Việt Sử Tiêu Án - sachvui.com · Việt, Mân Việt, Lạc Việt, cho nên gọi là Bách Việt. Bởi vì miền này ở phía nam Dương Châu, nên lại gọi là

ViệtSửTiêuÁn

MỤCLỤC

HỌHỒNGBÀNG

KINHDƯƠNGVƯƠNG

LẠCLONGQUÂN

HÙNGVƯƠNG

LẬPĐỀNTHỜĐỨCPHÙĐỔNG

VUANƯỚCTHỤCSAISỨGIẢĐẾNCẦUHÔN,HÙNGVƯƠNGTỪCHỐI

NHÀTHỤC-ANDƯƠNGVƯƠNG

CỔLOATHÀNH

TRUYỆNLÝÔNGTRỌNG

NGOẠITHUỘC:NHÀTRIỆU

TRIỆUĐÀ

TRIỆUĐÀTỰLẬPLÀMVUANAMVIỆT

TRIỆUVĂNVƯƠNG

TRIỆUMINHVƯƠNG

TRIỆUAIVƯƠNG

NGOẠITHUỘCTÂYHÁN

TRƯNGNỮVƯƠNG

NGOẠITHUỘCĐÔNGHÁN

NGOẠITHUỘCNGÔ,TẤN,ỐNG,TỀ,LƯƠNG

TIỀNLÝ-LÝNAMĐẾ

ĐÀOLANGVƯƠNG

HẬUNAMĐẾ

NGOẠITHUỘCTÙYVÀĐƯỜNG

CAOBIỀNĐÀOHẢICẢNGDONGCHÂU

NAMBẮCPHÂNTRANH

NHÀNGÔ-TIỀNNGÔVƯƠNG

HẬUNGÔVƯƠNG

CHÉPPHỤCÁCSỨQUÂN

NHÀĐINH-TIÊNHOÀNGĐẾ

ĐẾTOÀNNGÔNHẬTKHÁNHDẪNNGƯỜICHIÊMTHÀNHVÀOCƯỚP

NHÀTỐNGHỘIQUÂNLẠIĐẾNXÂMLĂNGNƯỚCTA

NHÀLÊ-ĐẠIHÀNHHOÀNGĐẾ

TRUNGTÔNHOÀNGĐẾ

KHAIMINHVƯƠNG

NHÀLÝ

THÁITỔHOÀNGĐẾNƯỚCCHÂNLẠPĐẾNCỐNG

ĐÁNHNƯỚCĐẠINGUYÊNLỊCHLẬPCHÙACHÂNGIÁO

THẦYTĂNGVẠNHẠNHCHẾT

THÁITÔNHOÀNGĐẾ

THÁNHTÔNHOÀNGĐẾ

NHÂNTÔNHOÀNGĐẾ

THẦNTÔNHOÀNGĐẾ

ANHTÔNHOÀNGĐẾ

CAOTÔNHOÀNGĐẾVUACHORƯỚCPHẬTPHÁPVÂNĐỂCẦUMƯA

HUỆTÔNHOÀNGĐẾ

BÀCHIÊUTHÁNHHOÀNG

NHÀTRẦN-THÁITÔNHOÀNGĐẾ

THÁNHTÔNHOÀNGĐẾ

NHÂNTÔNHOÀNGĐẾ

ANHTÔNHOÀNGĐẾ

MINHTÔNHOÀNGĐẾ

HIẾNTÔNHOÀNGĐẾ

DỤTÔNHOÀNGĐẾ

NGHỆTÔNHOÀNGĐẾ

DUỆTÔNHOÀNGĐẾ

PHẾĐẾ

THUẬNTÔNHOÀNGĐẾ

THIẾUĐẾ

HẬUTRẦN-VUAGIẢNĐỊNHĐẾ

VUATRÙNGQUANG

NGOẠITHUỘCNHÀMINH

Copyright©RạngĐônggiữBảnquyền

XéttheothiênVũCống,nướcViệtởvềphíanamđấtDươngChâu.TheosáchThiênQuan,từsaoĐẩumườimộtđộquasaoKhiênNgưuđếnsaoChứcNữbảyđộlàtinhkỷ.Kểvềsaothìởvềngôisửu,cùngmộtphậndã tinh truyệnvớinướcNgô.Cõinam làViệtmôn,có rấtnhiềunướcnhưÂuViệt,MânViệt,LạcViệt,chonêngọilàBáchViệt.BởivìmiềnnàyởphíanamDươngChâu,nênlạigọilàNamViệt.VùngđấttừnúiNgũLĩnhxuốngphíanamthuộcvềNamViệt.AnNamlàmiềnđấtởphíanamnướcViệtnaylàquốchiệuthườnggọi.

Ebookmiễnphítại:www.Sachvui.Com

http://sachvui.com/

HọHồngBàng

Xét từHộiDần sinh ra loài người, tất có người xuất chúng để làmChúatể.TừvuaNhânHoàngđếnvuaThầnNônglàđời thứchín trongsốmườichínđời,gọilàThiềnThông1.Cònmuônnămtrướcđó,háđềulàmờmịtcảsao?MãiđếnđờicháubốnđờivuaThầnNông,bắtđầucủamườiKỷSơHấtmớicóđếvươngrađờisao?Vănhiếnkhôngđủđểxét, truyệnkýkhông truyền lại, biết căncứvàođâumàkhảocứu?Nayhãynhânđómàtruyềnthuậtlại,chéplênđầuNgoạikỷ.

KinhDươngVương

NướcViệt ta thuở trước, tương truyền vua đầu tiên làKinhDươngVương.CháubađờivuaViêmĐếlàĐếMinhđituầnthúmiềnNam,gặpVụTiênnữlấylàmvợ,sinhconlàLộcTục.LộcTụclàngườiđoanchính.Vuayêuquýlạ thường,muốnlập làmkế tự.NhưngLộcTụcnhườngđịavịđóchoanhlàNghi,vuabènphongchoLộcTụclàmvuatạimiềnNamđấtViệt,đólàKinhDươngVương.KinhDươngVươnglấycongáiĐộngĐìnhQuân,sinhraLạcLongQuân(theosáchsửcũcóchép,LạcLongQuânlênngôinămNhâmTuất,đặtquốchiệulàXíchQuỷ,naybỏbớtviệcđóđi).

XétnướcViệttalậpquốc,tuyởsauđờivuaHyvàHiệtnướcTàu,màvăntựchưacó,kýtácònthiếu,vềphầnthếthứniênkỷ,chínhtrịphongtụcđángnghihayđángtinđềukhôngcógìđủlàmchứngcứ.ÔngChuTửnóirằng:"Đọcsáchkhôngnênđểsửquandốiđượcmình";chonênchữQuáchCông,HạNgũtrongsáchXuânThucũngcòncósựnghingờ.ÔngMạnhTửởThiênVũThànhchỉtríchlấyhaibađoạnmàthôi,nếudẫndùnglờinóimàkhôngxétđếnlẽphải, tácgiảdối ta, ta lại tinvàođóđểdốingườisau,cónênkhông?

Sửcũchép:

VuaLạcLonglàmvuatừnămNhâmTuất,vậynhàchépsửđãcăncứvàođâumàtínhkhởiđầutừnămGiápTýchođếnnămNhâmTuấtđược?SửghicácđờivuaLạcLong,tạisaođếnđờiHùngVươnglạichépsơlược?XíchQuỷlàgìmàlấylàmtênkiếnquốc?Mộtloạihoangđảnnhưthếnêntướchếtđi,làvìsửcũsưutìmtruyệncổ,thêudệtthànhvăn,cốtchođủsốđờivua.NhữngchuyệnlấyởsáchTríchquái,Ulinh,cũngnhưBắcsửlấysáchởNamhoahồngliệt2.Nếunhấtkháicholàdãsửkhôngđủtin,thìtheođâuđểbiếtđủviệcchếtáclớnlaođược?Chonênđiềugìgầnlẽphảithìđểlại,điềugìkhôngkhảocứuđượcthìbớtđi.SửchépĐếMinhlấycongáiVụTiênsinhraKinhDương,cùngvớisửnhàNguyênNgụychép:TụcngữnóiCậtPhânHoàngđếkhôngcóvợ,haiđiềunàycũnggiốngnhưnhau.Đạiđếcácbậcthánhthầnlàkhíthiêngchungđúc,cókhácngườithường,hoặclàcólý.ĐếnnhưviệcKinhDươnglấycongáiĐộngĐình,LạcLonglấynàngÂuCơ, loài ở nước, loài ở cạn lấy nhau, thần với người ở lẫn, lời đó tựa hồkhông hợp lẽ thường. Tôi trộm nghĩ: giời đấtmởmang dần dần, nước ta

nhânvănởsauTrungQuốc,nướclụtđờivuaNghiêuchưabình,cáivạcxưavuaVũchưađúc,mênhmangbiểnQuếHảivẫn là tổ rồng rắnmaquỷ tụhọp,nhữngchuyệnkỳquáisaolạikhôngcó?ChuyệnđờiChunướcdãiconrồng tụ lại mà sinh ra người con gái còn được, huống chi về đời KinhDương,LạcLong?Việctựahồlạmàkhôngphải lạvàcũngkhôngnêntựcholàhẹphòinhưconhạtrùngthìmớiphải.

LạcLongQuân

ConvuaKinhDươnglàSùngLãmlênlàmvuagọilàvuaLạcLong,lấybàÂuCơ,cóthaiđủngàytháng,sinhra100con,LạcLongthườngbảoÂuCơrằng:"TalàgiốngRồng,nànglàgiốngTiên,nướcvớilửakhácnhau,khóởchungđược",bènchianhau,50ngườicontheochavềmiềnbiển;50người con theomẹvềmiềnnúi, suy cửngười con trưởngnối ngôi là vuaHùngVương.XéttrongtruyệnchépthờibấygiờvuaLạcLongvềởtrongđộngnước.Dâncóviệcgìthìkêutolênrằng:"Bốởđâu?Lạiđâyvớita"thìLongQuânlạingay.

BấygiờĐếLai(làconĐếNghi)đituầnđếnchơi,xemphongcảnhnúisông.NàngÂuCơmộtmìnhởhànhcung.NgườitrongnướckhổvềngườiphươngBắcquấynhiễu,lạigọiLongQuânra,LongQuântrôngthấynàngCơđẹpmàbằnglònglấy,đưavềchoởtrongbiển.Sửkiêngkhôngnóiviệcấy ra, chỉ nói là lấy congáiĐếLai, là vì xấuhổviệc chimchuột trai gáikhôngkhácgìcầmthú,đềulàviệckhôngnênnóira,khôngbằngbỏđithìhơn.

Trongtruyệnlạichép:LạcLongcùngvớiÂuCơchiaconramỗibênmộtnửa,theochamẹlênnúivàxuốngbể,cóviệcgìcũngchonhaubiết.ÂuCơđưa50conđếnởPhongChâu,tônngườicontrưởng,đờiđờigọilàHùngVương.Nhàlàmsửmuốnlấyngườitheochalàmchínhthống,nênđổi lờivănmànóirằng:50contheochaởphíaNam,màlấyHùngVươngđểđờisau,khiếnchoviệcmấtsựthật,ngườiđọcsáchkhôngthểkhôngnghiđược,nếuLongQuânkhôngphảilàgiốngĐộngĐìnhsinhrathìkhôngcầnbiệnluậnlàmgì.LongQuânmàquảlàgiốngĐộngĐình,thìloàiởdướinướctấtnhiênkhôngthểởtrênbộđược.NhữngngườicontheomẹaicũngphảilệthuộcLongQuân,hácó lẽ tấtnhữngngười theochamớicó thểđược làmvuachúa,mànhữngngườitheomẹchỉcóthểlàmmanmọiư?

TrongsửcũNgôSĩLiênnóirằng:ĐờiHùngVươngdựngnướcchiađấtnướclàm15bộ,ngoài15bộđềucótrưởngtá, lấycácconthứchia trịtừngnơi:lạibảorằng50contheomẹvềnúi,thìmẹlàmQuântrưởng,mỗiconđềulàmchủmộtphương,màlấytêngọilà"namphụđạo","nữphụđạo"

củabọnmantùngàynaylàmchứngcớ,khôngbiếtthuyếtấycótổthuậtđâukhông?Hoặccóngườihỏiđẻramộtbọctrămtrứng,việcấycóchăng?Xintrảlờirằng:conrồngsinhratựnhiêncócáikhácphàmtục,thìviệcđẻtrứngcógìlàlạ,nhưngcũnglàmộtthuyếtkhôngtheolẽthường.

HùngVương

HùngVương là convuaLạcLong,dựngnướcđặt tên làVănLang,đóngkinhđôởPhongChâu(PhongChâutheosửcũ:đôngđếnbể,tâyđếnBaThục,bắcđếnĐộngĐình,namtiếpgiápHồTôn)3chianướclàm15bộ;chỗvuaởgọilàVănLang,contraivuagọilàQuanlang,congáivuagọilàMỵnương,tướngvăngọilàLạchầu,tướngvõgọilàLạctướng.QuanHữutưcoiviệcgọilàBồchính, thếtậptruyềnđờigiữchứcgọilàPhụđạo,18đờiđềuhiệugọi làHùngVương(15bộlà:GiaoChỉ,ChuDiên,VũNinh,PhúcLộc,ViệtThường,NinhHải,DươngToàn,LụcHải,VũDinh,HoàiHoan,CửuChân,BìnhVăn,TânHưng,CửuĐức).

Thờibấygiờdânmiềnrừngnúi,thấysôngngòikhelạchcótômcá,rủnhauđibắtđểlàmđồăn,bịgiốngthuồngluồnglàmhại,tâurõviệcvớivua,vuabảorằngloàisơnmancùngvớiloàithủytộckhácnhau:yêucáigìgiốngmình,ghétcáigìlạkhácmình,nêncóchuyệnnhưthế;bènsailấymựcthíchvàvẽcácloàithủyquáivàomình,từđấythuồngluồngtrôngthấykhôngcònlàmhạinữa,cáitụcvẽmìnhcủaBáchViệtbắtđầutừđó.

NướcViệttakhimớivàocốngnhàChu,tựxưnglàhọViệtThường,dângconbạchtrĩ,chínlầnđổitrạmmớiđếnđược,ôngChuCôngúylạochovề,chonămcỗxeđặtkimchỉnamđểchỉlốivề.

LậpĐềnThờĐứcPhùĐổng

Xétsửcũ:

ỞbộVũNinh4làngPhùĐổng5,cóngườinhàgiàusinhcontrailênbatuổi,ănuốngbéonhớn,nhưngkhôngbiếtnóicười.Gặpkhitrongnướccóhạn,vuasaingườiđiraotìmcóaiđánhluiđượcgiặc,tiểunhiấytựnhiênnóiđược,bảomẹđónmờisứgiả,nóirằng:"Xinmộtthanhkiếm,mộtconngựa,thìvuasẽkhônglogì".Vuachogươmvàngựa,tiểunhiấynhảylênmìnhngựa,vunggươmđitrước,quanquântheosau,đánhnhauvớigiặcởchânnúiVũNinh,giặcquaygiáolạiđánhlẫnnhau,còndưđảngsuysụplạykêulênlàthiêntướng,cùngnhauđầuhàng.Tiểunhinhảylênngựabaylêntrênkhôngđimất.Vuasailậpđềnthờ.VềsauvuaLýTháiTổphonglàmXungthiênThầnVương.(ĐềnthờởlàngPhùĐổngbênchùaKiếnSơ).LạixéttrongkhoảngnúihuyệnQuếDương(naythuộctỉnhBắcNinh),hãycònngựađábịgãylàmhaiđoạn,đầungựavàhaichânsaunằmngảởdướinúi,ởđỉnhnúi,cónềnnhàcũ,tụcgọilà"Ânvươngđài"bịĐổngThiênVươngđánhphávỡ,núicótresắcvànglốmđốm,ThiênVươngcỡingựasắt,nhổtređuổiđánhgiặc,quângiặc thuachạy,đếnnúiSócSơnhuyệnKimHoa(nay thuộc xã Phù Linh, huyện Sóc Sơn, Hà Nội), Thiên Vương bay lênkhôngđimất,chonêncóđềnthờởthônThanhTượnghuyệnKimHoa,nayởđềncũngcóngựađá.

VuanướcThụcsaiSứgiảđếncầuhôn,HùngVươngtừchối

Xétsửcũ:

Vềđời cuốiHùngVương,vuacóngười congái làMỵNương.VuanướcThục6nghetiếng,saisứgiảđếncầuhôn,Lạchầucanngănnóirằng:"Họmưu toan chiếm nước ta,mượn tiếng cầu hôn, không nên cho". Hốtnhiênthấycóhaingườiđềuđếncầuhôn.Vualấylàmlạhỏi,thìmộtngườixưnglàSơnTinh,mộtngườixưnglàThủyTinh,vuabảorằng:"Tacómộtcongái,khôngthểgảchohaingườiđược,naytađịnhước,hễaiđếnrướctrướcthìgảcho".Sánghômsau,SơnTinhđếntrướcđemđủsínhnghi,vàngngọcvàchimrừngđủthứ.VuayhẹngảchoSơnTinh,SơnTinhrướcvợvềnúiTảnViên,ởtrênngọnnúicao.ThủyTinhđếnsaubuồnbực,đemlòngthùhận,bèndângnướclụtto,đốcxuấtloàithủytộcđuổitheo.VuacùngvớiSơnTinhchănglướisắtchặnngangthượnglưuđểgiữ,naydòngsôngThụyHương thuộchuyệnTừLiêmcòncó lưới sắtởđấy;người ta thỉnh thoảngtrôngthấyThủyTinhtheođườngsôngkhác,từPhủLýNhân7vàosơncướchuyệnQuảngOai8,theobờsôngHátGiang9rasônglớnvàosôngĐà,đánhnúiTảnViên10,điđếnđâunướcvàothànhvực,đầm,chứađầynước,mưuđồđánhúp;SơnTinhkhéothầnthôngbiếnhóa,saingườiMánkếttrelàmphênngănnước,dùngnỏbắnra,cácloạicóvảybịtênnỏbắnđauchạytánloạn,ThủyTinhvẫnkhônhgphạmđượcđếnchỗSơnTinhở.

XéthaiviệcThiênVươngphágiặcvàSơnTinhtranhvợ,đềudosáchTríchquáinhuậnsắc thêmvào,nhưngkhôngnóiđếnquânnhàÂn,khôngnóiđếnđúcngựasắt,khôngnóivươnmìnhra thànhngườicao lớn, thìđãnghiviệcquáiđảnrồi,đếnnhưchuyệnSơn,ThủytranhvợcũngdokẻhiếusựlấychuyệndângnướclụtngậpnúilàmchuyệnSơn,Thủyđánhnhau,tảramộtcâuchuyệnđểchứngthậtviệcđó,chéplàmthựclục.

Cònviệcthoátmóngrùavềđờitrước,thoátmóngrồngởđờisau,phùhợpvớinhau, thậmchí thơmộng, truyệnma,khôngviệcgì làkhôngbiênchép,chođếnthuậtchữathai,cadaovềnghềthuốc,cũngđềuchépcả.Nóiviệcmàkhôngsovớilẽphải,bànviệckỳquáimàthànhranóidối;cólýnàođem bộ sử tin thật củamột nước,mà làm ramột bộ chép truyện kỳ quáiđược.DuycónúiTảnViênlàtổsơnnướcta,ĐổngThiênVươnglàvịdanh

thần.Vậyhãycứtheosửcũmàchépđểtruyềnnghivậy.

TrênđâyđờiHồngBàngtựvuaKinhDương(đồngthờivớiĐếNghi)đến đời Hùng Vương thứ 18 cộng hai nghìn sáu trăm hai mươi hai năm(2.622).

Lờithôngluận:

Thường đọc sách ngoại kỷ tự đời Lạc Long đếnHùngVương, ướcchừngvàothờiđạihiên,HiệuTân,DươngbênTàu,nhữngchuyệnmấtmátthìđã có lý,nhữngchuyệnmờmịt thì tìmhỏiđểbiết, giốngnhư thếgiớiHữuSào,ToạiNhântrởvềtrước.TrungQuốctựđờiĐường,NguđếnđờiChu,nhânvănđãthịnhlắm,nênđờinọsangđờikia,đãcóthayđổi,đờihậuhayđờibạc,đời thịnhhayđời suy,nước tađương thờiLạcHùng,vua thìmangcáiđứchoàyênlặngvôvi,màdạybảodânvẽmình,uốngnướcbằngmũi,dânkhôngcónhữngsựphiềnnhiễuvềviệc thôiđốc thuếmá,khôngphải giamgiữ.Vua và dân tương thân nhau trong cuộc đời đến vài nghìnnăm,cóthểgọilàđờichíđức,nướccựclạc.TựnhàTầnđặtrachứctháithúuý,họTriệumớikhởilênởđấtNamHải11,NhiênHậumớibiếtcáchchépsửbiênniên,cóBắcsửđểcùngthamkhảođược.ĐếnnhưKinhDươngtớiAnDươngVương,hơnhainghìnsáutrămnăm(2600)mấytriềuđại,mấythế,mấyniên,nămgiápTýnàythìlên,đếnnămGiápTýsauthìkhôngcòn.HọHồngBàngkhởi từnămNhâmTuất,đếnhếtnămQuýMão,HùngVươngmấtnước,AnDươngnổilên,đíchxácthuộcthuộcvềnăm57đờivuaChunoãn.LạilấycontoánmàkểxemtừkhoảngđờiKinh,đờiHùng,20đờivua2622năm,nhiềuíttrừđibùlại,mỗivuađược120tuổi.

Ngườitakhôngphảilàvàngđá,saolạisốnglâuđượcnhưthế?Điềuấylạicàngkhôngkhôngthểhiểuđược.Sửvàtruyệnkhổvềnỗivănhiếnkhôngđủ,lấyvuakhởiđầulàKinhDương,tấtphảicóvịvuanàolàcuối,nhântiệnlấysốnămthừa,kểtừđồngthờivớiĐếNghiđếnnămnhàTầnđặtquânmàtính,mangsốnămtrởvềtrướcchovàođờiHùngVương,trởvềsauchovềđờiAnDương,chođủsốhaikỷ.

NhàThục-AnDươngVương

AnDươngVươngtênlàPhán,ngườiBaThục12,ởngôivua50năm,

lúctrướcthườngđánhnhauvớiHùngVươngđềubịthuatrận,HùngVươngnóirằngtacóthầnlực,nướcThụckhôngsợtaư?Thếlàkhôngsửasangvõbị,suốtngàychỉlấyănuốnglàmvui,quânThụcđánhđếngần,cònsayrượukhôngtỉnh,bènthổramáunhảyxuốnggiếng.Quanquânđềuđầuhàng.VuaThụcđãthôntínhđượcđấtnướcrồi,bènđổiQuốchiệulàÂuLạc,kinhđôởPhongKhuê13.

Theosửcũ:

LúctrướcvuaThụccầuhônvớicongáivuaHùngVươngmàkhôngđược,lấylàmgiậnlắm,dặnlạiconcháuphảidiệtchođượcnướcVănLang;đếnbấygiờVuacósứcmạnh,mớilấyđượcnướcVănLang.

CổLoathành

Theocựusử:

VươngđắpthànhởđấtPhongKhuê,rộng1.000trượng,quanhcohìnhnhư ruột ốc, gọi là Loa thành lại có tên là Trung Qui thành, người nhàĐườnggọilàCônLônthành,cóýnóilàthànhrấtcao.LúcđầuVươngxâyLoathành,xâyđếnđâulởđếnđấy,Vươnglolắm,làmlễcầuđảoxinđắplại,cóvị thầnhiện raởcửa thành,Vươngmờivàohỏi, vị thầnnói:Phải chờThanhGiangsứđến,nóirồiliềncáotừđi;ngàyhômsaudậysớm,Vươngrathành thấy con rùa vàng nổi lên mặt sông, từ phía đông đến, tự xưng làThanhGiangsứ,nóinhưngười,bànviệcvềsau,Vươngmừnglắm,lấycáimâmvàngđựngconrùaấy,hỏiduyêncớtạisaothànhđổ,conrùanóirằng:Thànhnàylàlinhkhícủanonsông,convuatrướcphụvàođấy,muốnbáothùchonước,ẩntrongnúiThấtDiệu,trongnúiđócóma,làhồnpháchmộtngườicongáihátđờitrước.

Bêncạnhnúicócáiquán,chủquántênlàNgộKhông,cómộtngườicongáivàtrongnhàcónuôicongàtrắng,hồnpháchconmanhậpvàocongàđó,thườnglàmhạingườiđiđường;yêukhíngàymộtthịnh,nênlàmđổđượcthành,nếugiếtđượccongàấyđểmàtrừyêukhíđi,thìthànhtựnhiênvữngbền.VươngbèndẫnconKimQuiđếnchỗquánnằmnghỉ,đếnđêmnghetiếngconquỷlạigõcửa,conKimQuimắng,quỷkhôngdámvào,đếnkhigàgáysángthìbỏđi,conKimQuilạibảovuađuổitheo,đếnnúiThấtDiệu14,khôngthấygì.Khiđãvềđếnquán,chủquánsợlắm,hỏidùngthuậtgìmàtrừđượcquỷ.Vươngnói:Giếtcongàcủanhànàymàtế,cóthểtrừđược.Khicongàbịgiếtrồi,ngườicongáiấycũngchết,bènsaiđàonúiấytìmđượcnhữngđồcổ,nhạckhívànắmxươngtàn,đemđốtragio,loàiyêumớituyệtđược.Nửathángthìxâyxongthành,conKimQuicáotừđi.Vuacảmtạ,vàxinchođượccáchgìđểchốngngoạixâm;conKimQuitrútcáimóng traochovuamànói rằng:Nướcanhaynguysẵncó thiênsố,ngườicũngphảicóphòngbị,nếucógiặcđếnthìlấycáimóngnàymàlàmcáilẫynỏ,hướngvềphíađịchmàbắn,thìkhôngcósợgìcả.VuasaibầytôilàCaoLỗchếracáinỏ thần, lấymóngrùaấy làmlẫynỏ,gọi làLinhquangkimtrảoThầnnỗ.KhiCaoBiềnnhàĐườngbìnhxongNamChiếu15,kéoquânvềquaVũNinh,nằmmộngthấydịnhânxưnglàCaoLỗ,tựnóiđờitrướcgiúpAnDươngcócôngđánhgiặc,bịLạchầudèmpha,vuathươnglàkhôngcó

lỗi, thưởng chomột dãy non sông, quản lĩnh việc đánhgiặc cướpvà việcmùamàngcàycấy,đềulàmchủcả,naytôitheoôngđipháđịch,lạivềđếnchỗBộcủatôi,dámxincáotừđivề.ÔngBiềnthứcdậy,đemviệcmộngấynóivớicácquanliêutávàcóthơrằng:

TốtđẹpđấtGiaoChâu,

Muônđờitruyềnđãlâu.

Cổhiềncònđượcthấy,

Vẫnkhôngphụlòngđâu.

NúiThấtDiệuởlàngAnKhang,huyệnYênPhong.LoathànhlàCổLoa,huyệnĐôngNgàn

16.

Sửthầnbànrằng:

Sáchngoạisửtruyềnlại,saonhiềuchuyệnlạthườngnhưthế?Conrùatohaithướchaitấcđểnuôi,60nămconrùachết, lấyxươngrùaấyđểbóigọilàkháchquy.Conrùanói:SắpvềđấtGiangNamkhônggặpđược,màchếtởđấtTần.Đólàlờinóicủangườibóirùa,cũngcòncólý.Việcmalàmđổthành,cóthểtinđượckhông?Phàmvậtgìtráithườngthìgọilàyêu,yêukhíthắngthìtấtphảicónươngtựavàocáigìđó,nhưngmànươngtựavàocongàvàngườicongáimàlàmđổđượcthành,thìkhôngcólẽnào,việcđãrõlắmrồi.

Cònviệcconrùatrútmónglàthếnào?Trảlờirằng:Conrùanếubiếtnóivàxâyxongthànhchovua,thìcòntiếcgìmộtcáimóngmàkhôngcho?Chỉsợkhôngcóconrùathậtấymàthôi.

DươngHùnglàmThụcVươngbảnkỷcónói:TrươngNghixâythànhtheo đúng lỗ chân rùa đimà xây, hoặc giả lúc vuaAnDương xây thành,ngẫunhiêncóconrùatobòđến,nhânthếcholàthầndị,ngườiđờisautheođómàtruyềnlạichonhau,cholàmộtviệclạ,nếukhôngthế,hoặcgiảthuyếttheolốtchânrùamàxâythành,nhậnlầmnướcThụcnọ,bấttấtphảicósựthựcnữa. lạiởsáchBácvậtchí:VuaAnDươngcóngười thần tên làCaoThông,chếchovuamộtcáinỏ,bắnmộtpháttrúng200người,thìviệcchếracáinỏấylàthần,chứkhôngphảilàngười,hoặcgiảlấychuyệnấylàmchorachuyệnlạ,lấymóngrùalàmthầnvật,đểdọađờisauchăng?

TruyệnLýÔngTrọng

Người nướcTầnđã thôn tínhđượcLụcQuốc.Người nước ta làLýÔngTrọngvàolàmquanvớiTần.

Theosửcũ:

ÔngTrọnglàngườihuyệnTừLiêm,thândài2trượng3thước,thuởíttuổilàmviệcbịtrưởngquanđánhbằngroi,bènvàolàmquanvớinhàTần,chứcHiệuuý,đemquânđigiữquậnLâmThao17,tiếngtămlừnglẫy,chấnđộngnướcHungNô,khituổigiàtrởvềlàngthìchết.VuaThủyHoàngcholàchuyệnlạ,đúctượngôngbằngđồngđểởcửaTưMãthànhHàmDương,trong bụng tượng chứa được vàimươi người, ngầm sai làm chuyển động,nướcHungNôcholàquanHiệuuýcònsống,sợkhôngdámphạmvàođấtTần,đếnkhiTriệuXươngnhàĐườnglàmquanđôhộ,nằmmộngcùngvớiÔngTrọnggiảngsáchXuânThu,vìthếhỏithămđếnchỗnhàxưacủaÔngTrọng,lậpđềnthờmàtế.ĐếnlúcsauCaoBiềnpháđượcNamChiếu18,ÔngTrọngthườnghiểnlinhgiúp,ôngBiềnlậpmiếuthờ,tạctượngbằnggỗ,gọilàLýHiệuÚy,hiệnnayđềnthờởlàngThụyHương,huyệnTừLiêm19.

Xétsửcũchép:

ÔngTrọngthânhìnhcaoto,cùngviệcđầuđuôilàmquanvớinhàTần,chưachắclàđúng,xéttrongThậpthấtsửđờinhàTầncóngườidài5trượnghiệnraởNhamCừ,HồMẫuKínhnói:500nămthìchỗđấtnàytấtcóngườilạ,làngườilớnđó;thờibấygiờnướctalàmquanvớiTầnhoặcgiảcóngườithânthểtolớn,nhânthếđặttênlàÔngTrọng.ĐờiTần,Hántrởvềsau,ởcung khuyết phần nhiều đặt người hay ngựa để trấn áp. Nhà Tần đúc 12người vàng, tuyệt đối không có danh hiệu gì. VuaNgụymuốn rời ngườivàngấyđếnđấtNghiệpnhưngnặngkhôngmangđiđược,nhânlấyđồngđúc3ngườigọi làÔngTrọng,bày raởngoàicửaTưMã, lạibànởđànmiếuThiênthuđình(ởbàichúKinhBăng,TiếnThủy)cóhaiÔngTrọngbằngđáđốinhau,thìcáitênÔngTrọngcũnggiốngnhưtênvìsaoPhiLiêm,ngườiđờisauđặtrachuyệnÔngTrọngthiêngliêng,đểchocâuchuyệnthầnkỳđóthôi.

Ngoạithuộc:NhàTriệuTriệuĐà

NhàTầncho lànướcViệt tanhiềuchâubáu,muốnchianước ta ralàmquậnhuyện,saiHiệuúylàĐồThưmangquânvàosâumãiLĩnhNam20

lấyđấtLụcLương21đặtraQuốcLâm22,NamHải23,TượngQuận24.NgườiViệttađềuchạytrốnvàotrongrừngrậm,khôngchịuđểchonhàTầndùng,ngầmđặtKiệtTuấnlàmtướng,đươngđêmđánhĐồThư,nhàTầnbènmang500vạndânphátvãngđiđàysangởđó,cửNhâmNgaolàmquanÚyởNamHải, TriệuĐà là quan lệnhLongXuyên25. Hai người bèn nảy ramưu đồchiếmcứnướcta.NgaovàĐàmangquânsangxâmlăng,đóngquânởBắcGiang, núiTiênDu.Vua đemquân đi đánh,TriệuĐà thua chạy, bấy giờNgao đem thuyền quân đóng ở sông nhỏ, bị bệnh phải về, cho quân theoTriệuĐà.Đàbiếtvuacóphòngbị,luiquângiữởnúiVõNinh,saisứgiảnghòa,vuamừnglắm,chiađấtBìnhGiang26thuộcvềTriệuĐà,còntrởvềnamthìvuacai trị.TriệuĐàsaiconlàTrọngThủysanglàmcontin,nhântiệncầuhôn,vuagảMỵChâuchoTrọngThủy.TriệnĐàtráilờiước,mangquânđếnxâmlăng.VuacùngvớiTriệuĐàđánhnhau,quânnhàvuatanvỡ,chạyrabiển,nướcThụcmất.

Theosửcũ:

LúcđầuTriệuĐàđánhnhauvớivuaThục.Vuadùngnỏthiêngbắnra.TriệuĐàthuachạy,Đàbiếtvuacónỏthần,khôngthểđịchnổimớilậpmưu thông hiếu, vua gả con gái cho con TriệuĐà là Trọng Thủy. TrọngThủydỗvợlàMỵChâulấytrộmnỏthần,làmhỏngmáymàthaybằngmáykhác,rồiTrọngThủymượncớvềthămcha,lúctừbiệtMỵChâu,nóirằng:"Saunàytatrởlại,vạnnhấtlúcấyhainướcthấthòa,thìcócáigìlàmtinđểlạiđượcgặpnhau?".MỵChâunói:"Thiếpcócáiđệmgấmbằnglôngngỗngrắc ra, chàng nhận được lông ngỗng đó, sẽ biết được chỗ thiếp ở".TrọngThủyvềnóivớiTriệuĐà,TriệuĐàbènraquânđánhvuaThục.Vuakhôngbiếtmáynỏđãbịmất,cứngồiđánhcờmàcườirằng:"Đàkhôngbiếtcáinỏthầncủa ta chăng?".QuâncủaĐàđến sátgầnbênmà lập trận.VuaThụcgiươngnỏlênthìmáygãy,quântựtanvỡ.VuađểMỵChâungồitrênmìnhngựa,cùngchạyvềphíanam,TrọngThủynhânnơicólôngngỗngmàđuổitheo, vuaThục đến bên bờ biển, cùng đường, vội gọi: ThanhGiang sứ ở

đâu?Rùavàngrẽnướcnổilênnóirằng:"Ngườingồisaungựalàgiặcđấy,sao khônggiết đi".Vua tuốt gươmmuốn chémMỵChâu,MỵChâukhấnrằng:"Tôivẫnmộtlòngtrungtín,nguyệnhóaralàmngọctrai,đểrửacáithùnày". Vua bèn chémMỵChâu,máu chảy xuống giữa dòng nước, con sòngậmmáuấyhóalàmngọctrai.VuacầmNgọcvăntêbảytấcnhảyxuốngbiểnđimất.TrọngThủythấyMỵChâuchết,ômlấythânmàkhóc,mangxácvề táng ởLoa thành, về đến chỗMỵChâu trang điểm tắm gội ngày xưa,thương tiếc quá bèn nhảy xuống giếng tự tử.Người đời sau bắt được hạtminhchâuởbiểnĐông,lấynướcgiếngấymàrửathìsắchạtchâucàngsángbóng.

XétởhuyệnĐôngThành,tỉnhNghệAn,cómiếuAnDươngVươngởnúiMộDạ, có rất nhiều chim công.Tục truyền rằng khi vua nhảy xuốngbiển,đêmhômấybểvọtnướclênthànhnúi,nhânthếlậpđềnthờ,đặttênlàMộDạsơn27.

Theosáchngoạisử:

MẹTrọngThủylàTrìnhthịngườilàngĐườngXâm,quậnGiaoChỉ,(naylàĐườngXâm,huyệnChânĐịnh)nơicómiếuthờTriệuĐà,Trìnhthịđượctòngtựởmiếuấy28.

Trở lên trênđây(làđờivuaAnDương,khởiđầu tựnămGiápThìnđếnnămQuýTịthìhết),cộng50năm.

NgôSĩLiênbànrằng:

Việclôngngỗngrắcđường,hoặccũngcóthểđược,nhưngthấymộtlầnthôi,thìđược.SaovềviệccongáiTriệuViệtVươnglạicònnóiđến?

NgườilàmsửchonguyênnhânhọThục,họTriệumấtnước,đềubởichàngrể.Bènnhânmộtviệc,mànóihailầnchăng?ĐếnnhưhọThụcmấtnước,cáinỏthầnbịđổimất,họTriệumấtnước,cáiđâumâubịmấtmóng;cũnglàmượnlờinóiđểlàmchovậtấythànhrathiênliêngđấythôi.Việcgiữnướcchốnggiặc,đãcósẵncách,chứmóngrùavàrồngđủtrôngcậysaođược?TrọngThủyăntrộmmóngrùa,MỵChâuchỉlôngngỗnglàmdấu,vàviệcnướcgiếngrửahạtchâu,đềulàchuyệnnóivu,chảcầnbiệnbiệtcũngđủrõ.

NguyễnNghiễmbànrằng:

Cứ xét theo lẽ phải, thì việc có hay không, tuy cách xa nghìn năm,cũngcóthểbiếtđược.MộtbọcconmàmởđượccõiBáchViệt,lênbatuổimàđịchnổimuônngười,nhữngbậchơnngườixuấtchúng,vẫncókhácvớingườithường,khônglấygìlàmquáilạcholắm.Đếnnhưtruyệngiốngrồng,giốngtiên,thuộcvềtruyệnhoangđường,SơnTinh,ThủyTinhsựtíchđềulàbiếnảo,việcmaquỉtrênnúiThấtDiệu,việchóaTiênởtrầmNhấtDạTrạchđềulàquáigởkhôngthườngcó,khôngthểnàotinđược,KhổngTửnói:Đavănkhuyếtnghi(nghĩalànghenhiềuchỗngờthìbỏđó).MạnhTửnói:tậntínthưbấtnhưvôthư,(nghĩalàtincảvàosáchkhôngbằngkhôngcósáchcònhơn) người đọc sáchnên so sánhbằng lẽ phải, bỏviệcquái, giữviệcthườngthìhơn.

Lờithôngluận:

AnDươngkhởitừđấtBaThục,thừalúchọHùngLạcđãsuy,mộttrậncửbinhmàlấyđượcnướccũhơnhainghìnnăm,saomàhùngcườngthế,nhưngxétcáihìnhtíchđượcthua,nỏcònmàquânBắcxâmtanvỡ,nỏgãymàchạyvềNamcùngđường,ngoàiviệcmóngrùara,nhânsựkhôngdựgìđến.Thờibấygiờbêncạnhcóđịchquốc,màcứởyênngồirồi,mờikẻcừuthùvàonơilăngmiếu,đặtmưuchốnggiặcvàotrongbàncờ,đếnnỗilứađôimàthànhracừuthù,đểgiangsơnÂuLạcmất,tựaxóaváncờ.Thanôi!ConKimQuiđến lần thứnhất, thì tặngvuaAnDươngcáimầmhọa,KimQuiđếnlầnthứhai,đưavuaAnDươngđếnchỗchết,loàitrùngcómaikiathủychunglàmtaihọachonhàThục,naythànhCổLoavẫncònynguyênởđó,nênvìAnDươngVươngthươngtiếc,đểrănnhữngkẻthíchbànchuyệnquỉthầnlinhứng.

Xétsửcũ:

AnDươngVươngmấtnước,đểquốcthốngvềhọTriệu,chépto4chữ:"TRIỆUKỶVŨĐẾ".Ngườiđờitheosauđókhôngbiếtlàviệckhôngphải.Than ôi! Đất Việt Giao Chỉ, Cửu Chân, Nhật Nam, Nam Hải, Quế Lâmkhông phải là Đất Việt. Triệu Đà khởi ở Long Xuyên, lập quốc ở PhiênNgung,muốn cắt đứt bờ cõi, gồm cả nước ta vào làm thuộc quận, đặt ragiámchủđểcơmưulấydân,chứchưatừngđếnởnướcta.NếucoilàđãlàmvuanướcViệt,màđếnởcaitrịnướcta,thìsauđócóLâmSĩHoằngkhởiởđấtBànDương,HưuNghiễmkhởiởQuảngChâu,đềuxưng làNamViệt

Vương, cũng cho theo Quốc kỷ được ư? Triệu Đà kiêm tính Giao Châu,cũngnhưNgụykiêm tínhnướcThục,nếusửnướcThụccó thểđưaNgụytiếp theo Lưu Thiện, thì quốc sử ta cũng có thể đưa Triệu tiếp theo AnDương.

Khôngthế,thìxintheolệngoạithuộcđểphânbiệtvớinộithuộcvậy.

TriệuĐàtựlậplàmvuaNamViệt

ĐàlàngườiởChânĐịnh29,trướckiaquanÚyquậnNamHảilàNhâmNgao,bịđau,bảoTriệuĐàrằng:NhàTầnlàmnhiềuviệcvôđạo,nghetinTrầnThắngnổiloạn,lòngdânchưabiếttùyphụvàoai,đấtnàyhẻolánh,tasợbọngiặccướpđếnquấynhiễu,muốnkhởiquânngănđườngđểtựphòngbị,vảlạiđấtPhiênNgungcậycónúisônghiểmtrởphíađôngvàtâyđếnvàinghìndặm,lạicóngườiTrungQuốcgiúpđỡ,cóthểdựngthànhmộtnướcđược,nhữngbọnquânlạikhôngkẻnàođángmưusựđượcnêntriệuôngđếnmàbảo.BènlàmthưsaiTriệuĐàlàmQuậnúyNamHải.NhâmNgaochết,TriệuĐà liềnđưa tờhịch thôngcáocáccửaquanHoànhBồ,DươngSơn,HoàngKhê,đềungăntuyệtđườngsạnđạovậntảiđểgiữlấyđấtcủamình,cácchâuquậnđềuhưởngứng.NhânthếgiếthếtnhữngtrưởnglạicủaTầnđặtra,vàthôntínhcảQuếLâm,TượngQuậnđánhdiệtvuaAnDương,tựlậplàNamVũViệtVương,saihaiquansứtrôngcoihaiquậnGiaoChỉvàCửuChân.NướctatừđấythuộcvềTriệu.VuaCaoTổnhàHánkhiđãbìnhđịnhđược thiênhạ,ngheTriệuĐàđã làmvuanướcViệt,bènsaiLụcGiảđếnchoTriệuĐàcáiấn,lậplàmNamViệtVương.

LụcGiảđến,TriệuĐàngồixổmchoLụcGiảvàoyếtkiến,LụcGiảnóirằng:"VươngvốnlàngườiHán,thânthíchphầnmộđềuởđấtChânĐịnh,naylạiphảntínhgiời,bỏmũđai,muốnchốngvớinhàHán,chảlầmlắmư?NhàTần thấtchính,hàokiệtđềunổidậy,vuaHándiệtđượchọHạng,đókhôngphải lànhân lực, là trờichođấy.Nghe tinVương làmvuađấtnày,khôngnỡmangquânsangmiềnnammàđánh,chỉsaisứtraoấnthụchonhàvua.Nhàvuaphảirangoàicõimàđónrướcbáiyết,saolạikhinhthiênsứnhưthế?NếuvuaHánnghetiếng,đemquânđánhnướcViệt,thìvuađốiphóthếnào?".

TriệuĐàvộivàngđứngdậymànói rằng:"Tôiởđây lâungày,quênmấtlễnghĩa".

Nhântiệnhỏirằng:"TavớiTiêuHà,TàoThamaigiỏihơn?".

LụcGiảnóirằng:"Hìnhnhưnhàvuagiỏihơn?".

TriệuĐàlạihỏi:"TavớiHánđếnhàHánaigiỏihơn?".

Lục Giả nói: "Hoàng đế nhà Hán nối nghiệp Ngũ Đế, TamVương,thống trịcảTrungQuốc,đấthàngmuôndặm,chínhquyềnở taymộtnhà,nhàvuaởgócbể,saodámvívớinhàHán?".

TriệuĐànóirằng:"TagiậnrằngkhôngkhởibinhởTrungQuốc,nênphảilàmvuaởđấtnày.SaolạivộibảotakhôngbằngnhàHán?".

TriệuĐàlưuLụcGiảởlạivàitháng,vànói:"TrongnướcViệtkhôngcóaiđủđểnóichuyệnđược,nayônglạiđây,khiếntađượcnghenhữngđiềumàtakhôngđượcnghe",lạibanchoLụcGiảnhữnghòmđồtrangsứctrịgiáđếnnghìnvàng.ĐếnkhibàCaoHậuxưnglàmvua,cấmNamViệtmởchợbánđồsắt,TriệuĐànghetinấynóirằng:"VuaCaoHậunghelờigièmpha,phânbiệtHánvàViệtkhácnhau,đóchắclàmưumẹocủavuanướcTràngSa,muốnnhờvàooaiquyềnnhàHán,mưutoanthôntínhnướctađểtựlậpcông".

RồiTriệuĐàtựxưnglàVũĐế,đemquânđiđánhvàobờcõiTràngSa.Đánhđượcvàihuyệnrồitrởvề.

NhàHánsaiLongLưHầulàChuTáođánhnướcViệt,đểbáothùviệcđánhTràngSa.TriệuĐànhânđólấybinhuychiếnphủđấtMân,ViệtvàđấtTâyÂu,dùnglọngvàng,cờđỏnganghàngvớinhàHán.

VuaHánVănĐếlênngôi,biếtmồmảchamẹtổtiênTriệuĐàởđấtChânĐịnhbènchođặtquancoigiữthờphụng,triệucon,emTriệuĐàcholàmquan,vàchocácthứphẩmvậtrấthậu,saiLụcGiảlàmsứthầnđưathưchoTriệuĐá.

Thưrằng:

"Trẫm là con vợ thứCaoHoàngĐế, vì cớ VươngHậu bất hoà vớinhau,bấtđắcdĩphảilênnốingôivua,đượctinVươngđưathưchoLongLưHầuyêucầuchoconemsangNamViệt,vàxinbãihaitướngcủaTràngSa.Trẫmđượcthư,đãbãirồi.CònconemVươngởđấtChânĐịnhthìtrẫmđãsai người thăm nom, và cho sửa sang phầnmộ tiền nhân củaVương rồi.TrướckiangheVươngđemquânđếnbiênảicướpbócmãi,nướcTràngSakhổvềviệcấy,vậythìnướccủaVươngcólợiriênggìkhông?Tấtphảigiếthại nhiều tướng sĩ, đượcmột phầnmàmất đimười phần, trẫm không nỡlàm,đượcđấtcủaVươngcũngthêmtonào.TừđấtPhụcLĩnhtrởvềnam,Vươngvẫntựtrị;VươnglạitựhiệulàĐế,đólàtranhvớiTrẫmđấy.Tranh

giànhkhôngbiết nhườngnhịn, ngườinhângiả không làm thế,mong rằngchúngtabỏhếthiềmkhíchkhitrước,lạisaisứthầnđilạinhưxưa.NaybảochoVươngbiết rõbảnýTrẫm,VươngnênngheTrẫm,đừnggây racướpbóctaihọanữa,nhântiệnTrẫmchođưacácthứáothượngtrữ,trungtrữ,hạ trữmỗi thứ 12 cái choVương.MongVương tiêu hếtmối lo buồn, lạithămnomlânquốcnhưxưa".

Lục Giả đến, Triệu Đà tạ lỗi rằng: "Xin dâng tờ chiếu vua, làm kẻphiênthầnnhàvua",bènhạlệnhchotrongnướcrằng:"Tanghehaikẻanhhùngkhôngcùngđứngđềunhauđược,haingườihiềnkhôngcùngởchungmộtđờiđược.HánHoàngĐếlàbậcHiềnThiêntử,từnaytabỏđếchếđểnhườngvuaHán.NhânthếthưtừđilạivớinhàHántựxưnglà"Mandiđạitrưởnglãophu,thầnlàĐà,mạomuộiliềuchếtdângthư"."LãophulàquanlạinướcViệtxưa,CaoĐếcholĩnhấnlàmNamViệtVương,ântìnhrấthậu.ĐếnCaoHậuphânbiệtHao,Dikhácnhau,lạiralệnhrằngkhôngchonướcViệtđượccócácđồloạikim,sắt,đồlàmruộng,đếnngựa,trâu,dêchỉchoconđực,khôngchoconcái.Lãophuởriêngmộtgóctrờiđãlâuđời,tựnghĩkhôngđượcsửasangtếlễ,đángcótộichết,đãsaisứđếnbalầndângthưtạlỗi,đềukhôngthấysứtrởlại;lạinghenóiphầnmộtổtiênđãbịpháhủy,họhàngthìbịtrudiệt.Vìthế,bànvớiquanlạirằng:ỞtrongđốivớiHánkhôngđượcphấnchấn,ởngoàilạikhôngcógìtựcaochokhácngười,nênmớiđổihiệuxưnglàĐế,cũngchỉlàmvuanướcmình,chứkhôngdámcóýgìđếnthiênhạ.CaoHậutướcbỏquốctịchNamViệt,sứthầnkhôngđượcđi lại.Lãophu trộmnghĩ vua cõi nướcTràngSa đem lời gièmpha, nên phải raquânđánhvàobờcõinướcTràngSa.Thấyrằngmiềnnamlànơiẩmthấpmandi,nướcĐôngMân,TâyÂuđềuxưnglàVươngcả,lãothầncóxưngĐế, cốt để tưvui, đâudámđể lọt taiThiênVương.LãophuởnướcNamViệtđã49năm,nayđãcócháurồi,nhưngmàvẫndậysớmthứckhuya,nằmkhôngđượcyên,ănkhôngbiếtngon,làvìkhôngđượcphụngthờnhàHánđó.Bệhạthươngđếnmàchotrởlạihiệucũ,lãophudùcóchếtxươngcũngkhôngnát,vậysaisứkínhdângngọcbích,lôngtrả,têgiác,quếđố30, chimcông".

LụcGiảđượcthưvềbáovớivuaHán.VuaHánbằnglònglắm.TựđấyNam,Bắcxếpviệcbinhđao,dânđượcyênnghỉ.

TriệuVănVương

TriệuVũĐếlàTriệuĐàmất,cháulàHồtựlậplênlàmvua(concảTrọngThủy)gọilàVănVương.

ThờibấygiờvuaMânViệtlàSínhxâmphạmbờcõinướcViệt.HồgiữlờiướcvớinhàHán,khôngdámthiệntiệndấyquân,saingườimangthưkểrõviệcnàyvớinhàHán.NhàHánkhenHồbiếtgiữchứcvị,hứasẽvìHồdấy quân bèn sai VươngKhôi, HànAnQuốc đánhMânViệt. QuânHánchưaquaNgũLinh,emvuaMânViệtlàDưThiệnđãgiếtanhlàSínhđểđầuhàng.BọnVươngKhôibènbãiquânvề.VuanhàHánsaiTrangTrợđếndụchobiết việcđó,Hồ cúi đầunói: "VuaHánvì tamàhưngbinhdiệtMânViệt,tacóchếtcũngkhôngđềnđượcân",bènsaiTháitửAnhTềvàoHánlàmcontin,vàbảoTrợrằng:"Nướctamớibịgiặccướp,sứgiảhãyvề,tađangsửasoạnhànhtrangvàotriềukiếnThiêntử".Trợvềrồi,cácđạithầncanHồrằng:"QuânHángiếtSính,muốnlàmkinhđộngnướcta.VảlạitiênvươngcónóithờnhàHán,làđểkhỏithấtlễ,khôngnênnghelờingonngọtcủa họmàvào triều kiến, nếumàvào triều, thì sẽ khôngđượcvề, làmấtnướcđấy".Hồmớikêuđaukhôngđi.

TriệuMinhVương

VuaVănVươngHồmất,Thái tử làAnhTề từHán trở về, lên làmvua,gọilàMinhVương,LữGialàmquanTháiphó.KhitrướcAnhTềcònlàThếtử,vàolàmcontinởHán,lấycongáihọCù,quêởHàmĐan,sinhcontênlàHưng,đếnkhilênngôivua,dângthưnóivớiHánxinlậpCùThịlàmHoànghậu,HưnglàmThếtử.NhàHánsaisứdỗAnhTềvàochầu.AnhTềsợvàoyếtkiếnphảidùnglễphépnhàHán,cũngnhưcácchưhầuởnộiđịa,nênmớicáolàđau,khôngtheolời,saiconthứtênlàXuyếtvàolàmcontin.

TriệuAiVương

VuaMinhVươnglàAnhTềmất,conlàHưnglênlàmvua,gọilàAiVương,tônmẹlàCùThịlàmTháihậu.KhitrướcCùThịchưalấyAnhTề,đãthônggianvớingườiởBáLăngtênlàThiếuQuý.NaynhàHánsaiThiếuQuýsangdụHưngvàCùThịvàochầu, lại saibiệnsĩ làNgụyThầngiúpChungQuânchonênviệc.QuanVệúylàLộcQuảngĐứcmangquânđóngđồnởQuếDương,đểđợisứgiả.BấygiờVươngcònnhỏtuổi,CùHậuthấyThiếuQuýsang,lạitưthôngvớinhau.Ngườitrongnướcbiếtchuyện,nhiềungườikhôngphục,CùThịsợtrongnướckhởiloạn,muốncậyoaiquyềnnhàHánkhuyênVươngvàquầnthầncầuxinnộithuộccũngnhưchưhầutrongnộiđịa,bỏcảbiênthùy.VuanhàHánbằnglòngvàbanchoVươngvàThừatướngLữGiamỗingườimột cái ấnbằngbạc,vàđượcdùngphépđộnhàHán,sứgiảlưulạitrấnphủnhândân,VươngHưngvàCùThịsửasanghànhtrangvàlễvật,đểlàmcácđồvàotriềukiến.BấygiờLữGiatuổiđãgià,làmtướngbatriều,ngườitrongnướctincậy,nhiềungườilàmtaimắtchoông.Ôngvẫn canHưngđừngxin nội phụ vàoHán.NhưngHưngkhôngnghe,nhânthếnảyra lònglàmphản,xưnglàđau,khôngra tiếpkiếnsứgiảnhàHán.SứnhàHánchúýđếnLữGia,nhưngchưathểgiếtđược.CùThịcũngsợLữGiahànhđộngtrước,bènđặttiệcrượuănuốngđểgiếtLữGia.

Trongtiệc,cácđạithầnđềungồichầu,khimượnrượu,CùThịbảoLữGiarằng:"NộithuộcvàonhàHánlàlợicủanước,saotướngquânlạikhôngthuận?".NóithếđểkhíchgiậnsứnhàHán,nhưngnhàHánhồnghikhôngdámkhởisự.LữGiatứcthờiđirangoài.CùThịgiậnlắm,muốncầmgiáođâmtheo,Hưnggạtđi.LữGiavềđếnnhàngầmcùngvớicácđạithầnmưukhởiloạn.VuaHánnghebiếtLữGiakhôngchịutheo,nhưngnghĩrằngmẹconViệtVươngđãcólòngnộiphụrồi,mộtLữGiakhônglàmgìđược,bènsaiTrangThámkhởibinh,mang2.000ngườiđisangNamViệt.Thámnóirằng: "Nếu lấy việc hòa hiếumà đi, thì 2.000 người không làmgì được".HánThiênThuđứngdậytâurằng:"MộtnướcViệtnhỏmọn,lạicóHưngvàCùThị làmnội ứng, xin cho 300 võ sĩ, tất nhiên chémđược đầuLữGiamangtinvềbáochonhàvua".SứHáncùngvớiCùLạcđivàocõiđấtViệt.LữGiahạlệnhchongườitrongnướcrằng:"Vuacònbé,CùThịvốnngườiHán,lạicùngvớisứHánloạndâm,chỉmuốnnộiphụvàoHán,khôngnghĩgìđếnxãtắchọTriệu",LữGiabèngiếtHưng,CùThị,vàtấtcảbọnsứgiảnhàHánrồicáobáchocácquậnấp,lậpcontrưởngAnhTềlàKiếnĐứclà

VệDươngVương.BấygiờtướngnhàHánlàThiênThumangquânvàocõinướcViệt,còncáchPhiênNgung40dặm,LữGiaraquânđánhdiệtđược,rồisaingườiniêmphongcờtiếtcủasứHánđểởcửaẢi.Choquânđigiữcácnơixungyếu.

VuaHánnghetin,saibọnLộBácĐứcvàDươngBộcmangnămđạoquânởDạLangxuốngTườngKha, hội cảởPhiênNgung, đểđánhnướcViệt.KiếnĐức và LữGia giữ thành chống cự lại.DươngBộc đến trướcđánhquânViệt,phónglửađốtthành.BácĐứcđếntheo,chiêuphủbọnquânđãđầuhàng,cấpchocáiấn,lạisaisứđicácnơichiêuquânvề.TrongthànhvốnnghetênBácĐức,đềuxinhàng.KiếnĐứcvàLữGiađươngđêmchạyxuốngbiển,dùngthuyềntrốnđi.BácĐứchỏinhữngquânđãhàng,biếtchỗLữ Gia ở, sai đuổi theo bắt được. Bấy giờ quân Dạ Lang của Hán chưaxuống,mànướcViệtđãbịBácĐức,DươngBộcbìnhđịnhrồi,bènchiađấtViệtlàmquậnNamHải,XươngNgô,UấtLâm,HợpPhốcùngvớiGiaoChỉ,CửuChân,NhậtNam,ChâuNhai,LamNhĩcộng9quậnđềuđặtquanThứsử,Tháithúcaitrị.

TrênđâyngoạithuộcTriềukhởitừVũĐếđếnVệDươngVươngcộng97năm.

Lờibàn:

TrongnămKiếnNguyênnhàHán,ĐườngMôngđếnnướcNamViệt,vua nướcViệt lấy củCẩu và tương của nướcThục choĐườngMông ăn,ĐườngMônghỏivậtấy từđâuđưa lại,vuaViệtnói: từsôngTườngKha.ĐườngMônglạihỏi,ngườiđibuônnói,mộtđấtThụcsaonhiềucủCẩuvàtươngđembánởđấtDạLang?ĐấtDạLangởliềnsôngTườngKha,cóthểđiđếndướithànhPhiênNgung.

ĐườngMôngbèndângthưnóivớivuaHánrằng:ĐấtnướcViệtphíađôngvàtâynamrộnghơnmuôndặm,gọilàngoạithần,thừarachỉlàmộtchâu.ThầntrộmngheđấtDạLangcóquântinhnhuệ,cósôngTườngKhađólàmộtkỳmưuđểchếngựnướcViệt.VuaHántheolờicủaĐườngMông,thếlànguyênnhângâybinhhỏaởnướcViệt,khởilêntựcủCẩuvàtương,mànhàHánđánhnướcViệtcólệnhraquântựđấtDạLangđixuốngsôngTườngKha,làtheolờicủaĐườngMông.

Xét:

TriệuĐàlàmmộtchứcLệnhởcuốiđờinhàTần,thừalúcloạnchiếmcứLưỡngQuảng;ỞTrungNguyêncóLưuvàHạnhtranhnhau,khôngrỗithờigiờnhìnđếnLĩnhNam.RồisauCaoĐếcũngđãchánviệcbinh,VănĐếcàngsợdùngvũ lựa.TriệuĐànhâncơhội thôn tínhđấtMân,đấtÂn,nghênhnganglọngvàngxưngđế,để tựcao.Nhưngrồibiết thế lựckhôngthểchốngvớinhàHánđược,phảichịunóinhúnbỏđếhiệu,đểvuilòngvuaHán,càngthấyrõquỉquyệtcủaTriệuĐà.ThếmớibiếtTriệuĐàcótríđủđèđượcTần, cómưu lược đủ khuất phục đượcHán, cho nênmởnước rộngmuôndặm,hóabọndânkếttócradânbiếtdùngmũáo,xếpgươmgiáomàchỉdùngngọc lụa, lễnghĩa,ômcháumàvui,giàvẫnkhôngkém,cũng làmộttayhùngkiệtthờibấygiờ.DuyđốivớinướctathìTriệuĐàkhôngcócônggì,màcònlàmốihọađầutiênđấy.Saolạinóithế?Làvì:nướcNamtừđờiHoàngđếđếnđờinhàChu,chỉcósaisứsangcống,tựthànhriêngmộtnước.TuyhùngcườngnhưTầnThủyHoàng,cóđạoquânVươngTiễnhùngmạnhđánhđâuđượcđấy,mởmangBáchViệt,màchưatừngnóiđếnGiaoChỉ.TựkhiTriệuĐàchiếmgiữNgũLĩnh,lạithôntínhcảnướcAnDương,đượcvàiđờithìmất,khiếnchođồbản,sổsáchnướcNamphảinhậpvàonhàHán,đểlàmlợichoTrungQuốc,nàolàchâubáuchấtđầyphủ,quảquítvàquảvảixếpthànhnhà.NếukhôngcóTriệuĐàgâynênmốibinhđao,thìtuyrằngHánVũĐếcómuốnmởrộngnước, thích lậpcông,bấtquácũngchỉdiệt họ Triệu để lấy lại quận, huyện của nhà Tần xưamà thôi, chứ cũngkhôngnuốtđếnGiaoChỉ.NướctabịngoạithuộcvàonướcTàutừđờiHánđếnđờiĐường,truynguyênthủhọachoTriệuĐàthìcònainữa?HuốngchiTriệuĐàchianướctalàmquậnhuyện,duychỉbiếtbiênsốthổđịa,thuthuếmá,cungcấpngọcbíchchonhàHán,lấytúithamcủaLụcGiảthôi.Cònvềphầngiáohóa,phongtụckhôngđểýđếnmộtchútnào.Việccàycấylàcộigốclớnđểnuôidân,việchônthúlàluânthườnglớncủadânsinh,lạiphảiđợiđếngiáohóacủaTíchQuang,NhânDiên,bảolàcócôngđứcmànhưthếà?ĐếnviệcxướngracơnghiệpĐếvươngtrướctiên,tántụngTriệuĐàcócông to,LêVănHưu sáng lập ra sửchépnhư thế,NgôSĩLiên theocáchchéphẹphòiấy,khôngbiếtthayđổi,đếnnhưbàitổngluậnsửcủaLêTrung,thơvịnhsửcủaĐặngMinhKhiêmthaynhaumàtántụng,choTriệuĐàlàbậcthịnhđếcủanướcta.Quahàngngànnămmàkhôngaicảichínhlại,vìthếmàtôiphảibiệnbạchkỹcàng.


Ngườitrướccócâu:"Nướcđếnlúcloạnmớimongcóvị tướnggiỏi,nhà lúcbị suy làkhởi sự tạiđànbà".CùThị làmộtgái trănghoaởHàm

Đan,maygặpđượccontincủanướcNammànhảylênngôiHoànghậumộtnước.Đạolàmvợ,cáchlàmmẹ,ơncủachồng,mưuchocon,khởihữuthịlạimờmịtkhôngbiếtgìsao?

Lạicònthèmmuốntraiđẹp,camtâmlàmtỳthiếpchoHán,conđànbàdâmôđiên cuồngnhư thế, chả trách làmgì.Chỉ cóvị sứ thần củaTrungQuốchálạikhôngcómộtngườinàocóthểsaiđược,màtấtphảidùngđếngãthiếuniên tìnhnhâncủaCùThị,cóphảirõracáiýđưamỡđếnmiệngmèo,còncócáigìquáquắthơnthếnữakhông?LữGiacầmquốcchính,giữbìnhquyền,nếuthấycómộtchúttráimắt,phảingăncấmngay,nhữnglờiởsứquánkhôngcholọtvàocungcấm,bọnconsen,connụkhôngđượcvàocungvua,lấylễmàtiếpsứthần,lấylờinhũnnhặnnóilạicùngvua,bềngoàithì hết lòng thành kính nước lớn, bên trong thì phòng bị ngăn ngừa việcchinhchiến,họbiếtnướcmìnhcóngườigiỏi, tựnhiênphảibỏ lòng thamthôntính,màngănđượcnạnbinhđao.NhưnglạimặcchoCùThịtưtìnhvớiThiếuQuý,đểchúngbànnhauthànhâmmưuđisangHán,đếnlúcđãsắpsửahànhtrangrồi,mớidângthưcangián,bấthoàtrongbữatiệc,xảyracáimưukhởi loạn,đếnkhiquânHánđãvàođấtnướcrồi,khôngcókếgìđốiphó,chỉlàmchochóngmấtnước.XemthếthìbiếtsựdâmôcủaCùThịvàsựngumuộicủaLữGia,vànguyênnhânhọTriệumấtnướcđãcóngaytừlúcmớilấyCùThịlàmcungphivàkhiđặtLữGialênngôiThừatướngđóvậy.

NgoạithuộcTâyHán

HánđãdiệtTriệurồi,thìnướcNamtathuộcvềnhàHán.

KhivuaVõĐế,ThạchĐới làmThứsửGiaoChỉ,đờivuaChiêuĐế,ChúcLươnglàmTháithúGiaoChỉ,đóngởLongBiên,vềđờiĐôngHán,đóngởMiLinh31.

Khi VươngMãng cướp ngôi, quan mục Giao Chỉ là Đặng NhượngcùngvớicácquậnainấyđềuđónggiữbờcõicủamìnhgiữchoGiaoChỉvàcácquậnđềuyênổn.ĐếnkhiQuangVũkhởibinh, tướngSầmBành(vốnquenthânvớiĐặngNhượng)nóirõchoĐặngNhượngbiếtoaiđứccủaHán.BấygiờĐặngNhượngmớidẫncảlũTháithúGiaoChỉlàTíchQuangvàocốngtiếnnhàHán.HánphongchotấtcảlàmLiệthầu.TíchQuanglàngườiHán Trung, khi ở Châu dạy cho dân biết lễ nghĩa. Lại cóNhâmDiên, làngườiUyển,làmTháithúCửuChân,dânquậnCửucónghềđánhcávàđisăn,khôngbiếtviệccàycấy,NhâmDiênsaiđúcracáicày,cáibừalàmđiềnkhí,dạydânkhaikhẩnruộngđất,dânsựnođủ.

NhâmDiên lại thấydânkhôngbiết lễphépgiá thú,bèndạychobiếttraigáituổingangnhauthìkếtlàmvợchồng,ngườinàonghèokhôngcótiềnlàmlễcưới,ônglấytiềnlươngbổnggiúpcho,thờibấygiờmộtlúccóđến2000người lấynhau,khi sinhđẻcon,mớibiếthọvànòigiống,bảonhaurằng:"TacóđứaconnàylànhờởNhâmquânđây".Nhiềungườicònlấytênôngđặttênchoconmình.NhâmDiênlàmquan4năm,đượctriệuvềnước,ngườiquậnCửuChânlậpsinhtừthờcúngông.

LĩnhNamtacóphong tụcvănminh là tựhaiquanTháiThúkể trênđây. Đến TôĐịnh thì tham bạo, bà Trưng Trắc ở Phong Châu khởi binhđánhđuổiTôĐịnh.

TrênnàynướctathuộcvềTâyHán,từnămTânMùiniênhiệuNguyênPhongthứNhất,đếnnămKỷHợiniênhiệuKiếnVũthứMườilămcộng149năm.


NướctaởxaxôigiápbiểnNam,vănhoácủaChu,Hánthấmnhuầnhơichậm,đượccóTíchQuangdạychobiết lễnghĩa,NhâmDiêndạychobiếtluânlývợchồng,giáohoáđờibấygiờthànhravănhoámuônđời,làmchonướctathànhmộtnướcvănhiến,đượcBắctriềutrọngvàcácnướckínhnể,xétcùngnguyênnhânthìcônghaiôngtolắmvậy.

TrưngNữVương

HọTrưng, tên làTrắc, là conLạc tướngởhuyệnMêLinh32, PhongChâu33,làvợThiSáchngườihuyệnChuDiên34,khởibinhhainăm,đóngởMêLinh.

Vương là người con gái, hômột tiếngmà đuổi được Thái thú nướcTàu,nhưđuổiđứanôbộc,lấylạiđượcđấtNgũLinh,kiếnquốctựxưnglàmvua, cũng làbậchàokiệt tronghàngnữ lưu.Nhưngmà tài đànbàyếuớtđanglúcvậnnướccònbĩ,khônglàmtrọnđượccôngnghiệp.

TrưngTrắc khởi binh đánhThái thúTôĐịnh đuổi về Tàu.Xưa kiachồngbàTrắcbịTôĐịnhgiếtchết.BàTrắccămthùTôĐịnh,lạikhổvìnỗiTôĐịnh lấypháp luật ràngbuộcdân, bàbèn cùng emgái là bàNhị khởibinhđánh,vâyhãmchâu lỵ,TôĐịnhphảichạyvềHán.BàTrắc rấthùngdũng,điđếnđâunhưgiólướtđếnđấy,dânquậnNamHải,CửuChân,NhậtNam,HợpPhố,nhữngmánmườngđềuhưởngứngtheobà,bìnhđịnhđượchơn50thànhởLĩnhNam,tựlậplàmvua.

KhibàTrắcraquân,chưahếttangchồng,Bàănmặcquầnáođẹp,cáctướnghỏiBà,Bà trả lời rằng: "Việcbinhphải tòngquyền,nếugiữ lễ làmdungnhanxấuxí,thìtựlàmgiảmnhuệkhí,nêntamặcđẹpđểlàmchothếquânhùngtráng;vảlạilũkiathấythế,tâmđộng,nhụtbớtchíkhítranhđấu,thìtadễcóphầnthắng".Mọingườitạrằngkhôngnghĩkịp.NhàHánthấybàTrưngcônghãmđượcthànhấp,bènsaiquậnTràngSa,HợpPhốsắpđủxethuyền,sửachữacầu,đường,khơiđầmkhe,chứasẵn lương thực,choMãViện làmPhụcBaTướngquân,LưuLong làmPhó tướng,đưaquân sangđánh.MãViệntheobờbiểnmàtiếnquân, trèonúi,chặtcây,đihơnnghìndặmđếnhồLãngBạc35, đánh nhau vớiTrưngVương.TrưngVương thấyquânnhàHánthếmạnh,tựnghĩquânmìnhôhợpsợkhôngchốngnổibènluivềgiữởCấmKhê36.QuânlínhcũngnghĩVươnglàngườicongái,khôngthểđịchvớitướngHánđược,đềutựvỡchạy.MãViệnđuổitheođếnhuyệnNghinhPhong,quânBàTrưngphải tanrã.ĐấtLĩnhNambìnhđịnhxong,bènlậpcộtđồngởLĩnhNamđểlàmcươnggiớinhàHán.MãViệnđặtlạichếđộcũđểràngbuộcdânchúng.SauđóViệtLạcchỉphụnghànhviệccũcủa Mã Tướng quân, nước Việt ta lại thuộc về nhà Hán. Người đời sauthươngmếnTrưngVươnglậpđềnthờhaiBà,ởbờsôngHátGiang,huyện

PhúcLộc37.

XétquânHaiBàTrưngbịthuachạyđếnnúiHySơn,rồikhôngbiếtđiđâu.TrongđềnthờhaiBàTrưng,phàmnhữngđồthờtựđềusơnđen,tuyệtkhôngcósơnđỏ,dânđịaphươngấykhôngdámmặcáođỏ,nhữngkhiđếnyếtcáo,aicómặcáođỏđềucởibỏđi,khôngaidámxúcphạmđếncấmlệ.Tục truyền rằngTrưngVươngchếtvì việcbinhđao, nênkiêng sắcđỏ,vìgiốngnhưmáu.

Trên đâyTrưngVương khởi tự nămCanhTý năm thứ 16 niên hiệuKiếnVũ,cộngbanăm.


GiaoChỉ,CửuChân,NhậtNamlàđấtnướcThục,khônggiữđượcmàbịmấtvềhọTriệu,NamHải,XươngNgô,UấtLâm,HợpPhốlàđấtcủahọTriệu,khônggiữđượcmàbịnhàHánthôntính.BàTrưnglàmộtngườiđànbàgóaởGiaoChỉ,khôngcómộtthướcđất,mộtngườidân,chỉvìbáothùchồngmàkhởibinhđánhmộttrận,cả6quậnđềutheo,địnhđược56thànhdễnhưlấyđồvậttrongtúi,làmchobọnquanlại,Thú,Úycaitrịtrongthờigian150năm,phảibótaykhôngdámlàmgì.

Thanôi!Cáikhíanhlinhcủatrờiđất,khôngchungđúcvàongườicontrai,màlạichungđúcvàongườicongái,nếucóphảilòngtrờitựaLạcViệt,thìcóthểlấycảđượcKinh,Dương,đâulạichỉcóđấtNgũLinhmàthôi.


TừkhiCùThịgâyratainạn,quânHánkéosang,bảyquậnLĩnhNamđều về tay ngườiHán. Sau đó những người có trách nhiệm chăn dắt dân,ngoàihaiôngNhâmDiên,TíchQuangra,cònlũThạchĐớivàChúcLươngtuyệtkhôngcóchínhsựgì,màcònthamlam,hàkhắc,dânkhôngchịunổi.NhưlũTôĐịnhcóthểnàodungchochúnglàmcànmộtngàynàođượcnữa.BàTrưngVươngnổigiận,khíchlệđồngbào,nghĩabinhđiđếnđâu,gầnxađềuhưởngứng,50thànhNgũLinhđềukhôiphụcđượchết,dânsựđangkhổsởđắngcay,lạiđượctrôngthấymặttrời.Bàquảlàbậcanhhùnghơnngườinhiều lắm, tuy rằngmộtđámquânmới tậphợp,mớinhóm lênđã tanvỡ,nhưngcũnghảđược lòngphẫnuấtcủa thần,nhân.Lạicònđiềuđángcảmđộnglà:cơnghiệpphúcườngcủahọTriệu,bịcướpđoạtvìtaymộtconđàn

bàởHàmĐan,thờiđạiloạncủađấtnướcgầnthuphụcđược,domộtvịnữchúaởMêLinh;màbọntumiđờibấygiờcamchịucúiđầubótaylàmtôitớchongười,chảđánghổthẹnlắmsao?

Sáchthôngluậnbànrằng:

Khônggìkhóthuphụcđượclànhântâm,khônggìkhónắmgiữđượclàquốcthế:lạicàngkhónữalàmộtngườiđànbàmàtậphợpđượccảnhândântraitránglàmđồngchí.Nướctabịngoạithuộcđãlâu,phụctòngphápchếcholàquen,bịbọntướnglạithốngtrịcholàviệcthườngngày,huốngchiđươnglúcnhàHántrunghưng,thuthậpđượcnhiềutaytrídũng,aidámchốngcùngoaihổ.TrưngVươnglàđànbàgóa,búitócđứnglên,nhữngcontraitrongnướcđềucúiđầuchịuBàchỉhuy,cácquantoởnămmươithànhcũngđềunínhơi,khôngdámkhángcự.LưuVănThúclàngườidiệtđượcquầnhùng,chốngnổilạiđịch,màkhitậpbinhkhiểntướng,cònphảiăntrưangủmuộnlonghĩcơmưu.MãPhụcBalàmcỏnướcTiênLinh,phátanđấtThamLang,màkhiđóngquânởLãngBạc, cũngphải loxanghĩkỹ,náuhìnhởbênhồsâu.TiếngtămhùngdũngcủaBàchấnđộngcảTrungHoa,cơnghiệpmởmangcủaBàdọcngangtrongtrờiđất,thậtlàanhhùng.

TrongsáchBắcsửvềđờiHán,Đường,cũngcóvuađànbà,nhưhọLã,họVũ,nhưngđềulànhờthếđãlàmmẫuhậurồi,mànắmlấyquyềnnhânchủ,thìdễdànglunglạcđượctrongnước,múamayvớiđàntrẻ.ĐếnnhưBàTrưnglàmộtđànbàbìnhthườngmàkhởilênđượcthìkhólắm.XemtrongNam sử khi ngoại thuộc Lương và Trần, có ông LýNamĐế, Triệu ViệtVương, sẵn là cườnghào, hay là gia thế, lòngngười đã sẵn qui phục, thếnướcđãcóhơixuhướngmàkhởilêncòncóphầndễ;đếnnhưBàTrưnglàcongáithìlạikhólắm.Tuythếcũngchưalấygìlàmkỳcholắm.Vợtrảthùchochồng,emgiúpviệcchochị,mộtlàtiếtphụ,mộtlànghĩanữ,vàocảmộtnhà,thếmớilàkỳ.Ôngvuabịmấtnước,hoặclàbịbắt,hoặclàđầuhàng;congáiởcảnhnhàtan,hoặcphảibỏđi,hoặcbịtủinhục.Bàchịmấtnước,bàemcũngtuẫntiếttheochị,khôngchịuđầuhàngcũngkhôngchịuđểbắt,ngườichồngởdướiđấtđượcnhắmmắt,kẻgian tà trôngthấy thếphảicúiđầu.VuatôiVănThúc(tướngHán)khônglàmgìnổi.

Chếtrồimàtiếngthơmvẫncòn.Thếmớicàngkỳnữa.Thanôi!Hồngnhantrẻđẹpxưanaychônvùibiếtđãbaongười.NhưngtừNữOacóviệcđộngtrờiđếngiờ,chỉcóhaichịemBàTrưngnữađấythôi.CònBàTriệuthìchưađángkể.

NgoạithuộcĐôngHán

MãViệnđãbìnhđượcGiaoChỉ, lấycớhuyệnTâyBìnhcó3vạn3nghìnhộ,chialàm2huyệnPhongKhê,VọngHải;lạiđắpthànhTỷGiangởPhongKhê,thànhấytrònnhưconsâutỷchonênlấychữTỷmàđặttên.

Dân Mán ở quận Nhật Nam, Tượng Lâm là Khu Liên đánh huyệnthànhgiếttrưởnglại,quanThứsửGiaoChỉlàPhanDiễnđánhkhôngnổi.VuaHántriệucácquancôngkhanhvàohỏiphonglược,cácquanđềuxinđemquânChâuKinh,ChâuDương,ChâuDuyên,ChâuDựbốnvạnngườiđếnnơiđánhgiúp.

Lý Cố can rằng: "Giặc cướp ở Châu Kinh, Châu Dương chưa bìnhxong,nếulạitrưngbinhởđấyđiđánhchỗkhác,tấtlạisinhramốilo.ChâuDuyên,ChâuDưởxađếnmuôndặm,nếucóchiếuthưthúcbách,tấtsinhraphảnbộihaytrốntránh.ĐấtNamnóngnực,ẩmthấp,cóchướngkhí,quânđixaxôimỏimệtđếnnơikhông thểchiếnđấuđượcnữa, làmnhư thế làcắtlòng ruột để vá vào chân tay, không phải là đắc kế. Trước kia trung langtướnglàDoãnTựuđánhquânmọilàmphảnởÍchChâu,ngườiÍchChâucócâucadaorằng:"Giặcđếncònkhá,Doãnđếngiếtta".SauDoãnTựuđượcgọivề,giaoquânchoThứsửlàTrươngKiều.Kiềunhâncósốtướnglạiấy,độtrongmộttuầngiếthếtđượcquângiặc,đólàkinhnghiệmsaitướngđithìkhôngđượcviệc,giaochochâuhuyệnthìviệclàmnên.ChúcLươngtrướcđãởChâuTinh,cóchínhsự,nhânhuệ.TrươngKiềutrướcđãởChâuÍchcócôngđánhpháđượcgiặc,đềulànhữngngườidùngđược".TứPhủtheođềnghịcủaLýCố,tứcthờichoChúcLươnglàmTháithúCửuChân.TrươngKiềuthậtlòngyênủivỗvềdân.LĩnhNamlạiđượcbìnhyên.

SauChúcLươngmất,CửuChân lại nổi loạn, đánh đốt quận ấp, thếgiặcquámạnh,HạPhươngchiêudụdânvềhàng,dânlạiyênphậnlàmăn,đếnkhiHạPhươngđổiđiQuếDương,ngườiquậnCửuChânlạichiếmcứNhậtNam, nhàHán lại phải triệuHạPhương làmThứ sửNhậtNam,HạPhươngđốivớidânvẫncóoaiquyềnânhuệ,quângiặcđược tinôngđếnquận,kéonhaulạiđầuhàng.

Quân Mán Ô Hử thuộc phận Giao Chỉ làm phản, Thái thú là ChuNgungkhôngcấmnổi;ngườitrongchâulàLươngLongnhânthếmàtụtập

đếnvàivạnngườicướpbócquậnhuyện.

Vua Hán cho Chu Tuấn làm Thứ sử Giao Chỉ. Tuấn là người làngThượngPhương,quậnCốiKê.

Khi đi qua làngmình, ôngmộ được 5.000 người ở quê nhà do haiđường tiến vào Giao Chỉ, trước hết sai người đi dò xem hư thực, tuyêndươngoaiđứcnhàvuađểđộnglòngbênđịch,rồilạichohaiđạoquântiếnsátđếnnơiđánhgiết,bọnMánLươngLongcũngphảiluivềtrongsơnđộng,đếnkhiChuTuấnkéoquânvề,dânlạibắtgiếtThứsửlàChuNgungrồisaingườiđếncửakhuyếtnhàvuakểtộiChuNgung.

VuaHánxuốngchiếukénchọnquangiỏi.TamphủtiếncửngườiLiêuThànhlàGiảTônglàmThứsử.

Châuấycónhiềuchâubáu,cácThứsửtrướcđềukhôngcóđứchạnhthanhliêm,chỉvơvétđầytúi,rồixinđổiđinơikhác,nêndânlạilàmphản;GiảTôngđếnnơichohỏitìnhtrạngphảnbộithếnào,aiaiđềunói:"Vìdânkhổvềchínhsựhàkhắc,màkinhđôthìởxa,khôngkêuthấuđược,nêntụhọpbỏtrốntránh,cầuđượcsống,chứkhôngphảichântâmlàmphảnđâu".GiảTôngbènviếtranhiềubảncáothị,bảochodânyênnghiệp,chiêutậpnhữngngườilưután, thakhôngbắt làmtạpdịch,chỉgiếtnhữngkẻđầusỏbọnhàngượcmàthôi;kénchọnquanlạitốtpháiđicácquậnhuyện,trongdângianđượcyên;đườngquê,ngõhẻmcócâucarằng:"Giảphụlaivãn,sửngãtiênphản,kimkiếnthanhbình,bấtcảmphụcbạn"(nghĩalà:vìchatalàhọGiảđếnmuộn,khiếnchotaphảilàmphản,naythấychínhsựthanhbình,takhôngdámlạitrởgiáonữa).

XéttrongHánthư:

Mạnh Thường là người làng Thượng Ngu, quận Cối Kê, làm quanTháithúquậnHợpPhố,trongquậnkhôngcấyđượcthóclúa,duycóbiểnthìnhiềuchâubáu,ởliềnvớiquậnGiaoChỉ,thườngthôngthươngbuônbánvớinhau,rồiđongthócgạolàmlươngthực.TrướckianhiềuTháithúthamtàn,cưỡngbáchngười tađi tìmhạtchâu,khôngchừngmựcnào,hạtchâudầndần rời sang cõi Giao Chỉ. Đến khiMạnh Thường đến Hợp Phố, bỏ hếtnhững tệcủacácngười trước, chưaquámộtnăm,hạt châu lại trởvề,dângianđềutrởlạinghềcũ,aicũngkhenMạnhThườnglàthầnminh.NếuquảcácquanThú,MụcaicũngđềuđượcnhưMạnhThường,thìdânlàmgìđến

nỗikhổmàphảilàmphản.

VuaHánchoSĩNhiếp làmThái thúGiaoChỉ.Nhiếp tên tự làNgạnOai,tiêntổngườinướcLỗ,chạyloạnVươngMãng,dicưsangơnướcViệt,6đờiđếnSĩNhiếp.SĩNhiếptheoLưuTửKỳchuyênhọckinhXuânThu,đỗMậu Tài, được bổ làm chức Thái thú, thời kỳ Giao Châu nhiễu loạn, SĩNhiếpxincửemlàNhấtlĩnhchứcquậnHợpPhố,emthứlàHựulĩnhchứcquậnCửuChân,emthứnữalàVũlĩnhchứcquậnNamHải.SĩNhiếpkhiêmtốn,kínhcácvănsĩ,ngườiTrungQuốclánhnạnsangnươngtựavàoôngđếnvàitrămngười.ViênHuyđưathưchoTuânQuắcnóirằng:"PhủQuânhọSĩđãhọcrộng lại thônghiểuchính trị,ở trong lúc loạn tomàbảo toànđượcmộtquận,nhữngkháchngụcưcũngđượcnhờơntuycóĐậuDonggiữtoànđượcHàTây,cũngkhônghơnđược,anhemđềulàmquậnthú,hùngtrưởngnhấtchâu,khiđiravàocóchuôngđánhgõkhánh,xengựađầyđường,dânkinhđôđốthươngđónrướchaibênđường,chođếnTriệuĐàcũngkhônghơnđược".VuaHánbanchoSĩNhiếpbứcthưđóngdấuvua,chotổngđốcbảyquận,thờibấygiờđườngsácáchtrở,màSĩNhiếpkhôngbỏviệccốnghiến.VuaHánlạixuốngchiếuchoSĩNhiếplàmAnViễntướngquân,phongtướcLongđộĐìnhhầu.

NhàHánbắtđầukénchọnnhữngngườiđỗMậuTài,HiếuLiêmnướctalàmchứcHuyệnlệnh.

TrướckiaThứsửlàLýTiếndângthưnói:"Nhữngngườiởtrêndảiđấtnàocũnglàbầytôinhàvua,naynhữngngườilàmquanởtriềuđìnhlàngườiTrungQuốc,chưatừngthấykhuyếnkhíchngườiởxaxôi".

Trongthưnóirấtcảmđộng,thiếttha,vuaHánxuốngchiếu,chorằngbổ dụng những người trưởng lại thuộc châu, không được chỉ dùng ngườiTrungQuốc.LýTiếnlạidângsớxinchonhữngngườiHiếuLiêmđãtiếncửcũngđượcdùnglàmBácsĩ12châu,đểlấynhântài,cácquanlạisợngườixacóđiềudốitrá,chêbaingườiTrungTriều,khôngycho.ThờibấygiờngườinướctalàLýCầmlàmtúcvệởtrongđiệnđàinhàvua,cùngvớingườilànglàBốcLong,đươngngàytriềuhộitếtchínhnguyên,phụcxuốngsânmàtâurằng:Ơnvuakhôngđượcđều".Cácquanhỏicớ sao,LýCầmnói: "NướcNamViệtxavắng,khôngđượcơnchechởcủatrời,nênkhôngđượcthấmnhuầnmưahòagióthuận".Lờilẽrấtkhẩnkhiết.

VuaHánxuốngchiếuúy lạo.BèndùngmộtngườiMậuTàinước ta

làmquan lệnhhuyệnLụcHợp.SauLýCầmlàmđếnchứcTư lệHiệuúy.NhântàinướcViệttađượcđượctuyểndụngnhưngườiHánlàtựLýTiến,LýCầmmởđầu.

TrênđâynộithuộcĐôngHántựnămQuýMãothứ19niênhiệuKiếnVũ,đếnnămKỷSửthứ14,niênhiệuKiếnAn,cộng167năm.

Thôngluậnbànrằng:

TừkhiKiêmKhêthấthiểm,cộtđồngchiacươnggiới,ngườiHánchỉcơmilấylòngdângthôi,MánMọilợidụngđểcướpbócquậnCửuChân,NhậtNam,đánhcướplẫnnhau,bọnmánÔHửthuộcTượngLâmdòmngóGiaoChỉluônluôn,ítcóquanlạitốt,dânkhôngbiếtkêuaiđược;hãyxemdân coiGiảTông là cha, gọi SĩNhiếp làVương, thời gian 160 năm, dânngongngóngmongcóđượcquantốtmànươngnhờ.NếukhôngcóTrươngKiều,ChúcLươngkhéochiêudụvàthunạpdân,thìsựxâmlượcnhưviệcKhuLiênkhôngthờinàothôiđược;khôngcóhạPhươngChuTuânbiếttuầntiễuvàvỗvềdân,thìgiặccướpnhưởđấtHoan,Huỳnhquấynhiễukhôngnămnàođượcyên,nếubấygiờcósựtrừngtrịkẻthamnhũng,mọtdân,đểvỗvềanủidânta,thìdântấtphảivuimừngmúahátkhắpnơi,màđốthươngđểđónrước.ĐếnviệcngườinướctalàmquanởTrungQuốcđểđượctỏtàivớithượngquốc,trướccònlàmHuyệnlệnh,dầnlênchâuMục,rồiđếnchứcTểtướng,đếnnayngườitaphảisợ,khôngdámđộngđến,vínhưcóhùmbeokhôngaidámđộngđếnlárauởtrongnúi,thếthìLýTiếncóđiềuđángkhen.

NgoạithuộcNgô,Tấn,Tống,Tề,Lương

NgôTônQuyềnchoBộChấtlàmThứsửgiaoChâu,BộChấttừđấtPhiênNgungtiệnđườngđiđếnthẳngchỗlàmquan.ThờibấygiờTháithúquận Xương Ngô là Ngô Cự âmmưu sinh nhị tâm. Bộ Chất dụ đến bắtchém,bởithếanhemSĩNhiếpcùngkéonhauđếnxinvânglệnh,TônQuyềngiachoSĩNhiếpchứcTảtướngquân.SĩNhiếpdụhàotrưởngởÍchChâulàỨngKhảiquyphục,NgôTônQuyềncàngkhenSĩNhiếp,phongchotướcLongBiênhầu.KhôngđượcbaolâuSĩNhiếpchết.TrướckiaNhiếpđãbịbệnh,chếtđimộtngày,rồicóngườitiênlàĐổngphụngchomộtviênthuốc,lấynướcngậmuống,ôm lấyđầumà lay, chốc látmắtmở ra taycửđộngđược.Độnửangàythìngồidậynhưthường,đếntậnnămấymớichết,đã90tuổi,làmquanởchâu40năm.

NgôTônQuyềncho làGiaoChâuxaxôi, saiLãĐại,ĐớiLươngđiđếntrước.ĐớiLươngđiđếnHợpPhố,conSĩNhiếplàSĩHuyđãtựlênlàmTháithú,choquântachốngcự,ngườilạicũcủaNhiếpSĩlàHoàngLâncanSĩHuy, bảo nên ra đónĐớiLương,Huy giận, dùng roi đánh chếtHoàngLân.LãĐạiphụngchiếucủaNgôTônQuyềnđigiếtSĩHuy,từQuảngChâuđemquâncùngvớiquânĐớiLươngđitrước,trướchếtđưathưdụbảonghĩahoạphúc,anhemChỉHuy6ngườibỏtayáohởthịt,đinghênhtiếpLãĐại.LãĐạikểtộicủaanhemSĩHuy,rồisaichémhết.VuaNgôcholàđấtnamđãthanhđịnhrồi,triệuLãĐạivề.

Tiết Tổng sợ rằng người thay LãĐại không được giỏi, dâng sớ nóirằng:"GiaoChâuđấtrộngdânnhiều,nonsônghiểmtrởdândễkhởiloạn,việckén chọn trưởng lại, khôngxét kỹ càng, đểđếnnỗi xâmngượcnhândân,cưỡngápthuthuế,mộtconcávàng,đánhthuếmộtđấuthóc,ChuPhùkếtoánvớidân,nênsinhratrộmcướp,châuquậnbịphá.LãĐạibìnhđượcloạnSĩHuy,oairamuôndặm,lớnnhỏđềuvângtheo.Cứxemthế,sựlàmcho nước yên, dânmến, cốt tại dùng được người giỏi, ở ngoài đất hoangvắng,việchoạhayphúccóảnhhưởngnhiềulắm,vậythìkénchọnquancaitrịkhôngthểkhôngxétkỹcàngđược".VuaNgôbènchoLãĐạilàmTrấnNamtướngquân,phongtướcPhiênNgungHầu.

SáchGiaoChỉchíchép:

TrongnúiquậnCửuChâncóngườicongáilàTriệuẤu,cao1trượng2,vúdàibathước,khônglấychồng,kếtđảngcướpbócquậnhuyện,thườngmặcáolụavàngmỏng,đidépsừng,cưỡivoiratrậnchiếnđấu,bịThứsửlàLụcDẫnđánhthua,sauchếtlàmthần,việcnàyxuấtxứởsáchThiênTrungKý.


TừkhinướctangoạithuộccácquanThú,Mụcthayđổiluôn,chưacóaiởchâuđượclâunhưSĩPhủQuân.Theosửchép,thìôngởvớiHánkhôngbỏchứccống,ởvớiNgôcũngcốnghiếnnhưthường,tuycótiếnglàđổngđốccảbảyquận,nhưngthựcrathuthuếmá,chidùngănmặctrôngvàocóGiaochâu thôi.Trong thờigian40nămcungứngcũngnhiều, tài lựcmộtchâulấygìchịunổi,sởdĩquốcdânkhôngchánông,làvìôngtựxửkhiêmtốn,khéovỗvềdân,ngườichâulậungàycàngthêmtínnhiệm,đãkhôngcólòngphảnbội,lạikhôngaikêucavềnỗithamkhắc.NhânsĩHánđếnnươngnhờ, thì vui được chỗởyên, sứ thầnnướcNgômỗi lầnđến, thì khéo thùphụng,chonênbêntrongthìđượclòngngườiViệt,bênngoàithìđượcvuaNgôtinyêu,cóthểgọilàngườikhônđấy.ĐếnconlàHuy,khôngbiếtlượngsứcmình,đểđếnnỗichóngmấtnước,đángthươnglắm.Nướctathônghiểusáchvở,họctậplễnghĩa,thànhranướcvănhiếnbắtđầutừSĩVương.Côngđứcấytruyềnmãiđếnđờisau,háchảthịnhlắmru?Saukhiđãmaitángôngrồi,đếnđờiTấnlà160nămsaungườiLâmẤpvàocướp,đàomảônglên,hìnhthểvàdungnhanvẫnnhưngườicònsống,chúngsợlắm,lạiphảiđắpmả lạinhưcũ.Người tacho là thần, lậpmiếu thờphụng,gọi làSĩVươngTiên,làvìkhílinhthiênkhôngtiêutánđó.

TưMãViêmnhàTấnmớinhânvuaNgụytruyềnngôicho,cửDươngTắclàmTháithúGiaoChỉ.

Thái thú của nước Ngô là Đào Hoàng chống với Dương Tắc, đánhnhauởPhầnThủy,chếtmấthaitướng,GiámquânlàTiếtHủgiậnlắm,bảoHoàngrằng:"Tựdângbiểuxinđánhgiặcmàđểmất2tướng,thìtráchnhiệmởai?".

ĐàoHoàngtrả lời:"Hạquankhôngđượclàmtheoýmình,chưquânlạikhônghòathuận,nênđếnnỗithuatrận".Đếnđêmđemvàitrămquântậpkích, lấy được các bảo vật,Hủ bèn tạ lỗi vớiHoàng.ĐàoHoàng lại theođường biển đi tắt đến Giao Châu, các tướng đều muốn đánh ngay. Đào

Hoàngnghirằngtrongthànhcóphụcbinh,bènđểtoánquâncầmgiáodàiởđằngsau,haibênvừatiếpchiếnthìquảnhiênphụcbinhkéora,dùngquâncầmgiáodàiđónđánh,bắtđượcDươngTắcđưavềnộpnướcNgô.

HoắcGiặcnhàTấnsaiDươngTắcđiđónggiữGiaoChâu,cólờithềrằng:"Nếugiặcvâythànhchưađượcmộttrămngàymàthànhmất,thìThứsử phải chịu tội". Đến khiHoàng vây thành chưa đầymột trăm ngàymàlươngđãhết,Tắcxinđầuhàng,Hoàngkhôngcho,cấplươngchomàbắtcứphảigiữthành,ngườiNgôđềucan,Hoàngnóirằng:"HoắcGiặcđãchết,cònailạicứu,đợiđủnhậtkỳsẽcho,đểchonóđếnđâymàkhôngbịtội,talấythànhcũngcónghĩa,chảhayhơnư?".VềphầnTắcthìlươngthựchết,quâncứuviệnkhôngđến,bènnhậnchohàng.Tắcđãhàngrồi,quanCôngTàolàLýTộcòngiữquânkhôngchịuhàng,cậuLýTộlàTêNhiếpđầuhàng,đitheokhuyênTộnênhàng,LýTộtrảlờirằng:"CậulàtướngnướcNgô,tôilàtướngnhàTấn,chỉtrôngvàolựclượngđóthôi"vàvẫngiữthànhkhôngchịuhàng,quamộtthờikỳthànhmớibịhạ.

Hoànglàngườicómưulược,aicũngvuilòngđểchoHoàngsaikhiến,nênđiđếnđâulàthànhcông.

VũBình,CửuĐức,TânXươnglànơihiểmtrở,quânMánMọihungtợn,đãmấyđờikhôngchịuthầnphục,Hoàngđánhbìnhđượchết.Gặplúcấy vua Ngô là Tôn Hạo đầu hàng nhà Tấn, xuống chiếu bảo Hoàng quythuận,Hoàngnhỏnướcmắtmàsai sứgiảđưaấn tínđếnLạcDương,vuaTấn xuống chiếu phục chức choHoàng. Thời bấy giờ nướcNgô đã bìnhđượcrồi,nhàTấnxuốngchiếugiảmbớtquâncácchâuquận,Hoàngdângsớnóirằng:"GiaoChâulànơihoangvắngởcáchxahẳnmộtkhu,phíangoàiphảichốngvớiLâmẤpvàliềnvớiPhùNam,nướcnàycậynướchiểmtrởkhôngchịu thầnphục,đờiđời làmmối lochobiêncươngThần trước làmngườicủanướcNgô,đónggiữngoàibiêngiớiđến10năm,tuyđãgiếtđượckẻcừkhôicủachúng,nhưngmàđấtấycónúihangsâuxahẻolánh,vẫncònnhữngkẻẩnnúptrốntránhởđó,vậychưarútbớtsốquân,tỏramìnhlẻloitrốngrỗng.Sựbiếncốxảyrabấtthường,thầnlàngườicủanướcđãmất,lờinóichảđángnghe,nhưngđãởchỗđó,sởkiếnthếnàodámxinmạomuộibàytỏ".VuaTấnnghetheo.Hoàngởchâu30năm,cóoaivàânhuệvớidân,khimấtcảchâukêukhócnhưmấtngườimẹhiềnvậy.

Hoàngđãchếtrồi,quânđồnthúquậnCửuChâukhởiloạn,ThứsửlàNgôNgạnđánhbìnhđược,ở lại 25năm,dân trong châuyênổn, tự dâng

biểuxinngườikhácthay,vuaTấnchoCốBíđếnthay,chưađượcbaolâuthìchết.Dân châu ấy bức ép conCốBí làThamnhận lĩnh việc châu. Thamchết, em là Thọ cố xin thay chân Tham, nhưng người trong châu khôngnghe.ĐốcQuânởbộhạ làLươngThạcđánhgiếtThọ.Thọbèngiữchâu,chuyênchếcôngviệc,sợdântìnhkhôngthuận,bènrướcconHoànglàUyđến lĩnhchứcThứsử,khi tại chức rấtđược lòngdân,đếnkhi chết, em làThục,con làTuynốinhau làmThứsử. (HọĐào từĐàoCơđếnĐàoTuyđược4đời,đềulàmThứsửGiaoChâu).


GiaoChâutatừkhingoạithuộcTâyHántriềuđìnhchútrọngviệckénchọnThứsử,chưabịphảingườixấulạmchức,cũngchưatừngchoThứsửđược chuyên quyền. Từ anh em Cố Tham, Lương Thạc, Đào Huy đều ởngoàitựnhậnlàmThứsử,cólẽvìnhàTấnđươnglúcnhiềuviệc,chonênchưakịphỏiđếnviệcấychăng?

LươngThạcgiữGiaoChâu,hungbạo làmmất lòngdânchúng.NhàTấnchoVươngLượnglàmThứsử,saiđánhThạc.ThạcvâyLượngởtrongthànhLongBiên,cướpcờtiếtvàấncủaLượng.NhàTấnchoĐàoKhảnlàmđôđốcmọiviệcquânởGiaoChâu,KhảnsaiThamquânlàCaoBảođánhchémđượcThạc,GiaoChâumớibìnhđịnhđược.

NgườinướcLâmẤp,PhạmHồvàocướpquậnCửuChân,Thứsử làĐỗTuệĐộđánhbạiquânLâmẤp.NướcLâmẤpxinhàng.TuệĐộ làmquanchâuấy,cấmviệccúngbáinhảm,sửasangnhàhọc,nămđóithìchẩncấpchodân,làmviệccôngkỹlưỡngcũngnhưviệcnhà,nêndânyêumếnlắm.Cửathànhbỏngỏcảđêm,ngoàiđườngkhôngaithèmnhặtcủarơi.Đếnkhi ông chết, con làHoằngVăn nối chức, được tập tước LongBiên hầu.HoằngVănbađờilàmThứsửởquận(TổlàĐỗViện,chalàTuệĐộ)đếnnămấybịtriệuvềnước,điđếnQuảngChâuthìmất.

VuanướcLâmẤplàPhạmDươngMạilạiquấynhiễubiênthùy,mangquâncảnướcvàocướp.Tựđấyhaibênbiêngiớimớinhiềuviệc.

NướcLâmẤpvốnlàđấtTượngQuậncủaTần,phíađônglàbiển,phíatâygiápnướcQuaOa,phíanam thôngvớinướcChânLạp,phíaBắc tiếpgiápHoàngChâunướcta.KhixưaDươngMạimớiđẻra,mẹynằmmộngthấyngườimangchovàng,ngườimandigọivàng làdươngmại.Nămấy

đưaquânvàocướplàDươngMạicon,chứkhôngphảiDươngMạichavậy.

LêVănHưubànrằng:

KhỏenhưBônvàDụcmà cònbé, cũngkhông thể chốngnổi ngườinhớntuổiđikhậpkhễnhvàyếuđuối.NướcLâmẤpquấynhiễuCửuChân,lạisaisứcốngnhàTống,xinlĩnhcảđấtGiaoChâu,khôngbiếttựlượnglàmìnhkhậpkhễnhvàgàycòmđó.RồisauvuaLýTháiTônchémvuaLâmẤplàChếCủmớibiếtrằngkhôngcóthờivậnnàobĩmãi,khikhuấttấtcókhithân.

ThờibấygiờnướcLâmẤptuytiếncốngnhàTống,màvẫncướpbiêngiới,vuaTốnggiậnLâmẤplàtráiphépvàngạomạn,saiĐànHòaChiđiđánh.NgườiNamDương làTônXácđờiđờigiữnghiệpnho,duycóXácthíchnghềvõ, thườngnói: "Chímuốn cưỡi giógiời, phá sóngbiển".Đếnbấygiờđitòngquan,làmtiềnphươngmangquânẩnnấpđónđánh.Hạđượcthành Đạt Khu Lật, thừa thắng thế đi vào Tượng Phố, DươngMại mangquâncảđếnđánh,trangbịbằngvoi,trướcsaunhiềuvôkể,TônXácnói:

"Tanghebiếtloàisưtửoaiphụcđượccácloàithú".Bènchếrahìnhsưtửđểchốngvớivoi,quảnhiênvoisợchạy.DươngMạichỉchạythoátđượcthân,bắtđượccácvậtquílạ,đềulàvậtkhôngbiếtgọilàgì.Xáckhônghềlấymộttýgì,chỉcóđồdùngsơsàinhưquầnáo,khănlược,vìcócôngấyđượcphonglàVânXãHầu.

NướcTềdùngPhòngPhápThừa làmThứsửGiaoChâu.PhápThừachỉ thíchđọcsách,khônglàmviệc.Trưởnglại làPhụcĐăngChinhânthếmớiđượcchuyênquyền,thayđổitướnglại,PhápThừagiậngiamĐăngChivàongục.ĐăngChiđútlótchoThôiCảnhThụclàchồngcủaemgáiPhápThừa,đượcthara.Bènmangquânbộhạcủamìnhđánhúpchâuthành,bắtPháp thừa giam ở nhà riêng, Pháp Thừa lại xin chỉ đọc sách. Đăng Chikhôngcho,bảorằng:"Sứquântĩnhdưỡngcònsợnổibệnh,khôngnênđọcsách".ĐăngChi tâuvề triềuđìnhrằng:"PhápThừacóbệnhở tâm,khônglàmviệcđược".VuaTềchoĐăngChilàmThứsử(đọcsáchlàviệchay,duyđọc sáchmà bỏ việc, đến nỗi để người khác chuyên quyền, cho đếnmấtquan, là cái lỗinghiện sáchđó,phàmviệcgì làmquámức trungbình, thìcũnglàkhônghay).

Chưađượcmấylâu,nướcTềchoLýKhảilàmThứsử;gặplúcnước

LươngnhậnsựnhườngngôicủaTề,LýKhảinhânthếgiữGiaoChâulàmphản;TrưởngsửlàLýTắcđánhbìnhđược.

VuaLươngchoLýTắclàmThứsử.

NướcLươngchiaGiaoChâu,đặtraÁiChâu.


ĐờiNhịđế,tamvươngđạođức,giáohóalankhắpmọinơi,nướcnàomuốnđượcdự, thì thanhgiáođếnnơi,nướcnàokhôngmuốndự, thìcũngkhôngcưỡngbách.Xuốngđếnmạtthế,ởtrongnướcthìtrốngrỗng,đốivớinướcngoàithìthamlam,mìnhđãkhôngragìmàmưutoanthôntínhngườikhác,chiaraquậnhuyện,đặtrathúmục,kểnhữngđồlấyđượcnhưlàminhchâu,têgiác,ngàvoiđềulàvậtvôích,chỉđầytúichobọnhoạtlạiđấythôi,nhấtđáncóviệcgìkhẩncấp,vẫnphảisaiđếntướngsĩ,dấnthânchạyhàngmuôndặmđểcứuđỡ,quânsĩmỏimệt,vậnlươnghaotổnNgạnngữcócâurằng:muốnđượcrộngđất,thìđấttấtphảibỏhoang.

Vậyngườilàmviệcnướcchớnênthíchlàmviệctolớnmàlầm.

TrênđâynóivềnướctangoạithuộcnướcNgô,nướcTấn,nướcTống,nướcTề,nướcLương,khởi từnămCanhDần,nămthứ15niênhiệuKiếnAnnhàHán,cuốilànămCanhThân,nămthứ6niênhiệuĐạiĐồngnướcLươngcộng323năm.

SáchThôngsửbànrằng:

GiaoChâu ta đất rộng, ruộng tốt, tục dân nhu thuận và chậm chạp,ngườiBắclợikỳnướctagiàu,màmayđượcdântayếu,chonêntựđờiTriệuVũthôntínhnướcta,cácđờisaunhânđóchiaralàmquậnhuyện.NếugầynghèonhưNgụy,cứngrắnnhưTầnhọcũngchẳngdòmngólàmgì.LạixemsauSĩNhiếpthìMục,Thúthayđổiluônluôn,thahồvơvét,bêntrongnướcthìNgô,Ngụytranhnhau,bênngoàithìĐạtvàMạiquenthóibóclột,giặccướpcủaThục,TùtrưởngđấtQuảngkhôngngàynàokhôngdòmngó.QuậnNhậtNam,quậnCửuĐứckhôngnămnàokhôngbịbinhđao.Dântakhổvìthamtàn,sợviệcđánhnhau,khônglúcnàoquálắmhơnlúcnày.TrongkinhDịchcócáilýthuyếtbĩvàithátấtnhiên.ĐấtnướcNamtavuanướcNamtaở,câuthầnngữkhôngdốimàđạogiờikhôngsai.NgườiMinhcócâu:Trong

dảiđấtnonxanhnướcbiếc, tấtcóngườimặcáovàngxưng làTrẫm.Trờisinhramuônnước,cáigìkhôngphải là trờiđặt ra,sao lạigiậnviệc trướclàmgìmàkhôngcốgắngđểtựcường?

TiềnLýLýNamĐế

Tiền NamĐế, họ Lý, tên là Bí, người làng Thái Bình huyện LongHưng38.TiêntổÔnglàngườiTàu,dicưsangnướcNamvàocuốiđờiHán,vàbảyđờisauthànhngườinướcNam,đuổiTháithúnướcTàu,bìnhnướcLâmẤp, tựxưng làNamĐế,ởngôivua8năm,mấtởĐộngKhuấtLiêu.VuaNamĐếcháncảnhnộithuộc,khởinghĩabinhđuổiTiêuTư,dựngthànhmộtnước,đổiniênhiệu,cũnglàvịhàokiệtthờibấygiờ,bịTrầnBáTiênđènén,ômchíkhíđưaxuốngthuyềnđài,thậtđángthương.

NamĐếlàconnhàhàohữuthếgiacótàivănvõ,làmquanvớiLương,bấtđắcchíbỏvềTháiBình;bấygiờThứsửlàTiêuTư,hàkhắctànbạo,làmmấtlòngdânchúng.VuakhởibinhđánhđuổiTiêuTư.LúcbấygiờcóTinhThiều là người giầu, giỏi văn chương, đến chỗ tuyển người cầu xin làmquan.LạibộlàTháiTốnchoThiềukhôngphảilàhọcódanhtiếng,chỉcholàmquanLangởQuảngDươngmôn.

Thiều lấy làm xấu hổ bỏ về làng, theo vuaNamĐế khởi nghĩa. Tùtrưởng quậnChâuDiên làTriệuTúc, là người đầu tiên đemquân đi theoVua,bởithếcáchàokiệtđềuhưởngứng.Tưbiếttin,chạyvềQuảngChâu,vuaNamĐếbènragiữchâuthành.GặplúcvuanướcLâmẤpđánhcướpquậnNhậtNam,vuaNamĐếsaitướnglàPhạmTuđánhpháquânLâmẤp;oai thế lừng lẫy,nhân thế tựxưng làNamViệtĐế,đổiniênhiệu làThiênĐức,quốchiệulàVạnXuân,làýmongxãtắclâudàiđếnmuônđờivậy.

VuaxâydựngđiệnVạnXuân, làmnơi triềuhội, choTriệuTúc làmTháiphó,TinhThiềuvàPhạmTuđềulàmtướngvõvàtướngvăn.

NướcLươngdoThươngPhiếulàmThứsửGiaoChâuvàTrầnBáTiênlàmTưmãmangquânxâmlăngGiaoChâu.BáTiênbiếtquâncủamìnhsợđiđánhxa,mớibảoDươngPhiếurằng:"Chúngtaphụngmệnhvuađiđánhkẻcótộidùsốngdùchếtcũngkhôngquản,khôngnênlầnchầnkhôngtiếnquân, làmcho thếgiặc thêmto,nảnchíquânmình", tức thờigiụcquânđitrước làmtiênphong.Trận thứnhấtđánhởChuDiên, trận thứhaiđánhởGiaNinh,hailầnđềuthắngtrận.VuaNamĐếluivềtrongchỗdânLèoTânXương,đóngnhiềuchiếnthuyền,vàrađóngđồnởĐiểnTriệt.QuânLương

sợlắm,đóngởcửahồkhôngdámtiến.BáTiênnói:"Quântagiàyếukhôngcóviệnbinh,vàochỗđất tâmphúcngười ta,nếumột trậnđánhmàkhôngthắng, toàn tínhmệnh sao được.Naynhờ lúc bên địch bị chạy luôn, lòngngườichưavữngchắc,chính là lúc tanênquyếtđánhchokỳđược".Đêmhômấynướcsông lênmạnhcaođến7 thước,chảyvào tronghồ,BáTiênmangquânbảnbộ theodòngnước tiến lên trước.QuânLươngđánh trốngreohòtiếntheo,vuaNamĐếphảiluigiữtrongđộngKhuấtLiêu,saiTriệuQuangPhụcđiềukhiểnquânđánhBáTiên.QuânBáTiênrấtmạnh,QuangPhụctựliệuthếkhôngchốngnổi,luivềgiữDạTrạch.DạTrạchởquậnChuDiên,quanhcokhôngbiếtbaonhiêudặm,cỏcâyrậmrạp,ởgiữacóđấtbãinổilêncóthểởđược,bốnmặtbùnlầy,ngườivàngựakhóđếnđược,chỉcóthuyềnđộcmộcđẩybằng sàođi trênnước, cỏmới có thểđếnđược.Nếukhôngphảingườithuộcđườngthìhoangmangkhôngbiếtđườngnào,lỡsaxuốngnước,chỉlàmmồichorắnrết.QuangPhụcđem2vạnquânđóngởtrongDạTrạch39,banngàythìtắthếtkhóilửavàdấuvếtchânngườiđi,banđêmthìđemquânrađánhúptrạiquânLương,lấynhữnglươngthựccướpđượccủađịch,làmlươngănđểchốnggiữlâudài.BáTiênchoquântheogótmà tiếnđánh,không thểđánhđược.Người tronggọiTriệuQuangPhục làDạ Trạch Vương đốt hương khấn cầu trời, được cái giáo dài bằngmóngrồng,cùngđểđánhgiặc;tựđóthếquânlừnglẫy,điđếnđâucũngkhôngaiđịchnổi.

Tụctruyền:

ĐờiHùngVương,congáivua làTiênDungMỵNươngrachơicửabể,khi thuyền trởvề,đếnbãi langChửGia,đibộgặpChửĐồngTử trầntruồng nấp trong bụi cỏ rậm.NàngTiênDung cho là có duyên trước vớinhau,bèncùngnhaukếtlàmvợchồng.Vuanghebiếtchuyệnấy,nàngTiênDungsợ,trốnởtrênbờsông,ởđâuthìchỗđóthànhđôhội.

Vuagiậnchoquânđiđánh,ĐồngTửvàTiênDungchờchịutội,bỗngnhiênnửađêmcómưatogiólớn,tấtcảnhàcửangườivàgà,chóđềucùngbay lên trênkhông chỉ còn lại nềnnhà trơ trọi, nhân thếgọi bãi ấy làTựNhiênChâu,cáiđầmấygọilàNhấtDạTrạch,ĐồngTửcưỡirồngvàngtrêntrờibayxuống,trútcáimóngrồngtraochovua,bảovuađểtrêncáiđâumâumàđánhgiặc.TruyệnxuấtxứởsáchLĩnhNamTríchQuái.


NamĐếtuygọilàkiếnquốcnhưngLươngvẫncònsaiThứsửcaitrịchâuấy;ViênĐàmHoãnmậtgửivềnướcgiảnợvàchocongái4,5trămlạng vàng.ÂuDươngThịnhmang về nhiều trống bằng đồng và nhiều đồchâubáu,nhữngquanlạithamtànđilạiliềnliền,dânthìhoặcphụcdịchchoLương,hoặclàmtôinhàLý,khổsởnhiềubề,khôngbiếtkêuaiđược,saomànướctakhôngmayđếnthế?

VuaNamĐếmấtởđộngKhuấtLiêu.AnhvualàLýThiênBảocùngtướngngườitronghọlàLýPhậtTửthuhọpnhữngquânlinhtinhđược3vạnngười vào quậnCửuChân vâyÁiChâu, bịBáTiên đánh pháThiênBảochạysangnướcAiLao,thấychỗđầunguồnsôngĐàoGiangcócáiđộngDãNăng, đất rộngmàu tốt, bèn xây thành ở đó, dựng quốc hiệu là nướcDãNăng,dânchúngsuytônlênlàmvua.

Xéttrongbinhpháp:

"Cóbavạnquânđều sứcnhau, thiênhạkhóai địchđược".NayLýBảo,LýBícóquânđếnnămvạnngườimàkhônggiữđượcnước,cóphảikémtướngtàiđâu,khôngmaygặpphảiBáTiênlàngườikhéodụngbinh.Tómlạigiờikhôngcólònggiúp,cơbiếnxẩyrabấtthường,xemlúctrướccócâusấm"nhậtphụmộclai"nếu5vạnngườiấyđềucósứcmạnhnhưhổ,beo,khôngcónướcdângmạnh,sâuđếnnămthước,cũngđếnbạivongmàthôi.

Dãsửchép:

Thờibấygiờcócontrâuđenđẻratrâucontrắng,cóchữrằng:"Nhậtphụcmộclai",làchữTrần,sauTrầnBáTiênxâmlăngnướcNamquảnhiênđúngcâusấmấy.

ĐàoLangVương

(Tên làThiênBảo, làanhvuaNamĐế,dựngnướcở trongđộngDãNăng,chúngsuytônlàĐàoLangVương).

Phụthêm:TRIỆUVIỆTVƯƠNG

(TênlàQuangPhục,làconTriệuTúc,theoNamĐếđánhdẹpcócông,NamĐếmất,bènxưnglàvua,đóngđôởLongBiêngiữnướcđược24năm).

XétcựusửlấyTriệuViệtVươngtiếptheochínhthốngTiềnNamĐế,màphụ thêmĐàoLangVương; nhưngmàQuangPhụcởđấtĐàoGiang,chưathấyđượcLongBiên,nhưngđốivớidanhnghĩathìlàthuận,vìnướccủaanhmìnhnênvẫncứ theocáchchép sửcủaTửDương40 thì thốngkỷmớikhôngrốiloạn,màphéplàmsửcóchuẩnđích.

TrầnBáTiên cho làTriệuViệtVươngở chỗhiểm trở chưa thể phángayđược,gặplúcLươngcóviệcloạnHầuCảnh,BáTiênphảimangquânvề,chỉ lưuTỳ tướng làDươngXànở lại,giữnhauvớiTriệuViệtVương.ViệtVươngtungquânrađánhgiếtđượcXàn,quânLươngtanvỡchạyvềBắc.ViệtVươngtiếnvềởtrongthànhLongBiên.

ĐàoLangVươngmấtởnướcDãNăng,khôngcócon,dânchúngsuytônLýPhậtTửlàmthừatự,thốngtrịdânchúng.

HậuNamĐế

HậuNamĐếtênlàPhậtTử,làtướngcóhọvớiTiềnNamĐế,đánhViệtVươngmàphụcquốc,làmvua32năm.

Vuabiếtdưỡngsứcđểđợithời,màlấylạiđượccơđồcũ;nhưnglấynướcbằngcáchmantrálàngườibấtnghĩavàtrôngthấyđịchlàđầuhàng,làngườivôdũng,thậtđángkhinhbỉ.

Vua tự nước Dã Năng xuốngmiền đông, đánh nhau với Triệu ViệtVươngởTháiBình,nămlần tiếpchiến,quânhơi lùi,ngờrằngTriệuViệtVươngcó thuật lạ,bèngiảnghòavàđínhướcvớinhau;ViệtVương thấyvuahọlàTiềnNamĐế,khôngnỡcựtuyệt,bènchiađịagiớiởchâuQuânThần,(naylàđấtThượngHạCát,huyệnTừLiêm)choởphíatâynamtrongnước.VuabèndờikinhđôsangthànhÔDiên.

NamĐếcóconlàNhãLangcódịchí,bảovợrằng:"Xưakiahaichachúngtalàthùđịchvớinhau,naykếtlàmhônnhân,chảhaylắmsao,nhưngmàôngbốvợtangàytrướcđánhluiđượcquânđịch,cũngphảicómẹogìchứ?".Vợmậtđemcáiđâumâurồngchoxem,NhãLangngầmthayđổicáimóngrồng,rồilấycớxinvềthămcha,cáotừvềÔDiên,mưutínhcùngchađánh úp TriệuViệtVương.QuânNamĐế đến, TriệuVương không ngờ,thảngthốtđốcquânra,mởcáiđâumâuđểđợiquânđịch.QuânNamĐếtiếnlên,TriệuVươngkhôngchốngđược,bèndắtcongáichạyvềphươngNam,muốn chọn chỗ đất hiểm để ẩnmình, nhưng đến đâu quânNamĐế cũngđuổitheosau,chạyđếncửabiểnĐạiNha41,bịnướcngăntrở,thanrằng:"Tacùngđườngrồi",thanrồi,tựnhảyxuốngbiển.TriệuViệtVươngmất,ngườiđờisaucholàlinhdị,lậpđềnthờ,nayđềnthờởhuyệnĐạiAn,cửabiểnĐạiNha.

LýPhậtTửđãdiệtđượcTriệuViệtVương,tựxưnglàNamĐế,đóngđôởÔDiên42.

NhàTùymuốnmangquânsangxâmlăngGiaoChâu,hỏiLýNghiệpxemailàmtướngđược.LýNghiệptiếncửLưuPhươnglàngườicótàilàmtướng,vuachoLýNghiệplàmTổngquản.LýNghiệpcóquânlệnhnghiêmchỉnh,màđốivớidânchúngthìnhântừ,sĩtốtsợvàmếnphục,tiếnquânvào

thành nào thì hiểu dụ cho biết họa phúc. Nam Đế sợ và thấy quân LưuPhươngmạnhnênxinđầuhàng,ngườinhàTùymangNamĐếvềBắc,họLýmấtnước.

TrênnàylàTiềnvàHậuLý,3vua,khởitừnămTânDậu,nămthứbảyniênhiệuĐạiĐồngnhàLương,đếnhếtnămNhâmTuấtnămthứhainiênhiệuNhânThọnhàTùy,cộng62năm.

SáchThôngluậnbànrằng:

VuaTiềnNamĐếlànhàhàohữukhởibinh,cóLongThiềugiúpmưumô,TriệuTúcgiữviệcquân,đuổiđượcTiêuTư,phánướcLâmẤp,xưnglàmvuanướcNamViệt,quốchiệulàVạnXuân,chốngcựvớinhàNgô,giữđượcquốcthống,ởvàotìnhthếrấtkhó,màlậpnêncôngnghiệpấy,nướcLâmẤpkhôngdámdòmngó,côngcủavuaTiềnNamĐếthựclàrõràng.TiếcchomộtlầnthứnhấtbịthuaởÔDiên,lầnthứhaibịtanvỡởhồĐiểnTriệtphảilánhẩnởĐộngKhuấtLiêu,rồiđếnmấtnước,đókhôngphảilàtạivuabất tài, tướngsúybấtvõ, cái cơ sự thắnghaybạivà thờivậndàihayngắnănkhớpvớinhau,đềulàtạitrờicả.

VuaĐàoLanglàngườiđồngbàovớivua,giữnghĩacứugiúpkhihoạnnạn,kếthợpcácđồngchí,theođuổitrongbuổigiannan,đươngkhigấprútsuyyếumàkhởilênđược,tuychưađịchđượcvớiBáTiên,nhưngmàchiếmcứnơihiểmtrở,dựngthànhmộtnước,lấylạiđượcnướctrongkhiđãmất,khôngthểbảolàvôchíđược.GặpphảiTriệuQuangPhụclàtaycườnghào,cólòngtựlợi,khôngcóchílậpnềnchínhthống,rồinuốtgiậnđếnchết,cũngđángthươnglắm.HậuĐếnhờcơnghiệpcũcủaĐàoLang,thuthậpnắmlửatàn của nướcDãNăng.Năm trận đánh ở Thái Bình, chia cương giới vớiTriệu, liềnđánhúpTriệu,nốiđượcchính thốngnhàLý,còncóđiềuđángkhen.TiếcrằngdànxếpvớiTriệu,bìnhhếtDánLèo,đãcócáithếnổidậyđược,ứngxửchưadứtkhoátđượcvớiTriệu, thìnênnghĩdầnmưuchướcđánhhaylàgiữ,chứkhôngnênchiađấtvàthônghôn;đãcùngnhauhòa,lạicònbộiước,cáigiáothầnđâumâuchảđánglàgì,mànghegianmưucủatrẻcon, theolốicũcủaTriệuĐà,bất tríquá lắm!ĐếnkhiquânTùykéođến,chưabắnmộtmũitênnào,đãchịunhụcdângngọcdắtdêxinđầuhàng,saotrướcthìtrímàsaulạingu,trướcthìhùngmàsauhènnhátthế?Thậtlấylàmlạ!

NgoạithuộcTùyvàĐường

SaukhiLưuPhươngđãbìnhđượcGiaoChâuvuaTùylạinghengườinói nướcLâmẤp nhiều của báu lạ, bèn lại sai Lưu Phương đi kinh lượcnướcLâmẤp.LưuPhươngđemquânbộkỵralốiViệtThường,quânchiếnthuyềnralốiTỷCảnh.VuanướcLâmẤplàPhạmChíchốngcựlại,dùngquâncỡivoi to,quânLưuPhươngđánhkhông lại, bènđàonhiềuhốnhỏ,phủcỏlêntrên,rakhiêuchiếngiảthuachạy.QuânLâmẤpđuổidấn,voisaxuốnghố,đổngãchạy rối loạn,quân tinhnhuệ theođó tiến lên,mấy trậnđều thắng,điquávềphíađồng trụcủaMãViện,8ngàyđếnkinhđôLâmẤp.PhạmChíbỏthànhchạyrabiển.LưuPhươngvàotrongthànhlấyđược18cáithầnchủthờtrongmiếu,cácthầnchủđóđềubằngvàng;rồikhắcbiađághi chiến côngvàmangquânvề.Trậnđánhnày, quân sĩ bị phù thũngchếtmấtđếnbốn,nămphần,LưuPhươngcũngbịbệnhchếtởdọcđường.

Nhà Tùy cho KhâuHòa làm Thái thú Giao Châu. Khi nhà Tùy nộiloạn,TiêuXằnsaingườichiêudụKhâuHòa.Hòakhôngtheo.XằnnghetinHòacónhiềuchâubáu,giàungangnhàvua,bènsaiNinhTrườngChânđánhHòa.Hòamuốnranghinhtiếp,CaoSĩLiêmcanrằng:"Quâncủahọđixađếnđây,thếkhôngởđượclâu,trongthànhtacóquânmạnh,còncóthểđánhđược,làmsaomớitrôngthấymàđãchịungay?".Hòanghelời,choSĩLiêmlàmTưmã,mangquânrađónđánh,pháđượcquânNinhTrườngChân.SaunhàTùymấtnước,HòatheovềnhàĐường,nhàĐườngcholàmchứcĐạiTổngquảnGiaoChâu.

NhàĐườngđặtraAnNamhộphủ,đóngởGiaoChâu.

TạinướcAnNam,cóviệckhởiloạncủaLýTựTiên.NguyêntheolệtrướccácláihộLĩnhNamchỉphảinộpmộtnửathuế.ĐôhộlàLưuDuyênHựubắtphảinộpcảtoànsố.Cácláihộmớioán,mưuvớinhaulàmloạn.TựTiênlàmmưuchủ,DuyênHựugiếtTựTiên,đảngcủaTựTiênlàĐinhKiếntụhọpdânchúngvâyphủthành,giếtDuyênHựu.QuanTưmãQuếChâulàTàoHuyềnTĩnhđánhgiếtđượcKiến.

NgườiChâuHoanlàMaiThúcLoangiữchâutựxưnglàHắcĐế,bênngoài giao kết với nước LâmẤp và Chân Lạp, có đến 30 vạn quân, nhàĐườngsaitướngquânlàDươngTưHúcđánhbìnhđược.

ThúcLoanngườilàngHươngLãm,huyệnNamĐường43,naycóđềnthờởthônchợSaNam44,tứclànơinhàởcủaThúcLoan.

ThờinhàĐườngcóTốngChiĐễbịtộiđầyraquậnChuDiên,gặplúcLoanvâyhãmchâuHoan,vuaĐườngbèntraochoĐễchứcTổngquảnđểđánhôngLoan.Đễmộđược8ngườitrángsĩmặcáogiápdày,kéođếntậnchânthànhmàhôtorằng:"HễbọnngườiLèohànhđộngtứcthìgiếtchết";700quânđềuphụcxuốngkhôngdámđứngdậy,mớibìnhđược.Đươngthờinộithuộc,MaiHắcĐếkhôngchịubọnngượclạikiềmthức,cũnglàngườixuất chúng trong đám thổ hào. Việc thành thì làm nên Lý Bí hay TriệuQuangPhục, không thành thì làmPhùngHưng,MaiThúcLoan.Chonênnêurõra,viếthaichữto"châudân"làkhenviệclàmấyđó.

Một người dân Giao Châu là Đào Tề Lượng họp đảng, đánh cướpthành ấp. Mẹ Tề Lượng là Kim Thị thường lấy trung nghĩa dạy Lượng,Lượngngoancốkhôngnghe.BàmẹtuyệttìnhvớiLượng,tựlàmruộngmàăn, tựdệtvảimàmặc.VuaĐườngnghe tiếng,xuốngchiếuchohaingườiđinh tránghầuhạ, nuôinấng, sứgiảởbảnđạophảiquanhnămđi lại hỏithămbàsuốtđời.

NướctacóngườiquậnCửuChânlàKhươngCôngPhụcótàicao,đỗTiếnsĩ,làmquanvớinhàĐường,dầndầnthăngđếnchứcHànLâmHọcsĩ.Côngphụtâubàyviệcgìđềutườngtậnxácđáng,vuanhàĐườngtrọnglắm,tiến lênchứcTrungThưmônhạBìnhchươngsự.Vìviệcnói thẳng tráiývua (canviệchậu tángĐườngAncôngchúa)màbịbãi.CôngPhụngườilàngSơnÔi đấtAnĐịnh, cha làĐĩnh, em làCôngPhụ cũng đỗTiến sĩ.CôngPhụthườngtheoviệctronglúchiểmnghèo,tâubàyviệcgìđềucóíchchonhàvua,việcgìxảyđếnđềuđúngnhưôngđãdự liệu từ trước.CôngPhụkhéo làmvăn, làmbài phú "Bạchvân chiến xuân hải", ngườiĐườngkhenbàiấylàkiệttác.

TạilàngĐườngLâm45thuộcPhongChâucóPhùngHưngmộtnhàhàophúcósứcmạnhkéotrâu,đánhhổ.ThờibấygiờKinhlượcsứlàCaoChínhBìnhthuthuếnặng.ÔngHưngcùngvớiemlàHải,xuấtphụcđượccáclàngấpởchungquanh, tựhiệu làĐôquân,Hải làĐôbảo,dùngkếcủangườilànglàĐỗAnhHàn,đemquânvâyphủ,ChínhBìnhlophẫnmàchết,ôngHưngvàoởtrongphủ,choHảilàmTháiúy,rồiôngmất.DânchúnglậpconHưnglàAnlàmĐôPhủQuân.

ÔngHưngđồnglòngvớidânchúng,lậpemlàHải.BồPháLặccósứckhỏeđẩyđượcnúi,khôngchịu theoHải, lánhởđộngChuNham.BồPháLặc lậpAn làconôngHưng.An tôncha làHưng làmBốCáiĐạiVương(tụcgọichamẹlàBốCái),dânThổcholàlinhdị,lậpđềnthờởphíaTâyĐôphủđểthờHưng.

NhàĐườngchoLýPhụclàmTiếtđộsứLĩnhNam,khiLýPhụcđãđếnnơi,dânNamđềuyênlặng;Phụcdạydânlàmnghềnungngói.NướcNambiếtlàmnhàngóilàdoLýPhụcdạycho.

NhàĐường choTriệuXương làmĐôhộ.Xương đến nơi, sai sứ dụPhùngAn.Anđemquânđầuhàng.XươngđắpthêmLathànhcholạiđượcvữngchắc,ởchâu10năm,dântheogiáohóatốt,khôngdámcólòngchốngđối, sauvì cóbệnhđauchân,phảixinvềnước.NhàĐườngchoBùiTháithaylàmKinhlượcsứ.Tháisanphẳngaochuômởtrongthành,họplàmmộtthành.NhatướngcủaTháilàVươngLýNguyênđánhđuổiThái.TháichạyvềquậnChuDiên.VuaĐườngtriệuTriệuXươngvề,hỏitìnhhình,bấygiờXươngđã70tuổi,tâucácviệctinhtếrõràng.VuaĐườnglấylàmlạ,lạicholàmĐôhộ.KhiXươngđến,ngườichâuvuimừng,mớiđịnhxongviệcbiếnloạn.


VìDuyênHựungượcđãicácláibuôn,màgâyraloạnĐinhKiến,vìChínhBìnhthuthuếnặngnề,màAnhHànphảiđộngbinh.TriệuXươngmớiđếnmàdânchúngđãyên,đếnlầnthứhaithìbìnhđượcloạn;quanlạikénchọnđượccácngườigiỏihayxấu làhệ trọng thếđó,vậy thìsựkénMục,Thúkhôngthậntrọngđượcchăng?

NhàĐườngchoTrươngChusanglàmĐôhộ,đắpthêmthànhĐạiLa,sắm300thuyềnchiến(mỗithuyềnchởđược25người,phuchèothuyền33người)thuyềnđilạinhanhnhưbay.ThờibấygiờHoànVươngkhôngchịutriềucốngnhàĐường.TrươngChusaiquânđánhphá,bắtđượcvoivàgậy,giáorấtnhiều,2châuthànhHoanvàÁibịHoànVươngđốtphá,Chusaidânsửasanglạihoàntoàn.

LiễuTônNguyênlàmbàimộchíTrươngChu,nóirằng:"TrươngCôngtựkhilàmlạiđãtậpquenviệcbanggiao,đếnkhiđượcmệnhchuyênchính,mớicóchỗthựchànhsởhọccủamình.Đắpthànhlũy,hiểmtrởhơngònúi,

muônđờikhôngphải logì, sự lợidoTrươngCông làmra lớnhơnsựđàocảngcủaCaoBiền,côngcủaTrươngCônglớnhơnviệcdựngđồngtrụcủaMãViện".

ĐônghộlàLýNguyênBỉnh(cótênlàGia)lấycớcửathànhcódòngnướcchảynghịch,sợngườitrongchâusinhralòngphảntrắc,rờiphủlỵrasôngTôLịchngoài cửaĐông.Quânđươngxây thànhnhỏ, cóngườixemtướng nói: "Ông không đủ sức đắp nổi thành lớn, 50 năm sau nữa sẽ cóngườihọCaođóngđôởđó".ĐếnniênhiệuHàmThông,CaoBiềnxâyLathành,quảđúngnhưlờingườixemtướng.

Thứ sử Phong ChâuVương Thăng Triều làm phản, nhàĐường choHànƯớc lĩnh chứcĐô hộAnNam, đánh bình được. SauPhủQuân khởiloạn,HànƯớcchạyvềQuảngChâu.

KinhlượcsứlàVũHồnsaitướngsĩsửathành,Quânlàmloạnđốtlầuthành,cướpkhophủ.VũHồnchạyvềQuảngChâu.GiámquânlàĐoànSĩTắcvỗvềdẹpyênđượcbọnkhởiloạn,châumớiđượcyên.

NhàĐườngchoVươngThứcmộtngười có tài lược làmĐôhộ.KhiđếnphủlỵThứcchotrồngcâygailàmgiậuchungquanhthành.Ngoàihàosâutrồngtregai,bọngiặccướpkhôngthểxấnvàođược.

ThờibấygiờcóbọnngườiMánởVânNamvàocướp,đườngđicòncáchchâunửangày,VươngThứcvẫnannhàn,saingườithôngngôndụchohọbiếtrõđiềulợivàhại,mộtđêmhọpkéonhauđihết,lạisaingườitạlỗinóirằng:"ChúngtôiđibắtbọndânLèolàmphảnđấythôi,chứkhôngphảivàoăncướpđâu".

QuanKinhlượcsứtrướclàLýTrác,hàkhắc,cólầnbắtépmuamộtcontrâucủangườiMánchỉgiảmộtđấumuốithôi.NgườiMánoángiậnlắm,xui ngườiNamChiếu vào cướpphá biên thùy (VuaNamChiếu làPhongHựusaitướngvâyhãmphủlỵ,gọilàbạchymộtmệnhquân,lạiđưara30ngườikêulà"chunỗkhưthư"giữnúp).PhongChâutrướcđócóquânđồnthú,gọi làquânPhòngthủ,Trácbỏđihết,chỉchuyêngiaochoThủphiênlĩnhlàLýDoĐộcmộtmìnhphònggiữ;khiquânMánđến,DoĐộccôthếphảihàng.TựđấynướcAnNammớicócáilovềngườiMán.Lạicóbọnácdânmuốnlàmloạn,nói lànghe tinKinhlượcsứ làChuNhaisaibộhạ làHoàng Đầu Quân đi đường biển đến tập kích ta. Ngay đêm hôm ấy vâythànhđánhtrốngreohò,VươngThứcđươngăncơm,cóngườikhuyênThức

nênlánhđi.

Thứcnói:"Tamàbướcđithìthànhvỡngay"bènmặcáogiáp,lêntrênthànhtráchmóc,bọnlàmloạnchạyhết.

NướcChiêmThành,ChânLạplạisaisứđilạinhưcũ,nhàĐườngtriệuVươngThứcvề,đổiđilàmQuansátsứđấtTriếtĐông.

NướcNamChiếuvâyhãmphủ thành,Đôhộ làLýHubỏchâuchạytrốn, nhàĐường choVươngKhoan thay làmĐôhộ, nướcNamChiếu lạivàocướp.Thừacơđánhphủ thành,KhoansaisứcáocấpvớinhàĐường,nhàĐườngđiều3vạnquânchâuKinh,châuTương,saiTháiTậpchốngcự,thếquânthịnhquá,nướcNamChiếusợkhôngdámkéoquânra.

BấygiờcóchiếusaiTháiKinhđikinhchếLĩnhNam,KinhloTậpsẽthànhcông,mớitâuvềĐườngrằng:"NướcAnNamkhôngđánglo,bọnvũphumuốn lập công, tụ tập nhiều quân, hao tổn lương thực, xin rút quânphòngthúvề".

TháiTậpcốnóirằng:"Khôngnên,quânNamChiếutấtnhiêntrởlại,xinlưulại5.000quân,nếukhôngthếthìquânvàlươngthựcđềuthiếu,mườiphầntấtchết".

Tờ tâu về tòa Trung thư, Tể tướng thời bấy giờ tin lời Thái Kinh,không xét đến; quả nhiên vuaNamChiếu làMôngThếLong lại kéo đếnđánh rất gấp, quân tả hữu Thái Tập đều cố sức đánh, khi kiệt sức, nhảyxuốngnướcchếtcả.TướngMánlàDươngTựTấnvàochiếmgiữphủthành,những Di, Lèo ở các khê động, không cứ xa gần, đều về hàng vớiMántướng.Trong trậnđánhnày, tướngvàquan lạinhàĐườngnhiềungườiẩnnúptạikhêđộng.NhàĐườngxuốngchiếudụcácquansởtạichiêudụhọvềvàcứugiúp,chẩntuấtchohọ,lạithêmcho2vạnquânsaiTrươngNhânđikinhlượcnướcAnNam,mưuđồlấylạiphủthành.TrươngNhânlầnchầnkhôngdámtiếnquân.LúcbấygiờviệnbinhnhàĐườngđóngởLĩnhNam,chuyển vận lương thực không được kế tiếp. Trần Phàn Thạch xin đóngthuyềntochởđược1.000hộc,chởgạođiđườngbiểnđếnQuảngChâu,quânmớiđủlươngăn;nhưngcácnhàcầmquyềnmượntiếngcốkhoán,rồicướpthuyềncủadânbuôn,bỏhànghóacủahọlênbờ,chothuyềnvàobiển,cókhibịsónggió,thìlạibắtứcngườitaphảiđền,dânrấtkhổsở.

NhàĐườngcholàTrươngNhânnhunhượckhônglàmđượcviệc,mới

choCaoBiềnthaylàmĐôhộ.Biềnđóngquânởcửabiển,chưatiến.GiámquânlàLýDuyCốghétBiền,muốnkhửBiềnđi,giụcphảitiếnquân;Biềncho5.000quânsangsông,hẹnvớiDuyCốđemquâncứuviện.Biềnđirồi,DuyCốđóngquânởcửabiểnkhôngchịutiến.BiềnđếnNamĐịnh,ngườiManđươnggặtlúa,Biềntậpkíchthulấycảsốlúađãgặtđượcđểlàmlươngchoquân, rồi tiến thẳngđếnGiaoChâu,đánhnướcNamChiếu,pháđượcluôn.Nhữngbáotiệpđếncửabiển,DuyCốđềugiấuđicả.VàithángmàvuaĐườngkhôngđược tinbáo, choVươngYếnQuyền sang thayBiền.Cũngtháng ấy Biền lại phá được nước Nam Chiếu, hơn vạn người đầu hàng.TướngMán thuquâncòn lại,vàochâu thànhcố thủ,Biềnvây thànhcànggấp,quânMánkhốnquẫnquá.BiềnhạđượcthànhlạinhậnđượctiệpbáocủaVươngYếnQuyền,làđãcùngDuyCốđemđạiquânracửabiển.BiềnlậptứcgiaoviệcquânchoViTrọngTể,rồicùnghơn100ngườibộhạđivềTàu.TrướckiaBiềncùngvớiTrọngTểsaitiểuhiệulàVươngTuệTánvàTăngCổnmang thưbáo tiệpđưavềnhàĐường,bọnnàyđiđếncửabiểntrông thấycờxíởphíađôngkéođến,hỏibọndu thuyền,chúngnói rằng:"ĐólàKinhlượcsứmớivàGiámquânđiđến".Haingườibànnhaurằng:DuyCố tất nhiên đoạt cờ biểu để lưu chúng ta lại, bèn ẩn náuở hònđảongoàibiển,đợiDuyCốđiquarồi,liềnđivộiđếnkinhđô.VuaĐườngđượctờtấumừnglắm,lậptứcgiaochoBiềnchứcKiểmhiệuThượngthư,lạisaisangđánhquânMán.KhiCaoBiềntựcửabiểntrởvề,vìYếnQuyênthìmờámvàlườibiếng,độngcóviệcgìthìbẩmmệnhvớiDuyCố,màDuyCốlàngườithambạo,chưtướngkhôngchịuđểDuyCốsaikhiến,bèngiảivây,ngườiMántrốnđiquánửa.CaoBiềnđếnnơilạiđốcthúcđánhthành,quânlínhtrèoqualũymàvào,chémđượctướngMántựlàThiên,lạiphácảbọnThổMántheolàmhướngđạochoquânNamChiếu,bìnhđượchết2độnggiặcMán.TrướckiatựLýTrácthamtàn,đếnnỗingườiMánlàmloạnđếnhơnmườinăm,đếnbâygiờCaoBiềnlấylạiđượcphủlỵ,lạiđắpcaothêmthànhĐạiLa.

ThànhĐạiLa46chuvi1.982trượng5thước,thânthànhcao3trượng6thước,chân rộng2 trượng5 thước,55sởvọng lâu,5 sởcửacống,3ngòinước, 34 vòm canh.CaoBiền lại đắp con đê vòng quanh 2.125 trượng 8thước,cao1trượng5thước,rộng2trượng,vàlàm40vạngiannhà.Thànhxâygạchđểchovữngchắc,sanphẳngtấtcảgòđống,chonênlàmtổnhạiđịahìnhvàtổnthươngđếnlongmạch.Naynềncũcủathànhvẫncòn,xâytoànbằngđáxanh.

CaoBiềntựlàThiênLý,ngườiUChâu,cháuCaoSùngVănđờiđời

chuyêngiữcấmbinh,chịukhótheohọc,thíchbànluậnviệckimcổ.Lúcíttuổi thờChuThúcMinh làm thầy, trông thấy 2 chim điêu bay đều nhau,giương cung lên bắn, khấn rằng: "Nếu sau này ta được phú quí thì bắntrúng".Bắnmộtpháttrúngluônhaicon,mọingườiđềucholàkỳ,vìthếgọilàLạcđiêuThịngự47.Khigiặc làmphản,Biền lĩnhcấmbinhđiđánh, lậpđượcnhiềucông,đếnbấygiờlàmđếnchứcĐôhộ.

CaoBiềnđàohảicảngDongChâu

BiềnđituầnđếnDongChâuthấycửasônghẹpmàhiểmtrở,nhiềuđátoởlòngsông,thuyềnđụngphảiđálàđắm.BiềnbènsaibọnLâmPhúng,DưTồnCốdẫnhơn1000thuỷthủđếnkhơiđàochosâu,vàdụbảorằng,trờivẫngiúpkẻthuận,thầnthìphùngườithẳng,nayđàocửabiểnđểgiúpchodân,nếutakhôngcótưtâm,thìcóviệcgìlàkhó.BọnPhúngmộnhâncôngkhơiđào,hơnmộtthánggầnlưuthôngđược,duygiữadòngnướccó2tảngđálớnđứngdựng,búacũngkhôngthểhạđược,đãtoanbỏdở.Đếnngày26tháng5,banngàybỗngcómâykéođếntốiđen,giórấtto,cósấmsétđếnvàitrămtiếng,mộtlúctrờilạisáng,thìhaitảngđávỡtanmấtrồi.CaoBiềnlạilấycớrằng,sứgiảnămnàocũngđến,muốnkhơiralàm5lốiđểởđómàhộtống.NhữnglốitắtcóđáxanhấytươngtruyềnrằngMãViệnkhônglàmnổi,mọingườithợđềucholàkhókhăn.Ngày21tháng6lạisấmđộngnhưtrước,cáctảngđálớnđềutanvỡ,đườngmớilưuthôngđược,nhânthếđặttênlà"Thiênoaicảng",hiệnnayởphíatâynamhuyệnBácBạch,BạchChâu100dặm.

LêVănHưubànrằng:

VìmộtLýTrácthamtàn,đếnnỗigâynênhọangườiMáncướppháđếnvàimươinăm,huốngchilạicóngườiquátệhơnLýTrácnữa.ĐượcmộtCaoBiềnbiếtđốcthúc,màbìnhđượcvàivạngiặcMán,huốngchicóngườihơnCaoBiềnnữa.VậythìngườikhéotrịnướcnêncẩnthậnviệckénchọnMụcvàThúlắm.


CaoBiềnpháNamChiếuđểcứuvớtdânđờibấygiờ,xâythànhĐạiLa,làmmạnhthếđôấpmuônnăm,côngtotátlắm.Đếnnhưviệckhơicửasông,đặtratrạm,làmviệccôngbằng,khônghềcóchúttưtìnhnào,vẫnlàviệc có thể cảmđược thầnminh,màđược nhiều điểm tốt.ThờiNgũĐại,VươngThẩmChiởđấtMân,nhữngngườibuônbánqualại,cósựngăntrởởHoàngKỳ, thếmàcómộthômsấmđộng,chỗấythànhrahảicảng,ngườiMántheovềvớiThẩmChi,vìcóđứcchínhcảmđộngđếnngười,nêngọitênlàCamĐườngCảng.ViệccủaCaoBiềncũnggiốngnhưthế.

CaoBiềnđổiđiThiênBình,tiếncửcháulàCaoTầmthaymình(lúctrướcCaoBiềnđánhNamChiếu,Tầmđãlàmtiềnphong,xôngvàorừngtênđạn,xướngxuấtchoquânsĩ).Biềnđirồi,tùtrưởngNamChiếutênlàPháplạingạnhtrở,nhàĐườngdùngchínhsáchhoàthân,đemcongáitônthấtgảchoPháp,PhápsaitướnglàbọnTriệu,Long,My,bangườiđirướcvợvề.CaoBiềnởDươngChâu,dângthưnóibangườiấyđềulàngườitâmphúccủaNamChiếu, xin đánh thuốc độc cho chết đi, thì mới tính được quânMán.VuaĐườngnghetheo,bangườiấychếtrồiNamChiếuhếtbọnmưuthần,suyyếudần,tựđấychúngkhôngdámdòmngóđấtnướctanữa.

XétlúcCaoBiềnlàmĐôhộ,nhữngcôngnghiệpcũngnhiềuđángkể,tự ghi đổi sang Tây Xuyên, trong lòng sinh ra oán vọng, để tha hồ choHoàngSàovâyhãmhaikinhđô,ngườiĐườngmongCaoBiềncònlậpđượccông, cho Biền lên làm Bột hải Quận vương, nhưng Biền nhờ lúc TrungQuốcđiênbái,âmmưuchiếmcứđấtđai,nhấtđánthấtthế,oaivọngmấthết,tựđấyphảivềđểýviệctutiên,baonhiêuviệcquângiaochoLãDụngChi.

DụngChilàquântiểunhân,giantà,đemlờiphùphiếmdốitrámàcoiBiềnnhưđứa trẻ con, từngbịkẻđiêncuồng làChưCátÂnnóidối rằng:"Thượngđếchothầnđếngiúpđỡmình",lạihiếnCaoBiềnmộtthanhkiếmmànóidốilàcủathượngđếvẫnđeo.CaoBiềnlấylàmbáu,giữbímật,xâycất cái lầu cao 8 thước, gọi là lầu Nghênh Tiên, ở trên lầu ăn chay thắphươngmongđượcgặptiên.Biềnlạilàmconchimhộcbằnggỗởtrongsân,cóđặtmáy,chạmvàongườithìbayđược;Biềnmặcáolôngcưỡilên,làmradángtiênbay,DụngChigiamgiữchoBiềnchết.

SauDươngHànhmậtsaiđàodướiđất,bắtđượcngườibằngđồngcao3 thước, thân bị gông cùm, đóng đanh vàomiệng, khắc tênBiền vào saulưng.ĐólàDụngChilàmmêhoặcyểmđảoCaoBiền,nhấtđánCaoBiềntrởnênngumuộiđến thế;coivớixưakiacómưu lượcpháquânMán, tríkhônxâyLa thành48, vàđàohải cảngđộngđến thiênoai, thành ra2hạngngườikháchẳnlàsaothế?NgườitrongnướctruyềnlạirằngBiềnrắchạtđậuxuốngđất,dùngphùchúchohoáraquânthật,trướckỳhạnđãđàolên,thìđềulànonyểu,khôngthểđứngđược.

Lại truyền rằng: CaoBiền cưỡi cái diều giấy đi tìm đất; truyện nàycũngchỉnghengườitanóithôi.Biềnhọcphéptiên,cùngvớichuyệncưỡichimhộcđềulàngoatruyền.

Ởsáchđịa lýdicảoaicũngđềuchođấy làmônhọcđịa lýcủaCaoVương.Biềnởnướcta,bậnviệcquân,khôngcóthờigiờnhànrỗixáchtúiđịabànđitìmphongthủy,tấtlàđờiTrầncóngườihọcđịalý,mượntênCaoBiền để làm cho thuật củamình thần kỳ đó thôi. Sách địa lý di thảo củaHoàngPhúcđạikháicũngthế.

TrênđâynướctangoạithuộcvềTùy,ĐườngtựnămQuíHợiđếnnămBínhDầncộng304năm.

Sáchthôngluậnbànrằng:

Nước ta làmộtđạiđôhộiởphươngnam.Ruộng thìcấy lúa,đất thìtrồng dâu, núi sản ra vàng, bể sản ra ngọc. Bọn nhà buôn nướcTầu, đếnnướctanhiềungườilàmnêngiàucó.NgườiTầuthíchlắm,cóýlấynướctađãlâulắm,chonêntựTriệuĐàtrởvềsau,hơn1000nămđãnắmđược,đâucònchịubỏ, để chonước ta làmmộtnước lớnởngoàiNgũLĩnh; chia raquận,đặtraquan,làmchocõiđấttanhưcáibàncờ,cómộtngườithổhàonàonổilên,thìdiệtđingay,mộtquậnthúnổilên,thìThứsửhọplạiđánhngay,nhưLýTốn,LươngThạcởđờiTấn,MaiThúcLoan,VươngThăngTriềuởđờiĐường là thếcả.HaivuaLývàvuaTriệu,đương lúcLương,Trầnởthiênvềmộtnơimiềnnam,Giangtảnhiềuviệc,khôngcóthìgiờđểýđếnGiaoChâu,chonêngiữđượccảnhthổmàxưngthếđược50hay60năm,cũnglàthờithếxuinênđó.

ĐếnnhưquânMánNamChiếuhàngnămvàocướpbóc,vượtsónggió,quahiểmtrởtranhnhauvớingườiĐường,cũnglàthamcáilợicủanướctagiàucóđấy.TrươngChuđánhpháđượcnướcChiêm,đắpthànhHoan,Ái.CaoBiềntrịNamChiếu,bảotoànđượcLongBiên,đềulàcócôngvớiđấtnước;duyCaoBiềnlàmquanlâuhơnlàChu,chonênđànbàcontrẻtrongnướccònnóiđến tênCaoBiền,cònnhữngquanThú,Mục trướchaysau,đềukhôngnóiđến.

NamBắcphântranh

NướcLươngchoLưuẨnlàmTiếtđộsứTĩnhHải,vàphonglàmNamBìnhVương.ẨnchiếmcứđấtPhiênNgung,ngườiGiaoChâulàKhúcHạochiếmcứChâu,haibênđềutựxưnglàTiếtđộsứ,lậpchímưuđồlẫnnhau.ÍtlâuẨnchết,emlàLưuNghiễmlênngôiHoàngđế,đổiniênhiệulàKiềnHanh,quốchiệu làNamHán,Hạosaicon làThừaMỹlàmHoanhiếusứ,đếnQuảngChâudòxemhưthựcthếnào?

Hạomất,ThừaMỹnốingôi,saisứcầunhàLương,choquanchứcnhàLươnglàmTiếtđộsứ,chiađấtlàm12châu,VuanhàHánnghetingiậnlắm,saitướnglàLýKhắcChínhđánhGiaoChâu,bắtThừaMỹđưavềTàu.VuaHánngồiởNghịPhượngnhậntùbinh,bảoThừaMỹrằng:"Màychotalàtriềuđìnhngụy,naylạibịtróiđưavềđâycớlàsao?".ThừaMỹcúiđầuchịuphục,bènđượctha.

HọKhúclàngườiHồngChâu,làhọtonốiđời,tiêntổlàThừaDụ,tínhkhoan hòa, yêu người, được nhiều người qui phục, khi TăngCổn bỏ phủthành,ThừaDụtựxưnglàTiếtđộsứ,xinvớitriềuđìnhĐường,vuaĐườngnhânthếnhậncholàmchứcấy.ÔngHạonhờcơnghiệpcũ,chiếmgiữLathành,tựxưnglàTiếtđộsứ,chianướcralàmcácxứ,phủ,huyện,châu,xã;đặtchứclịnhtrưởngchánhvàtá,chiađềuthuếruộng,thakhôngbắtdânlàmnhân công; làm sổ hộ, biên ghi họ tên và niên canh, quán chỉ người dân,Giáptrưởngđốcxuấtlàmsổấy.Chínhsựkhoanhồngvàgiảndị,dânđượcyênổnlàmăn.

HọKhúctruyền3đời,cộng51năm.

NướcNamHáncóLưuNghiễmlàthếgia.TổtiênônglàAnNhânlấynghề buôn bán sang ởNamHải, cha làKhiêm, anh làẨn, gặp thời buổinhiều biến cố, vẫn có công với Lĩnh Nam, bèn chiếm giữ cả Nam Hải.Nghiễmđãlênlàmvua,làlúccáctayanhhùngởLĩnhNam,chianhaugiữcácnơi.NghiễmđãlấyđượcchâuUng,châuDong,lạibắtđượcThừaMỹởGiaoChâu,vìtínhhaykhoekhoang,đãtừngnóilànhàmìnhvốnởđấtHàmTần,lấysựgọilàManVương,Manlạilàmsỉnhục,gọivuaĐườnglàLạcChâuThứsử.VuaĐườngTrangTôncũngkhôngthểđánhđược.KhichếttruyềnngôichoconlàPhần,cháulàTrành,tựlúcxưngđếđếnkhimấtnước

cộngđược55năm,cũnglàtaycừliệtđó.

DươngĐìnhNghệ(chữĐìnhcóchỗviếtlàchữDiên),ngườiÁiChâulúctrướclàmtướngchoKhúcHạo,đếnkhiLýKhắcChínhbắtđượcThừaMỹ,lậpcáchbáothùchohọKhúc,bènđặtratrườngđánhvật,chiêutậpcáchàokiệt, lấyđạinghĩakhuyếnkhíchhọ,đồngmưuvớinhaucửbinhđánhđuổitướngHánlàLýKhắcChính.VuaHánchoLýTiếnthaylàmThứsửGiaoChâu,ĐinhNghệlạivâyhãmthànhđánhTiến.VuaHánsaiTrầnBảođemquâncứuLýTiến.ĐìnhNghệđónđánhchémđượcTrầnBảo,bèngiữlấythành,tựxưnglàTiếtđộsứnhậnlĩnhviệcchâu.Chưađượcbaolâu,nhatướngcủaĐìnhNghệlàKiềuCôngTiễnlạigiếtĐìnhNghệmàlênthay.

ĐìnhNghệnuôi3.000giả tử (connuôi)mưuđồkhôiphục,LýTiếnbiếtviệcấy,saingườicấpbáovuaHán.


CuốiđờiHán,Đườngphầnnhiềunuôigiảtử,làvìđươnglúctrí,lựcchọinhau,haylàtrongkhihoạnnạncùngtheonhau,đắclựctronglúchoãncấp,tứcthìnhậnlàmgiảtử,khôngbiếtrằnglònglangkhódạ.Dấucủahớhênh,làxuichongườilấytrộm,thiêntínhnhưthếkhôngthểlàmkhácđược.ĐìnhNghệnuôigiảtửđến3.000người,thìbịnạn,cònhốisaođượcnữa.

NhatướngcủaĐìnhNghệ làNgôQuyềnkhởibinh từÁiChâuđánhCôngTiễn.CôngTiễncầucứuvớiHán,vuaHánnhânlúc loạn,muốnlấynướcNam,bènsaiconlàHoằngThaođitrước,màtựmìnhđóngquânởcửabiển để làm quân cứu viện. Vua Hán hỏi mưu kế với Tiêu Ích, Ích nói:"Đường bể hiểm và xa, Ngô Quyền là người kiệt hiệt, không nên khinhthường".VuaHánkhôngnghe,HoằngThaochoquânthuyềntừsôngBạchĐằng tiến vào.BấygiờNgôQuyềnđã giết đượcCôngTiễn, ngheHoằngThao sắp đến, nói rằng: "Thằng trẻ con kéo quân đi xamỏimệt, quân tađươngnhànrỗi,đốiphóvớiquâncủachúngmỏimệtsẵn,tấtnhiênpháđượcchúng".Sauđó,ông saingười cắmgỗnhọnbịt sắtở lòng sông,đợinướcthủytriềulênto,thuyềnquâncủaThaovàorồi,lậptứckhiêuchiến,giảcáchthuachạy,đểchoquânđịchđuổitheo.Nướcthủytriềurútxuốngrấtchóng,thuyền của địch đềumắc vào gỗ nhọn lật úp cả. Quyền thừa thắng đánhmạnh,bắtgiếtđượcHoằngThao,Nghiễmthươngkhóc,thunhặttànquânbỏvềnước.


LưuNghiễmngấpngóGiaoChâu,thừalúcĐìnhNghệmớimất,cậycóquânứngviệncủaCôngTiễn,chắcrằngcóthểđánhmộttrậnpháđượcNgôQuyền,nhânthếlấyđượcnướcnamdễnhưmóctúivậy.Nếukhôngcómột trận đánh to để hạ nhuệ khí củaLưuNghiễm, thì cái tình hình ngoạithuộclạidầndầnthịnhlên,chonêntrậnđánhởBạchĐằnglàcáicănbảnkhôiphụcquốcthốngđó.SaunàyĐinh,Lê,Lý,Trầncònphảinhờdưliệtấy.VõcônghiểnháchcủaNgôQuyền, tiếng thơmnghìnđời,đâucóphảichỉkhoekhoangmộtlúcbấygiờmàthôi.

Trênđây làNam,Bắc tranhgiành, từnămĐinhMãoniênhiệuKhaiBìnhthứNhấtnhàLương,đếnnămMậuTuấtniênhiệuThiênPhúcthứBanhàTấn,cộng32năm(chaconKhúcHạo24năm,ĐìnhNghệ8năm).


ChuÔncướpngôivuaĐườngởmộtxóđấtLươngBiện,còncáctrấnthìchianátra,đấtQuảngthuộcvềLưuẨn,bỏGiaoChâumàkhôngtranhđến, tựnhàLươngđếnnhàChukhôngcóchiếcxengựanàođếncảnhthổGiao Châu. Lưu Nghiễm tuy có chí hăng hái muốn thôn tính Giao Châunhưngmột trận thuaĐìnhNghệ,một trậnbịnhụcvớiNgôQuyền, thì cáilòngchựccướpđấtGiaoChâunguộinhưđốnggiotàn.HọNgôđượcthờicơấymớidựngnước,truyềnchocon,cũnglàmvuamộtphươngnhưBắctriềulàdoởđó.KhúcThừaMỹnhậnchứcquancủaLươngmàbịcầmtùởNgụyĐình;DươngĐìnhNghệđuổi tướngHánnhận lấy châu,màbịnha tướnggiếthại.Truyệncónóirằng:nếukhôngcóngườibịngã,thìmìnhnổilênsaođược, là nghĩa thế.Tóm lại, cũng là bởi lòng trời yếm loạn,muốnmở cơnghiệpnướctalàmộtđờitrịbắtđầutừđấy.

NhàNgô-TiềnNgôVương

TiềnNgôVương, họNgô, tênQuyền, ngườiĐườngLâm, giết giặctrongnướcđểphụcthùchochúa,giếtđịchbênngoàiđểcứunạnchonước,dựngquốcđô,nốilạichínhthống,côngnghiệpthậttolớnlắm.

VuaNgôđờiđờilàquýtộcởĐườngLâm49,chalàMânlàmquanMụcbảnchâu.Khi sinh ravuacóhàoquang sángkhắpnhà,ở trên lưngcóbamụnnốtruồi,ngườixemtướngcholàkỳ,bảorằngcóthểlàmvuamộtđịaphương,bènchođặttênlàNgôQuyền.MắtVươngsángnhưđiện,sứccấtnổiđượccáivạc, làmnhatướngcủaĐìnhNghệ,Nghệgảcongáicho,saiquảntrịChâuÁi.

VươnggiếtCôngTiễn,pháHoằngThao, tự lập làmvua, tônDươngThịlàmHoànghậu,đặtđủ100quan,dựngranghilễtriềuđình,địnhcácsắcáomặc,đóngđôởCổLoathành,làmvuađược6nămrồimất.

HậuNgôVương

Tên làXươngVăn, làcon thứvuaTiềnNgô.DươngTamKhanuôilàmcon,banămsautruấtTamKha,lấylạichínhquyền, làmvuađược15năm,quangphụcđượccơnghiệpcũ,nhưngvìởtrongnướcxảyraviệcbinhđaoluôn,rồibịgiếtchết,đángthương.

Phụthêm:

DươngTamKhangườilàngDươngXá,huyệnĐôngSơn,conDươngĐìnhNghệ,anhbàDươngHậu,tiếmxưnglàvua,bịNgôQuyềntruấtngôi.

CựusửđểDươngTamKhalênđầu,naytheolốiHánsửchéplớnlênlàHậuNgôVương,màchỉđểTamKhaphụtheo,đểchorõlàthốnghệnhàNgôchưamấthẳn.KhiNgôVươngQuyềnđaunặng,dặnlạiTamKhagiúpconmình.TamKha cướp ngôi, tự xưng làBìnhVương.Con trưởngNgôVương làXươngCập, chạy về nhà PhạmLệnhCông, ở làngTràHương,NamSách.TamKhasaiDươngCátLợi,ĐỗCảnhThạcđitìm,balầnđiđềukhôngtìmđược.LệnhCôngsợ,bèngiấuXươngCậpvàotrongsơnđộng.


Tam Kha đã cướp ngôi, lại nuôi Xương Văn làm con, là cớ sao?XươngVăntấtlàconbàDươngHậu,chonêncótìnhcậucháumàdungcho,cònnhưtìmbắtXươngCậpđếnba lần, thì làmđược,ấycáihọahọngoạinhưthếđó.NgôQuyềnkhôngbiếtsoigươngxưa,đếnnỗingôibáubịmất,đànconkhôngchỗnương tựa,XươngVănsốngbên tặc thần,XươngCậpphảinhờtaynghĩasĩ,đềutạisốtrời.

NgôQuyềnbáoơn choĐìnhNghệ,LệnhCông cũng lại báoơn choông,lòngtrungnghĩađượctrờiđềnlại,quảlàkhôngsai.

ConthứNgôVươnglàXươngVăntruấtphếTamKha.

TamKhasaiXươngVănvàhaiôngDươngvàĐỗ,đemquânđánhhaithônTháiBình,ĐườngNguyễn,điđếnhuyệnTừLiêm,XươngVănbảohaiôngrằng:"ÂnđứccủaTiênVươngtadânđượcnhờnhiềulắm,khôngmayNgàimất sớm,BìnhVương làmđiềubấtnghĩa, cướpngôicủaanhem ta,

naylạisaitađiđánhdânvôtội,nếudânkhôiphục,thìlàmthếnào?Haiôngnói:"Xin theomệnh lệnhcủaông".XươngVănnói:"Tamuốnmang toànquânvềđánhúpBìnhVương,để lấy lạicơnghiệpTiênVương ta,cónênkhông?"Haiôngnói:"Đượclắm".BènkéoquânvềđánhúpTamKha,dânchúngthìmuốngiếtTamKha,nhưngXươngVănnghĩrằngTamKhacóântìnhvớimình,khôngnỡgiết,giánglàmTrươngDươngCông,chocóthựcấpởbếnChươngDươngĐộ50để thu thuếnơiđómàchidùng.VươngđãtruấtTamKharồi,lênngôivuatựxưnglàNamTấn,rướcanhlàXươngCậpvề,cùnglàmviệcnước.

XươngCậpxưnglàThiênSáchVương.ThờibấygiờcóngườiHoaLưlàĐinhBộLĩnh,cậycónúikhehiểmtrở,khôngchịu làmtôi.HaiVươngkhởibinhđánhBộLĩnh,Lĩnhsợ,saiconlàĐinhLiễnvàolàmcontin;HaiVươngbắtLiễnlênngọncâytre,bảoLĩnhrằng:"Khônghàngthìgiết".Lĩnhnói:"Trượngphuphảilậpcôngdanhcóđâulạibắtchướccáchđànbàyêucon?",nóirồisai10ngườicầmnỏnhằmvàoLiễnmàbắn.HaiVươngnói:"Tatreoconnólên,cốtđểbuộclòngnóphảihàng,naynótànnhẫnnhưthế,giếtcũngvôích".Bènthuquânvề.


ĐinhTiênHoàngnhằmbắncon,cùngvớiviệcchiabátcanhcủaHánCaoTổ,đềulàdùngcáchgợithiêntínhđểthửxemsao.NhưngHánCaoTổcậycóHạngBágiúpđỡ,nêndámthế,cònĐinhTiênHoàngchắcđâuvàolòngbấtnhẫncủaNgôVương,màdámnóinhưthế,làvìtrongtâmđãkhôngcóLiễn lâu rồi.Chonênsaukhi lấyđượcnước,bỏLiễnmà lậpconút làHạngLangvậy.

Thiên Sách Vương chuyên quyền, Xương Văn không dự vào chínhquyềnnữa.HaiVươngbèncóhiềmkhíchvớinhau.ChưađượcbaolâuthìThiênSáchVươngmất,XươngVăntrởlạingôivuasaiquânđánhhaithônĐườngNguyễnvàTháiBình,khikéoquânvào,bỏthuyềnlênbộ,vuabịtênlạccủaphụcbinhbắntinmàchết,ĐinhLiễntrởvềHoaLư.

ChépphụcácSứquân

ThờibấygiờvuaNamTấnmất,trongnướcloạnto,cácnơiđuanhaunổilêngiữhuyệnấp,cùngxâuxélẫnnhau.

NgôXươngXí tự xưng làNgô SứQuân chiếm cứBìnhKiều. (LúcThiênSáchVươnglàXươngCậptịnạncólấyngườicongáiởNamSáchsinhraXươngXítứclàcháuNamTấnVươngXươngVăn).

KiềuCôngHãntựxưnglàKiềuTamChếchiếmcứPhongChâu51.

NguyễnKhoantựxưnglàTháiBìnhCông,chiếmcứTamĐới52.

NgôNhậtKhánhtựxưnglàNgôLãmCông,chiếmcứĐườngLâm(cóchỗgọilàGiaoThủy.53

ĐỗCảnhThạctựxưnglàĐỗCảnhCôngchiếmcứĐỗĐộngGiang54.

LýKhuêtựxưnglàLýLãngCông,chiếmcứSiêuLoại55.

NguyễnThủTiệptựxưnglàNguyễnLệnhCôngchiếmcứTiênDu56.

LãĐườngtựxưnglàLãTáCôngchiếmcứTếGiang57.

NguyễnSiêutựxưnglàNguyễnHữuCôngchiếmcứTâyPhùLiệt58.

KiềuThuậntựxưnglàKiềuLệnhCôngchiếmcưHồiHồ59.

PhạmBạchHổtựxưnglàPhạmPhòngÁtchiếmcứĐằngChâu60.

TrầnLãmtựxưnglàTrầnMinhCôngchiếmcứBốHảiKhẩu61.

Cácôngtrênnàygọilà12sứquân.

ĐinhBộLĩnhnghetiếngTrầnMinhCônglàngườicóđứcmàkhôngcó con, đến theo nương tựa.Minh Công cho làm con nuôi, cho giữ binh

quyềnđểđánhcácvịanhhùngkhác,đềuđánhtanđược.ĐếnkhiMinhCôngmất,BộLĩnh thống suất cảđámquânấy.Khibấygiờbọnđệ tửcủaNgôTiênChúacó500ngườitừĐỗMộngGiangkéođếnđánh,độ80ngườivàoÔMan,bịngườilànglàNgôPhóSứđánhthuarồitrởvề.BộLĩnhnghetincửbinhđánhvàođộngấy,quânđiđếnđâucácbộlạcđềuphảihàngphục,bởithếlạivàdânởcácchâu,phủđềutâmphụcmàtheoBộLĩnh,suytônônglàmGiaoChâusúy.

Xét sáchThập quốcXuân thu chí,BộLĩnh đánh đượcLãXứBinh,đảnggiặctanvỡ.SáchnàylạichéprằngđánhđượcNgôPhóSứ,thếthìPhóSứtấtlàXứBìnhkhôngsainữa.

VuaTiênHoàngbìnhđược12sứquân,trậnnàylàtrậnđánhthenchốt.

TrênđâylàđờinhàNgôcó2vuavàTamKhatiếmngôi,khởitừnămKỷHợiđếnnămĐinhMão,cộng29năm.


NgôTiếnChúaphát tích làdanhgia,giếtCôngTiễnđểbáothùchoĐìnhNghệliềncótrậnđánhởsôngBạchĐằng,làmbạiđượcCườngHán,quốcthếtừđómạnhlên,đấtNambìnhyên,ngườiTàusợchạy,côngnghiệphọTriệu và họLý cũng chưa hơn được, vìmấy năm sau phó thác khôngđượcngườigiỏi, thậtđángcảmkhái.TamKhaởđịavị làhọngoại, lân lacướpngôivua,bắtchướcVươngMãng,TàoTháo,làmđầutêuchoQuýLy,ĐăngDung,tộiácấykhôngbútnàotảxiết.

HậuNgôVươngởchỗthâmcung,nêntặcthầnkhôngngờđến,ởgiữađườngquayvề,màchưtướngkhôngdámtráiý,truấtphụcđượckẻgiantàdễnhưthaybàncờ,15nămgiữcơnghiệp,đánggọilàLươngChúa,đẻconnhư thếNgôQuyềncũngnhư làkhôngchết.ĐếnnhưThiênSáchchuyênquyềnmàmìnhkhôngđượcdựchínhquyền,TamKhacướpngôivuamàkhôngnỡgiahình, luậngiảchoXươngVănlàcô tức.Nhưngxétbản tâmcủaXươngVănthìchỉbiếtcungkínhanh,đểkínhnhườngdòngcontrưởng,khônggiếtcậu,đểmẹđượcyên lòng,cũng làngườicó tưchất tốt,khôngthế, thì nếukhônggiết anh làXươngCập, cũngkhôngđểTamKhađượcsống.Duychỉcólỗilàđểlộcơmưu,đếnnỗibịmũitênlạc,chíkhíhăngháicủa thiếuniênchưabỏđiđược, làđáng tiếcđó thôi.NgôSứQuân làconngànhthứ,nốichílớncủachachú,khónhọclẩnlútởchỗthônquê,mưuđồ

giữlạicơnghiệpđãmất,chícũngđángkhen,nhưngvìvôtài,và ítngườigiúp,thếcùnglựckiệt,đượcmộtnămrồimấtngay,cũngđángthương.Vìrằng lòng trờimuốn thu nhặt lại cho họĐinh, tất nhiên trước hết phải cóngườikhutrừ.Tạohóađãcókhísốnhấtđịnh,ngườitalàmthếnàomàrangoàivòngđúcnặncủatạohóachođược.Tựcổđếnnay,chứngnghiệmđãnhiềukhôngphảimộtviệcnày,tacóthểbiệnhộchoNamTấnVươngđược.

NhàĐinh-TiênHoàngĐế

VuaĐinh, tênBộLĩnh, người làngĐạiHoàng, độngHoaLư, bìnhđược12sứquân,tựlậplàmvua,ởngôivua12năm,bịngườitrongnộicunglàĐỗThíchgiết.VuaĐinhquétsạchquầnhùng,mởmangthêmđấtnước,nhưngvìkhôngđịnhrõngườikếvị,khôngphòngngừakhiviệcchưaphát,đếnnỗibiếnloạnkhởingayởtrongcungcấmmànướccũngmấttheo.

Thânphụvua làCôngTrứ,nha tướngcủaDươngĐìnhNghệ,cai trịHoanChâu,mẹlàhọĐàm,nằmmộngthấycómộtngườilớntaycầmcáiấnvuađếnxinlàmcon,bèncómangmàsinhravua,đượcítlâuthìthânphụdắtvàoởtrongđộng,chơivớitrẻchăntrâu,lũtrẻtônlàmđànanh.Mỗikhichơiđùa,giaotaynhauchovuangồilên,khiêngđilàmxe,lấybônglaulàmcờ,dànrahaibên,rướcđilàmnhưnghivệnhàvua.Trongnhànuôiđượcconlợn,thừalúcmẹđivắng,vuamổlợnkhaobọntrẻrồidicưđếnĐàoÚcSách.Bàmẹsợ,mangchuyệnấynóivớichúĐinhDự,Dựcầmdaođitìm,đuổiđếnbờsông,vuachạysavàobùn lầy, thấycóconrồngvàng,đỡhaibênvuasangquasông.Ôngchúsợbỏvề,vuabèntheobọnngưhộlàmnghềđánhcá,bắtđượcngọchuêlớnđểvàođáygiỏ.Đếnđêmvàochùangủtrọ,nhàsưthấytrongcáigiỏcótiasángtròn,hỏicớsao,vànóirằng:"Anhnàyngàysaucaoquýkhôngthểnóiđược".SauđếnnươngnhờTrầnMinhCông,làmchỉhuycủaquânTrầnđánhđâuđượcđấy,gọi làVạnThắngVương.QuầnthầndângtônhiệulàĐạiThắngMinhHoàngđế.

NiênhiệuTháiBìnhnămđầu.Vuamớilênngôi,quốchiệulàĐạiCồViệt,đóngkinhđôởHoaLư.Vuamuốnlấyoaiquyền,chếngựthiênhạ,đặtcáivạc toở sân,nuôiconmãnhhổở trongcũi, ra lệnh rằng,ai tráimệnhlệnhphảichịutộilửanấu,hùmnhai.

Vua lập 5 bà Hoàng hậu là: Đan Gia, Trinh Minh, Kiểu Quốc, CổQuốc, vàCaoÔng.Một âmvàmột dươnggọi là đạo.Các bàHoànghậudựngnênnhàHạgiúpđỡnhàChu,khôngnghecóđếnhaiHoànghậu,huốngchilạicó5Hoànghậuư?

TừnămThiênNguyênnướcChulập5Hoànghậu,bàisáchvănphongHoànghậucócâurằng:

"Đứcvívớikhônnghi,ngũhànhlàsố5",đólàlấymộtcâukinh,để

chelỗicủamình.VuaĐinhHoàngkhôngđọcsách,theoýriêngmàlàmcàn,đúngnhưchuyệnnướcChu;lỗiđóhaibêncũngnhưnhau.

Vuađịnhphẩmbậccủacácquanvăn,võvàtăngđạo:NguyễnBặclàmĐịnhQuốcCông,LưuCơ làmĐôhộphủSĩSư,LêHoàn làmThậpĐạoTướngquân,NgôChânLưuđượchiệulàKhuôngViệtTháisư,TrươngMaNílàmTăngLụcĐạoSĩ.

VuaĐinhTiênHoàngkhởilênởHoaLư,NguyễnBặc,LưuCơ,ĐinhĐiền,TrịnhTúđềulànhữngngườicùnglàngcùngtuổivớivua,đãởsátbêncạnhvuađếnkhixétcôngbanthưởng,lạibỏsótĐiềnvàTú,lànhàlàmsửchépnhầmđấy; cònnhưTăngĐạo làhạngngườinàomàcũngphẩm trậtcao, được cómũvàng, áo đen, lẫn lộn vào hàngmũvàng đai bạc ở triềuđình,chảcũngquálắmư!

Vua sai con làLiễn đi sang thămviếng nhàTống.NhàTống sai sứsangphongchovua.Tờchếphongấyđạilượcnóirằng:"Nốiđờilàhọto,giữđượcđịaphươngxa,cóchímếnchuộngvănhóaTrungHoa,vẫnmuốnphụthuộcvớiTàu,khenngườiconcóýxưnglàmthuộcquốc,vậychochađượcthụphonglàmvuamộtđịaphương".

Vuađịnhra10đạoquân:mỗiđạo10quân,mộtquân10lữ,mộtlữ10tốt,mộttốt10ngũ,mộtngũ10người,đềuđộimũTứphươngbìnhđính.

NamViệtVươnglàLiễngiếtTháitửlàHạngLang.

Liễnlàconcảcủavua,thườngdựnhiềuviệckhónhọc,khilấyđượcnướcđãđượcphonglàmNamViệtVương,lạithườngsangsứnhàTống,saumới đẻ Hạng Lang. Vua yêu Hạng Lang mới lập làm Thái tử. Liễn lấychuyệnấylàmbấtbình,saingườiámsátHạngLang.

ĐỗThíchgiếtvualàLiễn,NguyễnBặcđánhgiếtĐỗThích.

KhixưaThíchlàmLạiởđấtĐồngQuan,đêmnằmmơtrêncầu,bỗngcóngôisaosavàomiệng,cho làđiềmtốt, thừa lúcvuanằmởchâncung,đếngiếtvua;lúcbấygiờđươngcấpbắtkẻnghịchtặc,Thíchchuinằmrạpởtrênmáicung,cungnữtrôngthấy,máchbảoNguyễnBặc,BặcbắtĐỗThíchgiếtđi.

Từxưakẻloạnthần,dámmưuđồnhữngviệcphiphận,đềudođiềm

giời,màtựlấyđểdốimình,nhưviệcLinhBảocướpngôivuacủaTấn,LộcSơnlàmphảnĐường,đềuthếcả.(MẹÔngHuyềnnằmmộng,nuốtsaosa,rồiđẻraÔngHuyền,LộcSơnkhiđẻracóánhsángsoitrongnhà,cácloàichimmuôngđềukinhhãi).

NiênhiệuTháiBìnhthứ5,cócâusấmrằng:"ĐỗThíchthíĐinhĐinh,Lêgiaxuấtthánhminh,cạnhđầuđahoànhnhi,đạolộtuyệtnhânhành,thậpnhịxưngđạivương,thậpácvônhấtliệt, thậpbáttửđăngtiên,kếđônhậpnhịthiên".(ĐỗThíchgiếtĐinhTiênHoàngvàĐinhLiễn,LêHoànralàmvua,ganhđầunhiều trẻhoạnh,đườngxáhếtngườiđi (hai câunàykhônghiểurasao).12xưnglàđạivương,10áckhôngcómộtđiềulành,(haicâunàychỉvàoĐinhTiênHoànglàmvua12năm,khôngcómộtđiềugì lànhcũngđược),thậpbáttửlàchữLý,chỉvàoLýCôngUẩnlênngôivua,còncâukếđônhậpnhịthiên,khônghiểunghĩarasao);ngườitacholàthiênsốđãđịnhsẵnrồi.

ĐếToàn

ĐếToàn làmvuađược támthángbịLêHoàncướpngôi, tự lập làmvua.NguyễnBặc,ĐinhĐiềnrướcVệVươnglênngôivua.VệVươngmớicó6tuổi,bọnĐinhĐiềnlàĐạithầnphụchính,duycóLêHoànmộtmìnhgiữbinhquyền,ravàocungcấm,TháihậulàDươngThịtrôngthấytưtìnhvớiLêHoàn,ralệnhchoLêHoànnhiếpchínhlàmviệcChuCông.HoàncậyđượcTháihậuyêu,tựxưnglàPhóVương.

LũĐinhĐiềnmưubànvớinhaurằng:"Hoànsắplàmviệcbấtlợichovuanhỏ,bọntachịuândầycủanướcnếukhôngquétsạchđượckẻnghịchtặcbênvua,thìcònmặtmũinàotrôngthấyTiênđếởdướisuốivàngnữa?",bènchiarahaiđạoquânthủyvàbộ.Tháihậusợ,bảoHoànrằng:"Vuacònnontrẻ,chưakhamnổiđượcnhiềuhoạnnạn,ôngmưutoanviệcấyđithôi".Hoànbènđốcchiến,bắtNguyễnBặcnhốtvàocũiđưavềkinhkểtộirằng:"Tiênđếmắcnạn, thần,nhâncònphẫnuấtvàhổ thẹn,nhàngươi thừa lúcloạnlàmđầuviệcquân,nghĩathầntửnhưthếđượcư?".BènchémNguyễnBặc.

NgôNhậtKhánhdẫnngườiChiêmThànhvàocướp

NhậtKhánhlàconcháuNgôQuyền,cùng11sứquânkhácchianhauchiếmcứđấtđai,tựxưnglàAnVương.TiênHoàngdẹpđược,lấymẹNhậtKhánh làmHoànghậu.EmgáiNhậtKhánh làmphunhâncủaĐinhLiễn.TiênHoàngsợNhậtKhánhoánvọngsinhbiến,bèngảcôngchúachoNhậtKhánh.

NhậtKhánhvẫnkhôngbằng lòng,đưacảgiaquyếnchạy sangnướcChiêmThành.Điđếncửabiển, rút lấycondaovẫnđeorạchvàomácôngchúamàkể tội rằng: "Chamàyứchiếp ta, ta đâu cóvìmàymàquên thùđược?Chomàyvề,tađitìmngườiđểcứuta".SauđódẫnngườiChiêmvàocướp,khiđiđếncửabiểnĐạiNha,gặpgiótothuyềnđắm,NhậtKhánhchếtđuối,vuaChiêmThànhthuquânvềnước.

NhàTốnghộiquânlạiđếnxâmlăngnướcta

Bấy giờ quan TriUngChâu làHầuNhân bảo dâng sớ nói với vua

Tốngrằng:"NướcGiaoChỉnộiloạn,nướcsắpmất,xinđếnbàytỏtìnhtrạngcó thể lấyđượcGiaoChỉ".LưĐaTốnbànrằng:"Nênxuấtkỳbấtý,đemquântậpkích,thếlàsấmloángkhôngkịpchetai,nếugọiNhânBảovề,sợmưutiếtlộ,thìhọbiếtmàphòngbị,khôngphảilàkếvạntoàn".VuaTốngcholàmphải,xuốngchiếusaiTônToànHưngmangquânbộ,từđườngUngChâutiếnvào,LưuTrừngmangquânthủytừđườngQuảngChâutiếnvào,hẹnngàycùngđến.LạngChâuđượctin,mangtìnhtrạngbáocáo,TháihậusaiLêHoànkéndũngsĩrachốngvớiquânTàu.Đươngbàncáchraquân,thìcóngườiNamSáchlàPhạmCựLạngmặcbinhphụcđithẳngvàotrongphủmànóirằng:"Thưởngngườicócôngmàgiếtkẻkhôngvângmệnh,làminhphápkhihànhquân,nayChúa thượngcòn thơ trẻ,chúng tadùcóhết sứcchốngngoạixâm,cóaibiếtđến,khôngbằngtrướchếttônThậpĐạoTướngquânlênlàmvua".Quânsĩđềuhôvạntuế.TháihậusaiđemđủlễbộđirướcLêHoànvàocung,tiếnlênlàmvua.Hoànbènlênngôivua,đổiniênhiệulàThiênPhúc,giángĐếlàmVệVương.

XétCưLạngngườihuyệnChíLinh,anhlàPhạmHạplàmchứcVệúy,cùng với Nguyễn Bặc mưu tính giết Lê Hoàn nay lại bội nghĩa đến thế.TruyệnchépCựLạngsaukhiđãchết,ThượngđếcholàmchứcNamĐài,chuyênxét các ánngờ,đếnnayhãycòn thờ làmngụcchủ, xưng làHồngThánhĐạiVương.Ngườinhưthế,saolạiđượchưởngphúcnhưthế?

VuanhàTốngxuốngchiếuraquân,saiLưĐaTốnmangthưđếndụLêHoàntrongthưđạilượcnói:"ChâuViêmđươngcókhóinung,mâynấu,talàmmâylành,làmmưangọt;đươnglúcchướngkhímịtmù,đàphảitanmâyphảicháy, tagẩykhúcđàn, ta làmcơngiómát,nhữngvì tinh tú thuộcvềnướcngươi,ngườitabảolàkhôngbiết,naytaxoaysaotửvi,đểchongươiphảichầuvề,nhữngmaquỉởđấtngươi,ngườitathìsợ,tanayđúccáivạclớnđểkhiếnchongươikhôngbịhại".VuaLêHoànđượcthư,liềnraquânchốngcựnhàTống.TrướchếtsaiGiangCựVọnggiảlàmthưcủaĐếToàncầuxinnốingôivua.ThờibấygiờnhàTốngcóýmuốnlấyhẳnnướcta,saiTrươngTônQuyềntrảlờirằng:"HọĐinhởngôivuađãbađời,TrẫmmuốnToànlàmThốngquânmàngươilàmphó,nếuToànkhôngcótài,khôngđiềugìkhảtú,còncótínhtrẻconthìnênđưamẹconToànvềvớita,tatấtưuđãi,sẽ cho ngươi được làm vua; hai đường ấy, ngươi chọn lấymột".Vua LêHoànđềubỏkhôngtrảlời.

Trênđây lànhàĐinhcóhaivua,khởi từnămMậuThìn,hết lànămCanhThìncộng13năm.


VuaThiênSáchkhônggiữđượcquyềncương,cácsứquânngónhòmvạcbáu, trời sinh rabuổi tối tăm,ĐinhTiênHoàngđứng lênmàdẹpyênđược,nổitiếnganhhùngVạnThắng,gồmđượccảđấtđaicủa12sứquân.Nướcbịchiaxẻđãlâu,naythànhthốngnhấtđốivớinhàTống,thìBắcNamthônghiếu,chaconlàmChânVương,khôngphảixinai,nướcCồViệtđược13nămtháibình,cũngđãthịnhlắm,saolạimấtchóngnhưthế?LàvìTiênHoàngvũlượccóthừa,màhọcvấnkhôngđủ,muốnđemcáithuậttrịquânramàtrịnước;lập5bàHoànghậulàphilễ,bỏcontrưởnglàphipháp,đặtthầytulàmchứcquan,đặtvạcdầulàmhìnhphạt,làphichính.Chỉhamvuichơi,khôngbiếtphòngbị,chonênởtrongnhàthìcontrưởnglytâm,bỏvợthấttiết,ởngoàithìkhôngđặtquânphòngbị,ngườicạnhnáchthànhrakẻcừu thù, vậy là Hạng Lang giết Tiên Hoàng, chứ không phải Đỗ Thích.NgườidẫnChiêmThànhvàocướpngôivuacủaVệVươnglàDươngHậu,chứkhôngphảiThậpĐạoTướngquân.Gốccâyđãđổ,cànhlátựnhiêntồitàn,nhàĐinhítđức,khôngcógìđểchoconcháuvềsau,đángthươngthay!

NhàLê-ĐạiHànhHoàngĐế

VuaLê,tênHoàn,ngườiChâuÁi,làmvua24năm,hưởngthọ65tuổi.

Vuathừalúctrongcungvuacóhoạnnạnmàchiếmlấynước,đánhluiđượcquângiặcbênngoàiđểyêndân,nhưngvìtamcươngbấtchính,đếnnỗimấtnước,đókhôngphảilàsựkhôngmay.ThânphụvualàMịch,mẹlàhọĐặng,bàmẹnằmmộngthấyhoasennởtrongbụngrồikếtthànhquả,mìnhkhôngănlạichiachongườikhác.

Ngàyrằmthángbảy,niênhiệuThiênPhúcthứ6nhàTấn,sinhravua,bànói rằng:"Thằngbénàykhi lớn lên tấtđạiquý,nhưngchúng takhôngđượchưởnglộc".Đượcvàinăm,chamẹtheonhauchếtcả,quanQuanSáthọLê, vì là cùnghọnênnuôi làmcon.Mùađông rét, vuađắp áo cóimànằm,đươngđêmhàoquangsángrựckhắpnhà,cóconrồngvàngnằmấplêntrên,đếnkhivuathờnhàĐinh,thănglênđếnchứcThậpĐạoTướngquân,rồithaynhàĐinhlàmvuađóngđôởHoaLư.

NămThiênPhúcthứHai,nhàTốngchiatừngđạoquânsangxâmlăngnướcta.HầuNhânBảo,TônToànHưngkéođếnLạngSơn,TrầnKhâmTộkéoquânđếnTâyKết,LưuTrừngkéoquânđếnsôngBạchĐằng,vuatựlàmtướngrachốngđánh,saisĩtốtcắmgỗngăncửasôngrồisaingườitráhàng,bắtđượcNhânBảo,thừathắngđuổiđánh,lạibắtsốngđạitướnglàQuáchQuânbiện,TriệuPhụngHuânđưavềHoaLư.Bởithếmàtrongnướcbìnhđịnh,nhàTốngbènrútquânvề,giếtTônToànHưng.VuasaisứsangnhàTốngcốngcácđồthổsảnvàdângbiểutạlỗi.

VualậpbàDươngThị,làHoànghậunhàĐinhtrước,làmĐạiThắngMinh Hoàng hậu (bà Dương Thị trước lấy Đinh Tiên Hoàng sinh ra VệVương)cùngvớiPhụngKiền,ThuậnThánh,vàhọTrịnh,họPhạmlànămbàHậu.

Vua thân đi đánh nước Chiêm Thành. Trước có sai sứ sang nướcChiêm(sứlàTừMụcvàNgôTửBữu)bịnướcChiêmbắtgiữ,vuagiậnmớiđánhnướcChiêm,chúaChiêmbỏthànhchạy.Vuabắtđược100ngườikỹnữởtrongcungvàmộtthầytăngngườiThiênTrúc,lạithuđượcvàngbạcvàđồquí trọngkểhàngvạn.Vuasanphẳngthành,pháhủymiếuthờ,vừamộtthángthìkéoquânvề.VuađiđánhnướcChiêm,quanúiĐồngCổ(ởxã

ĐanNê, huyệnAnĐịnh, ChâuÁi) đến sôngBàHòa (ở làngĐồngHòa,huyệnSócSơn)đườngnúihiểmtrởkhóđi,bènsaiđàohảicảngmới,đàoxong,côngvàtưđềucholàtiệnlợi.

VuacấtnhiềucungthấtởnúiĐạiVân(tênđiệnlàPhongLựu,CưLạc,TràngXuân,TửHoa)cộtnhàthếpvàng,lợpngóibạcđểlàmnơicoichầu.Tháng7làsinhnhậtcủavua,vuachothảthuyềnởgiữasông,lấytrekếtlàmnúigiảởtrênthuyền,gọilàNamSơn,đặtratròvuiđuathuyền(TriềunhàLýcũnglấyngàysinhnhậtlàmnênnúigiả,làtheoởđây).

VuasaisứsangnhàTốngbáocáoviệcđánhđượcnướcChiêmThành,nhàTốngsaiLýNhượcChuyết,LýGiácsangnướctaphongvươngchovua,tờchỉđạilượcnóirằng:"LêHoànănởđượclòngngườitrongnước,lạicànggiữlễphiênthần,khôngngạixaxôisaisứsangtỏlòngthành,vàxinnhậngiữviệcquân,xưacóSĩNhiếphóaphongtụcnướcViệt,ÚyĐàkínhtheomệnhnhàHán,nênchodanhxưnglàNguyênDuệ,cùnghàngvớichưhầu.VậycầnphảivỗvềbọnDiLạc,chochúngđượcbiếtđứctốncủanhàvua".VuaLêHoànnhậnsáchphongrấtcungkính,đãisứrấthậu(trảlạitướngđãbị bắt làm tù binh làQuáchTriệu để đáp lễ) và bảoNhượcChuyết rằng:"BảntriềunhàTốngđấtrộngmuôndặm,cóđến400quậncóchỗbằng,cũngcóchỗhiểmtrở,địaphươngnàylấygìlàmxa?".

NhàTốngsaiLýGiácsangnướcta,đếnchùaSáchGiang,vuaLêsaingườithầychùatênlàThuậnGiảlàmquanGianglệnhđiđón.Giácgiỏivănchương,thấyhaiconngỗngbơitrênmặtnước,Giácmiệngđọcngayrằng:"Ngangasongsongnganga,ngưỡngdiệnhướngthiênnhai"(haiconngỗngngướclêntrôngchỗtrờixa).Thuậncầmmáichèođọcnốingaycâu rằng:"Bạchmaophôlụcthủy,hồngtrạobãithanhba"(lôngtrắngtrênnướcbiếc,chânđỏbơi trên làn sóngxanh).LýGiác làm lạ, tới sứquánđưabài thơrằng:

"Hạnhngộminh thi tán uẩn du, nhất thân lưỡngđộ khứGiaoChâu,ĐôngĐôtáibiệttâmvưuluyến,NamViệtthiêntrùngvọngvịhưu.Mãđạpyên vân xuyên lãng mạch, xa từ thanh chướng phiếm trường lưu. Thiênngoạihữuthiênưngviễnchiến,khêđàmbatĩnhkiếmthiềmthu".

(MaygặpMinh thìgiúp trướcsâu,mộtmìnhhaiđộđếnGiaoChâu,ĐôngĐôtừbiệtlòngvàngmến,NamViệtxaxôingóngchưathôi,ngựađạpmâymờxuyênđágợn,xetừnonbiếcphóngthuyềntheo,ngoàitrờicòntrời

nênxétthấu,kheđầmsónglặngthấytrăngthu).

Thuậnđưabàithơấy,KhuôngViệtnóirằng:

"Bài thơnày tônvuanướcNamcũngnhưvuaTrungQuốc",vuaLêHoànkhenýbàithơấy,xuốngchiếuchoKhuôngViệtlàmkhúcháttiễnLýGiácrằng:"Tườngphonghảo,cẩmphàmtrương,raovọngthầntiênphụcđếhương.Vạntrùngsơnthủythiệpxươnglãng.Cửuthiênquylộtrường,tìnhthảmthiết,đốilytrường,phanluyếnsứtinhlang.Nguyệntươngthâmývịbiênphương,phânminhtấnngãhoàng".

(Giólànhtốt,buồmgấmgiương,xangóthầntiênvềđếhương,muôntrùngnonnướcvượtsóngxanh,đườngvềmuôndặmxa,chénlybiệt, tìnhvấnvương,quyếnluyếnsứtinhlang.MuốnvìbiêncảnhdãitâmtràngtâurõvớiNgôhoàng).

Xétsử,mộtđờivuaĐạiHành,khôngthấycónhắcgìđếnhọchiệuvàkhoacử.Nhữngthưtừđilạiđờibấygiờ,nhưlàthưxintậpvị,lờinóiuyểnchuyểnvàđắcthể,đếnbàinốivầnbàithơThiênnhai,cakhúctiễnsứthầntìnhýlanhlẹ,đầyđủtìnhtứ,vănnhâncũngkhôngthểhơnđược,khôngbiếthọchànhtựđâu?Ngườianhhùnghơnđờithìđờinàocũngkhôngthiếu,chonêntuykhôngthấycódạydỗ,haycónhữngvịnhothầnkhởithảovànhuậnsắc,nhưngmànhưHồngDuhọcuyênbác,làmđếnchứcTháisứ,ChânLưulàcaotăngmàsungviệcứngđốivớisứTầu,cũnglàmnổitráchnhiệmthùphụng.

VuaracàyruộngtịchđiềnởnúiĐộiSơn62,bắtđượcmộtchumvàng,lạibắtđượcmộtchumbạcởBànHải,vìthếđặttênruộngấylàruộngkimngân.

Thái sư là Hồng Du mất. Dù là người Tầu, thông hiểu kinh và sử,thườngtheovuađiđánhgiặc,làmquânsưbànmưukế,xửđoánviệcnước,vuatindùngnhưngườitâmphúc.

Vuaphongchocácconlà:Thâu,Ngân,Tích,Việt,Đĩnh,Đinh,Cân,Tung,Tương,Kính,Mang,Đề,12ngườilàmtướcVương,chiađiởcácchâuthành.SaunàynhàLý,TrầnphongVươngchocácHoàngtử,aicócôngđứclạigiachotướclớn,làbắtchướcnhàTiềnLê.

Dương Tiến Lộc thu thuế hai châu Hoan và Ái, lại đốc xuất người

trongchâutheonướcChiêmThành,mưulàmphản,vuabắtđượcđemchém,người trongchâubịgiếtnhiềukhôngxiếtkể.Mộtmình tênTiếnLộc làmphảnthôi,cònngườitrongchâuthìcótộigì,xemthếđủbiếtđứctrạchcủaTiềnLêdàihayngắnthếnàorồi.

NhàTốngsaisứthầnsáchphongvualàmGiaoChỉQuậnVương.

ChếđộnhàTống:Đốivớicácnước,lúcmớichỉchochứcĐôđốcvàThứsửchođếnchứcTháisư,dầndầnvàibốnlầnmớiphongcholàVươngthật.ThờibấygiờnhàTốngsaiquanTảchínhNgônlàTốngCảomangchếsáchsanggiaphongchovua,vuachoquânthuyềnrađónrướctừcửabiểnTháiBìnhđivào.Bấygiờsứthầnđếncóýkhinhnhờn,vuacũngcoithườnghọ.ĐếnkhiCảosangmang thưđi lên trênđiệnmàkhông lạy,nói thác làvừađánhnhauvớiquânMán,ngãngựađauchân,vualạinói:

"Vìđườngxáxaxôi,saunàycótintứcgìvềviệcnước,nênởchỗgiápgiới giao cho nhau, không phiền đến sứ thần".Cảo về tâu vuaTống, vuaTốngcũngcho.

Mùa xuân, vua ngự điệnCànNguyên xem thả hoa đăng, lại đi xemđánhcáởsôngĐạiHoàng.

BấygiờvuaĐạiHànhtuổiquátrimệnh(50tuổi)nămtrướclợpcungbằng ngói bạc, đi chơi Trúc Sơn bằng thuyền mui; có thể dẹp lòng hammuốnđóđượcrồi,thếmàvẫnkhôngtựxét,còncótínhtrẻconnhưthế,dậyconcháuthếnàođược.Chépnhưtrênđâyđềulàlờichêcả.

VuacậynướcNamcónúibểhiểmtrởnêndungtúngchodânởbiêngiới vào ăn cướpđấtTống, lại đem100 chiến thuyền xâmphạmvào trấnNhưHồng,quanChuyểnvậnSứtỉnhQuảngTâylàTrươngQuántâuviệcấylêntriềuđìnhTống.VuaTốngsợviệcToànHưngbạitrậnlầntrước,bảnýmuốnđượcyên,khôngmuốndùngđếnbinhlực.QuánlạinóidốirằngvuaLêHoànbịnhàĐinhđánhbạiđuổiđirồi,chỉcómộtítquânởngoàihảiđảo,naysốquânấyđãmònmỏi.VuaTốngsaiTrầnSĩLonglàmTháiphongsứ,để thămdòhư thực,SĩLongvề triều,vuaTốngmớibiếtQuánnóikhôngthật,bắttộiQuán,choTrầnNghiêuTẩulàmQuảngtâysứ.TrướckiangườinướctacóVănDũnglàmloạn,chạytrốnsangtrấnNhưTích,châuKhâm,đấtnhàTống.VuaLêHoànsaiHoàngThànhNhãđuổibắt,tướngởtrấnấylàHoànLệnhĐứcgiấuVănDũngđikhôngtrả,NghiêuTẩuđếnnơitrađượcthựctrạng,manghết100ngườitraigáiđãgiấuđiấytrảchoThànhNhã.Vua

LêHoàn cảmơn ấy sai sứ sangnhàTống tạơn.VuaTống lại saiNhượcChuyếtmang chovuaLê cái đai bằngngọc, vuaLêHoàn ra đếnđịa giớinghinh tiếp, bảo Nhược Chuyết rằng: "Việc cướp trấn Như Hồng là bọncướpbểlàmbậy,HoàngđếcóbiếtkhôngphảiquânGiaoChâukhông?NếuGiaoChâutráimệnhHoàngđế,thìđánhvàoPhiênNgungrồiđánhđếnMânViệt,chứđâucóđánhmộttrấnNhưHồngthôi".BấygiờsứnhàTốngđến,vuanóigiảlàsứsangyêusáchthuếvàđồcống,nóirõchoquốcdânbiết,đổtiếngácchonhàTống,vuaTốngnghebiếtviệcđó,nênchỉsaiquanởbiêngiớitriệusangđểnhậnmệnhlệnhnhàvuathôi,chứkhôngchuyênsaisứgiảnữa,làvìcớđó.

VuađiđánhđộngMaHoànghạđược4động, lạiđánhHàĐộngpháđược49động,rồi lại tự làmtướngđiđánhCửLong,quângiặctrôngthấyvua,chúnggiươngcungnhằmbắn,sắpbắnthìtênrơilạigiươngcungbắnlầnnữa, thìdâycungđứt, thấy thếchúngsợmà lùivề,vuađi thuyềnvàosông Cùng Giang đuổi theo, quân giặc vây hãm sông, chống cự lại, (VệVươngbị tênlạcbắntrúngchếtởtrậnnày).Vuaphảiđốcchiến,giặcmớithua.

Vuađịnhraluậtlệnh,kénquânlính,chialàmtướngvàhiệu,làmhaiban,xuốngchiếulàmnhiềuđâumâuchocácquânlính.

Vua đi chơi châu Hoan, đào hải cảng Đa Cái. Người Đa Cái63 làmphản,vuachémbọnấybảochodânchúngbiết.HoàngKhánhTậpđemcảgiaquyến400ngườitrốnsangKhâmChâuđấtnhàTống.VuaTốngyênủivỗvềrồichovềnước.KhánhTậpsợtộikhôngdámvề,nhàTốngchoởtrênbãibiển.

KìnhThiênĐạiVươnglàThânmất,LongĐĩnhcầuxinlàmTháitử.Đìnhthầnbànrằng:"Lậpconthứlàkhôngphảilễ",vuamớithôi.TriềuđìnhbènlậpLongViệt làmThái tử.MinhĐềnhândịpđisangnhàTống,khẩnkhoảnxin chođượcânmệnhcủanhàvua,vuaTốngchochứcKiểmhiệuTháiúy.

Vângmệnhnướcđisứ,màxinmộtchứcquan,ýmuốnnhờ tiếngđểcầumayviệcmưuđồphiphápđóthôi.

TrungTônHoàngĐế

TênlàLongViệt,lênngôiđượcbangày,bịemcùngmẹlàLongĐĩnhgiếtchết.

VuaĐạiHànhlàngườianhminh,quảquyết,nhiềumưutrí,dụngbinhkhéonhư thần,chonênkhusáchcácanhhào,vangđộngcảquânMánvàngườiTàu.Nhưngvìtínhnghiêmkhắc,ưanịnhhót,chỉcốtlàmcungđiệncholộnglẫyxaxỉ,cònchỗdinhthựvàtrạilínhthìđểchậthẹpquêkệch.SứthầnTốngthấythếchêcười.

Đếnkhivuamất,conlàNgân,Tích,KínhvàĐĩnhđềukhởiloạn,giữnhauđếntámtháng,Tháitửkhôngđượclênngôivua,LongĐĩnhngầmsaiquângiặcgiếtTháitử,quầnthầnđềuchạytrốn,chỉcònmộtmìnhLýCôngUẩnômthâyvuamàkhóc.LongĐĩnhlênlàmvua,choCôngUẩnlàmchứcTứXươngquânChỉhuysứ.


Hoạn nạn thường xảy ra lúc bất ngờ, biết phép chống chế và ngănngừakỹlưỡng,thìviệclạihaysinhrangoàiýtưởng.NhưTâyHánbiếtmốitệcủanhàTần,phongVươngchocácngườicùnghọ,ĐôngHánsợcáinạncủaVươngMãn,tàiứcbênhọngoại,thếmàkhimấtnướclạiởchỗkhôngphòngbịđến.VuaĐạiHànhbiếtrõcáicớnhàĐinhmấtnướcmuốnlàmchonước được lâu bền nghĩ cũng chu đáo.Thếmà chưa được bao lâu, ngườitrongnhàxẩyratànsátlẫnnhau.QuânTứXươngchỉđứngngoàibênxemai thànhaibại,đểchongườihọkhácvàonắmbinhquyền,CôngUẩndầndầnmạnhlên,rồihọLýnổilênkhôngaingănnổi.Thanôi!Mườiđiềuáckhôngcómộtđiềulành,chảphảilàtạikhôngbiếtởthiệnkhôngbiếtdạyconđósao.

KhaiMinhVương

TênlàLongĐĩnh,lạicótênlàChíTrung,trướcđượcphonglàmKhaiMinhVương,giếtvuaTrungTônmàcướpngôi,tựlậplênlàmvua,bịđauchỉnằmmàcoitriều.

Vuacảiđịnhquanchếtriềuphụcvàphẩmcấpcácquanvăn,vũvàtăngđạo,hếtthảytheochếđộnhàTống.

Khi bấy giờ các con vuaĐạiHành tranh nhau ngôi vua, trong nướcnhiễuloạn,ngườinướctalàKhánhTậpchạysangTống,nóivớiLăngSách,TrichâuởQuảngchâuxinthừalúcnàyxuấtquân,thìyxinlàmtiênphong,cóthểhẹnngàymàlấyđượcnướcNam.Sáchtâulêntriềuđình,vuaTốnglấycớrằng:"NhàLêlâunayvẫnđilạicốnghiến,khôngnỡthừalúcvuaLêcótangmàđemquânsangđánh".

VuaTốngsaiAnphủsứThiệuViệtđưathưhiểudụ:"Khôngnênhạilẫnnhau,đếnkhiquânthiêntriềuđếnhỏitội,thìhốikhôngkịp".KhaiMinhVương sợ, xin cho em làMinhĐể vào cống.KhiĐể ở Tống về, vì thấytrongnước có loạn, nên khôngvề nước, ở lạiQuảngChâu.VuaTống saingườibảoĐểđượctựchọnlấycáchđihayở;Nếumuốnvềthìsẽchongườilấythuyềnchovề.ThiệuViệpmuốnthừacơhộiấymưuđồlấynướcta,bèndângbảnđồ,đường thủyđườngbộ từUngChâuđếnGiaoChâu.VuanhàTốngbảoquần thầnrằng:"NướcGiaoChâucóchướngkhíđộc,nếudùngđếnquânthìtổnhạirấtnhiều,khôngbằngcứgiữbờcõicủamình"việcấymớithôi.VuaTốngsaisứphongchoLongĐĩnhlàmGiaoChỉQuậnVương(ĐĩnhđổiniênhiệulàCảnhThụy).LongĐĩnhsaisứhiếnnhàTốngcontê,đểxingiátvàngcảmũáo,vuaTốngycho,ĐĩnhlạixinchodânđượcbuônbánởUngChâu,vuaTốnglấycớrằngUngChâulàchỗhiểmtrở,cổhọngởbiêngiớinênkhôngcho,chỉchobuônbánởChâuLiêmvàtrạiNhưHồngthôi.

VuaLongĐĩnhđiÁiChâu,đếnsôngVũLũng,tươngtruyềnsôngđócóthủyquáihungdữ,khônglộiquađược,vuasaiđóngthuyềnđểsangsông,lại saiđàocảng,đắpđường, lậpbia,khởi tự sôngVănLũngđếnsôngVũLũng,làtheolờixincủaKiểuHànhHiến.

TrướckiaĐĩnhcầuxin làmThái tửkhôngđược,giận lắm,khicướp

ngôilênlàmvua,thahồlàmác,khiđiđánhđộngMán,bắtđượcngườiMánthìdùnggậymàđánhngườiMánđaukêuto,gọiđếntênvuaĐạiHành,thìĐĩnhthíchlắm.LạisaiconháttuồnglàThưTâmcầmdaocùncắtlọnthịtra,ngườiMánđaukêuthảmthiếtthìcườirằngkhôngquenchết;haylàlàmcáichuồngnhốtngườivàorồiđốtcháy,haylàkhithủytriềuxuống,saingườilàmcáichuồngđuổingườivào trongbỏxuốngnước,đợi thuỷ triều lên tosặc nước kêu lênmà chết; thường tiện đốtmía ở trên đầu nhà sư QuáchNganggiảcáchlỡtay,daochémvàođầuchảymáu,đểlàmtròvui;mỗikhicó chầu tất phải sai bọn làmkhôi hài, làm trò cười ầm lên, để làm lẫn cảnhữnglờitâuviệccủaquan.

NhữngviệcLongĐĩnhlàm,nhưlàtiệnmíađầusư,buộccỏvàolưngtùđốt, làmchuồngdưới nước, giồng cây sắt nungđỏbắt leo, nhữnghìnhphạtấy,dùácnhưKiệt,Trụcũngkhôngquáđếnthế;đếnnhưoáncha,đánhtù bắt gọi tên cha ramà làm trò vui thì lại cùng vớiĐôngHôn vàThiênNguyên,cùnglàloàicầmthúácđộcvậy.

TảThânVệlàLýCôngUẩntựlậplàmvua.KhitrướcchùaCổPháp64

cócâyđabịsétđánhđổ,ởruộtcâyđacóchữrằng:"Thụcănliễuliễu,mộcbiểu thanh thanh, hòađaomộc lạc, thậpbát tử thành, đông a nhậpđịa, dịmộctáisinh,chấncungxuấtnhật,đoàicungẩntinh,lụcthấtniêngian,thiênhạtháibình"(gốccâytoxù,lácâyxanhxanh,câyhòađaorụng,thậpbáttửlàchữLý)nhàđôngavàotrongđất(đôngalàchữTrần),câykháclạisinh(dịmộclàHậuLê)cungchấnmọcmặt trời(cólẽ làchữMạc), cungđoàisaoẩn(cólẽlàTâySơn)khoảngsáu,bẩynăm,thiênhạtháibình(lụcthấtlàchữNguyễn).

NhàsưVạnHạnhbảoriêngcôngUẩnrằng:"cứtheolờisấmnày,thìhọLýphảinổilên,hiệnnaykhôngaibằngôngcả".CôngUẩnsợcâunóiấytiếtlộ,saingườigiấuVạnHạnhvàotrongnúiTiêuSơn.Thờibấygiờvuaănquảkhếtrongruộtcóhộtlý(hộtmận)nhânlạicólờisấmđónữa,mậtsaitìmngườihọLýgiếtđi,CôngUẩnởluônbênmìnhmàkhôngbiết.ÔngĐàoCamMộcdòbiếtCôngUẩnrằng:"Lòngdânmongngóng,muốnđượccóbậcchânchúa,saoôngkhôngnhânlúcnày,theodấuvếtvuaThang,Vũ,bắtchướcviệclàmcủanhàĐinh,Lê,saochỉkhưkhưtiểutiếtlàmgì?".CôngUẩnvui lòng,nhưngvẫncònnghi,giảcáchtráchCamMộcrằng:"Saolạinóithế?Taphảibắtanhgiảivàoquanmớiđược",CamMộcnóirằng:"Tôithấythiênthờinhânsự,nêntôinói,ôngcứtốgiác,tôikhôngsợchếtđâu".

CôngUẩnnói:"Tôinỡnàolạilàmthế,sợcậuấytiếtlộrathôi".CamMộcnói:"Ngườitrongnướcaicũngbiếtrồi,cònngờgìnữa".Lậptứcđemchuyệnấynóivớicácquanhọpởtriềuđườngrằng:"QuanThânVệlàngườitừ thứkhoannhân, lòngdân chúngđềuphụ thuộcvới ông ấy".RồimangviệcấytâuvớiTháiHậu,cùngphùCôngUẩnlênđiện, lênngôivua, trămquanlabáihôvạntuế,đạixáchothiênhạ,đổiniênhiệusangnămlàThuậnThiênthứNhất.

Sétđánhvàocâymàthànhcâusấmchỉcóbốnmươichữ,màđủhếtcảhung,vongcủacácđời trongthờigianhơnmộtnghìnnăm.Trờicónóigìđâu,đólànhàsưVạnHạnhtinhthôngcáchsấmbói,nhânviệcsétđánhcâyđa,nóithácracácchữấy,đểtỏlàthầndịđấythôi.

VuaLýNhânTôntặngchoVạnHạnhbàithơrằng:"VạnHạnhdongtamtế,chânphùcổsấmký,hươngquandanhcổpháp,quảitíchtrấnvươngkỳ".(TăngVạnHạnhhiểusuốtđượcbacõi,thậtphùhợpvớisấmcũ,ôngởlàngCổPháp,chốnggậytíchđểtrấnởkinhkỳ).

Xemmấycâubìnhluậntrênnày,biệnbạchrõràngkhôngsai,tựcâu"chấncung"trởxuống,lờivănhàmhồ,cóýhuyềndiệugìkhác,khôngchịunóilộhếtra,saunàycókẻhiếusự,lấyýriêngmìnhmàsuydiễnra,làmmêhoặcchongười ta,đểđếnnỗinhữngkẻgianmưutoan làmviệcphiphận,loạnlạcmãikhôngthôi,biếtrằnglờisấmlàmhạiquálắmthay.

Vua truy tôn thânphụ làHiểnThánhVương,mẹPhạmThị làMinhĐứcTháihậu, sáchphongchocon trưởng làPhậtMã làmThái tử,phongquan tước cho cácngười thânvànhữngngười có công,ĐàoCamMộc làNghĩaTínHầu,cònnhữngkhácđềuđượcgiữchứccũ.

TrênđâylànhàLêcóbavua,khởitựnămTânTịđếnhếtlànămKỷDậucộng29năm.


VuaĐạiHànhứngcáimộnghoasen,hợpvớiđiềmrồngvàng, thừalúc lòngngười chúc tụngvà suy tôn, thaynhàĐinhmàcóđược cảnước.Đánh phá quân nhà Tống, bình được nước Chiêm Thành, thông hiếu vớinướcTầu,màTầu phải phong cho vương hiệu, cũng nhưTriệuĐà và SĩNhiếp.SứthầnTrungHoaphảitônquí,kẻtùởCứĐộnghếtbộiphản,công

nghiệpthịnhvượnghơncảnhàĐinh.Duychỉcóănởtráiluânthường,trongthờigian24nămchảcóviệcgìgọilàcógiáohóa,vàphòngphạmnhântâm.Đếnnỗitrongnhàthìconlớn,conbétranhcướpngôi,nhưnhàHiếnCôngnướcTấn,chínhthânmìnhthìkhichếtkhôngconnàonhìnđến,ynhưTềHoànCôngkhixưa.Đóchảphảilàănởthấtđứcnênnỗithếđóru?

NhàLý

(NgàytrướcViệnVănTuyểnởchùaThiênTâmchâuCổPháp,cóconchóđẻraconsắctrắng,lưngcólôngđen,nổilênhaichữ"Thiêntử",ngườitabànđólàcáiđiềmbáorằngngườisinhtuổiTuấtsẽđượcđạiquý,quảnhiênvuaLýđẻvàonămGiápTuấtniênhiệuTháiBìnhthứnăm).

TháiTổHoàngĐế

Vua họ Lý, tên làCôngUẩn, ngườiCổ Pháp65, tỉnh BắcNinh, vuaNgọaTriềumất,tựlậplàmvua,ởngôimườitámnăm,làngườikhoannhântừ thứ, cóđộ lượngĐếVương,nhưngvì chưa tôn chínhhọc, chỉ thíchdịđoan,làđiềuđángtiếc.

Sách sử chép PhạmTháiHậu đi chơi núiTiên Sơn66, cùng với thầngiaohợpmàsinhravua.LýKhánhVânnuôilàmcon,nhậnlàhọLý.BàikýởchùaTiênSơncónói:"TháiHậucảmtinhanhcủaBạchHầumàsinhravua,nhàsưVạnHạnhrướcvềnuôi".

Ngoạitruyệnlạinói:

Mẹvuanăm20tuổinghèohènkhôngcóchồng,nươngtựangườilãoSamônởchùaỨngThiên,làmviệcthổinấu,khilửatắtvàbàđươngngủlơmơ,lãoSamônngẫunhiênchạmphải,giậtmìnhtrởdậyrồicóthaimàsinhravua".ThếthìthậtkhôngbiếtngườinàolàchavuaLýnữa.

NămThuậnThiên thứnhất,vuavềchơi làngCổPháp,yết lăngTháiHậu,theothứbậcmàthưởngtiềnvàlúachocácbôlão.

Dãsửnói:

"MẹvuaởquanhquẩntrongrừngCổPháphốtnhiênchết,kiến,mốixôngđấtđẩythànhmả,caobảythướcđượcchỗđấttốtchunglinh.Đếnbâygiờ vua về yết lăng, trông thấy cây cối xanh tốt, loài chimbay liệng cảmđộngrớtnướcmắt,saiđoquanhmộmỗibênvàimươithướclàmcấmđịa,saunàycáctriềucóphụtángởđóđềugọilàThọlăng".

VuasaisứsangTốngcầuphong,vuaTốngnói:"HọLêthayhọĐinh,họ Lý lại bắt chướcmà thay họ Lê, chả khác gì nhau", nênmới nhận lễxính67.

VualấycớởHoaLưthànhthìhẹp,đấtthìthấp,muốnthiênđôvềĐạiLa,tayviếtchiếurằng:

"XưakianhàThươngđếnvuaBànCanhđãnămlầnthiênđô,nhàChuđếnvuaThànhVươngđãba lần thiênđô, khôngphải là theoý riêngmộtmình,lànghĩđếnkếmuônnămvềsau.NhàĐinhvàLêkhôngtheolốicũcủaThương,Chu,cứđểkinhđôởmãinơinày, trẫmrấtđaulòng.DuycóthànhĐạiLaởgiữakhuvựccủatrờiđất,cócáithếlong,hổvữngbền,địathếrộngvàbằngphẳng,đấtthìcaomàsángsủa,rõlàkhuvựcphồnthịnh.ĐãxétkhắpđấtViệt,chỉcónơiấylàthắngđịa,lànơiđôhộithậtlàkinhđôcủamuônđời sau.Lũcácngươinênhiểuý trẫm.Báchquan tâmđều tâu:"Bệhạnghĩđếnkếlâudàichothiênhạ,lậpnêncơnghiệplớnvàlàmchonhândânđượcgiầuthịnh,cònaidámkhôngtheo".Vuabằnglònglắm,liềnsắpsửadikinhđô,khi thuyềnvuamớiđếnđậuởdưới thành, thấycóconrồngvànghiệnra,nhânthếđặttênlàThăngLong,liềnlậpnhiềucungđiện,cộngmườibasở,xâythànhlũy,sửasangphủkhố.ThànhHoaLưgọilàPhủThiênTrường.ThăngcháuCổPháplàmThiênĐứcGiangởphủThiênĐức,BắcGiang.Trongphủ,ThiênĐứclậpratámngôichùa,đềucólậpbiaghichépcôngđức.


VuaLýTháiTổsinhtrưởngnhờcửaPhật,KhánhVânnuôilớn,VạnHạnh dạy dỗ, thuyết nhân quả ăn sâu ở trong lòng, cho nên khimới kiếnquốc,đãsángtạonhiềuchùa,cấpđiện,độtăngchúng,muốnđưacảthếgiớivàonướcPhật,bất luậnhiềnngumuốnchoquiPhật.Đếnđời saunhàLýmớikhởilênngôichùacaosátmây,lậpnêncộtchùabằngđácaovót,lấysựthờPhậtlàmviệcthườngphảicócủamộtnước(lậphơn300ngôichùa,đúcquảchuôngnặngđếnmộtvạnhainghìncânđồng).

Khikhánhthànhchùathìmởhội,xácáctộinhân;mộtnhàsưtựthiêu,màcũngtạơnPhật,bụtmọcởchùaPhápVân,màlậpnênchùatựdốimìnhvàdốiđếnngườikhác.Trêndướinhưđiênnhưdại,khiếnchoảothuậtcủasưĐạiĐiêndámhoànhhànhở trongcungvua.Tà thaicủaNguyễnBôngđầuthailàmconthừatựcủanước,đếnnỗivuaHuệTônbỏnướcchocongáinhỏmàxuấtgiađầuPhật.Vìnhàsưmàhưngquốc, lạivìnhàsưmàmấtnước.Phậtcũngkhôngđemchénnướccôngđứcmàđộchovuachonướcđược,phảichăngtạivìvuaTháiTổ,chonênđếnnỗithế?

Vuaxáhếtcácthứthuếchothiênhạtrongbanăm.NhữngngườiMántrướcbịvuaNgoạiTriềubắtlàmtùbinh,đềucấpchoáomặcvàlươngănmàthavề.

NhàTốngsaisứsangphongVươngchovuaLý.


VuaTháiTônmớilênngôivua,tứcthìxuốngchiếuthathuế;nămthứ7,8và9lạithachodânthuếruộng,khôngbiếtlấygìmàchidùngchođủ?ĐạiđểchínhsựtriềuLýchỉcốtchămnghềnônglàmchonướcđượcgiàu.Nguồntàichínhgồmcácthứthuếgỗrừng,cábiển,buônbán,thuếthổsản,thuếđất,đồcốnghàngnăm,trong6hạngthuếnàythìchỉthu4hạng,còn2hạngthìkhoanthu,cũngvẫnlàmchonướccóđủdùng,thậtcóphongtụccũcủađờivuaVănĐế,CảnhĐếnhàHán.

Vuađặtraquântả,hữutúcvệ,mỗiquâncó500người.PhongTháitửPhậtMãlàmKhaiThiênVương, lậpracungLongĐứcởngoại thànhchoTháitửởđó,ýmuốnchohiểuthấucácviệcởtrầngian.


MuốnchoThái tửbiếtviệcởdângian, thìnênkéncácquansưphóhiềnmàdạy,đểbiếtsựkhónhọccủanhànông,hàtấtphảilậpcungngoàithànhmàbắtraởđó;đếnkhiVuamất,cácthânvươngChinhĐôngvàDựcThánhnổitàdâmmàgâyrađạibiến,nếukhôngcóPhụngHiểutrungthành,thìngôivuacủanhàLýnguyhiểmnhưtreobằngsợitóc.Điềunàylàkhôngbiếtcoitrọngcănbảncủanướcvàgiữthểthống.

NƯỚCCHÂNLẠPĐẾNCỐNG

NướcnàyởvềphíanamChiêmThành,đithuyềnmất2ngàymớiđếnnướcta.Tụcnướcấyphíađônglàtrên,taybênhữulàsạch.ĐờiĐườngchianướcấyralàmhai,nửavềbắcnhiềunúi,gọilàLụcChânLạp,nửavềphíanam, gần biển gọi là Thủy Chân Lạp, đất được 800 dặm, vua nước ấy ởthànhBàLa68;LụcChânLạpđấtrộngđược700dặm,gọilàHạKhuấtquốc,tứcnaylàCaoMiên.

VuathânhànhđiđánhDiễnChâu,khitrởvềđếnBiệnLoan,gặpmưatogiólớn,vuađốthươngkhấnrằng:"Tôilàkẻcóđức,khôngdámcậycóquânmạnh, chỉ vìDiễnChâukhông theogiáohóa, không thểđánhđược.Đếnnhư trong lúcgiaochiến,kẻhay,kẻdởđềuchếtcả,đếnnỗi trờiquởphạtdùcóbịchếtcũngchảdámoántráchgì,chỉcóquânlínhxétratộicũng

đángtha,xinThượngđếrộnglòngthathứ".Nóixong,thìgióyênmưatạnh.

Vuađổi10đạotrongnướclàm24lộ,haichâuHoanvàÁigọilàTrại.

Vuađịnhthểlệcáchạngthuếởthiênhạ:

1.Đầmao,điềnthổ,

2.Đấtgiồngdâu,vàcấylúa,

3.Sảnvậtởnúivàởcaonguyên,

4.Thuếquanảivàmuốimắm,

5.HươngthơmcủaMán,Lào,

6.Câygỗởrừng.

Bấygiờtrongtầungựacóconngựatrắng,khisắpđemcưỡithìtấtnóphảikêulêntrước,nêngọitênnólàBạchLongthầnmã.

Châu Vị Long làm phản, qui phục với Mán, nước Nam Chiếu dẫntướngMán làDươngTrườngTrungvàocướp,quađồng trụđếnKimHoaBộ,bốtríquândinh,gọilàtrạiNgũHoa,vuasaiDựcThánhVươngđiđánh,bắt được hơn một vạn quân và ngựa. Xuống chiếu sai Phùng Châu sangTốngbáotinthắngtrận,vàdângvuaTống100ngựaMán.HoanChâudângvuaconkỳlân.

Lân và phượng là loàimà người không trông thấy, cho nên là điềmlành.Ngườitađãkhôngthườngđượctrôngthấy,thìconchimcóvằn,loàithúcósừngmàbảolàphượngvàlân,cònaiphânbiệtđược.NhàLýđãtừngđemdângvuaTống,bịTưMãQuangkhướctừ,biếtđâuconlânđemdângấy,chảphảilàconlâncủaHoanChâuđemdângđóchăng?

VuađắpthànhđấtThăngLong.

Vualạilập3bàHậunữa.Trướcđãlập6bà,naylạilập3nữa,cộnglà9bà.

Vua đi xem các núi sông, đến bến đòCổ Sở, thấy nước sông sáng,trongsuốt,cảmđộngcầmchénrượurótxuốngsôngmànói:"Nếucóvịnhân

kiệt anh linh thì nhận tấm lòng thành của ta".Đếnđêmcóvị chư thần tựxưnglàLýPhụcMantrướcgiúpvuaNamĐế,chogiữhainơiĐỗĐộngvàĐường Lâm, quânDi và quân Lào không dám phạm vào đất ấy, đến khichết,Thượngđếkhenlàtrung,lạichogiữchứccũ,vàlạinói:"Thiênhạgặpbuổi loạn lạc, trung thầnẩngiấuhọ tên,khimặt trời,mặt trăng sáng tỏởgiữatrời(lúcthịnhtrị) thìaicũngtrôngthấy".Vuathứcdậynói:"Đólàýthầnmuốnhiệnhình",liềnsaingườitôtượngmàthờ;đếnthờigianNguyênPhongnhàTrần,quânNguyênvàocướp,đếnđịagiớithìngựaquèkhôngđilênđược,ngườitrongthônracựchiến,giặcphảibỏchạy.NiênhiệuTrùngHưng,quânNguyênlạivàocướp,điđếnđâuthìcướpcủa,đốtnhà,màởấpvẫnnhưcóngườiphòngthủ,quângiặckhôngphạmvàođược,đúngnhưlờivịthầnnhânđó.

Dânđượcmùalớn,mộtcâylúa30bôngtrịgiá70đồngtiền.

VuamớiphongcácbàtiêntổlàmHoànghậu,lậpnênlăngtẩmThiênĐứcvàTháiMiếu.

Vua làmvuađã10nămmới lậpNguyênMiếu, cònkinh thànhTháiMiếuthìkhôngthấychépđếnviệcthờtổtiênbáoơnxưa,thậtthờơvàchậmtrễquálắm.

Vua lấyngàyvua sinh làmngày tiếtThiênThành, bãi trò chơiTrúcSơn.

TrướckialấytrelàmmộttráinúiVạnThọNamSơn,làmđủcáchìnhtrạngcầmthúkỳquái,lạichongườibắtchướctiếngcầmthúkêuđểlàmvui;bấygiờvìsợlàmphiềnphíchodân,nênbãitròchơinàyđi,chỉcònđặtrayếntiệcthôi.TròchơiTrúcSơnnàykhởithủytừvuaĐạiHành,cácđờisaucũngtheolàmnhưthế,vuaTháiTổbiếtlàvôích,màphiềnchodân,nênbãiđi,làphảilắm;đếnvuaTháiTônsaocòngiữlạilàmgì?

ĐÁNHBẠINƯỚCĐẠINGUYÊNLỊCH

VìĐạiNguyênLịchquấynhiễuởbiêngiớinênsaiDựcThánhVươngđánhpháđược.QuânđivàosâutrạiNhưHồngtrongđấtTống,đốtkhotàngrồikéovề.

TrạiNhưHồngcủaTốngởgiápgiớiTriềuDươngcủata,ĐạiNguyênLịchlàđấtMan,MọisaunàyNùngTríCaotựxưnglàĐạiLịchQuốc,tứclà

chỗấy.

LẬPCHÙACHÂNGIÁO

VuaTháiTổtụngkinhởchùanày,làđạotràngsángsủa;vuaHuệTônxuấtgiaởchùanày,lạilàthếgiớiphiềnnão,nênchéplênđâylàđểrănbảođờisau.

Vuađịnhsốquânratừnggiáp,mỗigiáplà15người,dùngmộtngườilàmquảngiáo,rồilạiđổigọilàHỏađầu,làmChánhthủ,duyconnhàchèohátthìgọilàquảngiáp.

BấygiờcóconhátlàĐàoThị,cótiếngtốtvàgiỏitàinghệ,từngđượcvua thưởng; người tamộ dang tiếng thị ấy, phàm con hát đều gọi làĐàonương,bắtđầutừđây.

THẦYTĂNGVẠNHẠNHCHẾT

VạnHạnhvôbệnhmàchết,ngườiđờibấygiờbảo làônghóa thân.VạnHạnhcóbàithơrằng:

"Thânnhưđiệnảnhhữuhoànvô

Vạnmộcxuânvinhthuhựukhô,

Tùyvậnthịnhsuyhưubổúy,

Thịnhsuynhưlộthảođầuphô"

(Nghĩalàđờingườinhưcáibóng,khithịnhkhisuy,cũngnhưsươngởtrênngọncỏ,córồilạitiêutanngay).

Vuathânđếnviếngthăm,lậpđànsiêuđộ.


VạnHạnhcókiếnthứccaosiêu,thầntoán,biếttrướcmọiviệc,cũnglàtayxuấtsắctronggiớithiền;nhưngmàhayxáchẩnhànhquái,chỉtuluyệnvềthuật,khôngtuluyệnđạo,tạoracáccâusấm,lưutruyềnlàmmêhoặcchođời,mởmàoácnghiệpchođờisau.NhàPhậtnóirằng:Hếtthảyđềudotâm

ngườitạonên.VạnHạnhlàthủphạmđấy.Tiềnsửchỉchéplàtử,đánglắm.

VuaTháiTổmấtởđiệnLongAn,TháitửPhậtMãlênngôivua.Lúctrướcvuađaumệtlắm,ĐôngChinhVương,DựcThánhVươngvàVũĐứcVươngnghetin,đưaphủbinhvàophụcsẵnởLongThành,đợiTháitửđếnthìtậpkích;Tháitửbiếttinnóirằng:"Takhôngcóđiềugìphụlònganhem,màbavịvươnglại làmđiềubấtnghĩa, thếlàmsao?".LýNhânNghĩanói:"Anhemphảihiệpmưuvớinhaumàchốngkẻđạinghịch,nếukhôngthếthìanh em trở nên cựu thù. Tôn xin ra quyết chiếnmột trận. Trước kiaChuCông vàĐường Thái Tôn đều phải bỏ tình yêu riêng, chỉ nghĩ đến côngnghĩa,ngườiđờisauvẫncatụngviệcmuốnchegiấuviệcấy".

Thái tửnói: "Tahá lạikhôngbiết thế,nhưng lòng tamuốnchegiấuviệcxấu,đểchobavươngphảibiếtmàlùiđi,chotoàntìnhcốtnhụclàhơn.Nếukhôngđược thế, thì tachỉhầuởbên linhcữuTiênđếcònviệcngoàinhấtthiếtủythácchonhàngươi".

NhânNghĩatrả lời:"Chứcphậncủachúngtôi,đâudámtừnan", liềncùngPhụngHiểurútgươmđira,nóirằng:"Việchômnaychỉcóthanhkiếmnàythôi" rồixông thẳngđến trướcngựagiếtVũĐứcVương,quâncủabavươngphủđềuthuachạy,ĐôngChinhvàDựcThánhchỉcònmộtthântháolui.PhụngHiểuvàobáotiệp,Tháitửúylạonói:"TaxemsửcũcóKínhĐứccứunạn chovua, nay thấyông lại trungvàdũnghơnnhiều".PhụngHiểuthưa:"ĐólàBệhạcóđứccảmđộngđếntrời,thầnthánhlạiphùhộnữa,chứchúng thần làmgìđược".Sauhếthaivươngphảiđếnphục tội,vuaxuốngchiếuthatội,lạichophụctướccũ.

PhụngHiểulàngườilàngBăngSơn,ÁiChâu,khinhỏtuổihùngdũng,bữaănđếnvàiđấugạo,sứcuốngkhôngcóchừng.KhihaithônCổBi,ĐàmXá tranhđịa giới, đemquân ra tranh nhau,PhụngHiểu bảo bô lãoCổBirằng:"Mộtmình tacó thểđánhnổichúng", liềnnhổcâyđánhngay.ThônĐàmXásợlắm,phảitrảruộngchoCổBi.VuaTháiTổnghetiếng,triệuvàolàmtướng.Bấygiờcócôngdẹpđượcnạnnày,saulạitheovuaTháiTônđiđánhgiặcmiềnNam,khikhảihoànxétđịnhcông,PhụngHiểunói:"Khôngmuốnquan tướcgì, chỉxinđượcđứng trênnúiBăngSơn69némthanhđạiđao rơixuốngchỗnào thìđượcnhậnđếnchỗấy làmruộng thếnghiệp"70.Vuaycho.

PhụngHiểulêntrênnúinémđạiđaođixahơn10dặm,thanhđạiđao

rơixuốngđấtlàngĐaMy,lậptứcchoôngđượcnhậnruộngđếnchỗấy,màthakhôngphảinộpthuế,chonênởÁiChâuhễthưởngcôngthìcótiếnglànémđao.

Lạixét:

TrướckhiTamVươngchưalàmphản,mộthômvuanằmmộngthấyvị thần, tựxưng là thầnnúiĐồngCổ,bảovuarằngTamVươngsẽgâyrabiếnloạnphảiđánhbìnhchónglên.Đếnkhicóviệcấyrồi,thìsắcphongvịthầnấylàmtướcVương,lậpmiếuthờởsauchùaThánhThọ,phíahữuLathành,lànơilàmlễminhthệ,đặtđànởtrongmiếu,đọclờithềởtướcvịthầnrằng:"Làmconmàbấthiếu,làmtôimàbấttrung,thìthầngiếthạiđi".Quầnthần từ cửaĐôngđi vào, uốngmáumà thề, là ngày25 tháng ấy, saunàyhàngnămlàmlễấy,coilàlễthườngphảilàm.

VuathânđiđánhphủTrườngAn.

XưakiaKhaiQuốcVươnglàBồởTrườngAn,cậycónúisônghiểmtrở, tụ tậpnhiềukẻvongmạng, vuaTháiTổkhôngbiết, đếnbâygiờđốcxuất quân trong phủ làmphản, vua phải thân chinh, bọn chúng đầu hàng.Quânvuađếndưới thành, ra lệnhkẻnàocướpbóccủadân thìsẽbịchémđầu,dânchúngdângtrâubòvàrượuchậtđường,tuyênchiếuchỉúylạodân,xuốngchiếuđưaKhaiQuốcVươngvềkinhđôThăngLong,thatộichođượcgiữtướccũ.Quầnthầntâu:"Tháitửlàcănbảncủathiênhạ,xinchọnngayngười hiền đức để yên lòngmong đợi của thiên hạ". Vua nghe lời, sáchphongHoàngtửNhậtTônlàmĐôngcungTháitử.

VuachoLươngNhậnVăn làmchứcTháisư,ĐinhNgôThượng làmchứcTháiphó,ĐàoXửTrunglàmchứcTháibảo;lạiđặtrachứcTả,Hữukhumật,Tả,HữuThamtri,vàTả,HữuPhúctâm.

QuanchếtriềuLýkhôngthểkhảoxétđượcphẩmcấpthếnào;đạilượcchức Tam công chỉ để gia hàm cho các quan, chứ không có chức việc.Nhữngchứcviệcphảilàmthìchiara:chứcquantrongvàquanngoài,quanđểcai trị dân là chứcquan tronggọi làPhụQuốcTháiúy,quan làmviệcbinh là quanngoài, gọi làĐôThốngTướngquân; lại còn có chứcThôngPhán làquan làmviệccai trị tạp tụng.Ởngoàibiêngiớicựcxa thìđặt rachứcMục,cũngnhưPhụcđạongàynay,đềudùngthổhàolàmchứcđó.

Cònđến tưcáchđểvào làmquanchức, thì tuyểncử rấtcẩn thận rồimới đến việc dùng con các quan, saumới đến các người nộp tiền để vàongạchquan.Concháucácthợvàkĩnữthìkhôngđượclụcdụng.

Cònnhưhọngoại vềHoànghậu, không cônggìmà lạmnhận, cũngđượccódanhhiệulàAnQuốc,KhuôngQuốc,PhúcTâmcũngcóvàdanhhiệuTảHữu,thìthậtlàquêkệch,khôngkêcứugì.

ĐặtraCấmquânởtrướcđiệnvua,gọilàcácvệQuảngThánh,QuangVũ,NgựLong,PhủngNhậtvàTrừngHải,mỗivệchiaraTảvàHữutrực,trạiquânđóngquanhcảtrongCấmThànhđểbảovệ,tổngcộnggọilà10vệ.

Vua lấyngàyvua sinh làm tiếtThiênThánh, lại làm ra núi bằng tre(TrúcSơn),trênnúicắmxenkỳxí,treolẫnđồbằngkimloại,chongườiconhátởtrongnúiđó,đánhxênh,thổisáo,hátmúachovui.

Mùa đông, vua làm lễ táng Thọ Lăng ở phủ Thiên Đức, đặt tên là"ThầnVũHoàngĐế"miếuhiệulàTháiTổ.(VuaTháiTổcó7mụnnốtruồiởdướilưng,nhưhìnhthấttinh).

TháiTônHoàngĐế

TênlàPhậtMã,contrưởngvuaTháiTổ,ởngôi27năm.Khisinhravuacótướnglạ,lạicónhiềuđiềmtốt,khicònnhỏ,bắtlũtrẻđidànhầuởtrướcsau,nhưnghivệcácquantheohầuvua.TháiTổtrôngthấynói:"Connhàlàmtướngthìnêntậpviệcquân,dùnggìđếnviệcdànhầuấy".Khilênngôivua,đánhđâuđượcđấy.Nhưngmàlàmviệcgìcũngtheolễ,ngườitavẫnchê.

Niên hiệu Thiên Thành thứ hai, nhà Tống sai ĐồngDĩnh sang điếutangvàlễ,phongchovualàmGiaoChỉQuậnVương.

VuakhởicônglàmđiệnThiênKhánh,đểlàmnơixétchínhsự.Địnhramũ,áochocáccông,hầu,văn,võquan.

VuađiđếnĐỗĐộng,cầytịchđiền.Cóngườinhànôngdângvuamộtgốclúachiêmcómộtbẹsinhra9bông,vuaxuốngchiếucảitênruộngđólàỨngThiên.

ĐờinhàLýrấttrọngviệclàmruộng,nămnàovuacũngcóđixe,cấy,xemgặt,đủrõchínhthểcủanhàLý.

Vua thân đi đánh, hạ được Đinh Nguyên. Khi kéo quân về đóng ởChânĐăng,ĐàoĐạiNươngđemtiếnngườicongái,vualấylàmcungphi,rồichođivề.

Xuấtquânramàrướccongáivề,chảcònoaivũgìnữa.

Vuaxuốngchiếuchoquần thầnkhinóiviệcnước trướcmặtvua, thìgọivualàTriềuĐình.

Thiên tử tựxưng làTrẫm, làDưnhất thân, thếmàvuaTháiTônbắtquần thầngọimình làTriềuĐình,ThánhTôn tựxưng làVạnThặng.CaoTônbắtngườitagọilàPhật,danhđãkhôngchính,nênlờinóikhôngthuận.

VuasaisứsangTốngbiếuconvoiđãdạythuầnthục,nhàTốngchogiảlạibằngkinhĐạiTạng.

NiênhiệuThôngThụythứNhất(bấygiờcóhaivịsưNghiêmvàPhạmthiêumình,thànhrathấtbảo,xuốngchiếuđểthấtbảoấyvàochùathờcúng,nhâncóviệclạấymớiđổiniênhiệu)chếracáimũkimbátgiáctiêugiao,(lốichếthếnàokhôngxétđâuđược).

KhivuathânchinhđánhÁiChâu,tronglúcbanyếnchocáctướngsúyvàquanhầugầnởhànhcung,mậtchỉvàoNguyễnKhánhmàbảophi tầnrằng:"Khánhtấtlàmphản".Phitầnhỏicógì,vuanói:

"Vìytrôngthấytrẫmcóvẻmặthổthẹn,lờinóivàcửchỉtráikhibìnhthường,nênbiếtycólòngbấttrắc".QuảnhiênPhụngKiềnVươngbáotinKhánhmưuphản,phitầnkinhsợnói:"Đúngnhưcâuthánhnhânbiếttrướcđượccácviệcchưaxảyra".

ĐúcchuôngchùaTrùngQuang.Khiđúcxongkhôngcầnđếnnhânlực,tựnhiênchuôngđiđếnchùađược.

Phàmcácvậthìnhtrònthìlănđiđược,chuôngđiđượclàvìhìnhtròn;câygỗtrònđẩyđicũngthế,cógìlạ;việcnàycùngviệcbụtmọcđềudobọntăngchúngnóđặtrađóthôi.

VuacảitênHoanChâulàNghệAn

VualậpđềnthờHoằngThánhĐạiVương.

Vua lấy cớ nhaĐôHộ có nhiều việc án bất ngờ,muốn cho rõ chântình,vẫnđốthươngkêucầu,cómộtđêmnằmmộngthấyvịsứáođỏvângsắcThượngđếchoPhạmCựLạnglàmchủngục,vàhỏirằng:"CóphảivịTháiúycủavuaLêĐạiHànhđóchăng?".Khithứcdậy,phongCựLạnglàVươngtước,lậpđềnởphíatâynam,tuếthờithờcúng.


Tronglòngkhôngnghĩgìmàtựnhiênnằmmộng,mớilàchínhmộng,lòngmìnhcónghĩđếnviệcấy,màhốtnhiêncómộng,gọilàmộngnghĩra.

CựLạngđãnhịtâmtrongkhitriềuđìnhthayđổivua,nếuởnơiâmtymàbịĐinhĐiềnvàNguyễnBặc tốcáo, thì tựmìnhkhông trả lờinổichomình,cònxétviệcánnghingờthếnàođược;sắccủaThượngđế,vàvịsứáođỏ,việccóchănghaylàkhôngcó?MộngcủavuaTháiTônthậtkhôngđáng

tin,thếmàngườiđờisauvẫnthờphụng,thậtlàmêhoặc.

Vua ta cày tịch điền ở cửa Bố Hải71, xây đền thờ vua Thần Nông.Ngườitảhữuvuanóirằng:

"Cầmcáicàyđicàyruộnglàviệcconnhànông,vuakhônglàmviệcấy".Vuanói: "Không làm thìkhôngxướngxuất chongười tađược".Vuađẩycáicàyba lần rồi thôi.Vua tự làm tướngđiđánhbắtđượcNùngTồnPhúc,duycóvợnólàANùngvàconlàTríCaochạytrốnthoát.

TồnPhúc là thủ lĩnhđảngNùng,giếtemnó làTồnLộcvàemvợ làDươngĐạo,thôntínhcảđất,sắmsửagiápbinh,khôngnộpcốngchotriềuLý;đổichâunóởgọi làTrườngSinhQuốc.Hàvăntrinhtâurõtìnhtrạnglênvuabiết,vuathânhànhđánhgiặc,khiquânsangđòLãnhKinh,cóconcá trắngnhảyvào thuyền.TồnPhúcẩnnấpở trongnúivàđầmsâu,quânđuổitheobắtđược.

VuatừQuảngNguyênbansưvề,xuốngchiếunói:"Từkhitrẫmcóđấtnướcđếngiờ,cácxứxa lạđềuxin làmtôi,TồnPhúcdámđemlòngphảnbội, tụhợpquânong,kiến làmhạidânchúngngoàibiêngiới, ta thay trờiđánhkẻcó tộimàbắtđượcnó".Vừa lúcđóđộngVũKiếndângmộtkhốivàngsống,ChâuĐịnhBiênnóirằng,ởnúicókhíbạchiệnlên,bấygiờquầnthầnxin cải niên hiệu làKiềnPhùHữuĐạo, và tôn hiệu vua tám chữ là:"KIMDŨNGNGÂNSINH,NÙNGBÌNHPHIÊNPHỤC".Vuanói:"ĐờiĐường,Nguchỉvẽcáihìnhxuốngđấtmàkhôngaidámphạmvào,khôngphảiđánhmàkhuấtphụcđượcquânđịch,vìthếnêncácngôisaokhôngtráiphươnghướng,mưa to,sét lớnkhôngbịmêmuội,cóchimphượnghoàngđến chầu, cácman,mọi theophonghóa.Trẫmnay tư chất hènmọn, kémđức,màởtrênthầndân,cóđạođứcgìthấuđếntrờiđất,màsánhđượcvớiNghiêu,Thuấn,thếmàgiặcNùngbìnhđược,ChiêmThànhquiphục,trongđộngsinhravàng,dướiđấtchảyrabạc;khôngbiếtcớsaolạiđượcđếnthế,haylàtrờimuốncảnhbáotrẫmđóchăng?Trẫmrấtsợhãi,tấunghịcủacáckhanhnênbãibỏđi".

Quầnthầncốkêunài,mớinhậnlời.

Vuaxuốngchiếulấygấm(gấmcủaTống)đãcósẵnởNộiphủbanchoquầnthần.

Trướcvuabắtdạycungnữdệtgấmvóc,bâygiờdệtxong,mớiđemhếtcảgấmTốngramayáo(quantừngũphẩmtrởlênthìđượcáogấm,từcửuphẩmtrởlênđượcáovóc)tỏralàkhôngphảinhàvuadùngriêng.

Ngườinướctaưachuộnggấmvóc,đồdùngcủangườiTàu;mỗinămcó tàu buôn đến, thì hao tổn tiền không biết đâumà kể; có biết đâu rằngtrongđờiHồngĐứcnhữngđồmâm,bát,bình,chéndùngởtrongcungvua,đềulàcủanướctachếtạo,khôngthấynóilấyđồcủaTàulàmquí.ĐồdùngcủanướctatinhxảochảkémgìTrungHoa,cứchomẫumàbảothợchếtạo,thìsao lạichả tinhxảođược?Đólàmộtcáchbỏ thóixaxỉ, làmchonướcgiàu.XanữathìnênbắtchướcvuaLýTháiTôn,gầnthìlấyđờiHồngĐứclàmmẫumực.

Vuaxuốngchiếu:"CácviệctừtụngtrongnướchếtthảyủychoKhaiHoàngVươngquyếtđịnh,lấyđiệnQuảngVũlàmnơixétxửkiệntụng".

Bấy giờ việc hình phục phiền nhiễu, các quan giữ pháp luật chỉ cốtdụngýthâmđộcvàkhổkhắc,nhiềuviệcoanuổngvualấylàmthươngđau,saiquanTrungThưđịnhraluậtlệnh,châmchướcvừaphảivớithời,chiaramônloại,biênthànhđiềumục,làmriênghẳnthànhHìnhthưcủađờiấy,khibanhành,dânlấylàmtiệnlắm.Từđấyphápluậtxửkiệnrấtlàminhbạch,mới lấynămấy làmniênhiệuMinhĐạo thứNhất,đúcrađồng tiềnMinhĐạo.Vua lạiđịnh lệcho thục tội72,nhữngngười tuổi từ70,80 trởxuống,cùngnhữngngườitậtbệnhyếuđuối,ngườicưtangtừmộtnămmàcóphạmtộithìchothụctội;duykẻphạmvàotộithậpácthìkhôngtha.

ĐờinhàChucóhìnhphápbátnghịvàtamxá.LờichiếunàycủavuaTháiTôncó thểnói làcó lòngbấtnhẫn;duyThái tửở trongcungthì làmGiámquốc,đirangoàilàPhủquân,việcxéttựtụngkhôngphảilàchứcsựcủaTháitử.

Vuachotôhơn1000photượngPhật,khánhthành,đặthộiLaHánởtrongsânrồng.Đạixá,thanhữngngườibịtộiphátlưu.

Vuaxuốngchiếucác thứ thuếcủadânnộpvàocôngquỹmườiphầnlấyriêngramộtphần,gọilàhoànhđầu,cũngnhưhiệnnayngoàisốthuếcótiềnbútchỉ.

NùngTríCaolạichiếmcứchâuThảngDo,đổitênchâuấylàĐạiLịch

quốc,Vuasaiquânđiđánh,bắtsốngTríCaođưavềkinhđô.Vuathươngycó anh và cha đều bị giết, nên tha tội cho y, lại được làm quan ởQuảngNguyên(naylàQuảngUyên)73nhưcũ,lạithêmchocácđộngLôiHỏa,BìnhAnvàchođượcmangấn.

TríCaolàtêngianác,theolốtphảnbộicũcủachaanhnó.Đãthatội,lạicònchothêmđất,sựthưởngvàphạtthậtkhôngcóphápluậtgì.Đếnlúcnólàmrốiởbiêngiới,thìlạibảonólàviệntrợchonướclánggiềng,cókhácgìthảconhổchocắnngườita,rồisaulocứudầndần;làvìmêđắmvềlòngnhânnhỏmọncủanhàPhật,màquênmấtđạinghĩalàmviệcnướcđó.

Vuaxuốngchiếu:"CóngườinàoẩngiấungườiĐạinamthìbịtội".

TriềuLý traxét sốnhânkhẩu rất là tường tế,nghiêmngặt;dânđinhđến18tuổithìbiênvàosổvàng,gọilàhoàngnam,20tuổigọilàđạinam;quan,chức,đôchủquản,cấmquân,chỉđượcnuôimộttênhoàngnamlàmđứaở,nếucóẩngiấungườiđạinamthìquan,chức,đôbangườiấybị tộinhưnhau.

Vuabảocácngườitảhữurằng:"Tiênđếbănghàđã16nămnay,nướcChiêmThànhchưacóchomộtsứthầnnàosangnướcta,cóphảilàoaiđứccủa Trẫm chưa đến nước ấy, hay là chúng cậy có núi sông hiểm trở đóchăng?Quầnthầnthưa:"Đứctuyđãcóđếnchúngmàoaichưađượcrộng".

Vuacholàphải.

VuaxuốngchiếuđóngtàuchiếntênlàLong,Phụng,Ngư,Xá;gặplúcấycáithuẫn(láchẵn)củavuaởđiệnTrườngXuântựnhiênrungđộng,vuamới xuống chiếu cho quần thần hội bàn, đều nói: "Cái thuẫn là binh khí,chimloanbaylượntrướckhicógió,đáđổmồhôi trướckhicómưa.NaysắpđánhChiêmThànhmàcáithuẫntựđộngtrước,đólàthầnvàngườihợpýnhau,nênvậtloạitươngứngnhưthế,chảcònnghingờgìnữa".VìthếvuathânchinhđiđánhChiêmThành,quânđóngởcửabiểnĐạiÁcsónggióimlặng,quânđiquacửabiểnđượcthuậnlợi,vuaxuốngchiếuđổicửabiểnấylàmcửaĐạiAn.ĐiđếnnúiMiCô,cóđámmâyđỏnângđỡmặttrời,điquavịnhHàNão,cóđámmâychetrênthuyềnngự.

Trongngàyấynhờcógióvượtquađượchaibãicátdài,đithẳngđếncửabiểnTưDung74,eobiểnhiểmác,núinonkhuấtkhúc,rấtcao.VuaTrần

NhânTôngảHuyềnTrâncôngchúcchovuaChiêm,thuyềnđậuởđó,nhânthếđổitêngọilàTưDung.SauMạcĐăngDunglấycớđồngâmvớitêny,lạicảitênlàTưKhách75,cóconcátrắngnhảyvàothuyềnngự.

ĐượctinChiêmThànhbầytrậnvoiởnamngạnsôngNgũBồ.Vuasaibỏthuyềnlênbộmàđánh,quânChiêmtanvỡ.QuáchGiaDichémvuanólàXạĐẩuđemdâng,vuakéoquânvào thànhPhậtThệ,bắtcungnữcủaXạĐẩu,kénlấyngườinàogiỏihátvàbiếtmúađiệukhúcTâythiên.QuânvềđếnLýNhân,triệuMịÊlàvợXạĐẩulênhầuvua.MịÊtừchốinói:"Tôilàđànbàquê,vợtênmánmọi,khôngđượcbằngCơKhương,gặpbuổinướcmất,chồngchết, tựphậnchỉcònmộtcáichếtnữa thôi".Lập tức lấychănquấnmìnhrồinhảyxuốngnướcmàchết.Vuakhenlàngườitrinhtiết,phongcholàmHiệpchínhHựuthiệnphunhân(cưdânởnơibàấychết,cứđêmnghecótiếngkhócởbênsông,ngàymộtthấyrõlinhứng,mớilậpđềnthờởnơiấy).

Vuavềđếnkinhđôđem tin thắng trậncáoTháimiếu,ban tiệc rượuthưởngcông.Quần thầndâng tônhiệu lênvua,vàxinđổiniênhiệuThiênCảmThánhVũ.Mùađôngnămấylạiđượcmùalớn,vuaxuốngchiếunói:"Vì đưaquânđi đánhnơi xa, làmngăn trởviệcnhànông, cóngờđâu lạiđượcmùalớn.Vậythachodânmộtnửathuếphảinộp,đểvuilòngnhữngngườilặnlộixaxôi".

Vua chođặt ra nhà trạmHoàiViễnở bờ sôngGiaLâm, để làmnơinghỉchosứthầnngoạiquốc76.

VuasaichếracáixeTháiBình,sơnthếpbằngvàngmuixelợplụabắtvoikéo.

VuasaiPhùngTríNăngđiđánhAiLao.

TổtiênAiLaolàngườiđànbà,tênlàSaĐài,trênnúiLào,lộixuốngnướcbắtcá,chạmvàocâygỗchìm,rồicómang,sinhracontrai.Saucâychìmđóhóaraconrồngrasông.Nhânvìconrồngliếmvàolưngcontraiấy,ngườitrongbộlạcđềunhânvẽvàothân,giốngnhưáovẽrồng.

ĐờiVĩnhBìnhnhàHán,vuanướcấy làHiềnLậtLiễuBáo,xinphụthuộcvàoTrungQuốc,bấygiờmớithônghiếuvớinướcTầu.VuaMinhĐếđặtđấtấylàmhaihuyệnAiLaovàBácNam(tứclàVânNam).Đấtđócó

rấtnhiềubộlạc,đềugọilàLào.Tụcxứđólấyvảiquấnquanhmình,rồivàochùađểtránhquânthù,khôngcóchữnghĩa,chỉlấylácâyghicácviệc.

NùngTríCaochiếmcứđộngVậtÁclàmphản,vuađánhkhôngđược.

TríCaochiếmcứchâuAnĐức, tiếmxưng làNamThiênQuốc,đổiniênhiệu làCảnhThụy, liềnđếncướpUngChâucủanhàTống,bắtđượcngườiTốngvàNghiênMân,đượcbiếthưthậtcủaTrungQuốc.MânbảoTríCao xin nội thuộc Tống, dâng biểu cống các sản vật. Khi bấy giờ Tốngđươnghòa thuậnvớinước ta, lấycớQuảngUyên làđất thuộcnước ta, từkhướckhôngnhận.TríCaobênngoài thìxinnội thuộcTốngkhôngđược,nóiđổlàbịnướctađánhriết,nhânthếđemđồđảngmưucướpđấtbiêngiớiTống.Mộthômyđốthếtsàohuyệt,nóidốidânchúngrằng:"Củatíchgópbaolâunay,bịtrờiđốthết,khôngcòngìđểsốngnữa,cùngkếlắmrồi,phảiđánh lấyChâuUng nướcTàumà làm vua".Nói rồi y liền đốc xuất quânđánhUngChâu.TríCaochỉmuốnlàmthuộcquốccủaTống,đểchốngcựnướcta;đếnkhiquẫnbáchquá,lạisinhlòngcắntrộmđểcầumay.LấyđượcUngChâurồi,tiếmxưnglàNhânHuệHoàngĐế,đổiniênhiệulàKhảiLịch.ĐấtbiêngiớiTốngđượchưởngtháibìnhđãlâu,khôngphòngbịgì,chonênTríCaođánhmộttrậnđãđượcto,đếnđâucũngđềuđắcchí;ngườiTốnglolắm.ĐịchThanh khảng khái xin đánh, vuaTống cho làmTuyênHuy sứ,nhậntiếtviệtđiđánh.TríCaocựchiếnbịthua,mớiđốtthành,đươngđêmtrốnchạysangphủĐạiLý,quanởphủĐạiLýchémđầuTríCaođónghòmdâng lên vuaTống.HọNùng tuyệt diệt.Trước vuaLýxin vớiTốngđemquântrợchiến,vuaTốngđãcho.ĐịchThanhnói:"Nhờquânnướcngoàiđểtrừ nạn trong nước, không phải là kế hay. Có một Trí Cao, mà hai tỉnhQuảngkhôngđủlựcđánhnổiphảinhờquânnướcngoài,nếunướcngoàiấylạilàmphảnthìlấygìchốngđỡ?".VuaTốngxuốngchiếuđìnhchỉviệnbinhcủanướcta.ĐếnkhiTríCaobại,mẹnólàANùnglạithunhặtdưchúngvàocướp,nhàTốngsaiDuyTĩnhđánhúpgiếtđược,từđấyhaiđộngVậtÁcvàVậtDươnglạithuộcvàoTống.

VuasaiđặtrađànXãtắc,đểbốnmùacúngtếcầuchođượcmùa.

VuađặtratùyxaLongQuân(đạoLongQuântheoxevua).

Vuasaiđặtcáichuông lớnởsân rồng;dâncósựoanứcgì thìđánhchuôngấylên,đểthấuđếntaivua.

CóconrồngvànghiệnraởThụyMinhCác,quầnthầnđếnmừngvua,

thầyTăngPhápNgữnói:

"Rồngthìbayởtrêntrời,nayhiệnraởdướilàbấttường".

NhàLýrấtthíchđiềmtốtlành,chonênquầnthầnđờiấychiềuchuộngphùngnghinh;cómộtconthúlạ,bảolàconlân,thìvẽvờichorõralân;mộtcâycỏlạ,bảolàcỏchi,lạivẽvờichothànhracỏchi.XemsửmộtđờivuaTháiTôn, thấychépcóvịPhậtQuang, chép thầnhiện ra, chépcóhoaưuđàmnở,vàchépmưarathócởthềmđiện,cònnhiềuhơnnữa.NếucóPhápNgữthườngluônởđó,tấtkhôngcócácđiềuấy.

Vuamất,miếuhiệulàTháiTôn,Tháitửlênnốingôivua,cảiniênhiệulàLongThụythứNhất.

ThánhTônHoàngĐế

VuatênlàNhậtTôn,làcontrưởngcủavuaTháiTôn,ởngôivua17năm.

Vuakhéocưxử,nốiđượcnghiệp,đánggọilàvịvuatốt,nhưngcóviệcxâythápBáoThiênlàmmệtsứcdân,làmcungDâmĐàmphaophícủadân,đólàđiềusởđoản.

NiênhiệuLongThụyTháiBình thứHai,mùađôngrét lắm,vuabảongườichungquanhrằng:

"Trẫmởthâmcung,đốtthan,mặchồcừumàcònrétkhổđếnthếnày,nghĩđếntùnhânởtrongngụcthất,bịgiórétthếnào.Vậybắtphảicungcấpchođủchănchiếuvàđồănuống".


VuaThánhTônởĐôngcung27năm,biếthầuhếtnhữngsựkhổsởcủangườita,ẩntìnhởdângian,đếnkhilênlàmvua,nhâncórétmướtmàthươngkẻtùgiam,suylòngyêuconmàxétđếncácviệcánoanuổng.Vuangồiởđiệnxửán,côngchúahầuởbên,vuachỉbảoquancoiviệcánrằng:"Tasuylòngyêuconta,đểlàmchamẹdân,ngườidânkhônghiểubiết,thìnênkhoanthacho".Khuyêndânlàmruộngtrồngdâu,chẩncấpkẻbầncùng,chấnchỉnhviệcvăn,xétduyệtvõbị, các chính sự tốt, trong sửchép luônluôn.Vuatôithânyêunhau,khôngcósựcáchbiệt,chonênthônghiểudântình,khôngbịaichelấp,thậtlàhiềnquânđờiLý,cũnglàdovuaTháiTôndạyconcóphươngphápđó.

VuasaixâythápBáoThiên12tầng,caovàimươitrượng(cótêngọilàĐạithắngtưthiênbảotháp).

Tụctruyền:AnNamtứkhílà:ThápBáoThiên,ChùaQuỳnhLâm,cáivạcPhổMinh,chuôngchùaQuyĐiền.

Vuara lệnhcácquanvàochầuphảiđộimũbộcđầu,đigiàyda(vàotriềuđộimũ,đigiàytừđây).

Vua định quân hiệu, gọi là:NgựLong,VũThắng, LongDực, ThầnĐiệp, PhủngThánh,BảoThắng,HùngLược, vàVạnTiệp, quân lính đềuthíchvàotránchữThiêntửquân.

ChếđộbinhlínhcủanhàLýđạilượctheoquânPhủvệcủanhàĐường,quânCấmsươngcủanhàTống,mỗithánglêncơngũmộtlần,gọilàđicanh,hếthạncanhlạivềquêlàmruộng,quankhôngphảicấplương,duycóngườitrưởngcấmquântheohầutrựctứcvệ,đượccấpchomườibólúa,mộttấmvải,choăngọilàđạihòa,cấpcholúamạchgọilàchiêmmễ.Khôngcóphítổnnuôilính,màcócônghiệudùngsứclính,cũnglàchếđộhay.

Tuổivuađãcao(40tuổi),màchưacócon,nhânđiduquanđếnlàngThượngLỗi77,thấymộtngườicongáiháidâuđứngnấptrongđámcỏgianh,lấyvềlàmvợ,đặttênlàLanphunhân.Đếnchùahànhhương,cómang,sinhraKiênĐức(cóthuậtđầuthaitháchóacủaNguyễnBông).

VuacấpbổngliềnchoquansĩsưNgụyTrọngHòa,ĐặngThếTưvàcácngụclại,đểnuôilòngliêmkhiết.


"DươngChấntừkhướcvàng,ÔnTẩutừchốitiền,ngườiđờicómấyngườiđượcnhưthế.Nếukhôngđượcthế,thìnghèotúngtấtsinhlòngtham,cũnglàthườngtình,màchoralàmviệcdân,đólàcholang78chăndê,đưavịtnuôichimưng.KinhThưcócâu:"Cóđượcgiàumớicholàmquan,chonênrútbớtsốquanmàchocólươngbổnglàviệccầnlắm".

ChânDăngdângconvoi trắng,vua cho làđiềm tốt, cải niênhiệu làThiênHuốngBảoTượng.

XưakiavuaHiếuTĩnhnhàNguyênNgụybắtđượcconvoilớnởNamDuyện,thìđổiniênhiệulàThiênTượng,ngàynayniênhiệuBảoTượngcủaThánhTôncũnggiốngnhưthế;cáibệnhthíchđiềmtốtđếnthếđó.

VuathânđiđánhnướcChiêmThành,bắtđượcvuanướcấylàChếCủgiảivề.ChếCủxinđemđấtbachâu:ĐịaLí79,MaLệnh80,đểchuộctội.VuathaChếCủđượcvềnước.

VuađánhChiêmThànhlâulắmkhônghạnổi,nghetinbàNguyễnPhi

giúpviệc trongcungcấm,màlòngdânhòavui, liềnnóirằng:"Mộtngườiđànbàmàlàmđượcnhưthế,đánhChiêmThànhmàkhônghạđược,thìbọncontraitadùnglàmgìđược".Lạiđiđánhnữa,mớithuphụcđược.

Vua sai sửa sangVănMiếu, tô tượngKhổng Tử và Chu Công, thờcúngđủbốnmùa.

Cónướcđãbatriềuvua,mớisửasangnhàhọc,chỉcầncótượngPhậtvàkinhPhậtthôi.

Vuamất,miếuhiệulàThánhTôn.Tháitửlênnốingôivua,mới7tuổi,mẹđẻlàLanLêThị.

NhânTônHoàngĐế

Tên làKiênĐức, con trưởng vuaThái Tôn, làm vua được 56 năm.Trongđời,vuanướclớnphảikiêngsợ,nướcnhỏmếnphục, thầnthìgiúp,ngườivuitheo,đờiđượctháibình.Cóthểkhenlàvịvuatốt, tiếcrằngtônsùngđạoPhậtvàthíchđiềmtốtquálắm,làđiềuđángchêtrách.

NiênhiệuTháiNinh thứHai,Hoàng tháihậu làDươngThịcùngdựviệcchínhtrịgiúpvua;mẹđẻvualàLêThịkêucavớivuarằng:"Mẹgiàsinhdưỡngkhónhọc,mớicóđượcbâygiờ,màngườikhácđượchưởngphúquí,vậyxửtríchomẹgiàsaođây".Vuacònnhỏtuổikhôngbiếtxétđoánrasao,liềnépbàHoàngtháihậuphảichếttheovuaThánhTôn.

QuanThái sưLýĐạoThành lấy chứcTả gián nghịĐại phu ra trấnNghệAn.

Conchimsẻtrắngđậuởsâncungcấm.

TiềnLýthíchđiềmtốtthànhbệnhnghiện,aiaicũngxumịnhưđiên,conqui,81conhươucũngtựcholàđiềmtốt,giốnggìcũngđềulàđiềmtốtcả.KhảocứumộtbộsửtriềuLý,cảtrướcsaugầnnămmươilầnchéptườngthụy,lớnnhỏgầnbachụcbàichépvềviệcPhật.Việctầmthườngnhỏmọnchảcógìđánglàđiềmtốt,thuyếtkhônghưtịchdiệtchảđánggiáolý,khôngquanhệgìđếnchínhtrị,lạicònlàmhạiluânthường,têncácngườiquêhèn,đànbàgóa,cácviệctắmbụi,nuôisư.Nhấtnhấtchépcảvàosử,cáchchépsử như thế đó sao? Than ôi!Nói về tường thụy bắt đầu từ khi có con sẻtrắng,rồilạiđếntruyệnconsẻtrắnglàhếtđời,vậythìchépconsẻtrắngđó,gọilàyêuquáicũngđược.

Vuachocáccôngthầnđến80tuổithìchođượcchốnggậyvàngồighếởtrongtriềuđình.

Vuamớituyểncácngườiminhkinhvàbáchọc,lạithiNhohọcTamtrường. LêVăn Thịnh, người làngĐôngCứu, huyệnGiaĐịnh82được dựtuyển,đượctiếnvàochầuvuagiảnghọc.

VuasaiLýThườngKiệtvàTônĐảnlãnh10vạnquânchialàm3đạo

sangxâm lấn đấtTống (Một đạo đi từQuảngChâu,một đạo đi từKhâmChâuvàmộtđạođitừCônLuân).KhibấygiờnhàTốngdùngVươngAnhThạch, là người thích cầu công ở biên giới, quan Tri ChâuUng là ThẩmKhởitheoýAnThạch,lậpmưuxâmlấnđấtnướcta,muốnkiếmchuyệnđểlấycớmàdụngbinh,mớicấmcácchâuhuyệnkhôngđượcbuônbánvớidânta.Vua tagiận lắm,xuốngchiếuchoLýThườngKiệtđưaquânđánhhãmKhâmChâuvàLiêm.QuanĐôgiámQuảngTây,nhàTốnglàTrươngThủTiếtđemquânđếncứuviện,ThườngKiệtđónđánhởCônLuân,chémThủTiết tại trận.TônĐản tiếnquân lênvâyUngChâu, quanTri châu làTônGiàmhếtsứccốgiữthành,quântalấytúichứađấtxếpđốngởchânthànhmàtrèolên,Giàmphảitựthiêumàchết,thànhbịhãm,(Giàmbắt36ngườinhàychếttrước,choxácchếtxuốngcảmộthố,rồimớitựđốtmình,ngườitrongthànhcảmnghĩakhícủaGiàm,khôngmộtngườinàochịuhàng,chếtgần10vạnngười,nhàTốngtruytặngchoGiàmlàTrungdũng).

Thường Kiệt thắng trận, ra tờ bố cáo nói: "Vì nghe Tống thi hànhphươngpháp"Thammiêu"làmkhổchodân,nêntaphảiraquân, làmuốncứuvớtdân".AnThạch thấy thếcànggiận lắm,choTriệuCao làmChiêuTháisứ,choQuáchQuỳlàngườilãoluyệnvềcôngviệcởbiêngiới,làmphósứ, hiệp cùng nướcChiêmThành vàChânLạp đếmxâm lấn đất nước ta.ThườngKiệtđónđánhtanởsôngNhưNguyệt,QuáchQuỳphảirútlui,lạilấymấtcácchâuQuảngNguyêncủata,vuatasaiĐàoTônNguyênrađưacon voi đã dạy thuần rồi cho nhà Tống dắt voi về, để xin lại đất QuảngNguyênvàdânmàTốngđãchiếm.NhàTốnghẹnvớinước ta,nếu trả lạihơnnghìndânChâuUngđãbắtlàmtùbinh,thìsẽtrảhếtđấtởđịagiớinướcta.Vuataralệnhchỉtrảđộ200người,traithìthíchvàotránchữ"Thiêntửbinh"gáithìthíchvàotaytảchữ"quankhách"choxuốngthuyềnchởđi,lấyđất trátkíncảcáccửasổ, trongthuyềnđốtnến, làmchokhôngbiếtrõ lúcnào làngàyvàđêm,đưađi đườngbiển, vài thángmớivềđếnnơi.NgườiTốnggiậnviệcđólắm,nhưngđãtróthẹn,nêngiảbốnchâuvềchonướcta.

NhàTốnglấyđượcchâuQuảngNguyên,đổi tên làThuậnChâu,choĐàoBậtlàmTrichâu.Bậtbịchếtngay.Quanquâncũngcónhiềungườichếtvìchướngkhí,nênTốngchánlắm,khiấynướctatrảlạitùbinhchâuUngvàLiêmnêncùnggiảđấtlạichonướcta.Tốngcócâuthơ:"VìthamvoiGiaoChỉ,đểmấtvàngQuảngNguyên"làchỉvàoviệcbiếuvoiđểxinlạiđấtnàyđó.

Tươngtruyền:

KhiThườngKiệtđánhTống,cắmtrạidựatheosôngNhưNguyệt,cómộtđêmnghecótiếngđọctorằng:

"NamquốcsơnhàNamđếcư

Tiệtnhiênđịnhphậntạithiênthư

Nhưhànghịchlỗlaixâmphạm

Nhữđẳnghànhkhanthủbạihư".

Có hai anh em tướng quân họ Trương,một người tên làHống,mộtngười tên là Hát đều là danh tướng của Triệu Việt Vương, sau khi mấtthườngcólinhứng,cáctriềutrướcphongchovươngtước.LúcấycócôngluiđượcquânTống,vuaLýphongchomộtvị làKhướcDịchĐạiVươngđềnthờởsôngLongNhỡnTamký,mộtvịlàCảmLinhĐạiVương,đềnthờởsôngNhưNguyệt.


NướctađánhnhauvớiquânnướcTrungHoanhiềulần,từvuaNamĐế trở về trước, việc đã lâu rồi. Sau này vuaNgô Tiên Chúa đánhBạchĐằng,vuaLêĐạiHànhđánhtrậnLạngSơn,vuaTrầnNhânTônđánhđuổiđượcToaĐô,ThoátHoan,nhữngtrậnđượcvẻvangđólàcâuchuyệnhãnhdiệncủanước ta,nhưngđều làgiặcđếnđấtnước,bấtđắcdĩmàphảiứngchiến. Còn đến đường đường chính chính đem quân vào nước người, khiđánhkhôngaiđịchnổi,khikéoquânvềkhôngaidámđuổi theo,nhưtrậnđánhUngLiêmnàythậtlàđệnhấtvõcông.TừđấyngườinướcTầukhôngdámcoithườngchúngta,đếnnhữngđồcống,hìnhthứcthơtừ,khôngdámhàtrách,chỉsợlạisinhrahiềmkhích.ĐếnthơtừcủanướctađưachoTrungHoa chỉ dùng cóhai tấmván sơnđen, liệt tênvài vị đại thầndùng ấn tínTrungthưmônhạmàđóngvào,thếthìtriềuLýđượctrịchvớiTốngnhiềulắm.

QuanThái sưLýĐạoThànhmất.Khi trước bàThái hậuLinh nhânthamdựviệctriềuđình,LýThượngCátcậylàquanNgựvũcùngthamdựchínhsự.ĐạoThànhkhônghợpývớiThượngCát,liềnxinbổralàmquanngoài.Đếnkhiônglạivàophụchánh,hếtsứctrùhoạch,đượcnhiềuđiềubổíchchoviệctrongtriềuvàngoàibiêngiới.Nayôngmấtđi,aicũngtiếc.

LêVănThịnhđisangtriềuđìnhTốngbànviệccươnggiới.VănThịnhđi đến Quảng Tây, hội nghị với Thành Trác triều Tống, việc gì cũng ủykhúc,khôngcóbiệnbạch, lấy lýgiảiquyếtdần,cócâunóibồi thần tranhchấp,vuaTốngkhenlàcungthuận,banchoáovàđai,nhânthếgiảchonướcta Bảo Lạc 6 huyện, Túc Tang 6 động. Văn Thịnh thung dung chu toàn,khôngcầnphílời,màlàmvuaTốngphảikhen,giảcho6huyệnđãbịxâmchiếm,thậtlàvịsứthầngiỏi.

Vuachothicácngườicóvănhọctrongthiênhạ,đểxungvàolàmquanviệnHànlâm.MạcHiểnTíchđượctrúngtuyển,vuaxuốngchiếucửônglàmchứcHọcsĩ.VualậpnênBíThưCácvàđịnhraviệcthuthuế,mỗimẫu3thănglúa,đểcấplươngchoquân.

LêVănThịnhmưu làmphản,bị an tríởThaoGiang.VănThịnhcóngườiđầytớlàngườinướcĐạiLý,biếtbiếnhóakỳthuật;khiấyônglàmchứcTamcôngcầmquyềnchínhtrongnước,liềnmanhtâmkhởiloạn,gặpkhivuađichơihồDâmĐàm83,ngựtrênthuyềnxemcá,hốtnhiênkhởilênđámmâyđen,trongđámtốimờnghecótiếngchèothuyềnrẽnướcđếngầnthuyền vua. Vua lấy cây giao ném, chốc lát đámmây đen tanmất, trongthuyềnthấycóconhổ,ngườiđánhcálàMụcThậnlấylướivungrachụplênconhổ,thìralàquanTháisưLêVănThịnh.VualấycớThịnhlàđạithầncócônggiúpnước,khôngnỡgiết,chỉđemđàyởđầutrạiThaoGiang84thôi.

Tháihậupháttiềnởnộiphủchuộccongáinghèođemthâncầmbán,vềgảchongườihóavợ.

KhiTháihậugiữ triềuchính, thịnữcó tộigìmàbịgiết,việcấycònnhẫntâmlàmđược.Naymớixámhốilàmphúcthìmuộnlắmrồi.

LýGiácởDiễnChâubiếtthuậtlạ,cóthểbiếncâycỏthànhngười,âmmưu khởi loạn, vua sai Lý Thường Kiệt đi đánh, Giác chạy sang ChiêmThành,nóichobiếthếthưthựctrongnước.VuaChiêmlàChếMaNanhânthếvàocướpnước ta, lấy lạiđược3châuĐịaLýmàChếCủđãdângkhitrước.ThườngKiệtđánhđượcquânChiêm,ngườiChiêmlạiphảinộpgiảlạiđấtấy.

LýThườngKiệtmất.

ThườngKiệt là tướngtài,nhiềumưulược.Lúcnhỏvìcó tướngmạo

xinhđẹp,tựthiến,đểvàolàmHoàngmônchíhậu.NaycầmquânđánhbạiđượcquânTống,bìnhđượcgiặcChiêm,danhvọng,côngdanhngày thêmtrọng.

VuađắpđêCơXá.

Vuakénchọncontônthấtlàmconthừatự.Vuađãcaotuổi,chưacócon,nên lậpnhiềubàHậu, làmđànchaycầuđảo.Đếnbấygiờemvua làSùngHiềnHầu,sinhracontrailàDươngÚcnuôiởtrongcung,mớihaituổimà thôngminh lanh lẹ.Vua rất yêu, xuống chiếu cho lậpDươngÚc làmTháitử.

PhunhânSùngHiềncóthai,vừalúcvịsưTừĐạoHạnhởnúiThạchThấtđếnchơinhà,nóichuyệnvềviệccầutự,vịsưhẹnrằngđếnkhisinhtấtphảibảoôngtrước.Đếnlúckhósinh,SùngHiềnHầunhớtớilờivịsư,saingườiđếnbảo.VịsưlậptứctắmrửathayquầnáovàotrongchùaThiGiảmàmất,phunhânliềnsinhcontrai,tứclàDươngÚc.

NúiThạchThấtởlàngLậtSài,huyệnYênSơn85,caonhọnxinhđẹp,mọcởgiữađấtbằng.Trongsơnđộngcóvếtđầu, lốtchân invàođá,hìnhgiốngvẩyrồng,ngườitanóiđólànơithigiả.Ngườilànglấylàmlạ,đểthâyvàotrongkhámmàthờ,hàngnămcứngày7tháng3làngàyĐạihộicủaxứấy.Đến nămVĩnh Lạc, ngườiMinh đốt xác ấy đi, người làng ấymới tôtượngthờngangvớivuaThầnTôn.

TrongnămQuangThuậnđờiLê,vuasaiNguyễnĐứcTrinhcầutựởtrongđộng,cóđiềmlạlàphiếnđábayđến,mangvềdângvua.BàTrườngTạcTháihậunằmmộngthấyconrồngvàngchuivàohôngphíahữu,rồisinhravuaHiếnTôn,từđấytrởđihiểnhiệnnhiềusựanhlinh.

Dãsửnói:

ĐạoHạnhlàconTừVinh.Nhàấycótiếnglàphápthuật,chứkhôngphảilàcaotăng;xemngayviệc,thigiải86đầuthailàchuyệnquáilạ.Còncaotăngthìtronglòngsángsuốt,thấyrõtìnhlý,tấtkhôngđưaphápthuậtlàmmêhoặcngười ta.Chépsử thìphảibỏhết sựquáidị,màchỉgiữ lấyviệcthườngcó,cũngkhôngnênđưacâuchuyệnthầnquáilàmmêhoặcđời.

Thờibấygiờdânlưuvongởkinhđôhayởquê,phầnnhiềulàmnghề

trộmtrâubò,nêndângiancùngquẫn,vàinhàcàychungmộtcontrâu.Vuaralệnhcấmgiếttrâu,aigiếtmộtcontrâuphảitội80trượng.

Vua đi chơiỨngPhong, xem dân cày ruộng công.Mùa thu năm ấyđượcmùa,Vualạiđixemdângặtlúa.

BàLanTháihậumất,hỏatángởThọLăng.

Vua ra lệnhkénchọnhoàngnamngườinàokhoẻmạnhxungvàosốlínhNgọcgiaiHưngthánh.

VuasaiđónghaithuyềnCảnhHưngvàThanhLan,tậptàuchiến,sửasangáogiápvàbinhkhí,vàthânhànhđiđánhđộngMaSa.

Xuốngchiếunói:"Trẫmnhậnlấycơnghiệpcủatổtiên,thốngtrịdânđen, coi dânnào cũngnhư conđỏ, nênnướckhácmến lòngnhânmàquiphục.Dân thầncủa ta, thếmà tên tù trưởngấybỏcả tuế cống,bấtđắcdĩtrẫmphảithânđánh.Vậylụcquân,phảinghemệnhlệnhcủatrẫm".

BấygiờbắtđầutừThiênThuBộkéoquânđi;sĩkhíhăngháilêntrămphần,đánhpháđượcMaSa,bắt tên tù trưởng làNgụyPhang, rồihạ lệnhchiêudụnhândânchovềannghiệp.Khiquânvề,khaotướngsĩ,quầnthầnxindângtônhiệu,đổiniênhiệulàThiênPhùDuệVũ.

Vuacấmdânkhôngđượclấygậytre,gỗnhọnđánhnhau.

Vuaralệnhbắtkẻtrốntránh,(ngườiđibắtgiữlạiởnhàriêng,khôngbáochoquan thìphạt80 trượng.Các thếgiacướpđoạtkẻbắtđượcấyđểlàmđứaởriêngchomình,thìtộicũngđồngthế).

Vuachochế racáiôđimưacánkhông thẳng.Vuacấmkhôngđượcgiếttrâu.Trongtờchiếunói:"Contrâulàvậthệtrọngchosựcàycấy,làmlợichongườikhôngphảiít,màdámgiếtđểănthịtlàphảitội".

NhàTốngtrảtênthổtùlàmphảnlàMạcHiềnvềchonướcta.KhiấyLêBáNgọcđánhQuảngNguyên,bọnphản loạnMạcHiền7 tên trốnvàođấtTống,vuađưathưsangnhàTống,nênnhàTốngnghiêmsứcbắttrảchonướcta.

Vua xuống chiếu: phàm đánh người ta đến chết, thì phải tội 100

trượng.

Vuacấmdângiantrongmùaxuânkhôngđượcchặtcây.

VuasaiNghiêmThườngsangTốngtạân(tạviệcbắttrảMạcHiền).ĐiđếnQuếPhủ,yếtkiếntyKinhLược,đượcbảorằng:HiệnnayĐôngKinhđươngđiềubắtbinhmãđánhnướcKim.Lầnđinàyngựatrạm,ngườihầuởchỗ nào cũng thiếu, không bằng hãy trở về. Thườngmới trở về.Năm ấynướcKimcóLyPhầnvâyhãmkinhđôBiện,bắthaivuađemvềBắc.

Saothiêncẩuxaxuống,cótiếngnổnhưsấm.

Vuađau,triệuquầnthầnvàonhậndichiếu,rằng:"Loàisinhvậtkhôngcó loàigì làkhôngchết,màngườiđờiaicũng thíchsốngghétchết,Trẫmkhôngcholàphải.NghĩnhưTrẫmkhiíttuổiđãphảichịucơnghiệplớn,biếtkínhsợđã56nămnay,nhờTổTôngphùhộ,biêncảnhđượcyên,naychếtđược theo sauTiênquân làmay lắm rồi.Thái tửDươngÚc sẵn có thôngminhthànhthật,cóthểnốiđượcngôibáu.QuanTháiúyLưuKhánhĐàmnênnhất tâmphò tá,quanNội thịLêBáNgọcphảiphòngbịcácđiềubấtngờ,đừngbỏlờiTrẫm.Việctangthìđểbangàythôi.Việctángcầnphảisẻnnhặt".

Đếnngàyhômsauthìvuamất,Tháitửlênngôivua.BáNgọctuyênthịcácquanphảiđếnngoàicửaĐạiHưngđợimệnh.Đónghếtcáccửathành,nghiêm cấm cả nội ngoại.Một chốc cửa nách phía hữumở ra, cấm quânđứngsắphàngởdướiđiện,dẫnquần thầnvàosânrồng.VuasaiBáNgọctuyêndụchỉrằng:"Tiênđếđãbănghà,ngôitrờikhôngthểđểkhôngđược.Trẫm lên nối ngôi, lo lắng vô cùng, các khanh phải nhất tâm giúp TrẫmkhôngnhữngkhôngphụlòngTiênĐế,màcũnglàcùngvớinướcyênhưởngphúc".Quầnthầnlạymừng.Ainấykhóccả.Vuaxuốngchiếuchothiênhạcứyênnghiệplàmănnhưcũ.


VuaNhânTôncóhọccaominh,hiểurõviệcđời,biếtnghĩđếnngườimấtngườicòn, thấu lẽ tử sinh.Xemnhưmấycâunóikhi sắpmất,khôngphảingườikhôngbiếtđạolýkhôngquantâmđếnviệcsốngchết.Tuythế,vuaNhânTôngnóiralàngườibiếtrõđạo.VuaThầnTônsởhànhlạilàthấthiếu.Thể lệđể tangngắnngày,HánVănĐếnêura trước,vìônghọcđạo

HoàngLão,việcgìcũngluimộtnước,nênmới thànhracólỗi.VuaCảnhĐế cũng theo như thế, toại thành việc bất hiếu để lại nghìn đời sau.VuaThầnTôncònnhỏtuổichưahiểulễ,màquầnthầncũngkhôngaicangián,saothế?

ThầnTônHoàngĐế

VuatênlàDươngÚc,conSùngHiềnHầu,vuaNhânTônnuôi,ởngôi11năm.Khivuamới lênngôihãycòn tính trẻcon,đếnkhi lớnbiết tubổchínhsự,dùngngườihiềntài,cũnglàvịvuacóthểthànhhiềnquânđược,duychỉcóviệcsùngđạoPhậtquá,thíchcácđiềmtốt,làđángcườithôi.

NiênhiệuThiênThuậnthứNhất,vuaxuốngchiếu:phàmngườidâncóđiềnthổbịlấysungcôngvàngườidânphảibiênvàosổlàmđiềnnhivàlộông,nayđềuthahết.(Điềnnhivàlộôngđềulàngườilàmđàytớđểngườisaikhiến).

Vuathăngtướcvịvàphẩmtrậtchocácquanvăn,võ.LêBáNgọclàmTháiphó, tước làĐạiLiênBan,MâuDuĐô làmGiámnghị, tướcvịNộiThượngChế,đểđềncônggiúpvuakhimớilênngôi.

Vuaxuốngchiếu:"Trongnướccótangkhôngaiđượccưỡingựavàđixelamsư"(kiểuxethếnàokhôngkhảocứuđược).

VuasaisứthầnsangTốngbáocáoviệcvuamớilênngôi,saiquanđếnnướcChiêmThànhtuyênbốtờchiếukhivualênngôi.

NướcChânLạpvàocướpđấtNghệAn.VuasaiCôngBìnhđemquânrađánhởbếnBaĐầuBộ,bắtđượcchủtướngvàquânlínhcủađịch.Quânsĩvềdângtùbinhđãbắtđược,vuacholànhàPhậtphùhộmớiđượcthế,bènđếnchùatạân.

Từlúcraquânđếnlúcbáotiệpmớigầnhaitháng.Truynguyêncôngđánhpháđượcgiặclàcôngcủatướngvàsựkhónhọccủalính.Khôngcólờikhenngợiúylạo,màchỉquycôngchoPhật.Thếthìphàmnhữngngườilưngđeoáogiáp,taychốngngọngiáo,đềukhôngcóchútcônggìđángkhen.Vậycònkhuyếnkhíchtướngsĩsaođược?

Quần thầndâng tônhiệu lênvua,vuanói: "Trẫm tuổi trẻnốinghiệplớn,thếmàngườinướcsợoai,đềunhờcáckhanhbiếttậntâmchứcvụ,giúpTrẫmcácđiềusơsótkhôngnghĩtới".

Vuachođộbốnngườilãobinhlàmthầytăng.

Lãobinhmàđộlàmthầytăng,mấthếtkhíhùngcườngđirồi.Bỏkiếmmàlầnchuỗi trànghạt,cởichiếnbàomàkhoácáocàsa,ngồiở trongcửakhôngvắngvẻ,saokhôngnghĩđếntìnhcủakhuêphụvợcácchiếnsĩđươngmongmỏiđượcvuicảnhcuốcruộng,đưacơmtronglúcluốngtuổi.

VuacảichoLêBáNgọclàhọTrương.

Họcủatrờicho,khôngthểngườitalàmđược.Yêumộtvịbầytôimàchocảisangquốctính,người tacònchêlàcưỡngép.NayBáNgọclàđạithần cho cải họLê sanghọTrương là nghĩa gì?Đó cũng là việc làm củangườicòntínhtrẻconđấy!

Vua tôn thân phụ làmTháiThượng hoàng, thânmẫu làĐỗThị làmTháihậu.

VuaThầnTônđã14 tuổi, tuykhôngcó tưchấtnhưvuaHánChiêu,nhưngsaolạikhôngbiếtnhớđếncáiânvuaNhânTônlàcha,thìSùngHiềnHầu phải làHoàng thúc, như việcHiếu Tôn đời Tống xử với TúAnHyVương,làđểtỏracómộtgốcthìmớiphải,bâygiờlạitưânvớingườiđẻramình,làcớsaothế?

Dânbắtđượcconhươutrắng,ởrừngGiangĐể.

TrongsửđờivuaThầnTônchépđến29điềmtốt,màđiềmconhươuđếntámlần.Vìhươumàđượclàmquanđếnbalần.Dòxéthươumàđượcthưởnghailần.Thíchhươunhưthế,khôngbiếtdùngđểlàmgì.Túngxửmộtconhươulạcmất, lạisaiđếnnhiềungườivácgiáođiđuổi, thậtđángcườilắm.

Vuasai làmthầnchủvuaNhânTôn,rướcvàothờởTháiThất(TháiMiếu).

Chủlàđểhìnhtượngthầnởđó,thầnnươngtựavàocáichủ.Tếnguthìmớilàmthầnchủ,hếttếnguthìmớiđổithầnchủ.Đãđổithầnchủrồi,thìmớiđượcrướcvàothờởmiếu.Làlễphảithếđó.Chonêntheolễthìphảicóhaithầnchủ:mộtnguchủvàmộtthầnchủ.Nguchủlàmbằnggỗdâu,cao1thước5tấc,khôngđềtênthụy.Thầnchủlàmbằnggỗtáo,rửanướcthơm,laukhănlụa,đềchữmực,rồiquétsơndầurangoài.

ThểchếcủanhàTống:Đưatửcung(quantàivua)lênhoàngđường,lễ

yếmtoàn(bỏxácchếtvàoquantàimàcheđậylại)sắpxong,quanNộiyếtrướcnguchủđến trướcquan tài, tâuxin thần linhnhậpvàonguchủ, liềnrướclênxeđưalênđiện,chờcheđậynắpquantàixongthìlàmlễtếnguthứnhất. Từ lần tế ngu thứ hai đến thứ nămđều làm lễ tạiHành cung ở dọcđường, các quan làm lễ. Lần tế ngu thứ sáu làm tại kinh đô, quanChánhkhanhlàmlễ;lầntếnguthứbảyđếnthứchínthìvualàmlễ,cácquanlàmbồitế.Khichínlầntếnguxongrồi,thìlàmlễtốtkhốcmàrướcvàothờởmiếu.LễtếnguđếnchínlầnnàycótừđờinhàChu,đếnđờinhàTốngkhôngthayđổi.ChuVănCôngđặt raba lần tếngu, đó là lễ tếngười sĩ, cận laidùnglàmquốclễ,theonhaulàmlỗmỗ,chưacóxétkhảokỹ.Ngườigiữviệcnướccảichínhmớiđược.

Vuaxuốngchiếucấmnô tỳnhàVương,Hầukhôngđượcỷ thếđánhngười,nếuphạmcấmlệnhđóthìphạtgiachủ.

Vuaxuốngchiếucongáicácquanđến tuổicậpkêchờđể tuyểnvàocungcấm,ngườinàokhôngtrúngtuyểnnhiênhậuchođilấychồng.

Vua ra lệnhcấmcongáidângiankhôngđượcbắt chước lối ănmặcnhàquan.Cấmthầytớnhàquankhôngđượclấycongáinhàquan.

Sáucungcủanhàvua thiếugìphi tần,màcũngphảikénngườihiềnthụcmớiphải,đâulạicóxétkhắpcongáibáchquanđểtìmsắcđẹp.XưakiaTônHiệu,vàTấnVũđãlàmnhưthế.NayvuaThầnTôncùngmộtthóiấy,hammênữsắcquálắm.

Vuaxátộinhânthiênhạ,lạixátùởphủĐôHộ.

Nămnàocũngxá,thìbọngiancònsợgìnữa.TrộmcướpđãcónhiềumàvuaThầnTôn làmchochúngnóđược tụhọpvàosàohuyệt rừngrậm.LạmdụngthuyếtgiớisátcủanhàPhật,thacáckẻphạmtộichếtđểhạilươngdân,lạichỉlàmchongắnđờimìnhlạiđóthôi.NhưVũHầuđờiHán,khôngxákẻcótội,mớithậtlàbiếtcáchtrịdân.

NướcChiêmThànhsaisứđếncống,Vuađươngđánhcầu,chosứnướcChiêmvàoxem.

VuaHuyTônđờiĐườnggiỏivềđácầu,tựkhoenếuthi, thìsẽtrúngTrạng Nguyên, người phường chèo nói: "Nếu gặp phải vua Nghiêu, vuaThuấnlàmlễquan,sợkhôngkhỏibịđuổiramất";lờinàythậtchêmỉamai

lắm.VuaThầnTônđemviệcđácầukhoevớisứthầnnướcChiêm,uynghicủanướcđâucónhưthếđược?

NguyễnMãiởlàngTháiBìnhdângconhươutrắng,línhởđộiquânTảVũTiệplàĐỗKhánhdângconcávàng,vuacholàđiềmtốt.LýPhụngÁnlàHạpMônsứnóirằng:"Đólànhữngvậtnhỏmọncógìlàđiềmtốt".


VuaTháiTônthíchđiềmtốt,nhưviệcvàngbạcsảnsinhra;nhưviệccó rồngvànghiện ra, chỉ cómột người thầy chùa cho là bất thường.VuaThầnTônthíchđiềmtốt,nhưviệcdângconhươu,concá.ĐếnviệcconcáyếttùngchỉmộtmìnhPhụngÁncholàphithụy,cảtriềucácquanchỉđềuxu nịnh, một người nhà chùa lại dám nói thẳng, viên quan nhỏ dám canngăn,cácquanvănvõtạitriềuđánghổthẹnlắm.

Vương Cửu là lính ở đội quân Thạch Hưng Vũ dâng con rùa "Lụcmâu",trênlưngcóhìnhnhưquảlựu,vuaxuốngchiếuchoquanHọcsĩbiệnluậnhìnhấy,thànhratámchữ:"ThiênhưhạthịThánhnhânvạntuế"87.


Giốngrùathiênglàvìnóbáotriệuchứng;sauviệcrùaởLạcThủy88,ởđâucũngthế,chỗđenchỗtrắnggiáncáchnhau,cógì là lạ,màxuyêntạc,phụhộithànhrahaichữ,bốnchữ,támchữ,chỉlàtựdốimìnhđấythôi.XưakianướcTiêuTềbắtđượchaiconrùa,cũngcóchữVạnhoan,Vạn tề,cóquẻThuầntốn,Thuầnđoài,màkhôngcứuvãnđượcviệcmấtnước,xemthếrõràngconrùakhôngphảilàđiềmtốt.

VuaxuốngchiếuchoLýCôngTínđượcravàotrongcungcấmmàtâuviệc,khôngaiđượcngăncản.

Trongcungcấmkhôngphải lànơicácđại thầnđượcravào,nếumàCôngTíncótàtâmthìbàLêHậuđãlàDươngQuýPhicủaAnLộcSơnrồi,cònđợiđâuđếnAnhVũmớidámthấtlễ.ViệcbấtchínhtrongnhàvuaThầnTôn,làvìkhôngbiếtphòngbịcẩnthậnngaytừtrướcđó.

Vua cho vị tăng làMinhKhông làm quốc sư: Khi bấy giờ vua đaunặng,thuốcuốngvàokhôngkiếnhiệu,MinhKhôngchữakhỏi,nênmớicho

làmquốcsư.

Đờitruyềnlạirằng:

KhiĐạoHạnhsắpthigiải89, lấythuốcvàthầnchúgiaophóchohọctròlàNguyễnChíThànhtứclàMinhKhôngmàbảorằng:"Haimươinămsauquốcvươngcóđauthìđemmàchữa"

ThuyếtnàyxuấtxứởsáchTríchquái.

Ngoạitruyệnlạinói:

"TừVinh là thânphụĐạoHạnhvìpháp thuậtbị thầy tăngĐạiĐiêngiếtmất.ĐạoHạnhnghĩ cáchbáo thù cho cha, vào tuđạoở chùaHươngTích, đi đường gặp Khổng Minh Không kết bạn cùng đi, đến chùa VânMông,nhàthầytraochothầnthôngquyết,ởđóbanămrồitừgiãtrởvề.ĐạoHạnhmuốnthửphápthuật,nấpvàonơihiểm,hóalàmconhổđểdọaMinhKhông.MinhKhôngbiết, trách là có tà hạnh, và lại có lời thần chú.ĐạoHạnhthẹnvàhối, tạ lỗinói:"Nghiệp thaisinhchưa trừbỏhết,dámphiềngiảithoátcho".

ĐạoHạnhvềam,MinhKhôngvềGiaoThủy.SaungheĐạoHạnhthigiải,MinhKhôngcười,nói:"Vịhòathượngnàycònmộphúquíởcõiđờichăng?".

KhiấyvuaThầnTônbịđau,kêugầmmuốnhóaraconhổ,uốngthuốckhôngkiếnhiệu.

Nghecólũtrẻconhátrằng:"DụcyLýCửuTrung,tuđắcKhổngMinhKhông".

BàTháihậunghe tiếnghát,mờiMinhKhôngđến.Khi tớinơi, trìnhbàythuyếtnhânquảchovuanghe,vuagiácngộ,khỏibệnh.MinhKhôngcócâukệrằng:"Kỳlânđồhậumạt,nguyệtvọngđáotrungthiên".

Ngườiđờibấygiờkhônghiểu.Sauvuaởngôivàtuổithọđúngnhưlờikệ.

MinhKhôngngườilàngĐàmXá,huyệnGiaViễn,lạiởchùaPhảLại,huyệnGiaoThủycótôtượngthờ,mấtvàonămĐạiĐịnhthứHai,được76

tuổi.


TriềuLýsùngđạoPhật,từVạnHạnhnổitiếng,nhiềungườimộvàbắtchước,đếnDươngKhôngLộ,NguyễnGiácHảiđềulàngườiThanhHải,thờHàTrạchSaMôn làm thầy; lại cóThôngHuyềnChânNhâncũngcóđạopháp cao, cho nên vuaNhân Tôn có câu: "Giác Hải tâm như hải, ThôngHuyềnđạohựuhuyền".Nhưngmàgọiđượcrồngxuống,phụcđượchổdữ,khôngphải là tàibình loạncứunguy,bướcvàochốnkhông,bayđược lêntrời,khôngphảilàkếsáchtrịdângiữnước,chỉcũngnhưloạiLaThập,ĐồTrừngđóthôi,cóíchgìchođời,thếmàđờivuanàocũnglàmchoPhậtgiáothànhrathầndị,cònđếncóôngvuađểriêngmộtsốdânlàmngườihầuởchùa,thìmêhoặcquálắm.

TrongsửcóchépHoàngBàmất,NgôSĩLiênchorằng:HoàngBàlà"Bảomẫu". Nếu quả thật là Bảomẫu, thì chép thế nào? So với cổ lễ thìkhông có, dùng bằng quốc tâm thì không chính nghĩa.Có quan hệ gìmàcũngchépvàosử.

NghệAncóđộngđất,nướcsôngđỏnhưmáu.

Gặpnămđạihạn,vuaxuốngchiếuquầnliêuhộinghị.PhạmTínxinTếnguđểcầuđảo.

Trongthờigianmườinămkhôngnămnàolàkhôngđạihạn,khithìcầuđảoởcungBáoThiên,khithìcầuđảoởchùaPhápVân.Maymàtrờimưa,thìquycôngchoThíchGià,chưathấycómộtlờinàotựtráchmìnhhaybanmộtânđiểnthươngdânnào;đếnbấygiờgiaoquầnthầnhộinghị,chínhsựthờiấythiếusót,dângianđaukhổ,lạikhôngcóviệcgìđángnóihaysao?Hộinghịtrongmộtnhà,vẫncứmờmờ,mịtmịt,ngoàisựxinTếnguđểcầuđảo,khôngcóviệcgìđángcangián,bàytỏ,chỉlấysựdângtờbiểumừngđiềm tốt làmcôngviệcbổnphận, là tận trungvớivua.Nhân tàihènkém,đángthanthởlắm.

Vuabịđau,HoàngtửlàThiênLộcmới7tuổi,đãđượclậplàmthừatự.Khiấybabàphunhân:CảmThánh,PhụngThánhvàNhậtPhụngmuốncảilậpngườikhác,hốilộchoTừVănThôngđểtánthànhviệcđó,vừagặplúcVănThôngđượctriệuvàothảotờdichiếu.VănThôngchưadámxincải,chỉcầmbútkhôngchịuviết,mộtlát,babàphunhânđến,cùngnghẹnngàonói:

"Lũthầnthiếpđượcbiếtđờicổlậpcontrưởngkhônglậpconthứ,ThiênLộclàconngườithiếpyêu,màmẹlạicótínhghen,mẹconlũthầnthiếptránhkhỏinạnsaođược?".

Vuabảorằng:"ThiênTộlàcontrưởng,nênđượcchịunhậncơnghiệplớn.ThiênLộcthìnênphongcholàmMinhĐạoVương".

Ngàyhômsau,vuamất,TháitửlàThiênTộlênngôivua,cảiniênhiệulàThiệuMinh,tônbàmẹlàCảmThánhLêThịlênlàmHoàngTháihậu.

SáchQuếHải chí củaPhạmThànhĐạtđờiTống, cónói: "VuaAnhTôncóngườianhbịphế,đảngcủangườiấychạysangtốcáovớinhàTống,nhàTốnglạibắttộingườiấy;ýtấtlàThiênLộc.


"VuaNhânTônnuôingườiconnuôi,khôngđặtquanSư,Phóhiềnđểdạybảo,nênnỗivuaThầnTônđãđứngtuổi;màchưabiếtlễnhạc.Vuamấtcònđểđó,màđi rước lậpTháihậu, làmconvuaNhânTôn,mà tôn riêngngườisinhramình,đềulàsựlỗilầmlớncả.ĐếnsựbìnhđượcgiặcmàtạânPhật,dângconhươumàcholàmquan,vôcớmàthathùtội,kéngáiđẹpmàcấmgiáthú,hànhvicànbậy,khôngđượcmộtviệcgìlàmphảilẽ.

Kinh Dịch nói rằng: "Gặp phải vị vua âm nhu, tất phải có bày tôidươngcươngđểmàgiúpđỡ,mớilàmnênviệc".VuaNhânTôn7tuổimàlàmvua,đượcĐạoThànhgiúpcho,màmọichínhsựđượcsửasang;VuaCaoTônlên2tuổinốingôi,cóHiếnThànhbiếtlẽphảimàđánhtanmưumôphếlập,cònvuaThầnTôn,AnhTônthìtảhữukhôngđượcngườinào,đếnnỗichínhsựthiếusótrốiren,kẻgiantàlàmloạntriềuchính.Chonêndùngngườiđểlênngôitướng,khôngthểnàokhôngthậntrọngđược.

AnhTônHoàngĐế

VuatênlàThiênTộ,contrưởngvuaThầnTôn,làmvuađược37năm.Trongkhilậpconnọphếconkiamàkhônghoặcvềlờingườiđànbà,biếtgửiconchongườibầy tôihiềncũngxứngđáng làvịvuabiết tráchnhiệmcủamình.Nhưngmàkhôngbiếtphânbiệtkẻgiantà,khôngxétcôngminhviệchìnhphạt,đếnnỗicóthiêntailuônluôn,giặccướp,nổilên,chínhsựbỏbê,làđángchêtrách.

NiênhiệuĐạiĐịnhthứNhất,kẻđibóilàThânLợitựxưnglàconvuaNhânTôn,tụđảngchiếmcứhaichâuThượngNguyên,HạNôngkhởiloạn,tiếmxưnglàNamBìnhVương,nóirêurằngnócóthuậtdụngbinhgiỏi,đểuyhiếpcácđộngMánởbêngiới,aicũngphảisợ,nônnao.Quanởbiêngiớidângthưtháocấp,vuaxuốngchiếuchoLưuVũXưng,HứaViênđemquânđếnđánh,đóngquânởsôngBácĐà,gặptoánthủyquâncủatênLợiđánhnhau. Vũ Xưng thua, tên Lợi thừa thế xua đuổi cả nhân dân Châu VĩnhThôngvàCảmHóađếnđánhphủPhúLương,vâyhãmthànhphủ,kéoquânvềcướpkinhđô.VuasaiquanTháiúyĐỗAnhVũđemquânracựchiến,gặpquângiặcởQuảngDịch,quânLợithuachạy,đuổiđếnsôngNamHán,bắtđượctênthủlĩnhlàDươngMục,ChuÁi,đóngcũigiảivềkinhđô.TênLợichạythoátđượcthân,chạyđếnchâuLụcLinh,quanTháiphóTôHiếnThànhbắtđượctênLợi,báotin lênvuabiết.VuangựởđềnThiênKhánhnhậntùbinh,chémđầutênLợi,vàcáctênthủmưu20người,ngườinàobịbắtphải theogặc, thì thachohết,xuốngchiếuchiêu tậpdưđảngcủagiặcchovềannghiệp.

NiênhiệuThiệuHưng thứNhất,đờiTống,quan tỉnhQuảngTâynóirằng: "VuaNhânTônnhàLýcóngười concủa cung thiếp sinh ra, khôngnhậnlàcon,màlậpvuaThầnTôn.NgườicungthiếpấychạysangĐạiLý,đổitênlàTríChi.KhivuaThầnTônmất,ĐạiLýchoTríChivềnướcmuốntranhngôivuavớiAnhTôn,xinmượnquâncủanhàTống,quantỉnhQuảngTâyđưaviệcấytâulên,vuaTốngxuốngchiếukhướctừ.ChắcrằngTríChivớiThânLợilàmộtngười,sựtrầntìnhđểxinnhàTốngchoviệcbinh,lànóidốiđểlừanhàTốngđó".

LưuVũXưngdângconhươutrắng.

MộtđờinhàLý,chínhsựphầnnhiềurộngquávàbỏbê.XemnhưVănTrịnhmưulàmphảnmàkhôngbịchết.VũXưngthuatrậnmàkhôngbịtội,

nhấtvịnínlặng,chảtráchAnhVũhốngháchchuyênquyềnđược.

Vuađịnhphépchuộcruộng,nhậnruộng.

Cầmruộngtrong20nămđượcchuộc,ruộngtranhnhautrong20nămđược thưa kiện, có thửa ruộng bỏ hoang bị người canh tácmà phải tranhkiện,khôngđượcđểquámộtnăm.Ruộngđãđoạnmãimàđãcóvănkhếhaykhoánướcthìkhôngđượcchuộc.Aitráilệnàythìbịtội80trượng.

Vuacấmgiếttrâuriêng,cótếtựphảitâuxin,chờcóchỉchomớigiết.BagiađìnhlàmộtBảo,ngườitrongBảobiếtmàkhôngcáogiặc,cũngbịtộinhưngườigiếtriêng.

Vuasaixâydựngcácđềnthờthần.

(Các đền thờ như là: núiTảnViên,BốCái,ÔngNghiêm,ÔngMẫuv.v.).

NgườicóyêuthuậtcủanhàTốnglàĐàmHữuLượngtrốnvàochâuTưLang,nóidối làđi sangsứ,dụngườinước tađưađồđảngđếncướpchâuQuảngNguyên.KhibấygiờNam,Bắcthônghiếuvớinhauđãlâu,chợtnghecóbiênbáo,triềuđìnhkhônghiểurasao,vừagặpTyánsátQuảngTâyđưavăn thưướchẹncùng tađuổibắtHữuLượng, liềnsai lũDươngTựMinhđánhbìnhđược,bắtđượcHữuLượnghơn20ngườigiaotrảchonhàTống.Quan Tri châu Ung của Tống là Triệu Nguyên nhận lũ Hữu Lượng đemchémcả.

VuaxuốngchiếukénngườibổsungvàoCấmquân,chỉkénngườiởlộlớn,khôngđượclấyngườicôđộc.

VuaralệnhcấmngườiMánLàoởhaitrấnĐạiThông,QuyNhânvôcớkhôngđượcvàokinhđô.

VuacholậpratrangVânĐồn90.KhibấygiờthuyềnbuônbanướcQuaOa,LộLạc,TiêmLavàotrúởHảiĐôngđểbuônbán,cónhiềuđồquíbáucủaxứhọ,tiếnlênVua,VuasailậpratrangVânĐồnchocácngườibuônấyở.(HiệnnaychâuVạnNinh,cóphủLươngAnđềungườibuônxứBắcởcả,cótừtrước).

NguyễnDươnglậpmưugiếtAnhVũ,khôngxong,tựtửchết.Khibấy

giờvuacònnhỏtuổi,AnhVũgiữcảviệcnộingoại,ravàocungcấm,thônggianvớibàLêTháihậu.(AnhVũngườiđẹp,khéomúahát,đờivuaThầnTônđượcvàohầugầnvua,bàLêTháihậuyêutiếnghátvàsắcđẹp,muốntưthôngvớiyđãlâu,đếnlúcấysửalạicungQuảngTừlàmrấtxaxỉđẹpđẽ,ngàyđêmănnằmvớiAnhVũmàvuakhôngbiết).NhâncậycóbàTháihậuyêulạicàngkiêuquá,ởtriềuđìnhmàkhoataynóilớn,saikhiếncácquannhưsaitôitớ.VũĐới,DươngTựMinhđịnhkếđánhAnhVũ,gọiquânsĩhôlớnrằng:

"AnhVũlàmhungác,xấuxa,khắptrongngoàiđềubiết, lũ thầnxingiếtyđi".CóchiếuxuốngbắtAnhVũgiamvàongục,giaoquanĐìnhÚytraánđó.BàTháihậusaingườiđưarượtthịt,giấukínvàngbạcvàotrongđó, để hối lộ choVũĐới;NguyễnDương biết chuyện đó, bảoĐới rằng:"Làmsaoanhlạithamcủahốilộmàkhôngtiếcgìđếntínhmạng"bèncầmgiáotoanđâm.Đớicướpđượccâygiáo,ngănđinóirằng:"TộiAnhVũđángchết,phảichờmệnhlệnhcủavua,khôngnêntựchuyên".

Dươnggiậnlắm,nóiđếncứtđáivớiĐớivànói:"VũĐới tấtchếtvềtayAnhVũ, đừnghốt rằng ta khôngbảo trước"; nói xongbiết rằngmìnhcũngkhôngkhỏichết,bènnhảyxuốnggiếngtựtử.

VuaxétviệcánAnhVũ,phátđàyđixa, làmkẻ làmruộng.BàTháihậulobuồn,lậpraĐạihộiluôn,xáchocáctộinhân,mongAnhVũđượcdựvàosốđó.Quảnhiênvìxá tội luônmàAnhVũ lạiphụcchứcnhưcũ, lạicũngđượcyêu thêm,khôngkiêngsợgì,vẫnnghĩkếbáo thù,mật tâuvuarằng: "Trước kia Vũ Đới vô cớ chạy vào cung cấm, tội đó lớn lắm; nếukhôngtrừsớmđi,sợlạisinhrabiếnloạn".Vuakhôngxétbiếtgì,liềnytheolờitâu.AnhVũlậptứcsaiPhụngquốcVệúy(làngườiriêngcủayđưavàođểtiệnsaikhiến)đếnbắtĐớichémngay,lũDươngTựMinhthìđàyđinơichâuxakhíhậuđộc.

Dânđóilớn,mộtcângạotrịgiá70đồngtiền.

Cấmkẻyêmtự91khôngđượcthiệntiệnvàocungvua,cácquantriềukhôngđượcđilạinhàcácvịHầu,ởtrongcungcấmkhôngđượctụnămtụbabànnóichêbai,phụngmệnhhộvệởtrongcungvua,khôngcóchiếuthưmàthiệntiệnmangbinhkhíđiquanơiđịađầu,đềubịtội.


CáikếcủabàLêTháihậuphòngngười tacũngchuđáo,nhưngmàtiếng xấu đã rõ rồi, không che giấu được. Sợ rằng tiếng xấu ấy thấu đếnngoài, có kẻ nghĩa khí sẽ bàn luận gì chăng, và cũng sợ bọn thân quân,khôngbiếtsớmhômlúcnàolạisinhbiếnchăng,chonênmớiđặtranghiêmcấmnhưthế.VuaAnhTônthậtlàngốcdạiquá.

Trờimưacátvàng.

Mùađông,thìhọcởtrongđiện(Bấygiờphépkhoacửchưacóthểlệnhấtđịnh,nhâncólúcnàomuốnkénngườimớithiđóthôi).

NgườinướcChiêmThànhlàUngMinhTáĐiệpđếncửanhàvuaxinchoylàmvua,vuaxuốngchiếusaiLýMôngđemquândẫnvềnước,bịvuaChiêmThànhlàChếBìLaBútgiếtmất,nhânthếvuaChiêmdângcongái,vuanhận,khônghỏigìđếnviệcấynữa.

(Đãkhởibinhcànbậy,làmchoquânthuanhụcquốcthể,lạicònnhậnđứacongáiMườngmàkhôngvấntội,làcớsaothế?).

NôngKhảCầuchiếmcứTràngAnlàmphản,vuathânhànhđiđánh,mườingàybìnhđược.

ĐấtThiênTràngthìnúivàkhesuốicũngkhônghiểmtrởcholắm,thếmàKhaiMinhVươngtrướckiađãlàmphảnởnơiấy,nayNôngKhảCầucũnglạilàmphảnởnơiđó;vìrằngđấtấyởtrongthìthôngvớiThiênquan,ngoài thì liền với đấtNgaSơn,TốngSơn, núi rừng chồng chập, khe suốiquanhco,cóđịathếchochúngnươngtựađược,chonênbọnphảnnghịchcứtụtậpởđóđểquấyrối.

Vuachothuthuếruộngmùahạ.

Vua sai xây dựng nhà cửa lớn, làm điện ThụyQuang, đình ThưởngHoa,aoKimLiên,cầuMinhNguyệtvàthuyềnĐạiDiệp,tầuVĩnhChương.

MộttriềuLý,dùngsứcdânnhiều,khôngvuanàobằngvuaAnhTôn.Trongthờigian37năm,hailầnlàmmiếu,balầnlàmđềnthờ,sáulầnđóngthuyền,cònviệcxâyđàn,xâycửa,làmnhàkho,sửasangcầu,đềumộtlần.Nướclụt,đạihạnluônluôn,màkhôngthấyraânthathuếhayphátchẩn.ƠnhuệcủaTổtôngđếnđâylàtiêutanhết.DuycóhaiviệcxâyđàntếtrờiđấtvàlậpmiếuKhổngMinhlàhợpnghĩamàthôi.

Vuachođặtcáchộpbằngđồngởsânđiện,chongườinàocóviệcgìthìbỏthưvàotrongđó.

Khi trướcNguyễnQuốcsangsứnhàTốngvề,nói rằng:"ThấyởsânđiệntriềuđìnhTốngcóđặtcáithùngbằngđồngđểnhậnsớ,tấu,chođượcthôngsuốttínhtìnhcủakẻdưới".Vuacholàmtheo;vừagặpcólúckẻđầuthưnặcdanhnóiAnhVũkhởiloạn.AnhVũvuchoQuốclàmra,mớiđàyQuốcđiThanhHóa,rồiđánhthuốcđộcchochết.

TựcổđếngiờbọngianthầnbêntrongnhờcậyvàoMẫuhậu,bênngoàichuyênchếviệctriềuđình,đềulàvìvuahãycònnhỏtuổiquáđithôi.VuaThủyHoànglớnlên,thìLaoÁiphảibịgiết.GiantìnhcủaHồHậulộra,thìĐàmHiểnphảichết.VuaAnhTônđãngoài20tuổi,việctưtìnhcủaLêHậu,giantrạngcủaAnhVũ,đềuđãbiếtcả.Huốngchisaukhibinhbiếnđãbắtđượctộinhân,màlạiânxáluônđểchonóđượcphụcchức,rồinóbáothùVũĐới,đánhthuốcđộcchếtNguyễnQuốc,chảphảichíngulàgì?

ĐỗAnhVũchết.

VuaAnhTônlênngôivuamới3tuổi,thơấuhơnĐinhToàn,LêHậutư thôngvớiAnhVũquá tệhơnDươngHậu;AnhVũlàTháiúygiữbinhquyền,mạnhhơnThậpĐạo,màquầnthầntạitriềulạikhôngcómộtngườinàolàmđượcnhưĐinhĐiền,NguyễnBặc.LêHậucònnghĩgìđếnxãtắcnhàLýmàkhôngđemchongườiyêu,đểlàmnhưThắngMinhHoànghậucủanhàhọĐỗ.Trongthờigian20năm,vuaAnhTôncònđượcxưnglàquảnhângiữviệcbiêntế,khôngđếnnỗinhưVệVươngnhàĐinhbịmũitênlạcởCùngGiang,làcớsao?Đólàtrờiđấy.

TôHiếnThànhlàmquanTháiúy,kénngườiđinhtrángxungvàoquânngũ, chọn tướnghiểu thôngbinh pháp, amhiểu sách và nghề nghiệp chiachoquảnlĩnhquânấy.LiềnlạichoTôHiếnThànhlàmĐôtướng,đưaquânđituầnphíabiểntâynam,antrấnbiêngiới.

Khảokhóacôngviệccácquanvăn,võ,khôngphạmtộilỗithìđượclêntrật.Địnhrachínnămmộtlầnkhảo,làmlệvĩnhviễn.

Mùathu,cáchọcsinhthi.

NướcChiêmThànhđưaquânPhongThủyvượtbiểnvàocướp,vuasaiTôHiếnThànhđiđánh,ChiêmThànhxinhòa, từkhiấytrởđiphảigiữlễ

phiênthần,khôngdámbỏthiếucốnghiến.

SứthầnnhàTốngvàsứthầnnướcKimcùngđếnnướcta,vuasailấylễtiếpđãikín,khôngchohaibêngặpnhau.

VuatậpcưỡingựavàbắnởphíanamthànhĐạiLa,cácquanvănvõtậpcáccáchđánhgiặcphátrận.

Vuađi tuầnngoàiHảiĐảo,xemkhắphình thếnúi sông,hỏihếtcácđiềutật,khổtrongdângian,vẽbảnđồvàghichépphongtụcnhânvậtrồitrởvề.

TừkhiHiếnThànhcầmbinhquyền,việcquâncơ,việccanhbiêngiớicómộtphenchấnchỉnh lạihết.ChínhsựnămBảoỨngvớichínhsựnămĐạiĐịnh,mộtđằngchămchỉ,mộtđằngtrễnải,khácxanhau.Kinhthicócâu:"Việcgìcũngtốttạingười",thậtlàđúng.

VuasaiDoãnTửTưsangthămnhàTốngđưacho15convoiđãdạythuầnrồi.CuốinămĐạiĐịnh,vuaCaoTônnhàTốngđìnhviệccốngvoi,đếnlúcấyvuaHiếuTônmớitứcvị,đưathưsangmuanhữngconvoiđãdạythuầnrồi,đểrướckhiđitếgiao,vuatađưacho10convoilàmlễmừngtứcvị,5convoidânglênđểdùngkhiđạilễ,làmcáilầutrênlưngvoigọilàLangavàcácđồbuộcởngà,chânvàđầuvoi,trangsứcbằngvàngbạc,rồimớiđemcho.TửTưđiđếnquánHoàiDịch,vuaTốngchodẫnkiếnvàhỏihanúylạo.

TừkhinhàTốngphảibỏxứBắcquasôngsangmiềnNam,thìkhisứthầnnướctacósangchỉđiđếnQuảngTâygiaođồcống,chứchưađếnkinhđô,đếnkhiấyTửTưlàmĐạisứchưabaogiờcóđủbasứthần.ĐếnkhiấychoTửTưlàmĐạisứ,LýBangChínhlàmChánhsứ,NguyễnVănHiếnlàmPhósứ;ngườitheolàmngườigiớithiệuđềuđặtđủ;vuaTốngthấyởxamàđến,rấtkhenlàtrungthành,lễtiếpđãicũngkháchơn,vàxuốngchiếugọitênnướclàAnNamquốc,choấnbằngvàng.


Nước ta từđờiHùngVươnggiao thôngvớiTrungQuốc,nhưngcònchưađượccóđịavịởMinhĐường,khôngđượcchépvàosáchXuânThu,làkhinhvìnướcnhỏ.ĐếnđờiTriệuĐàởnhàvàng,xưngĐế,nhàHánphảiphonglàmNamViệtVương,chỉđượcvívớiChưhầuởnộiđịa,cũngchưa

cógìnêuralàmộtnước.

Sau lại ngoại thuộcHánvàĐường, chia nước ra thànhquận, huyện.ĐếnđờiĐinh,Lê thì cóđất riêng,mới lập thànhmộtnước, đượcgia chochứcquanKiểmhiệuTamsúy,sautiếnlênchứcQuậnvương;cácvuatriềuLýcũngđềunhư thế.ĐếnđờivuaAnhTônmộtviệcbanggiao,chu toànthânmật, sai ba sứ thần đến quan ải, giữ đủ lễ, làm choTrungQuốcbiếtnướcđãvănminh.TửTưhailầnđisứ,tỏđượclòngthànhcungthuận,vuaTốngphảikhen,chovuatađượclàChânVương,cóquốchiệu.Saunàyvẫnlàmtheomàkhôngđổikhácđược,đólàcôngvuaAnhTôn,màTửTưcũngđánglàvịsứthần.Duycóđiềuđểchữ"An"ởtrênchữ"Nam",đólàngườiTốngcóýngănngừanướcta.NaymuốnchínhdanhchỉgọilàNamViệt,cólẽphảichờđếnmộtvịanhquân.

VuasáchphongLongHãnlàmTháitử,TôHiếnThànhlàmTháiphóđểdạyĐôngcung.TrướckiaThái tửLongSưởnggiandâmvớicungphi,vuakhôngnỡgiết,chỉgiamthôi;VuabảoTểtướngrằng:

"MuốnlậpLongHãnlàmconthừatự,nhưngtuổicònnhỏ,tathìsuyyếu,biếtlàmsaođược?".Vừalúcđó,ngườitrongnộiẵmLongHãnrachỗvua,thấyvuađộikhăn,LongHãnxinđểchođội,vuachưachothìkhóc,vualiềnbỏkhănmàđộichothìLongHãncườingay.Vualấylàmlạ,mớiquyếtđịnh lập làmcon thừa tự.BàHoànghậuLêThịxin lậpLongSưởng,Vuanói:"Làmconmàbấthiếu,còntrịdânsaođược",bènkhôngnghelời.

Thái hậu quen làmviệc hối lộ biết đâuHiếnThành lại không làVũĐới?

Vua bị đau, xuống chiếu cho Tô Hiến Thành ẵm Thái tử mà nhiếpchính.Vuamất,bàTháihậuhốilộvàngbạcchovợHiếnThành,lạimuốnlàmviệcphếThái tử lậpngườikhác.HiếnThànhnói:"Làmđại thầngiúpvuacònnhỏtuổi,lẽnàolạinhậnhốilộ",Tháihậulạitriệuôngvàomàdụdỗ,ông trútmũramà thưarằng:"Làmđiềubấtnghĩamàđượcgiàusang,trungthầnkhôngailàmthế.Tôikhôngdámvânglời".Việcđómớithôi.

Trongmấynămmớilàmvua,AnhTônchỉ là trẻconsingốc, thahồchomẹcùngkẻgianthầncôngnhiênlàmvợchồng,màkhônghaybiếtgì.MaymàtrờitựachohọLý,AnhVũbịtrờibắtchết,rồiđượccóHiếnThànhphòtáởtrongtriều,bôntẩuơbênngoài;Vuacũngbiếtrănsợ,dầndầncótrílựcbiếtgiảng tậpvõbị,kén tướnggiỏi,chọnsứ thần,nướcChiêmThành

phảigiữlễphiênthần,nhàTốngphảitônnhưmộtnướclớn;đếnmấynămsauđượccóngườihiềnmàphóthác,làmchonướcyênnhưsậpđá,sovớinămtrướckháchẳnnhưhaingười,đó làvìcó tưchất tốt,nên trongnướcđượcbìnhyênsángsủa.

CaoTônHoàngĐế

VuatênlàLongHãn,conthứ6củavuaAnhTôn,ởngôivuađược35năm;chỉvì rongchơikhôngchừngmực,khôngminhvềviệcchính trịvàhìnhphạt,nêncơnghiệpnhàLýmớisuydần.

NiênhiệuTrinhPhùthứnhất(quanămmớiđổiniênhiệu,biếtgiữlễcổ như thế, là vì cóHiếnThành phò tá).NhàTống phong cho vua làAnNamquốcvương.

BàChiêuLinhHoàngTháihậubantiệcyếnchoquầnthầnởbiệtđiện,và bảo rằng: "Nhà vua còn nhỏ tuổi quá, trong nước bị ngườiMán xâmnhiễu,khôngbằnglậplạiTháitửcũđểyênnhântâm".

Quầnthầnđềuthưa:"QuanTháiphóđãnhậnmệnhlệnhcủathiêntử,hiệu lệnh được nghiêmminh, thưởng phạt được công bằng, thiên hạmếnphục,chúngtôikhôngdámlàmtrái",đềutạânrồiluira.

Khảoxétviệclàmcủabáchquan,ngườinàocóvănhọc,tàicánlàmộthạng.Ngườinhiềutuổi,hạnhkiểmthuầnphục,biếtthấusuốtviệccổvàkimlàmộthạng.Ngườikhôngthôngvăntựmàcầnmẫnđượcviệclàmộthạng.Cứtheothứtựấymàcholàmquan,vịnàocũngđángtài,khôngcólạmchứcvànhũngtệ.

Cóhaimặttrờicùnghiệnramộtlúc.

TôHiếnThànhmất,bãitriều6ngày,đểbáotang.

HiếnThànhbịđau,quanThamchínhlàVũTánĐườngngàyđêmtrựchầuởbên,quanGiánnghịlàTrầnTrungTácóviệckhác,khôngđếnthămnomđược.

BàTháihậuhỏiHiếnThành:"Aithayôngđược?".

Ôngthưa:"TrungTácóthểthayđược".

BàTháihậunói:"TánĐườngngàyđêmhầuthuốcthangsaokhôngnóigìđến".

Ôngnói:"Bàchỉhỏiaithaytôiđược,nêntôithưalàTrungTá,nếuhỏiđếnngườihầuhạphụngdưỡng,khôngTánĐườngthìcònainữa?".

Lúc bấy giờ vua mới 3 tuổi, hãy còn phải bế ẵm, Tổmẫu thì trămđườngphảnphúc,chỉchựcphếlập,chưalúcnàonguynghinhưlúcấy.MộtmìnhHiếnThànhđiềutễkhôngthấyvậnđộngkhónhọcgìlắm,màngôivuađượcyên,xãtắcđượcthịnh,khôngphảilàngườicóđứcvọng,tàitrí,thìlàmsaođượcnhưthế?

Thái tử cũ làLongSưởng tựdo làmviệc trộmcắp, lại còn âmmưukhởiloạn.VuachoNgôLýTínlàmThượngtướngquânđituầnhànhbắtlũtrộmcướp.

NướcTiêmLasaisứthầnđếncống.

Có hai nước Tiêm và Hộc: Đất nước Tiêm thì xấu, không cày cấyđược,đấtnướcHộcthìtốt,đượcmùaluôn,nướcTiêmphảinhờnướcHộccungcấpcho,saunướcHộcphảihàngnướcTiêm,họplạigọilàTiêmLa,đấtrộngnghìndặm,cónúibaobọcquanh,caongất,lởmchởm,khíhậuthìnóng,cóchướngkhí, từChiêmThànhđibảyngàyđêm,mớiđếnnướcấy.Tụcchỉthíchđánhnhau,thổsảnthìcóđáhoa,gỗthơm,sưtửvàvoi.

VuaTốnglấycớcốngvoithìđườngxa,nhiễuchodân,nênbãiđi.Cáccốngphẩmkhácthìchỉlấy1/10địnhlàmthườnglệ.

Vua sai thi học trò người nào thông hiểu thi, thư thì được vào hầugiảngsáchchonhàvua.(LấyđỗlũĐặngNghiêm,15tuổitrởlên).

NiênhiệuThiêntưGiathụythứNhất(vìbắtđượcconvoitrắngđặttênconvoilàThiênTư,nênmớiđổiniênhiệu.ThầytăngTâyVựcđếnnướcta.Vuaxuốngchiếuhỏicósởnănggìkhông,thầytăngtrảlờilàthuphụcđượcconhổ,đemthửkhônghiệunghiệmgì.

VuachorướcPhậtPhápVânđểcầumưa

Đờibấygiờtruyềnrằng:"CócôMánngụởchùaPhúcNghiêm,thầytănglàAmLêngẫunhiênxúcphạmđến.Côấycómangrồisinhracongái,đemtrảchothầytăng,bỏvàotrongcáihốccâyrồiđivề.Saucâyấyđổ,nổilênmặtnướctrôiđếntrướcchùa,người làngấykéolênkhônglaychuyểnđược,côMánđó thửcầmlấy,câygỗ liền theo taymàđếnvớicôấy.Lấy

làmlạ, thợmộccắtcâygỗấyra, làmbốnphotượngPhật, tìmđếnchỗđểđứatrẻcongáithìđãhóarađá,nhânthếrướcvàochùalàmtượngthờ,gọilà:PhápVân,PhápVũ,PhápLôi,PhápĐiện.NgàynaychùaPhápVân92ởGiaLâmvàởThượngPhúc,gặpnămnàođạihạn,cầuđảocólinhứng,cácchùanàyđềulàlinhtích.

Vua đi chơi khắp các sông núi, đến đâu có thần thiêng đều cho tênhiệu,lậpmiếuthờ.

TheoKinhLễ:

Hễcócôngvớidân thìmớiđược thờ, tụcđời sau tônsùngquỉ thần.Nướctatônsùngnhiềuhơn,cảbốnphươngtrongngoài.Tìmkiếmđềnthờcácvịtrungthần,hiếutử,caosĩvàtiếtphụ,thìtrămchỗthờkhôngcólấymột,mànhữnghạngtàdâmnhưlàbàThắngMinhđờiLê,AnhVũđờiLýthìcóđềnto,đặttênhiệuđẹp.Dângiancũngquenthóilậphộithờcúng,cholà thần thiêng,mongnhờbảohộ chomình.Dânở thônquê, ngumuộiđãđành,đếncácquanThú,Lệnhcúiđầulạylục,chưathấyđượcngườinàophábỏdâmtừ,làmnhưĐịchNhânKiệt,đángphànnànthanthở.

Người giápCổHoằng làmphản, vua sai tướngđi đánhbìnhđược, -Ngườigiápấythấycóvếtchântrâuởtrêncâyamla,trônglênlàcontrâutrắng.Ngườixembóitoánnói:"Contrâulàvậtởdướiđất,màlạiởtrêncây,đó là cái tượngkẻdướiđượcở trên".Nhânvì thếngườigiápấymới làmphản.

Vuachocáckỳlãotừ70tuổitrởlên,mỗingườimộttấmlụa.

Mưađá,cóhònđátobằngđầuconngựa.

Vuachothitamgiáo,chođượcgọilàxuấtthân.

Danh nho đời cổ có học rộng cả bách gia, xuất nhập cả đạoLão vàPhật,nhưngrútcuộcvẫnphảitrởlạicầuđếnlụckinh.Nếuhọcvấnlẫnlộnkhôngđượcthuầnnhất,tâmđãtạpkhôngchuyênnhất,thìcóíchgìchoviệcđời,màcũngchođượcxuấtthân.

Vua xuống chiếu cho chọn lọc lại các tăng đồ, là theo lời ĐàmDĩMông.

TriềuLýtônkính,lễcácthầytăng:NhưvuaTháiTổđốivớisưVạnHạnh,vuaNhânTônđốivớithầyMinhKhông.Thiênhạtheothóigọtđầu,mặcáođen,nhiềubằngnửasốdân.Vậtgìđãquálắmthìtrởlạigốc,làlýthếđó.VuaCaoTônkhôngphải làngăncấmdịđoan,chỉvì lòngmêquỉthần,cũngnhưvuaĐườngVũTônkínhcácphươngsĩmàlạibàibácphùđồ.

NgôCôngLýởDiễnChâuvàĐinhKhảởĐạiHoàngđồngthời làmphản.KhảtựxưnglàconcháunhàĐinhxúigiụcdânkhởiloạn,vuasaisứđánhbìnhđượccả.

Vua sai nhạc công chế ra khúc nhạc, gọi là âm điệu Chiêm Thành,tiếngngheaioán,ainghecũngphảinhỏlệ.ThầytăngNguyễnThườngnói:"Tôiđượcbiết:Âmthanhmấtnướcthìnghenhưoánnhưgiận;naynhàvuarongchơivôđộ,việc triềuđình rối loạn,chế raâmđiệunày, làđiềmmấtnướcđó".


Thanh âmvới chính trị thông cảmvới nhau; cho nên đời cổ làm ranhạc là bức ảnh hình dungđức chính.Nhạc âmcủa nước ta, tiếng thổ vàtiếngdakhácnhau,nhưngâmtừlưỡimàra,duycótiếngthìthanhhaytrọc,cao hay thấp không khác gì Trung Hoa, đem chép vào tiếng Trung hoakhôngcáchxanhaulắm;thếmàlạidùngâmcủaChiêmThànhlàmranhạckhúc,ríuríttiếngchimkêu,thếlàkhôngbiếntheovănminhmàbiếntheodãman,thậtkiếnthứchẹplắm.

Có chim thướcđến làm tổở cácKínhThiên, sinh ra connon.Quầnthầnnóirằng:"XưakiaNgụyMinhĐếdựnglênLăngTiêuCác,conchimthướcđếnlàmtổởcácấy".CaoĐườngLongnói:"Erằngcóchimcưuđếnởđó,nguthầnnghĩrằng:Cácnàylàmxong,tấtcảngườihọkhácđếnở.Vậyxinvuatrướchếtphảituđứcmàtạmbãidùngsứcdânquáđộ".Vuakhôngnghe.

BốTrì,chúaChiêmThành,bịbầytôilàBốĐiềntrụcđi,đưagiaquyếnđếnngụởbiểnCôLa.QuanchâumụcNghệAnlàPhạmDuyêntâurằng:"Nócóýcầuxingiúpđỡ".VuasaiĐàmDĩMônglotínhviệcđó,DĩMôngthưa:"Nóđemquânđitheo,thìtìnhhìnhcủagiặcbấttrắclắm,tụcngữcócâu:"Tổkiếnlàmvỡđượcđê,tànlửalàmcháyđượccảcáinhà".Nayxem

BốTrìkhôngphảichỉlàtổkiến,tànlửamàthôiđâu;chúngtaphảiphòngbịmớiđược".Duyênnói:"Hàtấtquánghi thế".QuảnhiênBốTrìđemquânđánhúpgiếtPhạmDuyên.NghệAntanvỡ,BốTrìcướpbóchếtcảrồivềnước.

PhíLangởĐạiHoàngdâng thưhạch tộiĐàmDĩMôngmọtdânhạinước,bịđánhđònlàmnhục,vìchuyệnấymàđểlòngthùoán,tụtậpquầnchúng làm phản, triều đình không đánh nổi. Khi bấy giờ cướp nổi dậy ởnhiềunơi,màvua thì chỉ chămvề tiền của, ngàyngày cùngbọn cungnữrongchơi,quầnthầnđềucôngnhiênhốilộ,nghengoàithànhcótrộmcướpgiảlàmkhôngbiết.Vualạicótínhsợsấmsét,NguyễnDuTựnóicóthuậtcấmđượcsấmsét,gặp lúccó sấm, sai thử thuậtđó,nhưngkhôngcóhiệunghiệm,hỏicùngmãithìynói:"Thầnđãngửamặtlêntrờiđọcthầnchú,răncấmsấmsét,nhưngtrờiởtrêncao,màsấmsétcuồngbạothếđó".

DânsơnmanởQuốcOainổilêncướppháThanhOai,PhạmDu,TriquânNghệAn,cũng làmphản, thunạp lũ lưuvongchiaquânđóngđồnởTâyKết,đườngxábịnghẽnkhônglưuthôngđược.VuasaiPhạmBỉnhDiđưaquânĐằngChâuvàKhoáiChâuđánh tênDu,Duphải chạyđiHồngChâu.VuatriệuDuvềkinhđô,lạixuốngchiếutriệuBỉnhDikéoquânvề.BỉnhDivềđếnnơitoanvàotâuvuacóngườingănnói:"LờinóicủaDuđãlọtvàotrướcrồinênthongthảmàxét".BỉnhDinói:"Tôichỉbiếttậntrungvớivua,sợgìlờidèmphacủaquângiantặc".Dicứtiếnvào,vuasaibắtgiữcảconDilàPhụ.

QuáchBốclà tướngcủaDinghetinđó,đemquânkhuatrốngreohòkéovào thành.Vua thấy sự thếgấpquá, lập tứcđemBỉnhDiđâmchếtởLươngThạch.Bốcxấnvào,lấyxengựcủavuachởxácDivàPhụra,quathành xuống bếnĐôngBộ, rồi lại vào cungVạnDuyên, lậpHoàng tử làThầmBộ lên làmvua.LũĐàmDĩMôngđềunhậnngụy chức củaThầm.Vuaphải raQuyHóaGiang.KhibấygiờThái tử làKiểuđiđếnLưuGiaThôn,nghecongáiTrầnLýcósắcđẹp,lấylàmvợ.NhàLýcónghềđánhcálàmgiàu,nhiềungườitheo,cũngnổilênlàmgiặc.TháitửđãlấycongáiLý,mớichoLýlàmchứcMinhtự,chocậungườicongáilàTôTrungTừlàmchứcChỉ huy.HọTrần chiêu tậphươngbinhđánhbìnhđược loạnQuáchBốc,rướcvuatừThiênTrườngvềkinh.ĐỗAnhKiệtkểtộiDĩMôngrằng:"MàylàmĐạithầnmàlạinhậnngụychứccủalũnghịch,naylạicònởđâymàcùnghàngvớichúngtanữahaysao?".DĩMôngsợlủimất.

VuasaiĐỗQuảngđemquânrướcTháitửởnhàTôTrungTừtrởvề.Tháitửvềkinhđô,ngườicongáihọTrầnấythìvềnhàchamẹ.KhiấyTrầnLýbịbọngiặckhácgiếtmất,conthứlàTrầnTựKhánhthaythốnglĩnhquâncủacha.

VuaCaoTônởngôivua24năm,oaiquyềnởtaymình,ngườiphòtácũngkhông thiếu, thếmànghe tên tặc thầnPhạmDu tốcáobậy,giếtoanBỉnhDi,màphảichạytrốn, lặnlộinơisôngnước.VuaHuệTônlúcấylàTháitửđitheovuacha,lấycongáinhàdân,chohọhàngnólàmquan,rútcụcvuaCaoTôncũngnhờhọnhàthuyềnchàiphùtrìchomớivềđượckinhđô.NgườitathấyrằngvănvõbáchquancủanhàLýkhôngcònaivàkhôngcóquânlínhphòngbị,cũnglàýtrờiđemviệcấylàmchonhàTrầnnổilênđó.

HuệTônHoàngĐế

TênlàKiểu,contrưởngvuaCaoTôn,ởngôivua14năm,bịTrầnThủđộgiết.Vualàngườitàihèn,gặplyloạn,vìngườivợđẹpmàgâynênbiếnloạn,khôngbiếttìmngườikếtự,họLýmớibịmấtnước.

NiênhiệuKiếnGiathứNhất,vuasaiđưathuyềnrồngđirướcTrầnThịvề.AnhThịlàTrầnTựkhánhlấycớbấygiờđươngloạn,chưachorướcvề.VualạisaiPhạmBốđiđónrướcvàocunglậplàmNguyênphi,choTrungTừ làmTháiúyphụchính,phongchoTựKhánh làmChươngThànhhầu.Bấygiờ đâu đâu cũng có giặc cướpnổi lên, khôngngăn cấmnổi, vua ủynhiệmcảviệcnướcchoĐàmDĩMông,màDĩMônglàngườinhunhược,khôngbiếtquyếtđoán.Chínhsựngàymộtrốinát,vuasaiĐoànThượngmộdânHồngChâu93đitiễugiặc.Thượngthấyvuacòntínhtrẻcon,nhâncơhộichuyênquyền tácoai tácphúc,bịquần thầnhạch,phảigiamvàongục traxét.ThượngrútgươmmộtthânchạyđiHồngChâu,xâyđồnluỹmàở,tiếmhiệulàVương.Triềuđìnhkhôngchếngựđược.

TrầnTựKhánhđemquânphạmvàokinhđô,xinrướcvuađi.Vuasinhnghi,xuốngchiếugọiquâncácđạobắtTựKhánh,giángNguyênphixuốnglàmNgựnữ.Tựkhánhđếnquânmôntạtội,lạixinrướcvuađi,vualạicàngnghĩ,mớicùngTháihậuđiLạngChâu;TựKhánhnghetinvuađirồi,NgựnữlâunaybịTháihậu làmkhổ, lạiđưaquânxinrướcvuanhưtrước,vuasáchphongNgựnữlàmPhunhân.BàTháihậuchoTựKhánhlàphảntrắc,thườngchỉPhunhânlàđảngcủagiặc,bắtépphảitựxinrútlui,lạisaingườiđầuđộcnữa,vuađềungănđicả.ĐươngđêmPhunhânchạyđếntrạiquâncủaTựKhánh,vừagặplúcấyTựKhánhđưathuyềnđếnđón.VuađóngởchâuCửu Liên, gọi TựKhánh vào chầu, cho làmThái úy Phụ chính. TựKhánhđiềubổquânngũ,sắmsửachiếnkhí,tậpvõnghệ,thanhthếquânmớihơiđượcchấnkhởi.

NgườiMánQuảngOaikhởiloạn,vuasaiNguyễnNộnđiđánh.NộnlàcưsĩởchùaPhùĐổng,bắtđượcvàngvàngọcbíchkhôngtiếnvua,cóchiếubắt.TựKhánhlấycớNộnđươngmạnhmuốndùnglựclượngcủay,tâuxinthachoNộn,chotòngquânđánhgiặcđểchuộctội,nhưngbấygiờđươnglúcnhiễuhoạnnạn,NộnchiếmcứPhùĐổngtựxưnglàHoàiĐạoVương,triềuđìnhkhôngtrịnổi.

TrầnTựKhánhmất,vuachoTrầnThừalàmThừaPhụquốcTháiúy,khicósớtấukhôngphảixưngtên.


VuaHuệTôntìmsắcđẹpởtronglàngchàilưới,chachếtchưachônmàởtrướccữusaingườiđiđóncongái.Trongcungđượclúclobuồn,bỏmẹmàcùngchạytrốnvớigái,ânáinhưthế,cớgìTựKhánhlạiđemquânđếnkinhđô,cớgìnólạirướcvua,làvìnómuốnđemHuệTônlàmcủahiếmcó,giữlấyởtaynó,đểsaikhiếnthiênhạ,chonênnóthácralànhớemgái,làmchoHuệTôntinchắcmàgiaophóthânchonó.NếuTựKhánhkhôngchết, thì nó sẽ chẹt cổ Huệ Tônmà cướp lấy ngôi báu, còn đợi đâu đếntruyềnngôivuachocongáinữa?ĐạiđểlàtrờimuốnchonhàTrầnlên,chonênđemNgựnữlàmmêhoặctâmtríHuệTôn;lạimuốnđemngôivuachocon trai TrầnThừa, cho nên lại bắt TựKhánh chết đi, để choTrầnCảnhnhậnngôivuaởPhậtKim.ĐấylàtâmtíchTựKhánhvàđịnhánnhàLý,nhàTrầnhưngvongnhưthếđó.

Vuadầndầnphátbệnhcuồng,tựxưnglàThiêntướnggiángtrần,taycầmcáimộcvàgiắtlàcờởtrênbúitócmàmúa.Mỏimệtramồhôinhiều,nóngráokhátnướclạiuống,cảchínhsựchohọTrần,đạiquyềndầnsangtayngười.

Vua xuống chiếu sách phong cho con gái thứ là Chiêu Thánh côngchúalàmTháitử,vuatruyềnngôichoTháitửrồiđituởchùaChânGiáo.

BàChiêuThánhHoàng

BàtênlàPhậtKim,lạiđổitênlàThiênHinh,làmvuahainăm,bàlàchấtâmmàởdươngvị,tráihẳnlẽthường,làthângáibénàocóbiếtgì.Xưakiadãi rồng làmmấtngôinhàHạ,mỏén làmđổcơnghiệphọLưu,cũngkhôngđếnnỗiácđộcnhưthế!

NiênhiệuThiênChươngHữuĐạothứHai,ChiêuHoàngxuốngchiếutruyềnngôivuachoTrầnCảnhlàquanThịnộiChínhthủ.

BàChiêuHoàngmớilênngôi,bàTrầnTháihậucùnganhhọlàTrầnThủĐộgiữcảquyềnchínhởtrongngoài,tuyểnconemcácquanxungvàolàmsắcdịchởnộicung.TrầnCảnhmới8tuổi,ChiêuHoàngyêulắm,mỗikhichơiđêmthườngởtrongbóngtốiđùabỡn,khithìkéotóc,khithìđứngnấpvàobóngnhau.Cảnhbưngchậunướcrửamặt,bàlấytayvốcnướcvảyvàomặtCảnh,khiCảnhbưngkhănhầuthìbànémkhăncho.TrầnCảnhlạymànói:"Xinxátộicho,thầnxinvângmệnh".ChiêuHoàngcườinói:"Màyđãcótríhiểubiết".

Từkhiấytrởđicùngnằmvớinhaunhưvợchồng.ThủĐộsợviệctiếtlộrangoài,saiđónghếtcửacung,triệubáchquanvàodụrằng:"Nhàvuađãcóchồngrồi".Quầnthầnxinchọnngàychầumừng,liềnxuốngchiếurằng:"NhàLýtanhậnmệnhcủatrờiđãhơn200năm,khôngmayhiệnkhôngcóngười thừakế.Trẫm làđànbà, tài đứchènkém, sợkhôngkhamđượccơnghiệplớn,mỗikhinghĩđếnviệctìmngườihiềnlươngquântử,tínhđitínhlạimộtmình,duychỉ tìmđượcTrầnCảnh, cóvăn lại cóchất, thật có thểcáchhiềnlương,uynghiđườngbệ,tàikiêmvănlẫnvõ,xétkỹthấycóhiệunghiệmrồi,cóthểnhườngngôilớnchođược.ĐểđượcvừalòngTrẫm,cácngươiphảiđồngtâmgiúpđỡ,đểdânđượchưởnghạnhphúctháibình".

ChiêuHoàngliềnxuốngbệkhuyênmờiTrầnCảnhlênngôiHoàngđế.Cải niên hiệu là Kiến Trung, Trần Thủ Độ làm chức Quốc Thượng phụChưởnglýthiênhạsự.

KhibấygiờĐoànThượngchiếmcứmiềnđông.NguyễnNộnchiếmcứmiềnbắc.MộtmìnhThủĐộphảichốngđỡkẻphảnnghịchởbênngoài,lạitựnghĩmìnhkhôngbiếtchữ,chưaquenviệctrịquốc,khuyênmờithânphụvualàTrầnThừanhiếpchính.

XưavuaLýTháiTổmớilênngôi,cóđếnchơichùaPhùĐổng,thấycóbàithơcủavịthầnđềởcộtchùarằng:

"Nhấtbátcôngđứcthủy, tùyduyênhóathếgian,quangquangtrùngchúcchiếu,mộtảnhnhậtđăngsan"

Ngườiđờibấygiờkhônghiểunghĩalàmsao.Đếnkhitruyềnqua8đờivua,đếnvuaHuệTôntênlàKiểu(hayCảo)thìlàchữnhậtởtrênchữsan,màlặnbóng,thìcâuthơấyquảnhiênứngnghiệm.NhưthếnhàLýhưngvàvongđềutạitrờicả.LạiđịaquyếtlàngCổPhápcócâu:"Tộtruyềnbátdiệp,diệplạcâmsinh"94thìhưngvàvongcũngcómạchđấtnữa.

XétnhàLýcó8vuanốinhau,218nămkhôngcóvuanàothấtđứclớn,nhiềuvuathánhhiền,lâunămtháibình,từtiềncổđếnkhiấychưacótriềunàohơn.Đạiướccáchthốngtrịcủađờivua,chỉcầnphápđộ,chứkhôngcầnngườicho lắm.Chínhsự thìchuộngkhoanhậu,khôngchuộngsựbạo tàn;đươngkhivôsựthìcứtheosáchcũ,giữchếđộcũ,tuylàvuacònnhỏtuổi,màvẫnthốngtrịnổi.Đếnlúcsuythìphápđộđổnát,khônglấylạiđược,hếtoaithế,khôngthểgượnglênđược,quânđộikhôngtinhthầnchiếnđấu,quanchứckhôngcóngườiđảmđangđượcviệcđó.Đólàvìquánhântu,thànhracôtức,saukhiviệcbỏbê,đếnnỗiđắmđuối.Chấtphácthìbịbọnquyềngianlừadối,nhunhượcthìbịkẻcườngbạosaikhiến.TuybảolàvuaHuệTônlàmmấtnước,nhưngcáimầmmấtnướcmọcrađãlâu,đócũnglàtìnhthếxuinên.CáchàngquantạitriềucũngcóĐàoCamMộcgiúpchohưngquốc.LêPhụngHiểubìnhđịnhbiếnloạntronggiađình.LýThườngKiệtmởrộngbiêncương.BáNgọcphòtávuanhỏtuổi.ĐạoThànhgiúpđỡchínhsựkhivuamớilênngôi.KínhTu,phòtáluônbêncạnh.TửTưgiỏiviệcbanggiao.Ôngnàocũngcócônglớnđểlại,duycóngườiđủtàilược,phẩmvọng,hếtlòng trung thành,gánhváccôngviệc rấtkhó.Làmchovuađượcyên trênngôibáu,nướcđượchưởngphúctháibình,thìlạichỉcómộtTôHiếnThànhlàhơnhết.ThếnhưngmàtrọntriềuLýthìlễvănthiếusót,chínhsựthôsơ,chậmchạp,khôngbiếtthêmbớt.Cónhiềucơhộilàmđược,màkhôngbiếtsửasangthểcáchchínhtrị,điềuđólàlỗiởcácvịđạithầnkhôngsaochốicãiđược.CònđếnnhữngviệcnhưlàDuĐôdângchimsẻđểđượcthăngquan,VũXưngdânghạtchâuđểmongkhỏitội,TửKhắcdângconhươumàđượcgiữbinhquyền,VănThịnhhóarahổlàmđiếmnhụcngôiSư,Bảo.VũĐớithatộiAnhVũđểlưuđộcchotriềuđình.ĐỗThanh,PhạmDuyênmắcmưuBốTrìgâyhạoởnơibiêngiới,bắtđượcconvoicũngdângbiểumừng,xem

lưngconrùamàthànhhìnhchữ,khôngthểnàogọi làvănđược.ĐưaUngMinhvềnướcMiênmàkhôngxong,bịQuáchBốcvàocướpđấtnướcmàkhông chống cự nổi, không thể nào gọi là võ được. Có chép tên vào sửthườngchỉthấycóchứctướccủavịquanấy,màkhôngthấychépcôngtrạnggì.Khôngchỉ làhạngngườikiêudâm,bạongượcmàthôiđâu, lại làhạngngườiphẩmcáchhènhạ,tầmthường,làmhỏngviệc,hạinướcnữa.Nhântàithời bấy giờ đều như thế cả; là vì rằng triều đình, chỉ tin dị đoan, khôngchuộngchínhhọc,chỉdùngbọndunịnh,khôngcógìđểphấnkhởikhítiếtcủasĩphu.

SuốtđờinhàLýchỉthấyhailầnnhắcđếnlậpnhàhọc,màquychếthicửkhôngnhấtđịnh.Sĩphuởvàothờibấygiờkhôngcógìđểmàdũahọcvấn,bồidưỡngkhítiết.Ngườiđãvàovòngsĩhoạnthìchỉmượnsựbáotincóđiềmtốtđểlàmbậcbướclênchứccao.Ngườinàođãhiểnđạtrồithìchỉyaphụhọađểlàmkếgiữvữngđịavị.Nhưthếthìhỏisaomàsĩphongchảthốinát,nhântàichảsuykém,bịlôicuốnvàlưutục,khôngthụlậpđượcởtrênđời.CóđượcvàingườinhưTô,Lýcũnglàngẫunhiênđóthôi.

Cổnhâncónói:

"Trờikhôngchocóhiềntàixuốnggiúpnhàvua,làtạikhôngbiếtcáchgâydựng lấy nhân tài đó, không thể đổ lỗi tại thời đại không có nhân tàiđược".

NhàTrần-TháiTônHoàngĐế

Vua tênCảnh,đượcbàChiêuHoàng truyềnngôicho, làmvuađược33năm.TiêntổvốnlàngườitỉnhPhúcKiến,nướcTrungHoa,đếnôngTổlàKinhsangnướcNamở làngTứcMặc,phủThiênTrường, sinh raHấp,HấpsinhraLý,LýsinhraTrầnThừa,làmnghềđánhcá,lấybàLêThịlàmvợ,đếnnămMậuThìnsinhravuaTháiTôn.

Vua làngườikhoannhân,cóđộ lượngđếvương, lậprachếđộ,điểnchươngđãvănminhđángkhen,nhưngchỉvìtamcươnglộnbậy,nhiềusựxấuxatrongchốnbuồngkhuê.

NiênhiệuKiếnTrung thứHai,choTrầnThủĐộgiữviệchànhquânđánhgiặc.

Khibấygiờchỗnàocũngcógiặccướpnổilên,nhưlàcácdânMánởTản Viên và Quảng Oai, đều bình định được cả. Duy còn Nguyễn Nộnchiếm cứBắcGiang,Đoàn Thượng chiếm cứHồngChâu, thế lực đươngmạnhtuycóđánhmàkhôngbìnhđược.ThủĐộxinVuaphongNguyễnNộnlàmHoàiĐạoVương,chiachođấtBắcGiang,ĐôngNgàn.LạicũngcóhẹnphongvươngchoĐoànThượngnữa,nhưngThượngkhôngđến, chiếmcứHồngChâu,ĐườngHào,xâythànhởYênNhân,gọidânlàmlínhđểtựgiữlấy.NộnđemquânđếnđánhnhauởĐồngDao,Thượngbịthuachết,conlàVănđemcảgiathuộcđầuhàng.ThanhthếcủaNguyễnNộnlừnglẫy,Thủ

Độlấylàmlo,saingườimangthưđếnmừngNộn,vàgảchoNgoạnThiềncôngchúa,đểxemtìnhhìnhNguyễnNộnđộngtĩnhthếnào.Nộnlàmriêngnha trướngchocôngchúaở,nênkhôngđược tin tứcgì.Nộnđã thôn tínhđượcquânThượng,tựxưnglàĐạiThắngVương,nhưngbiếtrằngthếkhôngđứngvữngđược,hẹnđến thángMười thìvàochầu.Đếnkhiấyđaunặng,vuasaingườihỏithăm,Nộnmiễncưỡngăncơmrồiphingựachạy,làmravẫnkhoẻmạnh.ChưađượcbaolâuthìNộnchết,bộtướngcủaNộnlàPhanMaLôiăntrộmconngựatrốnđimất,khôngbiếtđiđâu.(MaLôilàngườinướcChiêmThành,Nộnthudụnglàmđứaở,khéobiếtdụngbinh,liệusứcđịchmàtínhđườngthắng),trongnướctừđấymớithốngnhất.


ThủĐộ thậm vômưu, chịu trách nhiệm chuyên chinh, không đượcthành công gì, bấtmiễn phải cắt đất phân phong choNguyễnNộn,ĐoànThượngđể che lỗimình cầmquânkhôngđược việc gì; đến khi thanh thếNộntoquá,lạiđưathưđếnmừng.Côngnhiênlấylễđịnhquốcđãinó,thậmchígảcôngchúachonữathìcàngtỏralàvômưuquálắm,khôngsợnócườichohaysao?

ThủĐộgiếtThượnghoàngnhàLýởchùaChânGiáo,lấybàTrầnThịlàTháihậunhàLýlàmvợ(giánglàmThiênCựccôngchúa,đểgảchoThủĐộchotiện).Thượnghoàngxuấtgiáđitu,cómộthômngồixổmởsânchùanhổcỏ,ThủĐộ trông thấynói: "Phảinhổhết cảgốc"Thượnghoàngnói:"Tabiếtýmàyrồi".SaunhânkhiđirachơiởĐôngThị,nhândântrôngthấyThượnghoàngcóngườicảmđộngđếnphảikhóc,ThủĐộsợnhântâmnhớvua cũ, sinh ra biến cố chăng, sai người đem hương hoa đến, nói rằng:"Thượngphụcólờithỉnh".Thượnghoànggiậnlắm,khấnrằng:"Chúngmàyđãlấycảthiênhạcủanhàta,lạicònmuốnhạthântanữa,concháuchúngmày saunày cũngphải chịunhư thế".Lập tức tự ải chết;ThủĐộ sai đụcthànhđưalinhcữura,đưađếnphườngAnHoahỏatáng,đểcốtởthápBảoQuang.


ThủĐộvàHuệHậuthừacơvuaHuệTônbịbệnhcuồng,xuigiụcbắtphảixuấtgia,đểchothànhcáimưutruyềnquốcchonhàTrần;thầndânnhàLýtuybứcbáchvềoaithế;nhưngsaolạichảcólòngnhớvuacũ;nhấtđángặpvuacũđiởtrongphốphường,xưakiathìnhàvàngcờđỏ,ngấtngưởng

là vị cửu trùng, nay thì lêđôigiầy cỏ, chốngcái gậy tre, thất thểu làmộtngườinhàchùa,ngườicólươngtâmaikhôngrơilệ.Nhântâmnhưthế,khởihữukhôngxảyranhữngviệcbấtngờ,chonêntấtphảibứcbáchchochếtđi,côngnhiênnóilàHuệquanĐạisư95đãlêncõiniếtbàn,đểtuyệtvọngcủangườita,màngănngừađượcbiếncốkhác.TâmđịaThủĐộthậtnhamhiểmlắm.Lạicònquá tệhơnnữa là:Tháihậu làngườiđànbàgóacủanhàLý,đươngtriềuvuaHuệTônđã làmẹcủaThủĐộ,sao lạinỡmuốimặt, tángtâmđếnthế,cáingàythầytăngchùaChânGiáolêncõiniếtbànlạilàngàyKiếngiaHoànghậubịhạgiáng,96tuyđãđổitêngọilàcôngchúa,nhưngởtronghọcònlàanhemgần;vìconnhàchàilướichảbiếtlễnghĩalàgì,tậptụcloạnluânnhưthế, từđờiKinh,Hấpđãcóthếrồi.KhôngmaychovuaHuệTôngặpphải,tựchomìnhlàgiainhân,cóbiếtđâuviệcdâmloạntrongnhàhọ,cũngnhưđóráchkhônggiữnổiconcálớn,đãtừlâurồi.Thanôi!Gây dựng nên triều đình nhà Trần là triều đình dâm loạn như loài chimmuônglàtựviệcThủĐộlấyThiêncựcmởđầurađó.CònđếnviệcThủĐộchỉbịtiếnggiếtvua,mànhàTrầnphảichịuhọabáoứng.VuaTháiTônlàconrểđãcướpnướclạicòngiếtchavợ,saunàyQuýLyđốivớinhàTrầncũnglàconrểmàcướpnướclạicònbắtchavợmàgiết.Sựhưngvongnhưgiấcmộng,việcbáoứngnhưcáivòngtròn,ănởbấtnghĩacóíchgìđâu?

VuasáchphongbàChiêuHoànglàmHoànghậutuyểncongáiđẹpconnhàlươngthiệnvàolàmcungnhân.

Vuađịnhthểlệtiềntiêu,dângiansửdụngtỉnhmạchtiền,mộttiềnlà69đồng,tiềnthượngcungmộttiềnlà70đồng.

Vuaxuốngchiếu:Phàmcácvăn thư, trạngkhếdùngcách in tayvàonửatờgiấy.

VuaralệnhthiTamgiáo.

TheothểlệcũtriềuLý:Hàngnămcứngày4thángTưbáchquanvàotriềurồiluirangoàicửaTâythành,đếnđềnthờthầnĐồngCổ,đọclờithềrằng:"Làmtôiphảitậntrung,làmquanphảithanhbạch,aitráilờithềnàythìthầnminhhạingườiấy".Traigáiđếnxemđôngnhưkiến,cholàviệcvui,vàlongtrọng.

ThilạiviênbằngcáchthứcBạđầu97.

Vuaduyệtđịnhsổđinh.Hàngnămcứđếnmùaxuân,xãquanphảikhaibáonhânkhẩu,ngườicóquantướcthìconcháuđượctậpấm,mớiđượclàmquan;ngườigiầulớnlênmàkhôngcóquantước,thìsuốtđờilàmlính.

VuađịnhraquốctriềuThôngphánHìnhluật,lễnghicộng20quyển.Địnhluậtđồsaidịch.Tộinặngvừathìbắtlàmviệccàycôngđiền,tộinhẹphảilàmcỏởThăngLong,PhượngThành,lệthuộcvàoquânTứSương.

Vuachiakinhthànhlàm61phườngvàđặtratyBìnhBạc.Vuaxuốngchiếu:Cácty,nhaxétkiện, tụngthìđượclấytiềnBìnhBạc.Bìnhnghĩalàxétđoán,làlấytiềnxétkiện.SauvuaThánhTônđổiBìnhBạctyralàAnPhủsứ.

Vua cho hoạn quan làNguyễnBangCốc được lĩnhChưBinhNữu.(Binhởđâynghĩalàtướng,Nữulàquyềnthenchốt).

VuachođàocáccửabiênTrầm,Hào,từThanhHóavàođếnphíanamDiễnChâu.

Vuaxuốngchiếu:"CácnhàtrạmđềutôvẽtượngPhật".

Tụcnướcta:

Vìnắngbức,nênlậpranhiềuđìnhquánởdọcđườngchohànhkháchnghỉngơi,tránhnắng.Khivuacònhànvi,thườngvàonghỉởmộtcáiđình,cóthầytăngbảorằng:"Cậubénàyngàysauphảiđạiquý",nóirồi,khôngbiếtthầytăngấyđiđâumất.ChonênbấygiờphàmchỗnàocóquántrạmđềutôvẽtượngPhật.

Thi Thái học sinh, lấy đỗ: TrươngHanh, nhất giáp,ĐặngDiễn, nhịgiáp,TrầnChuPhổ,tamgiáp.

Nướctacókhoathimàchiaragiáp,đệtừđâytrướcnhất.Saunàyđịnhra7nămmộtkhoathi,đủcảtamkhôi.Điềulệkhoathingàythêmđầyđủ,ânđiểnngàymộtlongtrọng.Từđómớisảnxuấtlắmnhântài,sovớitriềuLýthịnhhơnnhiều.

Triềuđìnhbanbốtênhúycủanhàvua.VìcớôngtổxưacótênlàLý,nênbỏchữLý,đểtuyệtlòngdântrôngngóngnhàLýnữa.

VuađạisátngườitônthấtnhàLý.VuaxuốngchiếubắtcácngườihọnhàLýphảiđếnlễ tiênhậuởHoaLâm,TháiĐường,đàomộthốsâukín,làmnhàlêntrên,khigiậtdâythìchônsốngcả.

Thượnghoàngmất,choquanTháiúylàLiễuPhụchánh,sáchphonglàmHiểnHoàng.(TônkínhanhruộtđếnnỗisáchphonglàHoàng,cái tênthật làbấtchính,TrầnLiễumanhtâmkhởi loạn,vị tấtkhôngphảidoviệcnày).

VuaphongchoPhùngTáChulàHưngNhânVương,PhạmKínhÂnlàmquanNộihầu.

HaingườinàyđềulàcựuthầnnhàLý,nhấtđánđổichủ,camlàmưngkhuyển.ÝtấtlũấyđềulàthânthuộchọngoạinhàTrần,cũnglàmộtphườngvớiTrungTừ,TựKhánh,chonênthủychungvẫnđượctinyêu,ânthưởnghơnngườikhác.NhàLýmất,nhàTrầnlên,vẫnlàsởnguyệncủanhữngkẻấy,đâucònđemlễnhượngmàtráchkẻăntrộmbaogiờ?

Vuaxuốngchiếuđịnhthểlệlươngbổngcácquanvănvõ.(Tấtphảicólươngbổng,nhiênhậumớibắtngườitathanhliêmđược).

NướclụtlớntrànvàocungLệThiên.HiểnHoàngLiễuphảiđithuyềnvàotriều,điquanơiấythấycungphicũcủanhàLý,bắtéptưthông.ĐìnhthầnhặctộiLiễu,bịgiánglàmHoàiVương,đổitêncungấygọilàThưởngXuân.

NhàTrầnvìdâmloạnmàmắcđắcquốc,chonêntrờilàmnướclụtđểcảnhcáo.Liễu lại làmquá tệ, dâmáckhôngcònbiết sợ làgì, lại lấy chữThưởngXuânmàđặttêncung,thậtxấuxaquálắm.

Vuaxuốngchiếuđịnhphápchếintayvàocácvănthư,khếước.(Phàmlậprachúcthư,vàvănkhếđiềnthổ,vaynợ,thìngườilàmchứngintayvào3hàngtrước,chủbánintayvào4hàngsau).

VualấyvợcủaanhlàTrầnLiễulậplàmHoànghậu.(TứcThuậnThiênCôngchúahọLý),giángbàChiêuThánhxuốnglàmCôngchúa.BấygiờbàChiêuThánhkhôngcócon,màvợLiễuđãcómang3tháng,ThủĐộvàbàThiênCựcmậtmưulấychovualàmHoànghậu,Liễugiậnlắm, tụ tậpđạiquânởĐạiGianglàmloạn.Tronglòngvuatựbấtan,đươngđêmraởvớiPhùVânQuốcsưởnúiYênTử(thầytăngnàylàbạncũvuaTháiTôn).

ThủĐộđưaquầnthầnđếnmờivuavềkinhđô,vuanói:"Ta tuổi trẻkhông cha, chưa khamnổi việc nước, nên khôngdámở ngôi vua, để làmnhụcchoxãtắc".

ThủĐộnói:"Vuaởchỗnàotứclàtriềuđìnhởđó,xinphánúiđểxâydựngcungđiện",Quốcsưxinvớivuarằng:"Bệhạlênhồiloankhôngnênđểcảnhsơnlâmcủađệtửbịpháhủy",vuamớichịuvề.

Liễutựnghĩmìnhthếcô,lénđithuyềnđộcmộcđếnnơivuaởxinđầuhàng.ThủĐộnghetin,đithẳngđếnthuyềnvuangự,totiếngrằng:"PhảigiếtgiặcLiễu".VuavộivànggiấuLiễuđi,đưathânnhânranhận,ThủĐộnémthanh kiếm nói: "ThủĐộ này là con chó săn thôi, biết đâu sự thuận haynghịchcủaanhemnhàvua".

Vuaphảigiảnggiảimãi,rồichoLiễuđấtAnSinhlàmnơiởriêng,vàphongchoLiễulàmAnSinhVương,màgiếtnhữngkẻtheolàmloạn.

VuaTháiTônđươngđêmquasôngBànThan,vàochùaYênHoaởnúiYênTử,tiếpkiếnTrúcMộcThiềnsư,muốntrụtrìởđó,vừagặpThủĐộđiyêugiákéođến.Thiềnsưnói:"Làmvuaphảilấylòngdânlàmlòngmình,dânchúngmuốnthếthế,xinvuahồiloan,saunàyHoàngtửtrưởngthànhcóthểnốingôilớnđược,Nhiênhậuhãybỏvàonúimàtuluyện".

Vuacholàphải.Bấygiờvuamới4tuổi,đãcóýchántrầntục,chonêncácvuatriềuTrầnđềubắtchướctheonhưthế, làvìsởđắcởTrúcLâmbíquyết.

VuaTháiTônlàmhạinhânluân,lấybàThuậnThiên,PhụTrầncũngthônggianvớibàChiêuThánh,mìnhcướpvợanh,thìngườikháclạicướpvợmình;tuylàtựýđemcho,nhưngcũnglàtrờilàmchotâmthầntốitămmàlàmviệccànbậyđó,tạohóakhéothật.

TếtĐoanNgọ,nhớviếngKhuấtNguyênvàhiềnnhânxưanhưlũGiớiTửThôi.Từkhiấyhàngnămlấyđólàmlệthường.

Vualậpsổđinh,tuyểnđinhtrángvàolàmlính,địnhbabậc:Thượng,trung,hạ.Lạiđịnhraquychếnhàcửa,thuyền,xechocácvươnghầuvàcácquanvăn,võ.

Vua thânhànhđi tuầnbiêngiới,vàođịagiớinhàTống,điquachâu

KhâmvàLiêm,tựxưnglàTrailang,bỏthuyềnởđấtTống,chỉdùngthuyềnKimPhượngvàNhậtQuangmàđi.Ngườichâuấykhôngbiếtlàvua,đếnlúcbiết, liềnchăngxíchsắtởdòngsôngđểchặnđườngthủy.Vualiềntrởvề,nhổvàichụccọcsắtđemvề.

VuaTháiTônđilầnnàythậtlàcuồngbậy,bấtquámuốnxemsôngnúiởnộiđịaTống,cholàngườiTốngchảlàmgìđược.ChungquyvìsựđichơinàymàgầnbịngườiTốnglàmkhốn,thoátđượcmiệnghùmlàmayđó.Cóphảilàcònhuyếtkhíthiếuniên,chưađượcđịnhtínhđóchăng?

Vuasaichiatrongnướclàm12lộ,đặtrachứcquanAnphủ,Trấnphủ,chánhvàphóđểcaitrị.

Cácxãvàxách98đặtrachứcĐạihayTiểuTưxã(ngũphẩmtrởlênlàmchứcĐạiTưxã;lụcphẩmtrởxuốnglàmTiểuTưxã)hoặclàkiêmba,bốnxã,Xã chánh. Sử giám làmxã quan.Lập sổ hộ: người dân 20 tuổi là đạihoàngnam,17tuổi,làtiểuhoàngnam,60tuổilàlão.Nhânđinhmàcóđiềnthổthìphảinộptiềnvà thóc(1hay2mẫuphảinộp1quan,3hoặc4mẫunộp2quan,5mẫutrởlênnộp3quan.Thuếruộng1mẫuphảinộp100cânthóc),ngườikhôngcóruộngthìđượcmiễnhoàntoàn.

TheolệnhnhàThànhChu:LấyhạsĩhaytrungsĩlàmchứcLýtể,Lưtư,bổquanchuyênchủchínhsự trong làng.ĐờiHánđặt raTam lão,Sắcphu,còncóýnghĩacổ.Đờisaucoikhinhrẻchứcxãtrưởng,chonhữngbọnhènhạbỉổiralàm.Rakhỏilàngthìbịnhụcvềroivọtcủaquanphủ,vềnhàriêng thìbịcườnghào lấnát.Chínhhọcũng tựcoi rẻ thânhọ,chỉ lần lữatínhkếnobụng,bóc lộtdânnghèo.Vì thếdâncàngkhổ thêm,khôngchỉmộtthamquanôlạilàmhạidânmàthôi.

TrongnămCảnhTrịđờiLêcóđặtraxãtrưởng,quanhuyệnxétcôngtrạngxãtrưởngtưlênBộ.Bộsẽkénchọncholàmquan,coitrọngnhiệmvụ,đểcholàmchínhsựtrongmộtlàng,đócũnglàlươngphápvìdân.Tôitrộmnghĩnênkénhàngquanđãvềhưumàcholàmxãquan,ủychohếtthảycôngviệcgiáohóadânlàng.MàLýChínhphảilệthuộcvàoxãquan,xétviệclàmmà phân biệt, để người ta vui lòngmà làm. Nhiên hậumong thành hiệuđược.

Vuaphânpháicácvănthầnnhậmchứccácphủhaylộ.PhủcóchứcTriphủ,châuthìcóTàuVậnsứ.

Vua định qui chế quân lính, kén người đinh tráng xung vào các độiquân:TứThiên,TứKhánh,TứThần,ThiênThuộc,ThiênCương,ChươngThánh,CủngThần,ThánhDực,ThầnSách;còn thừara thìsungvàoTrạonhiĐoanđội.

Vua ra lệnh định ra quan trong và quan ngoài, 15 nămmột lần xétduyệt.(QuanviênnàokhuyếtthìchoChánhkiêmchứcPhó,ChánhvàPhóđềukhuyết thìbổquannơikhácđếnkiêm.Chờkhimãnnămkhảoduyệt,mớibổvàochứckhuyếtấy).

Thời bấy giờ trong nước vô sự, các quan tại chức lâu quá, vị nào ởquánvàcác10nămmớiđượcxuấtthân,vịnàoởsảnhvàcuộcthì15năm.ChứcTểtướngcũngphảikénconcháutônthấtmàhiềntàimớiđượclàm.

Vuaxuốngchiếuthiởđiệnđểchọnlấyngườidanhsĩ.Chođỗ:TrạngnguyênlàNguyễnHiền,BảngnhãnlàLêVănHưu,ThámhoalàĐặngMaLã,vàhạngxuấtthâncótừngbậc(haikhoaNhâmThìnvàKỷHợiduychỉgọilàGiápvàẤt)lấyđủtamkhôitừkhoanàytrướcnhất.

Vuaxuốngchiếukhingười thông tamgiáocáckhoa. (Khoa thiBínhThìn, lấy đỗKinhTrạng nguyên là TrầnQuốcLại, Trại Trạng nguyên làTrươngXán.ChiatrấnThanhvàNghệgọilàTrại,mớiphânbiệtraKinhvàTrại.LệchiaraKinhvàTrạinàycũngnhưnhàThanhchiaraHánvàMã).


Đạo chỉ có một trời, ngoài "nhất trung" ra, không còn đạo gì nữa.CũngnhưTrươngDungxemchimhồngmàhiểurằng:"NgườiViệtgọi làchimPhù,ngườiSởgọi làchimẤt,vềngười thìcóngườiViệtngườiSở,chứchimHồngvẫnlàmộtloàiấythôi.NhàPhậttựtônđạocủamìnhlên,mớicóthuyếtbangườibạnlà:MaoĐầu(chứngGiàDiệpBồtátgiángsinhlàLýLãoTử),NaẨn(chứngHộMinhBồtátsinhraThíchGià),ưthịngườiđờitintưởngmêhoặc,đặtraphươngphápmặcvàăn,mongđượcthànhtiên.Ănchay,tụngkinh,mongđượcthànhPhật.Xétđếntônchỉvẫntrốngkhông,gọilàsamônvàđạosĩănchaytụngniệm,thìthiđểlàmtrògì.

VuađắpđêĐỉnhNhĩtừngọnnguồnsôngđếncửabiểnđểngănnướclớn;đặtraquanHàđêsứ,đểđốcxuấtviệclàmđê;đođạcsốđiềnđịađắpđêbịmấtmàtínhgiảtiền.Bắtđầucóđắpđêtừđây.Lạikéncácvịquanítviệc

làmchứcHàđêsư,hàngnămcứđếnmùanghỉlàmruộngthìđắpđêvàđàongòi,đểphòngkhibịnướclụtvàđạihạn.Lạibắttrồngcâyamla99ởthânđê.

Vua sai Thuật sĩ đi quan sát khắp núi sông trong nước, nơi nào cóvượngkhíthìyểmchomấtđi(nhưlànúiChiêuBạc,sôngBàLễđềubắtthợđụcvàđàochosaihìnhđi).

Thếtụctruyềnrằng:

CaoVương(Biền)xemxétmạchsôngnúinơinàolàđạiđịa,đềucóđặtthànhbàica,hoặclànóichỗđấtnàyđãlậpchùa,đắpđường,đàogiếngvà chôn sắt để yểm đi rồi, ý giả đều là Thủ Độ làm cả, mà đổ cho CaoVương,đểlàmchothuậtcủamìnhlàthầnkỳđóthôi.

Vuaxuốngchiếubắt:Trongnướcgọilàquốcgia,đổiĐô,Vệ,PhủgọilàTamtyviện(Phụngtuyênviện,Thanhtúcviện,Hiếnchínhviện).

VuabiếtlấybàiminhchoHoàngtử,đểdạychobiết: trunghiếu,hòatốn,ônlương,cungkiệm.

ConAnSinhVươnglàQuốcTuấnđoạthôn,(bắtcôdâusắpcướiđểchiếmđoạt).ThiênThànhCôngchúađượchứagảchoTrungThànhVương,địnhđếnngàyvọngthángấylàmlễhợpcẩn.Vuachomởhội,bàycácđồvậtđưadâu.KhibấygiờCôngchúađãđếnởnhàNhânĐạoVương(chaTrungThànhVương),QuốcTuấnmêvềsắcđẹp,muốnđoạt lấy,đươngđêm lẻnvàonơiCôngchúaởmàthônggian.ThụyBàCôngchúa(côQuốcTuấnvànuôiQuốcTuấnlàmcon)biếtchuyệnấy,sợcótaihọa,lậptứcđếngõcửavuatâuvuabiết,vàNhânĐạoVươngbắtgiữQuốcTuấnrồi,xinvuathươngcho.VuasaingườiđếnnhàNhânĐạoVươngkhôngthấyđộngtĩnhgì,vàobuồngnằmcủaCôngchúa,thìthấyQuốcTuấnởđó.NhânĐạoVươngbấygiờmớibiết.ThụyBàcôngchúaxinđem10mâmvànglàmlễcưới,vuabấtđắcdĩphảigảchoQuốcTuấnmàđem2.000khoảnhruộngởỨngThiên100

trả lại lễ cưới củaTrungThànhVương.Điềunày thật là lỗiởQuốcTuấnthiếuniênkhinhbạc,nhưngcũngdogiaphongbấtchínhcủanhàTrần,aiaicũngthếcả,nênkhôngbiếtdâmloạnlàđánghổthẹnnữa.

Vuabanyếnchoquầnthần,khirượusayđềuđứnglêngiangtaynhaumàhát.QuanNgựsửTrầnChuPhổcũnggiangtaynhưngkhônghátcâugì

khác,duychỉnóirằng;"Sửthầnhát"thếthôi.Đếnsauyếntiệc,cóngườiđeocáimogõvàođóđểlàmtửulệnh,làmnhưthếcàngthôbỉlắm.

NướcChiêmThànhđưathuyềnđếncướpbiêngiới,saisứđếnnóicầuxinlạinhữngđấtđãdângtrước,vuagiậnlắm,chínhthânđiđánh,bắtđượcVươngphinướcấylàBốGiaLa,rồitrởvề.

VualậpraViệnQuốchọc,tôtượngChuCông,KhổngTử,MạnhTửđể thờphụng.Vuaxuốngchiếuchonhân sĩ trongnướcđếnviệcấygiảngsáchngũkinh,tứthư.

Vualậpranhàhọc,tônchuộngnghềvăn,dựnglênngôinhà,giảngtậpviệcvõ,cảvănvàvõcóvẻrựcrỡlắm,chonêncócácôngHánSiêu,TrungNgạn,NhậtDuật,NgũLãonốinhauxuấthiện.VănTrinhvàHưngĐạolàbậcdanhnho,danhtướnglừnglẫythờibấygiờ,làkếtquảcủasựtônchuộngvănvõđó.

Vuađịnh ra thể lệ cácphục sức,xengựavàngười theohầucủacácquanvănvõ,chiaratừngbậc,(Tônthấtđượcđikiệuđầuphượng,sơnđỏ,lọng tía; quan tam phẩm trở xuống đi kiệuVân đầu, lọng xanh; quan lụcphẩmtrởxuốngthìlọngđen.Ngườitheohầunhiềulắmlàmộtnghìnngười,ítlàmộttrămngười.Lọngtíathì4cái,lọngxanhthì2,lọngđenthì1).

Vuaralệnhbánquanđiền,càymộtmẫuthìnộp5quantiền.

Vuanằmmộngrađichơi,thấyvịthầnchỉmộtngườimànói:"Ngườinày làmchứcHànhkhiểnđược".Đếnkhi rađi chơiởngoàihoành thành,thấyngườicontrai,mặtmũi,hìnhdángrấtgiốngngườiởtronggiấcmộng,vuatriệulạihỏi,trảlờiđúngnhưcáclờitronggiấcmộng.Theolệxưa:chứcHành khiển duy chỉ dùng người hầu gần vua làm thôi (theo việc triềuLýdùngLýThườngKiệt)vuamớicholàmchứcấymàngạikhó,liềnchongườiấy400quantiềnđểtựthiếnmình,vàchotênlàPhạmỨngMộng.

HoàngtửlàNhậtDuậtmớisinh.

Xưakiađạosĩcầutựchovua,khilạydângsớxongnóirằng:"ThượngđếđãchoChiêuVăngiángsinhởtrầnbốnkỷ",quảnhiênsinhđượccontrai,trênlưngcóchữ"ChiêuVăn"nhânlấychữấyđặttên;đếnnăm40tuổi,bịđau,conôngNhậtDuậtđặtđànchaycầuđảo,đạosĩlạydângsớxong,nóirằng: Thượng đế cười nói; "Làm gì mà quyến luyến trần tục ở lâu thế?

Nhưngvìconcóhiếumàthành,lạichothêm2kỷnữa".ChonênNhậtDuậthưởngthọđược77tuổi.


Việckỳquáigìcũngcó thểcóđược,nhưng làvì tinh thầngâynên,hoặcgiảởtrongkhoảnghìnhnhưcóvàkhông,chứtrờicónóigìđâu.Đạosĩbởiđâumàđượccólờitruyềndạyrõràngthế?XưakianhàChucómộngxin9tuổi,màcho3,chépởLễKý,thếnhocòncholàvịtấtđãcó;huốngchiconNhậtDuậtđâucóđượclòngthànhcảmthấutrờinhưvuaVănVương?ChảqualànhàTrầntinchuộngquỉthần,nênvintheolờihoảnghốtmàphụhộithêmvào,chorathầndịđóthôi.

DoãnđưacảgiaquyếnchạysangTống,(DoãnlàconAnSinhVương),Thổquan làHoàngBínhbắt trả về chonước ta, bởi thếmàquan ải càngthêmnghiêmmật,Bínhnhânthếđưagiaquyếnđếncửakhuyếtdângngườicongái,vuanhậnlấy.

NướcMôngCổngàymạnhdần,BínhlàvịquangiữđấtchonhàTống,biếtnhàTốngsắpmấtnước,nênđưagiaquyếnvềvớita,đểtránhnạngiặcHồ,rồigiặcHồlạixâmlấnnướcNam,Bínhvẫnkhôngtránhthoát.ÍchTắc,LêXícũngcholànhàTrầntấtmấtnước,mớiđemcảgiaquyếnđầuhàngquânNguyên,mongđượcphúquí,thếmàTrầnkhônghềmấtnước,chỉbọnđóchịusựnhụcđầuhànggiặc.Làmbầytôimàphảnbộinướcnhàcóíchgìđâu.Lũấykhôngđángnóiđến,nhưngcũngchéplênđây,đểrănbảonhữngbọnthầntửmàcónhịtâm.

QuânMôngCổđếnxâmlấnnướcta.(KhitrướcHàKhuấtchủtrạiQuyHóachotrạmchạytâurằng"CósứMôngCổđến",vuaxuốngchiếusắmsửabinhkhí,đemcảquânthủyvàbộrachốnggiữbiêngiới,traoquyềntiếtchếchoQuốc Tuấn). Vua tự làm tướng ra chống giữ, đóng quân ở Sông Lô,tướngMôngCổlàNgộtLươngHợpThaisaingườiđếndụvuađầuhàng.Balầnđến,vuađềubắtgiamcả,ralệnhchưtướngđưanhiềuquânrachờlệnh,quângiặcđếnsôngThao,vuatựđốcchiến,quanquânphải lui,duycóLêPhụTrầnmộtngựaravàotrongtrậngiặc,sắcmặtvẫnthảnnhiên.Lúcấycóngườikhuyênvuađóngquânở lạiđểcựchiến.PhụTrầnnói: "Bệhạhãylàmnhưđánhtiếngbạccuốicùng,hãytạmlánhđi,tôixinchậnhậu".Quângiặcbắnloạn,PhụTrầnlấyvánthuyềnchechovua,đượckhỏinạn,luivềgiữở sôngThiênMạc, theovuabànviệc cơmật.Vuangựở thuyềnnhỏ,

triệuNhậtKiểu để vấn kế,NhậtKiểu lấy ngón tay thấmnước viết 2 chữ"NhậpTống"vàomạnthuyền.

ThủĐộnói:"Đầutôichưalấmđất101,Bệhạkhôngphiềnphảinghĩgìkháccả".

Vua liền cùng Thái tử ngự lâu thuyền, tiến lênĐôngBộĐầu, đánhnhauvớiquânMôngCổphảitrốnvề,đếnQuyHoá,trạichủlàHàBổnglạitậpkíchphátanquângiặc.KhiấyMôngCổmớilấyđượcVânNam,quândukíchkéosangkhôngchủbụngđánh,nênbấygiờgọilàPhậttặc.Giặcrútluihết,vuavềkinhđô,báchquanvẫnyênnhưcũ,xétđịnhcôngbanthưởng,choPhụTrầnlàmchứcNgựsửĐạiphu,gảbàHoànghậucũlàChiêuHoàngchoông,vànóirằng:"Trẫmkhôngđượckhanhthìđâucóngàynay,nêncốgắng,mongsaođượcthànhcông".

Xưakiavuachotảhữuănquảamla,khôngchoHoàngCựĐà,đếnkhiđánhnhauvớiquânNguyênởĐôngBộĐầu,CựĐàđithuyềntrốntrước,điđếnHoàngGiang,gặpThái tử,CựĐà tránhmặt,quanquângọiy lạihỏi:"QuânNguyênđâu"?CựĐànói:Khôngbiết,cứhỏingườiănquảamlathìbiết".Tháitửđemviệcấytâulênvua,xingiếtđi,đểrănbảokẻbấttrung.Vua nói:Xưa cóDươngChâu không được dự ăn thịt dê, đến nỗi thua vềquânTrịnh, tộiCựĐà là lỗi ta, thachếtchoy theođiđánhgiặcđểchuộctội".


LờicangiáncủaPhụTrầnthậtlàtrung,chậnhậuquânởsôngLôthậtcócông,lấyquantướcmàđềncôngvàlòngtrungthànhấylàđượcrồi;saolạilàmnhụcbàHậucũmàgảchoPhụTrần.XưaHầuCảnhđemvợTháitửgảcho tướngQuáchNguyênKiến,Kiến từchối rằng:"ĐâucóQuíphi lạigiánglàmvợngườithường",rồikhôngchịutrôngmặtbàphiấy.PhụTrầnnhậnsựgảấy,lạikhôngbằngtênnghịchtặccòncólươngtâm.ỞnướcNgôcóngườiđưacỏbồnáthỏivợ,ngườivợgiậnmàchết,khôngchịunhục;naybà Chiêu Thánh vui thích sự gả đó, lại không được bằng người đàn bàthườngdâncòncóliêmsĩ.Ôi!DâmphongcủanhàTrầntậpnhiễmđãquen;bàThiênCựclàTháihậumàlấyngườibầytôi,bàThuậnThiênlàchịdâumàlấyemchồng,chonênbâygiờbàChiêuThánhcũnglàHoànghậumàlấyngườibầytôilàmchồng,PhụTrầnlàbầytôimàlấybàHậulàmvợ,mẹấyconấy,chịấyemấy,vợấychồngấy,vuaấytôiấy,thậtkhôngbằngcầm

thú.

SứthầnMôngCổđếnđòilễcốnghàngnăm,vuasaiPhụTrầnđisangTầuđịnhlệbanămmộtlầncống.

Vua truyền ngôi choThái tửHoảng, lui về ởBắcCung,Thái tử lênngôi vua, đổi niên hiệu là ThiệuLong lấy con gáiAn SinhVương tên làThiềulàmHoànghậu.

Lờibàn:

MấynămđầuvuaTháiTôncótínhtàdâm,đềudoThủĐộxuibảocả;đếnmấynămsauđểýhọcvấn,tấntớiđượcnhiều,lạicàngnghiêncứuđiểncố trongkinh sách, có làm ra sách "KhóaHư lục"mến cảnh sơn lâm, coisinh tửnhưnhau, tuyýhơigiốngđạoPhậtkhônghư,nhưngmàýchí thìkhoángđạt,sâuxachonênbỏngôibáucoinhưtrútgiầyráchthôi.

ThánhTônHoàngĐế

TênlàHoảng,contrưởngvuaTháiTôn,ởngôivua21năm,tínhtrunghiếuvànhânthứ,biếttônngườihiền,trọngđạohọc,nhưngquámêtínđạoPhật,khôngphảilàthịnhđứccủaĐếvương.

NiênhiệuThiệuLongthứTư,MôngCổsaiMạnhGiápcầmthưsangdụ,đại lược thưrằng:"NướcNamvẫnyênổnnhưxưa, lễnhạcphongtụcnhất thiếty theobảnquốc,khôngnên thayđổi,đãcórănbảocác tướngởbiêngiớikhôngđược thiện tiệnđộngbinhnhiễunơibờcõi,khôngnênsợhãigì".

Thilạiviênbằngthưtoàn.

VuacửQuangKhảilàmchứcTháiúy.

ChếđộnhàTrần:cácVương,Hầuđềuởnhàriêngởlàngcủamình102,như làngVạnKiếpcủaQuốcTuấn,QuắcHươngcủaQuốcĐiền;đếnkhivàolàmTểtướngmớigiữviệcnước,nhưngchỉcầmđạicươngthôi,quyềnhànhthìvềtayquanHànhkhiển;đócũnglàýbảotoàndanhdựchotônthất.LạicònkhigiặcHồvàocướp,thìcácvịấylạicóhươngbinhđưaralàmđạoquâncầnvương,lạicũnglàthếlựcvữngchắcgiúpchonhàvuanữa.

Thượng hoàng đi TứcMặc, đổi dinh ở phủ Thiên Trường làm cungTrùngQuang,màởtạiđó,lạiđượclêncungTrungHoa,làmnơiởchovuakhiđếnchầuhầuThượnghoàng.

TrầnThủĐộmất-71tuổi,đượctặnglàThượngThưTrungVũVương-ThủĐộtuykhônghọcvấngì,nhưngcótài lượchơnngười, thânlàmTểtướng,việcgìcũngđểý,vìthếmàgiúpvuagâydựngnênvươngnghiệp,giữtrọnvẹncôngdanh;VuaTháiTônlàmbàivănbiaởsinhtừ,trọngđãimộtcáchđặcbiệt.

Thượnghoàngbanyếnchoquần thầnởđiệnDiênHiền,có saochổihiện raởphậnvị saoLiễu, sáng rực trời;Thượnghoàng ra coi, bảo rằng:"SaoLiễulàđịaphậnLâmAn,khôngphảilàthiêntaiởnướcta",lạivẫnănyếnđếnxong,thángMườinămấythìvuanhàTốngmất.

MôngCổsaiNậuLạtĐinhđếnnướcta.VuasaiVũHoànđisangthăm

trảlại.

Mông Cổ đến bảo rằng: "Trước có sai sứ thần sang thông hiếu, vìngườichấpsựmê,lạcấykhôngthấytrởvề,nênmớicóđạoquânsangnămtrước".TrướckiaNgộtLươngHợpThaibìnhxongĐạiLý,đưaquânsangxâmnướcNam,balầnsaingườisangdụđềubịbắtcảmớiphạmvàođấtHồLệ,Thượnghoàngphảilánhđirangoài,MôngCổvàokinhđô,thabangườisứgiảrakhỏinhàngục,thấycótretróivàothân,cởitróirathìmộtngườichết, liền thabồgiết cướp,ở lại chínngày, vì không chịuđượcnắngnựcphảivề.Thượnghoàngchođónđánh.MôngCổlạisaihaisứthầntrướcdụvuaphảivàochầu.Thượnghoàngkhôngnghe,lạithấycungkhuyếtởkinhđôbịchúngtànphá.GiậnquânMôngCổtànbạo, liềntróihaisứthầnthảchovề,nêncóviệcLạtĐinhđếnhiểubảo,cócâutróihaisứthần,làýtráchtađó.

VuachophépVươnghầu,Côngchúađượckhẩnđiềnlậpratrangtrại.Vươnghầucóđiềntrangbắtđầutừđây.

Lạiđịnhlệphongchotônthất,ytheođồngũphục103.

VuaxuốngchiếukénchọnvănhọcsĩxungvàoquanởQuánvàCác,ĐặngKếđượckénlàmHànLâmHọcsĩ,liềnđượcthăngchứcTrungThư.

Theoquychếcũ:khôngphảingườitronghọvuathìkhôngđượclàmchứcHànhkhiển.Nhữngngườivănhọcđượcgiữquyềnbinhbắtđầutừđây.

VuaphongchoemlàÍchTắcvàNhậtDuậtlàmVương.ÍchTắchamhọc,thôngkinhsử,giỏivănchương.Xâynhàđểtậphọpvănsĩtứphươngđếnđógiảngtập,nhưMạcĐĩnhChi,BùiPhóngdoởđóra,màhiểnquýởđời.

Vua cho định ra quân ngũ (mỗi quân 30 đô, mỗi đô 80 người) kénngườitrongtônthấtcóhọctậpvõnghệvàhiểurõbinhphápcaiquảnđạoquânnày.

Khiluichầu,vàohầuriêng.Vuabảotônthấtrằng:Thiênhạnàylàcủatổ tôn, nên phải cùng tôn thất chung hưởng phú quí, khi vui khi buồn cónhau,truyềnchoconcháu,chớquênlờinàythìlàphúcchoxãtắc.MỗikhiyếnẩmởLanĐình,chiềutốichưavềđượcthìvuachođặtcáigốidài,chănlớncùngnhaunằmliềngiường.Đếnkhicólễ triềuhạ, thì lạicóvị thứrõ

ràng,vìthếcácVương,Hầuaicũnghòavui,kínhsợ,khôngdámkhinhlờitráilễ.


NhàTrầnxửvớitộcthuộchòavuikhônghiềmnghigì,trongđạovuatôi ở với nhaunhưngười nhà, khi vô sự thì thơ từxướnghọa, vui vẻhếtđường;khihữusựthìđồnglònggópsức,thânhơnchântay,đólàphongtụctốtcủađờiấy,ítaitheokịp.VuaThánhTôncótưchấtnhânhậu,đượcmônhọctâmtính.ĐãtừnghọcquaCơCừuLụccủavuabiếtđượccácbàitụngĐảmã,Toànquy,cónghĩatinhvinhậpthần.Ngoàiracâunàocũnghuyềndiệu, chữ nào cũng thiết thực, không phải thâm đạo không làm được thế.Chonêngặpviệcmàsuyrộngrađềulàcóthiênlý,hòavuivớianhem,cóthể tưởng tượngđược tấm lòngchí thành,nênmớicóhiệuquảchốngnổigiặcmạnhkhibấygiờ,vàsựdạybảothânyêuhọhàngcònđểlạivềsau,thậtlàvịvuahiền.

VuavàanhlàQuốcKhangchầuThượnghoàng.QuốcKhangmúalốiHồ,làmtròvui,Thượnghoàngcởiáongựbancho.VuacũngramúaHồđểxináo,QuốcKhangnóirằng:"QuýnhấtlàngôiHoàngđế,thầnkhôngdámtranhvớiNhịLang,đấngChíTôncho thầnvậtmọnnày,NhịLangmuốnđoạtlạichăng?".Thượnghoàngcườinói:"Màycoingôivuavớicáiáobằngnhauà?".Cùngvuiđùavớinhauthỏamãnrồimớithôi.

SứthầnMôngCổlàHốtLungHảiNhađếndụvềviệcbiêngiới,vuanhận tờchiếucủavuaMôngCổmàkhông lạy.MôngCổđưa tờđiệpdẫnnghĩaXuânThumàtrách.Vuasaiphụcthưrằng:"Quốcvươngkhôngnênngangvớisứ thần;và theoquốc tụcnước tôinhận tờchiếu thìđểởchínhđiện,rồilui tránhsangnhàkhác,đólàlệxưa".MôngCổlạiđưađiệpnói:"Ngườinhàvuatuynhỏ,nhưngcómệnhcủavualàtrọng;tờchiếutrướcthìlấycớnướcnàocũngcótụcriêng,khôngmuốnthayđổitụccũ,cólẽnàolấysựkhônglạy tờchiếucủavualà theotụchaysao".Chúnglạidụvuaphảithânvàochầu,đưaconsanglàmcontin,biêndânsố,phảichịuquândịch,nộpthuế,đặtquangiámtrị,cộng6việc,vuađềukhôngnghe.LạicóđiệphỏiđịagiớicũcóđồngtrụdoMãViệnlậplên,vuasaingườitrảlời:"Lâunăm tiêu tan mất, không có vết tích gì", Mông Cổ lại đổi quốc hiệu làNguyênsaisứthầnsangdụvuaphảisangyếtkiến.Vuachốitừlàcóbệnhđauchânkhôngđiđược.


Đương lúc bấy giờ người Nguyên hùng cường gian ác, chăm chúmuốnnuốtđấtNam,chonêntìmnhiềucáchsangtráchta,gâynênmốidụngbinh,vuatacũngtựgiữnghiêmtrọng,khôngchịukhuấtchútnào,cóthểgọilàngườihùng.

Vua sai đồng tử là ĐỗGiã Hòa đi sang nướcNguyên. Khi bấy giờNguyênđòinướctaphảinộpcáchạngngườicódanhsắc,GiãHòađỗkhoathầnđồng,nêntuyểnchođi.

VuaxuốngchiếucầucácngườihiềnlươngvàminhkinhlàmchứcTưNghiệpnhàhọcquốctử,vàohầugiảngsáchchovua.

NhàTốngchỉcònởmảnhđấtLâmAn,thườngbịngườiNguyênđếnxâm lấn,phảidùng thuyềnbiểnchởcảvợcon, củacảiđếnCátLa,đặt raphườngGiaiTuân,gọitênlàHồiKê.(NgườiTốngđemthuốcbắcsangbuônbánvớinướcta,ngườinướctagọilàKêquốcnêncótênlàHồiKê).

Vua lập con trưởng là Thấm làm Thái tử, kén nho sĩ vào chực hầuĐôngCung;lạilàmrahaiquyểnDiHậuLụcchoTháitử.

Người Nguyên cử Diệp Thức Nghê làm chức Đạt Lỗ Hoa Xích đểgiámtrị,độnglàmviệcgìnhưcóngườikìmgiữởbên,bịhọlấnát,xinđổichứcquansaisangđógọilàDẫnTiếnsứ.VuaNguyênkhôngcho,lạiđemquânđituầnbiêngiới,xemđịathếnướcta,quangiữbiêngiớicủatađemviệcấytâulên.VuasaiLêKhắcPhụcđếngiảithuyết,lạisaiĐàoThếQuanglấy tiếng là đimua thuốc bắc, sang LongChâu dò thám tình trạng ngườiNguyên.

Thượnghoàngmất,theolệcũ,khinàovuamất,thìkéochuôngởtriều.KhiấyThiềuDươngCôngchúađãlấychồngrồi,thườngsaingườiđếnthămhỏibệnhtìnhThượnghoàng,tảhữuthưarằngđãbìnhphục.Hômấy,Côngchúađươngởcữ,nghe tiếngchuôngở triều liênhồi, thấtkinhnói: "Có lẽThượngHoàngmất"thươngkhócquárồicũngmấttheo,ngườitrongnướcđềutỏlòngthươngxót.

VuaTháiTônđãtruyềnngôirồi,thườngđichơicácchùaQuỳnhLâm,HoaYên,gặplúcĐứcThànhngườiTốngđithuyềnbiểnđến,vuamờivàonóichuyện.ĐứcThànhhỏilýThíchGiàđộngườitathếnào,vuađọccâukệ

rằng:"Thiêngianghữu thủy thiêngiang thủy,vạn lývôvânvạn lý thiền"tùycâuhỏimàtrảlời,đềuthànhcâuvănnhãnhưlànhữngcâu:

"Xuânvũvôcaohạ,hoachitựđoảntrường"

(Mưaxuânkhôngchỗcaohay thấp,cànhhoa tựnhiêncócànhdài,cànhngắn.)

Vàcâu:"Mạcvịvôtâmvânthịđạo,vôtâmdocáchnhậttrùngquan".

(Đừngbảovô tâm làđạođãn,vô tâm lạicòncáchmột lầncửanữamớiđếnđạo.)

ĐứcThành lại hỏi: "Các vị đế vương ngộ đạo thị được nhân duyêngì?".

Vuanói: "Ta và ngươi nhưhaimộcmà cùngmột hỏa, phóng ra thìrộngcảkiềnkhônvôcùng,thulạithìmảymaycóthểhếtđược;thânngườitaaicũngcóminhchâusángsuốt,mùaxuânđếnthìhoatựnhiênnở".

ĐứcThànhphụclàngộđạo.

VuaTháiTônđếnnhàngự,hốtnhiênthấyconrết leolênáo, lấytaygạtxuốngđất,cótiếngkêu,trôngralàcáiđinhsắt,nhânthếmớixembói,nóirằng:Đólàtriệu10năm.LạiđùabảoMặcLãoxemchobiếttốthayxấu,MặcLãonói:"Thấycómộtcáirươngvuông,bốnbênđềucóchữNguyệt,trênrươngcómộtcáikim,cáilược".VuaTháiTôngiảinghĩarằng:Rươnglàgỗvuông,bốnbênđềucóchữnguyệtlàbốntháng.Cáikimcóthểđâmvàovậtgì,đólàtriệuvàonằmtronggỗ,chữsơlàcáilượcđồngâmchữsơlàxanghĩa làxanhau".Đươngkhinóivuađùa,cócâu:Chóngđếnmồngmộtsẽcóthayphiên.Vuaxemquẻnóirằng:"Đólàngàymồngmộtsẽchết.Đếnkhiấyquẻđúnglờixembói."

VuaDụTôncólàmthơkhenvuaTháiTôn:

"Đường,ViệtkhaicơlưỡngTháiTông,104

ĐườngxưngTrinhQuánngãNguyênPhong.

KiếnThànhtrutửAnSinhtại,

Miếuhiệutuyđồngđứcbấtđồng."

BàChiêu Thánhmất. Bà đã bị giáng là Công chúa, rồi gả cho PhụTrần,khiấymấtđã61tuổi.

HiệnnayởtỉnhBắcGiang,cóđầmMinhChâu,giữađầmcóphiếnđáto,ngườitatruyềnlạirằng:BàChiêuThánhcắphònđánhảyxuốngđầmmàchết,trênbờđầmcómiếuChiêuHoàng.ĐólàthổdânnơiđóbênhvựchồimộchobàChiêuHoàngmàđặtrathuyếtấy.

BàChiêuHoàngnhất sinh ra làngườidâm, cuồng, lấy chồngkhôngvừalứađôi,đâucòntrinhtiếtnhưlờingườitatruyềnlại.

Vua truyền ngôi cho Thái tử, Thái tử lên ngôi vua tự xưng là HiếuHoàng.

VuaNguyênnghetinvuaTháiTônmất,cóýmuốnlấyđấtnướctasaiSàiXuânđến lấycớrằngvua takhông thỉnhmệnhvuaNguyênmà tự lậplàmvua,tráchbắtvuataphảivàochầu,vuatanói:"Vìsinhtrưởngởthâmcung không quen phong tục, thủy thổ chưa thể nào yết kiến vua Nguyênđược".

Xuânphảitrởvề;vuasaiTrịnhĐìnhToảnsangNguyêndângconvoiđãdạythuần,ngườiNguyêngiữsửthầntaởlạikhôngchovề.

NhânTônHoàngĐế

TênlàKhâm,contrưởngvuaThánhTôn,ởngôivua14năm,tạivị5năm,xuất gia tu hành8năm,hưởng thọ51 tuổi, sựnghiệp trongđời vuaNhânTônhơncảcácđờitrước,cũnglàvịvuahiềncủanhàTrần.

Niên hiệu Thiệu Bảo thứ nhất, ngườiNguyên đánh nhà Tống, Thừatướng nhà Tống là Lục Tú Phu cõng vua Tống nhảy xuống biển, nhữngngườitheoxuốngbiểnmàbịchếtđuốiđếnhơn10vạnngười.NămấynhàTốngmấtnước.(NămtrướccóngôisaolớnsavềphíaNam,rơivàobiển,đếnhơn1.000vìsaonhỏcùngrơitheo,đólàđiềmbáotrước).

Banmẫuquanxích(thướcđogỗ,thướcđolụacùngmộtniênhiệu).

EmĐỗKhắcChunglàThiênNghiễntranhtụngvớingườita,tìnhvàlýđềukémhụt,ngườiđóđónxevuamàbàytỏtốcáo,vuahỏiquangiữviệchìnhngục, thưarằng:"Ánđã thànhrồi,nhưnghìnhquan thoái tháckhôngchuẩny";VuanóiđólàsợKhắcChungđấy,saiTrầnHùngThaoxétlại,quảnhiênLýThiênNghiễngian.HoạnquanáoxanhdựvàophápluậtbắtđầutừHùngThaotrước.


ThiênNghiễncậythế,quantòangâmviệc, tiểudânbịoanứckhôngkêuđâuđược.Sai quankhác xét lại, là phải lắm rồi, nhưngmà trong cácquankhanhtướngkhởihữukhôngcònngườiđángsai,màcớgìlạisaiHùngThao làhoạnquan?Saunàyquyềnbínhdichuyểnmấtdần, sựgian tronggiớiquandầnnảynở,đãkhơingòirồi,khôngngănlạiđượcnữa,thậtđángtiếc.

TrịnhGiácMậtởĐàGianglàmphản,vuaxuốngchiếucửNhậtDuậtđếndụGiácMậtđầuhàng.

GiácMậtxinđiềukhoảnrằng:"Tôikhôngdámtráimệnhvua,nếuânchủquábộđếnnơichúngtôithìtứckhắctôixinđầuhàng".NhậtDuậtđemtheonăm,sáuđứanhỏđiđếnnơi,quânsĩngănkhôngmuốnđểôngđi,NhậtDuậtnói: "Nếuchúngphảnbội ta, thì triềuđìnhcòncóvịvươngkhác lạiđến,khônglongạigì".

Khi đến nơi, người Mán cầm gươm giáo đứng chờ sẵn, Nhật Duậtkhôngnhìnđến,cứđithẳngvào.Mậtmờiôngngồilêntrên,ôngvốnthônghiểutiếngMán,cùngvớiMậtănbốcbằngtay,uốngbằngmũi,ngườiMánvui lắm,Mậtđemcảgiaquyếnđếnxinđầuhàng;khôngmấtmộtmũi tênnàomàbìnhđượcĐàGiang.NhậtDuậtđưaMậtđếncửaKhuyết,vuakhenngợi,liềnthachoMậttrởvề.

NhậtDuậtđilầnnàycùngvớiviệcTửNghimộtngựađếnHồiNgột,giốngnhưnhau,vìrằngđãsẵncódanhvọnglớnvàlòngtinthật,nênquândịchbấtgiácphảihàngphục, trongkhiông tỏphongđộvà lờinóicókhíphách,nhưngkhôngphảilàchínhphápcủabậcdanhtướng.

Cử Trần Di Ái (hàng chú vua) đi sang Nguyên. Trước kia ngườiNguyêndụvuatavàochầu,Thượnghoàngdângbiểuxinđưaconhayemvào làmcon tin,đến lúcấy lấycớDiÁi làngười tôn thấtnênsaiđi.VuaNguyêngiận,liềnlậpDiÁilàmquốcvươngsaiXuânđemquânhộtốngvềnước,Xuânkiêungạovôlễ,cưỡingựađithẳngvào,quânsĩcảnlại,Xuândùngroingựađánhbị thươngởđầu,điđếnđiệnTậpHiền,vuasaiQuangKhải tiếpkiếnkhoảnđãi,Xuânnằmkhôngchịungồidậy,QuốcTuấnxinđếnnơixemnólàmtrògì,lúcấyQuốcTuấnđãcắttócmặcáovải,làmradángvịhòathượngnướcTàu.Xuânđứnglênváivàmờingồi,đốidiệnuốngnướcchè,tênhầucủaXuâncầmcáiroiđứngsauQuốcTuấn,tựđậpđầunóchảymáu,QuốcTuấnkhôngđổisắcmặt,đếnkhitrởravề,Xuântiễnratậncửa.

Bọn sứ thần nhà Nguyên kiên ngạo, khinhmạn, không chỉ một Sàixuân,nhưTừDiễn,HoàngThườngđềucóýkhinhrẻ,thếmàtrongkhigiaotiếp,hàmsúcý tứ,khicươngkhinhucàngnângcaoquốc thể,đócũng làmộtthuậtlàmchochúngphảisợngườiNam.

CấmngườilàngThiênThuộckhôngđượcvàohọc.

Luyệntậpquânthủyvàquânbộ.KhibấygiờNguyễnChươngđisangsứNguyêntrởvề,nóirằng:"Sangnămlàkỳkhởibinhcủachúng".VuathânhànhđốcxuấtVương,Hầuđiềuđộngcảquânthủyvàbộtậpchiến,cửQuốcTuấnlàmquanTiếtchế,kénquânhiệungườinàocótướngtàithìchochiarathốngsuấtcácbộngũ.DuyệtbinhlớnởbếnĐôngBộĐầu,chiaquânđóngởcácxứBìnhThan,giữcácnơihiểmyếu.

NhàNguyênsaiTrấnNamVươnglàThoátHoanđiđánhnướcChiêmThànhcậycóđấtnướchiểmtrở,vữngchắc,khôngchịutheo,phàmcácsứthầnNguyênđiquacácnướcấyđềubịbắtgiữ.

ChúaNguyêngiậnchoquânđếnđánh,NguyênlạisaiHànhXảnhđấtKinhHồlàToaĐôđemquânhộichiến,lạisợnướctathôngmưuvớiChiêmThành,đòinướctacungcấplươngđểgiúpchoquân,quantỉnhLạngSơnlàLươngUấttâuvuabiết:"ToaĐônóidốilàmượnđường,thậtralàxâmlấnnướcta".

Có con cá sấu đến sông Lô, sai Nguyễn Thuyên làm bài văn némxuốnggiữasông,cásấutựnhiênbỏđi.VuachoviệcnàygiốngviệcHànDũlàmvănđuổicásấu,choThuyênđổihọlàHànThuyêngiỏilàmvănquốcngữ,nhiềungườibắtchước.NaycácthơNômgọilàHànluật,làbắtđầutừđây.

CửTrầnKhánhDưlàmPhóĐôTướngquân.TrướckiaNguyênsangxâmnước ta,KhánhDư thừa lúcbấtngờ tậpkích,Thượnghoàngkhen làngườicótrívàthaolược,phonglàmThiêntưnghĩadũng(nguyênlàNhânHuệVương),sauvìtưthôngvớiThiênThụyCôngchúa,vìtộiấymàbịmấttước,(CôngchúalàngườiđãhứagảchoconQuốcTuấnlàHưngVõVươngNghiễn,vuasợmấtlòngQuốcTuấn,saiđánhtrượngchếtđi,nhưnglạitiếcngườicótài,ngầmbảođừngđánhchết),luivềởChíLinh,vìtrướccónghềbán than, khi ấy vua điBìnhThan, hội bách quan bàn định kế sách đánhNguyênhaylàgiữ;hốtnhiêncóthuyềnlớnchởcủigỗ,nhânđượcnướcthủytriềuluivàgióto,điquaBìnhThan,chủthuyềnđộinóncỏmặcáolụangắn,vuachỉvàomànói:"NgườikiacóphảiNhânHuệVươngkhông?",saiquânlínhchạytheogọilại,nói:“Vuatriệungươi”.KhánhDưnói:"Ônggiàbuônbán than, có việc gìmà triệu?". Vua nói: "Quả thậtNhânHuệ rồi, ngườithườngtấtkhôngdámnóicâuấy".Khiđếntrướcmặtvua,vẫnmặcáolụangắnyếtkiến.Vuanói:"Namnhilạcpháchđếnthếkiaa?".Vuacởiáoracho,cùngbànviệcbinh,nhiềuđiềuhợpý,nêncholàmchứcấy.

HoàiVănHầuQuốcToảncũngở trongđoànhộgiá,vì còn trẻ tuổi,khôngđượcdựnghị,lấylàmxấuhổlắm,tayđươngcầmquảcambópbẹplúcnàokhôngbiết,luivềnhà,đốcxuấthơnnghìngiathuộc,sắmsửachiếnthuyềnvàbinhkhí;kéocờtođềsáuchữ"Phácườngđịchbáohoàngân"105,thânhànhđitrướcquânsĩ,mỗikhiđối trậnvớigiặc,khôngaidámđươngđầuvớiông,đếnkhimất,vuarấttiếc,tựlàmbàivăntếông.

ThượngvịhầulàTrầnLãolàmthưnặcdanhchêtráchviệcnước,vuaxuốngchiếutrịtội,bịphátvãnglàmlính.

VuasaiTrầnPhủsangNguyênyêucầuhoãnviệcquân.KhiPhủtrởvềnói:"NguyênsaiThoátHoanvàALýHảiNhacầmquân,giảdanhlàđánhChiêmThành,thậtralàchianhiềuđườngsangxâmlượcnướcta".ThượnghoàngtriệucácphụlãotrongnướcđếnĐiệnDiênHồngvấnkế,vạnngườiđềucùngnóiđánh,(giặcHồvàocướpchỉcóviệcđánhthôi,saolạiphảihỏiđếnphulãolàmgì,làýmuốnxétbiếtlòngdân,làmchohọcảmkhích,vẫncòntheoýkhấtngôncủađờicổ).

QuâncủaThoátHoankéođếnbiêngiới,đưa thưchonước ta,nói làmượnđườngđánhChiêmThành.Vua sai phục thư nói: "Từnước tôi đếnnước Chiêm Thành, cả đường thủy và đường bộ không đường nào tiện".ThoátHoanlạinóicớhưngbinh,thậtlàvìChiêmThànhkhôngphảivìAnNam.VuasaiQuốcTuấnđemquânchẹnởnúiKỳÔn,KỳCấp,quânThoátHoankhôngtiếnlênđược,phảidoảiKhảiLy,quacửaChiLăng,quanquântađóngởVạnKiếp.VuangựthuyềnlẹđiHảiĐông,đãmuộnmàchưaănsáng, tiểu tốtTrầnLai dâng cơmgạohẩm,vuakhen là trung.Vừa lúc ấyQuốcTuấnđiềuđộngquâncáclộđếnhội,kénngườikhoẻmạnhlàmquântiềnphong,quânthếlừnglẫythêm.Vuachocâuthơđềởthuyềnrằng:"CốiKêcựusựquântuký,Hoan,Diễndotồnthậpvạnbinh"106.CácvịvươnglàNghiễn,Uất,Tảng,đềuđốccáctoánquânđếnhội,dướisựchỉhuycủaQuốcTuấn.

QuốcTuấncógianôlàGiãTượngvàYếtKiêu.KiêugiữthuyềnởbếnđòBãi,mộtmìnhTượng theoôngđi;quanquân tabị thất lợi,QuốcTuấnmuốn noi theo đường sơn cướcmà tiến quân. Tượng nói: Kiêu chưa gặpvương,tấtkhôngnhổthuyềnđinơikhác.VộiđếnbếnđòBãi,quảnhiêncònđộcmộtthuyềncủaKiêuởđó,QuốcTuấnmừnglắmnói:"ChimHồngvàchimhộcbayđượccao,tấtphảinhờcólôngcánhmạnh,nếukhôngthìchảkhácgìchimthường;liềnkéothuyềnđếncảsôngVạnKiếp,chiaquânđónggiữBắcGiang.NgườiNguyênchiarahaiđạoquânmàđánh,quanquântaphảilùi,20vạnchiếnthuyềnbịquângiặccướpmấtcả,quângiặcthừathắngkéolênGiaLâm,ĐôngNgàn,bắtđượctênquânnàocủataởcánhtayđềucóthíchhaichữ"SátThát"bằngmực,thìgiậnlắm,lạicàngchémgiếtmạnhhơn.

VuamuốnchoNgườidòtìnhhìnhquângiặc,màkhókénđượcngười,

ĐỗKhắcChungxinđi,vuakhenlàcóchíkhíhănghái,nóirằng:"Biếtđâutrongđámngựakéoxemuốilạicóngựahaynhưkỳký".LiềnsaiChungđiđếntrạiquânNguyênxinhòa,ÔMãNhihỏivặnvềhaichữsátthát,cholàvôlễ,Chungtrảlời:"Chónhàngườitacắnchóngườivìkhôngphảilàchủnó,lòngtrungphẫncủaquânlínhtựthíchchữđó,quốcvươngtôinàobiếtđược,tôilàcậnthầnsaolạikhôngcócácchữấythíchvàotay"rồigiơtaychochúngxem.ÔMãNhinói:"Đạiquânởxađến,saonướcngườikhôngđếnyếtkiến,lạidámkhángcự?".Chungtrảlời:"VìtướngquânkhôngtheocánhcủaHànTínbìnhnướcYên,hãyđóngquânởbiêngiới,chođemthưđếntrước,nếubấygiờkhôngchịuthônghiếu,mớilàcólỗi;naylạibứcbáchnhauquá, loài thúcùngquácũngphảicắn lại,huốngchi làngười".ÔMãNhinói:"ĐạiquânchỉmượnđườngđiđánhChiêmThành,Quốcvươngphảiđến tương kiến ngay, thì trong nước được yên; nếu không thì chỉ trongkhoảnhkhắc,núisôngsẽphábằngnhưbìnhđịa,lúcấykhônghốilạiđượcnữa". Khi Khắc Chung về rồi, người Nguyên bảo nhau rằng: "Chúng nóđươngbịoaihiếp,màvẫnănnóicóvẻmặttựnhiên,khônghạvuaxuốnglàtênăntrộmChích,khôngnịnhvuatalàvuaNghiêu,thậtkhéoứngđối,nướcchúng có người giỏi, chưa dễ tính được đâu". Khắc Chung về thì quânNguyênlạitheogótđến,cựnhauvớiquânta.ThoátHoanlênsôngNhịHà,cột liềnbèvàolàmcầu,choquânquasông;quânta theohaibênsônglậpđồnđểcựlại,khôngđược;ngàyđãvềchiều,quângiặcquađượcsôngvàokinhthành,vuasaiđưaThiênTưCôngchúachochúng,đểthưnạnchonước(Côngchúa làemgáiútcủavuaThánhTôn,đemgảchoThoátHoan thậtkhôngcònkếsáchgì,đángcườilắm).

TrầnBìnhTrọng(concháuvuaLêĐạiHành,làmquanvớiTrần,đượcđổihọTrần,phonglàmBảoNghĩaVương)đánhnhauvớiquânNguyênởbãiĐàMạc,thua,bịbắt,quângiặchỏiquốcsự,ôngkhôngtrảlời,ôngnói:Thà ta làmquỷnướcNam,không thèm làmvươngđấtBắc", rồibị chúnggiết,vuađượctinthươngxótquá.

Vua triệu Quốc Tuấn đến vấn kế. Bấy giờ quân Nguyên bầy hàngthuyền ở từ Hoàng Giang trở lên, đầy khắp hai bên sông, Quốc Tuấn ởthượnglưusôngghéptrelàmbè,chứađásỏi,thừalúcgióbắcthuậndòngthảxuống,chiến thuyền theosau, thuyềncủaNguyênbịbè trenứavướngchặt,quântanhâncơhộiấyđánhgiáplại,pháđượcquângiặc.

Vua rướcThượnghoàngđiTamTrĩNguyên,ThoátHoanvào thànhbiếtvuađãđirồi,đuổitheocànggấp.Khibấygiờxagiáđãchạytrốn,Quốc

Tuấncótiếnglàngườicókỳtài,lạicóđiềuhiềmkhíchcủaAnSinhVương,dânchúngđểlòngngờvực;khiấyôngtheovuađitaycầmgậygỗđầucóbịtsắtnhọn,aicũngngấpnghénhìnxemsao,QuốcTuấn lập tức tháobỏsắtnhọnấyđi,chỉcòngậygỗkhông,dânchúngmớiđượcyênlòng.

Bấy giờ quân Nguyên dò biết vua ở nơi nào rồi, lại gặp lúc tướngNguyên làToaĐôđemquân từChiêmThànhvề,hợpvớiquâncủaThoátHoan, chia cho Tả thừa đi đường thủy,Hữu thừa đi đường bộ, cùng tiếnquân;Vuaphảibỏthuyềnlênđườngbộ,dẫnquânvềphíađông,cònchiếnthuyềnthìbịquânNguyênbắtmấtcả,vualạiphải lấythuyềndocửabiểnNamTriệuvàoThanhHóa.

Con Quốc Khang là Kiến cùng thuộc hạ là Lê Xí đầu hàng quânNguyên(ToaĐôđưaKiếnvềYênKinh,gianôcủaQuốcTuấnđónđườngbắnchếtKiến).

LũTrầnÍchTắccũngđưagiaquyếnđầuhàngquânNguyên.ÍchTắc15tuổiđãthônghiểuthưsử,tựphụlàthôngminh,vẫnngấmngầmcólòngcướpngôiconcả,đãtừnggởithưriêngnhờbọnláibuônVânĐồnđưađi,xinquânNguyênsangnướcNam,đếnkhiấyquânNguyênđếnxâmlăngthìyliềnđầuhàng,mongđượccócảnướcNam.(XưavuaTháiTônnằmmộngthấyvị thầnbamắt,nói rằngbịThượngđếphạt, giángxuống trầnxinkýthácvàovua,saulạiđivềbắc.ĐếnlúcsinhraÍchTắctrêntráncóvếtẩnởtrongnhưmộtmắtnữa).

Chiêu Văn Vương là Nhật Duật đánh bại quân Nguyên ở Hàm TửQuan,hồitrướcToaĐôtừChiêmThànhra,hộiquânởÔRí,liềnđếncướpđấtHoanvàÁi,tiếnlênđóngởTâyKết,vuavàquầnthầnbànrằng:"Quângiặcbaonămđixa,vậnlươnghàngvạndặm,thếtấtmỏimệt,quântathưthảđánhquânbịkhónhọcsẵn,tấtpháđượcchúng".Saikhinhbinhđónđánh,đánhnhauởHàmTửQuan,trongquâncủaNhậtDuậtcóngườiănmặclốingười Tống, cầm cung tên ra đánh, Thượng hoàng lấy cớ người Tống vàngười Thát Đát tiếng nói và ănmặc giống nhau, sợ không phân biệt, saingườitruyềncáorằng:ĐólàngườiThátĐátcủaChiêuVănVươngđấy,lênnhậnkỹ.NgườiNguyênthấycóngườiănmặclốinhàTống,cholàcóngườiTốnggiúpsức,đềutanvỡchạymất.XưalúcTốngmấtnước,cónhiềungườichạyvềnướctatrongbọncóTriệuTrunglàngườimạnhgiỏi,NhậtDuậtthudụnglàmgiatướng.

ChonêncôngđánhđượcNguyên,làcôngNhậtDuậtnhiềuhơncả.

Vua rước Thượng hoàng thân chinh, đánh đại bại quân Nguyên ởTràngAn, giết và bắt đượcvô kể.Lúc bấy giờToaĐô cùngThoátHoanđóngquâncáchnhau200dặm,quânThoátHoanthua,màquânToaĐôcònchưabiết,cùngvớiÔMãNhitừđườngbiểnđiđếnsôngThiênMạc,muốnđếnlàmviệnbinhchoThoátHoan,quândukíchđiđếnPhùNinh,PhụĐạolàHàĐặclênđóngởTrĩSơnđểcốthủ,lấytređanthànhhìnhngườitolớn,chomặcáo,cứđêmthìdẫnra,dẫnvào;lạikhoétthủngcâylớn,cắmmũitênlớnvàođó,đểchogiặcnghisức tênbắnmạnhđến thế;quảnhiêngiặcsợkhôngdámgiaochiến,quântanhânthểcốsứcđánhpháđược.EmĐặclàChươnglấytrộmđượccờxítrốnvềdângvua,xindùnghiệucờgiảlàmquângiặc,đươngđêmđếnpháquândinh,giặckhôngngờlàquâncủata,liềntanvỡ.VuatiếnquânlênđóngởĐạiMang,TổngquảncủaNguyênlàTrươngHiểnđầuhàng,đạipháquânNguyênởTâyKết,chémđượcNguyênsúyToaĐô,bắtđượcđồđảngcủachúng5vạnngười,ÔMãNhiphảitrốn,dùngmộtthuyềnnhỏrabiểnđượcthoátchết.ThoátHoancũngphảithuquânchạyvềnước,LýHoằngđi tậphậu;đếnSáchGiangchưakịpquađò.QuốcTuấnmaiphụcsẵntrongrừngnứa,dùngnỏbắnra,Hoằngbịtrúngmũitênchết;quântađuổitheo,quânNguyênmấtđếnquánửa,tướngsĩđánhcảmtửmớihộvệThoátHoanrađượckhỏiđịagiới,rồivềTàu.VuatrôngthấythủcấpToaĐô,độnglòngnói"Làmtôiphảinhưthếnày",rồisaiđemmaitáng.SaulạivìToaĐôđốtcungđiện,tànbạobáchtính,saitẩmdầucáiđầuấymàđốtđi,đểrănbảodânchúng.


MỗilầncótinbáoquânNguyênsangcướp,thìtấtlàvuathânhànhrangoàitrôngcoiquân,khiđiđông,đitây,khôngđinhấtđịnhđườngnào,khiởtrênbộ,khiởthủykhôngđóngnhấtđịnhởđâu,đókhôngphảilàrát,làvìvuaởbênngoài,thìdễhiệutriệuthiênhạ.Cổlệlònghăngháicủaquânsĩ,chưtướngthìtiệnviệctâuxinmệnhlệnh,tamquânthìvuilòngxôngpha,línhtrángđềulàquâncủanước,củanhàgiàulàcủanước,cócơhộinàothìcổ động quân sĩ xông vào trước, gặp tình thế khôngmay thì tùy tiệnmàchốnggiữ;khitiếnquânthìnhanhnhưchớpnhoáng,khiluivềthìnhưrồngrắnẩnthân,giặckhôngbiếtđâumàlườngđạcđược,nếuchỉnấpgiữởtrongthành, thì địch coi đó là sào huyệt, chúng sẽ chặn đường không cho vậnlươngđến,vàgiữviệnbinhkhôngvàođược,đếnnỗi lươnghết, lựccùng,chảnguylắmsao.

Cótingiặcđếnmàvualậptứcđirangoài,đólàkỳkế,liệusứcgiặcvàtínhcáchđánhcủanhàTrần.

VuarướcThượnghoàngvềkinhđô,tuyêncôngtrạngvàphongchứctướcchocôngthần,trịtộikẻđãhàngquângiặc.

ChođưatùbinhChiêmThànhtrảvềnước(ngườiChiêmThànhbịToaĐôbắtthìđềuchovềhết).

Vuaxuốngchiếuđịnhsốnhânkhẩuởtrongnước.Triềuthầncanrằng:"Dânđương laokhổ,màđịnhsốnhânkhẩu,khôngphải làviệccấp".Vuanói:"Lúcnàychínhlàlúcnênxétđịnh,đểchochúngđừngdòsựđiêutàncủata".Quầnthầnđềuphụclàphải.

Lúcấyquângiặcmớirútlui,dânbịthươngđauchưakhỏi,dânlưutánchưakéovề,thônxómđồngruộngđiêutànxơxác,chiêutậpvỗvềdâncònchuaxong,màđãvộivànglàmsổđinh;trongviệclàmấythìphảiquanchứctraxét,dânchúnghộihọp,phítổnvềănuống;congà,đùilợntránhsaokhỏiphí,sổmới,lệcũsosánhkhóđều,saukhibinhlửa,màphảibỏnghềnghiệpđihầutracứunhiễudânquálắm;quầnthầnbiếtnóiphảiđểchữalỗi lầm,vuatrênlại trái lờicanmàđặtđiềuđểchelỗi; thếmàquầnthầnkhôngcốcangián,màlạikhenphục,cóphảigầnnhưxiểmnịnhkhông?

ThoátHoanthuavềnước,vuaNguyêngiậnlắm,bãiquânđánhNhậtBản,đưahếtquânsangđánhNam,hẹnđến thángTámthìxuấtquânsangxâm lấn nước Nam; phong Trần Ích Tắc làm vua nước Nam, sai đưa vềnước. Lưu Tuyên can rằng: "Liền liền năm nào cũng dụng binh, tật bịnhchưa lại sức, nay lại đưa quân đến viêm nhiệt, tứ dân đều phải bỏ nghềnghiệpmàđiđánh,khôngphảilàkếsáchhay".VuaNguyênnghetheo,thaquântỉnhnàovềtỉnhấy,choÍchTắcởNgạcChâu,cấpchokhuruộngHánDươngđểmàsinhnhai.

Vua hỏiQuốcTuấn rằng: "Nămnay quânNguyên tất lại sang, chưabiếttìnhthếchúngthếnào?".QuốcTuấntrảlời:"Nướctahưởngtháibìnhđãlâu,dânkhôngbiếtđếnviệcbinh,vìthế,nămtrướcquângiặcđếncókẻđầuhàng,cókẻtrốntránh,maynhờoailinhtổtiênvàthầnvũcủaBệhạ,màđánhđuổichúng.Nếulầnnàychúnglạisang,thìquântađãquenchiếnđấurồi,quânchúngthìsợphảiđixaxôi,tấtlàpháđược".

NhàNguyên lại saiThoátHoanđốc suất7vạnquânMôngCổ,Hán

Khoảnsangxâmlấnnướcta,TrươngVănHổvậntải17vạnthạch107lươngthựcđitheo.Khiấyhốtnhiêncóbiênbáo,nhàcầmquyềnxinkéntrángđinhxung vào quân ngũ, Quốc Tuấn nói: "Cần luyện tập quân cho tinh, chứkhôngcầnnhiều;giảthửcó10vạnquânnhưquânBồKiênmàkhôngtinhluyệncólàmgìđược".Vuahỏi:"Giặcđếnthìlàmthếnào?".QuốcTuấntrảlời:"Nămnaythếgiặcdễđánh,khôngđánglo".

QuânThoátHoanđếnNamQuan,chiarabađạotiếnsang.(TìnhBằngPhidođạotâyđivàoVĩnhBình,ÔMãNhiđiđườngbiểnvàoAnBang,ÁoLỗMađitheocửaNữNhiQuan).TướngbộquâncủaNguyênlàBằngPhiđánhtrạiPhùSơn,quântađónđánh,bắnbằngtênthuốcđộc,quângiặchơiphảirútlui,chiếnthuyềncủaNguyênđếncửabiểnAnBang,quântathảngthốtkhôngphòngbị sẵn,phảibỏ thuyềnchạy,bịquângiặc lấymấtnhiềuchiếnthuyền;NhânĐứcđộclựccốđánh,quângiặcchếtđuốimấtnhiều,lấylạiđượcthuyềnchiến.ThoátHoansaiBằngPhikéoquânđánhVạnKiếp,hợpvớiquânÔMãNhithuậntheodòngsôngxuốngphíađông,đếnthẳngkinh đô, qua sông Phú Lương, đóng quân ở bên thành, quan quân ta đếnđánh,khôngđượclợi.VuaphảirướcThượnghoàngđivềphíanam.KhibấygiờQuốcTuấnlàmThốngtướng,nhấtthiếtcácviệcởbiêngiớiđếnủychoPhó tướngVânĐồn làTrầnKhánhDư.Đến lúc nàyÔMãNhi đưa thủyquânracửabiểnĐạiBàngđónthuyềnlươngcủaVănHổ,nhưngkhônggặp,KhánhDưđếnđánhkhônglợi,Thượnghoàngđượctin,saitrungsứkhóataygiảiđếnnơivuađóngquân,KhánhDưnói:"Xinchịunhậnquânkỷ,nhưngxinrộngchobangàyđểlođánhlại",Trungsứtheolờixin;KhánhDưđoánchừngthuyềnquâncủagiặcđiquarồi,thuyềnlươngtấtphảitheosau,liềnthuthậptàntốtchờởđó,látsau,quảnhiềuthuyềnlươngcủaVănHổkéođến,đónđánhđạipháđược,gạophảichìmxuốngbiển,bắtđượcnhiềuquânsĩvàkhígiới,dângthưbáotiệp,Thượnghoàngthatộitrướckhônghỏiđến,vànói:"Quângiặcchỉ trôngnhờvàolươngthực,naybị tabắtmất,khôngthểnàoởlâuđược".MớithảbọnquânđãbắtđượctrởvềtrạiquânNguyênđểchochúngbiết.QuânNguyên thiếu lươngăn,khôngcònchíchiếnđấunữa,chonênnămnaybáchtínhkhôngbịthảmkhốcquánhưnămtrước,thậtlàcôngKhánhDư.

LúctrướcKhánhDưởVânĐồn,tụcnơiấychỉcónghềbuônbánđểsinhnhai,ănmặcđềunhờvàobọndânTàu,nêncáigìcũngtheophongtụcTàu.KhánhDưhạlệnhnói:"QuântrấngiữVânĐồn,làđểngănphònggiặcHồ,khôngnênđộinóicủaTàu,sợkhivộivàngkhóphânbiệt,nênđộinón

MaLôi108đểchophânbiệt".KhánhDưđãmuathứnónấychởđầythuyềnđemvề,ngườitrạiVânĐồntranhnhauđếnmuanón,giábáncaolắm,mộtcáinóntrịgiámộttấmvải,đượclợikểhàngnghìntấmvải;ngườiTàulàmthơmừngôngcócâu:"GàchóVânĐồnđềuphảisợ",nóitháclàngườitasợoaidanhcủaông,nhưngthậtlàchêbaingầmđó.Sựthambỉcủaôngđạiloạinhưthế.

KhiKhánhDư ở trấnVânĐồn, có người cáo giác là tham bỉ, quanHànhkhiểnđưasựtrạngtâuvua,KhánhDưnói:"Tướnglàchimưng,quânlàconvịt,đưaconvịtđểnuôichimưng,cógìlàlạ".

ViệcđánhluiđượcgiặctrongđờiTrùngHưng,aicũngkhennhiềuvềtrậnthắngởsôngBạchĐằngcủaHưngĐạo,nhưngkhôngbằngtrậnthắngởVânĐồncủaKhánhDư,làtrươngbảncủacáctrậnthắngkhácđó.

ThoátHoan vào chiếm thànhThăngLong, thật ra lấy chỗVạnKiếplàmđạiđồn,màPhảLạilàmnơitựa,ngàyđêmmongđợithuyềnlươngcủaVănHổvậntheođườngbiểnđến.Đếnlúcnàyquântuyệtlươngđói,liềndẫnquânvềVạnKiếp,saiABátXíchđicướplươngthựccủalàngxómlâncận,đượchơnbốnvạngạo,mưutoanchiachocácđồn,đểlàmkếcốthủ;tướngsĩcấpdướinhốnnháokêurằng:"Khôngcònkhotàngnàocóthểlàmlươngđược,khônggìbằngkéoquânvềlàhơn".ThoátHoannghelờiấy,liềnquyếtýkéoquânvề,saiÔMãNhiđưachiếnthuyềnđiđườngthủykéovềtrước.Trướckia,QuốcTuấnlấycớAnBang109làconđườngmàquânNguyênvềBắctấtphảiđiqua,saicắmgỗsẵnởlòngsôngBạchĐằngchecỏlêntrên,đềchờquângiặc.ĐếnkhiquângiặccủaÔMãNhikéovề,QuốcTuấnthừalúc thủy triều lên, rakhiêuchiến,giả thuachạy,quângiặcđuổi theo,mựcnướcxuốngthấp,thuyềnmắcvàocây,NguyễnKhoáilãnhđạoquânThánhDựcgiaochiến,lạigặpđượcđạiquâncủavuađếntheo,tungrađánhmạnh,đạipháđượcquângiặc,nước triều lui rấtgấp, thuyềncủagiặcđềuvướngvàocọcgỗ,lậtúpcả,chếtđuốivôkể,nướcsôngđỏngầu,bắtđượcÔMãNhidânglênThượnghoàng,khidẫnylênthuyềnngự,rótrượuchouống.BằngPhiđiđườngbộ,hộvệThoátHoantrốnvề,quanquântađãchặnđóntrướcởảiNộiBàng.NgườiNguyêntựđắc,khôngthoátđược,vừađánhvừachạy,quântađứngtrêncaodùngnỏbắnxuống; tướngsĩNguyênngãnhưrạ,ThoátHoanchỉmộtthânđiđườngtắtĐanBatrốnvề.


NgôTiênChúapháquânLưuHoằngTháo,TrầnHưngĐạobắtđượcÔMãNhi, đều ở sôngBạchĐằng, là võ công vẻ vang nhất của nước ta,danhtiếngcácvịhàokiệtấycùngvớinonsôngnghìnđờinhớmãi,dấuvếthôitanhcủaHánvàNguyên,cũngtheomãivớinướcnon.GiangsơnnướcNam,sáchtrờiđịnhrõ,ngườiBắctuycócậytrílựcchựcchiếmcứ,nhưngdùcó lấyđượccũngkhông thểnàogiữđược,vậy thì thambinhcó làmgìđược.TrươngHánSiêulàmbàiphúsôngBạchĐằngcócâu:"Binhkhíchônvùi trong đống cát, xương khô chất đống thành non cao; trận đại thắng ởsôngnàylàdotựĐạiVươngđãđịnhliệutrước",nghiềnngẫmkỹlờivàýcâuvăn,môtảđượctrậnthuacủaHánvàNguyên,rấtlàthiếtthực.

Vua rước Thượng hoàng về phủ Long Hưng, dâng tù binh quânNguyênlênChiêuLăng-LúctrướcngườiNguyênđãkhaiquậtChiêuLăng,khôngphạmvàoTửcung110;đếnkhiquângiặcthua,thìthấychânngựađáởlăngđều lấmbùn, chonênkhiyết lăngcócâu thơ: "Xã tắc lưỡnghồi laothạchmã,sơnhàthiêncổđiệnkimâu"111,đólàcảmthấythầnlinhcủaôngchaphùhộngầmchomớiđượcthế.Khixevuađãvềkinhđô,cungđiệnbịgiặcđốtphá,vàoởtạmnhàthịvệ.Đạixáchotrongnước,phàmxứnàobịbinhlửathìđượcthathuếkhóahoàntoàn,ngoàirathacótừnghạngmột.

Lệcũ:TòaHànLâmnghĩsoạn tờchiếu,quanHànhkhiển tuyênđọcchiếu.Nêndựthảotờchiếuthìđưađếntrướcđểtậpđọc,đểkhituyênđọchiểucảâmvànghĩa,chodândễhiểu.BấygiờquanTảphụLêTòngGiáocùngquanHànlâmĐinhCủngViênbấthòavớinhau,CủngViênkhôngđưabảnthảotrước,TòngGiáođòikhôngđược;đếnngàylễ,vuađãrarồi,mớigiaotờchiếu,TòngGiáođọckhôngđượcthông,chỉcúiđầulặngyên,vuabảoCủngViênđứngđằngsaumáchbảo,TòngGiáoxấuhổ.Vuadụrằng:"CủngViênlàvănsĩ,ngườilàTrungquansaolạibấthòavớinhauđếnthế?NgườilàmquanLưuthủởThiênTrườngcóthổsảnnhưtômbiển,camngọt,tốngtặngqualạinhau,thìcóhạigì".Từđấytrởđihaingườilạithânmậtvớinhaulắm.


VuatôitriềuTrầnthânnhaunhưmột,ngườiởxakhônghiềmlàxamàkiêngkỵ;ngườiởgầnkhôngdámcậygầnvuamàkhenchêbậy;lạibiếtkínhlễsĩphu,nêncácbậcnhođượcvìcóvănhọcmàtựtrọng,màcóphongtụctốtcủacổnhân.Cóngườinói:VuabảoTòngGiáonhư thế,chả làmở lối

chongườibàytôigiaothiệptưđichăng?Trảlời:việclàmthìhơigiốngthế,nhưngthậtkhôngphảithế,kianhưXuânThuchêTếBátưgiao,kinhThicócâuca:Tặngchoquảdưa,trảlạiquảmận,tưgiaoấykhônggiốngviệcnày.

VuasaiĐỗThiênNghiễnđisangNguyên(ThiênNguyễnlàemKhắcChung,đãcócôngvềviệcđisứNguyên,naylạitiếncửem).Trongtờbiểuđemđi,đạilượcnói:"Đạiquânvềrồi,màthiênsứchưathấyđến,vậyxinsaibồithầnkínhdânglễmọn,đếntrướccửavuatrầntình,lễthờnướclớntôikhôngdámthiếu.ÔMãNhiđãkhởihànhvềnước,ngườitrongnướcaicũngbiết, đãgiúpchohành trangvà saingườihộ tốngđi lốiđườngbiển,sớmmuộnsẽvềđếnkinhđô".

ĐưaÔMãNhi trởvềnước.DùngkếcủaHưngĐạo;kénngười thạonghềđibiểnlàmphuthuyền,đươngđêmđụcthủngthuyềnchochìm,ÔMãNhichếtđuối.

TrảtùbinhNguyênchovềnhưlũTíchLệCơ,ĐườngNgộtPhản,đồngthờikhởitrìnhvớiÔMãNhi,đềuđượcđithuậntiệncả;duycóÔMãNhilàngườigianliệtquá,màlạiđasát,khiquânNguyênđến,ybảongườinướctarằng:"Chúngmàyđilêntrờihayxuốngđất,tacũngđuổitheo;chúngmàytrốnlênnúi,xuốngbiểntacũngtheođi".Nênngườinướctagiậnylắm,duycómộtmìnhybịchếtđuối:màtrả lờivớiNguyênrằng:Nướclớn thuyềnchìmquanThamchínhngườicaolớn,khóvớtlênlắm.

Nguyêncũngbiếtlànóidối,khônghỏivặnlàmgì.

Chữtínlàquíbáunhấtcủanước;đãbảochovề,lạicòndùngkếgiếtđi, quỉ quyệt như thế, thủ tín với lân bang sao được.Đến sau này vuaLêTháiTổcũngtrảngườiMinhvềnước,cóngườinóiđếnsựđụcthuyềnchođắm.Vuakhôngdùng:ngườiMinhcũngkhôngnghigì.NhưthếmớithậtlàVươnggiảcóđạitín.

KhiThoátHoantrởvề,vuasaiNguyễnĐứcVinh,ĐoànKhảiKhungmanglễvậttheođi;VuaNguyêngiậnlắm,muốnchoquânsanglầnnữa,nêngiữcảsứthầnởlạikhôngchovề;đếnkhiđưalũTíchLêCơvềđếnnơi,mớicho sứ thần tavềnước,và lại saiLưuĐìnhTrực sang tuyêndụ,giụcvuamauvàochầu,ĐìnhTrựcđiđếncửađiệnxuốngngựa;VuasaiQuốcTuấnmờivàoviệnTậpHiền,bảochobiếtduyêncớÔMãNhibịchếtđắmvànóilàvua tuổigiàkhôngđixađược.Đến lúcĐìnhTrựccáo từ trởvề,HưngĐạovẫnkínhthuậnnhưlờitrongtờbiểuđãnói:TừđấyhaibênNamvàBắc

lạithônghiếuvớinhau.

ĐịnhcôngđánhđượcNguyên,tiếnphongQuốcTuấnlàmHưngĐạoĐạiVương.ĐỗKhắcChungđượcđổilàhọTrần,còncácngườicócôngtiếnlêntrướctiênmàphátrậngiặc,đềuđượcghihọtênmàvẽhìnhtượng;hoặccóngườicònoánvọngkhôngvừaý,thìdụbảorằng:"Cácngườibiếtchắcquângiặckhôngđếnnữa,thìtuycócholênđếncựcđẳng,Trẫmcũngkhôngtiếc;vạnnhấtchúnglạiđếnnữa,màcácngươilạicócông,thìlấybậcgìmàthưởngchođược".Aicũngvuivẻphụclờiđó.DuycóPhùngSĩChuthìlúcquânNguyênđến,vuasaiôngbói,tâurằng:Tấtđạithắng,vuamừngrỡnói:"Nếuquảđúngnhư lời người, thì sẽ có trọng thưởng";đếnkhibìnhđượcgiặc, vua nói: "Thiên tử không có đùa", nên cho Sĩ Chu làm chức HànhKhiển;lạicóTrầnKhiển,vuacũngsaibói,bóiđượcquẻDựvàChấn,nóirằng:MùahạsangnămthìquânNguyênthua,đếnkhiNguyênlạisang,lạisai bói, đượcquẻQuánvàHoán, nói rằng: "SôngBạchĐằng là nơi quânNguyêntẩután.Haiquẻđềuứngnghiệmcả,chonêncũngcholàmchứcAnPhủ".LạiphongNguyễnKhoáilàmliệthầu,chomộtquậnđểlàmnơihưởnglộc,gọilàKhoáiLộ112.

Trịtộinhữngkẻđầuhànggiặc,(Trầnkiện,TrầnLộngđềubịtướcxóatêntrongsổhọnhàvua,cảilàhọMai,duycóÍchTắcvìcớanhemruộtthịtnhàvua,khôngnỡphạt,chỉgọitênlàÁtTrần,ýbảolànhunhượchènnhưđànbà,chonênthờibấygiờcótêngọilàÁtTrầnvàMaiKiện).

LúcquânNguyênđếnxâmlăngtrongbọnthầnliêunhiềukẻđilạibiếuxénở trại giặc, đến khi giặc tan, bắt được nhiều tráp đầy tờ biểu xin đầuhàng.Thượnghoàngsaiđốttấtcảđi,đểyênlòngkẻphảntrắc.Duycóngườiđãđầuhàngrồithìtuythânởtriềuđìnhcủađịch,nhưngcũngtuyênxửtộilưuđàyhaytửhình,tịchthuđiềnsản;còncácquânvàdânmàhànggiặcthìthachotộichết,chỉbắtchuyểnchởgỗ,đálàmcungđiệnđểchuộctội,cóhailàngBaĐiểm,BàngHàkhigiặcđếnđãđầuhàngtrước,thìbắttộidânhailàngấychỉbịsaikhiếnlàmtôitớ,khôngđượcvàolàmquan.

VuaTháiTônđốttờhàngbiểu,cũngnhưvuaQuangVũđốtvănthư,độlượngđếvươngrộnglớnđếnthế.

ThượnghoàngtrởvềThiênTrường,trôngthấycungkhuyếtkhôngbịgiặcxâmhạiđến,cólàmthơrằng:113

"Cảnhthanhuvậtdiệcthanhu,

"Thậpnhịthầnchuthửnhấtchu,

"Báchbộsinhcacầmbáchthiệt,

"Thiênhàngnôbộcquấtthiênđầu,

"Nguyệtvôsựchiếunhânvôsự,

"Thủyhữuthuhàmthiênhữuthu,

"Tứhảidĩthanhtrầndĩtĩnh,

"Kimniênduthắngtíchniêndu".

TừnămThiệuBảonổiviệcbinhđao,hailầnđánhquânNguyên,maymàxã tắc lạiyên,giangsơnynhưcũ, tuy rằng lòng trờigiúpcho,nhưngnhânsựcũngrấtgiannan,họpvươnghầuởBìnhThan,đãiphụlãoởDiênHồng, không hạng nào là không hỏi đến; khi vào ThanhHóa, khi raHảiĐông,lúcđiĐạiBàng,lúcvềThiênTrường,khôngnơinàolàkhôngđiđến.Nhấtđán rửa rạchbụiHồ, lạiyên thếnước,về thămcốhương,mắt trôngcảnhđẹp,tainghechimca,chénrượudướitrăng,tiếngđàntrênsuối,nghĩlạikhiđiChíLinh,VạnKiếp, trậnđánhĐạiThan,BạchĐằng,những lúcconthuyềnlênhđênh,dùngbátcơmhẩm,vuatôi,chaconvẫnnhấttâmlosaochoquacơnsónggió,sởdĩvìcóhoàicảmấymàlàmbàithơtrênnày.

VuathânđiđánhnướcAiLao.Triềuthầncanrằng:"GiặcHồmớilui,vếtthươngcủadânchưalành,saolạiđãhưngbinh".Vuanói:"Chỉnênxuấtbinhvàolúcnày;lânbangsẽbảotacóbaonhiêuquânsĩ,voingựamấthết,sắpcósựkhinhrẻta,nênphảiđạicửđểthịoai".Quầnthầnđềunói:"Thánhnhânloxa,khôngainghĩkịp".

Thượnghoàngmất(ĐỗQuốcKếnói:thầnđượcbiếtkhicưtangkhônglàm cho ai đau thương, xin vua nên cưỡi ngựa thay cho kiệu do ngườikhiêng.Vuanghelời,nênchỉdùngyênngựamộc).

CửPhíMệnhlàmquanAnphủDiễnChâu.Mệnhởnơilàmquan,cótiếngthamô,vuatriệuvềđánhtrượng,saulạiđượctiếnglàcôngbình,thanh

liêm,dânDiễnChâucócâuca:

"DiễnChâuAnphủthanhnhưthủy"114.

LậpHoàngtửThuyênlàmTháitử.

Nhà Nguyên sai Trương Lập Đạo đến nói: "Quân sang năm trướckhôngphảichủýcủavua,làvìbiênthầndèmphamàsinhrađó";nhântiệnlạiyêucầuvuaphảivàochầu,vuacáo từ làcó tang, liền saiNguyễnĐạiPhạpdângbiểulêntạlỗi.

SứthầnđiđếnNgạcChâu,thấyÍchTắcngồiởsảnhđường,nóirằng:"Mày có phải là thư nhi nhà Chiêu Đạo Vương đó chăng?". (Chiêu ĐạoVươnglàconvuaTháiTôn,anhcùngmẹvớiÍchTắc).ĐạiPhạpnói:"Việcđờibiếnchuyển, ta trướclà thưnhi,naylàvịsứthầnmộtnước,cũngnhưquanBìnhChương(chứccủaNguyênchoÍchTắc)xưalàconvuanàylạilàtêngiặcđầuhàng".ÍchTắcxấuhổlắm,từđấykhitrôngthấysứthầnnướcta,khôngdámngồiởsảnhđườngnữa.

(Từ khi Ích Tắc đầu hàng, người Nguyên thường cho quan dẫn vềnước,nhưngkhôngxong,thìchoởNgạcChâu,trảiquacácđờivuaThếTổ,ThanhTônvàVũTônnhàNguyên,chúngthươngtuổigiàvẫntrọngđãi,lờitrongtờchếcáophongÍchTắcđạilượccócâu:Quânnhàvuađãvàilầnđưavề,cũngnhưvớikẻchếtđuối,cứukẻbịcháy,gần30nămởtỉnhHồ,đượccóquantướcvànhàở,trảiquabốntriều,vẫnmộtdạtrungthành.ÍchTắc76tuổithìmất).

Vuađichơi,gặpgiađồngcácnhàvươnghầu,tấtgọitênđếnhỏi:Chủmàyđâu?Vẫnrănbảocácvệsĩkhôngđượcquátmắngnhữngngườiấy,vìkhicóhoạnnạnxưa,chỉcólũchúngởlại,vuacảmcônglaođãhộtụng,màchoânhuệđó.

Lờibàn:

Khinướcrútthìbờbếnmớihiệnra,gặpvậncùngthìlòngtiếtnghĩamớirõrệt;khivôsựvàkhilâmnạn,hoàncảnhkhácmàlòngngườithườngthayđổimớibiếtnhữngkẻmồmmép,sốtsắngkhôngbằngngườilãothựcmàchuyênnhất.Hai lầnđánhluiquânNguyên, trèononlộibiển,gốigiáonằmsương, thật làcông lao to lớncủachư thần,yênngườimàyêu lâycả

chimquạđậunócnhà,quenmặtnhớtên,gặpởđườngcũngâncầnthămhỏi,cótìnhchủbộcthânyêunhau.VuaNhânTônnhưthếthậtlàkhoanhậu.

Vua truyền ngôi choThái tử, Thái tửThuyên lên ngôi vua, cải niênhiệulàHưngLong.

VuaNhânTôn16 tuổi làmThái tử,đãcóchíđi tu,xinnhườngngôivuachoem,vuaThánhTônkhôngcho,đếnkhinhậntruyềnngôi,banngàythìlàmviệcnước,banđêmvẫntụngkinh,đếnđâylạicùngcácvịtăngPhápLoa(ĐồngKiênCương),HuyềnQuang(LýĐạoTái)vânducácnúiAnTử,LôiÂm,giảngcứunộiđiểnnhàPhật.

Khi trướcNguyênĐạiPhạpsangsứNguyên,vị từ thần làm tờbiểu,làmcác lờikéodài lờivăn,cóướchẹnsangnămsẽđếncửavuaNguyên.Đến lúc ấy Nguyên lại sai Lương Tăng đến trách, giục phải vào chầu.Thượnghoàng từchối làbịđau, lại saiĐàoTửKỳđưa tờbiểusáchbằngvàngchúc tụngvạn thọdângNguyên,vuaNguyêngiận,cầu lưuTửKỳởGiangLăng,nghịlạiđemquânsang,saiQuốcKiệu,CátẢichiahaiđườngthủyvàbộcùngsang,màchoÍchTắcđitheoquânđếnTràngSa.GặplúcvuaThếTổnhàNguyênmất,vuaThànhTônlênnốingôi,mớixuốngchiếubãiviệcsaiquânấy,liềnchoTửKỳvềnước.NguyênlạisaiLýHánlàmtờchiếudụ,đạilượcnói:"VìvuaNguyênmớilênngôi,khoanthacảmọiviệc,đãcósắcbãiquânAnNamrồi,từnaytrởđithìnênnghĩkỹvềviệcsợoaitrời,thờnướclớn".

BàKhâmTừHoàngTháihậumất(Thượnghoànglàmchuồnghổ,saiquânsĩbắthổ,vuaở trên lầuxem,vì thềm lầu thấp,conhổ thoát rakhỏichuồng,rồinhảylênlầu,HoànghậucùngthinữlấychiếuchechoThượnghoàng, con hổ vội vàng nhảy xuống, không động chạm gì đến Thượnghoàng.Lạimộtlầnxemđấuvoiởsânrồng,convoiđộtnhập,tảhữuchạycả,duychỉcònmộtTháihậuở lại,xemthếđủbiếtTháihậucũng làbậcanhhùngtrongnữlưu).

BàKhâmTừTháihậumấtrồi,bàTruyềnTừHoànghậumớiđượcchủviệctrongnhà;tínhbàthẳngmàdạybảothìnghiêm,vuaAnhTônlạiphụngthừa rất cẩn trọng,Thượnghoàngkhen lắm,nóibằng têngọivua làHiếuHoàng,khôngthẹngìvớitênđó,thìnênlấytênấymàgọiQuangia115saunày.

AnhTônHoàngĐế

Tên làThuyên,Thái tửcủavuaNhânTôn,ởngôivua21năm.Vuakhéo thừakếnghiệpvua, làmchonước thịnh trị, tháibình,cũng làvịvuaanhminhtrongđờiTrần.

NiênhiệuHưngLongthứhai.ThượngtướnglàQuangKhảimất.

QuangKhảicóhọcthức,thônghiểucácthứtiếngMánmọi,vàngoạiquốcmỗikhicósứnướcTàusang, tấtcửôngxungvàotiếpbạn.KhixưatheovuaThánhTônđánhgiặc,vuaTháiTôntriệuQuốcTuấnmuốncholàmchứcTưđồ,ôngtừchốinói:"Vuađixa,QuangKhảihộgiá,màBệhạtựtiệncho thầnquanchức,ecóđiềukhông tiện,Thầnkhôngdámnhận,đếnkhivuaThánhTôn trởvềkinhđô,việcấymới thôiQuốcTuấnvàQuangKhảivẫnkhônghiệpývớinhau,đếnsauthìlạithânmậtvớinhau,đồngtâmmàgiúpnhàvua,haiônglàcócôngđầuhơncả.Khimất,ông54tuổi,conônglàVănTúccótiếngvềvănhọcthờibấygiờ,cháulàOaiTúc,tằngtônlàNguyênĐáncũngđềucótiếng;phúctrạchsâudày,cùngvớinhàvualâudàimãimãi.

KhenthưởngtiếtphụlàLêThị(chồnglàPhạmMưusangsứNguyênrồimất)LêThịđượctin,thươngxótkhôngăn,chếttheo,vuaxuốngchiếuchovàngvàlụađểanủi.

TrầnThờiKiếnlàmquanAnPhủsứThiênTrường,cóngườidânquêđembiếuôngmâmcỗ,hỏilýdo,thìngườiấytrảlời;vìởgầncôngđườngcủaông,chứkhôngthỉnhcầuđiềugì,đượcvàihôm,quảnhiênngườiấynhờôngcóviệc,ôngmóchọngthổra.Đếnlúcấylàmquankiểmpháp,cóviệckiện,lấylýdomàđoánquyết,cóviệcgìthìứngphótheophép,ngườitađềukhen là người xử kiện giỏi, sau làm chứcGián nghị Đại phu (ThờiKiếnngười làngCựXạ, huyệnĐôngTriều, tính cương trực, làmônkháchnhàHưngĐạo).Vuachoôngcáihốt,ngựchếbàiminhkhắcvàocáihốtấyrằng"Thái Sơn tinh cao, tượng hốt trinh liệt, linh trĩ chãi gốc, vĩ hốt namchiết".116

CửĐoànNhữHàilàmNgựsửTrungTán.KhibấygiờThượnghoàngvềkinh đô, các người trongvà ngoài không ai biết, đi bách bộ xemkhắp

cungđiện,khôngthấyvuađâu,lấylàmlạ,mớihỏi,biếtrằngvuauốngrượuxươngbồsayquá,cungnhânvàogọikhôngdậyđược,Thượnghoànggiậnlắm,lậptứcvềThiênTrường,xuốngchiếuchobáchquanphảihọpđểđiểmmục,đếnquátrưa,vuamớitỉnh,sợlắm,đibộquachùaTưPhúc,trôngthấyhọcsinhĐoànNhữHài,bảorằng:"Tavìquásayrượu,đắctộivớiThượnghoàng,muốncótờbiểutạ lỗi,ngươi thảochota".NhữHàiphụngchỉ làmxongngay,lậptứcdùngthuyềnnhanhđươngđêmvềThiênTrường,saiNhữHàimangtờbiểuđitheo.Thượnghoànghỏiđólàngườinào,nộithầntâulàngườicủaquangiadângbiểu,Thượnghoàngkhôngtrảlời.Đếnchiều,giómưatokéođến,NhữHàivẫnquỳkhôngđứnglên.Thượnghoànghỏingườiquỳởgiữasâncònđókhông,saiđưa tờbiểuvàoxem, thấy từý rấtkhẩnthiết,mớitriệuvuavàobảorằng:"Trẫmcòncóconkháccóthểnốingôivuađược,trẫmcònsốngmàcònnhưthế,saunàycònbiếtđếnthếnào".Vuacúiđầutạlỗi,Thượnghoànglạihỏiailàmbàibiểuđó,vuatrảlời:"NgườihọctròlàĐoànNhữHài"ThượnghoàngtriệuNhữHàibảorằng:"Tờbiểucủangươisoạnrađó,rấtvừalòngta".Liềnchoquangialạiđượcphụcvị,báchquanlạitrởvềtriềuđìnhnhưcũ.VuachoNhữHàilàmchứcTrungTán,khiấyNhữHàimới20tuổi,cókẻchếgiễurằng:"Phonghiếnluậnđàmtruyềncổngữ,khẩutồnnhũxúĐoànTrungTán"117.

(NhữHàingườilàngTrườngTânhuyệnGiaLộc,làcậnthầnnhàvua,mộtlờinóihaymộtcửchỉcủavuađềubiếtrõ.Xemthựclụccóchữnàolầmliềncảichínhngay).

NhữHài làngườihọc trò,đượcVuabiếtđến trongkhibấtngờ, thảobàibiểu,theovuađi,mộtmìnhsănsócbênvua,tronglúclàmbiểubàytỏhếtđượcýcủavuaAnhTôn,suốtmộtngàyđứngngoàitrời,vẫnhồiđượclòngThượnghoàng.Trongchỗchaconcóđiềurấtkhótảđược,thếmàlàmThượnghoànghồitâmmộtcáchdễdàngnhưthế,cóphảilàbậckỳtàiđờiấyvàcóduyênsẵnđóchăng?Câugiễucợtmiệnghơisữachảbôixấuđượcnào?

ThượnghoàngtuhànhởLongĐộng,núiAnTử,từbiệtcáccungtần,chođượctựtiệnhoặcđihoặcởlại,ngườinàokhôngmuốnvềquêthìcấpchonhàởvàruộngởchânnúimàsinhnhai.MộthômThượnghoàngvềđếnThiênTrường,vuavàQuốcTuấnđếntriều,Thượnghoàngnói:"Nhàtavốnthuộc hàng làm nghề chài lưới, đời nào cũng chuộng hùng dũng cứ thíchhình con rồng vào đùi". Lúc ấy thợ thích chữ đã chờ sẵn, vua thừa lúcThượnghoàngnhìnđinơikhác, liền lẻnchạy,Thượnghoàngcũngkhông

bắtépphảithíchvàođùi.VuanhàTrầnkhôngthíchhìnhrồngvàođùi,đầutiêntừviệcnày.

Thíchvàođùinhưđây,cũnglàloạithíchchữvàotránkẻcótội.VuaChuCaoTổnói:“Cólẽđâuvualạicònvẽxanhvàongười”.Tuylàcâunóiđểgiảisựnghihoặccủangười ta,cũnglàcâunóicươngquyếtkhôngnênlàmnhưthế.TụcthíchrồngvàođùicủanhàTrần,theomãikhôngbiếtđổi,tựhạmìnhbằngngườimọirợvẽmình,thậthủlậuquá.

Vuathíchđivihành,thườngđêmraxómquânlínhở,cólũvôlạinémgạchngóitrúngvàotránvua,Thượnghoàngthấyvếtthươnghỏibiếtduyêncớ,tấmtắclâulắm(ViệcnàynhưviệcvuaHánVũĐếởBáchCốc;đinhưthếcũngnguyhiểmlắm).

NhũLâmvângmệnhđisứsangNguyên,mậtvẽbảnđồcungđiệnvàgiấumangtheocấmthư.Việcbịphátgiác,vuaNguyênkhôngnỡtrịtội,chỉsaiđuổivề,vàdụbảotừnaytrởđicósaisứthầnphảikénchọncẩnthận.(Đisứmàkhôngcẩnthận,gầnlàmlỡviệcnước,đólàgươngsángchocácvịsứthần,vàcũngđượcbiếtnhàNguyênđốivớinướctaxửhậuquáthật).

TụcnhàTrần:

Người cùnghọ lấy làmvợ chồng lẫnvới nhau, cómột người tên làQuốcKhangvìlàmquanquảnDiễnChâu,lấycongáingườitrongchâulàmvợ, sinh ra con làTưNghĩa,QuốcTrinh.Từđấyđềucho con cháuQuốcKhanglàmchứcTrichâu.

HưngĐạoĐạiVươngTrầnQuốcTuấnmấtởtưđệtạiVạnKiếp.Vuacóđếnhỏithămbệnhôngvànói:"NếuquânTàulạisangxâmlấn,thìdùngkếsáchnào?".Ông tâu: "XưakiaTriệuVũĐếcho tiểudânyên tĩnh,dọnquang đồng ruộng, đại quânmới ra đánh Tràng Sa. NhàĐinh và Lê đắpđượcthànhBìnhLỗmàpháđượcquânTống.Thờithếbấygiờkhác.NhàLýdùngThườngKiệtđánhchâuKhâmvàLiêm,làvìcóthế.BảntriềutavuatôihợpsứcmàToaĐôbịbắt, là trờixuikhiếnnênthế.Đạikhái lũchúngcậycólốiđánhbằngbinhkhídài,tathìcậycóđoảnđao,đembinhkhíngắnchốngvới thứdài, là lối thườngcủabinhpháp.Nếu thấyquânchúngđếnmạnhnhưgióvàlửa,thếđódễchống;nếuchúngdùnglốilấndầnnhưtằmăn,khôngcầnchóngđược,thìphảixemxétcơbiếnnhưthếcờ,tùythờimàhànhđộng.Cầnnhấtlàdùngítsứccủadân,giữvữngcănbản,đólàthượng

sách.

QuốcTuấnlàconAnSinhVương,có tài lượccảvănvàvõ,xưaAnSinhVươngcósựhiềmkhíchvớivuaTháiTôn,lúcsắpmất,dặnQuốctuấnrằng: "Mày không lấy được thiên hạ cho ta thì ta chết không nhắm mắtđược".Quốctuấnthưavâng,nhưngtronglòngvẫnkhôngcholàphải.Đếnkhitrongnướcbịgiặccướp,binhquyềnởcảtayông,ôngđemviệcấyrahỏihaigianô làGiãTượng,YếtKiêu, thìhaingườicùngnói:"Đạivươngđãphúquýrồi,cònchúngtôithìthềđếngiàvẫnlàmgianô,khôngmuốnlàmnhưthế,đểtiếngxấuởnghìnđời".QuốcTuấncảmđộngphátkhóc.

LúcbấygiờquânNguyêncóthếrấtmạnh,vuathánhTônhỏithửQuốcTuấn:"Haylàtahãyđầuhàngđi?".Ôngtâu:"Trướchếtchémđầuthầnđã,rồihãyđầuhàng".VuaThánhTônkhenlắm,đãlàmbàivănbiaởsinhtừcủaông,coilàThượngphụ.Lạichoôngđượctựtiệnchoaitướcvịgìcũngđược,rồisẽtâusau,nhưngônggiữphậnngườibầytôi,khôngdámchomộtai (cóngườinhàgiàubỏ thóc ra cấpchoquân lính,ôngchỉ cho lênLangtướnggiả,nhưngvẫnđợitâucóđược,nhiênhậumớicho).Ônglạicòntiếncửngườihiềntàichonước(GiãTượng,YếtKiêuđềulàgiathầncủaông,cócông to vào việc bắt được Toa Đô. Các ông Trương Hán Siêu, Ngô SĩThường, Nguyễn Thế Trực, PhạmNgũ Lão, Trần Thời Kiến đều là mônkháchcủaông,đềucóvănchương,chínhsựnổitiếngđờibấygiờ).Khisắpmấtcódặnconphảihỏatáng,đemtrotànchônởtrongvườnAnLạclấpđất,trồngcâylạinhưcũ,đểkhôngchoaibiếtchônởđâu.

Ôngcóđemviệcchaôngdặnrahỏicácconông.

HưngVõVươngnói:"Họkháccònkhôngnên,huốngchingườicùnghọ".QuốcTảngnói:"TốngTháiTổlàônglàmruộng,màbiếtthừathờilấythiênhạ".QuốcTuấncholờiHưngVõlàphải,rútgươmkểtộiQuốcTảng.

KhichâuLạngSơnbịcótậtdịch,ngườitaphầnnhiềucầuđảoởđềnthờông.Khicógiặc,thìđếnđềnthờôngmàcầuxin,hễnghethấytiếngkêuởhộpkiếm,thìtấtđạithắng.

HưngĐạođãsoạnmộtbộsáchChưGiabinhPhápgọi là sáchBinhthưyếulược,dotậpChưgiabinhpháplàmraBátquáicửucungđồ,gọilàVạnKiếptôntruyền,KhánhDưđãlàmbàitựa.

Ngoạitruyệncónói:

NguyễnSĩThànhchết rồi lạiđượcsống lại, tựnói raviệc trên thiênđìnhrằng:ĐôngtriềucóngườicongáilàvợtênkháchbuônPhúcKiến,nằmmộnggiaocấuvớiconlongtinh,đẻraconlàmloạntặcnướcNam,Thượngđếnghethấythế,lậptứcsaithanhyđồngtửxuốngtrầnđểtrịgiặcđó.BấygiờbàPhunhânTrầnLiễunằmmộng thấyđứabémặcáoxanhchạyvàotrongbọcmàsinhraQuốcTuấn.ĐếnkhiquânNguyênsangxâmlấnnướcNam, có tênNguyễnBáLinh làm tướng, là con của người con gáiĐôngTriều,quảnhiênbịQuốcTuấnbắtđượcởAnBangrồigiếtđi.Tênấychếtrồi làm yêu quái, đàn bà con gái tiếp xúc với nó là bị bệnh, gọi là PhạmNhan,phùchúkhôngtrịnổinó,chỉxinđượccáichiếuởđềnthờHưngĐạođemvề nằm, thì nó phải chạyxa, khôngdámphạmđến.Hiện nayởVạnKiếpởđềnthờHưngĐạo,ởsôngNamSáchcóđềnthờPhạmNhan.

Thôngluậnbànrằng:

Hưng Đạo cũng như Phần Dương118, mà cảnh ngộ lại khó hơn, làngườihọnhàvua,giữbinhquyền,bịtiếngngờvực,cótàivăn,võ,màkhôngdámcậytài;anhhùnglừngdanhhainước,màkhôngdámkhoecông;thếlựccó thể lậtnúi lấpsôngmà lúcnàocũngkínhcẩnnhưcóvuaở trướcmặt,xemđếnviệclàmcủaông,thìđạinghĩachứkhôngtheolờicha,chỉbiếtcónướcchứkhôngbiếtđếnnhà,bỏcáisắcnhọnđầugậyđểđihộgiá,rútgươmmàkểtộicon,sựtrungthànhấytỏnhưmặttrời.VívớiPhầnDươngcòncaohơnmộtbậc.

HoàngtửtênlàChiếumớisinh,khibấygiờhậucũngkhókhănvềsựnuôicontrẻ,vuaủychoNhậtDuậtnuôihộ.

Vuađịnhthểchếmũáocácquanvăn,võ(quanvõđộikhănvàáolốimới,quanvănđộimũĐenchữĐinh,quanhầuthìđộimũxanhcóhoanhưlối cũ.Áo các quan văn, võ vạt trước dàimột thước làm chuẩn đích; cácquanvănvõkhôngđượcmặcáotayrộng,quanhầukhôngđượcmặcxiêm.Lạixuốngchiếuchocácquanvăn,võtoàndùngmũchữĐinh,thêuhoatíacóxenlẫnsắcbiếc).

(TrongđờiBảoTháinhàLêmớichế:Quanvõđộimũ"đandiệp",quanvănđộimũ"trùngdiệp".Mùathu,đôngthìdùngbằngđoạn,mùaxuânvàhạdùngthe,làdoTểtướngNguyễnCôngHãngchếra,phânbiệtquanvănvàvõ,cùngvớilốimũBộcđầubuộclấytóc,bắtđầutừVũVănchếra,làthểchếnhấtđịnhkhôngthayđổi).

ĐạosĩlàHứaTônĐạotheothuyềnbuôntừnướcTàusang,vuaxuốngchiếuchoởbếnAnHoa.

Khoamônphùthủycótừlúcnày.

ĐoànNhữHàivângmệnhđisứnướcChiêmThành.Theotụcxưa,sứthầnnướctađến,trướchếtlạyquốcvươngChiêmrồimớimởtờchiếu,cứtheotụcấykhôngthayđổi.LầnnàyNhữHàinghĩcáchthayđổilệấy,liềnđếnthẳngnơiđặtbàn,đểtờchiếucủavualênbàn,bảovuaChiêmphảilạytờbiểu,rồisaumớituyênđọc;tuyởtrướcmặtquốcvươngnhưnglấytiếnglàlạychiếucủavua,tỏralàsứthầnkhôngchịukhuất.SaunàycácsứthầntakhônglạyvuaChiêm,từNhữHàitrướctiên.

(Trongsửchép:Contraiđẻracó2đầuvàcongáimớiđẻracũngcó2đầu,làvìnhàTrầnlấyvợngườicùnghọ,âmdươngkhôngphảilứađôi,nêncótaibiếnlạnhưthế).

Thicốngsĩ,lấyMạcĐĩnhChiđỗtrạngnguyên,(ĐĩnhChingườiChíLinh,tổlàHiểnTíchđỗkhoaTháiHọcsinhnămBínhDầnđờivuaLýNhânTôn). Bùi Mộ đỗ bảng nhãn (người Thanh Oai), Trương Phóng (ngườiThanhHóa)đỗThámhoa.

Cáchthi:Thơthìdùngngũngôntrườngthiên,phúthì8vần,kỳthứ3thichế,chiếubiểu,kỳthứ4thivănsách.Lấyđủ3vịđầu,đượcdẫnraLongmôn, Phượng thành chơi phố phường 3 ngày (ĐĩnhChi thôngminh tuyệtvời,màtướngngười thì thấpvàxấu,vuahiềmrằngmặtquáxấu,ông liềnlàmbàiphúNgọctỉnhliênđểtựvímìnhvớisen).

Thểlệcũ:

Ngườicầmquyềnđềudùngngườitônthất,duyđếnđờivuathìkhôngkểgìđếnthânhaysơ,nếukhôngcótàithìkhôngdùnglàmchấpchính.NhưĐoànNhữHài làngườihọc trò,có tàimàkhônghiềmcất lênmauchóng,đượclàmchứcTríkhumậtviện.

TrướcThượnghoàngđisangChiêmThànhcònhứagảCôngchúachovuaChiêm làChếMân,đến lúcấyvuaChiêmsaiChếBồĐàidângbiểu,tiền vàngvà lấy hai châuÔvàLý làm lễ cưới, vua gảHuyềnTrânCôngchúachovuaChiêm(Việcnàycáctriềuthầnđềunóilàkhôngnên,duycóĐạoTàichủtrươnglàphải,nênngườiđờibấygiờlấyviệcChiêuquânmàlàmthơchếgiễu).

NhàTrầnquenlàmlốinày,cốtđượclợitrôngthấy,đưamáphấnđánhđổilấytrườngthành,việcgảNgoạnThiềmchoNguyễnNộn,gảThiênTưchoThoátHoan,đềulốigảấycả.NhàTrầnđượcÔChâuvàLýChâu,đổitênlàThuậnHoá,LaThủyđổilàHồngĐàBồng,ngườidânnơiấykhôngphục,mớisaiNhữHàiđếntuyênbáochobiếtđứcýnhàvua,đểvỗvềchoyên.

SauvuaChiêmThànhmất, theotụcnướcấy,bàHoànghậuphảivàohỏa đàn chết theo, vua saiKhắcChung đến viếng, nói thác làHoàng hậuphảirabờbiểnchiêuhồn,rồirướclinhvề,thìkhivàohỏađànmớicóngườichủtrương,ngườiChiêmtinlàthật;đếnkhirangoàibiển,KhắcChungđemthuyềncướprấtnhanhbàHuyềnTrânvề.Nhânvìthếhaingườitưthôngvớinhau, đi đường biển cho thật chậm, hơnmột nămmới về đến nơi. HưngNhượngthấythếghétlắm,mắngrằng:"Ngườinàyđểtrongnướclàkhônghay,tênnólàKhắcChungcólẽnhàTrầntahếtđờivìngườinàychăng?".

Ngày sóc thángMườiMột, mặt trời có vầng tròn hai vòng trong 3ngày.

ThượnghoàngmấtởamNgọVân(tựhiệulàTrúcLâmĐầuđàĐiềungựGiáchoàng),xưakiaThượnghoàngxuấtgia,ởngọnTửTiêuPhongnúiAnTử(tựhiệulàTrúcLâmĐạisĩ),chịgáilàThiênThụyđaunặng,tựđixuốngthămvànóinếuchịởcõiâm,xinhãyđợiem.Rồivềnúi,đemhậusựdặnPhápLoa,ngồiyênlặnghóađi.QuảnhiênmấtcùngngàyvớibàThiênThụy,PhápLoarướclênhỏađàn,cháycònlại1000hộtxálỵ,rướcvềkinhđô,vualấylàmngờ,quầnthầnxinbắttộiPhápLoa;TháitửChiêm(9tuổi)hầuởbên, hốt nhiên trongbọc cóvài hột đưa raxem,kiểm lại tronghộpthiếusốhạtấy,Vuacảmđộngkhóc,khôngcóýnghĩagìnữa.

Thượng hoàng học thức yên bác, rất uyên thâmđạo Phật, có làm rasách:Thiếtchủyngữlục,Tănggiàtoáisự,ThạchThấtngũngữ,còntruyềnlạiởđời.VuaNhânTônđềcâukệởchùaCổChânrằng:

"Thế số nhất tức mặc thời tình lưỡng hải ngân, ma cung hồn quảnthậm,Phậtquốcbấtthăngxuân".

Cómộthôm,ởamNgọcVân,ThượnghoànggiụctriệungayBảoLỵ.KhiBảoLỵđếnDoanhTuyền,thấyhaiconrồngvàng,lấylàmlạ.

VuaNhânTônnói:"Tasắpđiđây,saongươilạiđếnmuộnthế"?

NgàysócthángMườiMộttrờiđấtâmu,mưato,vượnkêugào,chimhótthảmthương,đếnnửađêm,saosángvằngvặc,vuaNhânTônghỏilàgiờgì?TrảlờilàgiờTý,vuanóiđólàgiờtađi.LấytâmấntraochoPhápLoa,liềnnằmhóaởamNgọaVân.

LạitrongnămTrùngHưng,tạcbiaghichépcácviệc,thếlàquimôđitucóướcđịnhsẵn,xếpđặtyêncả.VảtrongvănbianóiTiênđếnhàTrầnvốnngườiAnSinh,huyệnĐôngTriều,saudicưđếnTứcMặc,chonênlấyđấtAnSinhlàmnơituhành,đólàtâmpháptruyềnđờicủanhàTrần.

VuaNhânTônbiếtthânngườitalàhìnhthểcủatrờiđấttạocho,khôngluyếntiếcgì,nênlúcsắphóamọiviệcgiaophóchocáctăng,khôngmộtlờinàonóivớiTựHoàng.

Lạicóchỗnói:

"VịChânNguyênThượngnhânxếphàngbavị tổ:VuaNhânTônlàThíchGiàtáithế,PhápLoalàGiàDiệp,HuyềnQuanglàANàn119.

ĐiềuNgự120trútáorồng,bỏngaivàngmàthếpháttuhànhởtrênnúi,tịchtĩnhmàchứngđượcnhânthừadứttrầntụcmàthànhđượcchínhgiác;cùngPhápLoacóduyêntừmấyđời,từkhigặpđượcnhauởNamSách,rồichotênlàThiệnLai,đitheothụgiớilàthuyếtpháp,thamthiềnvãngcảnhởcácnơiLinhSơn,LongĐộng,SùngNghiêm,VânMộng,thoáthếtphiềnnãomàđếncõithanhtịnh,giữđượcphẩmhạnhcao,ngộđượcchânlý,hếtthẩyvinhhoaphúquýởđờikhôngvậtgìlàmchođộngtâm.ThếnênvuaNhânTônxuấtgia lênởnúi, vui về sựhóa thânở amNgọaVân.PhápLoa thìquênhếtlợithếdichúc,hỏahóarồimớitâuvuabiết,ngườiđờiđềukhenlàđạođứccaomàtinlong.VuaAnhTôncũngphảikínhtrọngmàkhôngnỡbắttội.

Mạc Đĩnh Chi đi sứ sang Nguyên mừng vua Nguyên mới lên ngôi(NguyênVõTônmớilên).

ĐĩnhChingườithấpbé,ngườiNguyênkhinhbỉ.TrongphủTểtướngnhàNguyêncóbứctranhthêuchimsẻvàngđậutrêncànhtrúc.ĐĩnhChikéoconchimsẻxuốngxénátra,ngườiNguyênhỏicớsao?

Ôngnói:"Cổnhâncóvẽmaivàtước,chưathấyvẽtrúcvàtước(sẻ).

Trúclàquântử,tướclàtiểunhân,bứctrướngthêunàylàđưatiểunhânđặtlên trên quân tử, nên tôi vìThánh triềumà trừmối tệ ấy đi.Đếnkhi vàochầu,cóngườingoạiquốcdângcáiquạt,ôngphụngmệnhlàmbàiminhvàocáiquạt,sứthầnnướcTriềuTiênlàmxongtrước,có4câu,16chữ,ĐĩnhChitrôngthếbútviết,biếtđượcbàicủasứthầnTriềuTiênrồi, liền theoýmàlàmphiêncâuvănđi, lạidẫnthêm3câuởtrongtruyệnlàmcâukết,đượckhenthưởnghơn,đủbiếtôngcótàivànhanhlắm,ngườiNguyêncàngthêmthánphục.

BàiminhcủasứTriềuTiên:

Uẩnlongtrùngtrùng,YDoãn,ChuCông.

Vũtuyếtthêthê,BáDiThúcTề121.

BàicủaĐĩnhChi:

LưuKimthướcthạchthiênđịavilô,nhĩưtưthờihềYChucựnho;

Bắcphongkỳthêvũtuyếttáiđồ,nhĩưtưthờihềDiTềngãphu.

Y,dụngchitắchành,xảchitắclàng,duyngãdữnhĩhữuthiphù122.

KhirướcdihàivuaNhânTônvềtángởĐứcLăng,lúctửcung123sắpđưara,ngườixemchậtcảcung,lấyroimàmởlốiđicũngkhôngđược,vuasai Trịnh Trọng Tử dẹpmở đường. TrọngTử đến sân rồng gọi đạo quânLongDựchátkhúcLongNgâm,dânchúngkéođếnđóxem,cungđiệnmớirộngchỗđiđược,lạilấynhữngcâuhátởdọcđường,phổvàokhúchát,làmchocó tiếnghát liềnmãi,khôngcầnphải truyềnbảogì,màkhiđi lên,đixuống, quanh chuyển, không còn lo nghiêng lệch nữa.Người đời bấy giờkhenlàcóxảotứ.

Xá lỵ củavuaNhânTônchia làmhai phần:mộtđưavề tángởĐứcLăng,mộtthìđểởthápAnTử.CóthầytăngchùaSiêuLoạilàTríThôngđốttaycháytừbàntayđếncánhtay,cứngồinghiễmnhiênkhôngđổisắcmặt.VuaNhânTônhỏi,trảlờirằng:"Thầnđốtđènđó",lửatắtrồivềtăngviệnngủkỹ,đếnkhithứcdậychỗphỏnglênđềukhỏicả.ĐếnlúcxálỵvuaNhânTônđưađểởbảotháp,thầytăngấyliềnlênnúihầuhạ.

VuađặtrađạobinhTỏaKimCươngđô,thíchbachữtênđạoquânvào

trán,theolệđạobinhChânThượng(binhmàgọilàđô,làtheolệcũcủanhàLý).

Vua lấycongái thầy tăngngườiHồvàocung (thầy tăngnàyvẻmặtgià,cổkính,tựnóilàđã300tuổi,điđượcởtrênmặtnước,lạicóthểthugọncả ngũ tạng lên trên lồng ngực, để cho trong ruột trống rỗng, chỉ ăn lưuhoàng,mật,raucảivàhẹ).

VuathânđiđánhChiêmThành.LúctrướcvuaChiêmlàChếChisaingườivàocống(NgườiấylàchủtrạiCâuChiêm).VuasaiNhữHàimậtướchẹnvớingườiấy.Đếnkhivuathânđiđánh,saiNhữHàiđếntrướcchiêudụ;đếnCâuChiêm,nhắclạichủtrạilờiướchẹnkhitrước,ybảoChếChíđưacả gia quyến đi đường biển đến đầu hàng.KhánhDư thừa cơ theo ở saumuốncướpcông.NhũHàinghebiết,tâulênVua.Vuagiậnxuốngchiếubắtcắtchân,giámquânlàNguyễnNgỗi,KhánhDưsợtạlỗivànói:

"Thần sợ lũ chúng ra ngoài biển lại đổi lòng chăng, nên đi theo đóthôi".ViệcnàykhôngphímộtmũitênmàbìnhđượcChiêmThànhlàcôngNhữHài(KhibấygiờVuađóngquânởCâuChiêm,MinhHiếnVươngbànluận làmcho lòngquânhoangmang, vuagiận, đuổi ra ngoài dinh, xuốngchiếuchoChưquânkhôngđượcthunhận.MinhHiếnphảinằmngoàicánhđồng,PhạmNgũLãomớivàotrongtrạiquân,nóirằng:

"VuatráchmàđuổiMinhHiến,vạnnhấtbịquângiặcbắtđược,chúngsẽnóilàbắtđượcthânvươngcủata,sợnhụcđếnquốcthể.Tôiđànhchịutộitráimệnhvua,chứkhôngnỡđểchoquângiặclợidụng".

Vuabiếtchuyệncũngkhôngxétđếnviệcấynữa.

VuavềđếnsôngThâmThị,hốtnhiêngặptrậngióto,dâythuyềnđềuđứtcả,thuyềnngựtrôiragiữadòngsông,vualênđầumuithuyềnxảychân,được(tênnữquan)bámvàocùng lênđược trênmui,các thuyềnkhácđềumắcvàobãicát.Vuaxuốngchiếusắpchỉnhlạinghitrượngrồivềkinhđô(KhiVuađithânchinh,đếncửaCầuHải,banđêmnằmmộngthấyvịthầnnữkhócnói: "Thiếp là cungphinhàTống,bị giặcbứcbách, khốnkhổvìsóng gió, Thượng đế thương cho làmHải thần. Nay xin giúp vua để lậpcông".Khitỉnhdậy,Vuatriệucáccốlãođếnhỏikỹsựthật,saitếrồimớikéoquânđi.Chuyếnđinàybiểnyênlặngkhôngsóng,lạicònbắtđượcquângiặc,Vuasailậpđềnthờởcửabiển,tứthờicúngtế).

VuatruyềnngôichoTháitửChiếu,Tháitửlênngôivua,đổiniênhiệulàĐạiKhánh.Vuađãnhậnngôirồi,cósứthầnnhàNguyênđến,vuamặcáogiao lĩnh lụa vàng, khăn vàng. Sứ giả khen rằng: "Phảng phất như ngườitronglàngtiên".

Saucósứgiảnàođếncũngnói:

"TanghenóiTháitửvẻngườithanhtú,nhưthầntiêncóphảikhông?".

Trảlời:

"Cóthậtnhưthế.Đócũnglàphongvận,tiêubiểucủanước".

Vua tiến tônChiêuVương lên làmNguyên tổ,CungVương lên làmNinhtổ,ÝVươnglênlàmMụctổ,VươngthìtônlênlàmĐế,PhunhânthìtônlênlàmHậu.

VuaChuVũlàmvua,thìtruytônhaivịTổlênlàmVương;vuaTốngTổđượcnước,cũng truy tônbốnđời làmĐế, là lễphảivậyđó.NhàTrầnđượcthiênhạ,chophongtổtiênlàmVương,đãlàviệcmànhântâmbấtan.Đến lúc ấyđãquabốnđời vua,mới gia tônhiệu làmĐế, là lỗi để chậm.Nhưngmà vuaAnhTôn cũng còn cử hành việc tiến tôn ấy, chả còn hơnkhônglàm,cứbỏđómãihaysao?

MinhTônHoàngĐế

TênlàChiếu,conthứtưvuaAnhTôn,ởngôivua15năm,tốnvị28năm,hưởngthọ85tuổi.

Vuabiếtsửasangchínhtrịtiếnđếnvănminh,làmsángtỏcôngnghiệpcủatiềnnhân;cólòngtrunghậu,mởđườnglốichoconcháutheo;duychỉtiếc rằng không xét rõ sự gian củaKhắcChung đến nỗiQuốcChân phảichết,đólàkémsángsuốt.

NiênhiệuĐạiKhánhthứHai,Vuaxuốngchiếu:"Chacon,chồngvợvàgianôkhôngđượcthưakiệnlẫnnhau".

ĐờinhàHáncóđiềuluậtngườitronghọ(5bậcđểtang)phảidungthứ,chechở lẫnnhau.ĐờivuaTháiTônnhàĐườngcó lệcấmcácgianôcáogiácchủnhà;vìđócóquanhệđến luân thường, làmchophonghóađượcthuầnhậu.VuaMinhTônvốn làngườiởhậuvớihọhàng,ngườidướicótrùngtênvớingườitôntrưởng,tấtphảicảitênđi.Ngàygiỗcácbàcô,ôngchúđềucócáithiếpnhỏkêrađểgiaochoHoàngtử.Suylòngtốtấyra,nênmớicólờichiếunày.NhưngmàQuốcChânlàhọnhàvua,vìcótêngianôTrầnPhẫutốcáomàbịgiamvàongục,điềunàythìcòndạydânsaođược?

Nguyênsửchép:

NămấyquânnướctađếnchâuTrấnYên,lấnsanghaichâuQuyThuậnvàDưỡngLợi;nóithácrằngTrichâulàTriệuGiácbắtngườibuônnướctalấymộtkhốivàng,xâmlấnmộtnghìnkhoảnhđất,chonênđếnđểbáothù.SứgiảnhàNguyênlàLưuNguyênHanhxéthỏiviệcnày,đưađiệpdụnướcta,đạilượcnói:"Hánđặtra9quận,Đườnglậpra5quận.AnNamthuộcvàotrongsốấy,đãdângbảnđồsangvàcống.Phậntrêndướiđãrõràng,haibênđilạivẫncóânhuệ, làmsaolạikhôngyênphận,mởđầusựxâmlượcđấtđai,tuyviệcxâmlượcnàylànhỏ,nhưngcóýmưutoanlớnlắm.Aibàyramưunày, ai chủ trươngviệcnày, nênxét rõ người ấy, đemđếnmà trừngphạtngayởnơiđấtnày".Nướctaphúcđiệpnói:"Lũchuộtởbiêngiới tựchúnggâynênviệckhônghaynày.Bảnquốcbiếtsaođược?".ViệcđóđếntriềuđìnhNguyên.VuaNguyênxuốngchỉphảichờsứthầnAnNamđếnsẽhiểubảo.

Đólàviệclớnthuộcvềbờcõi,màkhôngthấytrongsửchép,cólẽnhà

làmsửbỏsót,vậybiênchéplênđâyđểbiếtrõýcủanhàNguyêncốtmuốnyênkhôngmuốnđộngđếnbinhđao.

Đàiquandângsớnói:“TrầnKhắcChunglàmtướngkhônglàmchoâmdươngđiềuhòa,đếnnỗicónướclụtvàđạihạn.Khônglàmđượccôngtrạnggì,xinbãichứcKhắcChung”.

Khắc Chung nói: "Tôi làm chức quan gần vua, chỉ biết làm điều gìđánglàm,cònnhưđạihạnthìnênhỏilongvương,quicữuchotôithếnàođược?".

Saunướcsônglênto,vuathânđisửatrịđê.Đàiquannóirằng:"Bệhạnênsửasangđứcchính".KhắcChungnói:"Dânđươngbịnạnnướclụt,việccứuchữacầncấplắm,còncóđứcchínhnàolớnhơnviệcấynữa.Tấtphảingồiyênđịnhthầnmớigọilàtuđứcchăng?".

Lờibàn:

"QuanTểtướngđỗlỗichoLongvương,Đàiquanchêtráchviệcnhỏnhặt;haibênđềucólỗicả.XưakiaBínhCáthỏiviệccontrâuho,mớinghethìlàviểnvông,nhưngcònbiếttrọngchứcvụcủamình.NayKhắcChungđỗlỗichoLongvương,vậythìchứcvụcủaylàgì?Còndùngyđểlàmgìnữa.

NguyễnBính làmộtngười thanh liêm, thẳng thắn,khiđi sứNguyêntrởvề,khôngmuamộtvậtgì.LúcđiNghệAnlàmsổđinhdân,khivềtriều,đembaonhiêutiềnbổngthuđượctiếnnộplên.Vuasaithunhận,nóirằng:"ĐểtỏraBínhkhônggiandối".LạicóPhíTrựclàngườisángsuốt,lúcbấygiờởThiênTrườngcótrộmcướpnổilênnhưong,tênVănKhánhlàmđầuđảng.CókẻnhậnlàbắtđượcKhánhgiảilên,quantrahỏiđềuthúnhận.Aicũngcholàthật,duycóTrựchỏivặnmãi,việcánấylâukhôngxửđược.

Thượnghoàngnói:"Nóđãthừanhậnrồi,cònnghigìnữa?".

Trực tâu: "Không bị roi vọt tra khảomà tự nhiên nó thú nhận, thầnnghilắm".

Độ một tháng sau, quả nhiên bắt được tên Văn Khánh thật, từ đâyThượnghoàngkhenTrựclàgiỏi.

Thượnghoàngmất.Thượnghoàngcótínhkhiêmtốn,yêumếnngườicùnghọ;phụngthờvuaNhânTônrấtkínhcẩn,nămtrướchamuốngrượu,vuaNhânTônrănbảo,thìtuyệtkhônguốngnữa.

Ban quan tước cho nhiều người, vua Nhân Tôn nói: "Có một nướcbằngbàntay,saoquantriềunhiềuđếnthế";từđấytrởđirấttiếctướcphẩm.KhivuaNhânTônmất,bàTuyênTừTháihậucònsống,dặnThượnghoàngrằng:"Ngàysausẽcoilàdìmàphụtángởbênlăng,cóvẽđịađồvềhuyệttángmàtraotayThượnghoàng,đếnkhiTháihậumất,Thượnghoàngtheodimệnhphụ tángởĐứcLăng,báchquan tâu:"Lăng tẩmkhôngnênđộngnào".Thượnghoàngnói:"Mệnhcủatiênđế,takhôngdámtrái;nếucósựgìbấtlợithìtatựnhậncả".Đếnmấynămnay,lạicàngcẩnthậnviệchìnhán,cókẻgianônhàquanlàHoàngHộcbịngườilàngkiện,dùngkếgianxảođượckhỏi tội.Thượnghoàngbiếtviệcấy,bảovịHìnhquan rằng:"Ngườigiỏixétánphảidùngcảtìnhvàlý;tìnhngaylýgian,khôngnênlấylýmàbỏtình, đãbiết tìnhngayhaygian rồi, lại cònphảixét đến lýngayhaygiannữa,thìgiantrạngsẽbàyra.TênHộcgianvàcònkiệthiệt,đượctránhkhỏihìnhphạt,đólàquankhônglàmhếtchứcvụ".Saukhitốnvị,vẫncòntựxétxửmọiviệc,lúcnhànhạthìlưutâmsáchvở,cólàmratập"ThủyVântùybút",đếnkhimấtsaiđốthếtđi.

Gốcthiênhạởtạigiađình,códạybảođượcgiađình,nhiênhậumớidạyđượcngườitrongnước.

KinhThưkhenvuaNghiêutrongnướcđượctháibìnhthịnhtrị,tấtdothânmếncửutộclàmđầu;KinhThikhenvuaVănVươngđượchiệuquảtrịgiabang,tấtphảilàmkhuônphépchovợtrongnhàtrướcđã.

XemnhưvuaAnhTônthờchamẹkínhcẩn,xửvớihọhànghòathuận,vuaNhânTônkhenlàcóhiếu,vuaMinhTônnoi theonếpấy, trongnướcđượcvănminhthịnhtrị,dânđượcgiàucó,thuầnhậu;đóchảphảilàgốcbởituthântềgialàgì?

GiaphápnhàTrầnrấtnghiêmvềdanhphậntrêndưới,HoàngphiHuyTưlàvợvuaAnhTônvàmẹMinhTôn.ĐươngthờivuaAnhTôn,cáikiệucủaHoàngphiđi làcủaBảoTừHoànghậubancho,vuaAnhTôncho làkhôngphảiphépchưađángđượcđi,khôngchodùng.ĐếnlúctửcungcủavuaAnhTôn từThiênTrường đưa đi, thuyền củaBảoTừThái hậu có 8thuyềnkéodâydắt, thuyềncủaHuyTưHoàngphicó2 thuyềndắt, cókẻ

chiềuýlấythêmdâybuộcvàothuyềnHoàngphiTrầnHựunói:

"ThuyềncủaTháihậucó8thuyềnkéodâylàđúngphéptắc,phậnkẻtrên người dưới rõ ràng lắm, sao còn được thêm dây kéo vào thuyền củaHoàngphi?", nói rồi rút gươmcắt dâykéo thuyền củaHoàngphi, thếmàHoàngphikhônggiận,vuaMinhTônlạicònkhen,khuyếnkhíchngườicókhítiếtnhưthế,logìkhôngcóbầytôitrungthực.

ThượngtướnglàPhạmNgũLãomất.

KhiNgũLãomớingoài20tuổi,HưngĐạotrôngthấylàmlạ,gảcongáinuôicho.Ôngxuấtthântronghàngngũ,màhìnhnhưkhônglưuývàonghềvõlắm,nhưngtrịquânrấtcókỷluật,đốiđãivớitướnghiệunhưngườitrongnhà,nêncácđạoquâncủaôngtấtlàquânlínhthânnhaunhưchacon,đánhđâucũngthắng;ônglạithíchngâmthơ,cócâurằng:

"Hoànhsáogiangsơncápkỷthu(haychâu),

"Tamquântỳhổkhíthônngưu;

"Namnhivịliễucôngdanhtrái,

"TathíchnhângianthuyếtVõHầu".

ÔngngườilàngPhùỦng,huyệnĐườngHào,vịlàdanhtướngđờibấygiờ, khimất đã66 tuổi, chỗnhàôngởnay làmđền thờ, có liệt vàohàngquốctế124.(DanhtướngđờiTrầnnhưHưngĐạocóbàihịch,NgũLãothíchlàmthơ,khôngphảichuyênvềvõmàthôiđâu).

CongáiNgũLãolàthứphivuaAnhTôn,khiAnhTônmất,vềchùaĐăngBảoSơn,làngPhùỦng,thanrằng:"ChùanàydoTiênquânlậpra,làmnhàởnơiđâycóthểởđểthờphụngTiênquân, toàncảtrungvàhiếulàýnguyệncủatôi",liềnsửalạichùamàđếnởđó.

BầytôinhàTrầncóĐặngTảo,LêChungngườithìbưngcáihồởtrongcungcấm,ngườithìxáchcáitúiởtrongdinhtrại,chứcquancònnhỏchưađược ngôi cao sang nhưTamCông, giàu có đến vạn chung, duy được cóvinhhạnhtrikỷ,chỉmộtmìnhbiếtthôi;chonêncótấmlòngnhớmếnvua,đếnởnơilăngtẩmmàthờphụng,đểbáoơntringộđếntrọnđờicũnglàmộtcáchtỏlòngtrungvớivua,cũngđángkhen.

Đờibấygiờcácquan trong triềunhư là:TrầnThờiKiến,ĐoànNhữHải,ĐộThiênLư,MạcĐĩnhChi(VuabiếtĐĩnhChilàngườiliêmkhiết,saingườiđem10vạnquantiềnđểtrongcửanhàông,ĐĩnhChiđemviệcđótâuvuabiết,Vuanói:"Khôngainhậntiềnấy,thìchokhanhlấymàchidùng"),NguyễnDũ, PhạmMại, PhạmNgộ (Hai ông này họChúc, vua lấy cớ họChúckhôngphảilàphongtộc,chođổilàhọPhạm.Cácôngnàylàmquancóphongđộ,ngạnhtrựcdámnóithẳng,cóphongđộđạithần).

NguyễnTrungNgạn(nguyên tên làCốt,vuaAnhTônchođổi tên làTrungNgạn),LêQuát,PhạmSưMạnh,LêDuy(ngườilàngCổĐinh,huyệnAnKhang),LêCưNhàn,làlúcnhântàithịnhnhấthơntriềucácvuakhác.(ThờibấygiờsứgiảnhàNguyênlàÔHợpMưuđếnbáovuaNguyênmớilênngôi,cưỡingựađiđếntậncầuTâyThấumàkhôngxuốngngựa,ngườibạntiếptranhbiệnkhôngđược;VuasaiTrungNgạnrađón,lấylýmàbiệnchiết,HợpMưulậptứcxuốngngựađibộ).

TrầnBangCẩn làmquanĐạiHànhkhiển, là người nhonhã có thaothủ,giảndị,trầmtĩnhkhônglòeloẹt,Vuachobàithơvàobứctượngvẽcủaôngrằng:

"Hìnhdungcốtcáchnạiđônghàn.

Tướngmạođườngđườngriệckhảkhan,

"Phonglưunhấtđoạnhồnmiêutận,

Tânlỳnanmiêucảnhcảnhđan"125

NiênhiệuKhaiTháithứNhất,Vuađúctiềnkẽmrồilạicấmliền.

CảichứcHànhkhiển làmchứcMônHạsảnh,chứcNội thưHỏacụcvẫntheocũgọilàNộiMậtviện.

Nguyễn Trung Ngạn làm chức Tri Thánh Từ Cung sự, tính ông sơlược,bấygiờcóBảoVõVươngđượcbanáođenởvàohàngThượngvịhầu,TrungNgạnlạiđểvàohàngáotía.Vuathươngngườicótài,việcônglàmđóchỉlàlầmlẫn,nênchoralàmchứcAnPhủsứThanhHóa.Ôngcóbàithơtựphụrằng:

"Giớihiêntiênsinhlangmiếukhí,

"Diệnlinhdĩhữuthônngưuchí,

"NiênphươngthậpnhịTháiHọcsinh,

"TàiđăngthậplụcxungĐìnhThí.

"Nhịthậphữutừnhậpgiánquan.

"NhịthậphữulụcYênKinhsứ"126

Người ta bàn tán là khoe khoang. Sau ông vào làmquan trong triềuchínhcũnggiữđượctiếngtốttrọnđời.

TrươngHánSiêulàmquanHànhkhiển,hạchPhạmNgộlàmhìnhquanmànhậnhốilộ.Vuasaikhámxétrasựthật.HánSiêunóitưvớingườirằng:"Tôiở trongtriềuchính,đượcvua tin,nênphảinói,biếtđâucòncókhámxét nữa".Vua biết, nói: "Hànhkhiển là quanởSảnh (Hành chính),ThẩmhìnhlàquanởViện(tưpháp)đềudotaủynhiệm,cóđâulạitinngườinàymànghingườikia.Đếnkhikhámxét,thìHánSiêubịlýkhuất,bịphạt300quantiền,thăngNgộlênchứcThamtri,nganghàngvớiHánSiêu.

GiếtquanThượngtể làQuốcChân,khiấy tuổivuađãcao,màchưađịnhngười nào để nối ngôi,QuốcChân tự chomình là cốmệnhđại thần(mệnhquantừđờivuatrướcđểlại),vàlàchabàHoànghậu,nhấtquyếtphảiđợiHoànghậusinhraconcảrồihãylập.VănHiếnmuốnlậtđổHoànghậumàlậpHoàngtửVượng,mớiđemvànghốilộTrầnPhẫulàgiathầnQuốcChân,bảophảivucáoQuốcChânmưuphản.Vualạitinlời,đemviệcấyhỏiTrầnKhắcChung:KhắcChunglàđồđảngvớiVănHiến,vàcùngmẹHoàngtửVượngđềulàngườiởGiápSơn,liềnthưarằng:"Bắthổvề,thahổrathìkhó";vì thếQuốcChẩnbị tội.Sauvợcả,vợ lẽ tênPhẫughen tuôngđemviệcVănHiếnhốilộtâulênvua,cứuxétrasựthực,xửtênPhẫuphảilăngtrì.Chưakịpđemhànhhình,thìgianôcủaTriệuVõ(làconQuốcChân),cắtthịt tênPhẫumàănsốnggầnhết.VănHiếnbịgiáng làmthườngdân, tịchthucảgiasản.


Chưasinhconcảmàcóconthứđãlớn,lẽnàolạibỏtrốngngôiTháitửmàđểđợi?HuốngchiviệcHoànghậusinhconsớmhaymuộn,cóhay

không,chưabiếtchắcđược,xãtắclàtrọng,kểgìconcảvớiconthứnữa.Lạinữa,đãlấyngườinốingôirồi,bấygiờmớisinhconcả,taimắtthầndânđãquen rồi, có lẽnàođưamộtđứa trẻmới lọt lòngmà thaygiữquyềngiámphủ,thayđổicảsựngưỡngvọngcủathầndânhaysao?XưakiavuaĐếẤttinlờiquanTháisửmàdòngdõinhàThươngbịmất,nhữngviệcđóđủđểlàmgươngchođờisau.

Sách lậpHoàng tửVượng lên làmThái tử, liền truyềnngôivuacho,TháitửVượnglênngôivua,đổiniênhiệulàKhaiHựu.

CácHoàngtửngồihầu,ThượnghoàngbànđếnnhânvậtdạyHoàngtử,chỉnênlấyngườithiện,khôngnêndùngđếnngườiác,sợrằngHoàngtửbắtchước.Thượnghoàngnói:"Nghebiếtđiều thiện thìbắtchước,điềuác thìnêntránh.Vậythìthiệnvàácđềulàthầymìnhcả".

Thượnghoàngxuấtgiađi tu, thườngănchay,VănBíchvốnbàixíchđạoPhật, nhânnói rằng ăn chay thì có ích lợi gì.Thượnghoàngnói: "Tổkhảotathườngănchay,nêntabắtchước,cònlợiíchgìthìkhôngbiếtđến"

HiệuKhảkhenThượnghoànghơnvuaAnhTôn,Thượnghoàngđổisắcmặtmànói:"Khenngườitamàbảongườiđóhơncha,cóthểbiếtngườinóiấylàbấthiếu".HiệuKhảxấuhổlạyphụcxuốngđất.

ThượnghoàngđituầnthúĐàGiang.QuânMánNgưuHốnglàmphản,Thượnghoàngđịnhđithânchinh,TrầnKhắcChungnói"SôngĐànhiềukhíđộc, nước chảymạnh, không lợi cho sự hành quân, Chiêm Thành khôngchướngkhíđộc,cáctriềutrướcđãcóđánh,bắtđượcchúanó,naykhônggìbằngđưaquân ấyđi đánhnướcChiêmThành".Thượnghoàngnói: "Giặcquấynhiễubiêndân,nêncứugấpngay,saolạisosánhtìnhthếkhóvớidễ,đươnggiậnngườinàylạisanggiậnngườikiabaogiờ".KhắcChungcúirạpxuốngtạlỗi.(ThượnghoàngđiđếnsôngBạchHạc,cóđốngđáởgiữadòngsông,cácthuyềnphầnnhiềumắccạnởđó,cầuđảovịthầnsôngấy.PhụVõĐạiVươngnói:"Thuyềnngựđiđượcyênlành,thìsẽcókhenthưởng".Saunằmmộngcóvịthầnnóichưađượcphongthưởnggì,liềnphongthêmchohaichữ).

HiếnTônHoàngĐế

TênlàVượng,conthứcủavuaMinhTôn,ởngôivuađược12năm,vuacóthiêntưsángsuốt,lạigặplúcnướctháibình,tiếcrằnglàmvuakhôngbaolâu,chưathấylàmđượcviệcgì.

NiênhiệuKhaiHựuthứHai,BảoTừTháihậumất.Tínhbàrấtnhântừ,yêuconcácthứthiếpcũngnhưconmìnhsinhra,đốiđãiphi,tầnrấtcóânhuệ;ứcchếcáctưgia,khôngđemânđiểnchobậyaibaogiờ.Đờibấygiờkhenlàhơncảcácvịmẫuhậu.

ChiêuVănVương làNhậtDuậtmất (77 tuổi).Ông thônghiểukhắpthưsử,biết rõâm luật,đờibấygiờkhen làngườiuyênbác,cácchế tácởtriềuđìnhđềudotayônglàmra.CósứthầnChiêmThànhhaysứMánđến,thìôngnóichuyệnbằngtiếngChiêmhaytiếngMán.VuaNhânTônkhenlàngườiphiênlạcthácsinh,sứgiảnhàNguyênđến,khôngcầnaiphảiphiêndịch,ôngtiếpchuyệnvuivẻnhưthường.SứNguyênngờônglàngườiChânĐịnh(nướcTầu)sanglàmquanởnướcNam.Ôngrấtgiỏivềliệutìnhthếcủabênđịch,trậnđánhChươngDương,làchiếncôngcủaôngtonhấttrongnămTrùngHưng.Caosangvị thânvương, thờ4 triềuvua,33 lầnchuyêngiữmộttrấnquantrọng;ởtrongnhàkhôngngàynàolàkhôngcóchèohátvuichơi.NgườitavíôngcũngnhưQuáchPhầnDươngđờiĐường.

TrầnKhắc Chungmất, Khắc Chung là người kiểumà tâm địa nhỏnhặt,làmrabộcẩnthận,màvẫnkhônggiấuđượcbảntính.ThườngcùngSĩCốđánhcờbạc,suốtngàykhônghềnghỉ,cóđượchay thuamộtvàiquantiền,lấylàmkhổtâmlắm.Bạnbècótiệcđầytuổicon,khánhthànhnhàmới,mờiđếnlàđiliền.Nhàlangthuộccómónănngoncũngđến.Quânlínhcóbiếumónăn,thìkhennịnhvợnó.Ngườithứcgiảkhinhylắm.

KhắcChungđãvôlễlàmônhụcbàHuyềnTrân,mưuđồgiếtQuốcChânvôtội,cườiđùavớithiêntai,khônglòngkínhtrời.ĐạihạnmàđổlỗichoLongvương,khinhkhicảquỉthần.Chỉviệcxiểmnịnhluồncúi,màcácvuađờibấygiờkhôngbiếtlàkẻgiantà.

KhiphụtángBảoTừTháihậuởTháiLăng,Vuasaibáchquanchọnngàytốt,cóngườinóinămnaybấtlợi,bácbỏngàyđãchọnấyđi.Thượnghoànghỏirằng:"Ngườibiếtsangnămtachếthaysao?".

Thưarằng:"Khôngbiết".Lạihỏi: "Nếusangnămchưachết thìnênhoãnviệchỏatáng;nếusangnămchếtmàđãtángđượcMẫuhậu,chảhơnchếtmàkhông làmđượcviệchaysao?Trong lễcósựchọnngày là trọngviệcđómàthôi,saolạicâunệviệchọahayphúcthếđược".Việctángvẫnthihành.

Xưa kia:Khi đưa đám tang vuaĐại Tôn đờiĐường, vuaĐứcTônthấyxetangkhôngđichínhđườngđãđặtsẵnlạiđitránhsanghướngĐinhvàVị,hỏicớtạisao?Cácquanthưa:"VìbảnmệnhBệhạ tạihướngNgọ,nênxetangtránhhướngNgọ".Vuanói:"Cólẽnàomưuđồtưlợichomình,màbắt xe tang đi không chính hướngnhư thế", liền truyền lệnh cứ thẳnghướngNgọmàđi.NayvuaMinhTônbáclờichọnngày,đềulàcóhiếutâm,khôngmêhoặcvềhủtục.

ThượnghoàngthânđiđánhnướcAiLao,cửNguyễnTrungNgạnlàmPhátVậnsứ,thanhthếquânlừnglẫy,quânnướcAiLaotrôngthấyphảitrốnxa.VuaxuốngchiếuchoTrungNgạnmàiváchnúiđághichépchiếncôngvàođó,rồikéoquânvề.Chưađượcbaolâu,lạikiếnnghịvuathânđiđánhnữa,nhưngbịchứngđaumắt,cóngườixinhoãnviệcấy.Vuakhôngnghe.ĐiđếnNghệAn,nghe tinnướcAiLaoxâm lấnNamNhung.Đươngđaucũngcốđi,saiĐoànNhữHàilàmđốctướng,cácđạoquânđềudoôngđiềukhiển.NhữHàinghĩrằngquânAiLaoyếuthế,đánhtấtphảiđược,muốnlậpkỳcôngđểkiêungạovớiđồngbối.Đếnkhiđánhnhau,quângiặcphụcsẵnvoimàđánhgiápvào,quanquântothuato,NhữHàicũngngãxuốngnước.Thượnghoàngnghetinnói:"KhôngphảiNhữHàikhôngbiết liệutìnhthếquângiặc,chỉvì làmtoquámàđếnnỗiấy".Thếmớibiếtngười takhôngnênmongướcquáphậnhạncủamình.

Trongviệcnày,ĐỗThiênLưcũngđươngđaumàcốxinhộgiá,nóirằng:"Thàchếtởngoàiquândinh,chứkhôngchịuchếtởtrêngiườngđệm".Thượnghoàngkhenlàkhíkhái,chođitheo,cũngbịchếtởđấtgiặc.

Vuathìgượngđaumàxuấtquân,Tướngthìgượngđaumàđihộgiá.Lấysựchếtởtrêngiườngđệmlàhèn,lấysựchếtbọcthâybằngdangựalàmhùngtráng.Ởđờicóngườimangchănvàotrúctrực,mớicómộtđêmvắngnhà,đãtựkiêungạovớibọntỳthiếp,thậtđángcười.

CửNguyễnTrungNgạnlàmTaoVậnsứ,kiếnnghị lậprakhochứathóc, chứa nhiều thóc thuế điền đề phòng chẩn cấp cho dân bị đói. Vua

xuốngchiếubắtcáclộphảithihành.

Đó là di ý khoThườngBình đời cổ, đếnmùa thì bán và đong, khichẩncấpđãcósẵn,khôngđếnnỗilâmsựmớihốthoảngđilàm.Dânkhôngphảidắtnhauđi lạikhổsở,quankhôngphảiđốcthuphiềnbận,phátđượcchóngchiarakhắp,cũnglàmộtchínhsựhay.

HưngHiếuVươngđiđánhquânMán.NgưuHốngbìnhđược.Khikéoquânvề,việnlệcũkhiNhânHuệđịnhđượcNamNhung,màxinthưởngchokẻgiữ thuyền.Thượnghoàngnói: "KhixưaKhánhDưđánhNamNhung,phải lấy gỗ đóng lấy thuyền, đó là thuyền coi giữ ở đất giặc, không phảithuyền giữNghệAn củamình. Việc này nay khác với việc trước". Thưarằng: "Nếu không có thuyền để giữ, thì chiến sĩ giữ lâu thế nào được?"Thượnghoàngnói:"Nếuthế,trướchếtphảithưởngngườiởtrongtriềuđình;Kinh đô không giữ được yên, quân sĩ đi đánh giặc thế nào được?".HưngHiếukhôngtrảlờiđược.

VuađổiquyểnlịchThụthờigọilàHiệpkỷlịch.BấygiờĐặngLộlàquanHậuNghiLang,làmra"Linhlungnghi",đểkhảonghiệmhìnhtượngởtrêntrời,đềuđượcphùhợp.

Vuamất,(hiệulàHiếnTôn)HoàngtửCaolênngôi,vuacảiniênhiệulàThiệnPhong.

CửNguyễnTrungNgạnlàmchứcTriKhumậtviệnsự.

Quychếcũ:

CấmquânthuộcvàoThượngThưsảnh.KhiấyđặtraviệnKhumậtquảnlĩnhđạoquânấy.TrungNgạnkénđinhtrángxungvàosốkhuyếttrongcấmquân,lậprasổsách.ViệnKhuMậtquảnlĩnhcấmquântừTrungNgạntrướcnhất.

DụTônHoàngĐế

TênlàCao,conthứ10củavuaMinhTôn,ởngôivua38năm.Việcvănvõđềusửasangchuđáo, trongnướcbìnhyên,ngoạibangmếnphục.Khinướcđượcđạitrịrồi,thìsinhrahammêchơibời,cơnghiệpnhàTrầntừđấysuydần.

Phụchép:

HônĐứcCôngDươngNhậtLễ.

Niên hiệu Thiệu Phong thứ Hai, sửa lại tòa Ngự sử đài đã xong.Thượnghoàngđến thăm,về cung rồi quanGiám sátDoãnĐịnhmới đến,dângsớkhángnghị:ThượnghoàngkhôngnênđếnNgựsửđài,lờilẽrấtkíchthiết. Thượng hoàng nói: "Đài cũng làmột nơi ở trong cung điện, sao lạikhôngvàođược?VảlạitrongđàitrướckiacóchỗThiêntửgiảnghọc,đólàlệcũđượcvàoNgựsửđài".

Định còn cố sức tranh chấp, bèn bị mất chức (Định cũng là điêncuồng,nóiđiềukhôngđángnói,cốtđểchelỗimìnhkhôngởcôngsở,bịmấtchứclàphải).

Bấy giờ đói kém,mấtmùa, phần nhiều dân tụ họp làm trộm cướp,cũngcónhiềungườilàmthầytăngvàlàmđứaởchocácthếgia.GianôcácnhàVươnghầucàngngàycàngnhiều.

Đặtra20đôPhongđoànởcáclộđểbắttrộmcướp(Dânbịcùngkhổđilàmtrộmcướp,khôngphátthóckhođểchuẩncấpchodânlưuvong,chỉnhờvàosứcPhongđoànđểlùngbắtbọngiặccỏ,thậtlàcùngkế).

ThiTháihọcsinh.Cáchthi:Ámtảcổvăn,kinhnghĩavàthơphú.

NhàNguyên saiVươngSĩHành đến hỏi việc lập đồng trụ, vua saiPhạmSưMạnhđếnbiệnluận.

Xưakia, thuyềnbuônnguờinhàTốngđếnnước ta, tiếnngườiTiểuNhânQuốc(Thândài7tấc,tiếngnhưruồinhặng,khônghiểutiếngnói),lạitiếnvảiHỏacán(giặtbằnglửa,giámỗithước300quantiền,chếraáongự

dụngđểởNộiPhủ).BảoOaiVươngtênlàNghiễntưtìnhvớicungnữ,ăntrộmthứáoấy.Mộthômmặcvàotrongmàvàochầu,khitâuviệclộcửatayáora,Thượnghoàngtrôngthấylấylàmnghi,saikiểmduyệtlại,quảnhiêncóbịmất.Cungnhânbímậtlấylại,đemvàocungtiếnlên,Nghiễnvìviệcấymàbịtội.

ChongườihọcsinhĐỗTửBìnhlàmchứcThịgiảng.

Lờibàn:

Nướcđếnkhisắpmất,thìtrờitấtsinhramộtngườiđểpháhoại.Từđâytrởđi,việchấnkhíchởbiêngiớiNhậtNamngấmngầmmởradần,taihọacủaDuệTônđãphụcsẵn,chonênđemchuyệnmộtngườihọcsinhmàchéplênsách,làđánhdấubắtđầuloạntừđấy.

VuađặtratrấnVânĐồn.XưađờiLýcácthuyềnbuôndocáccửabiểnthuộcDiễnChâuđiđến,đếnlúcbấygiờđườngbiểnđổirờidần,cửabiểnthìnôngcạn,phầnnhiềucác thuyềnbuônđếnđậuởVânĐồnbuônbán, chonênmớicólệnhđặtratrấnnày.

LàngThiênCường, trấnNghệAn,cóngườicongáibiến thànhcontrai.

TrâuCanhcótội,đượcthakhỏichết.Xưavuamớilênbốntuổi,đêmtrungthuchơithuyềntrênTâyhồ,bịchìmxuốngnước,tìmthấyởtrongcáiđò đánh cá, gần tắt thở. Thượng hoàng sai lang thuốc là Canh cứu chữa.Canhnói:"Châmchíchthìsốnglại,nhưngchỉbịdươngsuythôi".Đếnkhivua lớn lên,Canh lại tiếnphương thuốc lấymật người đồngnamhòavớiDươngkhởithạchmàuống,rồitưthôngvớingườicongáicùngchamẹ,thìứngnghiệm;VìthếvuatưthôngvớiThiênNinhCôngchúa,quảnhiênkiếnhiệu.Canhvìcớấyđượcravàotrongcungtrôngnomthuốc,liềntưthôngvớicungnữ;việcbịphátgiác,vìcócôngchữavuasốnglại,nênđượcmiễntộichết.

TênCanh làngườinướcTàu,conTrâuTôn,khiquânNguyênsangxâmlấnnướcta,vìcónghềlàmthuốcđượctheoquânlínhđi,đếnlúcquânTàuthua,ởlạinúiLongChâu,làmnghềthuốcnêngiàu,vàcũngnhânvìđómàthấtbại,(ngườitatruyềnlạivìnơiởcónúiđábứcáp,nêngiàucókhôngđượclâu).

ChếMỗnướcChiêmThànhchạysangnướcta,dângmộtconkiếnlớndài1thước9tấc,vàvoitrắng,ngựamỗithứmộtcon.

LúctrướcchúaChiêmlàANancònsống,conlàChếMỗlàmconrểBốĐiền;BốĐểvàBốĐềbềngoàituythânvớinhau,nhưngbêntrongvẫntranhquyền,đếnkhiANanchết,BốĐểđuổiChếMỗđimàtựlậplàmvua,ChếMỗ phải chạy sang nước ta, xin cho quân đưa về nước.Khi bấy giờHưngHiếuVươngtrấnởHoáChâu,phảiđảmnhậnviệcấy,nhưngđểchậmtrễngàynàysangngàykhác;chưabiếtbaogiờđượccóthờikỳvềnước.ChếMỗnhânkểchuyệncũChiêmThành:Xưaquốcvươngnuôimộtconkhỉ,raohỏingườitrongnướccóaidạykhỉbiếtnói,thìchovạnbạc,cómộtngườiđến xin nhận, nói rằng phải dùng hết 100 bạc thuốcmới kiến hiệu, quốcvươngmừngmànhậnlời.Ýngườiđónghĩrằngtrongthờigian3năm,quốcvương,chínhmìnhvàconkhỉ,tấtcómộtngườichết,thếlàchỉnhậnbạcmàbất tất phải thành việc. ChếMỗ sang cầu xin,mong được về nước, cũnggiốngnhư thế.Triều đình nghe biết chuyện ấy,mới nghị cất quân đi, saungăn trởvềviệcvận tải lương,quân lạikéovề,ChếMỗ liền sauđócũngchết.


Nướcnhỏphụngsựnướclớn,làvìnướclớnlàmyênđượchoạnnạnmàgiữchonướcnhỏkhỏibịmấtnước;saolạikhôngđemquâncứugiúp,làmmấtlòngthànhcủaChếMỗquithuận,đểchochúngthấymìnhbấtlực,tỏlòngcoikhinh.ChưamấylúcmànướcChiêmvàocướpHoáChâu,quanquânbịthua,đếnnỗichúngkéoquânbứcbáchđếnkinhđô,đuổixevua.

NướcChiêmquấyrốimãiđếnkhinhàTrầnmấtnước,thậtlàtạiviệcnàylàmchochúngcoikhinhđó.TrungNgạnkhôngnhậnlỗikhôngđược,khi bấy giờ binh quyền ở tay Trung Ngạn, mà không biết mưu tính việcnước,chonênbịchêtrách.

TrầnHữuLượngkhởibinhởGiangChâu,saisứgiảsangnướctaxinhòa.(HữuLượnglàconcủaÍchTắc,cuốiđờiNguyêncùngvuaMinhTháiTổkhởibinh).

Cháu Hưng Đạo Vương tụ họp các gia nô trốn chủ của các nhàVương,HầulàmtrộmcướpđicướpbóccácxứLạngSơnvàNamSách.

LúcnhàTrầnđươngthịnh,đánhđượcnhàHồ,nhờsứccácgianôcủaVương,Hầunhiều lắm.ĐếnkhinhàTrầngầnsuy,chúng tụ tập làm trộmcướp,bị taihạivềgianôcủaVương,Hầulạicàngnhiều.CóngườinóivìnhàTrầnchoVương,Hầuđượcmởphủđệriêng,nuôiriênggianôchonêndihạivềsauđếnthế,nhưngkhôngphải.Lúcmớiđầucónhiềuvị tônthấthiềntàinhưlàQuốcTuấn,NhậtDuật,ôngnàocũngsángsuốttrinhân,biếtchế ngự người dưới, người lớn người nhỏ ai cũng tỏ hết tài năng, ngườilươngthiện,ngườihạtiệnaicũngđượclong.HơnthìnhưPhạmNgũLão,kémthìcũngđượcnhưDãTượng,YếtKiêu.Nhờvàosứccácngườiấyrấtnhiều.CònđếncácôngHuệTúc,BảoOaithìkémcỏi,giantà,chỉbiếtđuangựa,chơichimvàthíchănngon.Bọnmônkháchmớicócâuca,nghĩđếncángon,gianômớicóướcnguyệnđượcmiễnroivọt.Chonênkẻthácthỉ127

thìthíchnghêungaotrongphongtrần,kẻhènkémthìchỉnghĩđếncáimiệngbụng,như thếkhôngxoay ra làm trộmcướp saođược?Ôi!Vikiến:PhànNhượcThủymàđượcmộtchứcquan, thìkhôngaiquavượtnổinơihiểmThái Thạch.VươngĐình Tấumà được biên thuộc vào đạo quân nào, thìchưa đến nỗi phát ra cái nạnLưLong.Người làmviệc nước phải biết rõnhữngviệcđó.

TrươngHánSiêumất.Siêucó tàivănchươngvàchínhsự, rất thíchbàixíchdịđoan.Vuachỉgọiônglà thầychứkhônggọi tên.Nơiôngở làPhúcAm,cáchAnĐăngcómộtbếnsong.ÔngyêumếnsơnthủynúiDụcThúy,dựngnhàởđó,nayhãycòndi tíchkhắcvàođá,ai trông thấycũngmếnchuộng.Cóđiềusởđoảnlà:khôngchogiaoduvớingườiđồngliệt,chỉquenthânbọntrungquan(hầucậnvua);nhưtêntùtrưởngLạngGiang,tênthầy tớ chùaQuỳnhLâm, đềumộ chúng giàumà gả con gái cho bọn philoạn,đờibấygiờchêlắm.LêCưNhânđãgọiônglàngườinhàquêđácầu.Vìngười thônquêđácầuphầnnhiềukhông trúng,đểvívớiviệcông tínhnhiềuđiềukhôngđúnglẽphải.

LêCưNhânmất,CưNhânlàmHìnhquan,xétviệcánởnhàriêng,bịĐàiquanhạch,vuahỏiđến,ôngtâuthật.Vuanói:"Saokhôngbiệnhộnóitránhđi".Ôngthưa:"Thàrằngthầnbịtội,chứkhôngdámbưngbítvua,làmquanmà nói dối quân thượng, thì còn làm gương cho chi liên thuộc saođược?".

ChuĐứcDụkhởibinh.(ngườilàngTháiBìnhnướcTầu,sauđổitênlàChuNguyênChương,làvuaMinhTháiTổ).

ThượnghoàngđichơinúiKiệtĐặc,khitrởvề, trongthuyềnngựcóconongvàngđốtvàomábêntả,bịđaurồimất,(ngườiđờinóilàQuốcChânhóayêumàlàmrathếđó).

VuaMinhTôn lênngôivuađã lâurồibàđíchmẫumớisinhracontrai,đếnngàyđầynăm,cóngườixinhànhlễtheoTháitử,cácquanlấylàmviệckhóxử.VuaMinhTônnói: "Còn lễnghigìnữa?Trướcvìchưasinhconcả,nêntatạmởngôivuathôi,nayđãsinhrồi,đợilớnlênthìtatrảlạingôi,cókhógìđâu".

Nóirằng:Việcnhư thế từ tiềncổđếngiờ sinhnhiều sựnguyhiểm.VuaMinhTônnói:"Cứ thuậnnghĩaphảimà làm,cógìđáng lo", rồiphảilàmtheolễTháitử,nhưngchưađượcbaolâuthìconvịconcảấychết.

VuaMinhTônkhuyênbảocácconrằng:"Biểnlậnmàđượcgiàu,chảthàtántàichonghèo,dùcóbịthiếuthốn,nhưngkhôngmấthạnhkiểmcủaquínhân".

Đếnlúcvuađaunặngtriềuđìnhnghịlàmchay,muốnđemthânthaychovua,nhưngvuakhôngnghe.BàTháihậuthảcácsinhvậtcầuchovuabìnhphục,vuanói:"Thântakhôngthểđemdê,lợnramàđổiđược".

TrâuCanhxemmạch,nói làchứngphiềnmuộn; lập tứcVuađọcrabàithơ:

"Chẩnmạchhưungônphiềnmuộnđa,

"Ysinhlươnglễyếuđiềuhòa,

"Nhượcngônphiềnmuộnvôhưuyết,

"Chỉkhủngtrùngchiêuphiềnmuộnđa"128.

Vualạisailấytậpthơcủavualàmramàđốtđi,thịthầnchầnchờmãi.Vuanói:"Vậtđángtiếccònchảtiếcđược,thìcòntiếcgìcáiấynữa".Cácconđếnthỉnhgiáo,vuanóirằng:"Chúngmàyxemcổnhân,điềuthiệnthìtheo,cònphảidạygì".

Thờibấygiờliềnnămđóikém,mộtthănggạogiámộttiềnđồng.Vuađạixáchothiênhạ,cảiniênhiệulàĐạiTrị,xuốngchiếuchocácngườigiàu

ởcáclộbỏthócrachongườinghèo,cácquansởtạiướclượnggiátiềnmàphátcho.

NgôBệtụtậpdânchúngởnúiYênPhụ,kéocờyếtbảngrằng:"Chẩncứubầndân"từĐạiLiêuđếnChíLinhthuộcvềyhết.Vuaxuốngchiếuchocáclộphảibắtnãtênấy,đưavềkinhđôchémđầu.

VuaMinhTháiTổđánhnhauvớiTrầnHữuLượngsaisứsangnướctathônghiếu,VuasaiLêKínhPhủđisứsangnướcTàuđểxemtìnhhìnhhưthựcthếnào.

VuangủngàyởLươngPhongĐường,chỉmộtmìnhTạLaihầuởbên,rútgươmraxem.Vuagiậtmìnhthứcdậy,saiđemchémTạLai.

Vua bắt các nhà Vương, Hầu làm các trò hát vặt. Vua duyệt định,ngườinàohơnthìthưởng.KhitrướclúcđánhpháToaĐô,bắtđượcconhátlàLýCáthátgiỏi,cácthiếuniên,conhầuđềutậplốihátBắc,thuậttíchcổTâyVươngMẫuhiếnđào.Mườihaingườimặcáogấmđánhtrống,thổitiêu,thaynhautrởra,trởvàolàmtròvui(Tiếnghátrấtthêthảm,làmchoaicũngđộnglòngcảmkhái).Nướctacótruyệntíchhátchèotrướcđây.LạihọpcácnhàgiàunhưlàlàngĐìnhBảng,ởtỉnhBắcGiang,làngNgaĐìnhởQuốcOai,vàotrongcungđánhbạclàmvui,mộttiếngbạcnghìnquantiền.Lạisaitrồngvườnhành,làmcáiquạtđembánđểlấylợi.(CónhữngkhúchátGiángHoàngLong,YếnGiaoTrì,âmvàđiệugầnđềunhưcổ).

Làmvuamộtnướcmàmởsòngđánhbạcđểlấyhồ,trồngraubánlấylợi,vívớiTâyViênđờiHán,thìcàngđángbỉhơnnữa.

CótênNgôDẫnlàTrạichủĐạiLại,chatênấyđượcviênngọcconrết,mang sangVânĐồn bán cho thuyền buôn, nhân vì thếmà giàu.VuaMinhTôngảNguyệtSơncôngchúachonó.TênDẫncậygiàu,chỗnóởđặtriêngcótỳthiếp,lạicòncónhiềucâukhinhkhiCôngchúa.Côngchúatâulênvua,tịchthugiasảncủanó.Lúctrướcthìmộnógiàumàgảcongáicho,đếnsaunhâncái lỗicủaconrểsingốcmà tịch thu tài sản; lòng thíchcủanặngquálắm.

Vuakhởi làmcácviện thổmộc lớn,đàoaoởvườnrau,xếpđá làmnúi, bốnmặt đều khơi sông lưu thông, trồng hoa cỏ khắp nơi, nuôi nhiềugiốngcầmthú;phíatâyaotrồnghaicâyquế.DựngcungđiệnđặttênlàLạcThanhĐiện, lại đào riêng cái ao nhỏ, bắt ngườiHảiĐông chở nước biển

mặnvềchứaởđó,đểnuôiconđồimồi,cá,thuồngluồngvàcácgiốnghảivật.BắtngườiHóaChâuchởcásấuvềthảởđó.

(Chứa nướcmặn, nuôi cá sấu, lại là kỳ tưởng, vuaTùyDưỡngĐế,TốngHuyTôncũngcónúicóbiển,lạikhôngđượccáichânthúnày).

NướcChiêmThành cướpbiên giớiHóaChâu.TụcHóaChâu hàngnămcứđầumùaxuânthìhộicảtraigáichơiđánhđuởBàDương.NgườiChiêmphụcởngọnnguồn,nhânngàyhộiậpđến,bắtngườichơixuânđemvềnước.

QuanPhòngNgựsứởLạngGianglàThiềuThốn(ngườiThanhHóa)khéovỗvềquânsĩ,aicũngvuivẻ,sauvìcóemkiêungạobị tội lây,mấtchức,quânsĩlàmcâucarằng:"Trờikhôngrõoan,ThiềuCôngmấtquan".Khixếphànhtrangsắpvề,lạicócâu:"ThiềuCôngtâyqui,lòngtathươngbi".Triềuđìnhnghebiếtchuyện,lạichophụcchức,lạicócâu:"Trờiđãrõoan,ThiềuCôngphụcquan".

ThiềuThốnlàvịbiêntướng,màtrongquânngũnhớtiếcvàvuimừngrõraởbacâucanhư thế,vìkhiở trongquânmột lòngvỗvềanủi,cùngnhaucamkhổmàkhôngđẩychúngvàonơiđaubuồn.

(LêQuátlàquanHữuBộcXạ,ngườiThanhHóa,khinhỏtuổiduhọcởkinhđô,cóngườibạnđisứsangYênKinh,Quátcóthơtiễnrằng:

"Dịchlộtamthiênquâncứyên,

"Hảimônthậpnhịngãhoànsơn,

"Trungtriềusứgiảyênbakhách,

"Quânđắccôngdanhngãđắcnhàn".129

Thức giả biết ngày sauQuát tất được sang. (Quả nhiên đỗ cao làmquanđếnsửtướng,hơncảôngbạn).

VuangựthuyềnnhỏđếnchơinhàTrầnNgôLangởlàngMễSở,đêmvềkinhđô,đếnsôngChửGia,mấtcảbảokiếmvàbảotỷ.Thấythếtựbiếtrằngđờimìnhngắn,lạicàngbuônglòngvuichơi.

VuaTháiTổnhàMinhlênngôi,saiDịchTếDânsanghỏithămnướcta,vuasaiĐàoVănĐíchsangnhàMinhđáplễlại.

Vuasai triệuHuyềnVânlàđạosĩởChíLinhđếnkinh,hỏiphươngpháptuluyện,đặttêncáiđộngcủaHuyềnVânởlàHuyềnThiênđộng.

Trướckhivuamất,nhânvìvuachơitrăng,hónggió,uốngrượusayquá,triệuBùiKhoanđếncùnguống,Khoandùngkếgiảtảnguốnghếtmộttrămthăngrượu,đượcthưởnglênhaibậc.Vuathânra tắmởsông, liềnbịđau,rồimất,tênhiệulàDụTôn.ThờibấygiờsứnhàMinhlàNgưuLượngmangấnmớisang,đếnnướcta,thìvuaDụTônđãmất,Lượngcóthơviếng.CungĐịnhVươngChânrađóntiếpvàcóthơtiễnLượng,cócâurằng:

"ViênTảnsơnthanhLôthủybích,

Tùyphongtrựcnhậpngũvânphi"130

Lượngđoánrằngngàysautấtlênngôivua,quảđúngnhưlời.

Bà Hiến Từ Thái hậu đưa con thứ của Dục, (Cung Túc Vương) làNhậtLễ lên làmvua,cảiniênhiệu làĐạiĐịnh (NhậtLễ làconngườihátchèoDươngKhương,mẹyđóngtấnhátTâyVươngMẫuhiếnđào, lúcấyđươngcóthai,nhansắckiềudiễm,Dụcyêuvìsắcđẹplấylàmvợ,đếnkhiđẻ,nhậnlàmconmình.BàTháihậulấycớDụclàđíchtrưởngmàmấtsớm,nênlậpconlàmvua).NhậtLễđãlênngôi,cóngườinóilàhátchèovôloài,giámmạonhậnđểđượcngôibáu,Tháihậuhốihận lắm.NhậtLễở trongcungbỏthuốcđộcchobà,bàmất.Tháihậucótínhnhânhậu,tuylàphậnvợcả,vợlẽkhácnhau,nhưngvẫnănởnhântừ,trongtìnhcốtnhụckhôngđiềugìđángchêtrách,ởhếtđạolàmmẹ,đờigầnđâychưađượcngườinàođượcnhưbà.KhixưavuaMinhTônngựởBắcCung,ngườigiữcửabắtđượcconcátronggiếngNghiêmQuang,trongmồmcóvậtgì,mócra,cólờichúyểmtênhúyvuaDụTôn,CungTúcvàThiênNinh,xéthỏikínbiếtrằngbàthứphi mua con cá đó. Cung Tĩnh VươngNguyên Trác là con thứ phi. VuaMinhTônmuốnxétchoramàtrị tội,Tháihậuxinbỏviệcđóđi.ĐếnđờivuaDụTôn,cóngườilạiđemviệcấyra,Tháihậucốsứccứu,nhiềungườicanvàoviệcđómớikhỏitội.

NghệTônHoàngĐế

VuaNghệTôntênlàChân,conthứbavuaMinhTôn,ởngôivuađượcba năm.Vua bình được nạn ở trong triều, lấy lại được ngôi báu, có côngdựng nềnTrungHưng, sáng tỏ trong trời đất,mà vẫn để tâm về sự điềmđạm,khôngchosựđượcngôilàmvuithích,cũnglàvịhiềnquânđờiTrần.Tiếcrằngđứcnhântừthìcódư,màtínhcươngđoánthìkhôngđủ,đểchonướcngoàixâmlấn,trongtriềucókẻgianthần,nhòmngóngôibáu,dầndàđếnnỗimấtnước.

NiênhiệuThiệuKhánhthứnhất,NhậtLễđượcngôivuarồi,chỉchămchơi bời yến tiệc; lại quay lại họ Dương, bách quan và tôn thất đều thấtvọng,quanTháitểlàNguyênTráccùngThiênNinhCôngchúađươngđêmđưacáctônthấtvàotrongthànhgiếtNhậtLễ.NhậtLễtrèoquatườngphụcởdướiTânKiều,tìmkhôngđược,liềntantáckéovề.Đếnkhitrờigầnsáng,NhậtLễvàocung,chiangườilùngbắt18ngườichủmưu;NguyênTrácbịhại,ThiênNinhCôngchúamậtbảoCungĐịnhVươngrằng:"Thiênhạcủatổtiênta,saolạibỏchongườikhác,ôngnêntránhđi,tôiđưagianôđibìnhcáinạnnày".

NguyễnNhiêncũngbiếtNhậtLễmuốnhạiCungĐịnhVươngkhuyênôngphảiđingay,CungĐịnhVươngliềnđiĐàGiang,ướchẹnkínvớiemlàKínhhộivớiquânThanhHóamàkhởibinh.LúcấyNhậtLễ tindùng tênNgôLang,NgôLangâmmưuvớiCungĐịnhVương.Mỗilầnđemquânđiđánh,thìlạimậtbảophảitheoCungĐịnhVương,nênbaolầnchoquânđikhôngcóngườinàotrởvềcả.NgôLanglàmnộiứng,báchquancũngthứđệđitheo,cốnàixinCungĐịnhVươngtrởvềtriều,đểquétsạchnộinạn.

QuâncủaCungĐịnhVươngđiđếnKiếnHưng,hạlệnhphếNhậtLễlàmHônĐứcCông;rồilàmlễcáoTháimiếu,nóirằng:"Việcngàynaythậtýtưởngtôikhôngcóngờ,vìđểchoxãtắckhỏirốiloạnmàtôikhôngtránhđược,thậttựhổthẹnlắm".Ngayhômấylênngôivua,đổiniênhiệu,xuốngchiếucácxekiệuđềudùngsơnđen,khôngđượcsơnsonthếpvàng.QuântiếnđếnđóngởbếnĐôngBộĐầu,NgôLangbảoNhậtLễphảitựtayviếtthư kể tộimình, bỏ ngôi ra đón.Vua trông thấyNhậtLễ úy lạomãi, cáctướngđềucólòngphẫn,rútgươmhôtorằng:"Kẻcótộiđãbắtđượcrồi,saolại lấynhânđứcđànbàmàbỏmấtýnghĩaviệcđánhgiặcnày".Liềnđuổi

NhậtLễra,bắtgiamởphườngGiangKhẩu.NhậtLễ triệuNgôLangđến,nóidốirằng:"Cólọvàngchôncấtởtrongcung,nhờlấyhộ";NgôLangquỳxuống nghe lời. Lễ liền đánhLang đến chết, việc đó đến tai vua, vua saiđánh bằng tay chân không giếtNhật Lễ và truy tặng choNgôLang chứcNhậpnộiTưmã,tênthụylàTrungMẫn.Nhấtthiếtcácchếđộđềutheonhưcũ.

Vuanói:"Tiêntriềutalậpquốccũngđãcóphápđộriêng,khôngtheochếđộnhàTống,vìrằngNamvàBắcmỗibênlàmvuamộtnước,khôngnênrậptheocủahọ,trongnămĐạiTrị,bọnthưsinhlàmviệcnước,khônghiểurõsơýkhilậppháp,liềnbỏcảphápđộcũcủatổtiên,theovềtụcBắc.Naylà lúc sơ chính, nhất thiết theo thể lệ trong nămKhai Thái". Vua lấy cớNguyễnNhiêncóơnvớimình,cholàmchứcHànhkhiển,Nhiênkhôngbiếtchữ,phêphóviệcgìphảivạchchữrõmàbảochoyviết.

QuanQuốctửTưnghiệplàChuVănAnmất.Vuasaiquandụtế,chotênlàVănTrinh,đượcthờởVănMiếutheohàngtiênhiền.

VănAnlàngười thanhtĩnh,giữ tiếthạnhrấtkhắckhổ,khôngcầugìlợi lộccaosang,chỉởnhàđọcsách,cónhiềuhọc trò làmnên to,nhưcácôngPhạmSưMạnh,LêBáQuátđãlàmđếnchứcHànhkhiển,cũngphảigiữlễthầytrò,lạyởdướigiườngôngngồi;cóđiềugìkhôngphảilàtráchmắngngay;ônglàngườinghiêmnghịđángsợlàthế.VuaMinhTôncửlàmquanTưnghiệp,dạyTháitử;vuaDụTônhamchơinhiềuquyềnthầnlàmphạmpháp,ôngdângsớxinchém7tênnịnhthần,khôngcótrảlời,ôngliềntreotrảmũáorồitrởvềquê.ÔngmếncảnhnúiChíLinh,đếnlàmnhàởđó.VuaDụTônmuốnủy thácchínhquyềnchoông,nhưngôngkhôngnhận.Tháihậunói:"Bậchiềnsĩthanhcao,vuacũngkhôngbắtngườitalàmtôiđược,giaochínhquyềnchoôngtathếnàođược".Thiênhạaicũngkhenlàcókhítiếtcao.Khibìnhxongnộinạn,ôngmừnglắm,chốnggậylênyếtmừngvua,rồilạitrởvềnúi.

ChuVănAnngườilàngQuangLiệt,huyệnThanhĐàm131,chỗôngởliềnvớitrườngĐạihọc,ôngxâymộtnhàđọcsáchởgòlớn,trướclàcáiđầmnước trong, hiện nay có đền thờ ông ở nơi đó. Ông ẩn cư ở núi PhượngHoàng,huyệnChíLinh.(ĐềnthờcóbàivănbialàNguyễnCôngThái,tiếnsĩtriềuLê,soạnra.ỞnúiPhượngHoàngcóbiavàbàiký,dotiếnsĩLêDuyĐảnlậplên).LêQuáthiệulàMaiPhongbậccaohọctròcaocủaChuVănAn.

SáchXưuDịKý:

Longvươngcóconúthamhọc,nghebiếtChuVănAndạyhọc trò,liền lênởcõi trầnđểvàohọc,màkhôngaibiết,gặp lúcnắnghạ,nhà làmruộngmấtmùa,tiênsinhgiảngxongbài,ngồiyêncóvẻlobuồn,mớiđếnhỏitiênsinhcớsaolạibuồn,Tiênsinhnói:"Vìgianthầncầmquyền,khôngbiếtviệcđiềuhòaâmdương,đếnnỗi cóđạihạn,người có lòngnhânđềuphảiđauxót, tacũngkhôngsaoquênđược", liềnđứngrathưarằng:"Tiểusinhcótàigìđâu,làmthếnàokéođượcmáytạohóađược,nhưngcũngxinthửlàmchútít,mayracũngđủsức"bèncầmhồnướcđổvàonghiênmực,mộtlúccócơnmưanhưgiội;rồilạytạthầy,từđâyxinthôihọc.Khivềđếnbên sôngNhuệGiang, chợt gặp vị thiên sứ hỏi cớ làmmưa đó; liền ngãxuốngđấthóaracongiaolong,ngườitronglàngđàođấtlấplên,gọilà"giaolonghạctúc",đốingạnvớiQuánsở,hơnthángsauthấycólinhứng,ngườilàngđólậpđềnthờ,nayvẫnhãycòn.

Vuatrừbỏcáchcắtchânruộngbãicátbồi,bỏlệnhđiểmduyệttàisản.

Trướckia,vươnghầucóruộngởvensông thìbãicátmớibồiở liềnruộng,đềuthuộcquyềnsởhữu;đếnthờibàChiêuTừTháihậumới lậpraphápluậtcắtchân,chậnlấyruộngmớibồi,đểthulấythuế.Nhàquyềnquýnàochếthaybỏđi,thìtàisảnthuộcvềconcháu,đếnđờivuaDụTônmớicólệnhphảikiểmduyệt,châubáunộphếtvàocông,đềulànhữngngườibầytôichỉthunhặtmởmàorađó.

Nayđềubỏhếtcảlệấyđi.

NướcChiêmThànhvàocướpkinhđô,docửabiểnĐạiAn,theochiềugióđimộtđêmđếnthẳngcửabiểnTháiTổ(naylàphườngPhụcCổhuyệnThọXương).VuađithuyềnsangsôngĐôngNgànđểđánhgiặc.Khibấygiờtháibìnhđãlâu,biêngiớivàcácthànhkhôngcóquânphònggiữ,nêngiặcđến không có quân lính để chống cự, quân giặc vào thành cướp của bắtngười, cung điện rỗng không. Trước, mẹ Nhật Lễ trốn sang nước ChiêmThành,dụchúngvàocướp,đểphụcthùchoNhậtLễ,ngườiChiêmđắcchí,hàngnămlàmlochobiêngiới,quốcgiatừđấymớisinhranhiềuviệc.

NướcChiêmtừđờiDươngMại,PhạmChítrởvềsau,vẫnlàmmốilochonướcta,thờigiannhàLývàTrầntuycóbịnhiềutrậnthuato,cũngvẫnkhiphục,khiphảnvô thường,đếncuốiđờiTrần thìchúng lạiquậtcường

lắm.

Vua lập em vua là Kính (Cung TuyênVương) là Thái tử chế ra 14chươngHoàngHuấnchoTháitử,đếnkhitruyềnngôi,lạilàmbàichâm150câumàcho.

VualấyngườihọngoạilàLêQuýLylàmKhumậtĐạisứ(2ngườicôvàchịQuýLyđềulàcungnhâncủavuaMinhTôn,mộtthìsinhravuaDuệTôn,nênlúcsơchínhvuacàngtindùng,lạigảCôngchúachonữa).

VuatruyềnchoTháitửKínhlênlàmvua.VuaNghệTônlàngườihiếuhữu,bìnhxongloạnNhậtLễmàkhôngcólòngthamvị,bỏconmàlậpem,làm cho người Minh khen là có lòng coi thiên hạ là công như Nghiêu,Thuấn.

VuachoTrươngHánSiêuđượctòngtựvàođềnthờKhổngTử.

NhàTrầncho3ngườiđượctòngtựvàođềnthờKhổngTử:ChuVănAnlàhơncả,HánSiêulànhầm;cònđếnTửBìnhthìchặtbỏxácratừngtấcmộtcũngchưahếttội,saolạiđượcxenvàohàngcungđìnhlễnhạc.NayởnhàphíaTâyVănMiếuvẫncònbàivịthờChuVănAn.CònHánSiêuvàTửBình thìđã tướcbỏđi rồi, khôngbiết từđờinào,xem thế có thể thấylòngngườitacùngmộtnhântâm,thiênlý.

DuệTônHoàngĐế

Tên làKính, con thứ11 vuaMinhTôn, emvuaNghệTôn, khi vuaNghệTônchạyloạn,thìquânlínhvàbinhkhíđềudotayvuathunhặt,chonênmớiđượctruyềnngôi.

NiênniệuLongKhánhthứnhất.Vuabổsungquânngũ,sửasangchiếnthuyềnđểphòngcóviệcđánhChiêmThành.

ThiTiếnsĩ,lấyđỗ:Trạngnguyên:ĐàoSưTích,Bảngnhãn:LêHiếuPhủ,Thámhoa:TrầnĐìnhThâm.

Vàcócáchạngxuấtthân.Lệcũ:7nămmộtlầnthi,cònthiĐìnhkhôngcólệnhấtđịnh.(HọcsinhTamquânthuộcquan,họcsinhthịthần,họcsinhtướngphủ,đãcóphẩmtướcrồi,đềuđượcdựthi).

Tuyểndân đinh xungvàoquân ngũ, xưa kia quân túc vệ chỉ có đạoquânTứThiên,TứThánh,TứThần,sauđặtthêmđạoOaiTiệp,BảoTiệp,TảBan,HữuBanđềucóđặtraquânhiệu,cóchứcĐạiĐộitrưởngvàphó.

Vua định ngạch quan hầu, đặt ra 6 cục Cận thị Chi hậu, lấy các vịvươnghầu,tônthấtlàmchứcChánhchưởng.

Vua cấm quân nhân không đượcmặc lối áo quần người Tàu và bắtchướctiếngnóinướcChiêmvàLào.

VuađạiduyệtcảquânthủyvàquânbộởsôngBạchHạc,xuốngchiếuchoThanhHoá,NghệAnvậnlươngđếnHoáChâu,đợivuasẽthânđiđánhChiêmThành, quanTrung tán làLêTíchnói: "Việcđemquânđi đánh làviệclớnnguyhiểm,vềphầntướngsúythìkhôngnênmuốnđượccôngtrạngmàmuốnđánh lúc nào cũngđược; huống chimới bình xongnội nạn, vếtthươngđau củadân, củanước chưa lành, thần trộmnghĩ khôngnênhưngsử".Vuakhôngnghe,khikéoquânđiđếnsôngBátTràng,cóngườidânquêđươngcửhànhđámtang,vuaxuốngchiếubắtphạt30quantiền.

TrướckiachúaChiêmThànhlàChếBồngNgaquấynhiễubiêngiới,vuasaiĐỗTửBìnhđemquântrấngiữởHoáChâu,ngườinướcChiêmđemvàngdângvua,TửBìnhlấyvàngấylàmcủariêngmình,mànóirằngngười

Chiêmvôlễ,nênđánh,vuamớiquyếtýthânđiđánhChiêm,quanquânđiđườngbiểnđếnNhậtLệ,thìđóngquânởđóthaoluyện,rồilạitiếnđóngởđộngMang;ngườiChiêmlậpđồnlũyởngoàithànhĐồBàn,nơiấyđườngnúi thìhẹp, tứviđềulàrừngrậm;quângiặcphụctrongrừngTượngLâm,quanquântakhôngbiết,giặcsaidângthưtráhàng,nóirằngChúanóđãtrốnđirồi,chỉcònthànhtrốngkhông,nêntiếnmauvào,khôngnênđểlỡcơhội.Vuatinlời,lậptứccưỡingựavẫyquântiếnlên.ĐỗLêcanrằng:"Chúngđãxinđầuhàng,thìtahãysaimộtngườibiệnsĩđưathưvấntội,đểdòxéttìnhhìnhhưhay thực của chúng,nhưkế củaHànTínpháquânnướcYênkhixưa,mớiđược".

Vuanói:"Quântađãđivàosâurồi,khôngmộtngườinàodámxungphong;việcbinhcầnphảithầntốc,chầnchờthếnàođược;ngườithậtgandạđànbà",bènchomặcáođànbà,rồiquanquânnhưđàncánốinhaukéođi,độitrướcđộisauxacáchnhau,bịphụcbinhgiặcxôngrachặtđứtlàmđôi,quântavỡ,vuamấtởtrongđámloạnquân,ĐỗTửBìnhthốnglĩnhtoánhậuquânkhôngứngcứu,chạythoátlấythân;LêQuýLyđốcvậnlương,đượctintrốnvềtrước.ngàyhômấyởkinhđôbanngàymàmờtối,chợvàphốxáphảiđốtđuốcđểbuônbán.Khikéoquânvề,ĐỗTửBìnhbịbắtxuốnglàmlính.

Việc hành binh này, họ Lê và Đỗ 3 lần dâng sớ can ngăn, mà vuakhôngnghe,liềntreotrảmũbỏđi.(ĐỗlàngườiPhùĐới,tínhthíchthẳng,cóchíkhílớn;khinhỏtuổisanghọcởTâyHồ,xemcáctướngtậpbắn,nóirằng:"Nghềnàylàmkhôngkhógì".Cáctướngnói:"Màycóbắntrúngđượckhông?", trả lời:"Xinbắn thử";bắnbaphát trúngcảba.Một tướngmuốnđemvề nuôi, nhưng ông không chịu theo, cứ du học, sau đỗTiến sĩ, làmquanthanhliêmvànghèo,khôngtậunhà,ruộng;concháunốiđờilàmquan,vẫngiữđượcnềnếpnhà,cótiếngởđờibấygiờ).

Lờibàn:

VuaDuệTônmậtmưuviệcnghĩacử,quétsạchnộinạn,khôngphảitài anhhùngkhông làmđược thế; đếnviệcnày thì nhận lời đầuhàngcủagiặcmàkhôngxét là thật haygiả, vàonơihiểm trởmàkhôngdòxét cẩnthận,cứkéoquân lũ lượtđến,đếnnỗimắcnưu tráhàng,baquân tanhết,làmtròcườichoquânMán, thật là lỗikhinhđịch,cựgián, rước lấy taivạvàomình.

Thượng hoàng lấy cớ vua bị chết vì quốc nạn, mới lập con vua làNghiễnnốingôivua,cảiniênhiệulàXươngPhù.

Nước Chiêm Thành lại vào cướp, do cửa biển Thiên Phù kéo vào,thẳngđếnkinhđô.

Sửthầnbàn:

LúcnhàTrầnđươngthịnh,mỗilầnquânNguyênsanglàbịthuakéovề;đếnlúcnhàTrầnsuy,mỗilầnquânChiêmđến,cướpbócnochánrồivề;quânNguyênlàgiặcmạnh,quânChiêmlàmanrợnhỏ,saonhàTrầnđốivớiquânNguyên thìmạnh thế,đốivớiquânChiêmthìyếu thế,chảqua là tạingườicả;vuaNghệTôn,nhútnhát,khôngđượcbằngvuaNhânTôncóhùngtài;màbầy tôicàngkémnữa,khôngbànmưukếvớiaiđược,khônggiaophóbiêngiớichoaiđược,cửabiểnkhôngcóquânphòng,trênsôngkhôngcóđồncanhgiữ,quângiặcđếnthìmêman,quângiặcđithìlạicôtức;thậmchí đem cả thần tượng chạy đếnAn Sinh, đem hết của báu giấu ở ThiênKiện,khôngkếgìđểtựthủ,thấygiặcđilàmmừng;nếumàBồngNgachưachết,khôngbiếtnhàtrầnlúcấychốngđỡbằngcáchgì.TửBìnhgiỏivềnghềăncắpvàng,khôngbiết trù liệuviệcbinh,QuýLygiỏivề ăn cướpnước,khôngbiếtcáchlàmtướng,đángthanphiềnchothờivậnvànhântàikhibấygiờnhiềulắm.

Vua saiTrầnĐìnhThamsanhnhàminhbáo tang,nói rằngvuaDuệTônđituầnvềbiêngiớibịchếtđuối.NhàMinhtừchốirằng:"Theolễcó3điềukhôngnênviếnglà:Bịkhiếpsợmàchết,bịápbứcmàchếtvàbịchếtđuối".ĐìnhThamtranhbiệnmãi,nói rằng:"VìChiêmThànhbạnnghịch,vuaDuệTônvịviệcnướcmàbịnạn,thếlàcócôngvớidân,saolạikhôngviếng?".Nhàminhlạiphảisaisứsangviếngthăm.

Thờibấygiờnhàminhđươngnhòmngónướcta,chỉmuốntìmcớ,LýThiệnTrườngnói:"Nướcngườitaemchếtvìquốcnạn,màanhlậpngayconngườiemlàmvua,nhânsựnhưthế,thìcóthểbiếtthiênmệnhthếnào";việcấymớibỏđi.

PhếĐế

PhếĐếtênlàNghiễn,contrưởngvuaDuệTôn.VuaDuệTônđiđánhmiềnNammàbịmất,vuaNghệTônmớilậplàmvua,saubịgiánglàmLinhĐứcVương,ởngôivua12năm,làngườihônám,hènkémkhônglàmđượcviệc, để quyền về tay kẻ dưới, làm cho xã tắc nghiên đổ, đến thân cũngkhônggiữđược,đángthươnglắm.

NiênhiệuXươngPhù thứhai,nướcChiêmThành lạivàocướp.VuasaiĐỗTửBìnhchốngcự,quanquântựtanvỡ,quângiặcthứakếđếnkinhđô,LêGiácbịgiặcbắt,chúngbắtphảilạychúng,Giácnói:"Talàmđạithầnmộtnướclớn,đâuphảilạychúngmày",quângiặcgiậnđemgiếtđi.(GiáclàconLêQuát,đượctruyphonglàTrungVõHầu;conlàbínhlàmchứcCậnthịChihậucụcChánhchưởng).

Thờibấygiờđươngcóviệcquân,màphủkhotrốngrỗng;ĐỗTửBìnhkiếnnghịtheophépđánhthuếdongcủanhàĐường,mỗimộthộphảinộp3quan tiền, từđấy thuếmớinặng thêm. (Lệcũ: ruộngcấyhaybãidâumớiđóngthuế,khôngcấytrồngthìmiễnthuế.Ruộngphảinộpthóc,bãidâuphảinộplụa,đãđịnhsẵnthànhnghạch,sinhthêmrathìkhôngtínhđến,chếtđithìkhôngtrừ;đếnbâygiờlạibắtphảicungraodịch(bắtđilàmviệc).

QuýLytiếncửNguyễnĐaPhươnglàmTướngquân.(QuýLykhinhỏhọcSưTề,dạychonghềvõ,ĐaPhươnglàconSưTề,đãbịquânChiênbắt,naymớitrốnvề,đượcQuýLytiếncử,ngườiđờibấygiờbảolàđánglovìchúnggâynênvâycánh).

VuasaiquândânchuyểnvậncủacảicủanướcđếngiấuởnướcThiênKiện,các thần tượngở lăngcũngvề rướcvềAnSinh,phòngkhicóquânChiêmThành lạivàocướpDiễnChâu,vuasaiLêQuýLythống lĩnh thủyquân,TửBình thống lĩnhbộquânđểphòngngự.Khigiao chiến,NguyễnToànNgao quay thuyền trở lại tránh tên đạn của giặc,QuýLy chémđầuđem rao các trại quân. Các trại quân thúc trống reo hòmà tiến lên, chúaChiêmlàChếBồngNgathuatrậntrốnchạy.TừđâyTửBìnhkêulàcóbệnh,xin giải binh quyền (rồi chết liền), Quý Ly một mình lĩnh chức Nguyênnhung.

Vuasaiđốcxuấtcácngườităngchúngcườngtrángởthiênhạtạmlàm

lính, để đánh Chiên Thành. Bấy giờ quân Chiêm cướp Thanh Hóa, quanquânđóngởnúiLongĐại;NguyễnĐaPhươngcắmgỗngăngiữcửabiểnThầnĐầu, ngườiChiêmđưa cả quân thủy và bộ lên trên núi, lấy đá némxuống,thuyềnquânbịtổnhạinhiều,ĐaPhươngkhôngđợilệnhcủaQuýLymởgỗcắmởcửabiểnramàđánh,quânChiêmthuato,tảnmátvàonúi.ĐaPhươngđốthếtcảthuyềncủagiặc,lạiđốcquânvâynúi,giặcchếtđóinhiều,dưchúngphảibỏchạy,quântađuổitheođếnHóaChâurồimớivề.Đượctinthắngtrận,vuachoĐaPhươnglàmKimNgôVệĐạiTướngquân.

Khi Lê Quý Ly lĩnh chiến thuyền đi đánh Chiêm Thành, mới đóngthuyềnlớncóhiệulàDiêmDã,NgọcĐột,NhaTiệp,khirabiểnbịsónggióđánhbểnátnhiều,liềntrởvề;ngườiChiêmnghetin,dẫnquânđiđườngbộtheochânnúiđườngQuảngOaimàđếnkinhđô,ThượnghoàngsaiLêMậtÔnchốnggiữ,điđếnchânTamkỳ (thuộcQuảngOai),quângiặcđãphụcsẵn,línhvàvoiđềuxôngra,quanquântathuachạy.Đượctinbáo,ThượnghoàngđiĐôngNgànđểtránhgiặc,mộtngườihọctròlàNguyễnMộngHoakéothuyềnngựxinởlạiđểđánhgiặc,nhưngThượnghoàngkhôngnghe.

TừđờinhàLêvàLýtrởlại,quânChiêmThànhrấthènnhát,hễquântađếnthìgiặcchạyhoặchàng;đếnbấygiờBồngNganghĩthayđổitụccũ,dạychobiết phươngphápđánh trận, ngườiChiêm từ ấymới dũngmãnh chịuquenkhổsở,nênthườnglàmmốilochobiêngiớicủata.

ThượnghoàngởcungBảoHòa,cácbầytôichiaphiêntrựcởbên,hỏicácviệccũ,biêntậpthànhtámquyển,nhanđềBảoHòadưbút.

NhàMinhđánhVânNam,saiDươngBànđếnđòiquânlương,vuasaiTrầnNghiêuDuvậnlươngđếnđầuđịagiớiThủyVũđưacho;nhàMinhlạiyêucầu20thầytăng.XưakianướctađưaNguyễnTônĐạo(hoạnquan)đếnKimLăng,TônĐạonóithầytăngngườiNamlàđạotràngkhoacúnglễhơnthầytăngngườiBắc,nênbấygiờmớicầuxin.TônĐạolạinóiphươngnamnhiềuhoaquả tốt,nênnhàMinhcầuxincáccâycau,vải,mít, longnhãn,nướctacóđưacho,nhưngvìkhôngchịuđượcrét,chếtkhôcả.

TônthấtđạithầnlàNguyênĐánthấyquyềnbínhngàymộtxuốngtaykẻdưới,biếtrằngQuýLytấtcướpnước,mưuđồtránhhậuhọa,bènxincáolão,vềCônSơnvuicùngtrúcđá,tựhiệulàBăngHồ,ngầmủythácconlàMộngDữchoQuýLy,saunàytônthấtnhàTrầnđềubịgiếthại,duycóconcháuNguyênĐánlàcòn.

(NguyênĐánhaythơ,cótậpthơBăngHồpháthànhởđời,cóthơgửicholiênhữunóiýnhữngviệchưngvongcổkimcóthểđểlàmgương,cácôngsaonỡkhôngcangiángì.LạigửichoTrangĐịnh,đạiýnóiđêmnaycáovàochuồnggà,chảxơiđượcmẹtấtlàxơicon.TrangĐịnhchỉcònbiếtthanthở).

Minh sứ đếnmượnđườngđi đánhChiêmThành, đòi 50 con voi, từNghệAnđặtnhàtrạmcấplươngcỏ,đưađếnVânNam.

Lờibàn:

TừkhiTônĐạođưatìnhhìnhtrongnướcmáchchonênnhàMinh,cựcngônnhânvậtthịnh,vàngngọcgiàu,chonênnhàMinhmặcýyêucầu,nàođòilươngđòivoi,khôngnămnàongơi.Quângiannịnhkéophùngnghênhdễđượclòngngười.

NhàTrầnsaiTônĐạosangBắcmàhỏngviệcnước,nhàMinhtinTônĐạolấnđấtNammàmởrahấnkhíchởbiêngiới,đếncảgiađìnhTônĐạocũngtannáttheo,đánglấyđólàmrăn.

HồTônThốc làmquanAnPhủ,cóxâmđếncủadân,vuaNghệTônlấy làm lạmà hỏi, thì tạ lỗi rằng: "Một người được ân vua, cả nhà đượchưởngthiênlộc."Vuathatộicho(TônThốcngườiởDiễnChân,NghệAn,nhỏtuổiđãđỗ,chưacótiếng,gặptiếtNguyêntiêu,cóvịphápquanhọLêmởhội treo đèn,TônThốc ở ngay trên đám tiệc làm100 bài thơ, từ đấytiếnglừngkinhđô).

VuachoQuýLylácờvàthanhkiếm:(lácờđềrằng:"Vănvõtoàntài,quânthầnđồngđức").

QuýLylấydụchỉcủaThượnghoàngphếvualàmLinhĐứcVương.Khitrướccósaochổi,vuacùngTháiúyThíchbànmưunói:"Thượnghoàngyêudùnghọngoại,QuýLymuốnlàmgìđượcnấy;nếukhôngtínhtrước,tấtsaunàykhóchếngựđược".Mưuấytiếtlộ,QuýLybiết,ĐaPhươngkhuyênnênraởnúiĐạiLại,đểchờbiếnchuyển,CựLuậnnói:"Khôngđược,đãrangoàirồi,thìkhólònggiữđượctoàn".QuýLynói:"Túngxửkhôngphươngkếgì,thìtaphảitựtận,khôngthểnhờtayngườikhácđược".CựLuậnnói:"Thượnghoàngcónhiềucontrưởngđíchxuất,màlạilậpcháulàmvua,tụcngữcócâu:"Chưathấyaibánconđểnuôicháu"đemcâuấyđộngđếntai,

rồicảilậpChiêuĐịnh,trởtaihọathànhraphúc,dễnhưtrởbàntay.QuýLymậttâu,Thượnghoàngcholàphải.Sángsớmhômấy,nóithácrằngThượnghoàng điAnSinh, triệu vua đến bàn việc nước, vua chưa ăn cơmđã đếnngay, lập tứcbịdẫn rachùaTưPhúcgiamkín, rồi ranộichiếunói: "VuaDuệTônmấtkhôngtrởvề,thìlấyconđíchlàmvua,làtheolốicổđó,nhữngvìquangia lênnốingôi,hãycòntínhtrẻcon,đứctínhthất thường,khôngthể làmchủmộtnướcđược",nêngiánglàmLinhĐứcVương,rướcChiêuĐịnhvàonốingôivua.

Chưađượcmấylâu,lạiđembuộccổchochết.

CungnhâncủavuaDuệTôn,làmẹLinhĐứcVươnglàemgáihọcủaQuýLy.VuaDuệTônđiđánhmiềnNambịchết,bànàyđãcắttóclàmnicô,đếnkhivuaNghệTônlậpLinhĐứclàmvua,bàcốtừchốikhôngđược,lạivàoởtrongcung,nóichuyệnvớiTháiúyThíchcóvẻlolắm:"Contôibạcphúc,khókhamđượctráchnhiệmto.Tiênhoàngmấtđi,tôikhôngchếttheođược,khôngcònmuốntrôngđếnviệcđờinữa,huốngchicònnỡtrôngthấyconnguyđếnthânhaysao".Rồibàmất.

ConútvuaNghệTônlàChiêuĐịnhVươngNgungđượclậplênlàmvua,cảiniênhiệulàQuangThái.

Lờibàn:

VuaNghệTôngiàlẫnquálắm,trướckiađãnhườngngôichoem,lạilậpcháulàmvua,khôngcoingôivualàcủariêng,lòngđósaoquangminhthế.Đếnkhi tuổigià,mêhoặcvềcâubánconnuôicháu,chiarakhinhvàtrọngtrongchỗconcháu,khôngnghĩrằng:xãtắclàtrọng,ngườinàohiềnđứcthìlậplên,cònphânbiệtconvớicháulàmgì.VảlạitronghàngconvuaNghệTônduychỉTrangĐịnhlớntuổimàhiềnđức,QuýLyvẫnsợxưanay,thanhngônrằngtấtphảilậpôngấylàmvua,đểchoôngcólờitừchối;ôngđãtừchốirồi;liềnkhenônglàđạiđức,đểngănýNghệTônkhôngđịnhkiếngì,lầmtinsựgiảdốicủanólàmchothật.Lãogià60tuổi,traongôivuachođứatrẻ10tuổi;gửiconchoquạgià,màdặnnó:"Đừngthịtconta,đừngpháhủy nhà ta", không biết rằng con quạ già có tin được đâu.Than ôi!Lòngngườimuốnlàmmấtnướccủangườita,tấtphảilàmhônmêtrílựccủakẻđươngcực,nhưcóvậtgìchemấtmắtđi,ngườiđứngxembênngoàituycósángsuốt,nhưngvìhoàncảnhdởdangtráingược,khônglàmgìđược,nênmớiđếnnỗithếđó.

ThuậnTônHoàngĐế

ThuậnTôntênlàNgung,conútcủavuaNghệTôn,ởngôivua9năm,bịQuýLygiết.Tuylàmvuamàchỉgiữhưvị,làmvịvuabùnhìn.Nămđẻvàngàychếtđềubịtàthầncầmvậnmệnh,thậtđángthương.

Niên hiệu Quang Thái năm thứ hai, người ở Thanh Hóa là NguyễnThanhmạoxưnglàLinhĐức, lánhnạnvàoLươngGiang,dânhưởngứngtheo.

NgườiChiêmThànhvàocướpThanhHóa,QuýLyđemquânchốngcự;quângiặcđắpngănthượnglưusông,quanquântacắmgỗởBànNhađốilũyvớinhau.Quângiặcphụcvoi,giảtảngnhổtrạivề,QuýLykéndũngsĩđuổitheo,thủyquânmởcâygỗrađánhnhau,quângiặctháođậpnước,đưavoiraxôngvàotrận,quanquântathuato,QuýLytrốnvề,xinthêmchiếnthuyền để chống cự. Thượng hoàng không cho, vì thế y xin trả lại binhquyền,khôngđiđánhnữa.

Thượnghoàng saiTrầnKhátChânđi đánhgiặc, quân ra đếnHoàngGiang,gặpquângiặc,TrầnNguyênDiệukéoquânđầuhànggiặctrước.

Việc nàyQuý Ly trốn trước, Đa Phương trốn theo, thếmà còn chorằng:toánquânđigiữgìnsaucùng,làcôngcủamình,cóvẻkheokhoang,thế là những người thua bỏ chạy 50 bước cười người chạy 100 bước, lạikhôngxấuhổvớiquânlínhbuộcthuyềngiữcâygỗđóhaysao?Còntàicángìmàkhoekhoang.

QuýLynóidèmphavớiThượnghoàngrằngmỗitrậnởBànNha,vìĐaPhươngmàđếnnỗithua.

Thượng hoàng nói nên trừng phạt bằng tội nhỏ; Quý Ly nói: "ĐaPhươngdũngmãnh,tha,sợnósẽbỏđisangMinhhaysangChiêmmất,thảhổdihoạn,khôngbằnggiếtđilàxong"liềnbắtphảitựtử.ĐaPhươngthanrằng:"Vìcótàimàđượcsangcũnglạivìcótàimàđếnchết,tachỉtiếcrằngkhôngchếtởtrongchiếntrậnthôi".

YêutănglàPhạmSưÔnchiêutậpbọnvôlạitụởQuốcOai,haivuaphải đi về phía bắc để trị nạn; Sư Ôn vào ở trong cung khuyết 3 ngày;

ThượnghoàngsaiPhụngThếđánhbắtđược,SưÔnchịutộichết,cáctênbịbắtphảitheo,đượcthachếtkhônghỏigì.

CuốiđờiTrần,hễquângiặcđếnlàlánhđi,đànhrằngbọncuồngkhấukhóchốngcự,đến lũgiặcđóiở thônquêcũngvàođượccungkhuyết,màcũngkhôngdámkhángcự,saolạinhátđếnthế.VuaNghệTôntrịquốcthìkhôngsửasangvõbị,QuýLygiữchủbìnhthìkhôngquentướnglược,cácthànhtrì,đồncanhchảlưuýgìđến,mộttênyêutăngkhởilênmàvuaphảichạyvấtvả,thếcòngọilàtrongnướccóngườitàisao?TrướckiavuaNhânTônkhôngngồitrongthànhmàgiữ,rangoàimàliệucáchđánhgiặc,cóhènnhátnhưthếđâu?

ChúaChiêmThànhChếBồngNgacùng tướng làLaKhảiđemquânđếnxâm lượcnước ta,vua saiTrầnKhátChânchốngcự,gặpnhauởHảiTriều;ngườiChiêmchưatụquânđượchết,BồngNgaratrướcđểxemtìnhthế,tiểuthầncủaylàBỉLậuKêbịtội,chạyvềvớiquanquânta,chỉthuyềnsơnmàuxanhmàbảo rằng: đó là thuyềnquốcvương;KhátChân sai hỏasúngcứnhằmthuyềnấymàbắnđếnmộtlúc,bắnsuốtquaBồngNga,quângiặc tanvỡcả.NguyênDiệu lấyxácBồngNgachạyvềvớiquân ta,KhátChân đóng hòm thủ cấp dâng lên vua, Thượng hoàng nói: "Ta và quânChiêmgiữnhaumãi,naymớiđượctrôngthấyđầunày,khácgìCaoTổtrôngthấyđầuHạngVõ".Báchquanđềuhômừng"vạntuế".TướngChiêmlàLaKhảithutànquânđiđườngbộtheovennúichạyvềnước,giữnướctựlậplàmvua,conBồngNgalàMaNôsợbịgiết,chạyvềnướcta.

MởkhotàngởnúiThiênKiệnlấycáccủacảibáugiấuởđókhitrước,bịnúilở,khôngkhaiđược,liềnbỏđó.

QuanTưđồNguyênĐánmất.Thượnghoàngđếnhỏithămvàhỏivềhậu sự, ông đều không nói gì, chỉ xin kính nhàMinh như cha, yêu nướcChiêmnhưcon,thìnướcđượcvôsự;ôngcólàmthơrằng:

"Nhânngônkýtửdữlãonha.

"Bấtthứclãonhaliênáiphần"132.

LàýkhuyêncanThượnghoàngviệcgửivuaThuậnTônchoQuýLy.

NguyênĐáncócôcongái tênThái, sainhosinhNguyễnỨngLongdạyhọc,ỨngLongtưtìnhvớicôThái,NguyênĐánliềngảcho,sausinhra

conlàNguyễnTrãikhaiquốccôngthầnđờiLê.NguyênĐánởđộngThanhHư,núiCônSơn,cháungoạilàNguyễnTrãicólàmbàica.(ChépởHoàngViệtvăntuyển).

Lờibàn:

"NguyênĐánlàtônthấtnhàTrần,gặpvậnnướckhôngmay,chỉlấysựrútluiđểtoànthânlàđắcsách,biếtchơithắngcảnhởđộngThanhHư,màkhônghỏiđếnxãtắcởThiênTrườnganhaynguy;chỉmưutínhchoanhemMộngDữ,màkhôngnhìngìđếnchaconvuaNghệTônđượclợihaybịhại;đếnkhivuahỏiđếnhậusự,cũngkhôngnóirõ;khôngbiếtrằng:QuýLyđãkhôngchechởgìchomình,thìsaocònđưaMộngDữgửinó?Vuađãmấtnước,bầy tôi toànmộtmình thếnàođược?Lời răndạycủacốnhânđúnglắm.

TrangĐịnhVươngxưacùngLinhĐứcmưutínhgiếtQuýLy,việctiếtlộ,bịnóoán,vẫnđểlòngnghivàlosợ,phảitrốnđi,đếnVạnNinh,ngườitrạiđókhôngchoở,ThượnghoàngsaiNhânLiệtchạytheogọivề;QuýLyngầmsaingườigiếtđi.

Lờibàn:

TrangĐịnhlàconvuamàtrốnđi,gặpphảingười trạiđócódãtâm,têntướngmọnhạđộcthủ;trêncóvuachakhôngxétchocáicớphảibỏđi,cũngkhôngbiếtđếnnguyêndođếnnỗichết.VuaNghệTôngiàlẫnđếnthế,thậtđánggiậnlắm.

Mùa hạ đại hạn, vua xuống chiếu cầu có người nói thẳng việc triềuchínhbấygiờ.BùiMộngHoadâng thư: "Thầnnghecâu trẻconhát rằng:"ThâmtaiLêsư",tấtnhiênQuýLycódịchí.ThượnghoàngđemlờiấybảoQuýLy,vìthếMộngHoađànhẩnlánhkhôngdámra.

KhôngrõMộngHoaxuấtthânlàhạngthếnào,túngxửởnơigianghồmàcólònglochovua,lạicàngtỏlàkhítiếtchisĩ,tựcaonhưchimhồngbayởlưngtrời,QuýLylàmthếnàomàlướibẫyđược.

Thậtđánglàhàokiệt.

ĐặtchứcGiangquanTuầnthủởcácxứ,đểtrôngcoiviệclùngbắtgiặc

cướp.

MôngTrangbànrằng:Kẻăntrộmcáivòngthìbịgiết,kẻăntrộmcảnướcthìđượcphongtướchầu;đặtrachứcphònggiữgiangquan,chảqualàkẻbắttrộmnhỏmóctúicướpnípđóthôi.Trongdângiankhôngcóviệcđàotường,lẻncửa,mànhàTrầnđãcómốilođổingọcthayvạcrồi.

QuýLylàmra14thiênminhđạodânglênvua;đểChuCônglàmtiênthánh, ngồi hướngmặt phía nam,KhổngTử làm tiên sứ, ngồi hướngmặtphíabắc.TrongsáchLuậnNgữcó4chỗđángngờ,nhưlà:YếtkiếnNàngNam Tử, khi ở nước Trần bị Tuyết Lương và Công sơn Phật Mật mời.KhổngTửmuốnđếnv.v...choHàmDũlàđạoNho,bọnChâu,Trình,Chutửthì học bác tạpmà tài hèn, chỉ chăm trộm cắp ý nghĩa cổ nhân. Thượnghoàngkhenngợilắm.ĐoànXuânLôitrợgiáotrườngQuốcTửchốnglạinóilàkhôngnênlàmthế,bịlưuđàyrachâugần.

Lờibàn:

NhanUyênnói:đạocủaPhutửlớnlắm,thiênhạkhôngchỗdungnạpnổi,chonênởLỗbịtrục,ởTềbịcùngkhốn,ởVệbịthiệthại,ởTháibịvây,bịYếnAnhdèmpha,bịVõThúcchêtrách,làlờingườiđồngthời,lạicókẻtruấtxuốnglàmtrunghiến,giánglàmtiênsư,thậtlàngườimùchêmặttrời,mặttrăngkhôngánhsáng,cólàmtổnhạigìđượccácvìsángđó.CònđếnbảoXươngLê133làđạoNho,Liêm,Lạc134 làtrộmcắp.ĐạohọccácvịnàykhiởBắc,đãbịkhuấttrongthờibấygiờ,sangđếnNam,lạicũngbịđờisaubàibác,cácôngthậtlàgặpáchvận,đángthan.

QuýLytìmkínđượcdòngmáuhọHồ,muốntrởlạihọcũ,bènlấytênHồCươnglàmngườitâmphúc.

Thượng hoàng sai vẽ hình tượng Chu Công, Hoắc Quang, Chư CátLượng,HiếnThànhlàmbứcTứphụđồ(4vịgiúpvua)choQuýLy,lạidụrằng:"Nếuvuacóthểgiúpđượcthìgiúp,nếuhènkémquáthìcứtựnhậnlấy".QuýLy thề rằng: "Đâu dám cómưu đồ khác, nếu có thì trời khôngchứng".BấygiờThượnghoàngnằmmộngthấyvuaDuệTônđưaquânlínhđến,miệngđọcthơrằng:

"Trunggianduyhữuxíchchủyhầu,

"Âncầntiềmthượngbạchkêlâu,

"Khẩuvươngdĩđịnhhưngvongsự,

"Bấttạitiềnđầutạihậuđầu".

Thượng hoàng chiết bài thơ này rằng: Thượng hoàng sinh năm TânDậulàbạchkê(gàtrắng),QuýLylàmỏđỏ(xíchchùy),khẩuvươnglàchữquốc,hưngvongsaunàysẽthấy.Vìthếnghĩlolắm,nhưngquyềnbinhđãvề taynó rồi,không thể làmgìđượcnữa,Thượnghoàng liềnmất,hiệu làNghệTôn.


VuaNghệTônlúctrướclầmchorằngQuýLylàngườigửiconcháuđược,đếnlúcmấthếtquyền,mớibiết làtrúngkếcủanó,đếnnămtànsắpchếtmớitỉnhngộ,xemtrongđồngtính,vâycánhtônthấtkhôngcóai,xétngoài triều thần, thân đảng của tên gian thần đã bền chắc, không còn saođược,hốithìđãmuộn.Chonóbứctranhtứphụ,làmongcònkéolạiphầnnàochăng?Câunói:khảphụ,khảthủ,mặcnómuốnsaothìlàm,chứcóphảithậtbụngmongnógiúpvuanhư4vịởtrongbứctranhđâu.ĐếnchuyệnnhàTrầnlấyvợngườicùnghọ,làrănsợbịhọngoạilấymấtnướcnhưnhàLý,thếmàconcáihọHồvàolàmphitầnnhàTrầnsinhhaivịvua,đểlàmcáimầmQuýLynắmquyền,congáihọTrầngảvềhọHồ,sinhmộtcháungoại,đểlàmcâunóichoHánXươngxinquyềnnhậnviệcnước;thậtlàtrờimượnviệcđómàlàmnhàTrầnmấtnước,báothùchovuaLýHuệTôn,contạoxoayvầnkhéođếnthế.

Vuaxuốngchiếu,choQuýLyvàoởtrongsảnhđài,gọilàHọalư.QuýLybiêntậpthiênVôDậtđểdạyQuangia;cólệnhgìthìxưnglàPhụchínhCaigiáoHoàngđế.

NgàyxưanhàLươngcóHầuCảnhtựhiệulàVũtrụTướngquân,nayHồQuýLytựxưnglàCaigiáoHoàngđế,thậtlàmộtkhoángđiểncủabọntàthântừthiêncổđếngiờ.

Cấm bách quan không được dùng lối áo tay lớn, đồ dùng dân giankhôngđượcsơnsonthếpvàng.

NhàMinh saiHanhTháiđếnxingiúp choquân,vàvoi, cùng lương

thựccấpchoquân.ThờibấygiờnhàMinhđánhquânMánlàmphảnởLongChâu, nên âmmưuđặt ra kế đó,muốnmượn tiếng để bắt người nước ta,HanhTháimậtbảochoTrichâu,vìthếnướctakhôngchoquânlínhvàvoi,chỉcấpcholương,cũngkhôngđượcnhiều,đưađếnĐồngĐăngrồitrởvề.

Mớibanhànhtiềngiấy"Thôngbảohộisao".

Phươngpháplàmtiềngiấy:giấy10đồngvẽrautảo,giấy30đồngvẽsóngnước,giấymột tiềnvẽmây,giấyhai tiềnvẽconrùa,giấyba tiềnvẽcon lân,giấynămtiềnvẽconphượng,giấymộtquan tiềnvẽcon rồng. Inxong,chodânđổilấytiền;cấmkhôngđượcchứatưdùngtưthứtiềnbằngđồng.

Địnhthểcáchthicửnhân.NămtrướcthiHương,nămsauthiHội,thitrúng,lạiphảithimộtbàivănsách,rồiđịnhthứbậc,chiarakinhvàtrại,cótuyểnđủtamkhôi(bavịđỗđầu).

Thểcáchthi:kỳthứmột:mộtbàikinhnghĩa,cópháđề,tiếpngữ,tiểugiảng,đạigiảng,tiểukết,hạn500chữ;kỳthứhai:ThơĐườngluật,phúcổthể,hoặclàtao,tuyển,cũngtừ500chữtrởlên;kỳthứba:BàichiếunhưthểcủađờiHán,bàiChế,BiểunhưthểtứlụcđờiĐường;kỳthứtư:mộtthiênvănsáchhỏivềkinh,sửvàthờivụ,hạn1.000chữtrởlên.

PhươngphápkhoacửcủanhàTrầnđếnđómớiđủ;cácnhân tài thudụngđược,trongđócóNguyễnỨcTrailàgiỏihơncả,cònthìđểgiúpchođầuđờiLênhưlà:LýTửTấn,VõMộngNguyên,PhanPhuTiên,NguyễnThiênTúngđềulàcựpháchtronglàngvăn.DuycókínhnghĩathìtừMinhcótrước,cùnglýtrídụngkhôngthiếtgìyếubằng,cũngcóthểsuyrộngramàthihànhđược.

Địnhcáchchứcmũvàphẩmphụccácquanvănvàvõ.(Nhấtphẩmáomàutía,nhịphẩmmàuđạihồng,tamphẩmmàuhoađào,tứphẩmmàulục,ngũphẩmtrởxuốngmàuxanhbiếc).

QuýLylàmthơvàkinhnghĩabằngquốcngữ.Saicácthầyđànbàdạycáccungnhân.Cácýnghĩathìtheoýkiếncủamình,khôngtheotậptruyệncủaChuTử.

QuýLylúctrướcđỗthiHương,lạithitrúngkhoaHoànhtừ,chonênmớidámxínhthôngminh,khôngbiếtrằnglốihọcchươngcúcủamình,đã

biếtthếnàochỉquicủathánhhiền,nhưlà4điềungờsáchLuậnngữ,tựnghĩra thi nghĩa, thật là con ếch ngồi trong giếngnước, không thể nói chuyệnbiểncảđược;cũngnhưconvượnxétrộmáoChuCông.

Sai quan Thượng thư Đỗ Tĩnh xem xét và đo đạc động An Tôn ởThanhHóa,xâythànhđàohào,lậpnhàmiếuvàxãtắcđểsẽthiênkinhđôvàođó.PhạmCựLuậncanngăn.QuýLynói:"Chítađãquyếtđịnhrồi,nhàngươicònnóigì?".NhữThuyếtnói:"XưakianhàChuvàNgụy thiênđô,đều có sự khôngmay; đấtLongĐỗ của ta có núiTản, sôngLô, cao sâu,phẳngrộng;nướcViệttamởnghiệplấynơiđólàmcănbản,ngườiNguyênchịuphụctru,giặcChiêmnộpđầu,nhữngviệctrướccóthểkinhnghiệmrõ,vậyxinnghĩlại".

(CựLuậnđiđánhgiặccỏHồngyởTuyênQuangbịgiặcvâyhãmrồichết).

ThànhTâyĐôcủaQuýLyở tạicácấpHoaGiai,PhươngGiai,TâyGiaithuộchuyệnVĩnhPhúc135,ravàocó4cửathành,làcácđườnphốkhitrước,nênđặctênnhưthế,hiệnnaycònvếtxâyđá;tảvàhữuthànhbáchcậnvới núi đá,một con sông từAi Lao chảy đến là LươngGiang hợp lưu ởtrướcmặt;mộtchaconhọHồởđó,thânbịbắt,nướcbịmất,đànhlàănởbấtnghĩanêntội,nhưngcũnglàtìnhthếnơinàymàđếnnỗi.

ĐổitênNghệAnlàLâmAn,TrườngAnlàThiênQuan,LạngGianglàLạngSơn,DiễnChâulàVọngGiang.

Xuống chiếu rằng:Đời cổnước cónhàhọc, hươngđảng cónhàTự,xómngõcónhàTường,đềulànơiđể tỏrõgiáohóa,hậuphongtục;ngàynayđãlậpraquốchọcmàơcácchâuhuyệnhãycònthiếu,nênphảiđặtrahọcquan,chohọcđiền;phủthìđược15mẫu,đểcungcấpviệclễngàysócvàđènsách;cácgiáo,Huấnsinhviên,hàngnămkénngườiưutúcốnglêntriềuđình,sẽthânhànhthiđểkénchọn.

Lờibàn:

QuýLythìphiềnmàvụnvặtgiốngnhưVươngMãng,xínhhọcthuậtthì lạiquáhơn, thíchviệcđờicổgiốngnhưVũVăn, tàikinh tế thìkhôngbằng.Tựlúcđảmđươngviệcnước,đổihếtchếđộcũ,đặtraThượngLâmtựmàbãisởĐăngVăn,pháthànhtiềngiấythôngbảo,màcấmdùngtiềnthực

chất,địnhlễkhoacửlậpquychếhọc,đổitênchâutrấn,phânbiệtcấpbậcmũáo,đểsửasangnênđờitháibình;nhưngmàgốcđãlỗirồi,cònthihànhđiềugìđượcnữa?HuốngchinhàMinhđươngchămchúxâmmiềnNam,lạikhôngbiếtphòngbị,quênmấtsựgiữvữngcửangõ,chămthayđổihònngói,cáixànhàchưanát,làmnhưthếchỉchóngmấtnướcthôi.

Xuốngchiếuhạnchếngườiđứngtênruộng.-Ngườithườngdânkhôngđượccóquá10mẫu,thừaraphảitiếnvàocủacông.Thờibấygiờcácnhàtônthấtchogianôriêngrađắpđêởmiềnduyênhải,ngănnướcmặn,khaikhẩnthànhđiền,lấylàmtrangấpriêng;nênkhiấymớicólệhạnchếruộng.

NhàMinhđưa2ngườihọNguyênlàĐạiHồvàTiểuHồsangantríởnướcta,chotênĐạiHồlàĐịaPhụcCơ,tênTiểuHồlàĐịaBảoLang.

LũtrẻconhátrằngThâmlaiLêsư,mànhàMinhlạiđưatênHồsangantrí,đólàtriệuchứngchaconQuýLyphảibỏnướcmàđi,vàlờisấmvuaLêTháiTổhưngsư.

QuýLybứcbáchvuaphảithiênđô.NgựgiáđiđếnđồnĐạiLại,haingườicungnhânlàTrầnNgọcCơ,TrầnNgọcKiểmnóimậtvớivuarằng:"Thiênđôtấtcósựcướpngôi,cướpnước".QuýLynghebiết,giếthaicungnhânấyđi;vìcớđãtrótcólờithềvớivuaNghệTôn,(câutìnhnguyệngiúpconvua)nhưngvẫnmuốntrái lời thềđã lâu,mớingầmsaiđạosiNguyễnKhánhthuyếtvớivuarằng:"Nơiđócảnhđẹpthanhu,khácchốntrầngian,bảntriềuchỉsùngPhậtgiáo,chưacótheotiênchându,ChúaThượngmệtnhọcvềviệcnước,khônggìbằntruyềnngôichoĐôngCung,đểgiữlấysứckhoẻ",liềnlậpnênBảoThanhCungởphíanamnúiĐạiLại,rướcvuađếnởđó,truyềnngôichoHoàngtửÁn,đổiniênhiệulàKiếnTân,QuýLylấylàQuốcTổnhiếpchánh,đềcáibảngrằng:"CaigiáoHoàngđếthánhchỉ"ngayngàyhômấylênngựđiệnởkinhđômới.

ThiếuĐế

TênlàÁn,contrưởngvuaThuậnTôn,ởngôivuađược2năm,QuýLyphếlàmBảoNinhĐạiVương.

Phụthêm:HỒQUÝLY-HÁNXƯƠNG

Quý Ly tên ngự là LýNguyên, tự xét vốn tổ tiên là HồHưngDật,ngườiTriếtGiang(nướcTàu)đờihậuHánđếnlàmquanởDiễnChâu,sauởlạilàngBàoĐột136châuấy,đờinàocũnglàmchủtrại,cháu12đờiHồLiêmrờiđếnởlàngĐạiLại,trấnThanhHóa,làmconnuôiLêHuấn,mớiđổirahọLê,4đờisauđếnQuýLy,làmquantrongtriềuTrầnNghệTôn,lênđếnchứcTháisưnhiếpchính,rồicướpngôicủanhàTrần,quốchiệulàĐạiNgu,trở lạihọHồ;chưađượcmấy lâu lại truyềnngôichocon làHánThương,tiếmvị6năm,saucả2chaconbịngườiMinhbắt.

NiênhiệuKiếnTânthứhai,QuýLybắtépvuaxuấtgiađitu,ởNgọcThanhQuanthônĐạmThủy,làmbàithơđưachovuađạiýnói:"TrướcđãcóvịvuahènkémlàHônĐứcvàLinhĐức,saobâygiờkhôngbiếtsớmtựliệulấymình,đểphảimệtsứcngườikhác?".LạimậtsaiNguyễnCẩnđitheocoichừng,bảo rằng:"Nguyênquânkhôngchết, thìmàynênchếtđi".Cẩndângthuốcđộclên,nhưngvuakhôngchết,liềnsaiPhạmKhảVĩnhtreocổvualênchochết.

QuýLyhộiminhthệởĐốnSơn,ngồiởnhàlầucủaKhátChân,thíchkhách PhạmNgưuTấtmưu toan giếtQuý Ly, cầm kiếm đứng bên,KhátChânđưamắtbảothôi,nênkhônglàmđượcviệc,QuýLythấytronglòngkhôngyên,đứnglên.NgưuTấtnémkiếmđi,nói:"Chỉchếtuổngthôi".Việcđóphátgiác,lũKhátChânhơn370ngườiđềubịgiết.

Vìviệcnàymàlùngbắtdưđảng,liềnhàngnămkhôngthôi,điđườngnhìnngườiquenchỉlấymắtnhìn,khôngdámđứngnóichuyện;hànhkháchcótrọởđâu,thìhỏikỹgiấytờ,thônxómđềuđặtđiếmcanh,hỏixétrấtngặt,trênđườngvắngngườiđi.

KhátChânngườiHàLương,huyệnVĩnhPhúc,khiđemrahànhhìnhthìlênnúiĐốnSơn,kêuto3tiếng.Chếtđã3ngày,mặtvẫnnhưcònsống,

ruồibọkhôngdámđậulên.Hiệncòncóđềnthờ,khigặpđạihạn,cầuđảotấtđượclinhứng.

QuýLytựxưnglàQuốctổChươnghoàng,mặcáomàubồhoàng.ỞNhânThọ cung, (hãy còn xưng làDư, chưa dám xưng là Trẫm),NguyễnDụng Phủ, người làng Cổ Đằng, trấn Thanh Hóa, đưa thư nói: "Chươnghoànglàdanhhiệugì?Bồhoànglàmàuáogì?ĐốivớiTiênđếlàmsao?".QuýLybắtgiamvàingàylạitha.

QuýLyhunghăngđến thế,mà trướckhicóBùiMộngHoachêbai,đây lại cóNguyễnDụng Phủ tráchmóc, hai người này có khí tiết ngangtàng,QuýLykhôngdámgiếthại,làvìnhữngkẻloạntặctronglòngvẫnsợsệt,màngườitrunghưngthìđãcótrờigiúpchođượcantoàn.

QuýLymuốnlấyHánThươnglàmTháitử,màchưaquyếtđịnhhẳn,mượncáinghiênđálàmcâuđốirằng:"Thửnhấtquyềnkỳthạch,hữuthờivivân vi vũ dĩ nhuận sinh dân"137, bắt các con đối, để xem chí khí thế nào;ngườiconcảlàNguyênTrừngbiếtđượcýcủaQuýLymớiđốirằng:"Giátamthốntiểutùngthanhậttácđốngtáclươngkhamphòxãtắc"138,đểtỏýmình chỉ đáng làm người giúp việc thôi, ưng thị Quý Ly mới lập HánThươnglàmTháitử,bắtépvuaphảitruyềnngôicho,đặtniênhiệulàThánhNguyên,quốchiệulàĐạiNgu.

QuýLy thiTháiHọc sinh, các ôngNguyễnTrãi,LýTấn,VũMộngNguyên,HoàngHiến,Nguyễn Thành đều dự trúng. Bài phú là LinhKimTàng,họctròxingiảngnghĩađầuđề,cósựtíchxưanayhaykhông?DuycóBùiỨngĐẩulấycâuChingônnhật(?)củaTônHàKhoatriềuTốngtrảlời,vàgiảngnghĩa.

QuýLygiaohếtngôivuachoHánThươngtựxưnglàThượnghoàng,haichaconcùnggiữchínhquyền;saisứsangbáovớinhàMinh,nóirằnghọTrầnhếtngườirồi,HánThươnglàcháungoạivuaMinhTônquyềngiữviệcnước.VuaMinhsaisứsanghỏicáckỳmụcnướctaxemconcháunhàTrầncònhaykhông?Người trongnướclậpHánThươnglên làsựthậthaydối?HánThươngliềnchongườisangcốngnhàMinhvàxinphongvương,nhàMinhphongchoHánThươnglàAnNamQuốcVương.

QuýLytừngnói:"LàmthếnàocóđượctrămvạnquânđểđịchvớigiặcTàu".HoànHốiKhánh xin làmhộ tịch, biên nhân khẩu từ 2 tuổi trở lên,

phàmdânđinhngụnơikhác thìđuổivềnguyênquánhếtcả.HọHồnghetheo,làmsổ2nơiDiễnChâuvàThanhHóa;làmsổxong,điểmtừngười15tuổi trở lên, sốnhânkhẩugấpbộikhi trước, chonênđếnniênhiệuThiệnThànhthứbađiểmsốquânđượcrấtnhiều.

ĐặtrakhoThườngbình,cấptiềngiấychocác lộ, theothờigiáđongthócchứavàokho.

ĐịnhquanchếvàhìnhluậtĐạiNgu,sửasangđườngsá,từTâyĐôđếnHóaChâu,dọctheođườngđặtranhàtrạmgọilà"ThiênLýcù"(đườngthiênlý).

ĐạicửđánhChiêmThành,chúaChiêmlàBaĐíchlạisợ,saiBốĐiềnđếndângđấtChiêmĐộng,đểcầuxinluiquânvề;QuýLybắthiếpphảiđổitờbiểukhác,lấycảđấtCổLũyĐộngdângnộp,nhântiệnchiađấtấyralàm4châuHoa,TưNghĩa,cửNguyễnCảnhChânlàmquanAnPhủsứởThăngHoa.

CảnhChânxinbắtchướcHánvàĐường,mộngườinộpthócvàokho,đểbiêngiớicóđủdùng.QuýLyphêrằng:"Biếtđượcbaonhiêuchữ,mànóiđến việc xưaHán,Đường gọi là người cầm tập nói, chỉ làm trò cườimàthôi".

Tạoranhãnhạc,lấyconcácquanvănlàmkinhvĩlang,concácquanvõlàmchỉnhđốnlang,đềtậpmúavănvàvõ.Theolệxưa:lễtếgiao,báchquantheohầuvuađônglắm,đờitrầnchưacửhànhviệctếnày,HánThươngđắpđàntếgiaoởĐốnSơn,làmlễtếgiao,ngồikiệulongvânđiracửaNam,báchquan,mệnhphụtheothứtựđihầu,đànbàcũngmũáo,chỉkémchồngmộtbậc,khitế,lúcdângchénrượu,runtayrượuđổxuốngđất,mớithôi.

Địnhthểlệthuếđinhđiền.

Lấycácngườikhôngcóruộngmàcó tiềncủadờivàoởThăngHoa,chọnđấtmàchoở,thích2chữtênchâumìnhởvào2cánhtaylàmdấughi.

LúcbấygiờnướcChiêmThànhdângđất,nhưngđất trốngkhôngcódân,nênphảididânvàoởđó.LúctrướcChiêmThànhkhôngcóhọ,naytừThăngHoatrởvàoNam,ngườidâncóhọ,đềulàdânđếnởsaulúcthiêncư.

Cải tên Thanh Hóa làm Thiên Xương phủ, cùng với Cửu Chân, Ái

Châu,gọilàKinhkỳtamphụ.

HánThươngsainguyễnCôiđánhChiêmThành,khôngđược, rồi trởvề.NướcChiêmcầucứuvớinhàMinh,ngườiMinhcho thuyềnbiểnsangcứu,gặpNguyễnCôiởngoàibiển,ngườiMinhbảorằng:

"Nênkéoquânvềngay".NguyễnCôiởnướcChiêmvề,QuýLytráchrằngsaokhônggiếthếtquânMinhđi.

ThờibấygiờsứnhàMinhđilạiliềnliềnởđường,cókhithìtrưngcầu,cókhithìtráchhỏi.HánThươngsaingườitùytiệnmàcứugiải,thậtlàvấtvảvềứngđối.

XưakiavuaMinhTháiTổtừngyêucầugửisangchohọ:thầytănglênhỏađànđượcvàđànbàđồngcốt,nướctavẫnphảichiềulòngđưacho;đếnkhivuaThànhTổtứcvị,vẫnđểýxâmlấnnướcta,saiNguyễnToán,TônĐạiđisứvàdòtìmngườithânthuộc,Toánmậtbảongườithânrằng:"NếucóquânTàusangthìnêntreolácờvàngđề:nộiquanhọtên,thânthuộc,tấtkhôngbịhại",việcđóphátgiác,HánThươngbắtgiếthết.

NhàMinhlạisaiquanHànhnhânLýKỳsangxemxéthìnhthếKhắpcácnơi;đếnkhivề,QuýLysợtiết lộsựtình,saiPhạmLụcTàiđuổi theogiếtđi,đếnLạngSơnthìKỳđãsangquaNamQuanrồi.KỳvềnướccótâuvuaMinhxinhạchhọHồvềcớtựxưnglàĐếvàlàmthơcónhiềucâukhinhmạn.

Bắtquanviênkhôngđượcđigiàyda,chỉchođigiàybằnggaisống;dânthìkhôngđượcdùnglụanện,tơchínlàmáomặc,lạichonhữngngườikhôngcóruộngvàolàm"cùngnhânđội".

Sửthầnbàn:

Hán Thương thống trị một nước, không làm được cho người trongnướccóthừaáomặc,màlạiphânbiệtthứtơlụasốnghaychín;khônglàmsaochokẻnghèocùngkhôngbịthấtsở,màlạigọirõlàcùngnhânđội.Hànhvilúcvongquốckhôngmộtviệcgìđánglưuý,nhiềuviệcnhưloạinày.

QuýLy làmthơrănbảoHánThươngvàTrừngrằng:"Thiêndãphú,đạidãtái,huynhđệnhịnhânnhưhàbấttươngái.Ôhôai taihềcakhangkhái".NguyễnÔngKiềutruyềntụngbàithơnày,QuýLybắtgiếtđi.

NhàMinhyêucầulấyđấtLộcChâuthuộctrấnLạngSơn.QuýLysaiHoàngHốiKhanhlàmCátĐịasứ,lấy59thônCổLâutrảvềchoMinh,(ThổquanQuảngTây,HoàngQuảngThànhbảorằng:LộcChâulàđấtcũcủaphủTưMinh).QuýLythấysốđấttrảlạinhiềuquá;phàmthổquandoMinhbổđếnthìmậtsaingườithổởđấyđánhthuốcđộcgiếtđi.

Bịnạnđói,saiđiểmcácnhàgiầucónhiềuthócthìđongchodân.

QuýLytựchorằngmình70tuổi,chocácbậcphụlão70tuổimộtbậctướcvị,gọilàThấttuầnkhánh(mừng70tuổi).

ĐịnhsốquânNam,Bắcban,chialàm12vệ(mỗivệmườiđội,mỗiđộimườingười),đạiquân30đội,trungquân20đội,doanh15đội,đoàn10đội,đặtchứcĐạitướngtổnglĩnhcảcácquân.

CửNguyễnNgạnQuanglàmchứcTuyênPhủsứ.

XuốngchiếucácquanAnPhủsứcáclộphảiđếnkinhkhuyếtcùngcácquankinhđôbànkếsáchchiếnhayhòa (trướcsaiPhạmCanhsangMinhcầuhòa,ngườiMinhgiữ lại, thanhngôn sangđánhNam,chonênbắt cáctrấnnộpgỗthôngvàgỗmễvàotrạiquân,đểsẽcắmởcáccửabiểnvàchỗxungyếuởsônglớn,phòngkhiquânTàuvàocướp),NguyễnQuânxinhãytạmhòađểhoãnchoquân,TướngquốclàTrừngnói:"Thầnkhôngsợđánhnhau,chỉsợlòngdântheohaykhôngthôi".

NhàMinhsaiHànQuân,HoàngTrungđemquânsangxâmlấn,nóigiảlàđưavuaTrần làThiêmBìnhvềnước,HoàngTrungđánhvàocửaLãnhkinh, quânHồbị thua,Trừng thấy quânđịch ít, coi khinhmuốnđánh, bỏthuyềnlênbộ,gầnbịhãm,lạiphảichạyxuốngthuyềnmớiđượcthoát;duycóHồnXạchẹncửaChiLăng,lốiđicủaquânMinh,tắcđườngkhônglốiđi,phảisaiquânylàCaoCảnhChiếuđưathưchotaxingiaotrảThiêmBình,mà cho quânMinh ra cửa ải,HồXạ bằng lòng cho; nên tuy có bắt đượcnhiều tùbinh,màquânMinhcũngchạy trốnđược,cònbaonhiêu thìphátphốivàoNghệAn.

(ThiêmBìnhtứclàtênNguyễnKhang,gianôcủaTrầnNguyênHuy,trongnămQuangTháitrốnvàotheogiặcChiêm,khigiặcbình,bịbắttrịtội,mớitrốnsangTàu,nhậnbậylàconvuaNghệTôn,cải tênlàThiêmBình,xinquânđểvềnướcbáothù.NgườiMinhvẫnnuôichíđịnhxâmnướcNam,nhân lấyviệcđưaThiêmBìnhvềnước làmcớ,khônghỏigì thậthaygiả,

ThiêmBìnhđãđượcvề,bịvặnhỏilàthuộcmônpháinào,nhưngkhôngdámnhận,liềnbịgiết.LạixéttrướckiaLưuQuangĐìnhsangsứnướcTàu,đãlạyThiêmBìnhcũngbịbắtgiết).

HánThươngthưởngnhữngngườicóchiếncông,mỗingườiđượclêntướcvịbabậc,HồXạvìnghekếgiảThiêmBìnhcủangườiMinh,đểchoHoàngTrung lẩn trốnđượcmàkhông toàn thắng,nênchỉđược thăngmộtbậc.

VuasaiTrầnCungTúcsangnhàMinhcầuhòa,vàbiệnbạchsựdốitrácủaThiêmBình,ngườiMinhgiữởlại.

QuýLynằmmộngvịthầnđọcthơrằng:"Nhịnguyệttạigia,tứnguyệtloạnhoa,ngũnguyệtphongba,bátnguyệtsơnhà,thậpnguyệtlongxa".ĐếnkhinghetinquânMinhlạisang,mớicóýlosợ,(vuaNghệTônnằmmộngđượccâuthơbạchkê,rồihọHồcướpngôi;QuýLynằmmộngđượccâuthơphongba,sơnhà,rồibịbắtgiảivềKimLăng,thếgọilàlàmđiềubấtthiệntấttronglòngtựbiếttrước).

(Tháng12nămsauHồTrừngbịthuaởLỗGiang,tháng4,haichaconHồphảiđi rabiển, liềnbịbạiởĐiểnCanh, tháng5bịbắtởcửabiểnChỉChỉ,tháng8bịgiảiđi,tháng10bịgiết;sốthángtrongbàithơđềuđúngcả.Conbọngựachưabịbắt,màhồnbướmđãmơthấyrồi).

NgườiMinhlạisangxâmlăng.TrướckianhàMinhđãphongvươngchoHán Thương, cựu thần nhà Trần là Bùi BáKỳ đến đất Bắc cáo nạn,NguyễnKhanglạigiảlàmconcháunhàTrầnxinquânphụcquốc,vuaMinhmớihốilàlầm,saisứsangtráchtộithoánđoạtcủaQuýLy,HánThươngtạtội,xinrướcThiêmBìnhvề,lạikhôngđưavàonướcđược;vuaMinhcànggiận,quyết tâmsangđánh, trướchãysaiChuNăng,TrươngPhụmangấnChinhDiTướngquân thống lĩnhquânđánhnướcNam,một toánquân thìphục,mộttoánquânthìđi,thayphiêngiúplẫnnhau;MộcThạnh,LýBân2đạoquânkéođiliềnsau,hộinhauởsôngBạchHạc,đóngquândinhởbờsôngphíabắc.HánThươngsaiTrừngracựchiến,đồnquânđóngđốinhau,chưađánh trậnnào.ChuNăng trướchãy ra bảngkể tội họHồ, lại dươngngônlàsanglấylạinướcchonhàTrần,viếtvàocáibàibằnggỗthảchotrôixuốngsông,nhữngngườiđượcthấybàigỗđótin là thật;vả lạingườidânđươnggiậnsựtànngượccủaHồ,khôngcólòngchiếnđấunữa.

QuýLybiết rồiquânTàusẽsang, trướchãycắmgỗởcửabiển,cửa

sông,lạixâyđắpthànhĐaBangđểcốthủ;đếnlúcấyquânMinhđánhlấyđược thànhĐaBang, lạiđươngđêm tậpkíchquânHồởsôngMộcHoàn,thuyềnbèbịcháyhết,phảilàmcầuphaochoquânsang;TrươngPhụđánhmặttâybắc.MộcThạnhđánhmặtđôngnam,quânchếtcaogầnbằngthành,vẫncònđánhchưa thôi;canh4banđêm,Phụsaiquânsĩcầmđuốc, tùvàđồng,lộiquahailầnhào,bắcthangvàothành,quânbámvàothangbòlênnhư kiến, tiếng tù và tiếng trống long trời, hàng vạn bó đuốc cùng sáng,NguyễnTônXãkhoétthànhchovoira;Phụlấybứcvẽsưtửphủlênmìnhngựachoxôngvào,voiphảilùi,quânsĩ theovào,hãmđượcthành.NgườiMinhvàođượcĐôngĐô, chia đặt quan, chiêu tậpdânđể làmkế lâudài,cướphếtcủabáu,congái,thiếucácđồngnam,thunhặtđồcống,chotrạmđưavềKimLăng.

HậuTrần-VuaGiảnĐịnhĐế

VuatênlàNgỗi,conthứvuaNghệTôn,hiệulàGiảnĐịnh.CuốiđờiHồ,vuakhởibinhphụchưngnhàTrần,ởngôivuahainăm,bịquânMinhbắt,đótuylàlòngtrời,nhưngcũngtạingườilàmhỏngviệc.

Tháng2,niênhiệuHưngKhánhthứnhất,HồTrừngtiếnquânđếnLỗGiang, ngườiMinh chiếm cứ hai bên bờ sông đánh giáp lại, quân Trừngthua,QuýLy,HánThươngcùngvềThanhHóa,dânchúngkinhđôvàcáclộ, phần nhiều theo giặcMinhmà phản họHồ, rồi đầu hàng quânMinh,ngườiKinhvàngườicác lộbịngườiMinhxử tànkhốc, ai cũngcódị chímưuphảnlạiMinh.

NhàMinhxuốngchiếutìmconcháuhọTrần,kỳlãonói:"BịLêQuýLygiếthếtcả,khôngcònainốidõihọTrầnđược.AnNamvốnxưalàđấtGiao Châu, xin phục lại quân huyện như xưa, để đổimới cho dân". NhàMinhbènđặtraquậnGiaoChỉ,cóchứcBốchínhÁnsátvàcácphủhuyệnnhamôn. (NhàMinhcầuconcháunhàTrần,đâuphải làchân tâm,cốtđểchetaimắtngườinướcNamđó;quốcdâncũngbiếtnhưthế,chẳnglàthuậntheochúngchoxong,chứcóthíchgìlậpraphủhuyện).

QuýLychạyracửabiểnĐiểnCanh,ngườiMinhđuổitheo,quânHồbỏ thuyền tự tanvỡ,NgụyThứcxin2 cha conHồ tựđốtmình, nói rằng:"Vuanướcđãmất,khôngchịuchếtở tayngườikhác".QuýLygiậnchémThức;lạichạyđiKỳLa139,dânnơiấycóbôlãođếnyếtkiến,nói:"Nơinàytên làCơLê, cóđiềmkhônghay, xinđừngở lại đây" (Bô lãonàykhôngmuốnchaconHồởđấy,nênphiênvậnđi,đểdọayđó),QuýLylạichémngườinày.NgườiMinhkéo thẳngđếnNhậtNam,bắtđượcQuýLyởbãibiểnChỉChỉ,bắtđượcHánThươngởcửabiểnKỳLa,bắtđượcQuốcTrưngởnúiCaoVọng,ngoàiracònbaonhiêungườiđềubịbắthết;duycóquanHành khiển Ngô Miễn nhảy xuống nước chết, vợ y là Nguyễn Thị nói:"Chồng tôi tử tiết, thế làđắcsởrồi;nếu tôicònsống làphụchồng tôi, tôikhôngnỡthế";rồicùngnhảyxuốngnướcmàchết.

KỳLacónúiThiênCầm, lànơi2chaconHồbịbắt,nêngọi tên làThiênCầm.Lại trongcựusử:Khôi thườngchơiởđó,nghe tiếngsáo trời,nêngọitênlàThiênCầm,chữCầmlàđànviếtlầmchữcầmlàbắt.

NgườiMinh tính lấyđược48phủ, châu, 3.169.500hộ, 121 convoi,420conngựa,35.700contrâu,8.865cáithuyền.

TrướcHoàngHốiKhanh trấnThăngHoa, lấy thổquan làĐặngTất,PhạmThếCănglàmngười tâmphúc.TấtcùngChâuPhán,NguyễnLỗ,vìcôngtrạngmàghétnhau,gặp lúcấychaconHồbịngườiMinhbứcbách,viếtthưchoHốiKhanhsaiLỗthốnglĩnhdânthiêncư,làmquâncầnvương,lại sắcphongMaNô làmquậnvương,đểvỗvềdânchúngChiêmThành;HốiKhanhđềuẩngiấikhôngbảochodânchúng.ĐếnkhiChiêmThànhraquânmuốnlấylạiđấtcũ,HốiKhanhbỏvềHóaChâu,cómộtmìnhMaNôkhángcựvớiChiêm,sứckiệtbịhại.LúcHốiKhanhtrởvềHóaChâu,cólờithềvớidânchúng,LỗbiếtTấtcùngHốiKhanhcódịđồ,lánhmặtkhôngdựthề;Lỗđưadânthiêncưđiđườngbộhơichậm,Tấtđiđườngthủyđếntrước,quantrấnphủThuậnHóalàNguyễnPhongcựkhôngnhận.TấtcốsứcđánhgiếtPhongrồivàothành, lạiđánhnhauvớiLỗ,Lỗbị thua,chạyđiChiêmThành,TấtnghetinngườiMinhđãđếnNghệAn,xinđầuhàngTrươngPhụ.PhụsaingườiđưaHốiKhanhvề,điđếncửabiểnĐanThai,HốiKhanhtựvẫn,PhụbêuđầuởchợĐôngĐô.

HốiKhanhlàquanHànhkhiểnralàmĐốctrấn,ủynhiệmkhôngphảilàkhôngtrọng,ngườiMinhxâmphạmnướcNam,chaconHồchạylangbạt,HốiKhanhnhậnđượcthưmàkhôngphócứu,chỉnghêngngangởÔLýlậpbèđảnglàmviệcriêng,chếtởĐanThailàmuộnrồi.

TrươngPhụsaiLiễuThănggiảiQuýLyvàHánThươngvềKimLăng,đếnnơi,vuaMinhnói:

"TrungQuốcnhưthế,saodámkhángcự".Rồiđemgiếtcả.(XéttrongsửMinhvàToànViệtthichéprằng:QuýLybịgiamởnhàngục,conylàTrừng dâng phương pháp làm súng thần, được chức Lễ bộ Thượng thư,Trừngxinânxá,QuýLyđuợctha,rồisaumớichết,cùngvớilờisửchépcủanướctahơikhác,vậylụcrađâyđểsaukhảocứu).

NgườiMinhlấycớcònnhiềungườiẩndậtởsơnlâm,bènđặtracáckhoaMinhkinh,Lựcđiền,Thưtoán,Thợthuyền;đểsưutầmcácngườiấyđến,màđưavềKimLăngcholàmquan,nhữngngườihơicótiếngtămđềuraứngtuyển;duycóBùiỨngĐẩu,LýTửCấukiêngankhôngchịura;bấygiờcócâucadaorằng:"Dụchoạtẩnlâmsan,dụctửtốBắcquan"140.

NguyễnĐạicậycócôngbắthọHồ,rútlạivẫnbịTrươngPhụgiết.


NgườiMinh cấp về cầu nhân tài như thế, có phải thật có lòng hiếuhiềnđâu;chỉsợngườianhhùngkhôngbaogiờhết,cuộcnộithuộcđãthànhrồi,tấtsẽcóngườirapháhoạimất,chonênđưalờinóingọt,dửchotướcvịđểràngbuộclấy,làmcholoàikiếnhammỡ,consâuthấylửađỏ,thìlănvào,rồichúngmộtmẻbắthếtcả,xemnhưviệcNguyễnĐáivàBáKỳthìthấyrõ,cònỨngĐẩuvàTửCấukhôngbịphồnhoabóbuộcthân,thậtlàbậckiệtsĩ.

Trương Phụ kéo quân về, đểHoàng Phúc ở lại làmTrấn thủ, (PhúcngườiXươngẤp,tỉnhSơnĐông).Phúccótàiứngbiến,hiểucáchtrịdân,aicũngkhenlàgiỏi.

Vua Giản Định lên ngôi ở Mô Độ, thuộc đất Tràng An.141 TrướcTrươngPhụyếtbảngbắttônthấtnhàTrầnđemvề,vuaGiảnĐịnhtrốntránhđiđếnMôĐộ,ngườiThiênTrườnglàTrầnTriệuCơđượcdânchúnglậplênlàmvua.NgườiMinhđánhvàohànhcung,quânmới tụ tập,chưađánhđãtan vỡ, liền đi về phía tây chạy vàoNghệAn.Đại Tri châuHóaChâu làĐặngTấtđượctin,giếtquancủaMinh,rồiđưaquânđếnhộivớiquânvua,GiảnĐịnhphongchoTấtlàmQuốccông,cùngmưutoanviệckhôiphục,bắtđượcTriphủcủađịchPhạmThếCăngởcửabiểnNhậtLệ,nhân thếđiềuđộngcáclộquânThuậnHóa,TânBình,NghệAn,ThanhHóa,tiếnlênđánhĐôngĐô.QuânđiquaPhúcThành(naylàPhúcAm)gặpTổngbinhMộcThạnhcủaMinhởVânNamđiđến,vừađếnBôCô,gặpkhithủytriềuto,giólớn,choquângiữcáccâycắmsẵn,đắplũycảhaibờsông.Thạnhcũngchiaquân thủyvàbộ ragiữnhau,vuaGiảnĐịnhcầmdùiđánh trốngchoquân tiến, quânMinh thua chạy,MộcThạnh chỉ cònmột thân thoát chết,chạyvào thànhCổLộng.VuaGiảnĐịnhbảochưquân thừa thếđuổidài,tiếnđánhĐôngQuan,tất làpháđược,Tấtnói:"Hãyđánhbọngiặclẻtẻởngoài,chớnênđểcóhậuloạn".Tấtdodựkhôngquyếtđịnh.QuânởĐôngQuanđếncứuviện,tiếpđónquânMộcThạnh;Tấtchiaquânvâycácthành,truyềnhịchchoquâncác lộphảiđánhquângiặc.VuađóngquânởHoàngGiang, bọn hầu ở trong cung làNguyễnQuý,NguyễnTrangmật tâu vuarằng:"CảnhChânvàĐặngTấtchuyênquyền,sợsaunàykhóchếngựnổi".VuaGiảnĐịnhtriệuhaingườiđến,sailựcsĩchẹtcổgiếtchết.

Lờibàn:

BôCôởsôngThanhQuyết,theothủytriều,đithuyền3trốngcanhcóthể đếnLạcTràng, đi thẳng lênĐôngĐô không đếnmột ngày, thừa trậnđượctoấy,màkhôngtánthànhlờiquyếtđịnhcủavuaGiảnĐịnh,aichảtiếclàthấtcơ.NhưngmàtấtđãvấtvảởBốChính,bịTrươngPhụđuổiởphíasau,ThếCăngngănởmặttrước,màpháđượcThếCăng,lấylạiTânBình,mớiđiềuđộngđượcquânởcác trấnThuận,Quảng,Hoan,Ái,đểcóquântiếnđánhĐôngĐô;lặnlộihàngtuầnđếnđượcBôCô,maymàbẻgãyđượcgươmgiáocủaquânĐiềnvàKiềm.trươngthanhthếquânThanh,Nghệ,cònmộtbướcnữathìđếnThăngLong,cònxagìnữamàphảidùngdằngkhôngtiến. Tất cả trù tính kỹ lắm rồi,MộcThạnhmới sang, xa xôi nghìn dặm,quânbịđóikhátmỏimệt,thoátchếtởBôCôlàmaylắm.CònTrươngPhụlàtaycáogià,nhưconhổngồinhìnởĐôngĐô,bâygiờlàtoánquâncôđộccủataxaxôikéođến,chưakểthủthắng,vạnnhấttrướcmặt,saulưngđềucóquânđịch, takhôngcóquân, lươngcứuviện,cóphải làdẫn thânđếnchỗchếtkhông?Chonênthànghỉngơiđểmàđiềuđộ,mớilàkếvạntoàn.Tấtcũng là trí tướngđấy chứ.Nếuđượcdùnghếtmưuđồcủaông, thì ngườiMinhcũngphảicóphenkhốnđốn,quyếtkhôngdámbảonướctavônhân.Tiếcthay!

VuaGiảnĐịnhtựpháhủybứctrườngthànhcủamìnhđó!

ConCảnhChânlàCảnhDị,conĐặngTấtlàĐặngDungđềugiậnrằngcha chết khôngđáng tội, lĩnhquânvềThanhHóa rướcTrầnQuýKhoáchđếnNghệAnlậplàmvua,đổiniênhiệulàTrùngQuang.

NguyễnXuấtlàmchứcTháiphó,CảnhDịlàmTháiBảo,ĐặngDunglàmTưmã,vuaGiảnĐịnhgiữthànhNgựThiên,lũXuấthộiquânđếnđánhúpbắtđược.LêNguyênĐỉnhngầmkhởibinhởHátGiang,lậpmưuđánhúpvuaTrùngQuang,việcbịtiếtlộ,vuaTrùngQuanggiếtđi.LũXuấtliềndẫnvuaHưngKhánh142đếnsôngChếthuộcNghệAn,vuaTrùngQuangănmặchạbậcrađónrước,khiấytrờicómâytốiâm,hốtnhiêncóconrồngvànghiện ra, dân chúng đều lấy làm kinh dị, bèn tôn vua Hưng Khánh làmThượnghoàng,đồnggópsứcđánhgiặc.VuaHưngKhánhtiếnquânđếnHạHồng,vuaTrùngQuangtiếnquânđếnBìnhThan,cácngườihùngkiệtởcáclộđềuhưởngứng;gặplúcTrươngPhụdẫnquânđến,vuaHưngKhánhbỏthuyềnlênbộ,TrươngPhụchiaquânđiđằngsau,bắtđượcvuaHưngKhánhgiải vềKimLăng, cònđộcvuaTrùngQuanggiữnhauvớiTrươngPhụởBìnhThan,chiachoĐặngDunggiữcửaHàmTử,vìthiếulươngthực,quântanvỡ,vuaTrùngQuangđượctin,tựliệukhôngchốngnổi,lạivềNghệAn,

Phụđuổitheo,đếnđâucũngchémgiếtnhiềulắm.

VuaTrùngQuang

VuatênlàQuýKhoách,conMẫuVươngThích,cháuvuaNghệTôn,hàngcháuvuaGiảnĐịnh,ởngôivua5năm,vìtrờikhôngphònhàtrần,cóchímàkhônglàmđược,nuốtgiậnmàchết,đángthương.NiênhiệuTrùngQuangthứhai.VuađốcxuấttướnglàCảnhDịtiếnquânđếnHạHồng.Pháđược quân của Giang Hiệu nhàMinh, đốt cháy gần hết thuyền của quânMinh; bấy giờ hào kiệt ở các nơi khởi lên hưởng ứng; Đồng mặc ngườiThanhHóa,LêNhịngườiThanhOai,LêKhangngườiThanhĐàm,ĐỗCốingườiNghệAn,giếtvàtànpháquânMinhvôkể;lạicóNguyễnNgânHà,cũnglàngườihơnhết trongđámhàokiệt,cầmquânrakhángcựvớiđịch,nhưngvì sự tiết chếkhông thốngnhất, khôngngười sai khiếnđượcquân,nênđềukhôngđượccônggì.

NhàMinh xuống chiếu, đại lược nói: "GiaoChỉ đã thuộc về bản đồnướcTàu,dânđều làconcủa trẫm,vìnhất thờikhôngnghĩmà theogiặc,đếnnỗiphảibịgiếtchóc,nhưngmàchảquachỉcóvàingườigianác,nhândânphảihiếpbứcmàthôi,khôngphảilàbảntâm.Nếubiếthốicải,thìchođượcduytâncùngvạndân.Trongđónếucóngườikiến thức,bắtđượclũgianấyđemdângnộp,khôngnhữngthatộicho,lạicòncholàmquanchứcnữa".

VuaTrùngQuangsaiHồNgạnThần,BúiNộtngônlàmsứthầnđicầuphong.TrướcđãsaiLêNgânsangtriềuMinhxinphong,bịgiếtmất,đếnkhiấyNgạnThầnđếnYênKinh,vuaMinhhỏisự thậtquốcvươngmạnhyếuthếnào.NgạnThầnnóihếtcácviệc;nhàMinhgiảdốichovuaTrùngQuangchứcBốChínhSứ,NgạnThầnchứcTriphủ.Đếnkhitrởvềnước,NộtNgôntâurõviệcNgạnThầntiếtlộviệcnướcvớivua,NgạnThầnliềnbịgiết.

GiảiTấnlàThamnghịcủanhàMinhnói:"ChiaGiaoChỉralàmphủhuyện,khôngbằngnhântheolốiphongkiếncũ".VuaMinhgiậngiamvàotù.

Người Minh bắt Giáo thụ Lê Cảnh Tuân đưa về Kim Lăng. TrướcCảnhTuânlàvạnngônthưđưachoBùiBáKỳ,có3kếsách:thượng,trungvàhạ,đại lượcnói:"NhàMinhtrướccósắcchoBáKỳtheoquânđiđánhgiặc,hứachờkhibắtđượcchaconHồrồi,thìkénchocháunhàTrầnmàlập

làmvua,choởlạinướcmàgiúpvua.Nayđenchianướctalàmquậnhuyện,chỉcấpchotênxáiphuđểcoimiếuthờcủanhàTrần.Nếuchấplờitrướcmàtâu, biện bạch là kỹ lão nói vu, họ Trần chưa tuyệt tự, cố xin lại phongvương chonhàTrần, đó là thượng sách.Nếukhôngđược thế, thì xin làmquancoitừđườngnhàTrần,đólàtrungsách.CònđếnlàmchứcThamnghịcủaMinh,thamtướclộcthì làhạsách.Làmđượcthượngsáchthìxinđưathânđểôngdùng,nhưsâmquế trong tủ thuốccủaông;nếu trungsách thìxinđểôngsaibảocầmcáimâm,cáinâmrượu,trongkhitếlễởtừđường;khôngđượcthế,thìxinvềquênhà,nhàntảnchoquatuổigià".KhitịchbiênnhàBùiBáKỳ, bắt được thư ấy, sai bắt tra hỏi; gặp khi loạn không biếtCảnhTuânđiđâu;đếnkhiđặtnhàhọcởGiaoChâumớibắtđược,giảivềgiamvàongục.

Lờibàn:

BáKỳlặnlộinghìndặmđicáonạnvớiMinh,cólòngtrungnhưThânBaoTưđứngkhócởsânnướcTần;CảnhTuânnghĩra3kếsáchmongphụclạinhàTrần,cóchínhưĐàoUyênMinhvẫngiữniênhiệuNghĩaHy;nhưngmàmộtngườithìkhôngtừbỏquan,vìchứcthổtymàthayđổitiếttháo;mộtngườikhôngbiếttrốnẩn,vìmộtgiáochứcmàmấtthândanh.Mớibiếtgiữđượcchíkhí,giữđượctiếttháokhólàthế.

Trương Phụ,Mộc Thanh dẫn quân vào xâmNghệ An, gặp NguyễnXuất,CảnhDịởMôĐộ,haibênđánhnhauchưaphânthắngphụ,vìMôĐộđườngxáhiểmtrở,kỵbinhkhôngtiếnđược,Phụđilẩnvàotrongrừngnứa,nửa đêm đánh úp quân Nguyễn Xuất, Xuất không địch được, phải dùngthuyềnrabiểnđểtrốn.Phụđuổibứcbáchquá,NghệAn,DiễnChâuđềubịhãm.

NhàMinhsắcdụđạilượcnói:"Vângmệnhtrờimàthốngtrị,chỉmuốndânthiênhạđâucũngđượcyên;GiaoChâulàđấtcũcủaTrungQuốc,naylạitrởvề;kénchọnngườihiềnđểmàphủtrị,cònlorằngnhântrạchchưarakhắpmọinơi.Lũcácngươiphảithểýtrẫm,hưnglợichodân,dạydânbiếtlễnghĩa,biếtchămnghềnôngtrang,đểchoyênnghiệplàmăn,hưởnghạnhphúctháibình".

Lờibàn:

NgườiMinh thống trịnước ta, tựnghĩ có thể lấyoai lựcmàápchế

được;nhưngtừtháng5ĐinhHợibắtđượcHồrồi,tháng10vuaGiảnĐịnhlại lênngôi,nóiđếnvuaTrùngQuang, trong5,6năm,chiến tranhkhôngthôi,mớibiếtlàkhóbìnhđược.Bấygiờcầmquyềnbanchiếusắc,nghĩcáchúydụdân;nhưngmàTrươngPhụđiđếnđâu,dữhơnhổcái,HoàngPhúcramệnh lệnh rối như lông lươn, vuaMinh ở xa cách, không biết dân thuộcquốckhốnkhổđến thế,bảosaomàdânchảnhớnướccũ,màcoiMinh làcừuthù.

NôngVănLịchởLạngSơntụtậpquânchiếmcứđấtấy,chậnđườngđilạicủangườiMinh;NguyễnLiễuởLýNhâncũngchiêutậpngườicáchuyệnLụcNa,VõLễ, đánh cướp quânMinh.VuaTrùngQuang lại saiNguyễnXuất đem quân ra biển đếnVânĐồn, Hải Đông, đánh các đồn canh củaMinh,chưabaolâu,lạivềNghệAn,quânlínhchỉcòn3hay4phần10.

TrươngPhụnhàMinhvàocướpHóaChâu,vuaTrùngQuangđihóaChâu,saiNguyễnBiễumangsảnvậttrongnướcđếnNghệAn,TrươngPhụgiữlại,BiểumắngTrươngPhụrằng;"Vềngoàigiảdạnglàquânnhânnghĩa,tronglòngvẫnngấmngầmtínhkếđánhlấynướcngười,đãhứalậpconcháuhọTrần, lạiđặt raquậnhuyện,cướpcủahạidân, thật làquânngược tặc".Phụgiậnlắm,giếtBiểu.

TrươngPhụcùngMộcThạnhbànkếđánhlấynước.Thạnhnói:"HóaChâunúicaobiển rộng, chưadễđánh lấyđược".Phụnói: "Ta sống là tạiHóaChâu,chếtcũngvìHóaChâu;chưabìnhđượcHóaChâu,cònmặtnàotrôngthấyChúathượngnữa".BènhạlệnhtiếnđánhHoáChâu,đánhnhauvớiNguyễnXuất ở cảng TháiGiá.ĐặngDung đương đêm đánh úp dinhquânTrươngPhụ,lênđượcthuyềncủaPhụ,muốnbắtsống,màkhôngnhậnrõngười;phụvộisangthuyềnnhỏchạytrốn,quânMinhtanvỡmấtnửa,lũXuấtkhônggóplựclượngvớinhaumàđánh.PhụthấycómộtđạoquâncủaDung,quaytrởlạiđánh,quânDungtanvỡchạy,từđấychỉẩnnấpởhangnúi, (trậnđánhTháiGiá,Dungcómột toáncôquânchốngvớigiặcmạnh,khôngphảitaytướnggiỏikhônglàmđược,màvẫnchịuthua,đólàtạitrời).TrươngPhụsaiHoàngTrungđitrướcdòthám,NguyễnXuấtsai3tênthíchkháchlẻnvàothuyềnTrươngPhụ,Phụbiết,lùngbắtđược2người,buộcchoHoàngTrungkhôngphòngbịcẩnthận,đemchém;nhânvìthếlùngtìmkhắptrongrừngbắtđượcCảnhDị,vàĐặngDung;haingườimắngPhụrằng:"Tamuốngiếtmày, lạibịmàybắtchúng ta,đó là lòng trời",Phụgiậngiếtcả,moiganmàăn.

Lờibàn:

Chínhkhíở trong trờiđất,sấmsét,gióbãocũngkhôngsợ,quỉ thầnkhôngdámgần,xemnhưlờiNguyễnBiểu,CảnhDị,ĐặngDungmắngquângiặc,như tiếngsétđánh tanmọivật, sươngmùa thu làmsémcỏ,coisốngchết là tầmthường,dùgươmgiáocũngkhôngtanchíkhíbăngsương,náttấmlòngvàngđáđược.

VuaTrùngQuangchạysangLãoQua,TrươngPhụsaingườiđuổitheobắtđượcvua,nhàTrầnmấtnướctừđấy.TrươngPhụđượcvuaTrùngQuangvềYênKinh, đến giữa đường. Vua nhảy xuống nước chết, NguyễnXuấtcũngnhảytheoxuốngnước.

HậuTrầnkhởibinh,bầytôicũnhàTrầnlàPhanQuýHựucócôngtánthành.ĐếnkhiTrươngPhụvàocướpNghệAn,vuaTrùngQuangphảiđiHóaChâu,QuýHựuđầuhàngquângiặc,conylàLiêuđemcảsốquânnhiềuhay ít, núi sông chỗ hiểm hay không, bảo hết Trương Phụ, nên PhụmớiquyếttâmlấyHóaChâu.

NhàTrầncó12vua,khởi từnămBínhTuấtđếnnămKỷMão,cộng174năm,vàHậuTrần7năm.

VuaGiảnĐịnhvàTrùngQuangđềulàconcháuvuaNghệTôn,TrầnTriệuCơlập lênđểnốingôivuađãbịmất,NguyễnCảnhChândắtdíuđiđánhchốngbọngiặcmạnh;trậnthắngởBôCô,thanhthếcũngđãlừnglẫy,màvộinghelờidèmphacủa2đứahoạnquan,bỏmấtvịtướngtrụcột, tựchuốclấybạivong,chảđángnóinữa.ĐếnvuaTrùngQuangquậtkhởilênđược,duychỉ2tướngNguyễnvàĐặngphụtrìhaibên,ngoàirađềulàngườichắp tayxem thế sự; chỉ cómộtxóNghệvàDiễn lànơi ravàocông thủ,ngoàirakhôngcònmảnhđấtnàođểdụngvõ;lặnnộiởgócbiểnchânnon,trậnthắngởLaTân,BìnhThankhôngbùlạiđượcnhữngtrậnthuaởLinhTrường,NguyệtThường;tuylũDungvàXuấtcóchíkhôngchịulùi,nhưngmàquângiặcvẫnchiếmphầntiệnnghihơn;đấtQuảng,Thuậnhiểmtrởcoinhưcóthểtựanươngđược,nhưngtìnhthếđấtấynàođãbịquânphảnbộichỉrõchogiặcrồi,tainạnbịbắtởLãoQuathậtcũngđángthương!

NgoạithuộcNhàMinh

BắtđầutừnămGiápNgọđếnnămĐinhTỵcộng14năm.

NămGiápNgọniên hiệuVĩnhLạc nhàMinh thứmười hai,TrươngPhụchiêuphủdânTânBìnhvàThuậnHóa,chiađặtquan thống trị,khámnhânkhẩu,lậphộtịch.TrướckiacácquanởkinhvàlộcóngườinàotheovuaTrùngQuangởHóaChâu thì nayđềuđemcảgia quyếnhoặcđiLãoQua,hoặcđiChiêmThành,từđâyngườitrongnướcđềulàtôiđòicủaMinh,màcảnướcthuộcvềMinh.

NhàMinh thiết lậpVănMiếu,XãTắc, đàn tế thầnPhongVân,SơnXuyên,mởnhàhọc.BắtmỗiphủhàngnămphảicốngsinhviênđểxungvàoQuốcTửGiám.Cầutìmcácngườinho,y,âmdươngtăngđạo.

NhàMinhcấmtraigáikhôngđượccạobỏtóc.Đànbà,congáimặcáongắn,dàitay,theolốimặccủaTàu.

Dânkhaikhẩnruộnglấylương,trồngdâulấytơ.Vềruộng:mỗihộ10mẫu(3sàogọilàmẫu,thậtchỉcó3mẫu),mỗimẫulấy5thăngthóc:mỗihộ1mẫu thu2 lạng tơ (mỗi1cân tơ,dệtđược1 tấm lụa).Khám trường lấyvàng,bạc,khởidụngphuđilọclấyvàngbạc.Lậpraphươngphápnấumuối,đặt công trườngđểnấu.Lạiđốc thúcdânbắtvoi trắng,mò lấy trânchâu.Thuếthurấtnặng,dânkhôngsaochịuđược.

NhàMinhmởranhàtrạmthủyVĩnhAn,VạnNinhthẳngđếnKhâmChâu;nhàtrạmmãthẳngđếnHoànhChâu.

NhàMinhduyệtsổtênthổquan,3hộdânthìlấymộtđilính,chiaramàchothuộcvàocácvệ,sở;khôngphảilàvệ,sởmàlànơixungyếucũnglậprađồntrại,lấydânbinhđónggiữ.NộiquanlàMãKỳtâurằng:"TrươngPhụởGiaoChỉ tuyểnngườibản thổ trángdũng làmquânVi tử thủ".VuaMinhngờ,triệuPhụvề,saiLýBânsanglàmTổngbinhthayđểtrấnthủ.

ÔngLê Lợi, người ThanhHóa, khởi binh ở Lam Sơn xưng là BìnhĐịnhVương.Vươngkhởigia làPhụđạo (têngọi thổ tù),nốiđời làmhàotrưởngLamSơn, trước theovuaTrùngQuang, làmchứcKimngôTướngquân,sauHoàngPhúcchiêudụđếncholàmThổquanTuầnkiểm;Vương

thấyngườiMinhhàngược,khẳngkháinói"Trượngphusinhởđờiphảinêncứunạnlậpcông,saolạichịukhổlàmtôi tớngười ta".Bèndựngcờkhởinghĩa,cửcháulàLêThạchlàmTướngquốc,truyềnhịchđicácnơikỳchodiệtđượcgiặcMinh.MinhsaiMãKỳđánh,Vươngtungphụcbinhrađánh,đạipháquânMinh,bắtđượcquânvàkhígiớivôkể;vìVươngcótêntướngphảnbội,dẫnquânMinhđếntậphậu,VươngphảiluivềLamSơn,LýBândẫnquânlùngbắt.VươngphụcbinhởMangVấnbắntênđộc,LýBânthuachạy.

NhàMinhbắtcácphủhuyệntrồngcâyhồtiêu,đếnkỳháiquảthìsaiquânđiháimàtiếnvua,lệnhđốcthúcrấtnghiêmcấp,mỗigốccâytrịgiá5quantiền,báchtínhrấtkhổ.

NhàMinhbancấphộthiếp,110hộlàmộtlàng(mỗinămmộtngườiLýtrưởng,10ngườigiáptrưởngứnghậu,roivọtđánhđậpkhôngkểhếtnỗikhổ).

LêHànhlàthổhàoởHạHồng,PhạmThiệnởTânMinh,NguyễnTrìởKhoái Châu, Trần Nhuế ở Hoàng Giang, đều khởi binh, các châu huyệnnhiễu loạn,duycònTamGiang,TuyênHưnghơiyênmà thôi. (Có tênLêNgãngườiThủyĐường,tráxưnglàhuyềntônvuaDuệTôn,từLãoQuatrởvề,BếThuấngảconchonómàlậplên,tiếmxưnglàThiênThượngHoàngđế,niênhiệulàVĩnhThiên,cótênTriCơlàgianôcủaTrầnThiênLạiđếnxemquảcóthật,liềnbịLýBânnhàMinhđánhphá).

BìnhĐịnhVươngđạipháquânMinhởMangThôi.TrướcVươngkhởibinhởLamSơn, thế quân kémvà ít, ngườiMinh lùng bắtmãi, bènmưucùngtướngtárằngaicóthểđemthânrathayta,đểchotađiẩnnấp,giấutôngtíchmàchoquânnghỉ,đểmưuđồcửbinhlầnsau.LêLaixinđemthânnhậnlấyviệcấy,Vươnglạykhấntrờinói:"LêLaiđemthânthaychúa,nếusaunàykhôngnhớđếncông,nguyệncungđiệnhóathànhrừngnúi,bảoấnhóathànhđổng,thầnkiếmhóathànhdaocùn".LêLailiềntựxưnglàBìnhĐịnhVương, khiêu chiến với quânMinh rồi chết. Đâu cũng truyền đi làBìnhĐịnhVươngchết rồi,ngườiMinhcũng tin là thật,không lưuý.ĐếnlúcnàyVươngrờiđồnđếnMangThôi;LýBân,PhươngChínhđem10vạnquânđếnvây,VươngphụcbinhởThiLangtậpkích,BânvàChínhchỉchạythoátđượcthân,bỏhếtđồnlũy,luivềTâyĐô,từđấyxagầnnghetinhưởngứng,quânthếnổilênlớnlắm.

BìnhĐịnhVươngchiếmcứBaLẫm,thamtướngnhàMinhlàTrầnTríướchộivớiAiLaođếnđánh,Vươngbảotướngtárằng:"Thắnghaybạitạitướng,khôngphảitạisốquâníthaynhiều;quânchúngởxađến,tathưthảngồichờquâncủachúngđivấtvả, tất làphải thắng".Lập tứcđươngđêmđánhúpquândinh củaTrí, quânTrí hơi lùi, vừagặp tù trưởngAiLao làMãn Sát kéo quân đến, Vương thân ra đốc chiến, chém và bắt được rấtnhiều.TrướcVươngkếthiếuvớiAiLao,từđâytuyệtgiao.

TrầnTrílạiđưaquânAiLaosangchialàm4đạoquânđánhquâncủaVươngở cửaNgọcGia;Vươngbảo chư tướng rằng: "Ta bốnmặt đều cóquânđịch,binhphápgọi là tửđịa,đánhmau thìcòn,khôngđánhmau thìchết".Tướngsĩđềuđánhthủtử,đạipháđượcquânMinh,quânAiLaocũngtrốnchạy,quâncủaVươngđếnLinhSơntuyệtlương,hàngngàyphảiănrauvàmăngtre;saingườiđếnquânMinhxinhòa,MãKỳvìđánhbấtlợimãi,cũngchohòa.

Năm ấy là nămQuýMão, Vương sinh được con trưởng là NguyênLong(saulàvuaTháiTôn).

VuaMinhthânđiđánhMôngCổ,mấtởsôngDuMộc,dimệnhtruyềnngôivuachoThái tửCaoXí, cảiniênhiệu làHồngHi.ThờibấygiờvuaMinhmớilập,quầnthầnphầnnhiềunóiđếnsựlợivàhạivềviệclấyhaybỏAnNam,vuaMinhkhôngquyếtđịnhđược,mớitriệuPhúcvề,hỏiviệcbiêngiới.Phúcnói:"NếuđượcngườigiỏiphủngựAnNam,thìcóthểgiữđượcvôsự".VuaMinhcholàphải.

BìnhĐịnhVươngđưaquânđi tuầnNghệAn, lấyđượcphủTràLân.TướngMinh làTrầnTrívàPhươngChínhkéoquânđếncứuviện,Vươngphụcquânvàvoiởtrongrừng,đánhpháđược;TríchạyvềNghệAn,VươngthừathếdẫnquânvâythànhNghệAn.KhibấygiờngườiNghệAnđươngkhổ về chính sự bạo ngược của ngườiMinh, thấyVương đến, tranh nhaumangtrâubòvàrượuđếnrướckhaoquân,nóirằngkhôngngờhômnaylạitrôngthấyuynghicủacốquốc.GặpkhitướngMinhlàLýAntừthànhĐôngQuankéoquânđếncứuviện.TrươngHùnglĩnh300thuyềnlươngthựccũngtừĐôngQuankéođến.VươngchiacáctướngphụcbinhởhaibờsôngcửaChuyếtGiangđánhmạnh,quânMinhthuato;TrầnTríchạyvềĐôngQuan,LýAncùngvớiHùnglạivào thànhNghệAncốchếtgiữ.Vươngbảochưtướngrằng:"Binhphápnói:bỏchỗmạnhđánhchổyếu, tránhnơi thật lựcđánhnơihư, thì ítdùngsứcmàcônggấpbội.NayquânMinhcốchếtgiữ

thànhNghệAn, tuyệthẳn tin tứcvớiĐôngĐôđã lâu,ThuậnHóavàTânBìnhthìđườngrấtxa,khôngcóthểthôngtinvớinhauđược.Naytađemđạoquânkhácđếnđánh, tất là thắng".BènsaiTrầnHãn,LêNỗkéoquânđếnthẳngTânThuận,LêNgân,LêBôiđemchiếnthuyềnđiđườngbiểnmàtiếpứng;quânvàdânTânThuậnhếtthảyquythuậnvớiVương,tướngMinhlàNhâmNăng đánh không lại, vào thành cố thủ, trong và ngoài cách tuyệtnhau,hiệulệnhcủaMinhkhôngthihànhđược.TừTâyĐôđếnTânThuậnđều vào tay BìnhĐịnhVương, chư tướng tônVương làĐại ThiênHànhHóa,saucóbảngdụviệcgì,đềudùng4chữđó.

VuaMinhmất,TháitửChiêuCơlênnốingôi,cảiniênhiệulàTuyênĐức,xuốngchiếuđạixá,đạilượcrằng:"Phươngphápthốngtrịnhấtlàyêndân; có lòng thươngdân, trướchếtphải tha lỗi lầm.GiaoChâu thuộcvàonước Tàu đã 20 năm, vẫn giữ lòng phản nghịch, để phải dùng đến quân.Nhân tình ai chảmuốnyên, dùngđếnbinh cũngkhôngphải bản chí triềuđình;đềubởingườicầmquyền,phủtuykhôngphảiđường,mớisinhranguybiến,đólàbấtđắcdĩ,bắt tội thậtcũngđángthương.Nayraânkhoantha,phàmcácnghịchphạmđãbắtđượchaychưabắtđược,đãlàmtộihaychưa,thìngàychiếuthưnàyđến,vôluậntộilớnhaynhỏ,đềukhoanthahết.Ngoạitrừthuếchínhcungquânlương,cònnhấtthiếtcácviệcmòchâu,đãivàng,nấumuối, lấychèđềuphảiđìnhbãi, trongnướcđượcgiaodịchvớinhau,khôngcấmđoán".

BìnhĐịnhVươngtiếnđánhthànhĐôngQuan.Khibấygiờtrongthànhtrốngrỗng.TrầnTrítừNghệAntrốnvề,đắplũycốthủ;baonhiêutinhbinhmãnh tướng còn ởNghệAn cả.Vương lấy cớ giặc để nhiều quân ởmộtthànhvữngchắc,chưa thểđánh lấyngayđược,bènchiachoLêTriện,LêKhảdẫn quân tuần giải đấtĐàGiang,TuyênQuang, để chẹn đườngviệnbinhVânNamkéosang;LêBị,LêĐạidẫnquântuầngiảiđấtKhoái,Hồng,Bắc,Lạng,để tuyệtđườngviệnbinhQuảngTây;LêLễ,LêXí thêmquântiếnbứccácthànhthuộcĐôngĐô,thanhthếquânrấtlớn.TríđưathưbọcsápcấpbáochoLýAn,PhươngChínhphảivềcứunơicănbản,haingườiliền vượt biển về Đông Đô, chỉ để Thái Phúc ở lại giữ thành Nghệ An.VươngsaiLêNgânvây thànhNghệAn, tựmìnhđemđạiquân theochânAn,đếnđâuquậnhuyệnđềuhàng.VuaMinhnghethànhĐôngQuannguycấp,saiVươngThông,MãAnhlĩnh5vạnquân,gồmcảviệnbinhVânNamtiếnsang.LêKhảđónđánhởcầuXaLộcpháđượctoánquânđó.

VươngThông,PhươngChính,MãKỳlạichialàm3đạoquân(CổSở,

Sa Đôi, Thanh Oai) đón đánh, Lê Triện phục binh ở cánh nội Cổ Lãm(ThuộcThanhOai)đánhnganghôngquânMãKỳ,KỳcùngPhươngChínhphải lui,hộivớiVươngThông;khiquânMinhđãvào sâu,phụcbinhbốnmặtnổilên,đánhnhautoởTốtĐộng,ChúcĐộng,chémđượcThượngthưTrầnHợp, quânMinh thua to, chết đuối rất nhiều, dòng sôngNinhGiangđầy xác, nước không chảy được.Thông,Chính vàKỳ chỉ chạy đượcmộtthân,LêLễ thừa thắngđuổi theo, tiến sátđếnĐôngĐô.Vươngđượcbáotiệp,saiTrầnHãnđemthủyquântiếnlênsôngNghiLũngraHátGiang,hộihọpvớibộbinhởbếnĐôngBộĐầu,Vương tựcầmquânđến thẳngphíanamthànhĐạiLa,đánhgiápbốnmặt,cáchàokiệtởkinhvàlộ,thổtùcácbiêntrấnđềukéođếnquânmôn,xinrasứccốđánh,ThôngvàChínhởtrongthành,quânkhítảnmáthếtcả,đềuphảipháchuôngQuyĐiềnvàvạcPhổMinhrađúcsúngđạn,ngàymộtcùngquẫn,duychỉliềuchếtngồiđợiviệnbinh;chúngmậtsaiHàTrungmangbiển lẻn rađixin thêmquân,bịphụcbinhcủatabắtđược.TừđấycácphủhuyệnthuộcĐôngĐôđềuhưởngứngvớiVương,hiệulệnhcủaMinhkhôngthihànhđượcnữa.

Vương chia các lộ thuộcĐôngĐô làm4 đạo, đặt ra quan thuộc, vàtuầnkiểmcửabiển,đểbắtquânMinhchựcmangthưtrốnvềBắc.

ThờibấygiờthànhĐôngQuancùngquẫnquá,VươngmuốnnhânlúcchúngkhốnđốnbắthiếpchúngphảihòakéoquânvềBắc.VươngThôngkếcùng,quânviệntuyệt,cũngphảisaingườicầuhòa,màlạisợvuaMinhbắttội, xin theo chiếu thư năm Vĩnh Lạc, bảo phải lập con cháu nhà Trần,khuyênVươngtìmlấyconcháunhàTrầnmàlậplên.GặplúcbấygiờcóHồÔnglàconđứaănmày,giảxưnglàcháu3đờiTrầnHúctênlàDu,VươngmuốnnhờvàođóđểhưởngứngvớingườiMinh,mớilậptênấylên,đổitênlàCao(niênhiệuThiệuKhánh),từđấyđưathưchongườiMinhlấytênTrầnCao làmThốngquốc.Thôngcũngmượncớđóchochóng thànhhòanghị.NgườitrongnướccólũtênTrầnPhongđãnhậnquantướccủaMinh,sợhòanghịmàthànhthìtấtchết,đưalờiphảngián,việndẫnviệcTrầnHưngĐạosai đục thuyền để cho người Nguyên chết chìm mà dọa Vương Thông,Thôngtinlờiđó,lạiđàohào,đặtđồncanh,làmkếcốthủ,Vươnggiận,liềntuyệtgiaovớiVươngThông,saichưtướngđánhthànhTamGiang.(ChỉhuycủaMinhlàLưuThanhđầuhàng,quânthổcókẻnóilờikhinhmạn,Thanhmắngrằng:thằngMánvôlễ,đấylàHoàngđếcủalũmày)cácthànhlầnlượtđưatinxinquithuận.VươngtiếnđóngởBồĐề(bờbắcsôngNhĩ,có2câybồđề,nênlấymàgọi tênđấyấy),xâytầnglầuởbờsông,caongangthápBáoThiên,đểxemđộngtĩnhcủangườiMinh.Hàokiệtởcáclộvốnghétsự

hàngượccủangườiMinh,tranhnhauđếndângkếsáchxinVươngđánhgấp(cóVõ Cự Luyện, người ĐườngAn dâng kiểu xe cómui gọi là Phimã,Vươngsaitheomẫuấymàchếra).Thôngởtrongthànhkhôngbiếtlàmcáchnàođược,saisứcầuhòa,mặtkhácsaiPhươngChínhlénđemquânra tậpkích;VươngsaiLêLễ,LêXíđưaquânthiếtđộtxôngrađánhquânMinhởMyĐộng(naylàHoàngMai);Thôngđemhếtquântinhnhuệởtrongthànhra giáp công, voi củaLễ vàXí sa xuống lầy, bị quânMinh bắt được (Lễkhôngchịukhuất,bịhại;Xítrốnthoát,đếnyếtkiếnVươngởBồĐề,kêulên3 lầnsinhhoàn).Vươngnói: "Lỗi tạiLễ,quen thắng rồikhinhđịch, tađãnhiềulầnrănbảorồi,quảnhiênbịhại".Lạicàngthúcquânvâycửathành.ThônglạiđưathưchoVươngxinbãibinhmàcầuphongchoTrầnCao,saisứsangcốngnhàMinh.Vươngbằnglòngnghetheo.

Trướckia trận thuaởTốtĐộng,Thượng thưTrầnHợp tử trận, việcđến taivuaMinh,đình thầnMinh tranhnhaunói: "TừkhiHoàngPhúcbịtriệuvề,trungquanMãKỳsangthay,khíchthànhbiếnloạnởGiaoChỉ,xinlại choHoàngPhúc sangnhậmchứccũ, thì loạnởGiaoChỉ tựnhiênyênđược, vuaMinhnghe lời, saiLiễuThăngđemquân cứuviện thànhĐôngQuan,vàsaiPhúcđitòngquân,chialàm2đạoquân:LiễuThăngđiracửaPha Lũy (Lạng Sơn là chính binh,Mộc Thạnh đi ra cửa Lê Hoa (TuyênQuang)làmquânứngcứuchoLiễuThăng,BìnhĐịnhVươngnghetinviệnbinhcủaMinhsắpđến, tướngsĩđềukhuyênVươngđánhgấp thànhĐôngQuan, để tuyệt quân nội ứng.Vương nói: "Đánh thành là hạ sách; khôngbằngdưỡnglựcsúcnhuệđểchờviệnbinhcủachúng,phátanviệnbinh,tấtchúngphảihàng:thếlànhấtcửlưỡngđắc,mớilàkếvạntoàn".Vươngbènđặt quân phòng thủ nghiêmmật, chuẩn bị đối phó với địch; lấy cớ thànhXươngGianglàconđườngmàngườiMinhđihayvềtấtphảiqua,trướchếtsaiTrầnHãnđánhlấythànhđó,vàbắtcácđạoLạngSơn,BắcGiang,TuyênQuang,TamĐớidọnquangcánhđồngđểtránhviệnbinhcủađịch.Vươnglạibảochưtướngrằng:"Quângiặcvốnkhinhtadútdát,chúngnghĩrằngđạiquânchúngkéođến,tanghetấtsợ,khôngbànđếntìnhhìnhđượchaythua,quâncứucấpchỉcầnđếnmauchónglàhơn.Đigấpmộtngàybằnghaibangày,chínhlàphạmvàobinhpháp,trongbinhphápnói:"Đihàng500dặmđểxulợilàthượngtướngquè".Naytanhànrỗi,đợiđốiphóvớiquânchúngđivấtvả,khónhọc,thìlàmgìmàkhôngthắng.BènsaiLêSát,LêNhânđemquânmaiphụcởảiChiLăngđợiquânđịch.BấygiờLêLựulà tướnggiữcửaPhaLũybỏquânảiluivềgiữởChiLăng,LiễuThăngthừathắngđuổitheo, đi đến đâu cũng không ai dámkháng cự, càng tỏ ramặt kiêu ngạo;VươnglạisaingườiđếnquânmôncủaThăngxinlậpTrầnCao,Thăngnhận

thư không thèmmở xem, cứ dẫn quân thẳng tiến. TrầnDong nói với LýKhánhrằng:"ChícủaThốngbinhkiêulắmrồi,quânđịchquyệttrálắm,biếtđâuchúngkhônglàmrathếyếuđểdửta;huốngchitrongsắcthưdặnrằngLêLợichỉchuyêndùngcáchmaiphụcmàthắng,takhôngnênkhinhđịch",KhánhbảovớiThăng,Thăngkhônghềđểý,đithẳngđếnchỗmaiphục,LêSáttungphụcbinhrađánhgiápbốnmặt,chémLiễuThăngởnúiMãYên.ThôiTụnghĩ rằng thànhXưngGiangchưabịphá, thunhặtdưchúngkéođến,khiđếnnơibiếtthànhbịhãmrồi,liềnđắplũyởgiữacánhđồngruộngđểtựvệ,gặplúccómưagióto,ngườivàngựachỉtrôngnhaukhôngđiđượcbướcnào;Vươngsaichưquânđếnvâykín,bắtsốngđượcThôiTụ,HoàngPhúcvàvàivạn tùbinh.Tụkhôngchịukhuất,Vương truyềngiếtđi.CònPhúcvìtrướcđãnhậmchứcBốchính,hơiđượclòngdân,khôngnỡgiahại.PhúcnhânxintươngkiếnvớiVươngThôngđểđiềuđìnhviệcgiảnghòabãibinh.

LúcbấygiờquânMinhchạytrốnđềubịbắtvềtaytrẻmụcđồng,hoặctayngườitiềuphu,khôngsótđượcmốngnào.

TổngbinhVânNamlàMộcThạnhgiữnhauvớiLêKhảởcửaLêHoa,Vương liệu tínhMộcThạnh tuổi già từng trải nhiều, tất là ngồi xemLiễuThăngthànhbạithếnào,chưachịukhinhtiến,bànmậtbảoLêKhảcứđặtphụcbinhmàchờ,chớcóđánh;đếnkhiquânThăngbịhại,Vươnglấysắcthư,ấn tínđãbắtđượcđưađếnchoThạnhbiết,quânThạnhsợtanvỡ,LêKhả thừa thếđạipháThạnhởngòiLãnhThủy,Thạnhchỉchạyđượcmộtngườimộtngựa.VươngđưaHoàngPhúcđếnthànhĐôngQuan,Thônglosợ, tập họp tướng sĩ bàn luận rằng: "Thành không thể giữ được,mà đánhkhôngthểthắng,khônggìbằngtoànquântrởvềBắc".BènsaiSơnThọđưathưcầuhòa,xinmởchoconđườngvềnước,Vươngưngcho, tướngsĩvàquốc dân phần nhiều oán giận quân giặc, xin với Vương giết hết đi, duyNguyễnTrãiởtrongvănphòngcủaVương,thấythưbọcsápcủathôngnóirằngkhôngnênvìmộtmảnhđất,màbắtquânlínhđixaxôivạndặm,túngxửcó lấyđược,cũngkhôngthểgiữđược;chonênTrãichủhòanghị.Saucùng,Vươngcũngtheolờiấy,saugiảivây,cùngVươngThôngthềởphíanamthành,hẹnđếnngày12tháng12thìbansư.VuaMinhxuốngchiếubãiquânNamchinh.

Trước kiaBìnhĐịnhVương saiNguyễnTrãi làm bức thư đứng tênTrầnCaotrầntìnhcầuphong(mộtbảnđưavàoquânmônLiễuThăng,mộtbảnđưaquânmônMộcThạnh),thưđóđưalênvuaMinhhọpquầnthầnbàn

định.TrươngPhụnói:"Quânsĩkhónhọcđếnvàinăm,mớilấyđượcđấtấy,sao lạinghe lờixinxảoquyệtcủaLêLợi,xincứchoquânđiđánh".KiểnNghĩa,HàNguyênCátcũngnói:"Khôngcódanhngĩagìmàbỏđất,chỉđểthiênhạthấysựsuyyếucủamình".ChỉcómộtmìnhDươngSĩKỳnói:

"TừnămVĩnhLạcđếnnay,quânmỏimệt,dâncùngkhốn,khônggìbằng theo y lời xin của địch, có thể chuyển họa ra phúc được, vả lại vuaThànhTổsơtâmlàlậpconcháuhọTrần,đólàviệcthịnhđức,saolạibảolàvô danh? Đời Hán bỏ Châu Nhai, tiền sử cho là vinh, sao lại bảo là thịnhược?".VuaMinhnghe theo lờinày.ĐếnkhiLiễuThăngbịhại,báo tinđến,liềnsaiLaNhũKínhmangthưsangphongchoTrầnCảolàmAnNamVương, mà triệu Vương Thông về Bắc. Chiếu thư chưa đến nơi, VươngThôngđãthiệntiệncùngVươnglàmlễởdướithành.VươngsaibồithầnLêCảnhQuangmởtờbiểucùnggianôcủaThôngđưavềYênKinh,vàgiảcảấnHổ phù bằng bạc củaLiễuThăng, cùng sách kê sốmục quan quân vàngựađệđếnYênKinh.

VươngThônggiảibinhquyềnvềBắc,quânbộđiquasôngtrước,quânthủynốitheo,quốcdânoánngườiMinhtànkhốc,xinVươnggiếtđi,Vươnghiểudụrằng:"Phụcthùbáooánlàthườngtìnhcủadânchúng,nhưngkhôngmuốngiếtngườilàlòngngườicónhân;dữkỳthỏalòngcămgiậnmộtlúc,đểchịutiếnggiếtngườiđãđầuhàng;saobằngđểsốngmạngứcvạnngườiđểtắtđượcnỗikhổchiếntranh".liềntruyềnlệnhcấpchothuyền,doPhươngChínhnhậnlĩnh,đườngbộcấplươngăn,doHoàngPhúcnhậnlĩnh,đềuđếndinhBồĐềbáibiệt, lũPhươngChínhxấuhổvàcảmđộngđếnchảynướcmắt.

VươngThôngvềBắc, tínhsố tổn thương,cònsống trởvềcó2phần10.VuaMinhhỏitộiVươngThôngbỏđấtmàbansư,rồigiamvàonhàngụcCẩmY,thakhỏichết,xóabỏtêntrongquantịch,vàgửitờdụsangnướcta,vềviệctriềucốngnhấtthiếtphảitheolệcũnămHồngVũ.

CHUNGTẤT

***

ViệtSửTiêuÁn

NGÔGIAVĂNPHÁI

NgọPhong

NGÔTHỜISỸ

***

Biêntập

LêThanhMinh

Trìnhbày,bìa,tạoEbook

matthoigian2001@

***

Copyright©RạngĐônggiữBảnquyền

Chúthích

[←1]ThiềnThôngvàSơHấtcũnglàđờiHồngHoang.

[←2]NamhoahồngliệtlàmộttácphẩmcủaTrangTử.

[←3]

PhongChâu:NaylàvùngThànhphốViệtTrì(vàphụcận)tỉnhPhúThọDuyêncáchnướctathờiHùngVươngrộnghơnsovớisaunày,phíabắcrộngquábiêngiớihiệntạithuộcmộtsốhuyệncáctỉnhVânNam,QuảngTây,QuảngĐông,(TrungQuốc).BaThục,nàythuộctỉnhTứXuyên(TrungQuốc),ĐộngĐìnhnàylàtỉnhHồNam(TrungQuốc)vàHồTônnaylàvùngcựcnamTrungBộ(ViệtNam).

[←4]BộVũNinh, vùng các tỉnhBắcNinh,BắcGiang và phầnHàNội ở phía bắc sông

HồngsôngĐuống.

[←5]NaylàxãPhùĐổng,huyệnGiaLâm,HàNội.

[←6]Thục:VềnướcThục,đãcónhiềuý kiếnkhácnhau, songgầnđâynhiềuý kiếncho

rằngnướcThụccủaThụcPhánnằmtronglãnhthổnướcVănLang,thuộcvùngYênBái,LàoCaihiệnnay.

[←7]PhủLýNhân,naylàtỉnhHàNam.

[←8]QuảngOai,naylàhuyệnBaVì,tỉnhHàTây.

[←9]HátGiang,làsôngHồngđoạnhuyệnPhúcThọ,HàTây.

[←10]TảnViên,tứcnúiBaVì,huyệnBaVì,HàTây.

[←11]NamHải,naythuộctỉnhQuảngĐông(trungquốc).

[←12]

Thựcra,sựchỉđịnhquêcủaThụcPhánởBaThục(TứXuyên-Trungquốc)làsai,xemchúthíchởtrang10.

[←13]

PhongKhuênaylàthànhCổLoacũ

[←14]NaythuộcxãThụyLâm,huyệnĐôngAnh,HàNội,cũnggọilànúiSái.

[←15]NamChiếu,quốcgiacổtừthếkỷVII-XthuộckhuvựcVânNamTứXuyênvàtâyQuý

Châu(TrungQuốc).

[←16]NaythuộcxãCổLoahuyệnĐôngAnh,HàNội.

[←17]LâmThao,naythuộchuyệnMân,tỉnhCamTúc(TrungQuốc).

[←18]NamChiếu,xemchúthíchtr.14.

[←19]

NaythuộcxãThụyHương,huyệnTừLiêm,HàNội.

[←20]

LĩnhNam,vùngđấttừQuảngTây-QuảngĐông(TrungQuốc)trởvềphíanamgọilàLĩnhNam.

[←21]LụcLương.ThờiTầngọilàđấthaitỉnhQuảngĐông-QuảngTây(TrungQuốc)là

LụcLương.

[←22]QuốcLâm.NaylàtỉnhQuếLâm(TQ).

[←23]NamHải.NaylàtỉnhQuảngĐông(TQ).

[←24]

TượngQuận.QuậndonhàTầnđặt,songchỉcótên,chưacóđấtvàchưacóbộmáyhànhchínhcấpquận.XưanaynhiềungườilầmTượngQuậnbaogồmcảđấtViệtNamngàynay.

[←25]LongXuyên:MộthuyệncủaquậnNamHải.

[←26]BìnhGiang,naylàsôngĐuống.

[←27]NaylàđềnCuông,thuộcxãDiễnAn,huyệnDiễnChâu,tỉnhNghệAn.

[←28]NaylàlàngĐồngXâm,xãHồngThái,huyệnKiếnXương,tỉnhTháiBình.

[←29]

NaythuộctỉnhHàBắc(TQ)

[←30]Càcuống

[←31]

NaythuộcMêLinh,VĩnhPhúc.

[←32]MêLinh.NaythuộcđấtcáchuyệnBaVì,ThạchThất,QuốcOai,tỉnhHàTây.

[←33]ChâuPhong.VùngBạchHạc,ViệtTrì,tỉnhPhúThọ.

[←34]ChuDiên.NaythuộcđấtcáchuyệnMêLinh,YênLạc,tỉnhVĩnhPhúc.

[←35]

LãngBạc.Naythuộcvùng2bênsôngCầuđoạnngangvàquáthịxãBắcNinh.

[←36]

CấmKhê.NaythuộcSuốiVàng,huyệnQuốcOai,tỉnhHàTây.

[←37]NaycóđềnthờHaiBàTrưngởHátMôn,xãHátMôn,huyệnPhúcThọ,tỉnhHàTây

[←38]TháiBình.VấnđềquêhươngLýBíhiệncónhiềucáchgiảithíchkhácnhau.Cóýkiến

chỉđịnhTháiBìnhnaythuộctỉnhTháiBình;cóýkiếnchỉđịnhTháiBìnhlàhuyệnTháiBìnhnaythuộcvùngthịxãSơnTây,tỉnhHàTây.Riêngchúngtôi(ĐinhVănNhật-BùiThiết)chorằngđấtTháiBìnhnaythuộcxãTiềnPhong,huyệnĐồngHỷ,tỉnhTháiNguyên,ởđâycònnhiềudấuvếtliênquanđếnLýBí.

[←39]

NaythuộcvùnghuyệnKhoáiChâu,tỉnhHưngYên.

[←40]

TênhiệuChuTửđờiTống.

[←41]ĐạiAn.Cửabiểncũ,naylàvùngcácxãĐộBộQuầnLiêucũ,naythuộchuyệnHải

Hậu,tỉnhNamĐịnh.

[←42]

ÔDiên.NaythuộcphườngDịchVọng,quậnCầuGiấy,HàNội.

[←43]

MaiThúcLoan,quêởxãMaiPhụ,huyệnThanhHà,tỉnhHàTĩnh,theomẹrasốngởNamĐường,naylàhuyệnNamĐàn,tỉnhNghệAn.

[←44]SaNam.NaylàthịtrấncủahuyệnNamĐàn,tỉnhNghệAn.

[←45]

NaylàlàngĐườngLâmthuộcthànhphốSơnTây,tỉnhHàNội.

[←46]ĐạiLa,naylàkhuvựccácquậnBaĐình,HoànKiếmcủaHàNội.

[←47]NghĩalàquanThịNgựbắnrơichimđiêu

[←48]

LaThành,làtoàthànhluỹbaoquanhĐạiLa(naythuộcHàNội).

[←49]

HiệnnaycóýkiếnkhácnhauvềĐườngLâm(quêcủaNgôQuyền),mộtsốýkiếnchỉđịnhlàxãĐườngLâm,thịxãSơnTây,HàTây;còncóngườichorằngĐườngLâmthuộcHàTĩnhhiệnnay.

[←50]NaythuộcxãChươngDương,ThườngTín,HàNội.

[←51]NaylàThànhphốViệtTrì,tỉnhPhúThọ

[←52]NaylàhuyệnVĩnhTường,VĩnhPhúc

[←53]NaylàxãĐườngLâm,thịxãSơnTây,tỉnhHàNội

[←54]NaythuộchuyệnThanhOai,HàTây,chânmóngthànhcũhiệncòn

[←55]NaylàhuyệnThuậnThành,BắcNinh

[←56]NaythuộchuyệnTiênDu,BắcNinh.Ởđóhiệncóđềnthờ

[←57]NaylàhuyệnVănGiang,HưngYên

[←58]NaythuộchuyệnThanhTrì,HàNội

[←59]NaylàlàngTrầnXá,huyệnCẩmKhê,PhúThọ,chữHoanayđổirachữCẩm

[←60]NaylàhuyệnKimĐộng,HưngYên

[←61]NaylàxãKỳBáthịxãTháiBình,tỉnhTháiBình

[←62]NaythuộcxãĐìnhBảng,huyệnTừSơn,tỉnhBắcNinh.

[←63]ĐaCái.SôngđàothờinhàLê,đoạnquahuyệnNghiLộc,tỉnhNghệAnhiệnnay.

[←64]

NaythuộcxãĐìnhBảng,huyệnTừSơn,tỉnhBắcNinh.

[←65]NaylàxãĐìnhBảng,huyệnTừSơn,tỉnhBắcNinh.

[←66]NúiTiênSơn,naythuộchuyệnTiênDu,tỉnhBắcNinh.

[←67]Lễhỏithăm.

[←68]NaylàĐồngNai

[←69]BăngSơn:NaylàxãDươngSơnhuyệnHoàngHóa,ThanhHóa.

[←70]Giữđờitruyềnchoconcháu

[←71]

CửaBốHải.tứclàCửaBo,naylàvùngthịxãTháiBình,tỉnhTháiBình.

[←72]Giảmhìnhphạt.

[←73]

NaythuộchuyệnTrùngKhánh,tỉnhCaoBằng.

[←74]cótênlàÔLong,thuộchuyệnHươngTrà,đấtThuậnHóa

[←75]cửađótứclàcửaThuậnAnngàynay.

[←76]tứcnhàsứthầnquánGiaQuát.

[←77]

NaylàlàngSủi,xãPhúThị,huyệnGiaLâm,HàNội.

[←78]Langcũngtứclàchósói(LTM)

[←79]NaylàQuảngNinh,tỉnhQuảngBình

[←80]NaylàMinhLinh,tỉnhQuảngBình.

[←81]Conqui:conrùa

[←82]

NaylàlàngBảoTháp,xãĐôngCứu,huyệnGiaLương,BắcNinh.

[←83]Tâyhồ

[←84]

Naythuộcvùngmiềntây,tỉnhThanhHóa.

[←85]NaylàchùaThầy,núiSàiSơn,xãSàiSơn,huyệnQuốcOai,tỉnhHàNội

[←86]Hồnlìakhỏixác

[←87]Thưtrêntrờitruyềnxuốngvuađượcvạntuế.

[←88]VuaVũbắtđượcconrùaởLạcThủytheovết trênlưngrùamàlàmraHồngPhạm

cửutrù.

[←89]hồntrútkhỏixác

[←90]NaylàđảoVânĐồn,tỉnhQuảngNinh.

[←91]bịthiến

[←92]TứclàchùaDâu,nayởxãKhươngTự,huyệnThuậnThành,tỉnhBắcNinh.

[←93]HồngChâu.NaythuộcđấttỉnhHảiDương.

[←94]

Truyềnngôiđược8đời,tứclà8lárụngxuốngrồiâmkhísinhra,ýnóinhàLýcó8vua,khimấtngôivìcóvuađànbà.

[←95]TênhiệulàHuệTônkhiđãxuấtgia.

[←96]TrướclàmHoànghậu,saulấyTrầnThủĐộđượcphonglàLinhtừQuốcmẫu.

[←97]Thểthứccôngvăntưđilại,gọilàBạđầu

[←98]xãnhỏ

[←99]KhôngbiếttiếngViệttênlàgì,chỉbiếttrồngcâyấyởhaibênthânđêđểgiữchođê

khỏibịlở.

[←100]

NaylàhuyệnỨngHòa,tỉnhHàNội.

[←101]Ýnóichưachết

[←102]HầuVươngđềuđượcmộtvàilàngđểthuthuếkhóalàngđólàmbổnglộc,gọilàthực

ấp.

[←103]

Bảngkêngườihọxahaygầnđểđịnhlễđểtangtrở.

[←104]Đường và Việt đều có vua Thái Tôn, Đường hiệu Trinh Quán, Việt hiệu Nguyên

Phong,ĐườngTháiTôngiếtanhlàKiếnThành,vìlàmphản,ViệtcũngcóanhlàAnSinhlàmphảnmàkhônggiết,làhơnĐườngTháiTôn.

[←105]Phágiặcmạnh,báoơnVua.

[←106]

ÔngnênnhớviệctrậnCốiKêxưa,vuaViệtCâuTiễnbịquânNgôđánhthuabắtđemvềgiamởNgô.ỞThanhvàNghệcòncó10vạnquân.

[←107]Tứcnhưtạcủatabâygiờ,nhưngkhôngbiếtbaonhiêucânhaylạng.

[←108]Khôngrõkiểunónnào.

[←109]AnBang.NaylàtỉnhQuảngBình.

[←110]

Quantàicủavua.

[←111]

Hailầnyênđượcxãtắc,ngựađácũngkhónhọc,sơnhàbềnvữngnghìnđờichưcáiâubằngvàng.

[←112]TứclàphủKhoáiChâu,HưngYên

[←113]VịnhcảnhvậtThiênTrường,mừngrằngđãbìnhđượcgiặc,lầnđinàyvuihơnlầnđi

trước.

[←114]QuanAnphủDiễnChâutrongsạchnhưnước.

[←115]KhiThượnghoàngcònsốngthìgọiVualàquangia.

[←116]ÝnóicáihốtcứngrắnnhưnúiTháiSơn,khóaibênổi;ngụýkhenông.

[←117]QuanTrungTánhọĐoànmiệngcònhơisữa,màđãlàmchứcquantrọng

[←118]QuáchTửNghi,danhtướngđờiĐường.

[←119]3vịnàygọilàTrúcLâmtamtổ.

[←120]

TênvuaNhânTônkhixuấtgia.

[←121]KhinóngbứcthìquạtđắcdụngnhưYDoãn,ChuCông,khimùađônggiárétthìxếp

xónhưBáDi,ThúcTềbịchếtđói.

[←122]ÝđoạntrêncũngnhưbàicủasứTriềuTiên,cóthêmđượcđoạnchữởsáchLuậnNgữ,

ýlà:Aidùngtathìtalàm,aikhôngdùngtathìtađểđó.Điềuấychỉmàyvớitamớicóđượcthôi.Hayhơnvềcâunàymàlạiđượclàchữsáchcổnhân,dùngrấtđắt.

[←123]

Quantàicủavuagọilàtửcung.

[←124]ÝnóicảnướccúngtếchứkhôngphảiQuốctếtheonghĩahiệndùng

[←125]

Hìnhdunglàcốtcách,tướngmạođẹp,vẻđượchết,duycótrongtâmtốtkhóvẽnổi.

[←126]Tựkểhànhtrạng:Khi ít tuổiđãcóchí lớn;12tuổi làTháihọcsinh;16tuổiđỗthi

Đình,24tuổiđisứsangYênKinh.

[←127]

Phóngđãngkhônggiữđứchạnh.

[←128]Xemmạchkhôngnênnóiphiềnmuộn,chỉnênđiềuhòathuốcmàchữa,nếucứnóiđến

phiềnmuộnmãi,erằngsinhmãiphiềnmuộnkhônghết.

[←129]Đạiý:Ôngđisứ,tôivềẩndật,ônglàmnêncôngdanh,tôiđượcnhànrỗi.

[←130]Theoluồnggiósẽđưatớinớicómâyngũsắc.

[←131]NaylàxãThanhLiệt,huyệnThanhTrì,HàNội.

[←132]Ngườitabảogửiconchoquạgià,biếtquạgiàcóthươngkhông?

[←133]

TênHànDũ.

[←134]ChuĐônDivàTrìnhTử.

[←135]NaythuộcxãVĩnhTiến,VĩnhLong,huyệnVĩnhLộc,tỉnhThanhHóa.

[←136]

NaylàxãQuỳngĐôi,huyệnQuỳnhLưu,tỉnhNghệAn.

[←137]

Đạiý:Phiếnđákỳlạnàycólúclàmmâymưađểlàmơnchodân,tỏlàkhíđộVua.

[←138]

Batấcgỗthôngnaymộtngàysẽlàmrườngcộtgiúpxãtắc,tỏlàchíkhíbầytôi.

[←139]NúiThiênCầm,naythuộcxãCấmLong,huyệnCẩmXuyên,tỉnhHàTĩnh.

[←140]

Muốnsốngthìcứẩnởsơnlâm,muốnchếtthìlàmquanTàu.

[←141]ThuộcYênMô,NinhBình(còngọilàTrườngYên).

[←142]HưngKhánhlàniênhiệuvuaGiảnĐịnh.

Documents

Việt Sử Tiêu Án - sachvui.com · Việt, Mân Việt, Lạc Việt, cho nên gọi là Bách Việt. Bởi vì miền này ở phía nam Dương Châu, nên lại gọi là