu ludzi nadal nosio imiona celtyckie.

Pastwo, spoteczestwo i gospodarka 29 Niemao mieszkacw Galii i Hiszpanii uywao dwch jzykw, i to przede wszystkim za ich spraw jzyk aciski terenw zachodnich uzyska pewne szczeglne zabarwienie prowincjonalne. W odlegych okolicach Galii i Brytanii jzyk celtycki zawsze pozosta ywy, w Afryce nie zaniky jeszcze punicki i libijski - nie mwic ju o przetrwaniu dawnych pogldw religijnych i zwyczajw kultowych. Cho te rezerwaty maj oczywist wymow, istotnym rezultatem procesu historycznego pozostaje tak gboka romanizacja Hiszpanii i Galii, e kraje te bd pniej mogy oprze si wpywowi najedcw germaskich.

Zdumiewajce jest powodzenie rzymskich dziaa take na terenie niektrych prowincji naddunajskich. Romanizacja bya tam przede wszystkim dzieem armii rzymskiej, ktra miaa za zadanie strzec granicy w warownych obozach i w licznych maych fortach (castella). Poprzez sub wojskow cae plemiona panoskie i iliryjskie zostay pozyskane dla Rzymu. Wojska rekrutujce si z tej ludnoci tworzyy w III i jeszcze na pocztku IV wieku rdze armii rzymskiej . Nic wic dziwnego, e te legiony w czasach, w ktrych powoywanie cesarzy przypado w udziale wojsku, mogy zawsze wynie na tron swych dowdcw. Owi cesarze pochodzenia iliryjskiego i panoskiego, jak wykazay badania A.

Alfldiego, wroli cakowicie w rzymski sposb mylenia, a nawet stali si od

poowy III wieku rzecznikami rzymskiej idei imperialnej i wnieli istotny wkad w

przezwycienie anarchii politycznej i kryzysu gospodarczego. Poeta Rutyliusz Namacjanus jeszcze w V wieku opiewa osignicia panowania rzymskiego. Roma, jak powiada, z daa rnorodnemu wiatu wielu ludw jedn ojczyzn, uczynia panowanie dobrodziejstwem dla poddanych, a poprzez wczenie zwycionych w obrb dziaania swego prawa przeksztacia cay okrg ziemski w jedn wsplnot. Moemy zgodzi si z t pochwa o tyle, e zjednoczenie ludw i wsplnota prawna rzeczywicie stay si faktem. Ale jakich ofiar to wymagao! Ludy utraciy wolno, miastom odjto samorzd. W tej caoziemskiej ojczynie zaniko polityczne samookrelenie obywateli. Ludzie w Galii i Syrii mogli teraz y wedle prawa rzymskiego, ale w imi absolutyzmu odebrano ogowi obywateli wspuczestnictwo w wielkich decyzjach politycznych. Byo to tym bardziej godne poaowania, e na pocztku okresu cesarstwa uczyniono wielki wysiek w kierunku politycznego wspdziaania poddanych w prowincjach.

Wysiek w zasuguje na szczegln uwag. W wikszoci prowincji zachodnich istniao od czasw Augusta zgromadzenie prowincjonalne, rodzaj sejmiku wzorowanego na hellenistycznych zwizkach miast. Miasta i ludy mogy wybiera przedstawicieli i wysya ich do rady (concilium), ktra zbieraa si zazwyczaj raz do roku. Najpierw widzimy takie zgromadzenie delegatw miast w prowincji Azji (Commune Asiae). W Galii gminy z trzech prowincji, powstaych na terenie zdobytym przez Cezara, utworzyy w Lyonie Concilium Galliarum.

Inne kraje otrzymay podobne instytucje. Do zada

30 Kryzys wiata antycznego w III wieku tych zgromadze naleao z pocztku obchodzenie uroczystoci zwizanych z kultem cesarskim, w czasie ktrych dawano wyraz jednoci wszystkich prowincji i ludw, a potem take omawianie kwestii politycznych i administracyjnych dotyczcych mieszkacw prowincji. Istniao take, niezalenie od centralnych urzdw pastwowych, przedstawicielstwo prowincji u boku cesarza. Nasze rda, przede wszystkim inskrypcje i zabytki archeologiczne, mwi do duo o dziaalnoci tych zgromadze prowincjo-nalnych. Na pierwszym miejscu znajduje si kult cesarski, budowa wity, skadanie ofiar, organizacja

igrzysk. Nie brak jednak wiadectw pewnej specyficznej dziaalnoci politycznej. Zgromadzenia mogy z pominiciem namiestnika przedstawia wasne sprawy cesarzowi. Mogy te specjalnymi uchwaami ustosunkowywa si do urzdowej dziaalnoci gubernatorw, na przykad uchwala dla nich zaszczyty albo wnosi skargi przeciw nim i domaga si procesu. Wiadomo, e delegaci prowincjonalni sprawowali, w ograniczonym zakresie, kontrol nad namiestnikami i e niekiedy mogli poskromi naduycia.

Na tym jednak koczy si historyczna rola zgromadze prowincjonalnych - inicjatywa, na ktr im pozwolono, nie rozwijaa si dalej. Aczkolwiek owe concilia umocniy wewntrzn jedno prowincji, jednake nie stay si organami samostanowienia. Gbsz przyczyn tej zaskakujcej powcigliwoci delega- tw naley zapewne widzie w tym, e notable prowincjonalni wanie poprzez rol, ktr dane im byo odgrywa w subie cesarza, zostali cakowicie pozyskani dla Rzymu. Byli bardziej nastawieni na sprawy wiatowego mocarstwa ni na sprawy okrgu czy miasta, z ktrego pochodzili. Byli bardziej zainteresowani przebyciem rzymskiego urzdniczego cursus honorum ni poszerzeniem praw wasnej gminy. Take w tej instytucji widoczny jest sukces rzymskiej polityki imperialnej. W III wieku wida wyranie, jak concilia upadaj,

gdy lokalne siy w miastach i na wsi ~-szdzie ulegy wtedy prawie cakowitemu wyczerpaniu. Naley te pamita o tym, e nakady pienine zwizane z urzdowaniem w concilium spaday cakowicie na jego czonkw. Jest oczywiste, e te ogromne wydatki nie mogy nie stanowi wielkiego ciaru w czasach powszechnego kryzysu gospodarczego. Tak concilia pady ofiar powszechnego uboenia. Gdy odrodziy si w czasach po Dioklecjanie, w nowych, bardzo zmniejszonych prowincjach, nie byy ju przedstawicielstwami plemion i ludw, ale raczej pastwowymi organami administracyjnymi. Szczeglna rola, jak w instytucji tych zgromadze odegraa arystokracja prowincjonalna, nasuwa myl, by bliej przyjrze si strukturze spoeczestwa i gospodarki.

Wynikiem sprzyjajcej miastom polityki cesarskiej byo to, e w cigu dwch pierwszych stuleci moga si w miastach Wschodu i Zachodu wytworzy warstwa zamonych obywateli. T warstw obywateli miast moemy uzna za stan redni

Pastwo, spoeczestwo i gospodarka 31 w strukturze spoecznej pastwa - po stanie senatorskim, ktry utraci wadz polityczn, ale zachowa bogactwo, i po stanie ekwitw, do ktrego cigle napywali najskuteczniejsi dorobkiewicze. Przywilejem zamonych rodzin byo obejmowanie co roku urzdw miejskich i zajmowanie miejsc w radzie miejskiej (curia). Nazwiska rodzin mogcych uczestniczy w radzie wpisywano do specjalnego rejestru (album decurionum). Przez dugi czas ci zamoni obywatele ponosili due nakady finansowe zwizane z urzdami miejskimi - czy to w koloniach, czy w orodkach prowincjonalnych - i czynili to z powiceniem i dum. Poniewa wasne dochody miast nie wystarczay na wydatki publiczne, cigle trzymano si starej reguy, e osobisty majtek zobowizuje do wiadcze na rzecz miasta.

Przede wszystkim chodzio 0 ogromne koszty budowli, ktre stanowiy charakterystyczn cech miast i miay unaoczni kademu przybyszowi, jak dalece powiodo si naladowanie w prowincji wielkiego pierwowzoru, miasta nad miastami - Rzymu. Pomimo rnic lokalnych ustalia si pewna norma ksztatowania architektonicznego osiedli miejskich. Wok rynku (agora albo forum) znajdoway si budowle publiczne: ratusz (curia), hala sdowa i handlowa (basilica), ulice kolumnowe, witynie bogw, a wrd nich czsto Kapitol (Capitolium) dla trzech najwyszych bstw religii rzymskiej. W wikszym miecie nie mogo zabrakn teatru, amfiteatru i cyrku, a take budowli szkolnych i bibliotecznych, sportowych (gymnasia) i aziebnych (thermae). Nawet budowa i utrzymanie piercienia murw byo do czsto spraw zamonych obywateli. We

wszystkich czciach imperium rzymskiego po dzi dzie ruiny wiadcz o zamiowaniu bogatych rodzin do budownictwa i o rozkwicie ycia miejskiego. U stp ateskiego Akropolu wznosi si Odeon, wspaniay budynek przeznaczony do widowisk muzycznych i dramatycznych, jedna z licznych fundacji bogatego Ateczyka Heroda Attyka, mecenasa sztuk i opiekuna artystw. W r. 127 by on archontem w swym miecie rodzinnym, a w 143 zosta rzymskim konsulem. W Trewirze i okolicach tego miasta jeszcze w III wieku wzniesiono pikne pomniki grobowe, ozdobione reliefami w zupenie malarskim stylu, nadzwyczaj realistycznie oddajcymi ycie zamonych obywateli, zwaszcza kupcw: widniej tam statki na Mozeli wiozce beczki z winem, chopi-dzierawcy wpacajcy czynsz i sceny ze szkoy. Nie mniejsze ni koszty budowli byy wydatki na powtarzajce si w cigu kadego roku obrzdy ofiarne, wita i igrzyska. Przy kadej wityni byy kolegia kapaskie i skadano ofiary, a kady gimnazjon urzdza zawody.

Najdrosze jednak byy liczne igrzyska publiczne, w ktrych znajdowaa wyraz kipica w miastach rado ycia, silniejsza od wojen i kryzysw. Imprezy te peniy te pewn dodatkow funkcj, a mianowicie usuway na krtk chwil rnice klasowe wynikajce ze stanu posiadania i tuszoway uciliwoci cywilizacji miejskiej. Podobnie jak w Rzymie zaspokajano najubosze warstwy chlebem i igrzyskami, tak ~i w kadym wielkim miecie istnia zwyczaj 32 Kryzys wiata antycznego w III wieku utrzymywania przy yciu ubogiego i prniaczego proletariatu hojn jamun. Nie stawiano szczeglnie wysokich wymaga duchowych temu, co wystawiano na scenie lub pokazywano na arenie. W teatrach rzadko ju grywano dramaty, program wypeniay raczej pantomimy, w ktrych przy akompaniamencie fletu i liry przedstawiano miostki dawnych bogw lub inne pikantne tematy. Towarzyszyy temu czsto tace solowe i wstawki baletowe. Wielkie namitnoci budziy wycigi rydwanw w cyrku. Wonice pokonywali dug, wsk bieni na dwukoowych wozach zaprzonych w cztery konie, a zwycizcy przyjmowani byli burzliwym aplauzem tumw.

Czysto rzymskim pomysem byy igrzyska w amfiteatrze, ktre pomimo krytyki rozpowszechniy si te w wiecie greckim. Na wzr rzymskiego Koloseum kade wielkie miasto budowao sobie amfiteatr. Miasto obozowe Carnuntum nad Dunajem miao dwa amfiteatry, miasto Thysdrus (El Dem), pooone na poudnie od Kartaginy, niedaleko od wybrzea, zdobyo si na ogromny budynek dugoci 148 m, szerokoci 122 m i wysokoci 36 m, mieszczcy 60 000 osb. W amfiteatrze zaspokajano dzikie namitnoci, towarzyszce zwycistwom i klskom. Tu wystpowali w walce na mier i ycie gladiatorzy, wprawni szermierze, czsto rekrutujcy si z niewolnikw i przestpcw, uzbrojeni wmiecie i rnorodn inn bro. Ogoszenia na murach miejskich zapowiaday igrzyska, tumy napyway, ledziy walki z ciekawoci i znawstwem, rozkoszoway si przelewem krwi. Wreszcie pokonany prosi o ask i organizator igrzysk, a czsto sam lud, mia rozstrzyga o tym, czy naley

z nim skoczy, czy darowa mu ycie. Amfiteatr by te miejscem oww na dzikie zwierzta. Przywoono je z Afryki, ale take z krajw pnocnych: Iwy i tygrysy, pantery i lamparty, sonie, niedwiedzie i ubry czy tury. Z godnymi zwierztami walczyli wyszkoleni owcy, ktrzy musieli zowi albo zabi bestie, jeli nie chcieli zosta przez nie rozszarpani. Take przestpcy, a czasem ludzie

skazani niewinnie, byli zmuszani do tych walk, jeli chciano zamieni ich egzekucj w wito dla ludu. Wydatki na te brutalne widowiska byy ogromne. Samo zobycie zwierzt, ich transport i utrzymanie pochaniao olbrzymie sumy, a zawsze zwierzta byy tym bardziej podane, im bardziej byy egzotyczne. Jeszcze okoo r. 400 wybitny senator rzymski Symmachus, przygotowujc igrzyska dla swego syna, wysa niezliczone listy do przyjaci i wyda okoo 2000 funtw zota, by sprowadzi rzadkie zwierzta i dowiadczonych owcw. Kiedy szukamy rde

bogactwa tych senatorskich rodw i prowincjonalnych kuriaw, to na pierwszym miejscu znajdujemy dochody z uprawy roli.

Potwierdzi to M. Rostovtzeff w swym wspaniaym studium powiconym gospodarce imperium rzymskiego. Od niepamitnych czasw za najlepsz legitymacj przynalenoci do starej czy nowej arystokracji uchodzio lokowanie pienidzy w nieruchomociach ziemskich. Cesarz i senatorowie miasta Rzymu posiadali grunty we wszystkich prowincjach, arystokracja municypalna

zawadna ca ziemi w pobliu miast. Rentowno rolnictwa bya przez dugi Pastwo, spoeczestwo i gospodarka 33 czas wysoka, jednak wykazywaa due rnice zalenie od jakoci gruntu i formy uprawy. W Italii dominowaa teraz uprawa zboa. Take w Egipcie i w Afryce roso zboe, ktrego potrzebowao ogromne miasto, jakim by Rzym. Upraw oliwek i winoroli spotykamy czciowo w Italii, nastpnie na terenach Grecji, przede wszystkim jednak w Hiszpanii i na poudniu Galii. Poniewa hodowla byda nie bya szczeglnie rozwinita na caym obszarze rdziemnomorskim, brakowao naturalnego nawozu. Sztuczne nawoenie nie wystarczao. Ten niedostatek musia by wyrwnywany przy uprawie zb przez wielokrotne oranie pl. W krajach o klimacie rdziemnomorskim zawsze istniao niebezpieczestwo wysychania gruntu w lecie. Take przed tym prbowano si broni, stosujc gbok ork. Podobnie uprawa oliwek i winoroli wymagaa cigego gbokiego spulchniania gruntu dla zachowania wody.

Tak wic we wszystkich gaziach rolnictwa nieodzowny by powany nakad pracy. Nawet w okresach, w ktrych wacicielom nie brakowao energii i kiedy mogli oni powiksza swj majtek dziki corocznym niwom, cakowita produkcja rolnictwa nie bya wystarczajca, by unikn okresw godu, zwaszcza w czasach nieurodzaju i wojen. Katastrofalne byo to, e wyposaenie techniczne rolnictwa, pug i inne narzdzia, nie ulegao ulepszeniom. Przy takiej

intensywnoci uprawy atwo zrozumie, e w wielkich dobrach czsto nie byo do siy roboczej. Dopyw niewolnikw zmniejszy si, poniewa od dawna wojny nie dostarczay tylu jecw, co w czasach republiki. Wprawdzie nastpowa te naturalny przyrost liczby niewolnikw w obrbie samego stanu niewolnego, ale daleki on by od potrzeb. W tej trudnej sytuacji waciciele ziemscy ju w dwch pierwszych stuleciach zaczli stara si o innego rodzaju tani si robocz. Sami uprawiali w swych rozlegych dobrach tylko najlepsz ziemi, a kawaki gorsze ,i bardziej oddalone od wasnej rezydencji wydzierawiali chopom w postaci dziaek. Tych dzierawcw nazywano coloni, ktry to wyraz pierwotnie oznacza chopw-osadnikw w ogle. W nowoczesnej nauce ten system gospodarki rolnej nosi nazw kolonatu. Mona uzna za pewne, e taki rodzaj gospodarowania w wielkich majtkach i zapewniania sobie si produkcyjnych przeszed do zachodniego obszaru rdziemnomorskiego z krajw pozostajcych pod panowaniem krlw hellenistycznych, a zwaszcza z Egiptu. W prowincjach rzymskich stosunek dzierawcw do wacicieli reguloway z pocztku umowy, przewidujce, e dzierawca musi oddawa cz zbiorw, a w czasie sieww i niw ma wykonywa prace w majtku. Jednak z biegiem czasu zaleno kolonw od wacicieli latyfundiw czy te od dzierawcw wielkich dbr cesarskich rosa.

Inskrypcje z cesarskich dbr ziemskich w Afryce wskazuj wyranie na to, e cesarze przez dugi czas usiowali roztacza opiek nad stanem drobnych dzierawcw. Jednake kiedy w III wieku wydatki pastwa wskutek cigych 3 - Upady Rrymu

34 Kryzys wiata antycznego w III wieku wojen ogromnie wzrosy, cesarze, dc do zagwarantowania sobie wplyww podatkowych, zawarli fatalne przymierze z wielkimi wacicielami ziemskimi na szkod pracownikw rolnych. Odtd tolerowano, a pniej ustawowo uznano

to, e waciciele ziemscy stopniowo spychali swych dzierawcw do stanu uciliwej zalenoci. W prowincjach pnocnoeuropejskich proces ten postpowa wolniej. Ludno obszarw przygranicznych, tzw. barbarzycy, cigle mogli przenika na teren imperium i osiedla si jako dzierawcy. Ale w krajach o starej kulturze rolnej, w Egipcie, Afryce, Italii, waciciele ziemscy znajdowali sposoby ograniczania swobody ruchw swoich kolonw i przywizywania ich do ziemi. Niebawem owi possessores zaczli prbowa wycza swe wielkie doga z miejskich okrgw podatkowych, do ktrych naleeli, i w ten sposb tworzy samodzielne wiejskie jednostki administracyjne. Warstwa wacicieli ziemskich wykorzystujcych prac zalenych chopw wesza w okres ekspansji. Znamy wygld nowych wielkopaskich siedzib, przede wszystkim z mozaik willi afrykaskich. W centrum posiadoci wznosia si przypominajca zamek rezydencja wyposaona w cay luksus cywilizacji miejskiej. Otaczay j budynki gospodarcze, do ktrych naleay te stajnie koni wycigowych. W pewnym oddaleniu znajdoway si zagrody (casae, vici) kolonw przynalenych~o majtku. Niekiedy gospodarstwo latyfundysty otacza mur i fosa. Bya to jednostka gospodarcza, nowy rodzaj wsplnoty wiejskiej. Nasze rda nie pozostawiaj wtpliwoci co do tego, e uzalenienie wolnych rolnikw zmniejszyo wydajno gospodarcz rolnictwa. W wielu regionach imperium, jak zobaczymy pniej, pojawiy si ogniska niepokojw chopskich. W dobrach kuriaw, ktre byy zazwyczaj znacznie mniejsze ni dominia cesarskie i posiadoci ziemskie senatorw, proces ten przebiega wolniej, ale i tam obniy on rentowno gospodarowania. Wanie w obnieniu si dochodw z rolnictwa naley dostrzega gwn przyczyn tego, e zmniejszy si dobrobyt zamoniejszych warstw miejskich. Spady wydatki na budowle i igrzyska, urzdy miejskie za straciy atrakcyjno. Stagnacja gospodarki rolnej bya tym bardziej dotkliwa, e w tym samym czasie rwnie inne rda bogacenia si daway mniejszy dochd. W dziedzinie rzemiosa wysze warstwy miejskie byy sabo reprezentowane, gardzono bowiem prac fizyczn, a zawd rzemielnika nie cieszy si szczeglnym powaaniem. Obok obywateli mima uprawiali t dziaalno rwnie wyzwo-lecy. Niewolnicy znajdowali w przedsibiorstwach tak nieodzownych jak piekarnie i warsztaty ciesielskie drog do wyzwolenia i awansu spoecznego. Przedstawiciele poszczeglnych gazi rzemiosa organizowali si w zwizki (collegia), wybierali przewodniczcych, tworzyli majtek korporacji i odbywali regularne spotkania. Przez dugi czas korporacje zawodowe cieszyy si tak sam swobod jak stowarzyszenia kultowe i pogrzebowe. Przedsibiorcze jednostki zajy si produkcj w wielkim stylu, ale, oglnie rzecz biorc, warsztaty, w ktrych wytwarzano dobra codziennego uytku, byy niewielkie.

Pastwo, spoeczestwo i gospodarka 35 Zakad zatrudniajcy 100 robotnikw, wolnych lub niewolnych, uwaany by za wielk wytwrni. Zarwno autorzy z tego okresu, jak i inskrypcje powiadczaj aktywne ycie gospodarcze caego obszaru rdziemnomorskiego w okresie wczesnego cesarstwa i dowodz, e w okrelonych miejscach istniaa znaczna produkcja towarowa przeznaczona na eksport. W starych miastach Azji

Mniejszej i Syrii wytwarzano ptno, ozdoby, brzy i naczynia wedug wyprbowanych od dawna metod. Egipt wytwarza z odyg papirusowych najczciej uywany materia pimienny i wid prym w produkcji szka. W Italii Kampania syna na cay wiat z wyrobw metalowych, Etruria za z wyrobw ceramicznych (ceramika z Arretium). Jak dugo trwa proces urbanizacji, przeywao rozkwit rzemioso budowlane. Potrzebnych materiaw dostarczay kamienioomy i kopalnie, najczciej nalece do cesarza. Handel i transport byy

bezpieczne w zwizku z pokojem panujcym w cesarstwie. Liczni przedstawiciele sfer obywatelskich, ktrzy nie mogli utrzyma si z dochodw z posiadoci ziemskich, a nie cenili

sobie pracy w rzemiole, zajmowali si handlem i bankowoci. Rzd cesarski i wadze miejskie oyy na budow i utrzymanie drg, mostw i portw. Bez wtpienia wspaniale rozbudowany system drg suy przede wszystkim armii i transportowi pastwowemu. Stao si rzecz normaln, e wojska przemieszczane z Galii do Syrii uyway drg ldowych, nie za transportu morskiego. Szybkim podrom subowym i przesyaniu wiadomoci suya poczta cesarska (cursus publicus), dysponujca licznymi stacjami przeznaczonymi do zmiany koni, noclegw i duszych postojw.

Wyborna sie komunikacyjna, czsto przywoywany tytu do chway Imperium Romanum, stana teraz take do dyspozycji pasaerw i handlu, a nie zabrako miaych przedsibiorcw, ktrzy jako kupcy (negotiatores) i armatorzy (navicularii) zajmowali si na wielk skal wymian ludzi i towarw. W portach przeadunkowych w Puteolach i Ostii, w Akwilei i Narbonie, w Efezie i Bejrucie (Berytus), w Aleksandrii i Kartaginie miay swe filie kolegia kupieckie z caego wiata. Handel siga daleko poza granice imperium. Z wybrzey Morza Batyckiego i Morza Pnocnego sprowadzano bursztyn. Istniaa wymiana handlowa z Indiami, ktre dostarczay drogich kamieni, a take poredniczyy w handlu chiskim jedwabiem, przy czym uywano zarwno drogi ldowej, biegncej ladami Aleksandra Wielkiego, jak i drogi morskiej, czcej egipsk Aleksandri bezporednio z Indiami. Wntrze Afryki dostarczao koci sonio- wej, strusich pir i czarnych niewolnikw. Na tym obszernym polu wolnego obrotu handlowego istniao jednak pewne ograniczenie, a mianowicie co (portorium), pobierane nie tylko na granicach imperium, ale take wewntrz pastwa. Instytucje celne krajw, ktre weszy w skad Imperium Romanum, znalazy w ten sposb szczegln kontynuacj. Nawizujc do tych dawnych instytucji, utworzono okrgi celne, ktre czsto byy wiksze ni pojedyncza prowincja. Obejmoway one wszystkie prowincje, jedynie Italia bya wolna od barier celnych. Wszdzie, gdzie istniay posterunki celne, pobierano za wwz, 36 Kryzys wiata antycznego w III wieku wywz i przewz wszelkich towarw opat pastwow, ktra przecitnie wynosia 2,5% wartoci towaru. Co od towarw luksusowych pochodzcych spoza imperium wynosio nawet do 25%. Cay ten system celny, znajdujcy si od II wieku pod zarzdem cesarskim, nie suy jako instrument polityki handlowej, lecz mia raczej tylko cele fiskalne. Wpywy byy tak znaczne, e w budecie pastwa zajmoway miejsce zaraz po daninach z prowincji. Chwalcy Rzymu przez wiele pokole wysawiali jako cesarskie dobrodziejstwa pokj panujcy w imperium, wsplnot prawn ludw i nieograniczon swobod poruszania si. W kryzysowym III wieku musimy jednak stwierdzi wyrany regres take w handlu i rzemiole. Wojny midzy cesarzami i inwazje obcych ludw zakciy bezpieczestwo na ldzie i morzach. Jednak gbsze przyczyny regresu wytwrczoci i handlu leay w samym systemie gospodarczym. Wytwrczo przeniosa si na nowe tereny, co przysporzyo trudnoci dawnym orodkom produkcji. Z krajw Wschodu, z Grecji i Italii przychodziy do Europy Zachodniej i Pnocnej nie tylko towary, ale take metody produkcji i powoano tam do ycia konkurencyjne warsztaty. Tak na przykad prowincje galijskie i germaskie szybko usamodzielniy si w dziedzinie wytwrczoci ceramiki i szka. To powstawanie nowych warsztatw w odlegych prowincjach powanie dotkno centralne obszary imperium. Na podstawie nowoczesnych dowiadcze chciaoby si powiedzie, e jednak istniaa cigle moliwo zwikszenia wywozu poza granice imperium i otwarcia zagranicy na wyroby rzymskie. Jednake ludziom z epoki cesarstwa rzymskiego przeszkadzao w tym przekonanie, e granica imperium stanowi zarazem granic wszelkiej kultury. Takie przekonanie wydaje si tym bardziej idee fixe owej epoki, e przecie ludy mieszkajce poza t granic wanie si przebudziy i przestay ju kupowa, a zaczy rabowa towary wiata cywilizowanego.

Rwnie wewntrz imperium zrezygnowano z rozbudowy produkcji i niewiele pienidzy inwestowano w nowe przedsibiorstwa. Jeszcze istniao bogactwo, a wysoko rozwinity system bankowy udziela poyczek o stopie procentowej na og nie wyszej ni 6%. Cigle jednak dla lokaty kapitau chtniej obierao wygodniejsz drog w postaci zakupu ziemi i domw. Tak wic w rzemiole inicjatywa prywatna wkrtce upada. Niewiele robiono, by ulepszy proces wytwrczy w tradycyjnej produkcji rzemielniczej. Po wspaniaych osigniciach okresu hellenistycznego podupaday nauki przyrodnicze i technika. Prawie nie byo nowych wynalazkw. Tego zastoju nie mona wyjani, odwoujc si po prostu do systemu niewolniczego. Moliwe, i przedsibiorca wykorzystujcy prac niewolnikw nie by zainteresowany usprawnieniem i przypieszeniem procesu pracy tak jak kapitalista nowoytny, ktry musia na wolnym rynku kupowa si robocz i wykorzystywa j maksymalnie. Jednak niewolnikw byo coraz mniej tak w rolnictwie, jak i w rzemiole, a wzgld na zysk musia podsuwa przedsibiorcy myl o zaoszczdzeniu na sile roboczej za pomoc wynalazkw technicznych. Przy dokadniejszym ogldzie okazuje si jednak, e

Pastwo, spoteczestwo i gospodarka 37 rwnie w tej pnej epoce weszy w ycie pewne ulepszenia techniczne, ale ograniczay si one do tych przedsibiorstw, w ktrych pastwo realizowao swoje ywotne interesy, np. do rzemiosa budowlanego i produkcji broni, a take do tych dziedzin wytwrczoci, ktre produkoway towary luksusowe dla ludzi bogatych: kosztowne szka czy ozdoby ze zota i koci soniowej. By to plutokratyczny rys spoeczestwa, ktre nie przejmowao si tym, e masy otrzymyway dobra codziennego uytku w wersji jak najgorszej i jak najtaszej. Bardzo niewiele czyniono, by podnie oglny poziom ycia albo obudzi nowe potrzeby wrd ludzi niezamonych.

Wadza cesarska a do czasw Sewerw prawie wcale nie ingerowaa w woln gospodark. Teraz jednak wzrosy ogromnie wydatki pastwowe, a dochody zmniejszyy si wraz z upadkiem wszystkich gazi gospodarki. Wojna toczya si rwnoczenie na wielu frontach - przeciw Germanom nad Renem i Dunajem oraz przeciw wschodniemu ssiadowi na poudniowym wschodzie. Do tego dochodziy wojny domowe zwalczajcych si wzajemnie cesarzy, wysuwanych przez armi. Ludno imperium cierpiaa z powodu ucisku podatkowego, musiaa wypenia zwikszone wiadczenia na utrzymanie i zakwaterowanie wojsk, bra udzia w budowie drg i nowych murw zagroonych miast. Grone epidemie nawiedzay prowincje - rda mwi o epidemii dumy za Marka Aureliusza, a nastpnie w czasach Decjusza i o straszliwym spustoszeniu przez ni miast i wsi. Niewtpliwie od III wieku ludno zmniejszya si, cho w rnych czciach cesarstwa wygldao to rozmaicie. Nasze rda nie wystarczaj, by poda jakie choby w miar pewne dane liczbowe. Szacunki ludnoci imperium, ktrych uczeni dokonywali od XVI wieku, znacznie rni si od siebie. Nauka wspczesna staraa si zwaszcza obliczy ludno samego miasta Rzymu. Wzito pod uwag przekazy dotyczce liczby obywateli zdolnych do suby wojskowej i odbiorcw pastwowych przydziaw zboa, a ponadto badano na podstawie topografii moliwe zaludnienie poszczeglnych dzielnic miasta. Jednak i te ulepszone metody nie przyniosy adnego przekonywajcego rezultatu. Zapewne moemy przyj, e za czasw Augusta na terytorium imperium rzymskiego mieszkao okoo 70 milionw ludzi, a w samym Rzymie p miliona. Mimo niepewnoci co do punktu wyjciowego wiadomo, e bieg dziejw przynis regres. Jeli chodzi o Grecj i Rzym, autorzy powiadczaj, e ju pod koniec republiki nastpi spadek liczebnoci warstw wyszych. Ustawy Augusta, Nerwy i Trafiana, ktre miay przeciwdziaa katastrofie, wskazuj, e proces ten trwa take w I i II wieku. Pniej zaraza, gd i wojna zaczy sia spustoszenie we wszystkich grupach ludnoci. Nieliczne inskrypcje wiadcz wymownie o sytuacji w III wieku. Z r.

238 pochodzi podanie rolnikw z trackiej wioski Skaptopara, zawierajce skarg na ucisk ludnoci wiejskiej przez urzdnikw i onierzy: Owiadczylimy, e ju duej nie moemy wytrzyma i zamierzamy raczej porzuci ojcowizn pod naciskiem tych, ktrzy nas nachodz. Doprawdy bowiem byo wrd nas wielu wacicieli domw, a teraz 38 Kryzys wiata antycznego w III wieku pozostao bardzo niewielu. 3 Miasta w Italii i Galii, ktre musiay w obliczu zagroenia wojennego odnowi swoje mury, mogy zacisn ich piercie o wiele bardziej ni dotychczas. Czsto powierzchnia mieszkalna, ktr obejmoway nowe mury miejskie, stanowia zaledwie jedn trzeci albo nawet jedn czwart poprzedniej.

W tym cikim kryzysie pastwo zaczo gwatownie ingerowa w ycie spoeczne i gospodarcze. rodki, o ktrych syszymy, byy rwnie krtko-wzroczne, co brutalne. Kiedy usiujemy oceni polityk gospodarcz III i IV wieku, musimy wzi pod uwag to, e nie byo wwczas adnego sztabu planowania gospodarczego, ktry na podstawie bogatych dowiadcze i z jasnym wyobraeniem o celu mgby uporzdkowa budet pastwa i dugofalowo pokierowa yciem gospdarczym. Mamy do czynienia z rzdem, ktry uwaa za swoje podstawowe zadanie obron pastwa i zacz gromadzi konieczn po temu si robocz i pienidze metodami, ktre obiecyway jak najszybszy sukces. Interwencje wadzy s czsto dziaaniami obrony koniecznej, podejmowanymi na lepo.

Pastwo antyczne, tak jak nowoytne, dysponowao skutecznym rodkiem wpywania na obieg pienidza i ksztatowania cen w.postaci mennictwa. Ale wanie w tej dziedzinie, gruntownie zbadanej przez numizmatykw, ujawnia si chybiony charakter dziaa rzdu cesarskiego. Wydaje si, e wyczerpanie - do pewnego stopnia - kopal zota i srebra stao si powodem obnienia (po raz pierwszy za Marka Aureliusza) zawartoci kruszcu, najpierw w monetach srebrnych. Bezporedni tego konsekwencj by spadek wartoci pienidza i wzrost cen. Kiedy w III wieku musiano zmniejszy wag monet zotych, doszo do dugotrwaego kryzysu walutowego. Gorsze monety nie byy przyjmowane; zaczto skupowa monety penowartociowe po wyszych cenach, take monety dawniejsze, a w Egipcie nawet srebrne monety Ptolemeuszw. Zachowa si surowy dekret z miasta Mylasa w Karii z r. 210 przeciwko nielegalnemu handlowi monet. Wolnym obywatelom, ktrzy dopuszczaj si tego przestpstwa, gro wysokie kary pienine, niewolnikom - kara chosty i wizienia. Powszechny brak zaufania do zepsutej monety z metali szlachetnych mona odczyta rwnie ze skarbw monet, ktre w cikich czasach tu i wdzie zakopano w ziemi, gdzie dotrway do naszych czasw. Skarby, ktre znaleziono na terenach imperium, ale take poza jego granicami, skadaj si w owych czasach przewanie z monet miedzianych. System monetarny by tak zaburzony, e niekiedy uciekano si wrcz do handlu wymiennego. Powiadczony przez wiele rde wzrost cen i pac dowodzi chronicznej inflacji. Dokumenty z Egiptu, gdzie zachowao si mnstwo rachunkw, pokwitowa i spisw podatkowych, wskazuj, zdaniem F. Heichelheima i innych, e ta inflacja przyniosa masom ludnoci znaczne obnienie poziomu ycia. Zuboenie ludnoci dao natychmiast zna o sobie przy poborze podatkw.

Wadze prboway i temu zaradzi surowymi metodami, waciwymi reimowi

Pastwo, spoeczestwo i gospodarka 39 wojskowemu. Podstawowymi obwodami podatkowymi byy we wszystkich prowincjach okrgi miejskie. Kiedy wic urzdnicy cesarscy zajmujcy si poborem podatkw w prowincjach przestali skutecznie wypenia swe funkcje, zaczto odpowiedzialnoci za wpywy podatkowe z caego okrgu miejskiego obarcza kuriaw, radnych i urzdnikw miast. Kiedy pojawiay si zalegoci, odpowiadali oni za to prywatnym majtkiem. Nie syszymy, by doszo do rebelii przeciwko temu przymusowi. Reakcj zamonych obywateli by swego rodzaju bierny opr: unikanie tak do niedawna podanego czonkostwa rady i piasto-wania urzdw miejskich. Od III wieku pastwo zapewniao sobie przez przymus nie tylko podatki, ale i

wiadczenia publiczne (munera), ktre dotychczas byy wypeniane przez rne warstwy ludnoci albo wykonywane przez niezalenych przedsibiorcw na zasadzie umw. Do najpilniejszych zada naleao w owych czasach obwarowywanie miast na nowo - nawet Rzym zosta od r. 271 otoczony potnym piercieniem murw przez cesarza Aureliana. W dalszej kolejnoci liczyo si zaopatrzenie wojska w bro, odzie i ywno, nie mniejsz wag miao te zaopatrzenie w ywno Rzymu, ktry od stuleci by zaleny od dostaw zboa, sam nieproduktywny wskutek obecnoci wielkich rzesz prniaczego proletariatu. W ,cigu III wieku zaczto przymusowo zobowizywa korporacje rzemielnikw i kupcw do wypeniania tych zada. Od tego niedaleko ju byo do obowizkowej przynalenoci do tych niegdy dobrowolnych zwizkw. Liczne niewdziczne zadania (munera sordida), takie jak budowa drg i prace zwizane z transportem, ktre zdarzay si przy okazji ruchw jednostek wojskowych w obrbie imperium, byy bezwzgldnie egzekwowane od prostego ludu. Tylko w niewielkim zakresie rzd ucieka si do zakadania manufaktur pastwowych. Tak byo w rzemiole tekstylnym i w produkcji broni. Na og pastwo stosowao metod przymusowego narzucania caym stanom i grupom ludnoci wszystkich wiadcze, ktrym nie mogli ju podoa urzdnicy wspomagani przez woln gospodark. Za pomoc tak drastycznych rodkw zmilitaryzowane cesarstwo zapewnio sobie niezbdne rodki pienine i si robocz. Doszo w ten sposb do nie-zwykle gboko sigajcej przemiany caego spoeczestwa wiata antycznego.

Dobiegaj nas niekiedy gosy rozpaczy, ktra zapanowaa wskutek terroru

szerzonego przez totalitarny reim. Prowincje popady w lk i niewol - stwier-

dza mwca, ktry dla podniesienia zasug nowego cesarza przedstawia dotychczasowe zniewolenie - liczni szpiedzy kryli po miastach i podsuchiwali rozmowy, nie mona byo swobodnie myle ani mwi. Wszelka zgodna z rozsdkiem i suszna wolno bya zniesiona i kady dra przed wasnym cieniem. 4 Masy ludnoci pozostaway jednak nieme, take wysze warstwy obywateli ugiy si pod jarzmem - niemniej poszczeglne jednostki zawsze znajdoway drog do shiby cesarskiej, a tym samym do nowej arystokracji, gromadzcej jeszcze wicej wadzy i bogactwa ni dotychczas. Trudno nie zauway, e w owych czasach upadku spoeczestwa miejskiego cay system 40 Kryzys wiata antycznego w III wieku urbanizacji ujawni swe zadawnione, ukryte wady. Liczne miasta, w ktrych jedynie maa cz ludnoci miaa udzia w dobrobycie, egzystoway w sposb, ktry trzeba nazwa pasoytniczym. Ucinieni chopi na wsi i pozbawieni praw niewolnicy w domach i warsztatach zapewniali pomylny bieg interesw, dopki w imperium trwa pokj, a wraz z nim porzdek spoeczny. Bogaci poprzestawali na dostarczaniu biednym wspobywatelom chleba i igrzysk. Ten sztuczny twr nie wytrzyma kryzysu. Gdzie si jednak podziali ludzie wyksztaceni, ktrzy od stuleci gosili sprawiedliwo pastwa i wolno obywateli?

Rozdzia drugi YCIE DUCHOWE

AT igdzie nie wida kryzysu wiata antycznego tak wyranie jak w dziedzinie 1~ ycia duchowego. Nauczanie, twrczo literacka, postawy filozoficzne i religijne wykazuj powane zachwianie wszystkich dotychczasowych wartoci.

A jednoczenie rysuj si, tak jak i w innych dziedzinach, zalki cakiem nowego

porzdku. Z kryzysu III wieku czowiek antyczny mia wyj cakowicie odmieniony.

Z pozoru instytucje owiatowe istniejce w miastach greckiego Wschodu bd dziaajce od pocztku cesarstwa we wsplnotach zromanizowanego wiata funkcjonoway prawidowo. Na przeomie II i III wieku w szkoach miejskich

modzie z warstw obywatelskich uczono wszdzie gramatyki i retoryki. W niektrych orodkach ycia duchowego cesarze ufundowali opacane przez pastwo katedry, z pocztku dla nauki jzyka i literatury, potem takemedycyny i prawa. Miasta, w ktrych dziaali szczeglnie liczni i sawni profesorowie, moglibymy uwaa za orodki uniwersyteckie. Na Wschodzie byyby to na przykad: Aleksandria, Antiochia, Berytus, a na Zachodzie Rzym i Kartagina, pniej Mediolan i Burdigala (Bordeaux). Nauczyciele szk wyszych korzystali z licznych przywilejw - przede wszystkim byli zwolnieni od wiadcze na rzecz miasta. Jeli chodzi o cele nauczania, to wida wyranie, e nie obejmowao ono wprowadzenia w filozoficzne rozumienie wiata. Tradycja szk filozoficznych rozwijaa si poza tymi miejskimi i pastwowymi instytucjami. Rwnie mao miejsca zajmoway w oglnym wyksztaceniu nauki cise i opanowanie ich metod. Matematyka, mechanika, nauki przyrodnicze nie byy przedmiotem normalnego nauczania. Nieliczni przedstawiciele wiedzy cisej zdani byli na samych siebie i ju od dawna zadowalali si tym, e kultywowali drobn czstk wielkiego dziedzictwa hellenizmu i propagowali j 42 Kryzys wiata antycznego w III wieku w skromnych podrcznikach. Cel szk miejskich i pastwowych by cakowicie praktyczny: wyksztacenie retoryczne miao otwiera drog do zawodu adwokata, do urzdu w administracji cesarskiej, a nawet do stanowiska dworskiego. Krasomwstwo cigle byo potg w yciu publicznym. W okresie absolutyzmu szczytowe osignicie sztuki retorycznej stanowiy mowy wysawiajce cesarza, na co wskazuj arcydziea zachowane w zbiorze Panegyrici Latini, a pochodzce przede wszystkim z przeomu III i IV wieku. Nie ulega wtpliwoci, e rwnie podczas kryzysu III wieku nie brakowao chwalcw despotyzmu.

Twrczo literacka, tak bardzo jeszcze kwitnca w II wieku, zwaszcza w prowincjach greckich, podupada wraz z upadkiem elit miejskich. Zdarzay si co prawda wybitne dokonania w czasach, gdy na pocztku III wieku niektrzy cesarze i cesarzowe z dynastii Sewerw osobicie brali udzia w yciu literackim.

Pisarze tych dziesicioleci pochodzili nie z Italii czy z Grecji, ale z odlegych

prowincji cesarstwa. Historiograf Kasjusz Dio, ktrego dzieo mona uzna za kontynuacj naukowej historii w stylu Tukidydesa, a zarazem za dowd duchowego oddziaywania wiatowego imperium rzymskiego, nalea do urzdniczej rodziny z miasta Nicea w Bitynii i przeby szczeble dugiej rzymskiej

kariery urzdniczej a do powtrnego konsulatu w r. 229. Bdc Grekiem, wnikn w wiat rzymski tak gboko, e powzi plan przedstawienia caego biegu dziejw rzymskich od przybycia Eneasza do Italii po wasne czasy, tj. po swj drugi konsulat. Po dugotrwaym zbieraniu materiaw napisa dzieo w 80 ksigach. Do naszych czasw zachowaa si mniej wicej jedna szsta caoci. O zaginionych ksigach pewne wyobraenie daj wycigi, ktre pniej zrobiono z tego dziea. Kasjusz Dio pozostaje pod silnym wpywem retoryki. Dowodzi tego choby umieszczanie w opowiadaniu historycznym licznych mw, a jeszcze bardziej opisy poszczeglnych sytuacji. Pomimo to mona powiedzie, e ta Historia rzymska reprezentuje jeszcze historiografi polityczn nalec do najlepszej tradycji antycznej. Nie ma innego greckiego dziea historycznego z czasw cesarstwa, ktre by tak dogbnie ujmowao problemy pastwa rzymskiego. Skdind historyk ten jest osamotniony w swej wielkoci. Wspczesny mu Herodian, ktry w niewielkiej ksice przedstawia histori rzymsk od mierci cesarza Marka Aureliusza, gubi si w penych frazesw opowiadaniach o przewrotach obalajcych cesarzy, nawet nie prbujc wskaza si napdowych polityki. W historiografii aciskiej za spotykamy jedynie nazwisko Mariusza Maksymusa. Dzieo jego zagino, ale moemy wyrobi sobie przybliony pogld na jego konstrukcj i charakter na podstawie sposobu, w jaki korzystali z niego pniejsi pisarze. Mariusz

Maksymus napisa (jako kontynuacj Swetoniusza) biografie cesarzy od Nerwy do Heliogabala (Elagabala). Trzyma si ustalonego schematu biografii, by bezkrytyczny w przytaczaniu faktw, gadatliwy w narracji - najwyraniej by to jeden z tych literatw, ktrzy zatracili polityczny nerw wielkiej historiografii.

ycie duchowe 43 W dziedzinie wiedzy zawodowej wyrniaj si dziea jurystw, ktrych ju poznalimy jako doradcw cesarzy od czasw Septymiusza Sewera i jako teoretykw monarchii absolutnej. Papinian, Ulpian i Paulus pozostawili znaczn spucizn pisarsk, czciowo przeznaczon dla sdownictwa, czciowo dla studiujcych prawo. S oni klasykami nauki prawa rzymskiego, znanymi nam z fragmentw i wycigw. Jako interpretatorzy ius civile, wyczuleni na powszechne prawo wszystkich ludzi, reprezentuj znakomicie ducha epoki, w ktrej mieszkacy wszystkich prowincji stali si obywatelami rzymskimi. We wszystkich pozostaych dyscyplinach panuje jednak zastj. W zakresie geografii i matematyki, filologii i medycyny nie napisano nic nowego, a zarazem wanego. Co prawda istniao jeszcze pewne zainteresowanie erudycj wszelkiego rodzaju, ale piszcy zadowalali si utrwalaniem niektrych szczeglnie atrakcyjnych rzeczy z pimiennictwa odziedziczonego. Powstaway dziea zbierajce rnorodne ciekawostki z dziedziny przyrody i historii, wycigi, ktre od dawna cieszyy si powodzeniem. Jako przykad mona przywoa Sofistw przy uczcie (Deipnosofistai), obszerne dzieo Atenajosa z Naukratis. Owoce lektur tego autora dotycz instytucji i zwyczajw wszystkich czasw, potraw i napojw, gier i tacw, pochlebcw i niewolnikw, heter - wszystkiego, co wedle gustu epoki byo zajmujce i zabawne. Ksika ta, jedna z wielu jej podobnych, wiadczy, e nie chodzio ju wcale o now wiedz naukow, lecz o erudycyjn zabaw.

Jak wytumaczy to wyczerpanie si intelektualnych? Czy wystarczy odwoa si do wojen, upadku miast i zuboenia rednio zamonej ludnoci miejskiej? Tego rodzaju wyjanienie nie byoby zadowalajce. Widzimy bowiem, e zanika nie tylko nauka, take poezja prawie cakowicie milknie w owym stuleciu. Nie mona wymieni adnego dramatu, adnego eposu, rwnie liryka nie ma adnego godnego uwagi przedstawiciela. Jedynym gatunkiem literatury piknej, ktry zasuguje na zainteresowanie, jest powie. Romans staroytny powsta w okresie hellenistycznym, w czasach, gdy wiat grecki nie nosi jeszcze pitna rzymskiego. W cesarstwie kwity gwnie romans podrniczy i powie miosna. Pord spoeczestwa, ktre coraz bardziej oddalao si od ycia politycznego, szczeglnym powodzeniem cieszyy si zmylone opowieci, w ktrych elementy mitologiczne mieszay si z historycznymi. Longos w synnym romansie pasterskim Dafnis i Chloe nada posta dziea literackiego penej napicia fabule erotycznej. Heliodor potrafi w swych Etiopikach uchwyci barwy wiata i zmienno kolei losu oraz ukaza wol bogw kryjc si za dramatem miosnym.

Niedawno podkrelono z naciskiem religijne zabarwienie fikcji romansowej powstaej u schyku staroytnoci. Moe wic naleaoby w tym kontekcie wspomnie o pewnej ksice, ktra miaa opowiada o yciu postaci historycznej, w rzeczywistoci jednak stanowia zbeletryzowan biografi czowieka zwizanego z religi i posiadajcego niezwyky dar: chodzi o ywot Apoloniusza z Tyany napisany przez Filostratosa na yczenie cesarzowej Julii

44 Kryzys wiata antycznego w III wieku Domny. Apoloniusz y w czasach Flawiuszw i nalea do sekty nazywajcej si pitagorejsk. Wymagaa ona od swych czonkw surowego trybu ycia. Szczytnym ich celem byo oddawanie

czci bstwu przez samooczyszczenie, nie za pomoc ofiar, i naladowanie go przez kultywowanie cnoty. Apoloniusz dziaa w Rzymie, podrowa od Hiszpanii po Etiopi i Indie na Wschodzie.

Wszdzie powstaway legendy o cudotwrcy, ktremu przypisywano dar proroczy i posiadanie tak potnych mocy psychicznych, e mg wypdza demony i wskrzesza zmarych. Filostratos przedstawi ycie tego pitagorejskiego witego w stylu romansu podrniczego. Mia na celu nie uczczenie cudotwrcy, lecz zoenie hodu nauczycielowi mdroci. Bohater ksiki posiad nadludzkie siy nie dziki sztuce magicznej, ale poprzez wiedz o

Bogu. W ten sposb Apoloniusz z Tyany ukazuje si nam jako zwiastun nowej religijnoci.

Tak