Vinčanska kultura

Ideogrami s Balkana prvi zapisani jezik

Izvor: Revija Istorija

Foto: Arhiva Thornal

30.10.2011

Postoji verovatnoća da su se pripadnici vinčanske kulture, koja je na Balkanu cvetala oko 6.000 godina pre nove ere, prvi u Evropi služili pisanim informacijama. Doduše, postojanje vinčanskog pisma nije potkrepljeno naučnim dokazima, ali je zato činjenica da je vinčanska kultura, tehnološki najnaprednije društvo u Evropi tog vremena, priznata u čitavom svetu. Ali milenijumi ratova i prirodnih katastrofa proizveli su totalni paradoks - njena postojbina danas je tehnološki jedna od najzaoatalijih, sa više od milion stanovnika koji nemaju završenu čak ni osnovnu školu.

Za razliku od pređašnjih dokaza da je prerada metala započela na Bliskom istoku, na nedavno održanom svetskom kongresu arheologa u Vankuveru vodeći arheolozi iz Velike Britanije, Nemačke i Srbije potvrdili su da je vinčanska kultura ovladala preradom metala barem u isto vreme kada i bliskoistočne kulture. Na kongresu su prezentovani dokazi da je u današnjoj istočnoj Srbiji u doba neolita postojala radionica za topljenje i preradu bakra, što je najraniji dokumentovani nalaz obrade bakra u celom svetu. Radi se o lokalitetu Belovode na Homolju za koji je potvrđeno da su predstavljale pravu evropsku metropolu - naselje koje se prostiralo na površini od sto hektara, i u završnom periodu postojanja obuhvatalo 700-800 kuća. Istraživanja na ovom terenu, koja su počev od 1994. godine vršili arheolozi Dušan Šljivar iz Narodnog muzeja u Beogradu i Dragan Jacanović iz Narodnog muzeja u Požarevcu, pokazala su da je na lokalitetu Belovode pronađeno veliko grumenje rude bakra, iz čega se može zaključiti da su Vinčanci poznavali termičku obradu i postupke izdvajanja bakra iz rude, kao i postupak njegovog livenja.

Prva metalurška kultura

Predpostavka izgleda prosečne kuće stanovnika Vinče

Vinčanska kultura prva je metalurška kultura u Evropi, možda i u svetu, a ovakav zaključak potkrepljen je sondiranjem terena putem kojeg je uočen sistem rovova i pronađeni su tragovi kopanja, što govori da je u okolini Belovoda postojao najstariji evropski rudnik. Otkriće tog rudnika pomerilo je datum početka obrade metala za 1.500 godina unazad, na same početke vinčanske civilizacije, za razliku od prethodnih saznanja po kojima je prerada metala prvi put vršena na Bliskom istoku u četvrtom milenujumu p. n. e. Kasnije je balkanski bakar pronađen čak i na obalama Volge što svedoči da su se Vinčanci bavili i trgovinom, a pretpostavka je da su ih, zbog njihove naprednosti, manje razvijeni narodi sa severa uništili u pljačkaškim pohodima.

Udaljeno od Beograda samo dvadesetak kilometara, selo Vinča je u svetskoj arheologiji poznato kao jedan od najvećih i najvažnijih izvora podataka o životu u neolitu, na početku civilizacije. Vinča je pre 7.200 godina bila metropola najveće evropske kulture, najvišeg dometa u neolitu Evrope, koja se prostirala od Skoplja do Budimpešte i od Sofijskog polja do reke Bosne. Smatra se da je ova balkanska civilizacija postojala između 5500. i 4000. godine pre naše ere i da predstavlja nastavak starije, neolitske starčevačke kulture, koja se oslanjala na još drevniju, kulturu Lepenskog vira iz doba mezolita. Razvijajući ekonomiju i zanatstvo, vinčanska kultura je utemeljila novo društvo o čijoj uspešnosti svedoče ostaci velikih naselja kakvih do tada nije bilo u Evropi. Vinčanci su bili izuzetno vešti i maštoviti u pravljenju figurina, ritualnog posuđa, alatki, nakita, a veličina naselja i nalazi vredniji i obimniji nego na drugim lokalitetima potvrđuju da je centar bio baš u Vinči.

Otac srpske arheologije

Profesor Miloje M. Vasić

Arheološka istraživanja u Vinči započeo je 1908. tadašnji kustos Narodnog muzeja, profesor Miloje M. Vasić, prvi školovani srpski arheolog sa doktoratom odbranjenim na Minhenskom univerzitetu. Istraživao je Vinču zahvaljujući novcu Ruskog carskog instituta u Carigradu, koji je shvatio značaj Vasićevog otkrića. Posle Prvog svetskog rata istraživanja su nastavljena zahvaljujući donaciji novinskog magnata, Čarlsa Hajda iz Birmingema, pobornika nezavisnog novinarstva i Ijubitelja arheologije koji je u to vreme stipendirao i jedan broj studenata Beogradskog univerziteta. Hajdu je ulaganje novca u arheološka istraživanja u Srbiji predložila supruga Aleka Brauna, bivšeg lektora za engleski jezik na Beogradskom univerzitetu. Bračni par i njihov prijatelj Džon Linton Majres, profesor na Univerzitetu u Oksfordu, ukazali su profesoru Vasiću na oglas u britanskom "Tajmsu" u kom je ser Hajd nudio novčanu pomoć za istraživanje starina. Nakon pregovora, Hajd je u leto 1929. prihvatio predlog profesora Vasića po čijoj proceni je za iskopavanja na nalazištu Vinča bio potrebno oko 50.000 ondašnjih dinara, a istovremeno je donirao 500 funti za osnivanje arheološkog seminara na Beogradskom univerzitetu. Iskopavanja su otpočela u oktobru 1929. a uporedo je nastajala i arheološka zbirka pri univerzitetu.

Vasić je rezultate višegodišnjeg istraživanja na nalazištu Vinča objavio u četiri toma svog kapitalnog dela "Praistorijska Vinča". U njemu je opisao više hiljada predmeta iz srednjeg i mlađeg neolita, a najzaslužnijim darodavcima odužio se tako što je pojedinim predmetima dao njihova imena. Po Čarlsu Hajdu imenovana je kultna vaza iz neolitske Vinče - čuvena Hajd vaza za koju stručnjaci tvrde da je jedan od najdragocenijih nalaza, dok postoje indicije da je je raskošna figura žene (Lady of Vinča) dobila ime po gospođi Braun koja je podstakla prijavu na Hajdov oglas, ali o tome nema pisanih svedočanstava.

Dnevnik iskopavanja Miloja Vasića

Figurine iz Vinče predstavljaju najočuvanije figurine iz ovog istorijskog doba

Druga faza traganja

Rekonstrukcija izgleda grobnice i ognjišta

Posle iskopavanja koja je finansirao Hajd, nastupila je duga pauza, da bi posao bio nastavljgn u razdoblju od 1949. do 1977. godine, kad je profesor Branko Gavela čuvnoj arheološkoj zbirci priključio predmete nađeng na nalazištu Židovar kod Vršca, jednom od najvećih naselja iz bronzanog i gvozdenog doba. Potom su profesor Dragoslav Srejović i naučni saradnik Zagorka Letica u zbirku uvrstili predmete iz mezolitskog doba s nalazišta Vlasac na Đerdapu.

Statua žene koja sedi na prestolu

Osim teritorije Srbije, vinčanska kultura je obuhvatala i delove današnje Rumunije, Bugarske, Hrvatske, Bosne i Hercegovine, Makedonije i Mađarske, a prema nizu dokaza sama Vinča je u to vreme imala nadregionalni značaj. Ljudi vinčanske kulture su, prvi put na ovim prostorima, boravili u stalnim naseljima tokom čitavog niza generacija, baveći se zemljoradnjom i stočarstvom, poznavali su rudarstvo, bavili se preradom cinabarita, živinog sulfata koji je služio za dobijanje crvenog okera za bojenje tkanina i keramike, osvojili proizvodnju bakra i koristili ga za izradu sekira, dleta i raznog nakita. Iz same Vinče potiču dokazi i o postojanju razvijene razmene, koji nisu tako evidentni na drugim lokalitetima, a jedan od najznačajnijih dokaza je opsidijan, vulkansko staklo crne boje, izuzetno važna i vredna sirovina u praistoriji. Opsidijan nastaje hlađenjem vulkanske lave i u Evropi ga ima na svega nekoliko lokacija - na dva mesta u Karpatima, na dva ostrva u Egeju i na četiri mesta u centralnom Mediteranu, na italijanskim ostrvima. Na osnovu analiza na Univerzitetu Berkli u Kaliforniji, utvrđeno je da je opsidijan iz Vinče dopremljen sa karpatskih planina - iz današnje Slovačke - stotinama kilometara prema severu. To znači da se Vinčanac susretao s drugim kulturama, da je dopirao u za njega strane sredine, razmenjivao dobra, znanje i ideje. Opsidijan je tada bio toliko važna sirovina da ga neki arheolozi nazivaju i "crnim zlatom", a najčešće je korišćen kao sečivo, neprevaziđeno oštrih ivica, kao i za izradu bodeža.

Na Belom brdu kod Vinče do sada je pronađeno oko 1.500 komada opsidijana, uglavnom malih i oštrih sečiva, što je količina nezabeležena na drugim lokalitetima.

Pisani znaci i dug život

"Ne postoji nijedno arheološko nalazište koje sadrži ovako dug kontinuiran razvoj života, od najstarijeg neolita, tokom čitave neolitske vinčanske kulture i dalje do dolaska Rimljana u ove krajeve. Vinča je reper za hronološko određivanje ostalih nalazišta, a njih je par stotina", kaže potpredsednik SANU, akademik Nikola Tasić, pitajući se koja je to sila veliki deo Evrope držala u tako čvrstom ustrojstvu, da li se radi o počecima socijalne stratifikacije, podele rada ili...

Brojne su misterije vinčanske kulture koje tek treba razrešiti. Jedna od najatraktivnijih vezana je za "vinčansko pismo". Nauka još uvek ne uspeva da utvrdi jesu li pisani znaci koji se pojavljuju na posudama uopšte pismo. Tragovi koji neodoljivo podsećaju na slova vidljivi su samo na keramici, izvedeni su raznim tehnikama, ali ih nema ni na jednom drugom materijalu koji bi omogućio zaključak da se radi o pismu. Jedno je, međutim, sigurno: urezani znaci na predmetima sa neke druge teritorije iz istog doba ne postoje. Ta je pojava vezana samo za vinčansku kulturu.

Pretpostavka da je vinčanska civilizacija bila prva na evropskom kontinentu koja se služila pisanim informacijama ipak je vrlo verovatna. No, naučnici se još dvoume i malo ko se usuđuje da tvrdi kako najstariji tragovi pismenosti potiču iz Podunavlja, odnosno da je jedno pismo postojalo na brdovitom balkanskom tlu još pre osam hiljada godina. Ali i pored sveopšte sumnjičavosti, najnoviji rezultati istraživanja i proučavanja arheologa, antropologa, paleolingvista i drugih naučnika posvećenih rasvetljavanju i sistematizaciji znakova, simbola i piktograma, pre svih vinčanskog pisma i sličnih zapisa u Lepenskom viru i na drugim nalazištima u jugoistočnoj Evropi, sve više dokazuju da su prve ideograme odnosno poruke napisali i prosledili narodi starih civilizacija sa Balkana. I sve je više ozbiljnih naučnika koji veruju da je neolitski Vinčanac umeo i da prima i šalje poruke. Među njima je i Harman Harald, jedan od pionira u proučavanju i sistematizaciji "vinčanskog pisma", koji je načinio zanimljivo poređenje sa znakovima nađenim u Troji, na Kritu, u Knososu, Mesopotamiji, Kini... Po Haraldu, postoje

mnoge sličnosti i preklapanja znakova vinčanskog pisma sa znakovima u Troji, dakle povezanost staroevropskog zapisa sa drevnoegejskim zapisima.

Zaboravljeni

Danubis, Bog Vode

lako je razrešenje enigme vinčanske kulture izuzetno značajno, ne samo za Srbiju i Balkan već za čitavo čovečanstvo, vremena su se promenila i sve je manje Ijudi poput Čarsa Hajda zahvaljujući kome je Miloje Vasić došao do prvih spektakularnih otkrića u Vinči. Nesmanjeno interesovanje arheologa iz čitavog sveta postoji, dolaze predavači iz Sofije, Trsta, sa Berklija, ali novca za iskopavanje je sve manje. Lokalitet Vinča nije danas lako ni pronaći, nema adekvatnih putokaza, a i mnogi Beograđani, pa čak i meštani Vinče, često nemaju pojma gde se nalazi. Prošle godine muzej u Vinči je iz bezbednosnih razloga zatvoren, eksponati su smešteni u depoe Muzeja grada Beograda i Univerzitetske bibilioteke, a Ijudi koji još rade na nalazištu borave u baraci koja prokišnjava. Takva tužna slika logična je posledica činjenice da u Vinču za poslednjih 28 godina nije kročio nijedan ministar kulture. Ipak, iskopavanja se nastavljaju i nedavno je

pronađeno još jedno srednjovekovno groblje sa kosturima srpskih praotaca. Uprkos nehajnom odnosu države, Vinča ostaje tajna nad tajnama.

Prikaz Danubisa i drugih vodenih Božanstava u Vinči istovetni su prikazima Boga Dagona iz Sumerske civilizacije. Obe civilizacije razvijale su se u isto vreme