Për marrjen e gradës shkencore

DOKTOR

Paraqitur nga: Udhëheqës shkencor:

Albana A. Fico Prof. As. Hasan Hafizi

REPUBLIKA E SHQIPËRISËUniversiteti Mjeksor i Tiranës

Fakulteti i Shkencave Mjeksore Teknike

Programi: Doktoraturë (Shkencat Klinike)

VLERËSIMI I DIJEVE DHE SJELLJES SË POPULLATËS

DHE TË SËMURËVE ME TUBERKULOZ NË

SHQIPËRI

2013

3

VLERËSIMI I DIJEVE DHE SJELLJES SË POPULLATËS DHE TË SËMURËVE ME

TUBERKULOZ NË SHQIPËRI

2013

4

NE VEND TE PARATHENIES

Falenderoj me mirënjohje:

Prof. Petrit Barën, pa motivimin, këmbënguljen dhe udhehëqjen e e tij ky punim nuk do të ishte i mundur.

Prof. As. Hasan Hafizin për vizionin, dëshiren e fortë për të mbajtur gjallë përpjekjet për të vazhduar luftën kundër TB në një dimension te ri dhe për

mbështetjen e pakursyer në cdo hap të këtij procesi.

Të gjithë kolegët, bashkëpunëtorët dhe mbi të gjitha Viktorin dhe Martyn, që në mënyrën e tyre të vecantë më mundësuan të plotesoj këtë hap të rëndësishëm ne

karierën time profesionale.

5

TABELA E LËNDËS

Pak histori ............................................................................................ 7

OBSH- statistikë .................................................................................. 9

I. Hyrje ........................................................................................ 10

II. Objektivat e studimit ............................................................. 14

Për popullatën e përgjithëshme

Për të sëmurët me TB

Në lidhje me sistemin shëndetsor

Qëllime edukuese si pjesë e objektivave

III. Metoda e Studimit .................................................................. 16

IV. Rezulatet e studimit për popullatën e përgjithëshme .......... 17

Të dhëna të përgjithëshme demografike

Njohuritë e popullatës së përgjithëshme për sëmundjen tuberkulare

V. Rezultatet e studimit për njohuritë e të burgosurve

për sëmundjen e tuberkulozit ................................................ 27

Të dhënat demografike

Rezultatet e pyetesorit të të sëmurëve me TB

VI. Rezultatet e pyetesorit te semureve me TB .......................... 33

Të dhëna të përgjithëshme demografike

Përgjigja e pyetjeve që kanë të bëjnë me cilësinë e shërbimit shëndetsor

Përgjigjet e pyetjeve në lidhje me simptomat nga të sëmurë me TB pulmonar

VII. Përfundimet e punimit .......................................................... 64

Për popullatën e përgjithëshme

Për studimin e kryer në burgje

Për studimin e kryer në të sëmure me TB

6

VIII. Shtojca .................................................................................... 69

Pyetësor për popullatën e përgjithëshme

Pyetësor për të sëmurët me TB (vitet 2010 dhe 2011)

Shkurtime dhe fjalët kyç

IX. Literaturë dhe Referenca ....................................................... 75

7

PAK HISTORI Tuberkulozi (TB) është një sëmundje e njohur që në lashtësi dhe është dokumentuar më së pari me gjetjen e ndryshimeve tuberkulare118 në mumjet e zbulara në Egjipt (5000 vjet p.e.r). Kjo sëmundje përshkruhet dhe Kodin e Hamurabit (Babiloni 2000 vjet p.e.r.). Ishte Hipokrati(460-377), babai i mjekësisë, që përshkroi simptomat e TB si kollën, gëlbazen, ethen, hemoptizinë etj. Celsi, Galeni dhe më vonë Avicena (980-1037) ishte ai që pershkroi gjendjen e përgjithëshme të organizmit në këtë sëmundje.

Laennek (1781-1826) përshkroi ndryshimet anatopatologjike dhe ishte ai që përdori termin tuberkuloz duke u nisur nga njësia bazë anatopatologjike, tuberkula. Nga ana tjetër i takon atij merita e dallimit te këtij entiteti me bazë specifike.1

Ishte Robert Koch që në 1882 zbuloi shkaktarin e TB dhe që për nder të tij njihet si i tille gjerësisht neliteraturën përkatëse1,3. Më pas Von Pirquet në filim të shekullit të shkuar

bëri studime te vecanta në raport me alergjinë nga shkaktari dhe provat e tuberkulinës.Më pas Calmette dhe Guerin cuan në zbulimin e vaksinës BCG që i hapi rrugën parandalimit të kësaj epidemie që ka marrë miliona jetë njerëzish. Në rrugën e plotësimit të nevojës për mjekim ishte gjysma e dytë e shekullit të shkuar kur filluan te zbulohen dhe përdorën kemioantibiotikët e ndryshëm.1,3,32, 33, 34,35

8

Shqipëria është njohur si një vend me raste të shumta të TB në të shkuarën. Hapja e repartit të parë në Shqipëri për të sëmurët me TB daton në 1936 . Mjekët e asaj kohe ishin Dr. Petraq Leka, Dr.Shefqet Ndroqi, Dr.Dhimiter Lito, Dr Sezai Agalliu si dhe Dr.Ludovik Kalmari. Në Shtator të vitit 1945 ne Tiranë u krijua një stacionar me 75 shtretër, duke u bërë keshtu bërthama e Sanatoriumit të ardhshëm të Tiranes. Gjithashtu në Durrës u ngrit preventoriumi dhe Voskopojë një lloj qendre e tipit te konvaleshencës për të sëmurë të cilët ishin të stabilizuar dhe me proces të mbyllur. Të sëmurët e shtruar në këto pika qëndronin per nje periudhe 2-3 mujore. Sanatoriumi i parë për te sëmurët me TB u hap në Korcë në vitin 1946. Në vitin 1947 në Tiranë u hap dispanseria e parë kundra TB. Pasoi Sanatoriumi i Tiranës (210 shtretër) në 1947 1 dhe në vitin 1948 u ndoq nga hapja e Sanatoriumi te Korcës. Ndërkohe në Vlorë dhe Sarandë u hapën qendrat e trajtimit te TB ekstrapulmonar.

Ne vitin1950 kishte 10 dispanseri dhe nje shtrat per 1000 banore, pa llogaritur 520 shtreterit e preventoriumeve.

Ne 1957 Sanatoriumi i Tiranës u shnderrua në Institut për luften kunder TB. Ne 1961 u inagurua Sanatoriumi ku ndodhet edhe spitali i sotem.

Ne 1983 shërbimi i Ftiziatrisë u bashkua me atë të Pneumologjisë dhe në 1993 u bë shndërrimi në Spitalin Universitar të Sëmundjeve të Mushkërive, SUSM "Shefqet Ndroqi". Prej vitit 2008 - Spitali Universitar "Shefqet Ndroqi" shërben si një instinstitucion mjeksor terciar. 1, 19

Vaksinimi i popullatës, përmirësimi i gjendjes socioekonomike, adresimi i menjëherëshëm i rasteve të reja ( nëpërmjet depistimit aktiv dhe paraqitjes së tyre në sistemin e dispancerive) solli një ulje të numurit të të sëmurëve me TB ne Shqipëri. 1,3

Që prej 2007 e më pas vlen për t’u përmendur roli i rëndësishëm që ka luajtur Programi Kombëtar i luftës kundër tuberkulozit i drejtuar nga Prof. As. Hasan Hafizi, i cili pas këtij viti është bërë një pikë kyçe për studime të mirëfillta epidemiologjike, raportime të sakta pranë OBSH dhe entiteteve të tjera të interesuara duke përfshirë dhe mbështetjen për Qendrën e Shëndetit Respirator dhe TB (QSHRT) e vetmja e këtij lloji ne Shqipëri. 4,5,6,

9

OBSH - STATISTIKË (2010-2011)

Shqipëria të dhëna demografike dhe të tjera:

Popullata: 3.204.000

Moshat: 23%< 15 vjec, 13% > 60%

Ritmi i rritjes vjetore 0.4

Popullata urbane 52%

Edukimi > 15 vjec është 96%

Të ardhura për frymë 8740 $/ vit

Kanë në pronësi vetjake 142 telefona celularë/ 100 persona ( më shumë se një telefon celular/person)

TB për 100.000 banorë / 431 raste te reja (2010)

Jetëgjatesia e përllogaritur që ne lindje: Meshkuj 72 vjet, femra 75 vjet, mesatarja 73 vjet ( 2009)

Vdekshmëria në të rriturit/ 100.000: Nga sëmundje ngjitëse 46, jongjitëse 716

Vdekshmëria në të rriturit/100.000: Sipas shkaqeve: 518 të gjitha shkaqet, 168 nga kanceri, 200 nga sëmundjet kardiovaskulare dhe diabeti, 10 sëmundje kronike të traktit respirator

Bota: MDR-TB: Në fund te 2012 MDR-TB përbënte 3.7% (2.1%-5.2%) të rasteve të reja plus 20% (13%-26%) të rasteve të mëparëshme regjistruar me MDR-TB. Në 2011 u dokumentuan se 19% (ose 310.000 raste) janë MDR-TB në raport me të gjithë rastet e të sëmurëve me TB pulmonar.22,23,24,122

Sa kushton: Plani global për të financuar STOP TB për vitet 2011-2015 kërkon shpenzimin e 8 miliardë dollarë Amerikanë. Vetëm donatorët japin 1 miliard dollarë për të mbyllur boshllëkun përsa i përket nevojave të vendeve me të ardhura të ulta dhe të mesme për frymë. Duhen 100-500$ për trajtimin e TB në vendet me incidencë të lartë të TB (HBC)7,8,12,13 ,59

OBSH - hallka të rëndësishme në luftën kundër TB:

1997 Raporti i parë mbi epidemiologjinë dhe mbikqyrjen e TB

2002 U shtuan fondet për 22 vende HBC

2008 Financimi për të gjithë vendet me TB

2009 Fillimi i raportimit dhe mbledhjes së të dhënave në mënyrë elektronike

2012 I pari raport që jep të dhëna të vecanta për vdekjen e grave nga TB 93

Ditë e shënuar: 24 Mars, dita e luftës kundër TB

10

HYRJE I.

Tuberkulozi (TB) përbën një nga faktorët kryesorë të vdekjeve në botë duke shkaktuar vetëm në vitin 2011 rreth 1.3 milion vdekje.Vlerësohet se 1/3 e popullsisë botërore është e infektuar me Mycobacterium tuberculosis (M.TB), por vërehen variacione të mëdha të infeksionit TB në vende të ndryshme të botës.

Shqipëria klasifikohet ndërmjet vendeve me incidencë mesatare (431 raste te raportuara për 2010 OBSH Statistics) në Evropë 17,18 dhe krahasohet me vende të zhvilluara si Çekia, Sllovenia, duke lënë prapa vende si Serbia, Rumania, Bullgaria, Turqia etj.82 (Të dhëna nga programi kombëtar i TB)

Një karakteristikë e TB në Shqipëri mbetet shpërndarja gjeografike e sëmundshmërisë. Zona verilindore mbetet një zonë me incidencë të lartë. Kjo situatë lidhet me faktorë të ndryshëm historikë dhe socioekonomikë. Situata epidemiologjike e tuberkulozit në Shqipëri gjate viteve të fundit është përmirësuar ndjeshëm. Të gjithë treguesit epidemiologjikë flasin për një situate të qendrueshme dhe që është përmirësuar në mënyrë të veçantë pas viteve 2004. Situata epidemiologjike karakterizohet nga një incidencë e ulët prej 13.4 rastesh me TB (raste të reja + recidivat) për 100.000 banorë, një përqindje e ulet e rasteve të ritrajtuara nën 6.8%, një rezistencë e ulët bakteriale nën 1%, një vdekshmëri e ulët , afërsisht rreth 0.5 për 100.000 banore dhe rezultate të mira mjekimi me një tregues mjaft të larte në shifra 89% për suksesin e mjekimit.

Duhet përmendur që ne krye të radhës, se një rol të rëndësishëm për përmirësimin e situatës epidemiologjike dhe të kontrollit të TB në Shqipëri këto vitet e fundit ka luajtur projekti i financuar nga Global Fund “Scaling up TB control in Albania for 2006-2010”. 20,21,124,123,125,126.

Në sajë të këtij projekti janë realizuar shumë objektiva të rëndësishme që përbëjnë një bazë të mirë për kontrollin e TB edhe në të ardhmen.75-79

Grafiku i mëposhtëm paraqet situatën epidemiologjike në Shqipëri gjatë dy dekadave te fundit.

Incidenca e TB nga viti 1990 – 2010.

Grafiku Nr. 1

11

Por me gjithë rezultatet e mira ajo që vazhdon të bjerë në sy është një shpërndarje mbresëlënëse gjeografike në sëmundshmërinë e TB, që vazhdon të jetë mjaft më e lartë në zonat veriore dhe verilindore të vendit.

Harta e mëposhtme tregon incidencën e rasteve me TB në lidhje me rrethet përkatëse.

Fig. Nr.1Zonat me ngjyrë të errët: incidenca > 20 raste të reja per 100.000 banorë Zonat gri: incidenca > 10 raste të reja dhe < 20 raste të reja për 100.000 banorë Zonat e bardha: incidenca < 10 raste të reja për 100.000 banorë

12

Incidenca e TB në Shqipëri për vitin 2010 ka qënë 13.4/100.000 (raste per 100.000 banore)114. Por siç e përmendëm më lart kjo incidencë ndryshon shumë nga rrethi në rreth dhe nga rajoni në rajon (nga 2.4/100.000 ne rrethet me incidencë më të ulët deri në 52.5/100,000 në rrethet me incidencë më të lartë). Të dhënat zyrtare të programit kombëtar të TB dhe atyre të Ministrisë së Shëndetësisë tregojnë se tuberkulozi vazhdon të mbetet një nga shkaqet kryesore të sëmundshmërisë në Shqipëri. Grup moshat më të prekura janë 15-24, 55-64 dhe ato mbi 65 vjeç. Pavarësisht se kemi zhvendosje të moshave drejt adultëve të rritur dhe moshave të vjetra, përsëri numuri i të sëmurëve në grup moshat e reja mbetet i lartë duke treguar se tuberkulozi vazhdon të përbëjë një problem shqetësues për shëndetin publik ne vend. Pavarësisht rezultateve të mira, përsëri dyshohet për nëndiagnostikim dhe nënraportim të rasteve me TB mbasi shpesh takohemi me forma të rënda të TB. Kjo është një arsye më tepër për ta konsideruar TB si një kërcënim për shëndetin publik.

Përveç tyre duhen konsideruar dhe një sërë faktorësh103 të cilët potencialisht mund të kërcënojnë dhe të përkeqësojnë situatën epidemiologjike të TB. Ndërmjet këtyre faktoreve mund të përmendim varfërimin e popullatës veçanërisht në zonat e largëta dhe në rrethinat e qyteteve, që karakterizohen nga një mbipopullim dhe varfëri në qytetet e mëdha pasojë e urbanizimit me ritme të shpejta, kushtet e këqija socioekonomike dhe shëndetësore të popullatës Rome, si dhe mbipopullimin në sistemin e burgjeve.109-113,96,119 Të gjitha këto segmente të popullatës përbejnë një rezervuar për zhvillim e TB dhe rritjen e sëmundshmërisë së TB në Shqipëri.

Një problem shqetësues për kontrollin e TB mbetet zbatimi i reformës së sigurimeve shëndetësore. Vendosja e sistemit te referencës përveç epërsive që paraqet në përgjithësi për sistemin shëndetësor bie me vete edhe një sërë problemesh në lidhje me diagnozën dhe trajtimin e TB. Shumica e të sëmurëve me TB janë te papunë, nuk janë të siguruar dhe kanë hasin në vështirësi për t’u pranuar e për t’u diagnostikuar në dispanseri mbasi duhet të paguajnë një vlerë të konsiderueshme për t’u vizituar, që për ta është e papërballueshme. Kështu, një pjese e mire e këtyre të sëmurëve paraqiten me vonesë dhe diagnostikohen me forma të rënda të sëmundjes. Kjo përben problem jo vetëm për individin por edhe për të afërmit e tij, pasi rrit shumë mundësitë e infeksionit tek kontaktet (familjarët).

Një tjetër problem për kontrollin e TB në vend vazhdon të mbetet dhe rezistenca ndaj medikamenteve anti TB pavarësisht se kjo gjendet në shifra të ulëta dhe përfaqësohet nga shumë pak raste. Mungesa e medikamenteve të serisë së dytë për këta të sëmurë bën që ata të mos mjekohen, duke rrezikuar të vdesin dhe të infektojnë shumë të tjerë që në të ardhmen do të bëhen të pashërueshëm.

Një karakteristikë tjetër e TB në Shqipëri është përqindja e lartë e të sëmurëve me TB ekstra pulmonar. Kjo përqindje vazhdon të mbetet e lartë dhe lidhet me shume faktorë. Mendohet se një nga arësyet kryesore është mbidiagnoza.

Grafiku i mëposhtëm tregon tendencën e incidencës së rasteve me TB për 100.000 banore në Shqipëri si edhe atë për incidencën përkatëse të rasteve me TB pulmonar dhe ekstrapulmonar për periudhën 2001-2010.

13

Grafiku Nr. 2

Programi i kontrolli të TB ne Shqipëri bazohet në zbatimin e strategjisë të DOTS. Ky zbatim ka filluar në vitin 2001 dhe është bërë me ndihmën teknike dhe rekomandimin e OBSH. Me fillimin e projektit të financuar nga Global Fund, zgjerimi i popullatës së përfshirë në DOTS u bë me ritme të shpejta duke filluar nga 33% në fazën e parë të projektit, per t’u pasuar me perfshirjen e 50% të popullatës së sëmurë në vitin 2006 dhe duke përfshirë 100% të saj në vitin 2009. 40-43

Qëllimi i ndërmarrjes së këtij studimi është të vlerësojë nivelin e dijeve të popullatës në lidhje me TB si dhe qëndrimin dhe besimet ndaj kësaj sëmundjeje. Nga ana tjetër ky studim cel rrugën për të parë dhe ndryshimet në krahasim me studimin e vitit 2008. Për më tepër ky studim mund të shërbejë edhe si një bazë e mire për aplikimin në raundin e rradhës së Global Fund, që është i rëndësishëm për sqarimin dhe njohjen e mëtejshme të problematikës së sëmundjes tuberkulare në Shqipëri. Përveç problemeve te sipërpërmendura që kanë të bëjnë me njohuritë e popullatës në përgjithësi dhe të sëmurëve me TB në vecanti, do të perpiqemi të hedhim dritë mbi disa dukuri të veçanta që janë shumë të rëndësishme për kontrollin e TB në Shqipëri si psh:, ndryshimet ndërmjet sekseve në të sëmurët me TB ( faktin që gjejmë me shumë femra me TB se meshkuj në vendin tonë krahasuar me vendet e tjera ) si dhe probleme që lidhen me përmirësimin e diagnozës dhe trajtimin e të sëmurëve me TB.

Ndryshimet ndërmjet seksit mashkull dhe femër në sëmundjen e TB përbëjnë një problem për ne, mbasi raporti i sëmundshmërisë meshkuj/femra (vende të tjera) për TB është 2:1. Ky raport është pothuajse i kundërt në Shqipëri. Në të ardhmen duhet studjuar nëse ka nëndiagnozë për seksin femër dhe nëse dokumentohet kjo e fundit duhen kërkuar shkaqet e këtij fenomeni.

Në këtë studim do të merren parasysh edhe faktorët socioekonomikë që lidhen ngushtësisht me sëmundjen e TB, faktorët që lidhen me diagnozën e vonuar të TB që përbën një shqetësim serioz dhe me pasoja. Përveç problemeve që lidhen me popullatën e shëndoshë dhe të semuret me TB nga të dhenat e këtij studimi jemi në gjendje të gjykojmë edhe për efikasitetin e funksionimit te shërbimit shëndetsor për të sëmurët me TB. Në fund të tij do të perpiqemi të ofrojmë disa mendime për përmirësimin e mëtejshëm të tij.

Studimi përfshin rreth 6.000 individë nga popullata e përgjithshme dhe pothuajse të gjithë popullatën e sëmurë me TB dy vitet e fundit, rreth 700 të sëmurë në të gjithë vendin.

14

II. OBJEKTIVAT E STUDIMIT

1. PËR POPULLATËN E PËRGJITHËSHME

Të vlerësojë nivelin e dijeve të popullatës në lidhje me TB si dhe qëndrimin dhe •besimet ndaj kësaj sëmundje 9,10,11

Të vlerësojë nivelin e dijeve te popullatës në burgje në lidhje me TB si dhe •qëndrimin dhe besimet ndaj kësaj sëmundje Të arrijë në përfundime shkencore për t’i përdorur në hartimin e një strategjie •kombëtare për edukimin shëndetsor të popullatës në lëmin e TB si dhe në uljen e stigmës si për popullaten e përgjithëshme ashtu dhe për atë në burgje

2. PËR PACIENTËT TB

Të vlerësojë nivelin e dijeve të të sëmurëve me tuberkuloz në lidhje me TB si •dhe qëndrimin dhe besimet ndaj kësaj sëmundje 105

Të arrijë në përfundime shkencore për t’i përdorur në hartimin e një strategjie •kombëtare për edukimin shëndetsor të të sëmurëve me TB si dhe në uljen e stigmës tek ky grupTë studiojë gjendjen socioekonomike të pacientëve me TB, origjinën dhe lëvizjet •demografike të tyre gjatë dy dekadave te fundit Të vlerësojë situatën në pacientet me TB në lidhje me rëndësinë e përfundimit të •mjekimit dhe diagnozën e hershme te sëmundjes tuberkulare

3. PËR SISTEMIN SHËNDETSOR

Të vlerësojë cilësinë e shërbimit shëndetsor në lidhje me sëmundjen e TB

-Të vlerësojë vonesat në diagnozë dhe në trajtimin e rasteve me TB pulmonar

-Të vlerësojë cilësinë e mjekimit të rasteve me TB pulmonar

-Të vlerësojë cilësinë e punës në shërbimin shëndetësor ( në dispanseri dhe në spitale )

4. QËLLIMET EDUKUESE SI PJESË E OBJEKTIVAVE

Të reduktojë sëmundshmërinë dhe vdekshmërinë e TB në Shqipëri në një nivel të tillë që të mos përbëjë më problem për shëndetin publik. Të mbështesë strategjinë e DOTS në mënyrë që të garantojë një akses sa më të mirë në diagnozën dhe mjekimin e personave me TB në Shqipëri.2,124

15

Të krijojë nje platformë bazë për aplikimin e raundit të rradhës ne Global Fund •Të • përmirësojë cilësinë e shërbimeve të shëndetit publik për diagnozën e shpejtë të TB si dhe një mjekim më të mirëTë • përcaktojë me mirë grupet në nevojë të popullatës që janë me rrezik të larte për të zhvilluar TBTë • kuptojmë se si përhapet TB Të • njohim simptomat e TB dhe marrjen e masave personale për të mbrojtur vetveten dhe të tjerët nga infeksioni Të nxisë rritjen e numrit të personave me simptoma që kërkojnë trajtim për TB•Të arrijë të realizojë njohjen e rëndësisë së përfundimit të mjekimit me antiTB •nga të sëmurët 49,50

16

III. METODA E STUDIMIT

Popullata në studim: Popullata e përgjithshme, popullata në burgje dhe pacientët me TB pulmonar 2, 72, 73

Mostrat në studim: zonat urbane dhe rurale

Studimi është cross-sectional dhe i bazuar në pyetësorë (shih shtojcën për formularët e popullatës së përgjithshme dhe personave të sëmurë). Popullata në studim përfshin gjithë popullatën shqiptare dhe rastet janë zgjedhur në mënyrë të rastësishme duke përdorur metodologjinë e standardizuar të rekomanduar nga OBSH (Lime book). U përfshinë gjithsej 100 grupime (clusters) me nga 17 shtëpi për secilin grupim që përbën një total prej 1700 familjesh. Në secilen shtëpi u intervistuan i zoti i shtëpisë dhe tre të tjerë, gjithsej 5162 individë të cilët pas intervistës plotësuan formularin. Mostra për çdo rreth është përllogaritur në bazë të popullatës dhe prevalencës së sëmundjes tuberkulare. Popullata në studim është shtresëzuar (stratifikuar) në bazë të zonave gjeografike (rrethit) veri, qendër dhe jug; vendlindjes dhe vendbanimit aktual si dhe seksit e moshës. Praktikisht kanë marrë pjesë të gjitha rrethet e vendit në të cilat ka dispanseri, përveç katër rretheve të vogla që kanë një numër të pakët të sëmurësh me TB. Ato janë: Tepelena, Kavaja, Gramshi dhe Saranda. Nga pikpamja e seksit janë zgjedhur 2 meshkuj dhe 2 femra për shtëpi, ndërsa përsa i përket moshës, një mashkull dhe një femër 35-54 vjec dhe një mashkull dhe një femër mbi moshën 55 vjec. Mesatarisht janë kryer 3.2 intervista për shtëpi bazuar mbi faktin që familjet jane me numër te vogël anëtarësh ose disa anëtarë të tyre nuk u gjendën për t’u intervistuar.

Të gjithë të intervistuarit në popullatë dhe në burgje janë informuar se përgjigjet •e tyre do të jenë anonime dhe ju është marrë aprovimi gojor përpara fillimit të intervistës dhe mbushjes së formularit. Objektivi i studimit ishte intervistimi dhe plotësimi i formularëve nga përafersisht 6.000 individë. Të sëmurët me TB në studim : janë pacientët me TB pulmonar të trajtuar 2 vitet •e fundit , ndërkohë që ky numër prej 700 të sëmurësh përfshin dhe të sëmureë me TB ekstrapulmonar. Këto janë raste të trajtuara në SUMS, në Spitalin e Shkodrës dhe ata të trajtuar me mjekim antituberkular në dispanseritë e Tiranës (bashkia e Kamzës) dhe ajo e Lezhës (N=700)

17

IV. REZULTATET E STUDIMIT PËR POPULLATËN E PËRGJITHSHME

Intervista dhe plotësimi i formularëve është realizuar në popullatën e përgjithshme ku janë përfshirë 5162 individë.

1.TË DHËNA TË PËRGJITHSHME DEMOGRAFIKE PËR POPULLATËN E INTERVISTUAR

Në lidhje me gjininë, kanë rezultuar 2320 meshkuj ose 45% dhe 2842 femra ose 55%. Të dhënat janë paraqitur në mënyre grafike si më poshtë.

Grafiku Nr.1 Ndarja sipas gjinisë

Bie ne sy numri më i madh i grave të intervistuara, por kjo shifër mendojmë se ka të bëjë me prirjen më të madhe të grave për të kooperuar, ndërsa meshkujt e kanë më të lehtë për të refuzuar intervistuesin.

Në lidhje me shpërndarjen qytet / fshat kemi 3082 qytetarë ose 60% dhe 2080 fshatarë ose 40%. Këto të dhëna janë paraqitur në mënyrë grafike si më poshtë.

Grafiku Nr.2 Shpërndarja sipas venbanimit ( qytet/fshat)

18

Mosha e të intervistuarve është luhatur nga ajo minimale 14 vjeç deri në moshën maksimale 85 vjeç, me moshë mesatare të popullatës së marrë në studim 40 vjeç. 62

Për qëllime studimi popullatën e kemi ndarë më tej në dy grup mosha për të krahasuar ndryshimet ndërmjet tyre në mënyrë që të dalim me strategjinë me të mirë të kontrollit të TB bazuar mbi këtë kategori. Ndarja është bërë në grup moshën nën 35 vjeç dhe në grup moshën mbi 35 vjeç. Tabela e mëposhtme jep të dhënat e popullatës sipas këtyre dy grup moshave si edhe seksit ne lidhje me to.

Tabela Nr.1 Ndarja sipas grupmoshaveMosha M % F % Total %<35 vjeç 300 6 596 12 896

18

>35 vjeç 2020 39 2246 43 4266

82

Total 2320 45 2842 55 5162 100

Tabela Nr. 2 Ndarja sipas edukimit dhe gjinisë Edukimi M % F % Total %Nuk di të lexoj 30 0,6 26 0,5 56 1,1Fillore 164 3,2 168 3,3 332 6,5Tetëvjeçare 660 12,8 706 13,6 1366 26,4Mesme 990 19,2 1098 21,2 2088 40,4I lartë 476 9,2 844 16,4 1320 25,6Total 2320 45 2842 55 5162 100

1.1% e popullatës në studim ka rezultuar analfabete, gjë që i referohet pamundësisë për të shkruar apo edhe lexuar dhe siç shihet kjo përqindje është mjaft e vogël. Përqindja e të intervistuarve me arsim fillor është gjithashtu e vogël, rreth 6.5%. Ajo që kemi gjetur në studimin tonë është se pothuajse të gjithe ata që nuk dinë të lexojnë ose të shkruajnë janë në moshë të vjetër mbi 65 vjeç.

Grafiku Nr.3 Paraqitja grafike sipas edukimit

19

2. NJOHURITË E POPULLATËS PËR SËMUNDJEN E TB

Përgjigjet e pyetjeve në lidhje me njohuritë e sëmundjes të TB tregojnë se gjysma e popullatës e njohin kollën si simptomë të TB, po kështu edhe kollën me gjak, ndërsa përsa i përket njohjes së simptomave të tjera shifrat rezultojnë më të ulta.

Tabela Nr.3 Njohuritë mbi shenjat karakteristike klinikeTabela 3 Njohuritë mbi shenjat karakteristike klinikeShenjat karakteristike

Numri Përqindja

Kollë produktive 2742 53Djersitje 2254 44Kollë me gjak 2834 55Ethe 1644 32Humbje në peshë 2036 40Humbje oreksi 2010 39Plogështia/Dobësia 1460 28

Grafiku Nr.4 Shenjat karakteristike klinike të paraqitura në grafik

Nëse do të krahasojmë tre grupe popullatash të marra në studim atë analfabete, popullatën me arsim fillor dhe popullatën me arsim të mesëm të përgjithshëm në lidhje me tre simptomat kryesore ( kollë, djersitje dhe kollë me gjak ) do të kemi të dhënat që ja vlejnë te analizohen.

Kështu, njohja e simptomës të kollës që është dhe simptoma kryesore e TB nëse analizohet në raport me edukimin, në mënyrë të papritur gjejmë se pjesa e pa arsimuar e shoqërisë ka njohuri më të mira. Kjo siç duket ka të bëjë me faktin se kjo pjesë e shoqërisë në studim përkon me moshat e vjetra, shumica e rasteve janë mbi 65 vjeç dhe kjo është edhe arsyeja që këta të fundit e njohin kollën si simptomë të TB. Përkatësisht 80% e meshkujve të popullatës që nuk dijnë të lexojnë dhe 69% e femrave tek i njëjti grup kanë njohuri për kollen si shenjë e TB. Kjo përqindje bie me rritjen e arsimimit.

20

Grafiku Nr.5 E njohin kollën si simptomë (e shprehur në %)?

*Te tjerë: tetëvjeçare, e mesme dhe e lartë

Nëse analizojmë simptomën tjetër, djersitjen dhe lidhjen e saj me arsimimin do të konstatojmë se pjesa e paarsimuar ka njohuri më të pakta se pjesa me arsim të ulët dhe përqindja e njohjes së kësaj simptome rritet me arsimimin. Këto të dhëna janë paraqitur edhe në mënyrë grafike më poshtë.

Grafiku Nr.6 E njohin djersitjen si simptomë (e shprehur në %)?

Në lidhje me simptomën e tretë përsëri kemi të dhëna të ngjashme me simptomën “djersitje”, kështu njohuritë rriten me rritjen e arsimimit dhe të dhënat tregojnë se njohuritë e popullatës janë relativisht të kënaqshme. Këto të dhëna janë paraqitur edhe në mënyrë grafike.

21

Grafiku Nr.7 E njohin kollën me gjak si simptomë (e shprehur në %)?

*Te tjerë: tetëvjeçare, e mesme dhe e lartë

Ndër pyetjet më të rëndësishme është ajo që lidhet me faktin nëse TB është sëmundje ngjitëse.104,117 Ështe pozitiv fakti se një përqindje mjaft e madhe e popullatës, rreth 84% e dine se TB është sëmundje ngjitëse, vetëm 5% e popullatës mendojnë se nuk është sëmundje ngjitëse. Grafiku më poshtë jep të dhëna më të detajuara.

Grafiku Nr.8 A është TB sëmundje ngjitëse ?

Në pyetjen për mënyrën e përhapjes së TB të dhënat kanë rezultuar relativisht të kënaqshme. Shumica mendojnë se TB përhapet me anë të kollës dhe teshtitjes 67%, nëpërmjet rrugëve të frymëmarrjes 44% , por kjo e fundit është shifër më e ulët. Pjesa tjetër e të intervistuarve mendojnë në mënyrë të gabuar se mund të përhapet nëpërmjet ushqimeve apo dhënies së duarve. 81,87

22

Grafiku Nr.9 Mënyrat e përhapjes së TB

Siç shihet shumica e të anketuarve kanë dhënë përgjigje pozitive në lidhje me simptomën e kollës, por përsëri shumica nuk janë në gjendje të thonë nëse përhapet nga rrugët e frymëmarrjes apo jo.

Meqë kjo pyetje është mjaft e rëndësishme, është analizuar edhe në raport me seksin. Përsëri gjejmë të dhëna interesante, pjesa e paarsimuar është më mirë e informuar. Kjo na bën të mendojmë se informacioni për mënyrat e përhapjes së TB ashtu si dhe tek simptoma e kollës ka lidhje me moshën e madhe të kësaj shtresë. Ndërsa nëse krahasojmë ata me arsim te ulët me të tjerët, do të gjejmë që me rritjen e arsimimit rriten edhe njohuritë në lidhje me përhapjen e sëmundjes së TB. Këto të dhëna janë pasqyruar në tabelën e mëposhtme.

Tabela Nr. 4 Mënyrat e përhapjes se TB

Përgjigjet e sakta në lidhje me seksin dhe edukiminEdukimi M % F %

Nuk di të lexoj 16 53 14 54Fillore 54 35 38 22

Të tjerë 1056 50 1084 41

Total 1126 48 1136 40

*Të tjerë: tetëvjeçare, e mesme dhe e lartë ( sëbashku)

Një fakt tjetër që tërheq vëmendjen është se seksi femër në përgjithësi për të gjithë nivelet e arsimimit ka njohuri më të pakta se seksi mashkull në lidhje me rrugët e përhapjes se TB.

Pyetjes se cili organ preket më shumë nga tuberkulozi të intervistuarit i janë përgjigjur se organi më i prekur është mushkëria në rreth 92% të rasteve dhe që është një përgjigje mjaft pozitive duke dëshmuar për njohuri të mira. Të dhënat në mënyrë më të detajuar janë paraqitur në grafikun e mëposhtëm.

23

Grafiku Nr.10 Paraqitja në mënyrë grafike se cilin organ prek më shumë TB

Në lidhje me pyetjen nëse TB është sëmundje e shërueshme apo jo, kemi të dhëna që tregojnë përsëri për njohuri të mira në popullatë, rreth 72% e të intervistuarve mendojnë se është i shërueshëm. Në mënyrë më të qartë të dhanë jepen në grafikun që vijon.

Grafiku Nr.11 Është TB sëmundje e shërueshme?

Pyetjes nëse një person i sëmurë me TB do të vdesë nëse nuk mjekohet i janë përgjigjur në mënyrë pozitive rreth 77% e të intervistuarve, ndërsa përgjigjet e tjera janë dhëne në grafikun e mëposhtëm.

24

Grafiku Nr. 12 A vdes pacienti me TB nëse nuk merr mjekim?

Stigma, mendojmë se përbën një problem për shoqërinë shqiptare dhe pyetja e lidhur me të ka një rëndësi të veçantë. Kështu kemi gjetur se 46% e popullatës mendon se të jesh i sëmurë me TB është turp. Ky grup përfaqëson një përqindje mjaft e lartë. Kjo ndjeshmëri përbën një fenomen që ndikon në moszbulimin e hershëm të rasteve me TB apo edhe në mjekimin e mirë të rasteve të tyre. 82,84,85,86

Grafiku Nr. 13 Paraqitja grafike për stigmën

Meqenëse stigma përbën një problem për shoqërinë tonë kjo pyetje është me interes të veçantë E kemi analizuar edhe në raport me seksin dhe arsimimin. Kështu në mënyrë cuditëshme kemi gjetur se me rritjen e arsimimit rritet edhe stigma. Seksi mashkull e konsideron më turp se seksi femër të qenit sëmurë me TB. Në mënyrë më të detajuar të dhënat jepen në tabelën që vijon.

Tabela Nr.5 Stigma në lidhje me gjininë dhe edukiminEdukimi M % F % Total %

Nuk di të lexoj 26 87 20 77 46 82

Fillore 134 82 116 69 250 75Tetëvjeçare 306 46 322 46 628 46

25

Mesme 352 36 548 50 900 43

I larte 184 39 360 43 544 41

Total 1002 43 1366 48 2368 46

Ajo qe bie në sy dhe përbën ndryshime të rëndësishme është se në grupin me arsim të ulët dhe pa arsim, stigma është mjaft e shprehur dhe është më e shprehur tek meshkujt se sa tek femrat.

Më tej ne gjetëm se përgjigjes për arësyet e stigmës shumica e të intervistuarve ju përgjigjen, frika ( rreth 53%), po e njëjta përqindje mendojnë se TB është sëmundje e të varfërve dhe prandaj është turp të jesh me TB. Një pjesë e konsiderueshme mendojnë se mund të humbasin shoqërinë ose punën.

Tabela Nr.6 Arsyet pse njerëzit e konsiderojnë TB stigma

Nëse Po M % F %

Kane frike 442 44 718 53Eshte sëmundje e varfërisë 490 49 724 53

Humbasin shoqërinë 458 46 636 47Humbasin punën 264 26 310 23

Arsye të tjera 20 2 32 2

Ndjenja e frikës dhe ideja se TB është sëmundje e te varfërve dominon tek gratë, ndërsa arsyet e tjera janë pothuajse të njëjta.

Në lidhje me pyetjen nëse njihni ndonjë shok apo të afërt që ka (ose ka kaluar) TB përgjigjet e përftuara janë si më poshte:

Tabela Nr.7 Të afërm apo shok që ka kaluar TBTë afërm apo shok që ka kaluar TB Numri %

Po 1618 31

Jo 3082 60

Nuk e di 462 9

Total 5162 100

26

Siç shihet një pjesë e konsiderueshme, rreth 33% e të intervistuarve njohin të sëmurë me TB dhe kjo mendojmë që ndikon edhe në nivelin e njohurive të tyre për sëmundjen e TB.

Pyetjes në lidhje me burimin e informacionit për sëmundjen e TB “ a keni dëgjuar për TB?” dhe nëse Po, “nga e keni marrë informacionin?” të intervistuarit i janë përgjigjur në shumicën e rasteve se informacionin e kanë marrë kryesisht nga televizioni, në 57% të rasteve, në vend të dytë nga ambientet shëndetsore me 44% dhe në vend të tretë nga shkolla apo librat me 33%. Në mënyrë më të detajuar të dhënat janë paraqitur në grafikun me poshtë.

Grafiku Nr.14 Mënyra e marrjes së informacionit për TB

27

REZULTATET E STUDIMIT PËR NJOHURITË E TË V. BURGOSURVE PËR SËMUNDJEN E TB

Intervista me të burgosurit25 është realizuar nga punonjësit e burgjeve në katër institucionet më të rëndësishme të edukimit në Tiranë, Fushë-Krujë, Rrogozhinë dhe Peqin.

TE DHËNAT DEMOGRAFIKE1.

Dominon seksi mashkull, gjithsej janë intervistuar rreth 600 të burgosur, nga të cilët 546 kanë qënë meshkuj dhe 60 femra. Ky numër është përfaqësues për ndryshimet gjinore në burgje pasi ky është pak a shumë dhe raporti i përgjithshëm meshkuj–femra në burgjet Shqiptare. Tashmë janë të njohura arsyet pse meshkujt janë më të shumtë në burgje.4,5,6,26,27,31

Në lidhje me moshën kemi gjetur një variacion në moshë, nga mosha minimale 35 vjeç dhe deri në 80 vjeç mosha maksimale, me një moshë mesatare 40 vjeç, pra dominon mosha e re dhe që është edhe mosha më e prekur me TB në Shqipëri.

Në lidhje me edukimin kemi analizuar edhe gjininë dhe kemi gjetur se numri i atyre që nuk kanë arsim është më i lartë se sa tek popullata e përgjithshme, po kështu edhe përqindja me arsim të lartë.

Tabela Nr.1 Edukimi i të burgosurve sipas gjinisë Edukimi M % F % Total %Nuk di të lexoj 30 5 2 0,3 32 5,3

Fillore 88 14 4 0,6 92 14,6

Tetëvjeçare 218 36 12 2 230 38

Mesme 178 30 26 4,5 204 34,5

I lartë 32 5 16 2,6 48 7,6

Total 546 90 60 10 606 100

NJOHURITË E TË BURGOSURVE PËR SËMUNDJEN E TB 2.

Përgjigjet e pyetjeve për shenjat karakteristike të sëmundjes së TB në përgjithësi kanë qënë jo të kënaqshme dhe më të ulëta në % se në popullatën e përgjithshme. Kolla nuk njihet si shenjë kryesore dhe përgjigja e saktë është mjaft e ulët me 30% të intervistuarve. Ata njohin si shenje kryesore kollën me gjak ndërsa për simptomat e tjera kanë njohuri të pamjaftueshme. 69-71

Të dhëna më të detajuara jepen në grafikun e mëposhtëm.

28

Grafiku Nr.1 Njohja e shenjave karakteristike të TB

Siç vihet re shumica e të burgosurve ndryshe nga popullata e përgjithshme nuk i njohin shenjat e TB bile as shenjat më të rëndësishme.

Pyetjes “A është TB sëmundje ngjitëse?” i janë përgjigjur pozitivisht 78% e të burgosurve. Përsëri kjo shifër është më e ulët se në popullatën e përgjithshme. Në mënyrë më të detajuar përgjigjet jepen më poshtë.

Tabela Nr.2 A ështëTB sëmundje ngjitëse?TB sëmundje ngjitëse Numri %Po 474 78Jo 36 6Nuk e di 96 16Total 606 100

Siç shihet rezultati nuk ështe i kënaqshëm, por duke konsideruar këtë grup popullate, përsëri është inkurajues dhe ka mundësi që me edukim shëndetësor më të mirë të përmirësohen njohuritë e kësaj shtrese të shoqërisë.

Ne lidhje me pyetjen se si “ A përhapet TB?” dhe “mënyrën e përhapjes se TB” kemi gjetur se shumica mendojnë se TB përhapet me ane te kollës dhe teshtitjes ashtu si dhe ne popullatën e përgjithshme, por edhe këtu përqindja eshte mjaft me e ulet se ne popullate e përgjithshme qe janë përgjigjur ne mënyrë te drejte.75 Ne mënyrë te detajuar te dhënat jepen ne grafikun qe vijon.

29

Grafiku Nr. 2 Mënyrat e përhapjes së TB

Siç shihet njohuritë për përhapjen dhe rrugët e marrjes së semundjes se TB janë të përcipta.

Përgjigjet për pyetjen se “Cili organ preket më shumë nga tuberkulozi?” të burgosurit i janë përgjigjur në 83% te rasteve se është mushkëria organi më i prekur. Të dhënat e tjera mbi këtë pyetje jepen në grafik.

Grafiku Nr.3 Cili organ preket më shumë nga TB

Edhe këtu shumica e të burgosurve e dinë se TB prek më shumë mushkëritë, por edhe kjo përgjigje rezulton të jetë më e ulët se ajo e popullatës së përgjithshme.

Pyetjes “A shërohet TB?” i janë përgjigjur pozitivisht 65% e të intervistuarve, ndërsa 35 % nuk e dinë ose mendojnë ndryshe si në grafikun qe pason.

30

Grafiku Nr.4. A shërohet TB?

Pavarësisht se shumica kanë dhëne përgjigje të drejte dhe mendojnë se shërohet, përsëri kjo përgjigje është më e ulët se popullata e përgjithshme.

Pyetjes “A vdes nga TB nëse nuk mjekohesh?” në 69% të rasteve janë përgjigjur po, ndërsa 24% nuk e dinë. Në mënyrë më të detajuar të dhënat jepen në grafik.

Grafiku Nr.5 A vdes nga TB nëse nuk mjekohesh?

Siç shihet shumica i janë përgjigjur drejt, por përsëri një përqindje e konsiderueshme nuk e dinë dhe përsëri përgjigjet janë më pak të sakta në krahasim me popullatën e përgjithshme.

Në lidhje me stigmën edhe pyetjes “A mendojnë njerëzit se tuberkulozi është sëmundje e turpshme?, i janë përgjigjur po në 54% të rasteve, ndërsa pjesa tjetër ose nuk e dine ose mendojnë se jo.

31

Tabela Nr.3 Stigma Stigma Numri %Po 326 54

Jo 200 33

Nuk e di 80 13

Total 606 100

Siç shihet opinioni në lidhje me stigmën është pothuajse i ndarë ne mënyrë të barabartë, gjysma mendojnë qe Po dhe gjysma Jo.

Në mënyrë më të detajuar për pyetjen e mësipërme, Nëse mendojnë PO, përse? Kjo popullatëe mendon se TB shoqerohet me stigma. Të intervistuarit janë përgjigjur në mënyrë pothuajse te njëjtë për të gjitha arësyet duke mos pasur ndonjë preferencë.28,29,30 Në mënyrë më të detajuar rezultatet e përgjigjeve jepen në grafikun më poshtë.

Grafiku Nr.6 Paraqitja grafike e arsyeve pse kane stigma

Pyetjes nëse “ A njihni ndonjë shok apo të afërm që ka (ose ka kaluar) TB?” i janë përgjigjur pozitivisht rreth 23% e të burgosurve. Kjo spjegohet edhe me moshën mesatare më të re të kësaj popullate, por gjithashtu edhe nga kontaktet më të pakta me shoqërinë. Përgjigjet e tjera gjenden në përqindje në grafikun Nr. 7.

32

Grafiku Nr.7 A njihni të afërm apo shok me TB?

Pyetjes së fundit “Keni dëgjuar për TB? Nëse po, nga e keni marrë informacionin ? i janë përgjigjur si në tabelën e mëposhtme.

Tabela Nr.4 Mënyrat e marrjes së informacionit për TB.Informacioni Numri PërqindjaTelevizori 310 51Internet 84 14Gazeta 94 16Radio 56 9Reviste/broshurë 234 39Shkolle/libër 60 10Shtëpi 80 13Shokët 30 5Spital/ambulancë 70 11

Edhe këtu mënyra kryesore e marrjes së informacionit mbetet televizioni, pavarësisht se është në shifra më të ulta se ato të popullatës së përgjithshme, ndersa përsa i përket burimeve të tjera ato janë shpërndarë pothuajse në mënyrë të barabartë. Shumica dërmuese e kane marrë informacionin nga televizori, por ajo qe bie në sy është se një pjesë e mirë, rreth 39% e kanë marrë informacionin nga revista/broshura. Kjo mendojmë se ka të bëjë me edukimin shëndetsor për TB të zhvilluar atje (në burgje).

33

REZULATATET E PYETËSORIT TË TË SËMURËVE ME TBVI.

Janë intervistuar gjithsej 740 të sëmurë me TB gjatë dy viteve të fundit. 507 kanë qenë me tuberkuloz pulmonar dhe 233 të sëmurë me TB ekstrapulmonar .

Në studim janë marrë vetëm të sëmurët me tuberkuloz pulmonar mbasi diagnoza e tyre është e vendosur më me saktësi dhe janë pikërisht këta pacientë, grupi i të sëmurëve pulmonar që paraqesin rëndësi nga pikëpamja epidemiologjike.

Ndërmjet këtyre pacientëve, të ndarë sipas viteve, në vitin 2010 janë intervistuar 214 pacientë me tuberkuloz pulmonar, ndërsa për vitin 2011 janë intervistuar 293 pacientë të diagnostikuar me tuberkuloz pulmonar.

Të dhëna të përgjithshme demografike 1.

Në lidhje me seksin kemi gjetur këto të dhëna, 335 raste janë meshkuj dhe 172 janë femra. Ato paraqiten në grafikun nr 1.

Grafiku Nr.1 Numri i pacientëve të intervistuar sipas seksit

Siç vihet re raporti i të sëmurëve me TB meshkuj dhe femra eshte 2:1.

Ky është një raport që ruhet prej vitesh dhe është shumë karakteristik për vendin tonë, ndryshe nga vendet e tjera fqinje apo të vendeve të tjera të Evropës. Ky numër i madh i meshkujve në raport me femrat shpesh shtron edhe pyetjen nëse kemi nëndiagnozë tek femrat, pyetje së cilës jemi përpjekur t’i japim përgjigje në këtë studim.

Në lidhje me klasifikimin e formave në paraqitje kemi të dhënat si në tabelën e mëposhtme.

34

Tabela Nr.1 Ndarja sipas klasifikimit te formaveKlasifikimi M % F % Total %

I ri 303 60 161 32 464 92

I ritrajtuar 32 6 11 2 43 8Total 335 66 172 34 507 100

Grafiku Nr. 2 Ndarja sipas klasifikimit të formave në përqindje

Kjo e dhënë është e përputhshme me të dhënat vjetore të marra nga Programi Kombëtar i TB dhe përbën një tregues shumë të mirë për kontrollin e TB në Shqipëri. Numri i vogël i rasteve të ritrajtuar bën që të kemi pak raste me rezistencë dhe të kemi rezultate të mira në mjekimin e TB.

Në lidhje me vendbanimin kemi të dhënat si më poshtë.

Tabela Nr.2 Ndarja sipas vendbanimit

Vendbanimi M % F % Total %

Qytet 139 41 77 44 216 43

Fshat 196 59 95 66 291 57

Total 335 100 172 100 507 100

Siç shihet 43% e të sëmurëve banojnë në qytet, ndërsa 57% e tyre banojnë në fshat. Ky numër është më i shprehur për fshatarët, mbasi numri i tyre është ndjeshëm më i lartë se sa të sëmurët në qytet. Numuri i femrave në fshat edhe në qytet është pothuajse i njëjtë. Nëse analizojmë përqindjet do të gjejme të dhëna interesante. Nëse në qytet përqindja e meshkujve përbën 59% të rasteve me TB, në fshat kjo përqindje është shumë më e shprehur dhe përfaqëson rreth 66% të rasteve. Kjo na bën të dyshojmë që në fshat kemi nëndiagnozë të femrave për arsye që do t’i analizojmë ne vijim.

35

Grafiku Nr.3 Ndarja sipas vendbanimit

Për të vlerësuar shkallën e lëvizjes së popullatës dhe ndikimin e saj në epidemiologjinë e TB kemi anketuar të sëmurët edhe për lëvizjet e tyre gjatë dy dekadave të fundit. Rezultatet e këtyre të dhënave janë mjaft interesante. Kështu në Kamëz pothuajse të gjithë pacientët e kanë vendlindjen e tyre në rrethet veri-lindore dhe janë kryesisht nga Dibra, Puka, Kukës, Mati dhe Tropojë.

Edhe dhe në rrethet bregdetare si Lushnjë,Vlorë, Durrës dhe Tiranë, 4% e pacientëve e kanë vendlindjen e tyre nga rrethet veri-lindore si Dibër, Pukë, Kukës dhe Mat.

Numri i pacientëve që janë zhvendosur nga rrethet e tyre dhe banojnë në një tjetër rreth është 130 dhe përfaqëson 27% të pacientëve me TB.

Lidhja e kohës me zhvendosjen, e shprehur në numër vitesh është paraqitur në tabelën e mëposhtme.

Tabela Nr.3 Koha në vite e lëvizjes e të sëmurëve Nr .i viteve M F Total

1 2 22 4 3 73 2 4 64 2 1 35 11 8 196 1 1 27 8 3 118 2 5 79 1 2 310 22 10 3211 2 212 6 2 813 1 1 2

36

15 10 3 1316 2 2 417 1 119 3 1 420 3 325 1 1

Total 80 50 130

Siç shihet shumica e tyre kanë një kohëzgjatje në vite më shumë se prej 5, 10 dhe 15 vitesh. Interesant është fakti se edhe në të transferuarit ruhet në përgjithësi raporti meshkuj dhe femra, megjithëse ka një tendencë të lehtë për rritje të numrit të femrave. Kështu në lidhje me seksin kemi këto te dhëna ndërmjet të transferuarve, 80 meshkuj dhe 50 femra. Shumica e këtyre pacientëve jetojnë ne Tiranë (54%) dhe Kamëz (25%) dhe 21% jetojnë në rrethet Durrës, Lezhë, Lushnjë dhe Vlorë .

Grafiku Nr.4. Përqindja e të sëmurëve që vijnë nga zonat veri - lindore sipas rretheve

Në lidhje me statusin civil kemi të dhënat qe vijojnë.

Tabela Nr.4 Të dhënat sipas statusit civil

Statusi M % F % Total %

beqar 109 21.5 42 8.5 150 30

i martuar 217 43 122 24 339 67

i divorcuar 9 1.5 8 1.5 17 3

Total 335 66 172 34 507 100

Ka një përqindje te vogël të rasteve të të divorcuarve, por shumica e rasteve me TB janë të persona të martuar duke u bërë burim infeksioni edhe për familjarët.

37

Ne lidhje me profesionin kemi gjetur këto te dhëna të pasqyruara ne tabelën Nr. 5.

Tabela Nr.5 Të sëmurët me TB dhe profesioni tyre

Profesioni M F Total %

Pensionist 67 48 115 23

Mësues 10 6 16 3

Personale shëndetësor 1 2 3 0.5

Papunë 130 74 204 40

Punëtor 75 17 92 18

Invalid 14 5 19 4

Nxënës 18 11 29 5.8

Ushtarak 1 0 1 0.2

Rrobaqepëse 0 3 3 0.5

Punëtorë profesional 19 6 25 5

Total 335 172 507 100

Siç shihet shumica e tyre janë te papunë, pasuar nga pensionistët dhe një pjesë e mirë janë punëtorë. Ajo që bien në sy ka të bëjë me numurin e lartë të mesuesve që perbëjnë një burim infeksioni të rëndësishëm për nxënësit.

Grafiku Nr.5 Të sëmurët me TB sipas profesioneve kryesore

Në lidhje me marrëdhëniet në punë, për popullatën aktive të aftë për punë kemi përgjigjet e mëposhtme. Pyetjes nëse je apo jo në punë i janë përgjigjur sipas grafikut të mëposhtëm.

38

Grafiku Nr.6 Sipas punësimit

Ndërmjet te papunëve pyetjes nëse marrin apo jo ndihmë sociale i janë përgjigjur si në tabelat dhe grafikët përkatës.

Tabela Nr.6 Ndihma sociale Ndihma sociale M % F % Total %

Po 54 10.5 17 3.5 71 14

Jo 281 55.5 155 30.5 436 86

Total 335 66 172 34 507 100

Grafiku Nr.7 Paraqitja grafike sipas marrjes së ndihmës sociale

Siç shihet megjithëse janë të papunë shumica e tyre nuk marrin as ndihmë sociale.

39

Në lidhje me sigurimet shëndetësore dhe kontributet është bëre pyetja nëse janë të siguruar apo jo dhe te dhënat e kësaj pyetje janë përmbledhur ne tabelën Nr. 7, si me poshtë.

Tabela Nr.7 Pacientë me TB dhe sigurimet shëndetësore

Sigurimet shëndetsore M % F % Total %

PO 137 27 70 14 207 41

JO 198 39 102 20 300 59

Total 335 66 172 34 507 100

Siç shihet shumica e të sëmurëve që janë në moshë aktive për punë nuk janë të siguruar.

Tabela Nr.8 TB pulmonar dhe edukimi

Edukimi nuk di të lexojë fillore tetëvjeçare mesëm i lartë Total

M 11 56 129 112 27 335F 11 29 65 55 12 172Total 22 85 194 167 39 507% 4% 17% 38% 33% 8% 100%

Siç vihet re përqindja e të sëmurëve që nuk dinëe të lexojnë është me e madhe se e popullatës së përgjithshme, po kështu edhe përqindja e atyre me shkollë fillore.

Në lidhje me numrin e pjesëtareve të një familje kemi të dhënat e mëposhtme

Tabela Nr.9 Numri i pjesëtarëve në familje Nr. pjesëtarëve në familje M % F % Total %

5 persona 271 54% 126 24% 451 78%

6-8 persona 60 11% 40 8% 111 19%

mbi 8 persona 4 1% 6 2% 11 3%

Total 335 66% 172 34% 573 100%

Në përgjithësi kemi numër te paket pjesëtaresh, por mbizotërojnë familjet mesatare me 5 vete.

40

Grafiku Nr.8 Ndarja sipas numrit të pjesëtarëve të familjes

Një pyetje tjetër për të gjykuar për numrin e personave që punojnë në një familje me të sëmurë me TB ka qenë “Sa pjesëtarë punojnë në familje”?

Tabela Nr.10 Numri i pjesëtarëve që punojnë në familje Pjesëtare që punojnë në familje M F Total %

0 54 33 87 17%

1 131 65 196 39%

2 124 65 189 37%

3 20 7 27 5%

4 6 2 8 2%

Total 335 172 507 100%

Në shumicën e rasteve punon 1 person ose 2, pavarësisht se numri i anëtareve në familje siç e pamë me lart është në përgjithësi i lartë.

Në lidhje me numurin e dhomave për banim është bërë pyetja “Sa dhoma keni në shtëpi?” dhe përgjigjet janë në tabelën e mëposhtme.

Tabela Nr.11 Numuri i dhomave të banimit në familjen e të sëmurit me TB.

Dhomat Nr. i dhomave %

1 45 9%

2 219 43%

3 135 27%

4 90 18%

41

5 11 2%

6 7 1%

Total 507 100%

Siç shihet shumica e te sëmurëve kane dy dhoma, por një përqindje e konsiderueshme banon vetëm në një dhomë.

Kushtet e baneses i kemi klasifikuar në të mira, mesatare dhe të këqija. Per këtë pyetje kemi marrë përgjigjet e mëposhtme.

Tabela Nr.12 I sëmuri me TB dhe kushtet e banimit

Kushtet e banimit Nr %

Të mira 108 21%

Mesatare 308 61%

Të këqija 91 18%

Total 507 100%

Të sëmurët referojnë se në përgjithësi kanë kushte mesatare banimi, por edhe numuri i atyre që kanë kushte të këqija është i konsiderueshëm. Mendojmë se edhe ky faktor akoma ndikon ne sëmundshmërinë e TB.

PËRGJIGJA E PYETJEVE QË KANË TË BËJNË ME CILËSINË E SHËRBIMIT SHËNDETSOR

Një nga pyetjet bazë për cilësinë e shërbimit shëndetsor ka qene pyetja që vijon “Ku eshte kryer ekzaminimi i sputumit”? dhe përgjigjet janë si mëe poshtë.

Tabela Nr.13 Ku eshte kryer ekzaminimi sputumit ?Ekzaminimi i sputumit Nr %Dispanseri 219 43%Sanatorium 242 48%Pa informacion 46 9%

Total 507 100%

42

Në këtë tabelë vihet re një raport pothuajse gjysmë për gjysmë dhe ai reflekton mangësitë e dispanserive mbasi ekzaminimi sputumit duhet të kryhet detyrimisht në shumicën e rasteve në dispanseri. Por është fakt se shpesh për arësye subjektive dispanseritë i dërgojnë rastet menjëherë në SUSM. Në përgjithësi këto janë raste të qarta nga ana klinike mbasi kanë ndryshime në radiologji.

Në lidhje me rezultatin e sputumit direkt kemi gjetur 283 raste me sputum pozitiv ose 56% dhe 178 raste me sputum negativ (35%), ndërsa 46 raste ose 9% nuk u dihet rezultati.

Grafiku Nr.9 Rezultati i sputumit

Përqindja e rasteve me sputum pozitiv është relativisht e lartë dhe i përafrohet vlerës maksimale teorike e cila tregon për një punë shumë te mirë për diagnozën bakteriologjike në shkallë vendi.

Në lidhje me rezultatin e kulturës kemi këto të dhëna: 211 raste me kulturë pozitive, 26 raste me kulturë negative dhe 270 raste nuk kanë informacion.

Grafiku Nr.10 Rezultati i kulturës

Numri shume i lartë i të sëmurëve që nuk kanë informacion për rezultatet e kulturës mendojmë se vjen nga fakti se rezultatet e kulturës, per arsye të kohëzgjatjes së metodës së ekzaminimit të saj, merren me shumë vonesë dhe ky informacion nuk i intereson të sëmurit.

43

Pyetjes nëse keni mjek familjeje? shumica e të sëmurëve me TB i janë përgjigjur Po në rreth 89% të rasteve, ndërsa 5% nuk kanë dhe 6% nuk e dinë duke e ngritur në 11% numrin e rasteve që nuk përfitojnë nga mjeku familjes.

Tabela Nr.14 Nëse kanë mjek familjeje

Ke mjek familje M % F % Total %

Po 290 57 160 32 450 89

Jo 21 4 5 1 26 5

Nuk e di 24 5 7 1 31 6

Total 335 66 172 34 507 100

Ajo që bie në sy është se përqindja e raportimit për mjekun e familjes është e ndryshme ndërmjet dy sekseve. Kështu meshkujt raportojnë më shume se femrat që nuk kanë mjek familje, por megjithatë mendojmë se kjo nuk ndikon ne aksesin tek mjeku familjes mbasi meshkujt e kanë më të lehtë të drejtohen tek mjeku familjes apo direkt tek mjeku specialist, ndërsa femrat e kanë më të vështirë sepse në shumicën e rasteve duhet të shoqërohen nga ndonje i afërm.

Pyetjes nëse kane një mjek familje, a e njohin atë, që indirekt do të thotë se kanë përfituar nga shërbimet e tij, i janë përgjigjur po në 95% të rasteve dhe vetëm 5% jo dhe nuk e di.

Shumica kanë mjek familje dhe vetëm një përqindje e pakët rreth 5% nuk kanë, dhe e njëjta përqindje është edhe për ata që nuk e dinë nëse kanë mjek. Kështu që përqindja e te sëmurëve që nuk kanë mjek familjeje rritet në 11%, shifër kjo jo e vogël duke pasur parasysh sistemin e referencës dhe pengesat që kanë për të bërë sëmurët me TB nëse nuk kanë mjek familje për t’u pranuar për vizite edhe nga dispanseritë antiTB.

Pak a shume e njëjta pyetje për shërbimin shëndetsor, por e formuluar ndryshe, është ajo që ka të bëjë përsëri me mjekun e familjes, por më konkretisht “a e njohin atë? ”, që do të thotë nëse kanë përfituar nga shërbimet e tij.

44

Grafiku Nr.11 Njohja e mjekut të familjes

Për të vlerësuar cilësinë e shërbimit shëndetësor një nga pyetjet më të rëndësishme ka te bëjë me vonesat në diagnozë.

Këto pyetje i kemi formuluar në lidhje me vonesat në diagnozë në përgjithësi dhe janë ndarë në vartësi të kohës së vënies së diagnozës. Ka vonesa në më pak se 2 javë në 32% të rasteve, 2 deri në 4 javë në 34% të rasteve, që përfaqëson shumicën e vonesave. Vonesat mbi 2 deri në 3 muaj përfaqësojnë 23% të rasteve dhe mbi 3 muaj janë vetëm 4% e rasteve. Bie në sy edhe vonesa në diagnozë mbi 6 muaj që përbëhet nga një numër i konsiderueshëm me rreth 5% te rasteve dhe mbi 1 vit, 2% të rasteve. Vonesat janë paraqitur si më poshtë në grafikun përkatës.

Grafiku Nr.12 Vonesat në diagnozën e rasteve me TB pulmonar

Për të vlerësuar cilësinë e shërbimit shëndetësor është bërëe pyetja më e detajuar dhe që ka të bëjë me vonesën në diagnozë nga mjeku i familjes, dispanseritë apo mjekë të tjerë. Në lidhje me këtë pyetje kemi marrë përgjigjet e pasqyruara më poshtë. Shumica e rasteve shprehen se nuk kanë pasur vonesa në diagnozë nga mjeku dhe kjo përbën shumicën e rasteve në rrethe. Kemi një përqindje të konsiderueshme që janë diagnostikuar nga fundi i javës së parë deri në të dytë në rrethe, por ka një përqindje që nuk duhet neglizhuar dhe përbën shkak për konkluzione që duhen parë me detaje se cilat rrethe në veçanti kane vonesë më shumë se 2 ose 4 javë.

45

Grafiku Nr.13 Vonesat në diagnozë nga ana e mjekëve

Në lidhje me cilësinë e shërbimit në dispanseri kemi bërë pyetjen që lidhet me vonesat në diagnozë nga mjeku i dispanserisë dhe është parë se përqindja më e madhe e rasteve nuk kanë vonesa , gjë që është shumë pozitive dhe flet për një cilësi të mirë pune në diagnozën e rasteve me TB nga ana e dispanserive antiTB.

Grafiku Nr.14 Vonesa e dispanserisë për t’i dërguar në sanatorium

Një pyetje tjetër ka të bëjë me kohëen e shtrimit nëe spital që nga koha e vënies së diagnozës. Shumica e rasteve janë shtruar në tre ditët e para, pra do te thotë se në përgjithësi nuk ka vonesa që nga momenti kur vihet diagnoza nga dispanseria. Megjithatë një përqindje vogël, rreth 2% kanë vonesa pëer arsye të ndryshme dhe kjo është e justifikueshme për këtë përqindje të vogël.

46

Grafiku Nr.15 Vonesat në shtrim nga koha e diagnozës

Në lidhje me zbulimin aktiv të rasteve, është bëre pyetja që ka të bëjë me zbulimin nga kontrolli në vatër të rasteve me TB. 65,66

Është gjetur që 12% e rasteve janë zbuluar nga depistimi aktiv në vatër, një shifër e kënaqshme kjo. Ajo që bie ne sy eshte se në vatër janë zbuluar shumë me tepër meshkuj se femra.

Grafiku Nr. 16 Zbulimi nga kontrolli në vatër

Pas pyetjes se sa herë jeni shtruar në spital, kemi marrë përgjigjen se nëe 92% të rasteve janë shtruar vetëm 1 herë, në 7% ,dy herë dhe vetëm në 1% të rasteve 3 herë. Shifra këto që përputhen me të dhënat kombëtare të shtrimeve ndër vite.

47

Grafiku Nr.17 Numri shtrimeve në spital i të sëmurëve me TB pulmonar

Për të parë cilësinë e shërbimit shëndetësor dhe kryesisht sistemin e referencës është bërë pyetja se si pacienti është paraqitur në spital për shtrim? Dhe konstatojmë se në 16% të rasteve shtrimi është bërë në mënyrë urgjente, në 18% te rasteve me rekomandim nga mjeku familjes dhe në 60% te rasteve me rekomandim nga dispanseria.

Grafiku Nr.18 Mënyra e shtrimit në spital

Një tjetër pyetje që vlerëson shërbimin dhe kryesisht se si shërben sistemi i referencës është ajo që ka të bëjë me mënyrën e paraqitjes në spital, pavarësisht se TB si rregull nuk përbën shkak për shtrim urgjent verejmë se 81 raste ose 18% janë shtruar si raste urgjente. Kjo mendojmë se shpesh lidhet me faktin për të justifikuar shtrimin pëer te sëmurët që nuk kanë dokumente mbasi ata duhet të paguajnë një sasi mjaft të madhe në raport me të ardhurat e tyre. Një përqindje pothuajse aq sa edhe shtrimet urgjente, rreth 18% kanë ardhur me rekomandimin e mjekut të familjes, por shumica jane paraqitur me rekomandim të dispanserisë. Kjo kategori arrin në 60%. Vetëm një përqindje e vogël është paraqitur vetë, por kjo nuk eshte një përqindje për t’u lënë pas dore pasi përbën 33 pacientë. Për të zbuluar nëse ka pengesa në shtrimin në spital nga ana a mjekut apo institucionit është bërë një pyetje në lidhje me pagesën dhe është konstatuar se në 4 % të rasteve është paguar faturë për shtrim.

48

Grafiku Nr.19 Paguar faturë për shtrimin në spital

Ndërsa në lidhje me pagesën e mjekut nën dorë është konstatuar se 5% kanë paguar mjekun, gjë që përbën shqetësim veçanërisht për këtë kategori të sëmurësh.

Grafiku Nr.20 Paguan mjekun për t’u shtruar ne spital

Në lidhje me faktin nëse ka paguar apo jo mjekun disponojme këto te dhëna. Pesë përqind e të shtruarve kanë paguar për t’u shtruar tek mjeku në dorë. Ky është një numër i vogël, por gjithsesi përbën 26 pacientë, gjë që nuk është dhe aq i vogël kur i referohemi numurit të rasteve të të sëmurëve me TB.

Pyetjes në lidhje me mbulimin me sigurime shoqërore, 6% i janë përgjigjur se nuk kishin sigurim shëndetsor, 7% nuk kishin lekë dhe kjo ishte një arsye për të mos u vizituar.

49

Grafik Nr.21 Arsyeja pse nuk është vizituar më parë

Në lidhje me distancën nga dispanseria kemi gjetur se shumica e të sëmurëve, rreth 64% e tyre e kanë dispanserinë jo më larg se 10 km nga vendbanimi, ndërsa pjesa tjetër 26%, nga 10-20 km dhe vetëm 10% e tyre mbi 20 km. Pra kemi një mbulim të mire me shërbim shëndetësor nga ana e dispanserive.

Grafiku Nr.22 Distanca nga dispanseria

Për pyetjen nëse jeni mjekuar ambulatorisht apo në spital kemi gjetur se 20% e rasteve janë mjekuar ambulatorisht dhe rreth 80% vazhdojnë të mjekohen fillimisht ne spital.

Në lidhje me pirjen e duhanit kemi verejtur se rreth 24 % e të sëmurëve pinë duhan, shifër jo e lartë nëse e krahasojmë me pirjen e duhanit në popullatën e përgjithshme. Meshkujt pinë shumë më tepër duhan se femrat dhe mendojnë se nuk ndikon në sëmundshmërinë e TB.

50

Grafiku Nr.23 Pirja e duhanit sipas seksit

Në lidhje me kohëzgjatjen e pirjes se duhanit, ajo rezulton e ndryshme. Kështu nga 0 deri ne 5 vjet pijne 34% , nga 6-10 vjet 23% dhe mbi 10 vjet 43%.

Grafiku Nr. 24 Kohëzgjatja e pirjes së duhanit

Në lidhje me numrin e cigareve në ditë , vihet re se shumica pijnë me shumë se një paketë në ditë.

51

Grafiku Nr.25 Numri i cigareve që pijnë në ditë (%)

E njëjta shifër është gjetur edhe në lidhje me pirjen e alkoolit. Kemi zbuluar se 20% e rasteve konsumojnë alkool, femrat shumë më pak se meshkujt, por mendojmë se kjo nuk ndikon në sëmundshmërinë e përgjithshme, por ndikon në rëndesën e formave me TB.

Grafiku Nr.26 Pirja e alkoolit sipas seksit

Gratë janë konsumatore të pakta të alkoolit, ndërsa meshkujt megjithëse pijnë nuk përbëjnë një përqindje tëe madhe. Sasia është e ndryshme, por rreth 65 % pijnë sasi mbi mesataren (mbi 200ml në ditë)

52

Grafiku Nr.27 Sasia e pirjes së alkoolit

Një nga pyetjet më të rëndësishme është nëse të sëmurët janë të detyruar teë ndërpresin punën nga sëmundja. Këtë pyetje e kemi shtjelluar në mënyrë të detajuar më poshtë.

Tabela Nr.15 Ndërprisni punën e parë kjo nga këndvështrimi i llojit të profesionit ?

Ndërpret punën Po Përkohësisht Total

Mësues 2 8 10

Personel shëndetsor 1 2 3

Punëtor 24 26 50

Nxënës 0 29 29

Ushtarak 0 1 1

Rrobaqepëse 1 2 3

Punëtor profesional 9 16 25

Total 37 84 121

% 7 17 24

53

Grafiku Nr.28 Te sëmuret me TB sipas profesioneve kryesore.

Siç shihet në profesionet më të rënda personat janë të detyruar të ndërpresin punën për kohë të gjatë. Punëtoret në të gjitha rastet janë ata qe preken mëe shumë nga periudha të gjata papunësie. Ata janë të detyruar të ndërpresin punën qoftë tërësisht, në rreth gjysmën e rasteve, ose përkohësisht në pjesën tjetër.

PËRGJIGJET E PYETJEVE NË LIDHJE ME SIMPTOMAT NGA PACIENTËT ME TB PULMONAR

Kolla si simptomë kryesore e sëmundjes është përjetuar nga shumica e të sëmurëve, megjithatë dhe këtu vihet re një ndryshim ndërmjet meshkujve dhe femrave qe mund të ndikojë dhe në diagnozën e rasteve me TB, mbasi kolla si simptomë tek gratë shpesh mungon.

Tabela Nr.16 Shenjat klinike sipas seksit

Shenjat Meshkuj % Femra % Total %

Kollë 238 71 98 57 336 66

Djersitje 170 51 77 45 247 48

Kollë me gjak 90 27 40 23 130 26

Ethe 118 35 53 31 171 34

Humbje peshe 158 47 69 40 227 45

Humbje oreksi 173 52 76 44 249 49

Plogështi 107 32 52 31 159 31

54

Nga tabela e mesiperme vihet re se të gjitha shenjat e sëmundjes janë më të shprehura tek burrat përveç plogështisë që është njëlloj tek të dy sekset. Varfëria e shenjave klinike tek gratë mund të vijë edhe për faktin se gratë janë të detyruara të bëjnë punët rutinë të shtëpisë. Për më tepër lënia pas dore e ankesave mund të ndikojë në diagnozën e hershme të sëmundjes.

Pyetjes nëse TB është sëmundje ngjitëse, në total i janë përgjigjur saktë 68% e të sëmurëve, por kjo ndryshon ndërmjet meshkujve dhe femrave me një përgjigje më të saktë nga femrat.

Te dhënat e detajuara janë pasqyruar ne grafikun e me poshtëm.

Grafiku Nr.29 TB sëmundje ngjitëse

Pyetjeve për mënyrën e përhapjes së TB, 15% e të intervistuarve mendojnë gabimisht se TB përhapet me anë te ushqimeve, 17% me anë të dhënies se duarve.92

Edhe këtu njohuritë për sëmundjen e TB tek gratë janë më të pakta se tek burrat dhe kjo duhet mbajtur në konsideratë.

Grafiku me poshtë pasqyron përgjigjet për mënyrën e përhapjes te TB.

55

Grafiku Nr.30 Mënyra e përhapjes së TB

Pyetjes se a shërohet TB, rreth 74% e rasteve me TB i janë përgjigjur pozitivisht. Edhe këtu meshkujt janë përgjigjur më mire se femrat.

Grafiku Nr.31 A shërohet TB?

Pyetjes “A vdes nga TB”? rreth 71% i janë përgjigjur saktë, por edhe këtu meshkujt janë përgjigjur më mirë se gratë.

56

Grafiku Nr.32 A vdes i sëmuri nga TB?

Njohuritë për TB rezistencën

Janë shumë te pakta tek të dy sekset, por edhe këtu meshkujt dominojnë, janë përgjigjur më mirë se femrat.

Grafiku Nr.33 Njohuritë për TB rezistencën (%)

Stigma

Pacientet pothuajse në gjysmën e rasteve mendojnë se TB shoqerohet nga stigma, por çuditërisht femrat mendojnë më pak se meshkujt se TB bashkëshoqerohet me këtë fenomen.

57

Grafiku Nr.34 A ka stigmë të lidhur me TB?

Nëse ka stigma, cilët janë faktorët ?

Arsyet egzistencës së stigmës janë te ndryshme, por më kryesorja është humbja e shoqërisë dhe identifikimi me varfërinë.

Grafiku Nr.35 Përse TB është i lidhur me stigmën?

E fshihni TB?

Pothuajse gjysma e grave me TB e fshehin sëmundjen dhe kjo përqindje është pak më e lartë tek këto te fundit.

58

Grafiku Nr.36 A e fshihni sëmundjen e TB?

Si i mbroni pjesëtarët e familjes nga TB?

Njohuritë për mënyrën e mbrojtjes së familjarëve nga TB janë të përcipta dhe vetëm 30% e meshkujve dhe 23% e femrave janë përgjigjur drejt.

Grafiku Nr.37 Mënyra e mbrojtjes së familjarëve nga TB?

Mjeku diagnostikues

Në shumicën e rasteve diagnoza është vënë nëe spital dhe në dispanseri. Në shërbimin ambulator rastet janë sporadike, por edhe numri i diagnozës së rasteve me TB në nivel të dispanserive nuk është i kënaqshëm.

59

Grafiku Nr.38 Vendi i diagnozës se TB?

Ke qëndruar në spital ?

Shumica e rasteve janë trajtuar në spital ne fazën intensive dhe kjo përbën 74% të rasteve, ndërsa 26% e rasteve janë trajtuar që në fillim ambulatorisht.

Sa gjatë ke qëndruar ?

Në lidhje me ditëeqëndrimin në spital, më të shumtët kanë qëndruar 1 muaj.

Grafiku Nr.39 Sa kohë jeni trajtuar në spital?

Pse ke dalë nga spitali?

Rreth 80% e të sëmurëve kanë dalë pasi janë rekomanduar nga mjeku, ndërsa në vetëm 3% të rasteve gjejmë se dalja ka ndodhur për arësye se nuk ju kanë pëlqyer kushtet në spital. Në 17% të rasteve të sëmurët kanëe dalë për arësye familjare.

60

Grafiku Nr.40 Përse keni dalë nga spitali?

Koha e zgjatjes së mjekimit

Koha e zgjatjes së mjekimit në 62% të rasteve ka qënë 6 muaj, në 35% te tyre mjekimi vazhdon pasi janë raste në vazhdim të mjekimit. Vetëm në 5 raste që do të thotë 1% e rasteve mjekimi ka zgjatur 3 muaj dhe 3 raste ose 0.5% ka zgjatur 5 muaj. Ndërprerja e mjekimit ka ndodhur vetëm në 1% të rasteve. 108

Ke paguar lekë për marrjen e barnave?

Ne lidhje me këtë pyetje përgjigjia është se 2 raste ose 0.5% kanë paguar, 83% jo dhe 16.5% nuk janë përgjigjur, por mendojmë se një pjesë e mirë e tyre mund të kenë paguar, gjë që është shumë shqetësuese për mbarëvajtjen e mjekimit.

Tabela Nr.18 Pagesa për mjekim Ke paguar lekë për barnat Nr %PO 2 0,5JO 421 83

Pa përgjigje 84 16,5

Total 507 100

I keni ndërprere barnat ndonjë dite ?

Ndërprerja e mjekimit eshte bere ne 4% te rasteve dhe një përqindje e konsiderueshme nuk janë përgjigjur. Përgjigjet e para kane te bëjnë me ndërprerje definitive kurse ato qe nuk janë përgjigjur mendojmë se kane te bëjnë me ndërprerje te vogla pune disa ditësh60,61,67.

Arsyet e ndërprerjes së mjekimit i gjejmë zakonisht tek fenomenet anësore nga medikamentet.

61

Tabela Nr.19 Ndërprerja e medikamenteve Ndërprerë disa ditë Nr %

PO 20 4

JO 402 79

Pa përgjigje 85 17

Total 507 100

Cila ka qënë arsyeja e ndërprerjes ?

Tabela Nr.20 Arsyet e ndërprerjes së medikamenteveArsyeja e ndërprerjes Nr

Puçrra 3

Zverdhje 2

Tjetër 15

Keni besim tek mjeku?

Kësaj pyetje shumica i është përgjigjur në mënyrë pozitive.Kjo cilësi përbën një epërsi në raport me suksesin e mjekimit të sëmundjes TB; por edhe këtu përsëri meshkujt janë pergjigjur në masë më të madhe.

Grafiku Nr.41 A keni besim tek mjeku?

Keni marrë edukim shëndetsor ?

Shumica referojnë se kane marre edukim shëndetësor, por kjo shifër nuk është e kënaqëshme.

62

Grafiku Nr.4 A keni marrë edukim shëndetsor në spital?

Sëmundjet shoqëruese

Janë relativisht të shpeshta tek të sëmurët me TB. Në më të shumtën e rasteve predominojnë sëmundjet kronike meqë edhe mosha e të sëmurëve me TB sa vjen dhe rritet. Silikoza dhe semundja e sheqerit (diabet mellitus) janë dy sëmundje të shpeshta bashkëshoqëruese që duhet te merren parasysh gjatë trajtimit të të sëmurëve.

Tabela Nr.21 TB dhe sëmundjet shoqëruese

Sëmundje shoqëruese M F Total

Silikozë 5 0 5

Diabet mellitus 9 3 12

Sëmundje të tjera kronike 18 5 23

Total 32 8 40

Rezultati i mjekimit

Nuk mund të marrim të dhëna të plota meqë një pjesë e mirë e të sëmurëve të diagnostikuar gjatë vitit 2011 janë ende nën mjekim, por mund të nxjerrim përfundimin se rastet e dështimit dhe ndërprerjes së mjekimit janë shumë të pakta.

63

Tabela Nr.22 Rezultatet e mjekimit te TB

Rezultati Nr %

Kuruar 142 28

Përfunduar 178 35

Nuk dihet 3 0,6

Dështuar 1 0,2

Ndërprerë 5 1

Vazhdon 175 34,5

Transferuar 3 0,7

Total 507 100

64

PËRFUNDIMET E STUDIMITVII.

Në literaturën bashkëkohore specifike për problemet e TB një rol të vecantë zë dhe botimi i një sërë studimesh në bazën e të cilave është qëndrimi i popullatave (të përgjithshme, të sëmurët dhe grupet në nevojë ) në raport me TB. Tashmë është e qartë se dijet dhe sjelljet e percaktuara prej tyre jane një elment shume i rëndësishëm në kontrollin e TB. Armata e njerëzve të mirë informuar është ajo që bën diferencën midis rezultateve të mira dhe atyre të varfra në kontrollin e TB në një vend të caktuar. Beteja për të fituar mbi TB është e mbeshtetur nga OBSH, e cila në programin e saj shumëdimensional ka përcaktuar strategjinë mbarëbotërore të luftës kundër TB në të cilën përfshihen edhe paraqitja e rajoneve dhe vendeve me incidencë dhe prevalencë të lartë të TB. Janë gjithsej 6 rajone dhe 22 vende (HBC) të cilat janë në fokus. Kjo strategji përfshin edhe Shqiperinë e cila siç u tha dhe më sipër rezulton të jetë ndër vendet me nivel mesatar të shprehjes së sëmundjes tuberkulare. Në punimin e mësipërm kemi gjetur se shkalla e dijes e cila është përcaktuese e sjelljes në raport me TB në popullatat e marra në shqyrtim, përbën një faktor shumë të rëndësishëm jo vetëm për të kuptuar këtë proces, por edhe për të ndërtuar modelin shqiptar të kësaj përballjeje. Ne ndodhemi në të njëjtën linjë me gjetjet në literaturë. Sipas përvojës sonë, në këtë punim kemi evidentuar boshllëkun në nivelin e dijeve në raport me TB sipas popullatave të marra në shqyrtim, faktorët bashkëshoqërues socio ekonomikë dhe efikasitetin e shërbimit shëndetsor në shërbim të të sëmureve me TB në harkun kohor gjatë të cilit është kryer ky studim. Në përfundim do të theksonim se lufta kundër TB është në vazhdim dhe që kerkon një bashkëpunim të gjerë dhe krijimin e një fronti të përbashkët të të gjithe strukturave të interesuara ( shtetërore, programi kombëtar i luftës kundër TB, shoqata jo fitimprurëse, personel mjeksor dhe akademik, si dhe shoqata të pacientëve) , mbështetje financiare dhe bashkepunim me të gjitha strukturat ndërkombetare që mbështesin këtë përpjekje.

Në përfundim gjetjet tona i kemi ndarë në bazë të popullatave të marra në studim dhe janë paraqitur si vijon:

65

PËR POPULLATËN E SHËNDOSHË

Rezultatet e gjetura janë mjaft interesante dhe do të shërbejnë si një platforme e mirë për hartimin e strategjisë kombëtare të re si dhe për aplikimin në raundin e ri të Global Fund.

Popullata që nuk di të lexojë e as të shkruajë është shumë e vogël në vendin tonë, përfaqëson 1% të saj dhe përbëhet kryesisht nga moshat e vjetra mbi 65 vjeç. Kjo do të thotë që popullata jonë mund të përfitoje shumë nga edukimi shëndetësor qoftë në formë të shkruar ose me mënyra të tjera. Po kështu edhe popullata me arsim fillor është në përqindje relativisht të vogël, rreth 6.5%, ndërkohë që popullata që mund të asimilojë në mënyrë të shpejtë dhe cilësore edukimin shëndetësor në forma të thjeshtësuar në lidhje me sëmundjen e TB është mjaft e madhe.14,15,16

Nga studimi rezulton se njohuritë e popullatës për sëmundjen e TB janë relativisht të kënaqshme. Pothuajse gjysma e popullatës i njeh mirë shenjat e sëmundjes së tuberkulozit dhe në shumicën e rasteve individët e intervistuar njohin shumicën e simptomave të sëmundjes. Kjo do të thotë që popullata në përgjithësi është ndërgjegjësuar për sëmundjen e tuberkulozit, megjithatë duhet që edukimi shëndetësor i popullatës të jetë përparësi veçanërisht në zonat me prevalencë të lartë të TB.

I rëndësishem është gjithashtu fakti se më shumë se 84% e popullatës e dinë se TB është sëmundje ngjitëse115,116 dhe kjo është një e dhënë shumë e mirë që tregon për informim të mirë të saj, Ky informacion ka një lidhje të drejtpërdrejtë në parandalimin e TB.44,45,46,83

Përqindja e popullatës që njeh rrugët e përhapjes së sëmundjes, si edhe të gjitha pyetjet e tjera të lidhura me TB, është mjaft e madhe. Duke u nisur nga ky fakt, se shumica e popullatës ka nivel shumë të mirë informimi dhe edukimi shëndetsor për sëmundjen e tuberkulozit, në vendin tonë nuk është e nevojshme të bëjmë edukim shëndetësor në shkallë kombëtare mbasi informimi i popullatës është i kënaqshëm dhe për me tepër prevalenca e sëmundjes është e vogël. Kështu që edukimi duhet të bëhet vetëm në zonat me prevalencë të lartë dhe në popullatën në nevojë. 74,91,97,100

Nga studimi rezulton se stigma akoma përbën një problem të rëndësishëm për popullatën shqiptare dhe duhen përpunuar strategji të veçanta për eliminimin e stigmës mbasi përbën një problem real për kontrollin e TB.

Siç u diskutua më lart, niveli i njohurive të popullatës për sëmundjen e TB është mjaft i mirë dhe rezulton se burimet kryesore të informimit janë media, institucionet shëndetsore dhe shkolla. Kjo do të thotë që në zonat me prevalencë të lartë të TB duhet të shfrytëzojmë kryesisht këto tre burime për edukim shëndetësor.

66

PËR STUDIMIN E KRYER NË BURGJE

Popullata që nuk di të lexojë as të shkruaje në këtë grup shoqëror është më e madhe, rreth 5.3% , po kështu edhe ata me arsim fillor 14,6% dhe të dyja së bashku përbejnë rreth 20%. Kjo popullatë duhet mbajtur parasysh për edukimin shëndetësor mbasi nuk mund të arrihet me mjetet e zakonshme të informimit.

Në lidhje me njohjen e shenjave të sëmundjes se TB, studimi tregon se popullata në burgje ka njohuri më të pakta se popullata e përgjithshme75dhe shumica e tyre nuk njohin asnjë ose një simptomë. Kjo do të thotë që kjo popullatë duhet ndërgjegjësuar për sëmundjen e tuberkulozit dhe edukimi shëndetsor duhet të jetë përparësi për këto institucione.

Përqindja e të burgosurve që e dinë se çfarë është sëmundja infektive është e kënaqshme. Po kështu edhe njohuritë për rrugët e përhapjes apo të dhëna të tjera që lidhen me TB janë në një nivel të mirë. Ne sugjerojmë se lloji edukimi shëndetsor për këtë popullatë duhet të përqendrohet kryesisht në shenjat e sëmundjes TB që rezultojnë jo të njohura mirë nga ky grup shoqëror.

Nga studimi rezulton se stigma edhe tek të burgosurit përbën një problem të rëndësishëm dhe ka një përqindje të konsiderueshme, rreth 54% e të burgosurve që janë pergjigjur pozitivisht. Edhe këtu duhen përpunuar strategji të veçanta për eliminimin e stigmës mbasi përben një problem real edhe për kontrollin e TB në burgje.

Siç është diskutuar më sipër, niveli i njohurive të të burgosurve për sëmundjen e TB nuk është i mirë, por nga analiza e burimeve të informacionit, rezulton se burimet kryesore të informimit janë media dhe ndryshe nga popullata përgjithshme, në këtë grup rol të rëndësishëm kanë luajtur revistat dhe broshura. Kjo do te thotë që në këto institucione merr përparësi edukimi shëndetësor me anë të fletë palosjeve dhe broshurave.

67

PËR STUDIMIN E KRYER NË TË SEMURËT ME TB

Seksi mashkull dominon në mënyrë domethënëse në raport pothuajse 2:1 duke lënë të dyshojmë për nëndiagnozë tek femrat, mbasi këto shifra nuk janë të zakonshme në regjion.

Numri të sëmurëvë me TB është më shumë i shprehur në fshat pavarësisht se popullata fshatare dhe qytetare tashmë është e barazuar në vendin tonë. Kjo do të thotë që duhet kushtuar më shumë vëmendje diagnozës dhe trajtimit të mirë në fshat mbasi aty mungojnë strukturat e mirëfillta të luftës kundër TB siç janë dispanseritë. Kjo duhet të realizohet nëprmjet përfshirjes së mjekut të familjes dhe e infermieres në komuna për kontrollin e TB.

Nga studimi del qartë se 27% e formave të reja me TB pavarësisht se janë në Tiranë apo rrethe bregdetare vijnë nga zonat verilindore. Kjo do te thotë që në strategjitë e ardhshme ky segment i popullatës që ka lëvizur vitet e fundit nga këto zona të tilla të merret veçanërisht në konsideratë për kontrollin e TB.

Në lidhje me profesionin e të sëmurëve me TB rezulton se një përqindje e cila nuk duhet shpërfillur, 3%, janë mësuesit dhe pothuajse 6% nxënës prandaj si rrjedhojë duhet të përforcojmë kontrollin në shkolla, veçanërisht në rastet kur në këto të fundit kemi raste me TB.36,37,38,39

Papunësia 98,99 është një problem madhor për kontrollin e TB. 72% e të intervistuarve nuk punojnë dhe ky grup është shumë problematik,119,120,121 mbasi edhe kur këta të sëmure janë kandidatë për të përfituar trajtim si invalid, këtë trajtim e marrin pas 6 muajsh, kohë në të cilën u ka mbaruar mjekimi. Prandaj duhet t’i propozohet Institutit te Sigurimeve Shoqërore që te sëmurët me TB të përfitojnë invaliditetin gjatë kohës së mjekimit. Kjo do të ndihmojë për aderencë më të mirë me mjekimin. Nga ana tjetër konsiderohet edhe si rehabilitim që lejon kthimin e shpejtë në punë.

Për më tepër, pacientët me TB pavarësisht se janë pa punë nuk përfitojnë as nga ndihma sociale duke e patur të përkeqësuar situatën e tyre ekonomike.47,51,52,53 Mendojmë që duhet t’i behet një kërkese Ministrisë së Punës në lidhje me këtë grup të sëmurësh, për ata që nuk përfitojnë nga grupet e invaliditetit, të përfitojnë të paktën ndihmë sociale gjatë fazës së mjekimit për TB.

Diagnoza bakteriologjike në gjysmën e rasteve është bërë në dispanseri dhe në gjysmën tjetër në SUSM. Kjo tregon se duhet të përmirësojmë punën në nivel dispanserie për diagnozën bakteriologjike. Në përgjithësi të sëmurët nuk kanë informacion për rezultatet e kulturës dhe kjo duhet të bëhet rutinë si edhe për rezultatet e sputumit direkt.57,58,68

Vonesat në diagnozë kanë të bëjnë kryesisht me vetë pacientët dhe kjo do të thotë që duhet përmiresuar edukimin shëndetësor në zonat me prevalencë të lartë të TB.55,56,63

Kontrolli në vatër zbulon12% të rasteve, një shifër e kënaqshme.88,89,90 Fakti qe kjo konsiderohet shifer e lartë duhet të kërkojmë që ky depistim të realizohet edhe një herë pas 3 ose 6 muajsh.65,66

68

Pavarësisht se pagesa nën dore e mjekëve përbën një përqindje të vogël, kjo nuk duhet anashkaluar, por duhet punuar më shumë me mjekët 54që kjo kategori pacientësh të mos ketë pengesa për diagnozë, shtrim dhe mjekim.

Edukimi shëndetësor i pacienteve lë për të dëshiruar, është më i pakët se ai i popullatës së përgjithshme prandaj ne mendojme se duhet ndryshuar metoda e edukimit. Personeli shëndetësor duhet t’i kushtojë më shumë vëmendje edukimit shëndetësor.

Gratë janë me pak te informuara se burrat107 për TB dhe numri i grave të diagnostikuara në fshat është më i pakët se numri i grave të diagnostikuara ne qytet. Kjo do te thotë se gratë duhet te kenë përparësi përsa i përket edukimit shëndetësor dhe për më tepër për përmirësimin e diagnozës së tuberkulozit mbasi duke u nisur nga këto te dhëna mund të kemi nëndiagnozë të TB tek femrat.

Stigma edhe tek të sëmurët me TB, si tek popullata e përgjithshme mbetet problem shqetësues dhe duhen ndërmarrë masa të tjera edukimi për uljen e stigmës pasi pavarësisht edukimit shëndetësor kjo rezulton mjaft e lartë .

69

SHTOJCËVIII.

Pyetësor për popullatën e përgjithshme

Shëno përgjigjen ose përgjigjet e duhura krahas numrit përkatës

Datë:

I intervistuari: M F Vjeç .............

Qyteti

Fshati

1. Edukimi

Nuk di t1. ë lexojëFillore2. Tetëvjeçare3. Mesme4. I lart5. ë

2. Cilat nga këto shenja janë karakteristike për TB?

Kollë produktive1. Djersitje2. Kollë me gjak.3. Ethe4. Humbje në peshë5. Humbje e oreksit6. Plogështia/Dobësia7. Nuk e di8.

3. A është TB sëmundje ngjitëse? 1. Po 2. Jo 3. Nuk e di

4. Nëse PO si bartet?

Nga ushqimet1. Dhënia e dorës të sëmurëve me TB2. Ndërmjet rrugëve të frymëmarrjes 3. Nuk e di 4.

5. Si përhapet TB?Me anë të kollës, teshtitjes? 1. Nga duart e palara? 2. Me anë të lëkurës? 3.

6.Cili organ preket më shumë nga tuberkulozi?

Mushkëria 1. Stomaku2. Lëkura 3. Grykët 4.

7. A shërohet TB? 1. Po 2. Jo 3. Nuk e di

8. A vdes nga TB nëse nuk mjekohet? 1. Po 2. Jo 3. Nuk e di

9. A mendojnë njerëzit se tuberkulozi është sëmundje e turpshme? 1. Po 2. Jo 3. Nuk e di

10. Nëse PO, përse?

Për shkak të frikës nga mos martesa 1. sepse fëmijët tuaj do të lindin me TBSepse është sëmundje e njerëzve të 2. varfërSepse do ta humbni shoqërinë3. Sepse do ta humbni punën4.

5. Tjetër (shëno): .............

70

11. A njihni ndonjë shok apo të afërt që ka (ose ka kaluar) TB? 1. Po 2. Jo 3. Nuk e di

12.

Keni dëgjuar për TB? Nëse po nga e ke marrë informacionin?

Televizor1. Internet2. Gazetë3. Radio 4. Revistë5. Shkollë, libër6. Shtëpi7. Shokët8. Spital/ambulancë 9.

71

Pyetësor për të semurët me TB gjatë viteve 2010 dhe 2011

Shëno përgjigjen ose përgjigjet e duhura krahas numrit përkatës

Emri, Mb ..................................................Vjeç ..........Seksi M F TB pulmonar TB extraP Viti mjekimit Rast i Ri Recidivë

Vend lindja (Fshati i pacientit)Vend lindja (Qyteti i pacientit)Vend banimi............................. Sa vjet ka që banon këtu?Beqar I/e martuar I/e divorcuar

PROFESIONI: …………………………….A jeni në punë?....Po…..JoNëse nuk punon, a merr ndihmë ekonomike? Po….Jo A jeni i siguruar? Po .....Jo

EDUKIMI: Nuk di të lexojë… Fillore… Tetëvjeçare… Mesme…… I lartë…..Sa persona janë në familje?..........Sa pjesëtare të familjes punojnë?Sa dhoma ? Kushtet e banimit të mira ?………..mesatare ?………...të keqija ?……..

SPUTUMI Poz Neg Saliv

Dispanseri Po Jo Nuk e di

Sanatorium A ke mjek familje?

Kultura A e njeh mjekun e familjes? Vonesa ne mjekim. Sa kohë keni qenë i sëmurë para se të vizitoheshit?1. Më pak se 2 javë 2. Nga 2-4 javë 3. Mbi 2 muaj 4. Mbi 3 muaj 5. Mbi 6 muaj 6. Mbi 1 vit Sa ditë jeni mjekuar nga mjeku i familjes pa u dërguar në dispanseri?Sa ditë jeni mjekuar nga dispanseria për sëmundje tjetër pa u dërguar në sanatorium?Sa ditë jeni vonuar të shtroheni në sanatorium kur ju është thënë se kishit TB?Rasti është zbuluar nga kontrolli vatrës? 1. Po 2. JoSa herë jeni shtruar për TB në spital? Hera e parë ? e dyta ? e treta ? më shumë ?Shtrimi në spital është bërë : Urgjent……………………..Me rekomandim nga mjeku familjes dhe dispanseriaA është dashur të paguani faturë për tu shtruar në spital ? 1. Po 2. Jo A është dashur të paguani mjekët për tu shtruar ? 1. Po 2. Jo

Përse nuk jeni vizituar? 1. Nuk kishe siguracion ? 2. Nuk kishe lekë ? 3. Arsye tjetër?

Distanca e pacientit nga dispanseria: 1. Më pak se 10 km……….2. Ndërmjet 10 dhe 20 km…. 3. Më shumë se 20 km………….…

A jeni mjekuar në spital? Nëse Po sa ditë? ........... A jeni mjekuar që në fillim ambulatorisht?............. Sa muaj keni marrë mjekim? …….... A e keni ndërprerë ndonjëherë mjekimin? ………..Nëse e keni ndërprerë përse?

72

A pini duhan? Jo nëse Po sa vjet ………sa cigare në ditë..................?A pini alkool? Jo nëse Po sasia 1. 100 ml në ditë 2. 200ml 3. > 250mlA keni pasur nevojë ta ndërprisni punën për shkak të tuberkulozit? 1. Po 2. Jo 3. Përkohësisht

Njohuritë për sëmundjen e TB? Cilat janë simptomat e tuberkulozit? 1. Kollë me gëlbazë......2. Djersitje natën .........3. Kollë me gjak..... 4. Ethe....5. Humbje në peshë.........6. Humbje e oreksit.......7. Plogështia/Dobësia.......... 8. Nuk e di......

A është tuberkulozi ngjitës? 1. Po 2. Jo 3. Nuk e di

Nëse eshte ngjitës, si bartet? 1. Nga ushqimet......2. Dhënia e dorës të sëmurëve me tuberkuloz.......3. Ndërmjet rrugëve të frymëmarrjes............ 4. Nuk e di.............

A është tuberkulozi sëmundje qe shërohet?.................... 1. Po 2. Jo 3. Nuk e di

A është tuberkulozi vdekjeprurës? ............. ................ 1. Po 2. Jo 3. Nuk e diÇfarë është Tuberkulozi rezistent ndaj barnave? E di Nuk e di

A mendojnë njerëzit se tuberkulozi është sëmundje e turpshme 1. Po 2. Jo 3. Nuk e di

Nëse po pse? 1. Për shkak të frikës nga mos martesa sepse fëmijët tuaj do të lindin me tuberkuloz2. Sepse është sëmundje e njerëzve të varfër3. Sepse do ta humbni shoqërinë4. Sepse do ta humbni punën5. Tjetër (shëno):.............................................................A e fshihni tuberkulozin prej shokëve/fqinjëve/shokëve të punës? 1. Po 2. Jo 3. Nuk e di

Çfarë bëni/do të bëni që ti mbroni anëtarët e familjes që të mos sëmuren nga tuberkulozi?1. Të mos hani ushqim me persona të sëmurë2. Izoloni pacientin3. Sigurohuni që pacienti të vizitojë mjekun dhe të kompletojë trajtimin4. Nuk e di5. Tjetër (shëno):........................................................

Ku ishte mjeku i cili ju dha diagnozën per TB? 1. Ambulancë 2. Dispanseri antituberkulare 3. Spital 4. Spitalin për sëmundjen e mushkërive 5. Klinikë private

A keni qëndruar në spital? 1. Po 2. Jo

73

Nëse po, sa gjatë? 1). 1 muaj...........2). 2 muaj...................3). 3 muaj...................4). Më shumë se 3 muaj...............

Përse ke dalë nga spitali? 1. Ju ka thënë mjeku? 2. Nuk ju ka pëlqyer spitali? 3. Keni kërkuar vetë për arsye personale?

Sa është kohëzgjatja e marrjes së barnave? (në spital plus shtëpi) 1. 1 muaj 2. 2 muaj 3. 3 muaj 4. 4 muaj 5. 5 muaj 6. Më shumë se 6 muaj

A keni paguar ndonjëherë për barna? 1. Po 2. Jo

A i keni ndërprerë barnat ndonjë ditë? 1. Po 2. Jo 3. Nëse i keni ndërprerë përse? A) Djegie të syve B) Puçrra në lëkure C) Kruarje D) Zverdhje E) Dhimbje kyçesh F) Tjetër

A keni besim në mjekun tuaj? 1. Po 2. Jo 3. Nuk e di

A keni pasur edukim shëndetësor për tuberkulozin gjatë mjekimit? 1. Po 2. Jo 3. Nuk e diSëmundje të tjera shoqëruese: Silikozë Diabet Sëmundje të tjera kronike

Rezultatet e mjekimit

Kuruar Përfunduar Nuk dihet Dështim vdekje

74

SHKURTIME DHE FJALËT KYÇ

TB –Tuberkulozi, sëmundje ngjitëse me shkaktar specifik M. Tuberculosis•OBSH- Organizata Botërore e Shendetësisë•Incidenca- tregues i rrezikut të perhapjes se infeksionit bazuar mbi sero •konversioninPrevalenca-përqindja e pozitivitetit tuberkulinik në një kohë të caktuar•Vdekshmëria (Mortaliteti): numuri i vdekjeve nga TB për 100.000 banore•Grupet ne nevojë : përfaqësojnë një segment të vecantë të popullatës ku •sëmundshmëria është shumë më e lartë sesa në pjesën tjetër të saj dhe/ose rreziku i infeksionit tuberkular dhe i sëmundjes tuberkulare konsiderohet më i larte se në persona të tjerë si pasojë e arsyeve specifikeAIDS - Sindroma e imunodeficiences së fituar•HIV – Virusi shkaktar i infeksionit dhe sëemundjes së AIDS.•BCG (Bacille-Calmette-Guérin) - në bazëen e vaksinës së TB, pëerdoret •dhe si shkurtim për vaksinën DOT( directly observed treatment) – Trajtimi i TB nën mbikqyrje të •drejtpërdrejtë për rezultate maksimale në trajtimin e sëmundjesDOTS – paketa bazë në themel të strategjisë STOP TB•Stop TB Strategy- Startegjia e botërore e luftës kunder TB lançuar nga •OBSHDR-TB (drug-resistant tuberculosis) – TB rezistent ndaj mjekimit specifik•ERR (Electronic recording and reporting)- Regjistrimi dhe raportimi i të •dhënave në menyrë elektronikeNTP (national tuberculosis control programme)- Programi kombëtar i •kontrollit te TBTST( tuberculin skin test ) - provë specifike tuberkulinike (Ndryshe PPD •ose Mantoux) XDR-TB (Extensively drug-resistant TB) – TB tepër rezistent që është •MDR dhe rezistent ndaj fluorokinoneve, dhe të paktën një nga tre medikamentet e linjës së dytë ( amikacin, kanamicinë ose kapreomicinë)MDR-TB – TB rezistent ndaj linjës së parë të medikamenteve tuberkulare•QSHRT- Qendra e shëndetit respirator dhe TB•Popullata e shëndoshë•Popullata e të sëmurëve me TB•HBC (High burden countries) – vende me incidencë të lartë të TB që •kerkojnë shpenzime të mëdha në luftën kundër TB

75

LITERATURË dhe REFERENCA:

Ndroqi Sh. dhe bp, Tuberkulozi, tekst mësimor, faqe 5-9, Tirane 1. 1977

Koni M., Biostatistika, f . 113-122, tekst akademik, Tiranë, ISBN: 99927-2. 845-8-x, 2008

Hafizi H., Bushati J., Tuberkulozi, f. 28-31, 109-112, manual akademik, 3. Tiranë, ISBN: 987-99956-33-24-0, 2008

Fico A. dhe bp., Fuqizimi i përgjigjes kombëtare ndaj HIV/AIDS dhe TB 4. midis grupeve ne nevoje. (Rreziku vjetor i infeksionit tuberkular), QSHRT, Tirane 2009

Fico A. dhe bp., Prevalenca e infeksionit latent tek të burgosurit në Shqipëri 5. QSHRT, Tiranë 2010

Fico A. dhe bp., Depistimi tek personat e kontaktit me TB (familjarët 6. tek Romët si dhe tek të sëmurët tuberkularë me kushte të vështira socioekonomike), QSHRT , Tiranë 2011

Arnadotti Th., Tuberculosis and public health, f. 395-398, PARIS, FRANCE, 7. ISBN978-2-914365-51-2, 2009

WHO policy on collaborative TB/HIV activities: guidelines for national 8. programs and other stakeholders. (WHO/HTM/TB/2012.1), f. 74 OBSH, Geneva, 2012

Mushtaq U. dhe bashkepunetore, Knowledge, attitudes and practices 9. regarding tuberculosis in two districts of Punjab, Pakistan, INT J TUBERC LUNG DIS 14(3):303–310M, 2010

Marks S. M. dhe bashkepunetore, Knowledge, attitudes and risk perceptions 10. about tuberculosis: US National Health Interview Survey, INT J TUBERC LUNG DIS 12(11):1261–1267, 2008

Lu S-H. dhe bashkepunetore, Public awareness of tuberculosis in China: 11. a national survey of 69 253 subjects, INT J TUBERC LUNG DIS 13(12):1493–1499, 2009

Global Tuberculosis report 2012, faqe10, 11, 17, 21,29 , 47, ISBN 978 92 4 12. 156450 2, biblioteka e OBSH, Gjeneve, Zvicer, 2012

World Health statistics, 13. 2012, faqe 19, 52, 53,64,65,70,71,72,73,88,89,158,159, ISBN 978-924-156444-1, Gjeneve, Zvicer, 2012

Nikovska D. G. dhe bashkepunetore, How much knowledge is healthy? 14. Results of a KAP survey of TB patients in Republic of Macedonia, P2671, Libri i abstrakteve, ERS, Viene, Austri, 2012

76

Panaligan R. dhe bashkepunetore, Impact of health education on the 15. knowledge and awareness of tuberculosis among high school students, P2655, Libri i abstrakteve, ERS, Viene, Austri, 2012

Answari Z. dhe bashkepunetore, Patient awareness in controlling 16. tuberculosis, P2665, Libri i abstrakteve, ERS, Viene, Austri, 2012

www.gov.al/instat17.

www.moh.gov.a18. l

www.sushefqetndroqi.a19. l

Bennett D E, Courval J M, Onorato I, et al. Prevalence of tuberculosis 20. infection in the US population. Am J Respir Crit Care Med 2008; 177: 348–355.

Anderson J E, Sumartojo E, Miller B. Only one-third of US adults can 21. correctly identify how tuberculosis is spread. Int J Tuberc Lung Dis 1998; 2: 607–608.

Global TB control. WHO report 2010. 5-8.22.

ECDC. Surveillance report. Annual epidemiological report on communicable 23. diseases in Europe. 2010; 23-31.

Bass JB. The tuberculin test, preventive therapy, and elimination of 24. tuberculosis. Am Rev Respir Dis 1990;141:812-813

World Health Organization. Tuberculosis control in prisons. A manual for 25. programme managers. WHO/CDS/TB/2000.281. Geneva, Switzerland: WHO, 2000

Jones T, Craig AS, Valway SE, Woodley CL, Schaffner W (26. 1999) Transmission of tuberculosis in a jail. Ann Intern Med 131:557–563.

Bobrik A, Danishevki K, Eroshina K, McKeeM(27. 2005) Prison health in Russia: The larger picture. J Public Health Policy 26:30–59.

Niveau G (28. 2005) Prevention of infectious disease transmission in correctional settings:A review. Public Health 120:33–41.

Drobniewski F, et al. (29. 2002) Rifampin- and multidrug-resistant tuberculosis in Russian civilians and prison inmates: dominance of the Beijing strain family. Emerg Infect Dis 8:1320–1326.

Jones T, Woodley CL, Fountain FF, Schaffner W (30. 2003) Increased incidence of the outbreak strain of mycobacterium tuberculosis in the surrounding community after an outbreak in a jail. South Med J 96:155–157.

77

Epidemiologjia e tuberkulozit ne burgjet e Shqiperise Hasan Hafizi, Anila 31. Aliko, Donika Bardhi, Holta Tafaj. Buletini Shkencave Mjekesore, Tirane 2010

Menzies R, Vissandjee B. Effect of bacille Calmette-Guerin vaccination on 32. tuberculin reactivity. Am Rev Resp Dis 1992; 145: 621-625

Colditz GA, Brewer TF, Berkey CS, et al. Efficacy of BCG vaccine in the 33. prevention of tuberculosis: meta-analysis of the published literature. JAMA 1994;271:698-702 IUATLD.

Pai M, Zwerling A, Menzies D. Systematic review: T-cell-based assays for 34. the diagnosis of latent tuberculosis infection: an update. Ann Intern Med 2008; 149: 177–184.

Fine P E. Variation in protection by BCG: implications of and for 35. heterologous immunity. Lancet 1995; 346: 1339–1345.

Prevalenca e infeksionit tuberkular latent tek nxënësit e shkollave të ciklit 36. të ulët të Shqipërisë. Silva Tafaj, Hasan Hafizi, Albana Fico, Arian Mezini, Donika Bardhi, Vasil Gjodede.Abstrakt, ERS 2013, Turkey

Ferebee SH, Mount FW, Palmer CE. Tuberculosis prophylaxis trial in review. 37. Public Health Rep 1957; 72:703-704

Smieja M, Marchetti C, Cook D, at al. Isoniazid for preventing tuberculosis 38. in non_HIV persons. Cochrane Database Syst Rev 1999; 1:CD001363

American Thoracic Society and Centers for Disease Control and Prevention. 39. Treatment of tuberculosis and tuberculosis infection in adults and children. Am J Respir Crit Care Med 1994;149:1359-1374

Plan to stop TB in 18 high-prority countries in the WHO European Region, 40. 2007-2015. 47-53 WHO (2003), Treatment of Tuberculosis. Guidelines for National Programmes. Geneva: WHO.

Bass JB. The tuberculin test, preventive therapy, and elimination of 41. tuberculosis. Am Rev Respir Dis 1990;141:812-813.

US Centers for Disease Control and Prevention. Reported tuberculosis in 42. the United States, 2008. Atlanta, GA, USA: US Department of Health and Human Services, CDC, 2009.

Bennett D E, Courval J M, Onorato I, et al. Prevalence of tuberculosis 43. infection in the US population. Am J Respir Crit Care Med 2008; 177: 348–355.

Anderson J E, Sumartojo E, Miller B. Only one-third of US adults can 44. correctly identify how tuberculosis is spread. Int J Tuberc Lung Dis 1998; 2: 607–608.

78

US Centers for Disease Control and Prevention. Reported tuberculosis in 45. the United States, 2006. Atlanta, GA, USA: US Department of Health and Human Services, CDC, 2007.

US Centers for Disease Control and Prevention. Reported tuberculosis in 46. the United States, 2005. Atlanta, GA, USA: US Department of Health and Human Services, CDC, 2006.

Tuberculosis and homelessness in the United States, 1994–2003. JAMA 47. 2005; 293: 2762–2766.

MacNeil J R, Lobato M N, Moore M. An unanswered health disparity: 48. tuberculosis among correctional inmates, 1993through 2003. Am J Public Health 2005; 95: 1800–1805.

Stevenson C R, Critchley J A, Forouhi N G, et al. Diabetes and the risk of 49. tuberculosis: a neglected threat to public health Chronic Illness 2007; 3: 228–245.

Feld R, Bodey G P, Groschel D. Mycobacteriosis in patients with malignant 50. disease. Archives Int Med 1976; 136: 67–70.

Larsen L J. The foreign born population in the United States:51. 2003. Current population reports, P20–551. Washington DC,

USA: US Census Bureau, 52. 2004.

US Census Bureau. Educational attainment of the population 15 years 53. and over, by age, sex, race and Hispanic origin. Washington DC, USA: US Census Bureau, 2003. Internet release date June 29, 2004.

Griffi n S J, Kinmonth A L, Veltman M W, Gillard S, Grant J, Stewart M. 54. Effect on health-related outcomes of interventions to alter the interaction between patients and practitioners: a systematic review of trials. Ann Fam Med 2004; 2: 595–608.

Murphy D A, Rotheram-Borus M J, Joshi V. HIV-infected adolescent 55. and adult perceptions of tuberculosis testing, knowledge and medication adherence in the USA. AIDS Care 2000;12: 59–63.

World Health Organization. Progress in TB control in highburden countries, 56. 2001, WHO report 2001. WHO/TB/01.4.WHO. Geneva, Switzerland: WHO, 2001.

Xianyi C, Fengzeng Z, Hongjin D, et al. The DOTS strategy in China: results 57. and lessons after 10 years. Bull World Health Organ 2002; 80: 430–436.

Borgdoff M W, Floyd K, Broekmans J F. Interventions to reduce tuberculosis 58. mortality and transmission in low and middleincome countries. Bull World Health Organ 2002; 80: 217– 227.

79

9 Xu Q, Wu Z L, Jin S G, Zhang L X. Tuberculosis control priorities defined 59. by using cost-effectiveness and burden of disease.Biomed Environ Sci 2002; 15: 172–176.

Walley J D, Khan M A, Newell J N, Khan M H. Effectiveness of the direct 60. observation component of DOTS for tuberculosis:a randomised control trial in Pakistan. Lancet 2001; 357:1708.

Volmink J, Garner P. Systematic review of randomised controlled trial of 61. strategies to promote adherence to tuberculosis treatment. Brit Med J 1997; 315: 1403–1406.

The International Journal of Tuberculosis and Lung Diseas. Using adherence 62. to therapy in a rural service programme. Tubercle 1990; 71: 247–252.

Morisky D E, Malotte C K, Choi P, et al. A patient education program to 63. improve adherence rate with antituberculosis drug regimens. Health Educ Q 1990; 17: 253–267.

Liam C K, Lim K H, Wong C M M, Tang B G. Attitudes and knowledge 64. of newly diagnosed tuberculosis patients regarding the disease, and factors affecting treatment compliance. Int J Tuberc Lung Dis 1999; 3: 300–309.

Bhat S, Singal N, Aggarwal C S, Jain R C. Knowledge, attitudes and 65. practices of newly diagnosis sputum positive cases of pulmonary tuberculosis. J Commun Dis 1999; 31: 247–252.

Surinder S B, Shaukat A. Knowledge, attitude and behaviour of TB patients. 66. J Public Health Med 1995; 3: 343–348.

World Health Organization. WHO report 2009. Global tuberculosis control: 67. epidemiology, strategy, financing. WHO/HTM/TB/2009.411. Geneva, Switzerland: WHO, 2009.

Storla D G, Yimer S, Bjune G A. A systematic review of delay in the 68. diagnosis and treatment of tuberculosis. BMC Public Health 2008; 8: 15.

Reyes H. Pitfalls of TB management in prisons, revisited. Int J Prison Health 69. 2007; 3: 43–67.

Moller L, Gatherer A, Dara M. Barriers to implementation of effective 70. tuberculosis control in prisons. Public Health 2009;123: 419–421.

Wimsley R. World prison population list. 8th ed. London, UK:International 71. Centre for Prison Studies, King’s College London,2008.

Liu X. Ordinal regression analysis: fi tting the proportional odds model using 72. Stata, SAS and SPSS. Chicago, IL, USA:American Educational Research Association, 2007.

80

Long J S, Freese J. Regression models for categorical dependent variables 73. using stata. 2nd ed. College Station, TX, USA: Stata Press, 2006.

Hoa N P, Chuc N T, Thorson A. Knowledge, attitudes, and practices about 74. tuberculosis and choice of communication channels in a rural community in Vietnam. Health Policy 2009; 90: 8–12.

Woods G L, Harris S L, Solomon D. Tuberculosis knowledge and beliefs 75. among prison inmates and lay employees. J Correct Health Care 1997; 4: 61–71.

Elzinga G, Raviglione M C, Maher D. Scale up: meeting targets in global 76. tuberculosis control. Lancet 2004; 363: 814–819.

Kelkar-Khambete A, Kielmann K, Pawar S, et al. India’s Revised National 77. Tuberculosis Control Programme: looking beyond detection and cure. Int J Tuberc Lung Dis 2008, 12: 87–92.

Stop TB Partnership and World Health Organization. The Global Plan to Stop 78. TB, 2006–2015. WHO/HTM/STB/2006.35.Geneva, Switzerland: WHO, 2006.

World Health Organization. The Stop TB strategy: building on and enhancing 79. DOTS to meet the TB-related Millennium Development Goals. WHO/HTM/TB/2006.368. Geneva, Switzerland: WHO, 2006.

Marks S M, DeLuca N, Walton W. Knowledge, attitudes and risk perceptions 80. about tuberculosis: US National Health Interview Survey. Int J Tuberc Lung Dis 2008; 12: 1261–1267.

Vukovic D, Nagorni-Obradovic L, Bjegovic V. Knowledge and 81. misconceptions of tuberculosis in the general population in Serbia. Euro Clin Microbiol Infect Dis 2008; 27: 761–767.

World Health Organization. TB—a global emergency. WHO report on the 82. tuberculosis epidemic. WHO/TB/94.177. Geneva, Switzerland: WHO, 1994.

Ailinger R L, Lasus M. Americans’ knowledge and perceived risk of 83. tuberculosis. Public Health Nursing 2003; 20: 211– 215.

Macq J, Solis A, Martinez G, Martiny P. Tackling tuberculosis patients’ 84. internalized social stigma through patient centred care: an intervention study in rural Nicaragua. BMC Public Health 2008; 8: 154.

Pradeep K, Melkote S R, Sangeeta K. Providing care to persons with 85. stigmatised illnesses: implications for participatory communication. J Health Manag 2006; 8: 51–63.

World Health Organization. 44th World Health Assembly.Resolutions and 86. decisions. Resolution WHA44.8. Tuberculosis control programme. Geneva, Switzerland: WHO, 1991.

81

World Health Organization. WHO tuberculosis programme framework for 87. effective tuberculosis control. WHO/TB/94.1.Geneva, Switzerland: WHO, 1994.

World Health Organization. Global tuberculosis control: surveillance, 88. planning, fi nancing. WHO report 2009. WHO/HTM/TB/2009.411. Geneva, Switzerland: WHO, 2009.

Liam C K, Lim K H, Wong C M M, Tang B G. Attitudes and knowledge 89. of newly diagnosed tuberculosis patients regarding the disease, and factors affecting treatment compliance. Int J Tuberc Lung Dis 1999; 3: 300–309.

Kim S C, Jin B W, Shimao T, Mori T. Study on the knowledge of tuberculosis 90. and attitudes towards the disease. Bull Int Union Tuberc 1985; 60 (3–4): 131–132.

Jaramillo E. The impact of media-based health education on tuberculosis 91. diagnosis in Cali, Colombia. Health Policy Plan 2001; 16: 68–73.

Khan J A, Irfan M, Zaki A, Beg M, Hussain S F, Rizvi N. Knowledge,attitude 92. and misconceptions regarding tuberculosis in Pakistani patients. J Pak Med Assoc 2006; 56: 211–214.

World Health Organization. World health statistics 2007. Geneva, 93. Switzerland: WHO, 2007.

Chaulet P. Compliance with antituberculosis chemotherapy in developing 94. countries. Tubercle 1987; 68: 19–24.

Wardman A G, Knox A J, Muers M F, Page R L. Profiles of non-compliance 95. with anti tuberculosis therapy. Br J Dis Chest 1988; 82: 285–289.

Mushlin I, Collins J G. The tuberculosis patient in the Central Harlem Health 96. District of New York City. Am J Public Health 1995; 65: 959–966.

Roy R N. Systematic health education of tuberculosis patients and of 97. population. Bull Int Union Tuberc 1985; 60 (3–4): 133–134.

Westaway M S. Knowledge and attitudes about tuberculosis of black 98. hospitalised TB patients. Tubercle 1990; 71: 55–59.

Marinac J S, Willsie S K, McBride D, Hamburger S C. Knowledge of 99. tuberculosis in high-risk populations: survey of inner city minorities. Int J Tuberc Lung Dis 1998; 2: 804–816.

White G L Jr, Henthorne B H, Barnes S E, Segarra J T. Tuberculosis:a health 100. education imperative returns. J Community Health 1995; 20: 29–57.

Frieden T R. Tuberculosis control and social change. Am J Public Health 101. 1994; 84: 1721–1723.

82

Sumartojo E. When tuberculosis treatment fails: a social behavioural account 102. of patient adherence. Am Rev Respir Dis 1993; 147: 1311–1320.

Rubel A J, Garro L C. Social and cultural factors in the successful control of 103. tuberculosis. Public Health Reports 1992; 107:626–636.

Caprara A. Cultural interpretations of contagion. Trop Med Int Health 104. 1998; 3: 996–1001.

Jenkins C D. Group differences in perception: a study of community beliefs 105. and feelings about tuberculosis. Am J Sociol 1966; 71: 417–429.

Dick J, van der Walt H, Hoogendoorn L, Tobias B. Development of a health 106. education booklet to enhance adherence totuberculosis treatment. Tubercle Lung Dis 1996; 77: 173–177.

Long N H, Johansson E, Diwan V K, Winkvist A. Different tuberculosis in 107. men and women: beliefs from focus groups in Vietnam. Soc Sci Med 1999; 49: 815–822.

Sbarbaro J A. Strategies to improve compliance with therapy. Am J Med 108. 1985; 79 (Suppl 6A): 34–37.

Mellins R B, Zimmerman B, Clark N M. Patient compliance: are we wasting 109. our time and don’t know it? [Editorial] Am Rev Respir Dis 1992; 146: 1376–1377.

Jaramillo E. Tuberculosis control in less developed countries: can culture 110. explain the whole picture? Trop Doct 1998; 28:196–200.

. Portero Navio J L, Rubio Yuste M, Pasicatan M A. Socioeconomic 111. determinants of knowledge and attitudes about tuberculosis among the general population of Metro Manila, Philippines. Int J Tuberc Lung Dis 2002; 6: 301–306.

Westaway M S, Wolmarans L. Cognitive and affective reactions of black 112. urban South Africans towards tuberculosis. Tubercle Lung Dis 1994; 75: 447– 453.

Zhang T, Liu X, Bromley H, Tang S. Perceptions of tuberculosis and health 113. seeking behaviour in rural Inner Mongolia, China.Soc Sci Med 2006; 63: 1912–1922.

Liam C K, Lim K H, Wong M M, Tang B G. Attitudes and knowledge of 114. newly diagnosed tuberculosis patients regarding disease, and factors affecting treatment compliance. Int J Tuberc Lung Dis 1999; 3: 300–309.

Migliori G B, Cirillo D M, Spanevello A, Codecasa L R, Stop TB Italia 115. Group. Ripped from the headlines: how can we harness communications to control TB? Eur Respir J 2007; 30: 194–198.

83

Ailinger R L, Lasus H, Dear M. Americans’ knowledge and perceived risk of 116. tuberculosis. Public Health Nurs 2003; 20:211–215.

Caprara A. Cultural interpretation of contagion. Trop Med Int Health 117. 1998; 3: 996–1001.

Sommerfeld J. Medical anthropology and infectious disease control. Trop 118. Med Int Health 1998; 3: 993–995.

Gibson N, Cave A, Doering D, Ortiz L, Harms P. Socio-cultural factors infl 119. uencing prevention and treatment of tuberculosis in immigrant and aboriginal communities in Canada. Soc Sci Med 2005; 61: 931–942.

Liefooghe R, Baliddawa J B, Kipruto E M, Vermeire C, De Munynck 120. A O. From their own perspective. A Kenyan community’s perception of tuberculosis. Trop Med Int Health 1997; 8: 809–821.

Khan A, Walley J, Newell J, Imdad N. Tuberculosis in Pakistan:socio-cultural 121. constraints and opportunities in treatment. Soc Sci Med 2000; 50: 247–254.

Raviglione M C, Uplekar M. WHO’s new stop TB strategy.Lancet 122. 2006; 367: 952–955.

ASCM Subgroup at Country Level, World Health Organization,Stop TB 123. Partnership. Advocacy, communication and social mobilization to fi ght TB: a 10-year framework for action. WHO/HTM/STB/2006.37. Geneva, Switzerland: WHO, 2006.

Getting to zero: 2011–2015 strategy. Geneva, Joint United Nations 124. Programme on HIV/AIDS, 2010.

Policy on collaborative TB/HIV activities. Geneva, World Health 125. Organization, 2004 (WHO/HTM/TB/2004.330; WHO/HTM/ HIV/2004.1).

WHO policy on collaborative TB/HIV activities: guidelines for national 126. programmes and other stakeholders. Geneva, 2012 (WHO/ HTM/TB/2012.1). who, page 74, 2012

84

SHENIME: ________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

85

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Lufta kundër tuberkulozit (TB) është një betejë ende jo e fituar. Organizmat ndërkombëtare të kryesuara nga OBSH kanë bërë përpjekje titanike për ta vënë nën kontroll këtë epidemi që ndër shekuj ka marrë miliona jetë njerëzish. U takon këtyre të fundit ta bëjnë betejën finale me dijet dhe sjelljet e përcaktuara prej tyre, të cilat luajnë një rol shumë të rëndësishëm në shfarosjen e TB. Në këtë studim ne kemi vlerësuar në mënyrë të gjerë dijet dhe sjelljet e popullatës së përgjithshme dhe të të sëmurëve me tuberkuloz si dhe jemi përpjekur të paraqesim ndikimin e faktorëve socioekonomikë dhe atyre kulturorë në këtë proces që është pazgjidhshmërisht i lidhur me përpjekjet për të kontrolluar dhe eventualisht për të zhdukur përfundimisht tuberkulozin nga vendi ynë.

The war against tuberculosis (TB) is not yet won. International health institutions led by WHO have made titanic efforts to control this epidemic that has claimed millions of lives over centuries. It is for the people to fight the ultimate battle with their knowledge and attitude, which can play a key role in the eradication of TB. In this study we have extensively evaluated the knowledge and attitude of the general population as well as that of the TB patients and have explained the importance of the social, economic and cultural factors which are intertwined with the efforts made to control and eventually eradicate TB from Albania.