10
VIRGILIVS VERSVS HOMERVM El capítulo cuarto de los Elogia Uirgilii, aunque intitulado Elogia sumta ex comparatione Uirgilii cum poetis aliis Graecis et Latinis, se centra sobre todo en resaltar las excelencias de la poesía virgiliana en comparación a la homérica. En dos pequeños apartados resume la victoria de Virgilio sobre el 1 2 resto de los poetas griegos y latinos , y concluye al final 3 coronando a Virgilio como el más grande de los poetas . En el capítulo tercero de los Elogia presenta Cerda, ordenados gradualmente de menor a mayor, los testimonios de aquellos que, confrontado a Virgilio con el mismísimo Cicerón en cuanto a su dominio en las artes de la retórica y la eloquencia, han creído ver al poeta latino muy cerca del orador, 4 lo han igualado a el o, incluso, lo han situado por encima suya . Algo similar pretende llevar a cabo ahora con la comparación de Virgilio con Homero: coniungam in unum auctores...qui Uirgilium faciunt proximum, parem, maiorem Homero. Pero no da lugar a tregua alguna en su manifiesto rechazo del Maior reliquis Graecis poetis: superauit Pindarum, Hesiodum, Apollonium, Theocritum...Demum superauit Graecos omnes. 2 Maior Latinis poetis: a Graecis uictis pergo ad latinos, a quibus breuissime me expedio, nam quis hoc neget? 3 Sed quid ego immoror in comparationibus?...uolo...adducere testimonia illorum qui in attollendo VUirgilio utuntur superlatione gradu, quasi indignentur illum admiscere aliorum faecibus. Ergo fuit Virgilius Maximus Poetarum. 4 Elogia cap.IV De Variis Artibus; Elogia Rhetoricae et Eloquentiae Virgilianae: -Proximus Tullio. -Par Tullio. -Maior Tullio. \ 158

VIRGILIVS VERSVS HOMERVM aunque - UM

  • Upload
    others

  • View
    3

  • Download
    0

Embed Size (px)

Citation preview

Page 1: VIRGILIVS VERSVS HOMERVM aunque - UM

VIRGILIVS VERSVS HOMERVM

El capítulo cuarto de los Elogia Uirgilii, aunque

intitulado Elogia sumta ex comparatione Uirgilii cum poetis aliis

Graecis et Latinis, se centra sobre todo en resaltar las

excelencias de la poesía virgiliana en comparación a la homérica.

En dos pequeños apartados resume la victoria de Virgilio sobre el 1 2

resto de los poetas griegos y latinos , y concluye al final 3 coronando a Virgilio como el más grande de los poetas .

En el capítulo tercero de los Elogia presenta

Cerda, ordenados gradualmente de menor a mayor, los testimonios

de aquellos que, confrontado a Virgilio con el mismísimo Cicerón

en cuanto a su dominio en las artes de la retórica y la

eloquencia, han creído ver al poeta latino muy cerca del orador, 4

lo han igualado a el o, incluso, lo han situado por encima suya .

Algo similar pretende llevar a cabo ahora con la

comparación de Virgilio con Homero: coniungam in unum

auctores...qui Uirgilium faciunt proximum, parem, maiorem Homero.

Pero no da lugar a tregua alguna en su manifiesto rechazo del

Maior reliquis Graecis poetis: superauit Pindarum, Hesiodum, Apollonium, Theocritum...Demum superauit Graecos omnes. 2 Maior Latinis poetis: a Graecis uictis pergo ad latinos, a

quibus breuissime me expedio, nam quis hoc neget? 3

Sed quid ego immoror in comparationibus?...uolo...adducere testimonia illorum qui in attollendo VUirgilio utuntur superlatione gradu, quasi indignentur illum admiscere aliorum faecibus. Ergo fuit Virgilius Maximus Poetarum. 4 Elogia cap.IV De Variis Artibus; Elogia Rhetoricae et Eloquentiae Virgilianae:

-Proximus Tullio. -Par Tullio. -Maior Tullio.

\

158

Page 2: VIRGILIVS VERSVS HOMERVM aunque - UM

poeta griego, pues exclama a renglón seguido: dúo prima falsa

sunt. Non Homero Uirgilius proximus, nisi tempore, quod necesse

fuit; nulla re par: ómnibus maior.

Mal empiezan pues las cosas para el desafortunado

Homero en este desigual combate, visto que se le niega incluso la

posibilidad, no ya de igualarse a Virgilio, sino de tan siquiera

irle a la zaga.

Por supuesto no son precisamente elogios lo que

dedica Cerda a aquellos que aún dudan de la neta superioridad del

poeta latino: Maior Homero: negant hoc coeci, et uere Homerici,

non alii. El propio Macrobio, del que poco antes ha citado un

pasaje en el que otorga a Virgilio la victoria, obtiene también

su ración, pues se ha atrevido a insinuar que, en ocasiones, el

griego supera al poeta latino: est enim pessimus lancinator, le 5

reprocha Cerda parafraseando a Escalígero . Precisamente es este

último autor, Julio César Escalígero, el arma que con más ahinco

empuña Cerda en su empeño de coronar a Virgilio con el máximo

galardón de los poetas.

No conforme con la "clara" victoria de Virgilio,

arremete de nuevo contra el poeta griego. Analiza allí los uitia

de la poesía homérica, aunque, puntualiza, no todos, nam hic

labor infinitus. Tres razones lo impulsan a ello. En primer lugar

con el fin de dejar patente, una vez más, la supremacía de

Virgilio; de otra parte, para que los nuevos poetas sigan en sus

obras los dictados del poeta latino y no los del griego; por

último, para librarse él y cuantos comparten su parecer de la

calumnia, pues sin razón se les censura por la crítica que de

5 Julius Caesar Scaliger Poetices libri septem V cap.3 (d 2,

pag.216) Homeri et Virgilii loca: aliqua (loca) a Macrobio obseruata pessimoque iudicio lancinata sunt.

159

Page 3: VIRGILIVS VERSVS HOMERVM aunque - UM

g Homero llevan a cabo

También en este apartado los dardos de Escalígero

son los más afilados, mucho más que los de Platón y Dión

Crisóstomo, pues arremete él contra Homero cual si de un enemigo

se tratara .

Pero no acaba aquí su pugna contra Homero, de

ningún modo explicable si no es comprendiendo la exaltada pasión

que en él despierta la poesía de Virgilio. En el desarrollo de su

obra tendrá también oportunidad de enfrentar a uno y otro o

contendientes. Quién será el vencedor no hace falta que se diga .

En torno a diez son las ocasiones en las que ha

lugar esta singular confrontación en el comentario de las

Geórgica. El resultado no varía de una a otra. De paso, aprovecha

para señalar los uitia en los que, a su entender, ha incurrido

Homero.

Describe Virgilio el poder del fuego del amor,

que alcanza sin distinción a hombres y fieras; los animales del

mar, los rebaños y las aves son alcanzados por su llama. No

incluye sin embargo en ese catálogo a los dioses, debido a la

alta estima en que los tiene. Para Cerda esto es motivo de

alabanza. No puede decir lo mismo de otros poetas, Homero entre

ellos, que con frecuencia presentan a los dioses arrastrados por

e Elogia cap.IV De Homero: immerito enim reprehendimur, quod

Homerum reprehéndanme. 7 Elogia cap.IV De Homero: restat Scaliger, qui non tam in Homerum

quam in hostem aliquem uidetur exarsisse. g Elogia cap.IV Maior Homero: qui plura uelit de hac uictoria

legat nostram in Uirgilium operam, ubi saepe comparo utrumque uatem et tere cum uictoria Latini.

160

Page 4: VIRGILIVS VERSVS HOMERVM aunque - UM

9 sus pasiones .

Reprochan algunos al poeta latino el hecho de

que, inmediatamente después del llanto de Aristeo, que suplica la

ayuda de su madre, intercale un catálogo de ninfas, y esto a

pesar de haber indicado que Cirene se había apercibido de la

presencia de su hijo. De ser así, atentaría Virgilio contra el

principio del decoro: en lugar de presentar a la madre yendo

pronta en auxilio y consuelo de su hijo, se entretiene en

naderías. Pero la explicación de Servio ayuda a defender al

poeta: según él, Cirene tan sólo habría sentido un ruido, que en

modo alguno había causado turbación en ella, lo cual indica que

no sabía de la presencia de su hijo . Lo que sucede es que los

calumniadores de Virgilio no han entendido el pasaje y lo

critican comparándolo con Homero, el cual, en su obra, sí que

presenta a Tetis acudiendo rápidamente en consuelo del llanto de

su hijo Aquiles

Además, ese mismo argumento que esgrimen los

detractores de Virgilio se vuelve contra el propio Homero, el

cual, en otro momento de su obra, interrumpe la narración en un

instante de máxima tensión emotiva, para dar cabida a un largo 12 catálogo de ninfas . No hay punto de comparación posible entre la

obra del Poeta y la de Homero; muchas son las objecciones que

9 III 242-283 expl.a: uide uero uti in hoc catalogo non includat

déos ex pretio quo apud hunc uatem dii. Vulgares sane poetae, Homerus etiam, passim illos persundant.

IV 333-344 expl a: sensit tantum sonitum. . .non enim ex decoro Poeta moraretur in recensendo catalogo Nympharum, si Cyrene natum agnouisset.

IV 333-344 expl.a: non capiunt Virgilium qui illum damnant exemplo Homeri etc. 12 IV 333-344 expl.a: sed uidelicet calumnatiores nobis arma

praebent contra Homerum, qui 11.18 longum catalogum Nympharum etc.

161

Page 5: VIRGILIVS VERSVS HOMERVM aunque - UM

13 surgen contra la de este último

Una vez que ha conseguido Aristeo reducir a

Proteo, le pregunta al viejo del mar cuál es la razón que lo ha

impulsado a introducirse en su cueva y qué es lo que quiere de 14 él . Por toda respuesta dice Aristeo: seis, Proteu, seis ipse;

15 negué est te fallere cuiquam . Una secuencia similar tiene lugar

en Homero, pues una vez Menelao ha podido sujetar a Proteo, éste

inquiere también de él el motivo de su visita. La respuesta del

héroe es la misma que la de Aristeo: οισθα, γέρον, τι με ταΰτα > ' 16

παρατρσπεωο ερεειι>ει$; Sin embargo añade a continuación, en tres

versos, la causa que le ha impulsado a presentarse ante Proteo.

Para Cerda, esos tres versos son innecesarios y, por ello, 17 considera que Homero incurre en un pequeño desliz

Recoge también Cerda en sus Notae ciertas

críticas que algunos autores ha vertido contra Homero. Tal es el

caso de Dión Crisóstomo, el cual recrimina al poeta griego el que

no se haya nombrado a si mismo vez alguna a lo largo de su obra,

tal y como han hecho la mayoría de los escritores, para dejar

constancia de quién fue el autor de la misma y evitar así, en lo 18 posible, el plagio . O el de Sinesio, que cantando las alabanzas

13 IV 333-343 expl.a: sordescit Homeri opera comparata ad Nostrum,

quod iam etiam sensit Scaliger. In Homerum merum est fastidium etc. 14

Georg. IV 445: nam quis te, iuuenum confidentissime, nostras/

iussit adire domos? quidue hinc petis? 15Georg. IV 447. 16Hom. Od IV 465. 17 IV 10/447: peccat leuiter Home rus. . . . apud quem Menealus tribus

uersibus aperit Proteo caussam cur eo uenit. Nihil hoc necesse...Consultior Virgilius, qui nihil addit. 18 IV 1/559: Dio. . .Homerum reprehenda, qui caruit hac industria

162

Page 6: VIRGILIVS VERSVS HOMERVM aunque - UM

de la vida rústica, habla de la caza como uno de los placeres que

brinda esa vida, y ve ocasión de reprender a Homero, el cual, en

contra de la general opinión, no participa del gusto por

aquella

El proceso que conduce a Cerda a otorgar la palma

de la victoria a Virgilio, cada vez que confronta a ambos

escritores, es similar en todas las ocasiones. Se inicia con la

presentación del pasaje homérico o bien de un resumen del mismo;

dicho pasaje suele ser la fuente del poeta latino. A continuación

indica el motivo por el cual Homero es objeto de su crítica; dado

que Virgilio no incurre en el error del poeta griego, se ha

de reconocer su supremacía.

El hecho de que el poeta latino se haya inspirado

en Homero no modifica en absoluto su parecer; al contrario,

considera Cerda que, si bien es importante haber sido el primero

en tratar un tema, lo es más el haberse servido del arte de la

imitatio y superar así al modelo. A este respecto son frecuentes

las llamadas de Cerda al lector para que, a ejemplo de Virgilio, 20 aprenda a imitar y superar a los modelos griegos . La sombra de

Escalígero, causante en buena parte de esta controvertida

polémica, suele estar detrás de las valoraciones de Cerda.

En I 9/106 presenta una posible fuente de

Virgilio, señalada por Escalígero, Victorio y Ursino. No duda él

nunquam se m poesi nommans 19 II 22/468: Synesius... ínter primos eius (uitae rusticae) uoluptates uenationem exhibet, Homerumque reprehendit, qui secus quam par est de uenatione senserit. 20 * IV 4/321: disce Homerum et Graecos imitari cum uictoria.

163

Page 7: VIRGILIVS VERSVS HOMERVM aunque - UM

que así pueda ser , pero quiere advertir al lector que, aunque

para Victorio la victoria es de Homero, Escalígero piensa todo lo 22 contrario y afirma que Virgilio se muestra a todos superior

La imagen de la constelación de la Osa, que

rehuye el contacto con el mar, motiva un enfrentamiento entre

ambos poetas. Virgilio la describe con más precisión que

Homero: mientras éste sólo nombra en singular a una de las Osas

y parece excluir además al resto de las estrellas que forman la

constelación, aquel, con más prudencia, lo hace en plural, con la

cual abarca a una y otra Osa, y de sus palabras no se desprende 23 que haya olvidado a las demás estrellas . Aristóteles y Eustacio

pretenden defender a Homero; el que sea necesario esta defensa, 24 para Cerda, se vuelve en contra del poeta griego

En III 14/106, una vez señalada la fuente

homérica de Virgilio, se limita a indicar que Escalígero ya 25 confrontó ambos autores, concediedo la victoria al latino

Es en el libro cuarto donde tienen lugar la mayor

parte de las comparaciones. Así, por ejemplo, el que Virgilio

se haya expresado con más brevedad que Homero y que conssiga

hacer suya del todo la idea que toma del poeta griego,

21 I 9/106: iudicium non interpono.

22 I 9/106: uisum Victorio...uictoriam Homeri esse...Secus

Scaligero, qui ait Virgilium deterruisse omnes ab eiusdem rei descriptione. 23 I 16/246: consentiun omnes plus uidisse Virgilium. Impigit

Graecus in duplicem scopulum, nam et Ursam in singulari nominat, cumduae sint, et addit "solam" cum aliis stellis id contingat. 24 I 16/246: sed egere defensione aliquid est contra Graecum; nihil

contra Latinum, qui nulla eget. 25

I I I 14/106: discrimen huius partís cum uictoria Uirgilii iam attigit Scaliger. 164

Page 8: VIRGILIVS VERSVS HOMERVM aunque - UM

incorporando nuevos elementos, lo sitúan otra vez por encima

suya. Este tipo de imitación es la ideal para Cerda

La súplica de Aristeo a su madre Cirene tiene su

precedente en la que Aquiles dirige a Tetis en Homero. Cerda

realiza un pormenorizado análisis comparativo, lo que le brinda 27 nueva ocasión de cantar las excelencias del poeta latino

El catálogo de ninfas que presenta Homero no

tiene el encanto del de Virgilio; se limita aquel a nombrar a una

ninfa tras otra, mientras que éste añade algunos adornos que

restan aridez a la enumeración y la dotan de cierta belleza. Pero

no sólo es Virgilio quien supera a Homero en esta ocasión,

también lo hacen aquellos autores que, siguiendo las huellas del 28

maestro latino, han compuesto sus obras a imitación suya . Un

poco después, por esta misma razón, vuelve Virgilio a ser 29 superior a Homero, poco ameno en las enumeraciones

El no tener presente el principio del decoro

motiva un nuevo ataque contra el poeta griego. Cirene explica a

IV 9/261: felicior sane Virgilii opera, tum breuitate tum guia sententia Graecam ita reddidit ut suam omnino effecerit. Quod genus imitationis excellentissimum est.

IV 4/321: ibi simpliciter μητηρ, hic efficax geminatio. ibi Thetis subticetur, hic nominatur Cyrene, quod uiuidum ad commouendum affectum...Disce Homerum et Graecos imitari cum uictoria. 28 IV 8/336: non solum uero Graecos Virgilius superat, sed eius

(uide quanta uir imitationem) discipulus Sannazarius; adeo enim magistri sui uestigiis haesit ut eius ope aspirauerint ad eripiendam Graecis laudem, et proculdubio eripuit, nam mire omnia uariauit. 29

IV 3/367: in his fluuiis narrandis par est sibi, ut solet, Poeta. Uide ut multa interponat describens Enipei ortum, Tiberini elogium...Satiaret lectorem si poneret nuda et sola nomina,ut satiat Homerus...qui ita suos fluuios inducit.

165

Page 9: VIRGILIVS VERSVS HOMERVM aunque - UM

Aristeo cómo encontrar la cueva de Proteo. En Homero es Idotea,

hija de Proteo, la que descubre a Menelao la forma de llegar

hasta su padre y las artimañas que ha de utilizar para conseguir

reducirlo. Que sea la propia hija de Proteo la que enseñe esto al 30 héroe atenta, según Cerda, contra el decoro

El símil empleado por Virgilio en IV 499, ceu

fumus in auras/ commistus tennues fugit, puede tener un 31 32

precedente en un verso de la Iliada . Escalígero "* confronta ambos

pasajes y resalta la mayor fuerza expresiva del verbo fugit

frente al «¡>χετο (abiit) que utiliza Homero; al mismo tiempo

censura al poeta griego por el uso inadecuado de χεχριγνκχ

(stridens)

Las historias acerca de los devaneos amorosos de

los dioses que narra Virgilio por boca de la ninfa Clímene, no

las considera escandalosas; en efecto, ella las cuenta como

motivo de diversión y solaz para sus hermanas y no estando

presente hombre alguno. Por el contrario, no sería decoroso que

tales historias se hubieran comentado en el trascurso de un

banquete, en el que participan tanto hombres como mujeres. En

esta falta incurre Homero, no respetando una vez más el principio

del decoro; por ello, y aunque no quisiera hacerlo, ha de 34 censurar al poeta griego

30 IV 1/387: consulit decori Virgilius, non Homerus. Adeo Ule

perspicax, adeo hic coecus! 0 1 /•

Hom.^ II. XXIII 100: ψυχή δε κατά χθονός ηυτε κοπιρός/ φχετο τετριγυια. 32

J. C. Scaliger Poetices libri septem V 3 (pag.222 bl): efficacior est oratio fugit etc. 33 IV 13/499: censet Scaligerus efficacius dici fugit quam abiit.

Reprehenda etiam in Graeco illud stridens, quia istud nullo iure de mortuis. 34

IV 1/345: inter Nymphas, et cum solae sunt, Vulcani amor 166

Page 10: VIRGILIVS VERSVS HOMERVM aunque - UM

Además esta hecho le brinda la ocasión de advertir

a los nobles y príncipes de su tiempo, para que sepan rodearse de

poetas que, a ejemplo de Virgilio, no de Homero, narren en sus 35 cantos asuntos que no molesten los oidos . A tal punto llega su

pasión por el autor latino y su fastidio por el griego.

canitur, Ueneris furta...nulla enim hic nota inuerecundiae...Caruit (nollem dicere) iudicio isto Homerus, apud quem Demodocus Od.8 canit in conuicio Alcinoi impúdicos amores Uulcani, Martis etc. 35 IV 1/345: hinc principes discant adhibere cantores, qui Latinum

poetam aemulentur, non Graecum: est enim indignum insonare illorum auribus molles et effoeminatas cantilenas.

167