kireçlenme sonucunda annenin ölümüne yol açabilir.dış lastik bak. lastikdış salgıbezi, salgısını bir kanal aracılığıyla vücudun iç ya da dış yüzüne boşaltan salgıbezi; bu özelliğiyle, salgısını doğrudan dolaşım sistemine boşaltan iç salgıbezinden ayrılır. Ayrıca bak. gözyaşı bezi; ter bezi; tükürük bezi; yağ bezi.dış ticaret hadleri, bir ülkenin ihraç ve ithal ettiği malların fiyatları arasındaki ilişki. Bir ülkenin ihraç ettiği malların fiyatı, ithal ettiği malların fiyatına oranla yükseliyorsa bu ülkenin dış ticaret hadlerinin olumlu yönde geliştiği söylenir. Bu durumda, ihraç edilen her birim mal karşılığında daha fazla ithalat yapılır. Dış ticaret hadleri, ticareti yapılan malların dünya piyasalarındaki arz ve talebine bağlıdır ve uluslararası ticaretten doğan kazançların ticarete katılan ülkeler arasındaki dağılımını gösterir. Kavram olarak ülke ekonomisinin tarım ve imalat sanayisi gibi farklı sektörlerine de uygulanabilir.Bir ülkenin dış ticaret hadlerinde ortaya çıkan ani bir değişme (örn. hammadde ihracatçısı bir ülke için bu malların fiyatlarının büyük oranda düşmesi), eğer bu ülke mamul madde ve sermaye mallan ithalatı için ihracatından kazanacağı dövizlere bağımlı ise, ciddi sorunlara yol açar. Dış ticaret hadleri hareketliliklerini açıklamak amacıyla değişik kuramlar ileri sürülmüş, ama bunlar dış ticaret istatistiklerinin incelenmesiyle doğrulanmamıştır. En yaygın ve siyasal açıdan önemli kuramlardan biri, dış ticaret hadlerinin azgelişmiş ülkelerin aleyhine gelişme eğiliminde olduğudur. Bunun nedeni, azgelişmiş ülkelerin ağırlıklı olarak hammadde ihraç etmeleri ve gelişmiş ülkelerden büyük ölçüde mamul madde ithal etmeleridir.dış yardım, bir ülkeye destek olmak için dışardan yapılan uluslararası kaynak aktarımı. Dış yardımın uluslararası niteliği bu aktarımların bir hükümetle başka bir hükümet (iki taraflı) ya da hükümetler arası kuruluşlarla hükümetler arasında (çok taraflı) resmî düzeyde gerçekleşmesinden kaynaklanır. Ticari aktarımlara göre daha elverişli koşullar taşıyan dış yardım, gelişmiş ülkeler ile azgelişmiş ülkeler arasındaki ilişkilerin belirlenmesinde önemli bir rol oynar. Dış yardıma konu olan kaynaklar para, mal, hizmet, bilgi ya da teknoloji olabilir.Veriliş amaçları ve kullanım alanları açısından dış yardım, ekonomik ve toplumsal kalkınmaya yönelik yardımlar ve askeri yardımlar olmak üzere ikiye ayrılır. Bununla birlikte askeri yardımların savunma harcamalarına yönelecek iç kaynakların bir bölümünü serbest bırakması nedeniyle ekonomik ve toplumsal kalkınmaya dolaylı olarak katkıda bulunduğu da öne sürül-müştür.Dış yardım aktarımları biçimsel olarak bağış, kredi ve teknik yardımlardan oluşur. Bağışlar geri ödemesi olmayan aktarımlardır. Dış yardım kredileri, borç yaratan aktarımlar olmakla birlikte daha "yumuşak" mali koşullar içerir. Bunlar uzun vadeli, düşük faizli ve ödemesiz süresi daha uzun kredilerdir. Teknik yardımlar ise genellikle karşılıksız hizmet, bilgi ya da teknoloji aktarımlarından oluşur.Dış yardımın bir başka özelliği de aktarımın "bağlı" olup olmama koşuludur. Bağlı yardımlar, kredileri veren ülkenin mal ya da hizmetlerinin satın alınmasını gerektirebileceği gibi (kaynaktan bağlı yardım), veren ülkenin ya da kuruluşun onayladığı bir projenin (projeye bağlı yardım) ya da bir ekonomik programın (programa bağlı yardım) uygulanmasını öngö'rebilir. Kaynaktan bağlılık genellikle iki taraflı yardımlarda, proje ve programa bağlılık ise çok taraflı yardımlarda görülür. Bağlı olmayan yardımlar herhangi bir sınırlama olmaksızın kullanılabilir.Önceki dönemlerde özellikle askeri alanda benzer uygulamalar bulunmakla birlikte, günümüzdeki anlamıyla dış yardım II. Dünya Savaşı'ndan sonra Truman Doktrini(*) ve Marshall Planı(*) çerçevesinde ortaya çıkmıştır. Avrupa ülkelerinin savaş yıkımına uğramış ekonomilerini yeniden kurmaya ve Soğuk

Savaş koşullarında azgelişmiş ülkelerde SSCB'ye karşı hükümetlere ekonomik destek sağlamaya yönelik ABD kaynaklı bu yardım programları, temelde siyasal amaçlı aktarımlardı. Soğuk Savaş'ın tırmanma dönemi olan 1950'lerde dış yardım ABD ile SSCB arasında azgelişmiş ülkeleri kendi saflarına çekebilmek için bir rekabet aracı haline gelirken, askeri yardımlar ön plana çıktı. 1960'larm başında ise azgelişmiş ülkelerde sermaye birikimi eksikliğinin dış tasarrufların aktarımıyla kapatılması, dış yardım kuramlarının temel öğesi oldu. Bunun yanı sıra, aynı dönemdeki bağımsızlık hareketleri sonucunda çok sayıda yeni devlet ortaya çıkarken, eski sömiir-

geci devletler de yaptıkları dış yardımın hemen tamamını eski sömürgelerine yönelttiler.Soğuk Savaş'ın sona ermesiyle birlikte ikili yardımlar eski önemini yitirmeye başlarken Dünya Bankası, Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı (UNDP) gibi hükümetler arası kuruluşların çok taraflı yardımları artmaya başladı. Batı kaynaklı dış yardımların kurumsallaşması yönünde adımlar atıldı. Ekonomik Kalkınma ve İşbirliği Örgütü (OECD) içinde kurulan Kalkınma Yardımları Komitesi (DAC), ikili dış yardımların önemli bir bölümünün eşgüdümünü üstlenen bir kuruluş oldu. Çok taraflı yardımlar alanında en önemli rolü Dünya Bankası oynamaktadır. Ayrıca, Amerika Kıtası Kalkınma Bankası (1959), Afrika Kalkınma Bankası (1964) ve Asya Kalkınma Bankası (1965) gibi bölgesel

kalkınma bankalarının önemi de gittikçe artmaktadır. Avrupa Topluluğu çerçevesinde çok taraflı yardımlar için Avrupa Kalkınma Fonu ve Avrupa Yatırım Bankası etkinlik göstermektedir. Ayrıca, 1990'ların başında Doğu Avrupa ülkelerine piyasa ekonomisine geçiş ve ekonomilerini yeniden yapılandırma konu-

111 dişavurumculuk

sunda yardımcı olmak amacıyla Dünya Bankası'na benzer bir Avrupa İmar ve Kalkınma Bankası kurulmuştur.

dışadönüklük, İsviçreli psikiyatri bilgini Cari Jung'un kuramına göre, dikkat ve ilgi çekme güdüsü ile dış uyaranlara (özellikle başka insanlara) yanıt verme eğiliminin biçimlendirdiği kişilik özelliği. Aşırı dışadö- nük kişi, toplumca benimsenme dürtüsüyle eylem ve düşüncelerinde bağımsızlığını yiti-rerek, toplumun yargılarına aşırı bağımlı ve saldırgan duruma gelebilir. Jung'dan sonraki araştırmacılar, hiç kimsenin tümüyle dışadönük ya da içedönük olarak tanımla- namayacağını ve insanların büyük bölümünün Jung'un bu iki tiplemesi arasında yer aldığını öne sürmüşlerdir. Karş. içedö- nüklük.

dışavurumculuk, EKSPRESYONIZM olarak da bilinir, aşırı öznellikle şiddetli duygulara yer veren ve herhangi bir alanda anlatım olanaklarının sınırını zorlayan sanat akımı. 1900-35 arasında özellikle Orta Avrupa'da gelişen akım, doğayı ve toplumu nesnel bir bakış açısıyla betimlemeye karşı çıkarak, öznel ya da içsel gerçeğin yansıtılmasını savunmuştur. Özellikle Almanya'da sanat

dallarının hepsinde etkili olmuş, sanatta, hem de toplumda kabul edilmiş biçim ve geleneklere bir başkaldırı niteliği taşımıştır. Alman dışavurumcuları ordu, okul, ataerkil aile ve imparatorluk gibi kurumların yerleşik otoritesine karşı çıkmış, toplum dışına itilmiş yoksulların, ezilmişlerin, akıl hastalarının, sokak kadınlarının ve eziyet edilen gençlerin yanında yer almışlardır. Akım, özellikle yaratıcı yetenekteki sanatçılara yeni bir düzenin ve yeni bir insanın yaratılmasında öncülük yapma gibi yüce bir görev yüklemiştir.Eski dönemlere ait sanat ürünlerinde, naif ve ilkel sanatta ve çocuk resimlerinde ilk belirtileri görülen dışavurumculuk, en yetkin ve güçlü anlatıma görsel sanatlarda kavuştu. Çizgi ve renk doğadan bağımsız kılınarak duygusal tepkileri yansıtmak amacıyla olabildiğince özgür bir biçimde kullanıldı.Kalın boya hamuru, yoğun renk, karşıt değerler ve biçimleri bozma (deformas- yon) hem Fransız, hem de Alman dışavurumculuğunun en tipik özellikleri oldu. Örneğin Fransa'da fovistler, van Gogh, Gauguin, Seurat ve Cezanne gibi dört büyük ard izlenimcinin doğalcılık karşıtı

eğilimlerini benimsediler. Henri Matisse,

"Oduncu", Maurice de Vlaminck'in dışavurumcu anlayışla gerçekleştirdiği bir yağlıboya çalışması, 1905

Anadolu Yayıncılık Arşivi

dışık 112

Albert Marquet, Maurice de Vlaminck, Andre Derain, Raoul Dufy, Kees van Dongen ve Georges Rouault'dan oluşan fovistlerin, 1905-10 arasında Salon des In- dependents (Bağımsızlar Salonu) ve 1905- 14 arasında Salon d'Automne'da (Güz Salonu) açtıkları sergilerde yer alan parlak renkli resimleri, burjuva Fransız toplumuna birer saldırı gibiydi (bak. fovizm). Aslında Rouault'un dışındaki öbür fovistler ruhsal bir bunalımı yansıtmaktan çok, yeni renk uyumlarının peşindeydiler. Dışavurumculuk akımı içinde kısa bir süre yer alan başka Parisli sanatçılar arasında Pablo Picasso, Georges Braque, Robert ve Sonia Delau- nay, Joan Mı'ro ve Marc Chagall vardı. En sürekli ve ısrarlı Parisli dışavurumcu ise, geliştirdiği yoğun duygusal anlatım ve çılgınca bir boyama düzeninin egemen olduğu üslubuyla Chaim Soutine idi. Dışavurumculuk bir akım olarak Almanya'da I. Dünya Savaşı öncesinde gelişmeye başladı. 1905'te Dresden'de kurulan ve Ernst Ludwig Kirchner, Erich Heckel, Kari Schmidt-Rottluff, Max Pechstein, Emil Nol- de gibi sanatçılardan oluşan Die Brücke(*), yaşama ve sanata yeni bir yaklaşım biçimi yaratmak için oluşturulmuş, "cemaat" benzeri bir gruptu. Norveçli dışavurumcu Ed- vard Munctı'un hastalıklı, karamsar resimleri, Nietzsche, Walt Whitman ve August Strindberg gibi şair ve yazarların yapıtları, bu grup üzerinde güçlü etkiler bıraktı. Die Brücke ressamları kaba ve ilkel vahşi renkler, kalın, bazen çapaklı, yer yer de eski Alman ağaç baskılarım anımsatan çizgiler kullandılar. Bir yandan da ağaç baskı sanatını yeniden canlandırarak bu teknikle oymabaskılar yaptılar. Resimlerinin çoğu kabaca bir adiliğin ve çağdaş yaşamdan duyulan umutsuzluğun ifadesiydi; ya da bu yapıtlar, Nolde'de olduğu gibi ilkel bir anlatım aracılığıyla tinsel arayışı yansıtıyordu. Der Blaue Reiter(*) adlı grubun ilk üyeleri Rus Vassili Kandinsky ve Alexey von Jaw- lensky ile Alman Franz Marc, Gabriele Münter, August Macke ve İsviçreli Paul Klee idi. Topluluk olarak çağdaş yaşamın çelişkile- riyle Die Brücke kadar daha az ilgilenmiyorlar, daha çok sanatın biçimsel sorunlarına yöneliyorlardı. Oldukça esnek kurallarla bir araya gelmişlerdi ve resimlerinde doğanın arkasındaki tinsel gerçeği ortaya çıkarmayı amaçlıyorlardı. Grubun önderi Kandinsky, renk ve çizgi aracılığıyla insanın tinsel yanlarını ortaya çıkaran çalışmaları ile temsili olmayan, salt soyut sanatın itici gücünü oluşturdu. Viyanalı Egon Schiele ile Oskar Kokoschka da dışavurumculuğun gelişmesine önemli katkılar yapan sanatçılardı. Edebiyatta dışavurumculuğu önemli derecede etkileyenlerden biri, gelecekçi İtalyan yazan Marinetti'ydi. Çeşitli bildirge ve yazılan Herwarth Walden'in Berlin'de çıkardığı haftalık Der Sturm dergisinde yayımlanan ve 1912-13'te Berlin'deki toplantılarda ya- pıtlannı okuyan Marinetti, dışavurumcu yazarların gelişiminde önemli bir rol oynadı. Marinetti'nin, kısa ve kopuk tümcelerle dile getirdiği, duygu ve heyecan yüklü tartışmalarından etkilenen Alman şair August Stramm, önceki yapıtlarını bir yana bırakıp bir dizi ad, birkaç sıfat ve eylem kullanarak yeni bir şiir üslubu geliştirdi. Dış öğelerden arındırılmış bu yoğun şiir, duygunun özüne varabilmek için anlatı ve betimlemeyi ortadan kaldıran dışavurumcu resmin sözel karşılığıydı. Der Sturm dergisi çevresinde toplanan Else Lasker-Schüler, Georg Trakl, Georg Heym ve Gottfried Benn gibi şairler, Stramm'ın yapıtlannı örnek aldılar.Bu şairlerin çoğunun temel özelliği, renkli imgeler kullanmaları ve çağdaş kent yaşa-mındaki yozlaşma üzerinde durmalarıydı. Daha sonraki dışavurumcu edebiyatın başlıca konusu, kuşaklar arası çatışma ve yeni insanın doğuşu oldu. Bireyin kural tanımaz bir otoriteye karşı verdiği mücadeleyi güçlü eğretilemelerle anlatan Franz Kafka'nın Die Verwandlung (1915; Değişim, 1959), Der Prozess (1925; Duruşma, 1960/Dava, 1968) ve Das Schloss (1926; Şato, 1966) adlı yapıtları,

kısa zamanda klasikler arasına girdi. Öte yandan Praglı yazar Franz Wer- fel'in duygusal şiirlerden oluşan Der Welt- fruend (Dünya Dostu) adlı kitabı, coşkulu bir insanlık ve kardeşlik çağrısını dile getiren ve I. Dünya Savaşı'nın görülmemiş vahşeti sırasında bile süren bir edebi geleneği başlattı.Franz Marc, August Macke, August Stramm ve Georg Trakl gibi birçok yetenekli genç ressam ve şair, I. Dünya Savaşı'n- da öldü. Aralarında Kirchner'in de bulunduğu bazılarıysa ruhsal çöküntü içine girdiler. Ama dışavurumculuk güçlendi ve 1918 Alman Devrimi'ni izleyen dönemde, resmî kültür akımı haline geldi. Toplu çalışma ve parasal destek gerektiren tiyatro, opera ve sinema gibi sanat dallarında savaştan sonra doruğuna varırken, görsel sanatlardaki yenilikler ya büyük ölçüde durakladı ya da Georg Grosz'un keskin taşlamalarla dolu çizimlerinde ve Max Beckmann'm güçlü resimlerinde olduğu gibi toplumsal eleştiri amacıyla kullanıldı.1918'de Berlin'de sahnelenen Ernst Tol- ler'in Die VVandlung (Dönüşme) adlı oyunu, tiyatro alanında dışavurumculuğun başlangıcı oldu. Yapıt, daha sonraki birçok dışavurumcu oyunda olduğu gibi, yazarın ikinci kişiliğini canlandıran ve çeşitli aşamalardan geçerek vardığı aydınlanma noktasında, halkın devrim yolunda ilerlemesine önderlik eden bir baş karakter üzerinde yoğunlaşıyordu. Olay örgüsünden ve psikolojik karakter incelemelerinden çok dile önem verilmiş çok lirik bir üslup kullanılmıştı.1920'lerde Almanya'da sık sık sahnelenen İsveçli August Strindberg'le Alman Frank Wedekind'in yapıtları, dışavurumcu tiyatronun gelişimini etkiledi. Özellikle Wede- kind, aile kurumuna yönelttiği saldırılarla konu açısından, yoğun diliyle de üslup açısından dışavurumculuğun öncülerinden oldu.Dışavurumcu oyunların çoğunda, çocukla- nn ana babalarını suçladıklan, sık sık saldırıya ve öldürmeye varan şiddet eylemlerine de başvurarak bağımsız bireyler olduklarını kanıtlamaya çalıştıkları sahneler yer alıyordu. Baş karakter (ya da yazarın kendisi), genellikle uzun monologlarla ruhunu açığa vuruyordu. Bu monologlarda açık ifadelerden çok dışavurumcu bir "çığ lık"ın duyulabilmesini sağlayacak, kesin olmayan bir dil kullanılıyordu. Aileyi ya da toplum kurallarına boyun eğen kişileri temsil eden ikincil karakterler ise genellikle birer kukla olmaktan öteye gitmiyordu. Önemli Alman dışavurumcu oyun yazarları arasında Cari Sternheim, Ernst Toller, Georg Kaiser, Reinhard Sorge, Walter Hasenclever, Reinhard Goering ve Fritz von Unruh vardır. Almanya dışında dışavurumcu teknikler kullanan yazarlar arasında ise ABD'li Eugene O'Neill ve Elmer Rice sayılabilir.Dışavurumcu sahne tekniklerinden büyük ölçüde etkilenen ilk filmler, başkişinin öznel iç dünyasını dekor aracılığıyla iletmeye çalıştı. Bunlann en ünlüsü olan Das Kabi- nett des Dr. Caligari'de (1919; Dr. Caligari' nin Muayenehanesi) deli bir adam, deli bir kadına, akıl hastanesine gelişinin öyküsünü kendi kurduğu biçimiyle anlatıyordu. Dekor olarak kullanılan biçimleri çarpıtılmış sokaklar ve evler, bir delinin dünyasını yansıtıyordu. Öteki karakterler, özel makyaj ve giysiler kullanılarak soyut görsel simgelere dönüştürülmüştü. Film çok etkili oldu ve aşırı görselliğe dayanan üslubu

Caligaricilik olarak adlandırıldı. Ama bu üslup temaları açısından kısıtlıydı; kısa bir süre sonra yerini Fritz Lang, Paul Leni ve F. W. Murnau gibi yönetmenlerin daha romantik özellikler taşıyan dışavurumcu üslubuna bıraktı. Kuzey ülkelerinin mitlerini ve peri masallarını araştıran bu yönetmenler, ürkütücü ve büyüleyici Alman köylerini, şatolarını ve ormanlarını dekor olarak kullandılar.Besteci Arnold Schoenberg'i, Kan- dinsky'yle olan dostluğu ve Der Blaue Reiter yıllığına katkısından dolayı dışavurumcu olarak değerlendirenler varsa da, müzikte dışavurumculuk en doğal anlatımını operada bulmuştu. Paul Hindemith'in, Kokoschka'nm ilk dışavurumcu oyunlardan sayılabilecek Mörder; Hoffnung der Frauen (1919; Kadınların Umudu Cinayet) adlı yapıtından yola çıkarak bestelediği opera ve August Stramm'ın Sancta Susanna'si (1922; Azize Susanna) dışavurumculuğun müzik alanındaki ilk örnekleriydi. Dışavurumcu operanın en seçkin örneklerini Wozzeck ve Lulu ile Alban Berg verdi. 1920'lerin ortalarındaki düş kırıklığı ortamında gücünü yitiren dışavurumculuk, 1933'te, Naziler iktidara geldikten sonra da kesin bir yenilgiye uğradı. Dışavurumcu yapıtların hemen tümü yozlaşmış sanat (entartet) ürünleri olarak damgalandı. Dışavurumcu yayınlar ve oyunlar yasaklandı, yazarların çalışmasına bile izin verilmedi. Dışavurumcu sanatçıların çoğu Almanya dışına, birkaçı da ABD' ye gittiler.

dışık (metalürjide) bak. cürufdışık, ağır, koyu renkli, camsı ve çok sayıda küçük, yuvarlak boşluklar içeren piroklastik (kırıntılı) korkayaç. İçindeki kabarcıklar çok ince, katılaşmış bazaltlı magma gözleri halindedir. Bu biçimiyle köpüğe benzeyen dışık, Hawaii'de görüldüğü gibi bir püskürme ürünü biçiminde ortaya çıkar ve bazı düz ya da dalgalı yüzeyli lavlarda köpüklü bir üst katman oluşturur. Bir kömür ocağından çıkan cürufa ya da küllere benzeyen bazı dışık türleri ise zaman zaman yanardağ külü olarak da adlandırılır.

dışık konisi, KÜL KONISI olarak da bilinir, volkanik etkinlik sonucu püsküren piroklastik (kırıntılı) korkayaçların (dışık), yanardağların ağız bölümlerinin çevresinde birikmesiyle oluşan, koni biçiminde ve üst bölümünde çanağa benzer krateri bulunan tepe. Dışık konileri, patlamalı bir biçimde püsküren mafik (koyu renkli, ağır demirli magnezyumlu) lavlar ile aralıklı püskürmeler sonucu atılan öteki lavların, çoğunlukla yanardağların etek bölümlerine yığılmasıyla gelişir. Konik yüzeyin eğimi genellikle 35°'dir. Bu eğim, gevşek durumdaki dışıkların yüzey üzerinde dengede kalmasına olanak sağlar. Çoğunlukla birkaç metre yüksekliğindeki dışık konileri, Meksika'daki Paricutı'n'de olduğu gibi birkaç yüz metre yüksekliğe de ulaşabilir. Lav akıntıları, kraterin kenarlarından ya da koninin alt bölümlerinde açtıkları tünellerden dışarı sızar.Bütün volkanik bölgelerde çok sayıda dışık konisi bulunur. Bu koniler gevşek ya da ancak belirli ölçüde pekişmiş olmalarına karşın, önemli ölçüde kalıcı bir yapı kazanırlar; bunun nedeni, yağmur sularının koninin eteklerinden akarak aşınmaya yol açacak yerde, yumuşak yüzeyden iç bölümlere sızmasıdır.

Dışişleri Bakanlığı, tam adı TÜRKIYE CUM-HURIYETI DIŞİŞLERİ BAKANLIGI, Türkiye'nin yabancı ülkelerle ve uluslararası kuruluşlarla ilişkilerini düzenleyen ve yürüten bakanlık.Türkiye'de son olarak 206 sayılı ve 8 Haziran 1984 tarihli kanun hükmünde kararname ile düzenlenen Dışişleri Bakanlığı, hükümetçe belirlenecek esaslara gere dış politikayı uygulamak, TC uyruklu gerçek ve tüzel kişilerin yabancı devletler ve uluslararası kuruluşlar karşısındaki hak ve çıkarlarını korumak ve geliştirmek, bu alanlarda diplomasi ve konsolosluk korunması sağlamak, öteki bakanlıklarla işbirliği içinde uluslararası anlaşmaları yapmak gibi görevler yüklenmiştir.

Robert VVİene'nin dışavurumcu bir anlatım kullandığı Dr. Caligari'nirı Muayenehanesi adlı filmden bir sahne, 1919

Ana Yayıncılık Arşivi

Dışişleri Bakanlığı'nın merkez kuruluşunun başında bakan, bir müsteşar ve dört müsteşar yardımcısı bulunur. Ana hizmet birimleri sekiz genel müdürlük ve üç daire başkanlığından oluşur. Merkezde ayrıca müsteşarın başkanlığında altı üye ile müsteşar yardımcıları, hukuk müşaviri ve ilgili birimin yetkilisinden oluşan Dış Politika Danışma Kurulu bulunur. Bu kurul, Türkiye'nin dış politikasının yönlendirilmesi ve uygulanışı hakkında değerlendirmeler yapar ve görüş bildirir. Merkezdeki öteki birimler teftiş kurulu başkanlığı, hukuk müşavirliği ve bakanlık müşavirlikleridir. Ayrıca eğitim merkezi başkanlığı, idari ve mali işler başkanlığı, personel dairesi başkanlığı ve bakanlık komisyonu gibi yardımcı birimler de merkezde görev yapar. Dışişleri Bakanlığı'nın yurtdışı örgütünde ise büyükelçilikler, elçilikler, uluslararası kuruluşlar nezdindeki daimi temsilcilikler, başkonsolosluklar, konsolosluklar, fahri başkonsolosluklar ve özel temsilciler bulunur. Ayrıca bak. Hariciye Nezareti.

dışişleri örgütü, dışişleri bakanlığına bağlı olarak yurt dışında devletin ve yurttaşların çıkarlarını temsil eden ve dış politikaların oluşturulması için gerekli bilgiyi sağlayan diplomatik temsilciler ile konsolosluk gö-revlilerinden oluşan örgüt. Birçok ülkenin dışişleri örgütleri arasında belirgin bir benzerlik vardır. Diplomasi ve konsolosluk işlevleri genellikle hem yurt içinde, hem de yurt dışında görev yapan tek bir örgütçe yürütülür; böylece diplomatik temsilciler ile konsolosluk görevlileri arasında bir görev değişimi sağlanır. İki işlevin birleşmesi, 1880'de Fransa'nın ve ardından birçok Avrupa ülkesinin, konsolosluk görevlerinin diplomatik işlerden tümüyle ayrılamayacağı düşüncesini benimsemesiyle gerçekleşmiştir.Diplomatik temsilciler önceleri kraliyet ailesi üyelerinden ve soylulardan oluşur ve hükümdarların kişisel temsilcileri olarak görev yapardı. Devlet otoritesinin hükümdarların kişiliğinden ayrılıp kurumsallaşması üzerine, diplomatlar bağlı bulundukları devleti temsil etmeye başladılar. Bu aşamadan sonra da diplomatlar uzun yıllar genellikle varlıklı yönetici ve aristokrat sınıfların içinden çıktılar. Örneğin, I. Dünya Savaşı'n- dan önce İngiliz dışişleri örgütüne girmek isteyenler bağımsız bir gelir kaynaklan olduğunu kanıtlamak zorundaydı. Aristokrasinin ve geleneksel bir yönetici sınıfın bulunmadığı ABD'de bile, düşük aylık ve yetersiz ödenekler nedeniyle, servet ve siyasal bağlantılar diplomat olabilmek için gerekli özelliklerdi. Fransa'da, Üçüncü Cumhuriyet döneminde diplomatik temsilcilik orta sınıfın varlıklı üst tabakalarından yurttaşların ve servetlerini bir ölçüde koru-yabilmiş aristokratların işiydi. Kutsal Ro- ma-Germen İmparatorluğu ve Rusya'da diplomatik görevler yalnızca aristokrasi ile ordu ve donanmanın yüksek rütbeli yedek subaylarının elinde bulunuyordu.İngiltere, dışişleri örgütü için giriş sınavı sistemine 1'871'de geçti. 20. yüzyılda birçok ülkede eğitim ve beceri bu göreve getirilmenin başlıca ölçütü durumuna geldi. Giriş sınavı, liyakata dayalı terfi ve belirli bir yaşta zorunlu emeklilik gibi sıkı kurallara bağlanmış seçmeci sistem, günümüzde yaygınlaşmış bir uygulamadır.Dışişleri örgütü görevlileri, uluslararası ilişkileri yürütürken, köklü bir geçmişe dayanan ve devletlerce zorunlu görülen kural ve göreneklere uymaya özen gösterirler. Uluslararası hukuk kurallarına göre yurt dışındaki temsilciliklerde görevli personel ile aileleri bulundukları ülkenin yargı yetkisi dışında kalırlar. Diplomatik dokunulmazlığı olan elçilik binaları hukuksal açıdan bağlı oldukları ülkenin bir parçası sayılır. Diplomatik görevliler hakkında hukuk davaları açılamaz; ayrıca tanık olarak ifade vermeme, ev sahibi ülkeye vergi ödememe gibi ayrıcalıkları vardır. Bununla birlikte resmî görevleri kişisel borçlarını ödemekten kaçınma ayrıcalığını sağlamadığı gibi, özel mülkleri de yerel yasalara bağlıdır. Ayrıcalık ve bağışıklıkların

uygulanmasında diplomatik temsilcilerle konsolosluk görevlilerinin bağlı olduğu kurallarda bazı farklılıklar vardır. Yerel yasalara uygun hareket etmeyen ya da ev sahibi devletçe başka bir nedenle kabul edilemez görülen görevli ya da personel, istenmeyen kişi (persona non grata) ilan edilir ve geri çağrılması istenir; bu tür durumlarda ilgili ülkenin talebine her zaman uyulur. Büyükelçilerin ve öteki diplomatik misyon şeflerinin güven mektubu sunarak göreve başlamasında uluslararası planda kabul edilmiş yollar izlenir; ama büyükelçi ve öteki görevlilerin atanmasında her ülke kendi yasalarını uygular. Atanmasına karar verilen diplomatik temsilci için gönderileceği devletten onama istenir (demande d'agrement). Gizlilik içinde yapılan bu işlemin tamamlanmasından sonra, atanacak temsilcinin persona non grata sayılmasını gerektiren bir neden görül- memişse, söz konusu temsilci güven mektu-bunu (lettre de creance), gideceği devletin belirli bir resmî makamına sunar. Büyükelçi ve elçilerin güven mektubu devlet başkanları düzeyinde, maslahatgüzarların güven mektubu ise dışişleri bakanları düzeyinde işlem görür. Devleti temsil yetkisi olmayan konsoloslar ise gönderildikleri devletin dışişleri bakanlığına atama emri belgesini

113 dışkılama

(lettre de provision) sunar ve kabul edildik-lerini gösteren izin belgelerini (exequatur) alırlar.Bir ülke nezdindeki yabancı diplomatik temsilcilerin tümü kordiplomatiği (corps dip- lomatique) oluşturur. Konsolosluk görevlileri ise corps consulaire içinde yer alır.dışkı, anüs yoluyla vücuttan dışarı atılan ve kalsiyum fosfat, demir fosfat gibi inorganik maddeler, selüloz, protein, yağ gibi organik maddeler ve yüzde 70-75 oranında su içeren katı sindirim artıkları. Dışkının kuru ağırlığının yaklaşık üçte biri bakteri artıklarından oluşur ve içindeki proteinin yarıya yakını bakterilerce bireşimlenir. Yağların ise yaklaşık üçte biri steroller, özellikle kolesteroldür; geri kalan bölümü gene bakterilerce üretilir. Dışkıda aşırı miktarda yağ bulunması, genellikle incebağırsak ya da pankreas hastalıklarının (örn. çölyak hastalığı) belirtisidir. Dışkıda ayrıca, sindirim kanalını döşeyen mukozanın atılmış ölü hücreleri de bulunur.Dışkı, normal olarak günde bir ya da iki kez dışarı atılır; ishalde günlük dışkılama sayısı artabileceği gibi, düzbağırsağın ya da kalınbağırsağın tıkanması, beslenme bozuk-lukları ve kabızlık gibi nedenler de birikip katılaşan dışkının atılmasını engelleyebilir. Bağırsaklarda tutulan dışkıda üreyen toksin-lerin zehirlenmeye yol açabileceği yolundaki inanış tamamıyla gerçek dışıdır. Dışkılarını bir yıl ya da daha uzun süre bağırsaklarında tuttukları halde, biriken dışkının 25- 45 kg'lik ek ağırlığı dışında herhangi bir rahatsızlıktan yakınmayan pek çok hasta bildirilmiştir.Tifo, kolera ve amipli dizanteri gibi hastalıklar, hastaların dışkılarına karışmış mikro-organizmaların yiyeceklere bulaşmasıyla ya-yılır. Ayrıca bak. dışkılama.dışkı yeme bak. dışkıcıl beslenmedışkıcıl beslenme, DIŞKI YEME ya da KOPRO- FAJÎ olarak da bilinir, hayvanlarda dışkı ya da gübre yiyerek beslenme alışkanlığı. İnsanlarda anormal bir davranış biçimi olarak kabul edilen dışkı yeme, Lagomorpha takımının bazı üyelerinde (tavşanlar, adatav- şanları) ve yaprak yiyen maymunların en az bir cinsinde (Lepilemur) içgüdüsel bir davranış olarak ortaya çıkar. Bu hayvanların vitamin gereksinimlerini bu yolla karşıladıkları sanılmaktadır. Öte yandan, başta bokböceği ve bok sineği olmak üzere, bazı böcek türleri büyük ölçüde ya da tümüyle dışkıcıl beslenir.dışkıl dönem, ANAL DÖNEM olarak da bilinir, Freudcu psikanaliz kuramına göre, çocuğun ruhsal ve cinsel gelişmesinde tüm ilgisinin dışkılama süreçlerine dönük olduğu dönem. Genellikle yaşamın ikinci ve üçüncü yıllarını kapsayan dışkıl dönem, çocuğun sonraki

gelişimi açısından önemlidir; bu dönemde, ana babasının dışkısını tutması yönündeki isteklerine duyduğu tepki çocuğun kişiliğini derinden etkileyebilir. Dışkıl döneme takılan ya da saplanan kişi aşırı düzenli, cimri ve inatçı bir kişilik yapısı (dışkıl ya da anal kişilik) geliştirebilir. Ayrıca bak. ağızcıl dönem.dışkılama, katı ya da yarı katı atıkların (dışkı) sindirim kanalı yoluyla vücuttan dışarı atılması. İnsan vücudu günde ortalama bir ya da iki kez dışkı atarsa da, dışkılama sıklığının günde dörtbeş kezden haftada üçe kadar değişmesi normal kabul edilir. Büyükbaş hayvanlar ise her saat başı dışkılık 114

dışkılayabilir. Kalınbağırsak duvarındaki kasların sığamsal (peristaltik) dalgalar halindeki kasılmaları, dışkının sindirim kanalı içinde düzbağırsağa (rektum) doğru ilerlemesini sağlar.Atıklar için geçici bir depo işlevi gören düzbağırsak, duvarları kaslardan örülmüş, gevşeyip gerilebilen bir boruya benzer. Düzbağırsak dışkıyla dolup duvarları geniş-lediğinde, bu duvarlarda bulunan sinir sistemine bağlı gerilme alıcıları dışkılama isteğini uyarır. Bu istek hemen giderilmezse bir iki dakika içinde geçer, düzbağırsaktaki maddeler de yeniden kalınbağırsağa döner ve dışkıdaki suyun bir bölümü daha emilir; ama dışkılamanın sürekli olarak uzun süre ertelenmesi kabızlığa yol açar.Düzbağırsak dışkıyla dolduğunda içindeki basınç artar; bu basınç önce anüs kanalının duvarlarını zorlayarak, duvarların birbirinden ayrılmasını ve dışkının kanala girmesini sağlar. Bu ek basınçla leğen kemiğinin tabanına yapışan kaslar anüs kanalını daha da açılmaya zorlar. Bu sırada, içindeki maddeleri anüs kanalına boşaltmak üzere kasılan düzbağırsağın boyu biraz kısalır. Anüste, dışkının tutulmasını ve dışarı atılmasını denetleyen iki büzücü kas vardır. Dışkı atılırken, leğen kemiğinin tabanındaki kaslar anüsü yukarıya doğru çekerek anüs kanalının dışarı fırlamasını önler. Bu arada genellikle idrarı boşaltma isteği de uyanır.Dışkılama sırasında göğüs kasları, diyafram, karın duvarı kasları ve leğen kemiğinin tabanındaki kaslar sindirim kanalına basınç uygular. Havayla dolu olan akciğerler diyaframı aşağıya doğru ittiği için solunum geçici olarak durur; kan basıncı yükselir ve kalbin vücuda pompaladığı kan miktarı azalır. Kan basıncının, damarlardaki zayıf bir noktanın yırtılmasına (anevrizma) ya da damar içindeki bir pıhtının yerinden oynamasına yol açacak kadar yükselmesi dışkılama sırasında ölüme yol açabilir.Dışkılama istemli olarak denetlenebildiği gibi, tümüyle istem dışı da olabilir. Omuriliğin örselenmesi ya da yaşlanma süreçleri, çoğu kez dışkıyı tutma denetiminin yitirilmesine yol açar. Ayrıca, ağrı, korku ya da çeşitli ruhsal ve sinirsel bozuklukların da dışkılamayı etkilediği bilinmektedir.

dışkılık, KLOAK olarak da bilinir, omurgalılarda, sindirim, boşaltım ve üreme yollarının açıldığı ortak boşluk. Amfibyumlar, sürüngenler, kuşlar, kıkırdaklıbalıklar (örn. köpekbalıkları) ve tekdeliklilerde bulunan dışkılık eteneli memelilerde ve kemiklibalık- ların çoğunda bulunmaz. Bazı hayvanların dışkılığında, spermaları dişinin dışkılığına boşaltmaya yarayan, yardımcı bir üreme organı (kamış) vardır. Bu oluşum sürüngenlerin çoğunda ve bazı kuşlarda, örneğin ördeklerde görülür. Buna karşılık kuşların büyük bölümü dışkılıklarını birbirine değdi- rerek çiftleşirler ve bu organdaki kasların kasılması spermaların erkekten dişiye aktarılmasını sağlar.

dışkıtaşı bak. koprolitdışkulak yolu, her iki kulakta, başın dışından başlayıp kulak zarında sonlanan kanal. Dışkulak yolunun yapısı bütün memelilerde aynıdır ve kulakkepçesinin tabanından, başlayarak dışkulağı ortakulaktan ayıran kulak zarına kadar uzanan geniş kıvrımlı kör bir kanala benzer. Kanal duvarının dışta kalan üçte

birlik bölümü kıkırdaktan, içte kalan üçte ikilik bölümü ise kemik dokusundan oluşmuştur. Uzunluğu yaklaşık 2,5 cm olan kanalın iç yüzünü döşeyen deri, kulak zarını örtecek biçimde bir uzantı yapar. Kanalın hemen girişinde bulunan ince kıllar ve mumsu bir salgı (kulak kiri) üretmek üzere değişime uğramış ter bezleri, böcek, toz gibi yabancı maddelerin kulağa kaçmasını önler.

dışlama ilkesi bak. Pauli dışlama ilkesidışmerkez, EPÎSANTR olarak da bilinir, deprem odağının (kaynak noktasının) tam üzerinde yer alan Yer yüzeyi noktası. Depremin en şiddetli etkisi, çoğunlukla bu noktada görülür. Dışmerkez üç ya da daha fazla sismik gözlemevinden ölçülen uzaklıkların yardımıyla saptanır. Her gözlemevinin deprem odağına olan uzaklığını yarıçap alarak çizilen çember yaylarının kesişme bölgesi, dışmerkezin konumunu verir.

dışsal ekonomiler, iktisatta, bir etkinliğin, taraf olmayan ya da etkinliğin dışında kalan kesimler üzerindeki iyi ya da kötü etkileri. Dışsal ekonomiler, bir ekonomik etkinliğin toplumsal maliyetini ya da yararını belirtir.Bir şirket yaptığı üretim sırasında suyu ya da havayı kirletirse, kirlenmiş havayı solumak ya da kirlenmiş suyu kullanmak zorunda kalan insanlara verilen zarar dışsal ekonomi maliyetidir. Yeni yapılan bir parkın çevredeki gayrimenkulun değerini artırması ise bir dışsal ekonomi yararıdır.Dışsal ekonomiler doğrudan (parasal) maliyet ve yararlar da sağlayabilir. Doğrudan dışsal bir maliyet, üretim etkinliğinin hemen görülen sonucudur; havayı kirleten ve bu etkinliğin sonucunda doğan fazladan tıbbi bakım ve temizlik maliyetini ödemeyen imalatçı örneğinde olduğu gibi, maliyet buna neden olan tarafça ödenmez. Eğer bir fabrikanın genişletilmesi tüketiciler için ürün maliyetini düşürürse, dışsal ekonomi parasal yarar olarak adlandırılır. Bu genişleme aynı zamanda emek ve ürün maliyetlerinin artışına da neden olabilir. Parasal dışsal ekonomiler mal ve hizmetlerin fiyatlarında imalatçıların ve tüketicilerin hesaba kattıkları değişikliklere yol açar.Bir ekonominin kaynaklarının çoğu, dışsal ekonomi maliyetleri tarafından tüketiliyor ve pek az kaynak dışsal ekonomi yararları sağlayan mallar için kullanılıyorsa, dışsal ekonomiler rekabetçi piyasaların optimum işlemesini engelleyebilir. İmalatçı dışsal ma-liyetleri hesaba katmazsa, ürün üretimin toplumsal maliyetinin altında fiyatlandırıla- bilir ve çıktı çok fazla olabilir.

dıştan evlenme, EGZOGAMİ (Yunanca exo: "dış" ve gamos: "evlilik") olara'k da bilinir, farklı akraba gruplarından kişiler arasındaki evlenme. Ayrıca bak. evlilik.

Alfabetik sıralama sözcük esasına göre yapılmıştır.

di, Çin müziğinde hem genel olarak flüte, hem de yandan üflenen flüte verilen ad. Uçtan üflenen flüte xiao denir. Yandan ya da çapraz üflenen flütlerde çoğu zaman üfleme deliği ile altı ya da yedi tane olan parmak deliği arasında, Çin flüt müziğine özgü vızıltılı sesin çıkmasını sağlayan zarla ya da kâğıtla kaplı bir delik vardır.Varlığı en azından İÖ 9. yüzyıla değin geri giden bu tür flütler, bambudan yapılarak verniklenir. Batı akordunda, tümüyle modern di takımları da vardır. Geleneksel olanların boyları ve yapıları çok çeşitlidir.Di Stefano, Alfredo (d. 4 Temmuz 1926, Buenos Aires, Arjantin), Arjantin asıllı İspanyol futbolcu. Futbol yaşamı boyunca 900'den fazla gol atmıştır.Futbola Buenos Aires'in River Plate kulübünde başladı. Futbol tekniği ve golleriyle kısa sürede ün yaptı. 1949'da Kolombiya1 nın Millonarios Bogota takımına geçti ve burada dört yıl

oynadıktan sonra ispanya' nın ünlü Real Madrid takımına transfer oldu. Dünyanın en ünlü futbolcularının yer aldığı ve "Beyaz Şimşekler" olarak anılan Real Madrid'de oynadığı sıralarda "Sarı Ok" lakabıyla tanındı. Bu takımın sekiz kez lig, bir kez de kupa şampiyonluğu kazanan kadrosunda yer aldı. Real Madrid'de oynadığı 11 yıl içinde 308 gol attı. Bu dönemde Real Madrid, iki kez Latin Kupası'nı, bir kez de Kıtalararası Şampiyon Külüpler Kupası'nı kazandı. Di Stefano da 1957 ve 1959'da Avrupa'da yılın futbolcusu seçildi. Attığı 49 golle Avrupa kupalarının gol kralı oldu. Ayrıca oynamış olduğu liglerde 12 kez gol krallığını elde etti. Altı kez Arjantin, 31 kez de İspanya milli takımlarında yer aldı. 1964'te İspanya'nın Barselona takımına geçti. 1967'de futbolu bıraktı ve antrenörlüğe başladı.Diabelli, Anton (d. 6 eylül 1781, Mattsee, Salzburg yakınları, Salzburg Başpiskoposluğu - ö. 7 Nisan 1858, Viyana), Avusturyalı müzik yayımcısı ve besteci. En tanınmış bestesi, Beethoven'in da tema olarak aldığı ve üzerine 33 çeşitleme bestelediği (Opus 120 Diabelli Çeşitlemeleri) valsidir.Papaz olmak isteyen Diabelli, Raichen- haslach'taki manastıra girdi ve orada Jo- seph Haydn'm kardeşi Michael ile çalıştı. Bavyera manastırlarının laikleştirilmesi üzerine 1803'te Raichenhaslach'tan ayrılarak Viyana'ya gitti. Orada piyano ve gitar öğretmeni olarak tanındı. 1818'de Peter Cappi ile birlikte bir yayınevi kurdu. 1824'te Cappi'nin yaymevindeki hakkını da devraldı; Schubert, Czerny ve Beethoven'in yapıtlarını yayımladı. 1851'de Schubert'in yapıtlarının konularına göre düzenlenmiş ilk katalogunu çıkardı. Yayımcı olarak sezgilerine çok değer veriliyordu; Beethoven ona "Diabolus Diabelli" (Şeytan Diabelli) adını takmıştı. Besteleri içinde operetler, kilise müzikleri, piyano, flüt, gitar ve başka çalgılar için çok sayıda hafif parça vardır.Diablo Sıradağları, ABD'nin batı kıyılarında yer alan Pasifik Kıyı Sıradağlarının bir bölümü. California'da, Oakland'ın 32 km doğusundaki Diablo Dağı Eyalet Parkı'nda bulunan Diablo Dağından (1.173 m) başlar ve eyaletin ortabatı kesimindeki Kern iline kadar uzanır. Büyük Okyanusa paralel olan Diablo Sıradağları, Büyük Vadinin batı duvarını oluşturur. Uzunluğu 290 km, ortalama yüksekliği 900-1.200 m arasındadır; en yüksek tepesi San Benito Dağıdır (1.600 m). Dağların İspanyolca adı olan Monte del Diablo (Şeytanın Ormanları) dağın sırtlarında kurulmuş bir Yerli yerleşiminden gelmektedir ve ilk kez 1824'te kayıtlara geçmiştir. Bölgenin önde gelen ekonomik etkinliği sığır besleme, petrol çıkarma ve tarımdır.Diadectes, fosillerine Kuzey Amerika'daki Alt Permiyen Dönem (Permiyen Dönem y. 280-225 milyon yıl önce) kayaçlarında rastlanan, soyu tükenmiş amfibyum cinsi. Oldukça tartışmalı bir takım olan Seymouria- morpha içinde sınıflandırılan Diadectes, hem sürüngenlere, hem de ilkel amfibyumlara benzeyen özellikler taşır. Uzunlukları 2 m'yi bulabilen bu hayvanların, güçlü bacak kemikleri, omuz ve kalça kemerleri, omur-

eski kara otçullarından biri olduğu ve daha uzun olan ön dişleriyle bitkileri kesip, daha kısa olan yan dişleriyle de çiğnediği

sanılmaktadır. Ayrıca bak. Seymouria.Diadokhos (PHOTÎKELİ) (Ü. 5. yy), 451'de toplanan Khalkedon (Kadıköy) Konsili'nin tanımladığı Hıristiyan öğretisini uzlaşmaz biçimde savunan Photike (Epeiros bölgesi, Yunanistan) piskoposu. Çilecilikle ilgili yazılan gerek Doğu'da, gerek Batı'da ruhani yaşam biçimini etkilemiştir.Diadokhos'un yaşamı konusunda bilinen az sayıda aynntı, birkaç yerde ondan söz eden Bizanslı tarihçilerden kaynaklanır. 9. yüzyılda Khalkedon Konsili'yle ilgili bir metinde Photios, Diadokhos'un İsa'nın tek ve tanrısal bir doğası olduğunu ileri süren Monofizit Öğretiyi nasıl çürüttüğünü anlatır. Diadokhos'un İsa'nın ikili doğasını (beşeri ve tanrısal) vurgulayan öğretiyi savunduğu, 457'de Doğu Roma imparatoru I. Leon'a yazdığı mektupla da kanıtlanır. Doğulu piskoposlann da imzaladığı bu mektupta iskenderiyeli Monofizitlerin, Khalkedon öğretisini savunan din adamlarına kıyım uyguladığı anlatılır. 5. yüzyıl sonlarında Vita piskoposu Victor'un kaleme aldığı Historia persecutionis Vandalorum (Vandal Zulmünün Tarihi) adlı vakayinamede, Diadokhos'un öğretisi övülür ve yağmacı Vandalların Diadokhos'u kaçırarak Kartaca'ya götürdükleri aktanhr. Diadokhos büyük olasılıkla Kartaca'da ölmüştür.5. yüzyıl Hıristiyan mistisizminin öncülerinden Evagrios Pontikos'un öğrencisi olan Diadokhos, başyapıtı Hekaton Kephalaia Gnostika'da (Bilginin Yüz İlkesi) çileciliğin Yunanistan ve Mısır'daki başlıca yönlerini aydınlatır. Yapıtın işlediği temel savlar, insanın Tanrı'nın suretinde yaratıldığı ve günahkâr kişinin, Tanrı'nın kayrası, kendi özgür iradesi, tutkulanna egemen olması ve sevgiye dayalı tefekkür yoluyla yeniden doğruluğa erişeceğidir. Hekaton Kephalaia, 431'de toplanan Ephesos (Efes) Konsili'nin mahkûm ettiği ve ilk günah yüzünden insan ruhuna yerleşen şeytanın ancak durmadan dua ederek kovulabileceğini öne süren Euk- hites (Yunanca eukhe; "dua") akımını da eleştirir. Diadokhos, bu akımın çileci apat- heia (duyumsamazlık) ilkesini tinsel hare-ketsizlik biçiminde yozlaştırmasına karşı çıkar. Gönül cömertliğine ulaşabilmek için bedene aşırı eziyet etmeyi reddeden Diadokhos, ölçülü bir çileci eğitim programı önerir. Hıristiyan öğretisinin tefekkür temeline dayanması, yasal uğraşların bir uzantısı durumuna düşmemesi gerektiğini savunur.Hekaton Kephalaia Bizans-Rum çileci ge-leneğini ve 16. yüzyıl İspanyol mistisizmini derinden etkiledi. Ayrıca 18. yüzyılda gerek mistik deneyime verdiği önem "Göğe Yükselme Üzerine Vaaz"da da görülüyordu. Diadokhos, Horasis (Görüş) ve Katekhesis (Yönerge) adlı yapıtlannda Hıristiyan mistisizminin panteist yorumunu ele aldı.

Diageynyolar, eskiden, bugünkü ABD- Meksika sınınnın iki yanında kalan Califor- nia ile Baja California'daki (Aşağı Califor- nia) geniş alanlarda yaşayan ve Yuman dilini konuşan Amerika Yerlileri. Adlarını yörede

kurulan San Diego Misyon Evi'nden almışlardır.Diageynyo kültürü, kuzey komşuları Lui- seynyolar ile Mohaveler gibi doğudaki öbür Yuman topluluklarının kültürleriyle bazı benzerlikler taşıyordu {bak. Yumanlar). Toplumsal örgütlenmeleri ise soya dayalıydı. Her soyun kendine özgü bir yerleşim bölgesi vardı. Soy başkanları törenleri yönetirdi. Kıyıda yaşayan Diageynyoların başlıca

besin kaynağı balık ve yumuşakçalardı. İç kesimlerdeki Diageynyolar ise tarımla uğraşırdı. Evleri çalı ve topraktan yapılmış bir çatı ile bu çatıyı tutan direklerden oluşurdu. Ayrıca sazlardan sepet örer ve çanak çömlek yaparlardı.Dinsel âdetlerinin çoğu Luisenyolarınki- lere benzemekle birlikte, dünya görüşleri farklıydı. Luisenyoların mistik olmalarına karşılık, Diageynyolar yaşamın gerçek ve görünür yanlarıyla ilgileniyordu.Topraklarına misyonerlerin girdiği öteki Çalifornia Yerlileri gibi Diageynyolar da İspanyol Fransisken rahiplerinin Hıristiyan- laştırma çabalanna karşı direndiler. Hıristiyanlık Diageynyolar arasında fazla yaygınlaşmada Günümüzde San Diego yakınındaki topluluklar içinde Diageynyo asıllı 700 kadar Yerli yaşamaktadır.Diaghilev, Sergey (Pavloviç) (d. 31 Mart 1872, Novgorod ili, Rus Çarlığı - ö. 19 Ağustos 1929, Venedik), baleyi resim, müzik ve tiyatro gibi öbür sanatlarla bütünleştirerek yeniden canlandıran Rus emprezaryo. 1909'da Paris'te kurduğu Rus Balesi adlı topluluğuyla Avrupa ve Amerika'yı dolaşmıştır.Bir tümgeneral ile soylu bir kadının oğluydu. Doğum yaparken ölen annesi gibi iri, hülyalı gözlü, gene onun gibi hem özel, hem sanat yaşamında lükse düşkündü. Kendisinin de sık sık belirttiği gibi tam anlamıyla hazcı (hedonist) bir felsefesi vardı.Disiplin duygusu ile çevresindekilere egemen olma güdüsünü ise üvey annesi Helen Valerianovna Panayeva'dan aldı. Üvey an-nesinin müzik çevresi, genç yaşta ortaya çıkan sanatçı yönünün de gelişmesine yardımcı oldu. Daha okul çağmdayken piyano dersleri alarak Schumann'ın konçertosu-

115 Diaghilev, Sergey

nu dinleyiciler önünde çalabilecek düzeye erişti; besteciliğe yeteneği de çocuk yaşta ortaya çıktı.1890'da Petersburg Üniversitesi'ndeki hukuk öğrenimi sırasında toplumsal bilimlere, müzik ve resme ilgi duyan bir grup gençle tanıştı. Bu çevre, yaşamı boyunca başında bulunacağı pek çok aydın topluluğunun ilkiydi. Diaghilev sonradan yapımlarına parlak katkılarda bulunan ressam Alexan- der Benois ve ressam Leon Bakst ile de bu dönemde arkadaşlık kurdu. Gene 1890 dolayında Petersburg'da Mariinski Tiyatro- su'nda (bugün Kirov Devlet Akademi Tiyatrosu Opera ve Balesi) seyrettiği Çay- kovski'nin Uyuyan Güzel balesi ise ilgisini çekmedi. Baleyle bu ilk karşılaşması düş kırıklığıyla sonuçlanmıştı, ama Uyuyan Güzel ileride Diaghilev'in en başarılı yapımlarından biri olacaktı.1893'te Diaghilev ilk kez Rusya dışına çıktı; Almanya, Fransa ve İtalya'yı kapsa-

yan bu gezisinde ünlü Fransız romancı Emile Zola, opera bestecisi Charles Gou- nod ve Giuseppe Verdi ile tanıştı. Gençliğinde bile büyük adamların dostluğundan hoşlanıyor, onları uyarıcı, heyecan verici buluyordu.1896'da hukuk öğrenimini tamamladı; ama müzik alanında çalışmaya kararlıydı. Ses-lendirilen bir vokal yapıtı pek beğenilmedi. Besteci Nikolay Rimski-Korsakov, çok yerinde bir tavırla ona bestecilikten vazgeçmesini söyledi. Diaghilev Moskova' da ünlü bas Fyodor Şalyapin'in koruyucu- suyla tanıştı ve Şalyapin'in oynadığı operaların yapımlarında köklü sahne değişiklikleri önerdi. Kendi sanat yeteneklerinden emin değildi, ama Vergilius ve Horatius'un koruyucusu Romalı Gaius Maecenas gibi büyük bir sanat koruyucusu olmak istediğini artık çok iyi biliyordu. Benimsediği bu uğraşın gerektirdiği kişisel gelirden ise yoksundu; dolayısıyla opera, bale ve edebiyat alanında büyük yatırımlar gerektiren tasarı ve girişimleri zorluklarla karşılaşıyordu. Ayrıca eşcinselliği de mesleği açısından ciddi bir engeldi. Ama etkileyici ve güçlüklerden yılmayan bir kişiliği vardı ve Diaghilev bu niteliklerinden yararlanmasını bildi.

ga ve kaburgalarla desteklenmiş sağlam bir iskelet yapıları vardır; kafatasları ise oldukça yüksek ve kısadır. Kesici olmayan küt uçlu dişlerine bakılarak, Diadectes'in en

Philokalia (Ortodoks manastır yaşamına ilişkin metinler derlemesi), gerek Rusya'da hazırlanan dua derlemeleri üzerinde de etkili oldu. Diadokhos'un katı tutumu ve

Diadectes iskeletiAmerican Museum of Natural History, New York Diaghilev, y. 1916

New York Public Library, Dance Collection

Diaguytalar 116

1899'da uluslararası girişimlerinden ilkini gerçekleştirerek, yayını 1904'e değin süren Mir Iskusstva (Sanat Dünyası) dergisini kurdu. Dergi Londra'da yayımlanan ve grafik sanatçısı Aubrey Beardsley ile yazar Oscar V/ilde'm düşüncelerini yansıtan The Yellow Book'un (Sarı Kitap) karşılığıydı. Diaghilev 1902'de, Ukraynalı portre ressamı Dmitro Levitski (1735-1822) üzerine bir monografi yayımladı. Üç yıl sonra da Pe- tersburg'daki Tauride Sarayı'nda tarihsel bir portre sergisi düzenledi.1906'da Paris'e yerleşmek üzere Rusya' dan ayrılması, Diaghilev'in yaşamındaki dönüm noktasıdır. Paris'te bir Fransız-Rus sanat birliğine dönüşecek olan harekete ön- ayak oldu. Önce bir Rus sanatı sergisi, 19Q7'de de ulusalcı Rus bestecilerinin yapıtlarına ayrılan bir dizi tarihsel konser düzenledi. 1908'de Paris Operası'nda Modest Mussorgski'nin, başrolünü Şalyapin'in oynadığı Boris Godunov operasını Rusça sahneledi.Artık sıra, farklı sanat dallarını birbiriyle kaynaştırma ülküsünü gerçekleştirmeye gel-mişti. 1899'da İmparatorluk Tiyatrosu baş- yöneticisi Prens Sergey Volkonski'nin yar-dımcılığına atanmış, bu sırada Amerikalı dansçı Isadora Duncan'ın üslubundan etkilenen dansçı Michel Fokine ile tanışmıştı. Isadora Duncan'ın dansa getirdiği yeniliklerden, besteci Wagner'in düşüncelerinden ve şair Baudelaire'in kuramlarından etkilenen Diaghilev, 1909'da Paris'te Châtelet Tiyatrosu'nda Rus Balesi'nin ilk sezonunu açtı. Topluluğunda Anna Pavlova, Vaslav Nijinsky ve Michel Fokine gibi dansçılar bulunuyordu.Diaghilev'in yeni bir anlayışla hazırladığı gösterilerde alışılmış koreografinin yeri ol-madığı çok geçmeden ortaya çıktı. Büyük ölçüde Fokine ile Leonide Massine'in etkisi altında yepyeni bir geleneği yaratmakta olan koreograflar mim ya da dramatik olay örgüsünü açıklayan dansları hedefliyorlardı. Eski sanat biçimlerini yeniden ele almak üzere seçilen besteciler de ressam ve koreografların düş güçlerinden esinleniyorlardı, işte Diaghilev'in yaratıcılığı, bu sanatsal bütünlüğün içkin bir beğeni temelinde ger- çekleştirilmesindeydi. Genç besteci İgor Stravinsky'nin Ateşkuşu (1910), Petruşka (1911) ve Bahar Ayini (1913) adlı bale yapıtlarıyla Diaghilev'in sanatı doruğuna ulaştı. Stravinsky'nin geleneksel bir piyano konçertosu olarak tasarladığı Petruşka, Diaghilev'in ısrarlarıyla bir mim balesine dönüştü ve bir panayır tiyatrosundaki kuklaların düşsel oyunlarının can- landınldığı bu yapıt Diaghilev balelerinin belki de en büyüğü oldu. Olay Diaghilev'in birlikte çalıştığı sanatçılar üzerindeki büyük psikolojik etkisini göstermesi açısından da önemliydi. Stravinsky'nin 20. yüzyılın en çarpıcı orkestra müziklerinden birini ortaya koyduğu Bahar Ayini Paris'teki ilk sahnele- nişinde büyük tepki gördü. Müziğin alışılmadık disonarisları ve vahşi ritimlerinin kibar dinleyici kitlesi arasında yol açtığı gürültülü protestolar yüzünden dansçılar yanı başlarındaki orkestranın sesini duyamayacak duruma gelmiş, ama, sahne yanında sandalye üstüne çıkarak bağıra bağıra ritim veren ve mimleri aktaran koreograf Nijinsky'nin çabalarıyla danslarını sürdürmüşlerdi.Diaghilev Rusya'dan ayrıldıktan sonra bir daha hiç dönmedi; sanat alanındaki devrimci çalışmalarını da Sovyetler Birliği'nde değil, Paris'in entelektüel çevrelerinde sürdürdü. Fransız şair Jean Cocteau da, birlikte çalıştığı sanatçılardan biriydi. Gösterilerini 1909'dan 1929'a değin aralıksız sürdüren bale topluluğuyla Diaghilev Avrupa ülkelerinde, ABD ve Güney Amerika'da turnelere çıktı. Son yıllarında programlarında Fransa, İtalya, İngiltere ve ABD'nin gelecek vaat eden bestecilerine ye ressamlarına yer verdi. Repertuvarına aİdığı besteciler arasında Richard Strauss, Debussy, Ravel ve Prokofiev de vardı.Bütün başarısına karşın Diaghilev özel yaşamında yalnız, mutsuz ve doyumsuz bir

insandı. Hiçbir zaman kusursuza ulaşamayan, ama hep araştıran biriydi. Uzun süreden beri şeker hastasıydı; Covent Garden' daki parlak 1929 sezonunun sonlarına doğru sağlığı çok bozulmuştu. Gene de tatilini geçirmek üzere Venedik'e gitti. Burada ateşinin yükselmesiyle şeker komasına girdi ve bir süre sonra öldü. San Michele Adası mezarlığına gömüldü.Diaguytalar, bütün Arjantin'in kuzeybatısı ile Şili'nin Atacama ve Coquimbo yönetim bölgelerini oluşturan topraklarda yaşamış Güney Amerika Yerlileri. Diaguytala- rın Arjantin'in kuzeybatısındaki bir alt grubu olan Kelçakiler, hakkında en çok bilgi toplanmış olan Diaguyta topluluğudur. Hangi dil grubuna bağlı oldukları bilinmemektedir.Kelçakiler savaşçı bir halk olarak tanınırlar. Yaşadıkları topraklarda stratejik yerlerde bulunan taş istihkâmlar da bunun kanıtıdır. Kelçakiler, İspanyol kentlerine saldırılar düzenleyen yetenekli binicilerdi. Teraslama yöntemiyle tarım yapar, bazen sulama kanalları inşa ederlerdi. Ayrıca lama sürüleri yetiştiren Kelçakiler, boyadıkları lama yününü tezgâhlarda dokurlar, sepet ve ince seramik yapımıyla uğraşırlardı. Metalürji konusunda da bilgiliydiler. Büyüden kaynaklandığına inandıkları hastalıkların tedavisi için şamanlara başvururlardı. Şamanlar, ayrıca tanmla ilgili bereket törenleri de düzenlerlerdi.Diamantina, Brezilya'nın Minas Gerais eyaletinin orta kesiminde kent. Mineral yataklarının bulunduğu Espinhaço Dağlarında ve deniz düzeyinden 1.262 m yüksekte kuruludur. Eski adı Tejuco olan kentte koloni döneminden kalma birkaç yapıyla bir elmas müzesi vardır. Başlıca ekonomik etkinlikler dokumacılık, elmas kesme, kuyumculuk ve demir eşya yapımıdır. Dia- mantina'ya Belo Horizonte'dan kara ve demir yoluyla ulaşılır. Nüfus (1981 geç.) 20.197.Diamantina Irmağı, Avustralya'nın orta- doğu kesimindeki kırsal Channel bölgesinde kesintili akan ırmak. Sehvyn'in (Öueens- land) doğusundaki Kirbys Nob'dan doğar ve bazı mevsimlerde kuruyarak 800 km boyunca güneybatı yönünde akar. Birdsvil- le'i geçtikten sonra Güney Avustralya'daki Goyder Lagününe ulaşır. Akaçlama havzası 158.000 km"dir. Taşkın dönemlerinde, kuzeyden gelen Georgina Irmağıyla birleşerek Warburton Çayının yatağına girer; burada birleşen iki ırmak güneybatıdaki Eyre Gölüne akar. Diamantina'nın başlıca kolları Western ve Mayne ırmaklarıdır. Irmağın Birdsville'deki yıllık ortalama debisi saniyede 25 m3'tür. Bu miktar taşkın dönemlerinde 1.416 m-"e ulaşır, kuraklık sırasında sıfıra iner.Dian Gölü, Wade-Giles yazımında TIEN. KUNMING (Wade-Giles yazımında K'UN-MING) olarak da bilinir, Çin'in Yunnan yönetim bölgesinde, Kunming'in güneyinde göl. Yunnan'm doğu kesiminde bölgenin en büyük göl havzasında yer alır. Güneyinde, yüksekliği 2.664 m'ye ulaşan Liangwang Sıradağları

uzanır. Gölün uzunluğu kuzey- güney doğrultusunda 40 km, genişliği 13 km, derinliği yaklaşık 8 m'dir. Doğu ve batı kıyılarında dik biçimde yükselen dağlar vardır. Kuzeyinde ise geniş bir taşkın ovası uzanır. Ovada, Moğol istilasından (1279- 1368) ve Ming hanedanının (1368-1644) ilk döneminden bu yana yoğun tarımsal sulama yapılmaktadır. Bu tarihten önce bölge yalnızca zaman zaman Çinlilerin denetimine girmişti. İÖ 2. yüzyıldan başlayarak buraya tarımla uğraşan halklar yerleşti. Bölge sırasıyla, önce bağımsız olan ve İÖ 109'dan sonra Han hanedanına (İÖ 206-İS 220) bağımlı duruma gelen Dian Devleti ile Manzhao (8-10. yy) ve Dali (10-13. yy) devletlerinin merkezi oldu.Diana, Eski Roma dininde, vahşi hayvan ve av tanrıçası. Yunan tanrıçası Artemis ile özdeşleştirilir. Adı di (parlamak) kökünden

gelir ve büyük olasılıkla "parlak olan" anlamını taşır. Artemis gibi Diana da aynı zamanda evcil hayvanların tanrıçasıdır. Bir bereket tanrıçası olarak, gebelikte ve doğum sırasında yardıma çağrılırdı. Başlangıçta belki yerel bir orman tanrıçasıyken çok geçmeden Artemis'le bir tutulur oldu. Daha sonra, Artemis'in Selene (Ay) ve Hekate (Trivia) ile özdeşliği Diana için de benimsendi. Bu nedenle Latin edebiyatında Diana bazen triformis (üç biçimli) olarak nitelenir.Diana'ya tapınılan en ünlü yer, Aricia yakınındaki Nemi Gölü kıyısında bulunan Diana Nemorensis (Orman Diana'sı) koru-luğuydu. Burası Latin Birliği kentlerinin ortak kutsal tapmağıydı ve bu yüzden siyasal önemi vardı. Yöredeki bir akarsuyun perisi olan Egeria, doğumun koruyuculuğunu Diana ile (burada Diana Lucina olarak adlandırılıyordu) paylaşırdı. Kahraman Virbius'un (Hippolytos'un İtalya'daki karşılığı) Diana'nın ilk rahibi. (rex Nemorensis) olduğuna inanılırdı. İnanışa göre kaçak bir köle olan rahip, atasını bir savaşta öldürmüştü.Roma'da en önemli Diana tapınağı Aven- tinus'taydı. Latin Birliği'nin kuruluş antlaş-masının saklandığı bu yapının Kral Servius Tulluius (İÖ 6. yy) döneminde inşa edildiği söylenir. Burada Diana, aşağı sınıfların, özellikle de kölelerin koruyucusu sayılırdı. Roma ve Aricia'da 13 Ağustos'ta düzenlenen şölenler bir köle bayramıydı. Aventi- nus'ta Diana, Apollon'un kız kardeşi olarak görülürdü ve dinsel olmayan oyunlarda, ikisine birlikte tapındırdı. Roma sanatında Diana, yanında bir geyik ya da tazıyla, yay ve ok torbası taşıyan bir avcı gibi betimlenir.Diana, GALLER PRENSESI, lakabı LADY DI, asıl adı DIANA FRANCES SPENCER (d. 1 Temmuz 1961, Sandringham, Norfolk, İngiltere), 1981'den bu yana Galler prensi Charles'ın eşi ve İngiliz tahtının ikinci vârisi Galler prensi William'ın (d. 1982) annesi.Spencer 8. kontu Edvvard John Spencer ile ilk karısı Frances Ruth Burke Roche'un (Fermoy 4. baronunun kızı) üçüncü çocuğu ve en küçük kızıdır. Kraliçe II. Elizabeth'in Sandringham'daki malikânesinde, ailesinin kiraladığı Park House'da dünyaya geldi; çocukluğundaki oyun arkadaşları, kraliçenin küçük çocukları Prens Andrew ile Prens Edward idi. 1975'te babasına kontluk unvanı verildiğinde Lady Diana Spencer oldu. Norfolk'ta, Thetford yakınlarındaki Riddlesworth Hall'da ve Kent iline bağlı Sevenoaks'daki West Heath Okulu'nda öğrenim gördüğü dönemde, yaz tatillerini İskoçya'da, babasından 1969'da boşanan annesi ile birlikte geçiriyordu. Ardından İsviçre'nin Montreux kentinde, genç kızları toplum yaşamına hazırlayan Chateau d'Oex adlı özel okulda Fransızcasını geliştirdi ve usta bir kayakçı oldu. İngiltere'ye döndüğünde, üç genç kadın arkadaşı ile birlikte Londra'nın South Kensington bölgesinde bir apartman dairesine yerleşti ve Pimlico' da gözde bir okul olan Young England'da anaokulu öğretmeni oldu.

Elinde meşaleyle betimlenen Diana; Vatikan MüzeleriAlinari-Art Resource/EB Inc.

Daha sonra, kraliyet ailesi ile ilişkileri yeniden canlandı ve 1980'de Charles ile olan dostluğu gelişti. 24 Şubat 1981'de nişanlandıkları ilan edilen Charles ve Diana, 29 Temmuz l?81'de St. Paul's Katedralinde evlendiler. İlk çocukları Galler prensi William Arthur Philip Louis 21 Haziran 1982'de, ikinci çocukları Prens Henry Charles Albert David ise 15 Eylül 1984'te doğdu.Diana maymunu (Cercopithecus diana), ağaçta yaşayan genon türü. Alnında, tanrıça Diana'nın yayına benzeyen yarımay biçiminde ak bir leke bulunduğu için bu adla

anılan Diana maymunu, daha çok Batı Afrika'nın yağmur ormanlarında, ağaçların tepesinde yaşar. Yüzü ve kürkünün büyük bölümü kara, sakalı, boynu ve göğsü aktır; uyluklarında da boydan boya ak bir çizgi uzanır. Uyluklarının iç bölümleri sarımsı ya da kızılımsıdır. Sırtında da koyu kızıl bir leke bulunur. C. d. roloway alttürünün sakalı daha uzun, alın lekesi de daha geniştir. Hareketli ve eğitilmeye yatkın bir hayvan olan Diana maymunu insanlara kolayca alışır, ama yaşı ilerledikçe huysuz ve geçimsiz olmaya başlar. Ayrıca bak. genon.

Diane DE FRANCE, ANGOUL£ME VE MONTMO- RENCY DÜŞESI (d. 1538, Paris - ö. 11 Ocak 1619, Paris), Fransa kralı II. Henri'nin Piemonteli genç bir kadın olan Filippa

Duco'dan doğan kızı. Aslında Henri'nin gözdesi Diane de Poitiers'nin evlilik dışı kızı olduğu da öne sürülmüştür. Diane, güzelliği ve III. Henri ile IV. Henri dönemlerindeki nüfuzu kadar, bilgisi ve zekâsıyla da ün yapmıştır.Babasının tahta çıktığı 1547'de, kral soyunun 7yasal üyesi olduğu kabul edildi. 1553'te Castro dükü Orazio Farnese ile evlendiyse de, kocası aynı yıl bir çarpışmada öldürüldü. Diane 1559'da, Anne de Montmo- rency'nin büyük oğlu François ile evlendi. IX. Charles'ın hükümdarlığı sırasında kocasının, krallık içinde barış için çalışan, "Siyasiler" adlı ılımlı Katolik grubun önderi olmasına katkıda bulundu.1579'da ikinci kez dul kalan Diane, III. Henri döneminde daha da büyük bir nüfuza sahip

oldu; 1582'de ömür boyu gelir sağlamak üzere Angouleme Düklüğü kendisine tahsis edildi. Kralın Navarre'lı Henri ile uzlaşmasını sağlamak için çok uğraştı. Navarre'lı Henri, IV. Henri adıyla kral olduğunda büyük ölçüde ondan yana tutum aldı. Daha sonra, IV. Henri'nin âşık olduğu ve sonradan Conde prensesi olan yeğeni Char- lotte de Montmorency'ye annelik yaptı. Diane'm günümüze kalan mektupları, onun büyük hoşgörü ve cesaret sahibi bir kadın olduğunu göstermektedir.

Dianthus bak. karanfilDiapensiales, ikiçenekliler sınıfından, tek bir familyayı (Diapensiaceae) içeren takım. Bu familya, Avrupa, Asya ve ABD'nin doğusundaki yüksek kesimlerde dağılmış, yaprakdökmeyen küçük çalı ve otsu bitkilerin oluşturduğu yedi cinsi kapsar. Bu takımdaki bitkilerinin en belirgin özelliği, çiçeklerin ışınsal bakışımlı ve çift eşeyli oluşudur. Çiçeklerin ayrı ya da birleşik beş çanakyaprağı, tabanda birleşecek biçimde üst üste binmiş beş taçyaprağı, taçyaprakla- nn yüzeyinde almaşık olarak dizilmiş beş erkekorganı ve her biri birkaç ya da pek çok tohumtaslağı taşıyan üç odacıktan oluşmuş bir dişiorganı vardır. Bazı türlerde ayrıca taçyapraklarla karşılıklı dizilmiş, beş verimsiz erkekorgan bulunur.Diapensiales takımının Ericales takımıyla akraba olduğu ve her iki takımın da Theales

117 Dias, Bartolomeu

takımıyla ortak bir atadan türediği kabul edilir. Diapensiaceae familyası içinde sınıflandırılan yedi cins Shortia (yedi ya da sekiz tür), Diapensia (üç tür), Schizocodon (iki

tür), Berneuxia (iki tür), Diplarche (iki tür), Pyxidanthera (bir ya da iki tür) ve Galax'tır (bir tür).Anayurdu ABD'nin güneydoğusu olan Galax urceolata, çiçekçilikte çelenk yapımı ve süsleme amacıyla yaygın olarak kullanılır. Sonbaharda bronz rengini alan büyük, sert, yürek biçiminde ya da yuvarlak gösterişli yaprakları vardır. Bazen süs bitkisi olarak yetiştirilen Shortia soldanelloides, 2,5 cm çapında çiçekleri olan küçük bir çalıdır. Çeşitli Shortia, Diapensia ve Pyxi- danthera türleri kaya bahçelerinde süs bitkisi olarak yetiştirilir.

DIARMAID MACMURCHADA BAK. DERMOT MACMURROUGH

Diarthrognathus, üstün yapılı memelilere benzeyen, soyu tükenmiş sürüngen cinsi. Fosillerine, Afrika'nın güneyindeki Üst Tri- yas Döneminin (Triyas Dönemi y. 225-190

milyon yıl önce) karasal kayaçlarında rastla-nır. Diarthrognathus, memelilere benzeyen öbür sürüngenlerin büyük bölümüyle aynı zamanda yaşamıştır; ama iskelet yapısı ve dişlerinin dizilişi açısından gerçek memelilere hemen hepsinden daha yakındır. Altçe- nenin kafatasıyla eklemlenmesi, hem sürüngenlerde, hem memelilerde bulunan ortak bir özelliktir.

Dias, Bartolomeu, DIAZ olarak da yazılır (d. y. 1450 - ö. 29 Mayıs 1500, denizde.Dias, Dinıs 118

Ümit Burnu yakınları), Portekizli kâşif ve denizci. Ümit Burnunu aşarak, Atlas ve Hint okyanusları üzerinden Asya'ya giden yolu bulmuştur. 15. yüzyılda, Atlas Okyanusuna araştırma gezileri düzenleyen Portekizli kâşiflerin en önemlilerindendir.Yaşamının ilk yıllarına ilişkin fazla bilgi yoktur. Prens Henrique o Navegador'un kılavuzlarından birinin soyundan geldiği yolundaki görüşler ise kanıtlanmamıştır. Gençlik yıllarında silahtar olarak kralın sarayında bulunduğu bilinir. Günümüze kalan belgeler arasında, torununun 1571'de Angola valiliğine atandığını gösteren kâğıdın dışında, Dias de Novais adına rastlanmaz.Portekiz kralı V. Afonso, 1474'te oğlu Joâo'ya (sonradan II. Joâo), Portekiz'in Gine ile olan ticaretini denetleme ve Afrika'nın batı kıyılarını araştırma görevini verdi. Joâo, bölgeyi yabancı gemilere kapatmaya çalıştı ve 1481'de kral olunca, Afrika'nın güney kıyılarına bir keşif seferi düzenlenmesini istedi. Bu sefere çıkan denizcilere, keşfedilen bölgelere dikilmek üzere, üstlerinde bu toprakların Portekiz egemenliğine girdiğini gösteren işaretler bulunan taş sütunlar (padröe) veriliyordu. Kâşiflerden Diogo Câo, Kongo Irmağına ulaştı ve Angola kıyılarından güneye doğru ilerleyerek, 13°26'güney enlemindeki Santa Maria Burnuna kadar indi; Afrika'nın güney ucuna ulaştığını sanarak, oraya Kral Joâo'nun sütunlarından birini dikti. Ülkesine döndüğünde soyluluk unvanı alan ve kendisine yılllık gelir bağlanan Câo, bir süre sonra yeniden denize açıldı. Bu kez işaretlerden birini 15°40'güney enlemine, bir başkasını da Cross Burnuna dikti. Bu seferin sonunda da Hint Okyanusuna varıla- mayışı büyük bir düş kırıklığına yol açtı ve Câo'nun adı bir daha hiç duyulmadı. 1486'da Doğu'da, efsanevi Hıristiyan hükümdar Keşiş Yohannes'le özdeşleştirilen Ogane adlı bir hükümdarın yaşadığı yolunda söylentiler çıktı. Bunun üzerine Joâo, bu konunun araştırılması ve Câo'nun başlattığı keşiflerin sürdürülmesi için yeni bir sefer düzenlenmesini istedi ve bu seferin komutasını Dias'a verdi. Seferin iki koldan ilerlemesi öngörülmüştü: Pero da Covilhâ(*) ve Afonso Pavia, Hindistan ve Habeşistan'ın yerini saptamak için karadan Doğu'ya doğru ilerleyecek, Dias ise Câo'nun seferini sürdürerek denizden Afrika'nın güney ucuna ulaşmaya çalışacaktı. Dias'ın filosu üç gemiden oluşuyordu: Kendi gemisi "Sâo Cristövâo", yardımcısı Joâo Infante'nin komutasındaki "Sâo Pan- taleâo" ve adı "Pero" ya da "Diogo" olarak geçen kardeşinin komuta ettiği bir erzak gemisi. Keşif grubunda, daha önce Câo ile denize açılmış olan Pero de Alenquer ve Joâo de Santiago gibi zamanın önde gelen kılavuzları da vardı. 16. yüzyıl tarihçisi Joâo de Barros'a göre, Dias Ağustos 1486'da denize açılmış ve yolculuğu 16 ay 17 gün sürmüştür. Ama Barros'un çağdaşları olan Duarte Pacheco ile Kristof Kolomb, Dias'm Aralık 1488'de Portekiz'e döndüğünü belirt-tiklerinden, günümüzde seferin Ağustos 1487'de başladığı kabul edilir. Câo'nun diktiği padröe'yi geçen Dias, 4 Aralık'ta St. Barbara Toprakları'na, 8 Ara- lık'ta Walvis Körfezine, 26 Aralık'ta da St. Stephen (Elizabeth) Körfezine ulaştı. 6 Ocak 1488'den sonra, fırtına yüzünden kıyıdan uzaklaşmak zorunda kaldı ve günlerce kara görmeksizin güneye doğru yol

Diana maymunu (Cercopithecus diana)John Drysdale - Anımals Animals

Diane de France; sanatçısı bilinmeyen bir portre çalışmasından ayrıntı, 1568; Louvre Müzesi, Paris

H, Roger-Viollet

Diapensia lapponicaKitty Kohoul, Root Resources-EB Inc.

Diarthrognathus kafatasıA S Romer. Vertebrate Paleontology (Universıty of Chicago 1966)

aldı. Daha sonra kıyıya yöneldiyse de, bir kara parçasına rastlayamayınca, kuzeye ilerledi. Ümit Burnunu görmeden çevresinde dolaştıktan sonra. Aziz Blaise'in yortu günü olan 3 Şubat'ta ulaştığı körfeze Angra da Sâo Brâs (Aziz Blaise Körfezi) ve bölgenin Yerli halkından esinlenerek Sığır Çobanı Körfezi adlarını verdi. Angra de Roca'ya (bugün Algoa Körfezi) ulaştığında, tayfalar ve gemi subayları daha fazla ileri gitmek istemediklerini belirttiler. Sonunda birkaç gün daha sefere devam etmeye karar veren grup "Sâo Pantaleâo" gemisinin kılavuzunun adı verilen ve bugünkü Büyük Balık (Groot-Vis) Irmağı olduğu sanılan Rio do Infante'nin ağzına ulaştı. Burnu dolaşarak Hindistan'a ulaşılabileceği kesinlik kazanınca, Dias geri dönmeye karar verdi. Dönüş yolculuğunda, Mayıs 1488'de Ümit Burnunu keşfetti. Barros'un belirttiğine göre, Dias'ın Fırtınalar Burnu olarak adlandırdığı bu burna II. Joâo, Ümit Burnu adını vermiştir. Duarte Pacheco ise burnun bugünkü adının Dias tarafından verildiğini ileri sürer. Pacheco'nun Principe Adasında Dias'ın seferine katıldığı düşünüldüğünde, onun savı ağırlık kazanmaktadır. Dönüş yolculuğu hakkında, Dias'm Principe Adasında, Rio do Resgate'ye (bugün Liberya'da) ve tahkim edilmiş bir ticaret merkezi olan Mina'ya uğraması dışında pek bir şey bilinmemektedir. Dias'm diktiği taş sütunlardan biri, 1938'de Büyük Balık Irmağına yaklaşık 50 km uzaklıktaki False Adasından Padrâo de Sâo Gregörio'ya getirildi. Bir başka işaret taşı da, St. Christo- pher Körfezinin o tarihten beri Dias Burnu olarak bilinen batı ucunda bulunuyordu.Dias'm II. Joâo tarafından nasıl karşılandığına ilişkin fazla bilgi yoktur. II. Joâo'nun ölümüne değin başka görev almadı. Hindistan'a düzenlenecek bir sefer için planlar yapıldığı yolundaki söylentilere karşın, belki de Pero da Covilhâ'dan gelecek haberler beklendiğinden, dokuz yıl boyunca sefer düzenlenmedi. Joâo'nun yerine geçen I. Manuel, Vasco da Gama'nın 1497'deki ünlü yolculuğu için izin verdi. Bartolomeu Dias, bu seferde Mina'ya kadar Gama'ya eşlik etti.Gama, Hindistan'ın batı kıyılarında başarılı bağlantılar kurduktan sonra ülkesine döndükten sonra yeni bir filo hazırlandı. Çok sayıda gemiden oluşan bu filoyla Hintlileri etkileyerek, geniş çapta bir ticaret başlatmak amaçlanıyordu. Filo, Pedro Âl- vares Cabral'ın komutası altındaydı; Dias'a ise küçük gemilerden birinin komutası verilmişti. Filo Atlas Okyanusunun batısında, Ümit Burnuna doğru yol aldı ve Brezilya' daki Espı'rito Santo'da karaya ulaştı. Bir ada olduğu düşüncesiyle, buraya Vera Cruz (Gerçek Haç) Adası adı verildi. Böylece Dias, Brezilya'nın keşfine katılmış oldu. Ümit Burnu açıklarında çıkan bir fırtınada gemisi battı ve ilk kez kendisinin ulaştığı bu sularda yaşamını yitirdi. Dias'ın bilinen hiçbir portresi yoktur. An- tönio adında bir oğlu vardı; torunu Paulo Dias de Novais, Angola valiliği yaptı ve 1576'da Avrupalıların Güney Afrika'daki ilk yerleşimi olan Sâo Paulo de Luanda'yı kurdu.Dias üzerine başlıca kaynaklar, Joâo de Barnos, Galvâo ve Duarte Pacheco Pereira adlı 16. yüzyıl tarihçilerinin yapıtlarıdır.Dias, Dinı's (ü. 15. yy), Portekizli denizci ve kâşif. Prens Henrique o Navegador'un ticaret yapmak üzere Afrika, Ortadoğu ve Japonya'ya gönderdiği kaptanlardan biridir.1445'te bir karavelanın kaptanı olarak Senegal Irmağının denize döküldüğü kıyılardan geçti. Daha sonra Afrika'nın batıdaki en uç noktası Cabo Verde'yi (Yeşil Burun) keşfetti. Dias'ın burna bu adı vermesinin nedeni yöredeki yüksek ağaçlar ve güzel kokulu bitkilerdi. Dias ve tayfaları karaya çıkmaya çalışırken Yerliler tarafından geri püskürtülünce Portekiz'e geri döndüler.1446'da Prens Henrique, Portekiz bayrağını Afrika kıyılarında dalgalandırmak ve Nil Irmağının batı kolu sanılan Senegal Irmağını keşfetmek amacıyla bir karavela filosu kurdu. Dias bu gemilerden birine komuta etti.

diasetilmorfin bak. eroinDiaspora (Yunancada "Dağılma"), İbrani- ce GALUT (Sürgün), Babil Sürgünü'nden sonra Yahudilerin çeşitli yabancı topraklara dağılması. Filistin ya da bugünkü İsrail toprakları dışında "sürgünde" yaşayan Ya-hudiler ya da Yahudi cemaatleri için de bu terim kullanılır. Diaspora gerçekte Yahudilerin dünyanın çeşitli yörelerine fiziksel anlamda dağılmasını belirttiği halde dinsel, felsefi, siyasal ve eskatolojik anlamlar da içerir. Çünkü Yahudiler, israil ülkesi ile aralarında özel bir bağ olduğuna inanırlar. Geleneksel inanca bağlı olanlar, sürgünlerin sonunda geri döneceği umudunu besler; buna karşılık reformcu Yahudiler, halklarının dünyanın dört bir yanına dağılmasının, katıksız tektanrıcılığı dünyaya yaymak için Tanrı eliyle düzenlendiğine inanırlar. İlk önemli Diaspora IÖ 586'daki Babil Sürgünü'nün sonucuydu. Babilliler Yahuda Krallığı'nı ele geçirdikten sonra, Yahudilerin bir bölümünü tutsak alarak Babil'e sürdüler. Babil'i fetheden Pers hükümdarı II. Kyros (Büyük) İÖ 538'de Yahudilerin ülkelerine dönmelerine izin verdiyse de, bazı Yahudiler gönüllü olarak Babil'de kaldı.Yahudi tarihinin ilk dönemindeki en büyük, en önemli ve kültürel açıdan da en yaratıcı Diaspora topluluğu İskenderiye'de ortaya çıktı. İÖ 1. yüzyılda İskenderiye'de Yahudiler nüfusun yüzde 40'ım oluşturuyordu. İS 1. yüzyılda, beşte dördü Roma İmparatorluğu sınırları içinde olmak üzere Filistin dışında yaklaşık 5 milyon Yahudi yaşıyordu. Ama bunlar Filistin'i dinsel ve kültürel değerlerinin merkezi olarak görüyordu. Kudüs'ün İS 70'te yıkılmasından önce, sürgündeki Yahudilerin sayısı Filistin'deki Yahudilerin sayısını aşmıştı. Bu tarihten sonra çeşitli dönemlerde Babil, Pers toprakları, ispanya, Fransa, Almanya, Polonya, Rusya ve ABD Yahudiliğin belli- başlı merkezleri oldu. Ben ha-mizrah (İbra- nicede "Doğunun Oğlu") olarak adlandırılan 1 milyon kadar Yahudi de Kuzey Afrika ve Ortadoğu ülkelerine yerleşti. Bu Yahudilerin bir bölümü daha sonra Hindistan'a, Orta Asya'nın çeşitli yörelerine ve Çin'e göç ettiler. Sürgündeki Yahudi topluluklarından bir bölümü, zamanla farklı dinleri, görenekleri ve kültürleri benimseyerek içinde bulundukları toplumlarla özdeşleştiler. Bugün Fas, Cezayir, Tunus, Mısır, Ürdün, Lübnan ve Suriye'de yaşayan Yahudilerin ana dili Arapçadır. İran, Afganistan ve Buhara'da ise Yahudiler Farsça konuşur. İran ve Ermenistan'ın bir bölümünü içine alan bölgede ise eski Arami dilinin bir türü kullanılır.Sürgünde yaşayan Yahudiler arasında, ataları bellibaşlı iki ana Yahudi grubunu oluşturan Alman Yahudileri (Aşkenazi) ve İspanyol Yahudilerinden (Sefardi) olmayan bir grup vardı. Diaspora topluluklarının işlevi ile ulusal kimliği korumanın gerekliliği ve önemi konusunda Yahudiler arasında görüş ayrılığı vardır. Tutucu Yahudilerin büyük bölümü Yahudilerin İsrail'e geri dönmesini desteklerken, bazıları da İsrail' in, Tanrı'mn mesihi önceden belirlediği zamanda gönderme iradesine meydan okuduğunu ileri sürerek bu devleti tanrısız ve dindışı olmakla suçlar.Pek çok İsraillinin savunduğu şelilat ha- galut (sürgünü inkâr) kuramına göre, başka kültürleri benimseme ve özümsenme tehlikesi nedeniyle Diaspora koşullarında Yahudi yaşam biçim ve kültürü yok olmaya mahkûmdur. Ancak İsrail'e göç eden Yahudilerin Yahudi olarak varlığını sürdürebilmesi olanaklıdır. Ama ne bu görüşü benimseyenler, ne de İsrail yanlısı öteki görüşleri savunanlar, İsrail'i mesih çağının gerçekleşmesi olarak değerlendirir. Reformcu Yahudiler ise ABD'deki ve başka ülkelerdeki Diaspora topluluklarının Tanrı iradesinin geçerli bir sonucu olduğu görüşünü bugün de savunurlar.Günümüzde dünyada sayılarının yaklaşık 17.200.000 olduğu sanılan Yahudilerin yaklaşık 3.900.000'i İsrail'de, 7.000.000 kadarı ABD'de, 3.000.000'dan çoğu da eski SSCB'de yaşamaktadır. SSCB'deki Yahudiler son yıllarda gruplar halinde İsrail'e göç etmeye başlamıştır.

Diatryma, soyu tükenmiş, uçamayan dev kuş cinsi. Fosillerine Kuzey Amerika ve

Avrupa'daki Alt Eosen Bölüm (Eosen Bölüm y. 54-38 milyon yıl önce) kayaçlarında rastlanan bu kuşların boyu 2 m'yi aşar. Küçük kanatları uçmaya elverişli değildir, ama kalın ve güçlü bacaklarıyla iyi bir koşucu olduğu sanılmaktadır. Başı iri, gagası kuvvetli olan Diatryma, büyük olasılıkla küçük memelilerle beslenen yırtıcı bir kuştu.Diatryma cinsini bazı uzmanlar Gruifor- mes takımı içinde sınıflandırırken, bazıları Kuzey Amerika ve Avrupa'da yaşayan benzer cinslerle birlikte ayrı bir Diatrymiformes takımı oluştururlar. Fosillerine Güney Amerika'daki Miyosen Bölüm (y. 26-7 milyon yıl önce) kayaçlarında çok sık rastlanan Phororhacos cinsi de Diatryma cinsine benzer türleri içerir; boyu yaklaşık 1,5 m olan bu kuşların da başları iri, bacakları ve gagaları güçlü, kanatları az gelişmişti.Diavolo, Fra, asıl adı MICHELE PEZZA (d. 7 Nisan 1771, Itri, Formia yakınları, İki Sicilya Krallığı - ö. 11 Kasım 1806, Napoli), İtalyan çete reisi. Napoli'nin Fransızlarca işgaline karşı yılmadan savaşmıştır. Halk destanlarında ve Fransız yazar Alexandre Dumas'nın (Baba) romanlarında sevilen bir gerilla önderi olarak övülür.Genç yaşta çeşitli suçlar işledikten sonra, o sıralar italyan köylerini yağmalayan haydutlara katıldı. Acımasızlığından ötürü, kurbanı olan köylüler arasında Fra Diavolo (Şeytan Kardeş) adıyla anılır oldu. 1798'de Napoli kralı IV. Ferdinando'nun başdanışmanı Kardinal Fabrizio Ruffo, Diavolo'nun işlediği iki cinayeti affedip onu para karşılığında Fransızlara karşı savaşmakla görevlendirdi. Diavolo'nun adamları, Fransızların haberleşme ağını kesmeyi başardılarsa da, Napoli'nin işgalini (Ocak 1799) önleyemediler. Fransız işgalinden sonra Napoli'de Partenopea Cumhuriyeti kuruldu.Daha sonra Ruffo ile Diavolo, Calabria'ya gittiler. Burada bazı kasabaları yağmalayarak, ordularında çarpışacak adam toplamaya çalıştılar. Fransızların çekilmesiyle birlikte Ruffo, Diavolo'nun da yardımıyla Napoli'yi yeniden ele geçirdi (Haziran 1799). Diavolo, Kraliçe Maria Carolina ve kral ailesinin İngiliz müttefiki Amiral Lord Nel- son'dan da cesaret alarak Fransızlarla işbirliği yapanlara karşı barbarca misillemelere girişti. Albano Laziale kentini yağmaladığı için tutuklandı, ama Kral Ferdinando tarafından affedilerek albay yapıldı. Kraliçeden yüklü bir gelir ve bir fief elde ettikten sonra, 1806'ya değin sarayın koruması altında yaşadı.Daha sonra, Napoli'yi yeniden işgal eden (Ocak 1806) Napoleon birliklerine karşı bir direniş örgütlemeye çalıştı. Bu yüzden başına ödül kondu ve yakalanarak pazar yerinde asıldı.

Diatryma'run dökümden hazırlanmış iskeletiAmerican Museum of Natural History. New York

Diaz, Armando (d. 5 Aralık 1861, Napoli - ö. 29 Şubat 1928, Roma), İtalyan general. I. Dünya Savaşı sırasında genelkurmay baş-kanlığında bulunmuştur.Napoli ve Torino askeri okullarını bitirdi. Trablusgarp Savaşı'nda (1911-12) büyük başarı gösterdi. 1914'te tümgeneralliğe yükseltildi ve I. Dünya Savaşı'na hazırlık aşamasında İtalyan ordusunun yeniden düzenlenişinde General Luigi Cadorna'yla birlikte çalıştı. İtalya savaşa girdiğinde, Cador- na'nın komutası altında harekât başkanıydı. İtalyanların Carso ve Gorizia'da (Ağustos 1916) kazandığı zaferlerde önemli rol oynadı. Ama Ekim 1917'de Diaz emrindeki zırhlı birlikleri büyük bir ustalıkla yönettiy- se de İtalyanlar Caporetta'da Avusturyalılar karşısında ağır bir yenilgiye uğradı. Bunun üzerine Diaz, Cadorna'nın yerine genelkurmay başkanı oldu; İtalyan ordusuna çekidüzen vererek Haziran 1918'deki Avusturya saldırısını püskürtmeyi ve güçlü bir karşı saldırı başlatmayı başardı. Diaz'ın Vittorio Veneto'da kazandığı zafer (24 Ekim - 3 Kasım 1918) Avusturya kuvvetlerinin yenilgisinin habercisi olması bakımından belirleyici oldu.Bu başarısına karşılık 1921'de duca della vittoria (zafer dükü) unvanıyla ödüllendirilen Diaz, 1924'te mareşalliğe yükseltildi. İlk Faşist kabinede savaş bakanı olarak görev yaptı. Ama sağlığı elvermediği için istifa etmek zorunda kaldı.Diaz, Porfirio (d. 15 Eylül 1830, Oaxaca, Meksika - ö. 2 Temmuz 1915, Paris, Fransa), Meksikalı asker ve devlet başkanı (1877-80, 1884-1911). Güçlü bir merkezî yönetim kurarak ülkeyi 30 yılı aşkın bir süre diktatörlükle yönetmiştir.İber-Yerli melezi (Mestizo) olan Dı'az orta halli bir aileden geliyordu. On beş yaşında rahiplik eğitimi görmeye başladı, ama ABD ile Meksika arasında savaş (1846-48) patlak verince, öğrenimini yarıda bırakarak orduya katıldı. 1849'da, geleceğin cumhurbaşkanı Benito Juârez'in özendir- mesiyle hukuk öğrenimine başladı. Daha sonra askeri başarılarıyla kendini gösterdi. Liberallerle, onların önerdiği reformlara

119 Diaz, Porfirio

karşı olan Muhafazakârlar arasındaki Reform Savaşı'na (1857-60) ve Avusturya arşidükü Maximilian'm Meksika imparatoru ilan edilmesi üzerine Fransızlara karşı başlatılan direniş hareketine katıldı.Barışın ardından ordudan ayrılarak Oaxa- ca'ya dönen Dı'az bir süre sonra Juârez

yönetiminden hoşnutsuzluk duymaya başladı. 1871'de Jûarez'in yeniden devlet başkanı seçilmesine karşı çıkarak, protesto hareketleri başlattıysa da hiçbir sonuca ulaşamadı. Juârez'in ertesi yıl ölümü üzerine devlet başkanı olan Sebastı'an Lerdo de Tejada'ya karşı da muhalefetini sürdüren Dı'az, 1876'da bir ayaklanmaya önderlik etti. Ayaklanma başarısızlığa uğrayınca ABD'ye kaçtı, ama altı ay sonra Meksika'ya döndü. Kasım 1876'da hükümet kuvvetlerini Teco- ac Çarpışması'nda yenip, Lerdo de Tejada' yı devirdikten sonra Mayıs 1877'de devlet başkanı seçildi.

Başkanlığının ilk dört yılında iktidarını pekiştirmeye yönelik çeşitli düzenlemeler yaptı. Halkın refah düzeyinde ise belirgin bir yükselme olmadı; yönetime karşı ayaklanmalar bastırıldı. Diaz, daha önce Lerdo' nun iki dönem üst üste devlet başkanlığı yapmasına karşı çıkmış olduğundan seçimlere katılmadı; ama ardılım kendisi seçti. Yerine geçen General Manuel Gonzâles'in yönetiminden hoşnut kalmayınca, 1884'te yeniden adaylığım koydu ve devlet başkanı seçildi.İzleyen 26 yıl boyunca askeri ruhlu, otoriter bir yönetim kurdu. Yerel ve bölgesel önderliği ortadan kaldırarak devlet memurlarının çoğunu doğrudan kendisine bağladı. Yasama Meclisi'ne kendi dostlarının girmesini sağladı; mahkemeler üzerinde de sıkı bir denetim kurdu.Dı'az, farklı grupların çıkarlarını kollaya- rak ve bir çıkar grubunu ötekine karşı kullanarak iktidarını güvence altına aldı. Melezlere politik görevler vererek onların desteğini kazandı. Ayrıcalıklı Kreoller (sömürgelerde doğmuş ikinci kuşak İspanyollar) hükümetin hacienda'larına (büyük malikâne) el koymaması ve yönetim görevlerine getirilmeleri karşılığında Dı'az'la işbirliği yaptılar. Bir ölçüde özgürlük tanınan Katolikler de Diaz'ın izlediği politikaya karışmadılar. Nüfusun üçte birini oluşturan Yerliler ise tümüyle ihmal edildi.İktidara geldiğinde ülkenin fonlarının borçları ödemeye yetmeyecek durumda olduğunu gören Dı'az, bu sorunun üstesinden gelebilmek için yabancı yatırımları özendirdi. Ama, yabancı yatırımlara tanınan büyük ayrıcalıklar hem ulusal sanayinin, hem de Meksikalı işçilerin zarar görmesine yol açtı. Diaz'ın yabancı sermayeye yönelmesinde danışmanları Matı'as Romero ve Jose Y.

Porfirio Dı'azLibrary of Congress, Washington, D.C.

Diaz de La Pena 120

Limantour (1893'ten sonra) etkili oldu; ülkede yollar, köprüler yapıldı, madenler açıldı, sulama projeleri geliştirildi. Ama bu gelişmelerden halk yararlanamıyor, kârın büyük bölümü ya yurtdışına gidiyor ya da bir avuç varlıklı Meksikalının elinde toplanıyordu. 1910'a gelindiğinde, hükümet gelirleri azaldığından borçlanma yoluna gidilmiş ve ekonomi bir çıkmaza girmişti. Ücretlerin düşmesi sık sık grevlere yol açıyor, aşırı yoksullaşan tarım işçileri borçlarını ödeyin- ceye kadar çiftlik sahiplerinin yanında köle olarak çalışmak zorunda kalıyordu.17 Şubat 1908'de Dı'az, Pearson's Magazine dergisinden bir gazeteci ile yaptığı söyleşide emekliye ayrılacağını açıkladı. Muhalefet ve yönetim yanlısı gruplar uygun bir cumhurbaşkanı adayı bulmak için hemen çekişmeye başladılar. Adaylar belirlenmek üzereyken Dıaz emekli olmayacağını, ama aristokrat olmakla birlikte demokrat eğilimli bir reformcu olan Francesco Madero'nun seçimlere katılmasına izin vereceğini açıkladı. Madero seçimleri kazanamadı, ama askeri bir ayaklanma başlatarak hükümeti devirdi. Dıaz, 25 Mayıs 1911'de devlet başkanlığından ayrıldı ve sürgün edildi.

Diaz de La Pena, Narcisse-Virgile (d.1808, Bordeaux, Paris - ö. 18 Kasım 1876, Menton, Fransa), Barbizon okulu(*) sanat-çılarından Fransız ressam ve taş baskı ustası. Fontainebleau Ormanını romantik bir tarzda betimlediği resimleriyle ve mitolojik figürlere yer verdiği manzara çeşitle- meleriyle ün kazanmıştır. On beş yaşındayken Sevres'deki porselen fabrikasına ressam olarak girdi. Bir süre akademik eğilimli ressamlardan Alexander Cabanel ile birlikte çalıştı. Delacroix'dan ve romantik ressamlardan çok etkilendi. Ayrıca ortaçağ ve Ortadoğu sanatlarına da ilgi duydu ve sanat yaşamının ilk yıllarında genellikle egzotik konulu resimler yaptı.1840'larda, Barbizon köyünün yakınlarındaki Fontainebleau Ormanında manzara resimleri yapmaya başladı. Sanat yaşamının sonuna değin işlemeyi sürdürdüğü Fontainebleau manzaralarının en önemli özelliği, "Orman Görüntüsü"nde (1867, St. Louis Sanat Müzesi) görüldüğü gibi, sık ağaçlar arasına yayılan derin gölgeliklerdir. Yoğun ve canlı renkli yeşillikler, dalların arasından süzülen güneş ışınları ya da görülen gökyüzü parçalarını karşıtlık oluşturacak biçimde kullanan Diaz, yaşamının son 15 yılında yapıtlarını pek az sergilemiştir. İzlenimcilere, özellikle de 1861'de Barbizon'dayken tanıştığı Renoir'a yakınlık duymuştur.

Dıaz Ordaz, Gustavo (d. 12 Mart 1911, Ciudad Serdân - ö. 15 Temmuz 1979, Mexico, Meksika), 1964-70 arasında görev yapan Meksika devlet başkanı.19. yüzyılda yaşayan Meksikalı önderlerden Benito Juârez'in yakın arkadaşı Jose Maria Dıaz Ordaz'ın soyundan geliyordu. Hukuk öğrenimi gördü ve doğduğu eyalet olan Puebla'da eyalet yüksek mahkemesi başkanlığı görevinde bulundu. 1946'da Meksika Senatosu'na seçildi. 1958'de içişleri bakanı oldu. Kurumsal Devrimci Parti' nin (PRI) adayı olarak Temmuz 1964'te Adolfo Löpez Mateos'un yerine devlet başkanlığına seçildi. Yönetimi sırasında ülkenin ekonomik kalkınmasına ağırlık verildi. Dı'az Ordaz 1977'de Madrid büyükelçiliği görevinde de bulundu.

diazepam, ruhsal gerginlik ve bunaltı teda-visinde ağızdan ya da enjeksiyon ile kullanılan yatıştırıcı ilaç. Ayrıca hastaların ameliyat öncesi ve sonrası sakinleştirilmesinde ve iskelet kası kramplarının tedavisinde de kullanılan diazepam, bir benzodiazepin(*) türevidir. Benzer yapıda birçok kimyasal bileşiği içeren benzodiazepinler grubunun en çok kullanılan örneklerinden biri olan, renksiz kristaller halindeki diazepam 1963'te piyasaya çıkarılmış ve çok çeşitli ticari adlarla tablet ve

çözelti biçiminde kullanıma sunulmuştur. Uyuşukluk ve kas denetiminin yitimi gibi yan etkileri görülebilen diazepamın uzun süre kullanılması fiziksel bağımlılığa yol açabilir.diazo bileşikleri, molekül yapılarında R2C = N = N atom grubu bulunan organik bileşikler sınıfı. R, bir hidrojen atomunu ya da organik gruplardan herhangi birini gösterir.En yaygın diazo bileşiği, sarı renkli, zehirli ve patlayıcı bir gaz olan diazometandır. Bu bileşiğin genellikle eter içindeki çözeltisi, laboratuvar çalışmalarında, karboksilik asitleri homologlarına ya da metil esterlerine dönüştürmek için kullanılır.diazonyum tuzları, molekül yapısı R-S = N olan organik bileşiklersınıfı.R, organik bir bileşikten bir hidrojen atomunun çıkarılmasıyla oluşmuş bir atom grubudur. Genellikle birincil aminler ile nitröz asidin tepkimesinden (diazolama) elde edilen diazonyum tuzlarının en belirgin özelliği çok kararsız bileşikler olmalarıdır. Tepkimede ara ürün olarak bir an için oluşan alifatik diazonyum tuzları hızla bir azot molekülü ile bir karbonyum iyonuna ayrılır; aromatik diazonyum tuzlarından bazıları ayrı olarak elde edilebilecek kadar kararlıdır, ama bu bileşikler de azot kaybederek ya da azo bileşikleri oluşturarak kolayca tepkime verir.Diazonyum tuzları ilk kez 1858'de aromatik aminlerden elde edildi ve azo bileşiklerinin üretiminde yararlanmak üzere kısa sürede boya sanayisinin en önemli hammaddelerinden biri oldu. Gerçekten de, diazolanan aminlerin ve bu gruplarla tepkimeye giren bileşiklerin kimyasal yapılarını değiştirerek, çeşitli tekniklerle birçok elyaf tipine uygulanabilen boyalara görünür tayfın bütün renkleri verilebilmektedir. Genellikle element halindeki bakır ya da bir bakır tuzu yardımıyla, diazonyum grubu uzaklaştırılarak yerine çeşitli atomlar ya da atom grupları bağlanabilir; bu tepkimeler çok çeşitli aromatik türevlerin hazırlanmasına olanak verir, aromatik diazonyum tuzlarının indirgenmesiyle de hidrazin türevleri elde edilir.diazot monoksit (N2O), AZOT I OKSIT, NITRÖZ OKSIT ya da GÜLDÜRÜCÜ GAZ olarak da bilinir, azot ile oksijenin bileşiği olan, renksiz, tatlımsı, hoş kokulu gaz; solunduğunda önce hafif bir sarhoşluk duygusu ve gülme isteği, ardından ağrıya karşı duyarsızlık yaratır. Diazot monoksiti 1772'de İngiliz kimyacı Joseph Priestley buldu; sonradan bu gaza nitröz oksit adını veren ve bileşiğin fizyolojik etkilerini gösteren de gene İngiliz kimyacılarından Humphry Davy'dir. Uzun süre solunduğunda öldürücü olan diazot monoksit özellikle kısa süreli ameliyatlarda anestezik olarak, ayrıca aero- sol kaplarında itici gaz olarak kullanılır. Çinkonun seyreltik nitrik aside ya da hid- roksilamin hidroklorürün (NH2OH -HC1) sodyum nitrite (NaNOı) tepkimesiyle, daha çok da amonyum nitratın (NH4NO3) bozun- masıyla elde edilir.Dib, Mohammed (d. 21 Temmuz 1920, Tlimsen, Cezayir), Afrikalı romancı, şair ve oyun yazan. La Grande maison (1952;Büyük Ev), L'Incendie (1954; Yangın) ve Le Metier â tisser (1957; Dokumacılık Mesleği) adlı yapıtlarından oluşan üçlemesinde 1938-42 arasında Cezayir'de toplumsal bilincin uyanmasını ve 1954'te başlayan bağımsızlık savaşının gündeme gelişini konu almıştır.Çeşitli zamanlarda öğretmenlik, muhasebecilik, kilim dokumacılığı, gazetecilik ve tiyatro eleştirmenliği yapan Dib, ilk gerçekçi romanlarında Cezayirli yoksul işçi ve köylüleri konu aldı. 1959'da Cezayir'den sürgün edildikten sonra, kısa süreli ziyaretleri dışında, yaşamım Fransa'da sürdürdü. Ayaklanan insanları betimlerken gerçekçi anlatım yöntemlerini koruduğu Un Ete africain (1959; Bir Afrika Yazı) dışındaki son romanlannda simge, mit ve alegorinin yanında düşsel öğelere de yer verdi. Cezayir insanı üzerindeki Fransız sömürgeci baskısı, Cezayir'e özgü bir kimlik arayışı, bağımsızlık savaşı ve etkileri, bağımsızlığa kavuşan yeni Cezayir, teknokratların yönetimi ele geçirme savaşı,

Fransa'daki Cezayirli göçmen işçilerin içinde yaşadığı kötü koşullar başlıca konularıydı. La Danse du roi (1960; Kralın Dansı), Qui se souvient de la mer (1962; Denizi Kim Hatırlar), Cours sur la rive sauvage (1964; Vahşi Kıyı Üzerine Ders), Dieu en barbarie (1970; Barbarlar Ülkesinde Tanrı), Le Maître de chasse (1973; Av Ustası) ve Habel (1977; Habil) adlı bu romanlarında da tıpkı ilk dönem yapıtlarındaki gibi insanların kardeşliğine olan inancını dile getirdi, ekonomik sömürü sürecinde yoksul düşen insanlan savundu. İnsanın gerçeği ve kendini arayış sürecini anlatırken düş, cinsellik ve yolculuk eğreti-lemelerinden yararlandı. Çeşitli türlerde yapıtlar vermesine karşın, kendini daha çok şair olarak gördü. Şiirlerini Ombre gardien- ne (1961; Koruyucu Gölge) ve Formulaires (1970; Formüller) adlı yapıtlarında topladı. Kısa romanlarını topladığı iki kitabı ise Au cafe (1956; Kahvede) ve Le Talisman'du 1966; Tılsım). Les Fiances du printemps Bahar Nişanlıları) filminin senaryosunu ve Pour une paix durable (Kalıcı Bir Barış İçin) adlı oyunu yazan Dib'in, Mille Hour- ras pour une gueuse (Döküm Kalıbı Bin Yaşa) adlı oyunu 1980'de basıldı.diba, sık ve kalın dokunmuş, çiçek nakışla- rıyla ve altın ya da gümüş tellerle süslenmiş ipekli kumaş. Değerli bir kumaş olduğu için daha çok saray çevresinde ya da zenginler tarafından kullanılır, erkek ve kadın giysisi, örtü, perde ve döşeme yapmakta kullanılırdı.Araştırmalar dibanın ilk kez Uzakdoğu ve Orta Asya'da dokunduğunu göstermiştir. Türklerin bu kumaşı Anadolu'ya gelmeden önce de kullandıkları bilinmektedir. 14. yüzyılda Anadolu'da da görülmeye başlayan diba dokumacılığı öteki ipekli kumaşlarla birlikte 16. yüzyıla değin büyük bir gelişme göstermiştir. Bu yüzyıldan sonra Fransa ve Venedik'ten Osmanlı ülkesine gelen ve yerlisinden daha ucuza satılan ipekli kumaşlar arasına diba çeşitleri de girmiş, bir süre sonra bu kumaşlar piyasaya egemen olmuştur. 18. ve 19. yüzyıllarda Avrupa'dan gelen altın ve gümüş görünümlü tellerle süslenmiş "telli" kumaşlar da yaygınlık kazanmaya başlamıştır. Bu durum İstanbul ve Bursa gibi iki önemli merkezde ipekli kumaş üretiminin gerilemesine yol açmıştır. Diba, üretildiği yere göre "Frengi ağır telli ve nakışlı mor diba", "Frengi nakışlı telli diba", "Venedik'in heft renk turfanda nakışlı dibası", "Venedik'in heft renk telli dibası", "Acem dibası", "Hint dibası" gibi adlarla anılmıştır. İstanbul'da dokunanlardan bazısına "telli al diba".

"güllü diba", "Selimiye" vb adlar verilmiştir.Dibang Vadisi, Hindistan'ın doğusunda, Arunaçhal Pradesh birlik topraklarının kuzeydoğusunda il. Yüzölçümü 13.000 knr'dir. Güneyinde Lohit ili ve Assam eyaleti, batısında Doğu Siang ili vardır; Tibet'le sınırı olan kuzey ve doğu kesimi Büyük Himalaya Sıradağları üstünde yer alır. Ortalama yüksekliği 4.500 m olan ve Himalayalar'm güney uzantısı sayılan Miş- mi Tepeleri, Dibang'm kuzey kesiminin büyük bölümünü kaplar; dağlarda Yong- gyap (3.960 m) ve Kaya (4.775 m) gibi çeşitli geçitler vardır. İle adım veren Dibang Irmağı, Ahui, Emra, Adzon ve Dri adlı akarsularla birlikte güney yönünde akarak Brahmaputra'yla birleşir. İldeki tepeler meşe, akçaağaç, çam ve ardıç gibi yaprakdök- meyen ağaçlardan oluşmuş astropik ormanlarla kaplıdır.Bölgede, Tibet-Birman dil ailesine bağlı lehçeleri konuşan Mişmi, Micu, Idu (Çuli- katta), Khampti ve Singpho adlı etnik gruplar yaşar. Sekili dağ yamaçlarıyla ırmak yakınlarındaki arazilerde pirinç, mısır, darı, patates ve pamuk yetiştirilir. Takas yöntemiyle alışveriş yapılan pazarlar yöre ekonomisinde büyük önem taşır; Mişmiler güneydeki Assam Ovalarında yaşayanlarla misk, balmumu, zencefil ve kırmızı biber ticareti yaparlar. İlde grafit, kireçtaşı • ve bakır yatakları işletilir. Aile işletmelerinde bambu ve gümüş işleme, dokumacılık, demircilik yapılır. Karayolu sistemi çok az gelişmiştir. İlin güneydoğu ucunda yer alan ve Roing köyünü Assam'daki Tinsukia kentine bağlayan karayolu gibi her hava koşulunda kullanılabilen birkaç karayolu bulunmakla birlikte, ulaşım çoğu kez patikalardan yapılır. İlin yönetim merkezi olan Anini, orta- kuzey kesimde kurulmuştur. İdu Mişmi rahiplerinin yaptığı ağır bir dans olan Igu, bu bölgeden kaynaklanır. Nüfus (1981) 30.978.dibatag (Ammodorcas clarkei), Artiodact- yla (çifttoynaklılar) takımının Bovidae fa-milyasından, Afrika'nın kuzeyindeki çayır ve çalılıklarda yalnız ya da küçük topluluk-

lar halinde yaşayan antilop türü. Dibatag, uzun bacaklı, uzun boyunlu, yuvarlak kulaklı ve küçük toynaklı zarif bir hayvandır. Kara renkli ince uzun kuyruğunu koşarken ve ürktüğü zaman ya dik tutar ya da hafifçe öne doğru eğer. Omuz yüksekliği 75-90 cm, postu genellikle morumsu kahverengi, karnı ve butlan aktır; yüzünde kızılımsı kahverengi ve ak lekeler bulunur. Erkeklerin, uçları öne doğru kıvrılan eğri boynuzları vardır. Akrabaları olan gerenuklar gibi dibataglar da daha çok taze yapraklarla beslenir ve bazen üst dallardaki yapraklara uzanabilmek için arka ayaklarının üstünde dikilir.Dibbe bak. Debadibbuk (İbranicede "bağlanmak"), çoğul DİBBUKİM. Yahudi folklorunda, yaşayan bir kişinin bedenine sığınana değin eski günah-larından dolayı huzursuzluk içinde dolaştığına inanılan cisimsiz insan ruhu. Bu inanış, özellikle 16. ve 17. yüzyıllarda Doğu Avrupa'da yaygındı. Sinir ve akıl hastalığına yakalananlar, mucizeler yarattığına inanılan hahama (baal şerri) götürülür ve onun cin çıkarma ayinleriyle zararlı dibbuk'u koyabileceğine inanılırdı.

Yitshak Luria (1534-72) ruhgöçü (gilgul) öğretisi ile Yahudi dibbuk inancının temelini oluşturdu. Ruhgöçünün ruhların yetkinleşme sürecine yardımcı olduğunu savunan Luria'nın öğrencileri, daha ileri giderek dibbuk tarafından ele geçirilme düşüncesini ortaya attılar. Yahudi bilgin ve halkbilimci S. Anski'nin (asıl adı Solomon Zan- vel Rappoport [1863-1920]) Yidiş dilinde yazdığı Der Dybbuk (1926; Dibbuk) adlı oyununun birçok dile çevrilmesi ile dibbuk inanışı yaygın ilgi görmeye başladı.Dibdin, Charles (v. 4 Mart 1745, Sout- hampton, Hampshire - ö. 25 Temmuz 1814, Londra, İngiltere), besteci, yazar, oyuncu ve tiyatro yöneticisi. Deniz şarkıları ve

operalarıyla 18. yüzyıl sonlarında İngiltere' nin en sevilen bestecilerinden biri olmuştur.Winchester Katedrali'nin korosundayken, 15 yaşında Londra'ya gitti. Burada bir müzik yayımcısının yanında çalıştı ve 1762'de Richmond'da sahne yaşamına başladı. Daha sonra Londra'da sahneye çıktı ve özellikle Samuel Arnold'ın The Maid of the Mili (Değirmenci Kız) adlı oyununda canlandırdığı Ralph rolüyle ünlendi. İlk opereti The Shepherd's Artifice (Çobanın Oyunu) 1764'te Covent Garden'da sahnelendi. Co- vent Garden'm bestecisi olduğu 1778'e değin, aralarında The Padlock (1768; Asma Kilit), The Waterman (1774; Kayıkçı) ve The Quaker da (1775) bulunan sekiz opera bestelemişti. 1782-84 arasında, daha sonra Surrey Theatre olan Kraliyet Sirki'ni yönetti ve 1785'te Liberty Hail adlı baladlı operasını sahneledi. Hindistan'a yapmayı planladığı bir gezinin gerçekleşmemesi üzerine, 1789 dolayında Table entertainments (masa eğlenceleri) adlı tek kişilik gösterilerine başladı. Bu eğlencelerin sözlerini yazıyor, aynı zamanda gösteri sırasında şarkı söyleyip piyano çalıyordu. Çoğunlukla bu gösteriler için yazılmış olan deniz şarkıları arasında en tanınmışları, kardeşinin anısına yazdığı "Tom Bovvling", "To Bachelors' Hail", "Poor Jack" ve "Twas in the Good Ship Rover"dır.Kendi kendini yetiştirerek müzikçi olan Dibdin, yaklaşık 100 sahne yapıtı, sözlerini genellikle kendi yazdığı 1.400 şarkı ve bazı çalgı müziği parçalan üretti. Ayrıca birkaç

121 dibek

roman yazdı. Huzursuz ve çoğu zaman sinirli bir insan olan Dibdin doğuştan ezgi- ciydi ve vokal parçalarında ustalığının doruğuna ulaştı.

Dibdin, Thomas Frognall (d. 1776, Kal- küta - ö. 18 Kasım 1847, Londra), İngiliz bibliyografya uzmanı. Ülkesinde bibliyografya konusuna duyulan ilginin artmasında hizmeti geçmiştir. Yazdığı kitaplar büyük bir coşku ve emek ürünü olmakla birlikte, birçok hata da içerir. Dibdin ayrıca ilk İngiliz özel yayınevinin kurulmasına katkıda bulunmuş, Lord Spencer'in kitaplığı için yetkin bir katalog hazırlamıştır. Bu kitaplar, sonradan Manchester'da kurulan John Rylands Kütüphanesi'nin çekirdeğini oluş-turmuştur.Oxford'da St. John's College'da öğrenim gören Dibdin bir süre hukukçuluk yaptıktan sonra 1805'te papaz oldu. Introduction to the knowledge of rare and valuable editions of the Greek and Latin Classics (1802; Yunan ve Latin Klasiklerinin Az Bulunan, Değerli Basımlarına İlişkin Bilgilere Giriş) adlı kitabı Lord Spencer'in dikkatini çekti ve Dibdin'in

Londra'da bir kilise görevine atanmasını sağladı. Dibdin'in Bibliotheca Spenceriana (1814-15; Spencer Bibliyografyası) adlı katalogu kaliteli baskısıyla ün kazandı. Kitap ve el yazması aramak amacıyla birçok yolculuğa çıkan Dibdin'in tipik bir yapıtı olan Bibliographical, Antiquarian and Pictııresqııe Tour in France and Ger- many'de (1821; Fransa ve Almanya'da Bibliyografya, Eski Yapıtlar ve Güzellik Konusunda Gezi) çok sayıda canlı anekdot ve yetkin ovmabaskılann yanı sıra birçok bilgi yanlışı da vardır.

dibek, taneli yiyecekleri dövüp ufaltmaya, ezip un haline getirmeye yarayan büyük havan. Küçüğüne havan(*), açık havada tokmaklarla bulgur, yarma vb tahılların dö-

vüldüğü daha büyüklerine de soku(*) denir. Dibek taş, ağaç ve metalden yapılır. "Dibek eli" diye adlandırılan bir de dövme kolu vardır.Biraz büyük ve ağırca olan dibekler evin ya da dükkânın uygun bir yerinde toprağa gömülerek sabitleştirilirdi. Maden dökümcülüğünün gelişmediği yörelerde ağaçtan ve taştan yapılırdı. Bunun için darbelere dayanıklı türden tek parça büyük bir taşın ya da ağaç kütüğünün içi oyularak biçim verilirdi. Ağaç dibeklerin gövde, sap ve ellerinin boğumlu ve çok ince oymalarla bezendiği de olurdu.Dibek eskiden kahve tiryakilerinin önem verdiği bir araçtı. Türk kahvesi, dibekte

Dibatag (Ammodorcas clarkei)Donald C. Meighan

Charles Dibdin, T. Phillips'in portre çalışması, 1799; Ulusal Portre Galerisi, Londra

National Portrait Gallery, Londra

Pompei'de ortaya çıkarılmış dev dibeklerBrown Brothers

Dibelius, Martin 122

dövülmüş kahveden pişirilirdi. Çok ince olan dibek kahvesini tiryakiler el değirme-ninde çekilmiş kahveden üstün tutarlardı.

Dibelius, Martin (d. 14 Eylül 1883, Dres- den, Almanya - ö. 11 Kasım 1947, Heidel- berg, Batı Almanya), Kitabı Mukaddes araştırmacısı. Yeni Ahit'teki edebi yapıların çözümlemesine dayalı eleştiri yaklaşımının öncüsüdür.Almanya'da birkaç üniversitede öğrenim gören Dibelius 1910'dan 1915'e değin Berlin Üniversitesi'nde ders verdi. Daha sonra Heidelberg Üniversitesi'nde Yehi Ahit yorumu ve eleştirisi alanında profesör oldu. yaşamının sonuna değin bu kürsüde kaldı. Die Formgeschichte des Evangeliums (1919; İncil'lerin Biçimsel Tarihi) adını taşıyan başyapıtında sözlü geleneklerden yola çıkarak İncil'leri çözümledi. İncil'lerin özgün biçiminin kısa vaazlardan oluştuğunu, Hıristiyan cemaatinin gereksinmeleri sonucunda bu ilk vaazlardan yazılı İncil'lere geçildiğini öne sürdü. Resullerin İşleri üzerindeki çözümlemeleri, Luka'nın Paulus'un metinlerini bildiğini, belki de onunla arkadaş olduğunu gösterdi. Dibelius, ilk Hıristiyan metinlerinde ve Yeni Ahit'te yer alan ahlak kavramlarının kaynağını bulmaya çalıştı. Yaklaşımı Al-manya'da yandaş buldu ve başlıca yapıtları İngilizceye çevrildi.

dibenzazepin, ruhsal çöküntü tedavisinde ilaç olarak kullanılan bir grup kimyasal bileşiğin ortak adı. 1960'larda kullanıma sunulan dibenzazepinlerin ilk örneği olan imipramin, ruhsal çöküntüye karşı kullanılan üç halkalı bileşiklerin de ilk örneğidir. Bunu başka dibenzazepinler ve amitriptilin, dezipramin, nortriptilin, protriptilin gibi dibenzazepin türevleri izledi. Bu ilaçlar genellikle ağızdan, bazen de enjeksiyonla kullanılır.

Di'bil, tam adı EBU ALI MUHAMMED BİN ALÎ REZÎN (d. 765, Küfe? - ö. 861, Tîb, Ahvaz), Abbasiler döneminin ünlü yergi şairi. Bir süre Kûfe'de başıboş bir yaşam sürdükten sonra Bağdat'a gitti. Orada Müslim bin Velid'den şiir sanatını öğrendi. Bir rastlantı sonucu halife Harun Reşid'in (hd 786-809) sarayına girdi. Tutucu bir Şii olarak sekizinci imam Ali Rıza (ö. 818) üstüne övgüler yazdı. Genellikle Abbasi halifelerine ağır yergiler yazan Di'bil, Kuzey Araplarmı da (Nazariler) hicvedince Basra valisi onu hapse attırdı. Di'bil hapisten çıktıktan sonra yerleştiği Ahvaz yakınlarındaki Tîb köyünde, ağır bir dille hicvettiği Malik bin Tavk adlı birisi tarafından öldürtüldü. Doğa be-timlemeleri ile duyguları dile getirmede çok usta bir şair olan Di'bil'in şiirlerinin çoğunu kin

dolu yergiler ve kaba sokak şarkıları oluşturur. Dağınık durumdaki şiirleri ed- Dugeyli tarafından toplanarak yayımlanmıştır (Divan, 1962).

Dibon, bugün Ziban, Antik Çağda yaşamış Moabilerin başkenti.'Ürdün'ün el-Asime ilinde (muhafaza), Arnon Irmağının kuzeyinde yer alır. Kudüs'teki Amerikan Doğu Araştırmaları Okulu'na bağlı arkeologlarca 1950'den bu yana yürütülen kazılar sonucunda burada kent surlarının, dörtgen planlı bir kulenin ve çok sayıda yapının kalıntısı bulunmuştur. Çıkarılan çanak çömleklerin yapım tarihleri İlk Tunç Çağından (İÖ y. 3200-2300) Arapların ilk dönemlerine (İS y. 7. yy) değin uzanır; Orta ve Son Tunç Çağından (İÖ y. 2300-1550; İÖ y. 1550- 1200) kalan çanak çömleğin çok az sayıda olması, o dönemde Ürdün'ün büyük bölü

Üstünde Moabi kralı Meşa'ya ilişkin bir yazı bulunan taş İÖ 9. yüzyıldan kalmıştır; 34 satırdan oluşan yazıt, İsrail- oğullarına karşı kazanılan ve Moabilerin yeniden bağımsızlığa kavuşmasını sağlayan bir zaferin anısına yazılmıştır.

dibromoetan bak. etilen bromürDibrugar, Hindistan'ın kuzeydoğu kesiminde, Assam eyaletinin kuzeydoğusunda il ve il merkezi kent. Dibrugar kenti Brahma- putra Irmağı üzerinde önemli bir ticaret merkezi, liman ve demiryolu terminalidir. Başlıca iş kollan çay, pirinç ve yağlı tohum işlemedir. Kentteki Assam Tıp Yüksekokulu ile biri hukuk olmak üzere başka alanlarda eğitim veren öteki yüksekokullar da Dibrugar Üniversitesi'ne bağlıdır. Kentin 19 km doğusunda Mohanbari Havaalanı yer alır. Dibrugar 1950'deki bir depremde ağır hasar görmüştür.Dibrugar ilinin yüzölçümü 7.023 km2'dir. Dihang Irmağı ilin kuzey kesimindeki Sadi- ya'da güneybatıya yönelir, Dibang ve Luhit ırmaklarıyla birleşerek Brahmaputra Irmağını oluşturur. Doğu ve güneydoğu topraklan Assam Himalayaları'nın bir parçasını oluşturan Dibrugar ili bol yağmur alır ve sık sık taşkınlara uğrar. Çay üretimi en önemli tarımsal etkinlikler arasındadır. Digboi, Nahorkatiya ve Moran'da petrol yatakları vardır. Patkai Sıradağlarının eteklerinde yer alan Makum'da ve Margherita'da kömür çıkanlır. Nüfus (1971) kent, 80.348.

Dicaeidae, Passeriformes (ötücükuşlar) takımından, Oryantal ve Avustralyen böl-gelerdeki ormanlık ve çalılık bölgelerde yaşayan yaklaşık 58 kuş türünü içeren familya. Boyunlai s, bacakları ve kuyrukları kısa olan, 6-

18 cm uzunluğundaki bu küçük kuşların dişileri genellikle gösterişsiz, erkekleri ise parlak ve gözalıcı renklerle bezenmiştir. Ağaçlarda yaşayan ve çiçeklerin balözünü emerek ya da küçük böcekleri ve meyveleri yiyerek beslenen bu kuşlardan çoğunun ötüşü çığlık gibi tiz ve keskin, yalnız birkaç türünki melodiktir.Asya'nın güneyinde, Büyük Okyanusun batısındaki adalarda ve Avustralya'da dağılmış yaklaşık 47 türü içeren Dicaeum cinsinin üyelerinde gaganın iki yanı testere gibi ince dişli, dilleri de fırça uçludur. Hindistan ve Güney Çin'den Doğu Hint Adalarına kadar uzanan bölgede, bahçelik yerlerde yaşayan Dicaeum cruentatum, 9 cm uzunluğunda, ak, kara ve kızıl tüylü bir kuştur. Familyanın da en küçük üyesi olan 6 cm uzunluğundaki D. pygmeum Filipinler'de yaşar.Yalnızca Avustralya'da dağılım gösteren Pardalotus cinsinin üyelerinin gagası küt ve dişsiz, dilleri de çatalsızdır. Hepsi küçük yapılı ve güdük kuyruklu olan bu türlerin

koyu renkli sırtında, elmas gibi parlayan ak tüyler bulunur. Yapraklardaki ve ağaç ka-buklarının altındaki böcekleri avlayarak beslenen bu kuşlar ağaç kovuklarında ya da yapıların çatlaklarında yuvalanır; göğsü ve butları sarı olan P. punctatus ise kum yığınlarında ya da toprakta tünel gibi yuvalar kazar.

Dicang, Çin Budacılığında, özellikle ölüleri cehennem azabından kurtarmayı üstlenmiş bodhisattva (geleceğin Budası). Adı, Sanskrit dilindeki Kshitıgarbha'nınC) (Dünyanın Rahmi) çevirisidir. Dicang ölülerin ruhlarını, Cehennem'in 10 yargıcının (bunlardan beşincisi olan Yanlo Wang Hint ölüm tanrısı Yama'nın Çin'deki biçimidir) verdiği cezalardan kurtarmaya çalışır. Yargıçlar, saygı belirtisi olarak, Dicang'ın önünde her zaman ayakta dururken betimlenir.Dicang önceki yaşamlarından birinde bir Brahman kızı olarak dünyaya gelmiş, Bu- da'ya dua ederek inançsız annesinin Cehen- nem'den kurtulmasını sağlamıştır. Dicang'ı konu alan ve ana baba saygısının erdemini vurgulayan efsaneler kutsal Çin metinlerinden Dicang benyuan Jing de (Dicang'ın Yeminleri Üzerine Kutsal Yazı) yer alır. Anhui ilinde Dicang'a adanmış olan Jiuhua Dağı Çinli Budacıların önemli hac yerlerin- dendir. Japonya'da Cizo olarak bilinen

Dibon'da ortaya çıkarılmış Moabi Taşı'nın alçıdan bir kopyası

Oriental institute. University of Chicago

münde göçebe yaşama dönüldüğü yolundaki varsayımı desteklemektedir. Dibon'daki en önemli buluntulardan bin, 1868'de ortaya çıkarılan Moabi Taşı'dır.

Dicaeidae familyasının iki üyesi (Üstte) Prionochilus plateni, (altta) Pardalotus punctatus

(Üst) H. Jon Janosik; (ali) Albert E. Gılbert

Dicang'ın yollarda muhafızlık ettiği, doğuma yardımcı olduğu, özellikle can çekişen çocukları gözettiği gibi inançlar halk arasında da yaygındır.

Dicentra bak. kızkalbidiceridu, Avustralya'nın kuzeybatı kesiminde yaşayan Yerlilerin kullandıkları bur- donlu ya da düz tahta trompet. Bambudan ya da genç ve ince bir ağacın içi boşaltılmış gövdesinden yapılır. Boyu 1,5 m kadar olursa da, törenlerde kullanılan süslü çeşitleri bunun iki ya da üç katı uzunluktadır.Diceridunun reçine kaplı balmumundan yapılmış bir ağızlığı vardır ve tınlama sağla-mak için bazen alt ucuna teneke bir kutu bağlanır. Günbatımı, sünnet ve cenaze tö-renlerinde kullanılmıştır.

Dicey, Albert Yenn (d. 4 Şubat 1835, Luttenvorth yakınları, Leicestershire - ö. 7 Nisan 1922, Oxford, İngiltere), İngiliz hu-kukçu, Lectures Introductory to the Study of the Law of the Constitution (Anayasa Hukuku Eğitimine Giriş Dersleri) adlı yapıtı, yazılı ve yazısız kaynaklardan oluşan İngiliz ana-yasasının bir bölümü olarak kabul edilir. Bu yapıtında Büyük Britanya ve ABD'deki meşrutiyetçi akım konusundaki bilgilerinden yararlanmıştır.Oxford'da hukuk dersleri verdi ,(1882- 1909), Londra'da çalışan erkekler için kurulmuş bir yüksekokulun müdürlüğünü yaptı (1899-1912). 1886-1913 arasında İrlanda' ya özerklik tanınmasına karşı çıkan dört kitap yazdı. 1905'te Lectures on the Relation Betvveen Law and Public Opinion in Eng- land During the Nineteenth Century (On- dokuzııncu Yüzyılda İngiltere'de Hukuk ve Kamuoyu Arasındaki ilişki Üzerine Dersler) adlı yapıtını yayımladı.

Dick, George Frederick (d. 21 Temmuz 1881, Fort Wayne, Indiana - ö. 10 Ekim 1967, Palo Alto, California, ABD), ABD'li hekim ve patoloji uzmanı. Karısı Gladys

Henry Dick ile birlikte kızıl hastalığının nedenini bulmuş ve bu hastalığa karşı korunma yöntemlerini geliştirmiştir.I. Dünya Savaşı'nda, Ordu Sağlık Birliği'n- de görev yaptığı sıralarda kızıl hastalığı üzerinde çalışan Dick, savaştan sonra önce Chicago'daki Rush Tıp Yüksekokulu'nda klinik tıp profesörlüğü (1918-33), daha sonra Chicago Üniversitesi'nin tıp bölümünde yöneticilik (1933-45) yaptı.1923'te karısıyla birlikte, kızılın etkeni olan hemolitik streptokoku ayırdı, hastalığa karşı bağışıklık sağlamak amacıyla kullanılan Dick toksinini hazırladı ve toksin- antitoksin karışımının şırıngayla verilmesine dayanan korunma yöntemini (Dick yöntemi) buldu. 1924'te gene karısıyla birlikte, kızıla karşı duyarlılığı saptamak için uygulanan Dick testini geliştirdi. Bu testte, 0,1 ml (cm3) kızıl toksini deri altına şırınga edilir; yaklaşık 24 saat içinde deride çapı 10 mm'den büyük bir kızarıklık oluşması bu hastalığa karşı duyarlılığın (ya da bağışıklık yetmezliğinin) göstergesidir.Dicke, Robert H(enry)- (d. 6 Mayıs 1916, St. Louis, Missouri, ABD), kozmoloji alanındaki kuramsal çalışmaları ve genel görelilik kuramı üzerindeki araştırmalarıyla tanınan fizikçi. Ayrıca, radar teknolojisi ve atom fiziği

alanlarında önemli katkılarda bulunmuştur. 1940'ların başlarında, Massachusetts Teknoloji Enstitüsü'nün (MİT) araştırma kadrosu ile birlikte, mikrodalga radarının geliştirilmesinde önemli rol oynadı. Ayrıca kendi başına, başta tek atımlı radar ve eşfazlı atımlı radar olmak üzere, çeşitli mikrodalga devreli aygıtlar geliştirdi. 1944'te yaptığı mikrodalga radyometresi (ışınımölçer), modern radyoteleskopların çoğunun başlıca donanımlarından biri durumuna geldi. Bunu izleyen 10 yıl boyunca çalışmalarını mikrodalga atom spektroskopisi üzerinde yoğunlaştırdı ve temel ışıma süreçlerini araştırdı. Bu çalışmalarının sonucunda, eşfazlı ışınım salımı birinci kuvantum yasası olarak tanımlanan kuramı geliştirdi. (Bu tür ışıma, bir laser ışık demetinde olduğu gibi, eşfazlı elektromagnetik dalgalardan oluşur.)1960'Iarın başlarında Dicke, araştırmalarının ağırlığını kütleçekimi konusuna kaydırdı. Bu alandaki en önemli çalışmalarından birisi, Einstein'm kütleçekimi kavramının temelini oluşturan eşdeğerlik. ilkesini (bir cismin kütleçekimsel kütlesinin, eylemsizlik kütlesine eşit olması) sınamak amacıyla gerçekleştirdiği deneydi. Daha önceleri Macar fizikçi Lorând Eötvös de aynı amaca yönelik son derece duyarlı deneyler yapmış ve bu ilkenin geçerliliğini 10~8'lik bir sapmayla doğrulamıştı. Dicke, Eötvös'ün elde ettiği doğruluk derecesini daha da geliştirerek, sapma payını 10~"'e düşürdü. Ayrıca Cari Branş ile birlikte 1937'de Paul Dırac tarafından ortaya atılan, kütleçekimi sabitinin değişen bir değer olduğu yolundaki savı araştırdı. Dicke ve Branş, evrenin genişlemesinin bir sonucu olarak, kütleçekimi sabitinin gerçekte bir sabit olmayıp her yıl 10^'de iki oranında azaldığına ilişkin yeni bir kütleçekim kuramı geliştirdiler.1964'te Dicke ve birkaç çalışma arkadaşı, tüm evrenin, mikrodalga dalgaboylarında olan bir fon ışımasıyla kaplı olduğu yolunda bir varsayım geliştirdiler. Bu görüşe göre, bu fon ışıması, evrenin oluşumuna yol açan büyük patlama sırasında ortaya çıkan yoğun ısıl ışımanın kalıntısıydı {bak. büyük patlama modeli). Ne var ki Dicke ve arkadaşları, 16 yıl kadar önce George Gamow, Ralph Alpher ve Robert Herman'ın geliştirdikleri savdan habersizdiler. Bu sav başlangıçtaki bir ateştopundan kalan bir artık ışımanın varlığını ileri sürüyordu. Dicke, varsayımlarını kanıtlamak üzere gerekli gözlemlere girişmeden önce, Bell Laboratuvarları'ndan Arno Penzias ve Robert Wilson, kuramın öngördüğüne oldukça yakın zayıf bir mikro-dalga ışınımı saptamayı başardılar. 1939'da Princeton Üniversitesinden mezun olan Dicke, 1941'de Rochester Üniver- siteti'nde doktora çalışmalarını tamamladı ve aynı yıl, MIT'nin ışınım laboratuvarında çalışmaya başladı. 1946'da Princeton Üni- versitesi'ne geçti ve 1975'te Albert Einstein Kürsüsü bilim profesörü oldu.Dickens, Charles (John Huffam) (d. 7Şubat 1812, Portsmouth, Hampshire - ö. 9 Haziran 1870, Gad's Hill, Chatham yakınları, Kent, İngiltere) Victoria döneminin en büyük yazarı kabul edilen İngiliz romancı.

123 Dickens, Charles

Romanlarında Sanayi Devrimi sırasında geniş kitlelerin çektiği acıları ve yoksulluğu gerçekçi bir bakışla anlatmıştır.Çocukluğu ve gençliği. Charles Dickens beş yaşındayken ailesi Portsmouth'dan Chatham'a taşındı (1817). Romanlarında

sık sık geçen bu yörede, çocukluğunun en mutlu dönemini yaşadı. 1822-60 arasında Londra'da oturdu. Yaşamının geri kalan bölümünü Gad's Hill'deki bir kır evinde geçirdi.Orta sınıftan bir ailenin çocuğuydu. Babası deniz kuvvetlerinde muhasebe memuruydu. Onun sorumsuz yaşamı yüzünden Dickens ailesi sık sık mali sıkıntıya düşüyordu. 1824'de ailenin tam bir mali çöküntüyle yüz yüze gelmesi üzerine Charles okuldan alındı ve bir fabrikada çalışmaya başladı. Babası ise borçlarından ötürü tutuklandı. Ailenin başına gelen bu felaket, genç Dickens üstünde şok etkisi yaptı. Bu dönemde yaşadıkları, sanatının ve kişiliğinin oluşmasında önemli bir rol oynadı, işçi sınıfının yaşamını ve sıkıntılarını yakından tanıma fırsatını buldu. Babası hapisten çıkınca yeniden okula dönen Dickens, öğrenimini tamamladıktan sonra bir avukatın yanında kâtip olarak çalışmaya başladı. Bir süre de parlamento muhabiri olarak çalıştı. Dickens'ın gazeteciliğe duyduğu tutku, öte yandan parlamentoya ve hukuğa duyduğu nefret, bu dönemde edindiği izlenimlerden kaynaklanır. Reformcu eğilimlerin ağır bastığı 1830'larda liberal görüşlü Morning Chronicle (1834-36) gazetesinde çalıştı. Bu deneyim, siyasal görüşlerini büyük ölçüde etkiledi. Dickens' ın yaşamında etkili olan ve romanlarında yansıttığı bir başka olay da, Maria Beadnell adlı bir kıza duyduğu karşılıksız aşktı.Dickens'ın tiyatroya duyduğu ilgi, 1832'de bir profesyonel oyunculuk girişimine kadar varmıştı. 1833'de çeşitli gazete ve dergilere deneme ve öykülerini vermeye başladı. İlgiyle karşılanan bu yazılar 1836'da Sketches by "Boz" (Boz'un Karalamaları) adıyla yayımlandı. Bunun ardından bir yayımcı Dickens'dan dönemin tanınmış sanatçılarından birinin çizgileriyle bir çizgi roman yazmasını istedi. Yedi hafta sonra Pickwick Papers'm (1837; Mr. Pickwick'in Serüvenleri, 191Bay Pikvik'in Serüvenleri, 1989) birinci bölümü hazırdı. Kitap çok tutuldu ve Dickens kısa sürede günün en sevilen yazarlarından biri oldu. 1836'da tanınmış Iskoç- yalı gazeteci George Hogart'ın kızı Cathe-Dickey, James 124

rine ile evlendi. Aynı yıl çalıştığı gazeteden ayrılarak aylık Bentley's Miscellany dergisinin yayın yönetmenliğini üstlendi. Oliver Twist (1838; Oliver Twist, 1949, 1992) adlı romanı 1837-39 arasında bu dergide tefrika olarak yayımlandı. Tefrika biçimini kârlı ve yazdıklarına uygun bulan Dickens, daha sonraki birçok yapıtını da önce bu biçimde yayımladı. Nicholas Nickleby (1939) 1838-39 arasında, The Old Curiosity Shop (1841, Antikacı Dükkânı, 1970) 1840-41 arasında, Barnaby Rudge da (1841) 1841'de tefrika edildi. Daha sonra beş ay süreyle Amerika'yı gezen Dickens, orada edindiği olumsuz izlenimleri American Notes for General Circulation (1842; Genel Okur İçin Amerika Notları) ve Martin Chuzzlewit'de (1844; Martin Chuzz- lewit, 1982, 2 cilt) yansıttı. İlk romanları. Dickens'ın bütün ilk yapıtlarında

Dick, sanatçısı bilinmeyen bir portre çalışmasından ayrıntıDepartment of Special Collections, University of Chicago Library

Dickens, 1859Gernsheim Collection, University of Texas, Austin

olduğu gibi Mr. Pickwick'in Serüvenleri' nde de o dönem tiyatrosunun, geleneksel halk mizahının, 18. yüzyıl İngiliz romancılarının ve Don Quijote (Don Kişot) gibi yabancı klasiklerin etkisi belirgindir. Yetersiz kurumlar ve toplumsal kötülüklerin eleştirisi, Londra'daki yaşam üzerine ayrıntılı bilgiler, karakter yaratmadaki ustalık, güçlü bir anlatı ve yardımseverlik duygusu gibi daha sonraki yapıtlarındaki birçok özelliğe bu ilk romanında rastlanır. Bu romanıyla popüler roman türünde yeni bir gelenek başlatan Dickens, bir sonraki romanı Oliver Twist'te daha kendine güvenen, daha usta bir yazar olarak belirir. Önceki romanı gibi komedi öğeleri içeren Oliver Twist'te, toplumsal ve ahlaksal kötülüğün eleştirisi daha merkezî bir önem taşır. Dickens roman karakterlerini ve olayların geçtiği yerleri tasarlarken, yapıtlarını resimleyen Cruikshank ve 1860'lara değin birlikte çalıştığı "Phiz" (Hablot K. Browne) gibi sanatçılardan da etkilenmiştir. Dickens'ın halk arasında çok tutulmasının bir nedeni de, yapıtlarının kolay sahnelebilir nitelikte olmasıydı. Dickens'ın bir yapıtının Londra' da 20 tiyatroda birden aynı anda sahnelendiği oluyordu. Böylece okurlar dışındaki kitleler de, romanları izleyebilme olanağını buluyorlardı.Nicholas Nickleby'ât Mr. Pickwick'in Se- rüvenleri'nin biçim ve atmosferi yeniden ön plana çıkar. Dickens bir yandan da Yorkshi- re okullarındaki acımasız uygulamaları eleş-tirerek Oliver Twist'\e İngiliz romanına ge-tirdiği önemli yeniliği sürdürür. Baskı altında kalan ya da telef olan çocukların durumunu sergileyerek topluma eleştiriler yönelten bu tutum, Antikacı Dükkânı'nda daha da yoğunlaşır. Dickens, 18. yüzyılın sonlarında geçen Bamaby Rudge'da ise tarihsel roman türünü dener. Martin Chuzzlewit'le birlikte ise yapıtlarında genel amaç ve yapıyı daha çok gözetmeyi ve daha dengeli bir çizgiye ulaşmayı dener. Daha sonra yazdığı Dombey and Son'da (1848; Dombey ve Oğlu) bunu bir ölçüde gerçekleştirdiği görülür. Ama Dickens'ın yazdıklarında daha tutarlı ve bütünlüklü bir yapıya ulaşması, Noel kitapları olarak bilinen, daha kısa ve tefrika edilmek üzere yazmadığı yapıtlarıyla olmuştur.Noel kitaplarının ilki olan A Christmas Carol (1843; Bir Noel Şarkısı, 1947, 1985) kısa zamanda olağanüstü bir başarı sağladı. Bu kitapla çağdaş edebiyatta bir Noel miti yaratan Dickens, ayrıca yeni bir tür geliştirmiş oldu. 1867'ye değin her yıl (1847 dışında) Noel'le ilgili kitaplar, denemeler ve öyküler yazmayı sürdürdü. Halk arasında daha da çok sevilmesini sağlayan bu yapıtlar arasında The Chimes (1845; Çan Sesleri), The Cricket on the Hearth (1846), The Battle of Life (1846; Yaşam Mücadelesi), The Haunted Man (1848; Lanetli Adam) ve çok sayıda Noel öyküsü vardır. Dickens bir süre İtalya (1844-45), İsviçre ve Fransa'da (1846-47) kalmanın dışında sürekli olarak Londra'da oturdu. İlgilerini edebiyatla sınırlamayarak 1846'da Daily News gazetesini kurdu ve yayın yönetmenliğini üstlendi. Gazete kısa sürede İngiltere' nin önde gelen liberal yayın organlarından biri olduysa da bir süre sonra gazeteciliğe dönüşünün yanlışlığını anlayan Dickens, bu işi bıraktı. Dönemin varlıklı kadınlarından Angela Burdett-Coutts'un desteğiyle, suça itilmiş kızlar için kurulan bir ıslahevinin yöneticisi oldu. 1846-48 arasında tefrika olarak yayımlanan Dombey and Son Dickens'ın romancılığında bir dönüm noktasıdır. Önceki romanlarına göre daha bütünsel bir bakışın ve kusursuz bir tasarımın ürünü olan ve daha gelişmiş bir düşünce örgüsünü yansıtan Dombey and Son'da paranın kötülükleri, mevki tutkusu, "saygın" değerler eleştirilirken, erdem ve namus gibi ahlaksal değerler basit, yoksul insanlara özgü nitelikler olarak gösterilir. Dickens 1849-50 arasında tefrika edilen David Copperfield (1850; David Copperfield, 1937, 1991) adlı romanında toplumsal sorunlardan çok kendi deneyimlerine ağırlık verir. Günümüze değin en çok okunan kitaplarından biri olan bu romanda, ilk kez birinci şahıs anlatım tekniğim kullanır. Fabrika işçiliği, öğrenim yılları,

Maria Bead- nell'e duyduğu aşk, parlamento muhabirliğinden roman yazarlığına geçişi gibi kendi deneyimlerinden yola çıkar.Orta yaşları. Dickens'ın gazetecilik tutkusu, sonunda Household Words (1850-59) ve Ali the Year Round ile (1859-88) süreklilik kazandı. Roman, şiir, deneme gibi çeşitli türlere yer veren bu haftalık yayınlar, oldukça yüksek bir tiraja ulaştı. A Child's History of England (1851-53; Bir Çocuğun İngiltere Tarihi), Har d Times (1854; Zor Yıllar), A Tale of Two Cities (1859; İki Şehrin Hikâyesi, 1956, 1988). ve Great Ex- pectations (1861; Büyük Ümitler, 1947, mil Büyük Umutlar, 1983, 1990) adlı ya-pıtları bu dergilerde tefrika olarak yayımlandı. Bu dergilerde yayımlanan bazı denemeleri sonradan Reprinted Pieces (1858; Yeniden Basılan Yazılar) ve The Uncom- mercial Traveller (1861) adlı kitaplarda toplandı. Mrs. Gaskell, Wilkie Collins, Charles Reade, Bulwer Lytton gibi dönemin seçkin romancılarının yapıtları da dergilerde yer aldı.Dickens'ın 1852-53 arasında tefrika edilen Bleak House (1853; Kasvetli Ev), Hard Times (1854) ve 1855-57 arasında tefrika edilen Little Dorrit (1857; Küçük Dorrit) adlı romanlarında, öncekilere göre daha "karanlık" bir hava vardır. Dickens bu romanlarda yaşadığı toplumu kapsamlı olduğu kadar kasvetli bir tablo içinde yansıtır. Siyasal açıdan eskisine göre daha umutsuz, duygusal planda daha trajiktir. Taşlamaları daha sert, mizahı daha sönüktür. Teknik bakımdan ise, bu dönem romanları daha tutarlıdır. Konu ile olay örgüsü arasındaki ilişki, kusursuz denebilecek düzeydedir. Ka-rakterler de romanın genel yapısı ile daha uygunluk içinde, yapıyı daha tamamlayıcı niteliktedir. Dickens, okuyucuda karmaşık tepkiler doğuran daha karmaşık karakterler yaratmaya yönelmiştir.1855 yılı, Dickens için sarsıntılarla geçti. Bir yandan Kırım Savaşı'mn getirdiği toplumsal huzursuzluk, öte yandan Maria Bead- nell'in yeniden yaşamına girmesi ruhsal durumunu altüst etti. 1858'de karısı kendisini terk etti. Bu ayrılıkta, Dickens'ın EllenTernan adındaki genç bir oyuncuya duyduğu aşkın da payı vardı. Ternan'a derin bir bağlılık duyan Dickens, ilişkisini ölünceye değin sürdürdü.Dickens 1858'de halk önünde okuma günleri düzenlemeye başladı. Noel kitapları ile romanlarından okuduğu bölümler ilgiyle karşılandı. Ölümünden kısa süre öncesine değin Londra'da, başka kentlerde ve ABD' de (1867-68) bu okumaları sürdürdü. Bunlar sayesinde hem bir gelir edindi, hem de okurlarıyla doğrudan ilişki kurdu.Son yılları. Dickens, 1850'lerin sonunda yorgun ve hasta düşmesine karşın roman yazmaktan geri kalmadı. Fransız Devrimi sırasında geçen İki Şehrin Hikâyesi yoğun ve heyecanlı anlatımına karşın, Dickens'ın başyapıtlarından sayılmaz. Gene bu döneminin ürünü olan Büyük Ümitler, birinci şahıs anlatım tekniğinin kullanılması ve Dickens' ın kendi deneyimlerine yer vermesi bakımından David Copperfield'ı hatırlatır. Dickens'ın en iddialı olmasa da en başarılı romanlarından biri olan bu yapıtta, romanın kahramanı Pip'in düşünce yapısını büyük bir incelikle ele alınır. Gerek bireylerin zaaf ve başarısızlıkları gerekse çağın değerleri üzerinde duran Dickens, "büyük ümitler"in boşa çıkışını gösterir. 1864-65 arasında tefrika edilen Our Mutual Friend'de (1865; Ortak Dostumuz) sınıfsal ve paraya dayalı değerler acımışız biçimde eleştirilir. "Saygın" toplumun yüzeyselliğine, yozlaşmışlığına, kendini beğenmişliğine saldırılır. Yarım kalan The Mystery of Edwin Drood (1870; Edwin Drood'un Gizemi) Dickens'ın romanlarında yer yer beliren suç, kötülük, psikolojik bozukluk gibi temaların incelikle işlendiği bir yapıttır.ABD gezisinden sonra sağlığı iyice bozulan Dickens, Gad's Hill'deki kır evinde öldü ve Westminster Abbey'e gömüldü.Değerlendirme. Romancılığının yanı sıra, gazeteciliği, tiyatro oyunculuğu, politikayla ilgisi, düzenlediği okuma günleri ile yaşamı süresinde büyük üne kavuşan Dickens, bugün de birçoklarmca İngiliz romanının en büyük adı

sayılır. Victoria dönemi İngiltere- si'ndeki ve özellikle Londra'daki yaşamı, Sanayi Devrimi sırasındaki yoksul kitlelerin durumunu liberal ve insancıl bir bakışla yansıtmıştır. Toplumsal, ahlaksal, duygusal, psikolojik temaların ağırlık kazandığı yapıtlarında 19. yüzyıl İngiliz romanının unutulmaz tiplerini yaratmıştır. Yapıtlarında yer yer belgesel olarak nitelendirilebilecek bir gerçekçiliği yansıtmakla birlikte, mizah ve fantezi öğelerine de yer vermiştir. Bazı eleştirmenlere göre Dickens'ın en başarılı yapıtları, ilk romanlarıdır. Toplumsal kurumların eleştirisinin ağırlık kazandığı ikinci dönem romanları komik özünü yitirmiş ve simgeci bir üslup yüzünden başarısızlığa uğramıştır. Öte yanda 1950'lerde Dickens'ın yapıtlarının yeniden basılmasından sonra birçok eleştirmen Bleak House, Little Dorrit ve Büyük Ümitler gibi sonraki dönem romanlarını, daha derin ve incelikli bularak, öne çıkarmıştır.ÖBÜR ÖNEMLİ YAPITLARI. Şketches of Young Gentlemen (1838; Genç Baylar Üzerine Karalamalar), Şketches of Young Couples (1840; Genç Çiftler Üzerine Karalamalar), Pictures from İtaly (1846; İtalya'dan Görüntüler), The Life of Our Lord (1934), Plays and Poems (1885, der. R. N. Shepherd; Oyunlar ve Şiirler), Misceltaneous Papers (1908, der. B. W. Matz; Çeşitli Yazılar).Dickey, James (Lafayette) (d. 2 Şubat 1923, Atlanta, Georgia, ABD), ABD'li şair, romancı ve eleştirmen. Doğa gizemciliği, din ve tarih konularındaki şiirleri ve Deliverance (1970; Kurtuluş) adlı romanıyla tanınmıştır.Güney Carolina'daki Clemson College'da öğrenim gördü. II. Dünya Savaşı'nda ABDHava Kuvvetleri'nde pilot olarak görev yaptı. Savaştan sonra Vanderbilt Üniversitesinden 1949'da lisans, 1950'de de lisansüstü derecelerini aldı. Kore Savaşı'nda, Hav? Kuvvetleri eğitim pilotu oldu.Şiir yazmaya 24 yaşında, şiir kuralları konusunda pek bilgisi yokken başladı. Öğrenimini bitirdikten sonra bir dönem reklam şirketlerinde çalıştı. İlk şiir kitabı Into the Stone'u (Taşın İçine Doğru) 1960'ta yayımladı. Ertesi yıl Guggenheim Bursu'yla Avrupa'ya gitti. Dönüşünde çeşitli ABD üniversitelerinde ders verdi. 1977'de Başkan Jimmy Carter'ın göreve başlama töreninde "The Strength of Fields" adlı şiirini okudu.Şiirlerini, Drowning with Others (1962; Başkalarıyla Birlikte Boğulmak), Helmets (1964; Miğferler), Buckdancer's Choice (1965; Buckdancer'm Seçimi), Poems 1957- 1967 (1967; Şiirler 1957-1967) ve The Zodiac (1976; Burçlar Kuşağı) adlı kitaplarda topladı. Edebiyat dışı düzyazı yapıtları arasında en önemlileri, Babel to Byzantium: Poets and Poetry Now (1968; Babil'den Bizans'a: Günümüz Şairleri ve Şiirleri), otobiyografik kitabı Self-Interviews (1970; Kendimle Konuşmalar) ve Jericho: The South Beheld'diî (1974; Ceriko: Güney Gözlemleri). John Boorman'm, Dickey'nin romanından uyarlayarak gene onun senaryosuyla çektiği Deliverance (1972; Kurtuluş) adlı film büyük başarı kazandı.Dickey şiirlerinde, doğadaki, toplumdaki ve kişinin kendi içindeki çatışmalarla dolu bir dünyayı lirik biçimde yansıtmıştır.Dickinson, ABD'de, Kuzey Dakota'nm batı kesimindeki Stark ilinde (county) kent. 1884'ten beri il merkezidir. Heart Irmağı üzerinde yer alır. 1880'de Kuzey Pasifik Demiryolu üzerinde Pleasant Valley Siding adıyla kuruldu; 1883'te emlak komisyonculuğu ve çiftçilik yapan New York eyaleti eski senatörü Wells S. Dickinson'ın adını aldı. Kente ilk yerleşen Ruslarla Almanlar bir Katolik misyonunun bulunması nedeniyle yöreye gelmişti. Dickinson çiftlik hayvanları, buğday ve süt ürünleri üreten geniş bir tarımsal alanın ticaret merkezidir. Ekonomik etkinlikleri hayvan pazarlama, et pa-ketleme, sütçülük, mobilya imalatıdır; bir petrol yatağı tesisi ve linyitle çalışan bir briket fabrikası vardır. Dickinson Eyalet Yüksekokulu 1918'de eyalet öğretmen okulu olarak açılmıştır. Kentin tam batısında, Missouri Irmağı vadisi için geliştirilen toprak ıslah planının bir parçası olan Dickinson Barajı'nın oluşturduğu Dickinson Gölü vardır. Nüfus (1990) 16.097.

Dickinson, Emily (Elizabeth) (d. 10Aralık 1830, Amherst, Massachusetts - ö. 15 Mayıs 1886, Amherst, Massachusetts, ABD), ABD'li lirik şair. Şiirde yeni ritim ve uyaklar denemiş, "New England gizemcisi" olarak anılmış, yapıtlarının hemen hepsi de ölümünden sonra yayımlanmıştır.Emily Dickinson ailenin ortanca çocuğuydu. Üç kardeşin yakınlığı yetişkin çağlarında da sürdü. Hiç evlenmeyen küçük kız kardeşi Lavinia evden ayrılmadı; ağabeyi Austin ise Emily'nin bir arkadaşıyla evlenip bitişikteki eve yerleşti. Büyükbabası Sa- muel Fowler Dickinson, Amherst College'm kurucularındandı; babası Edward Dickinson da 1835-72 arasında bu okulun saymanlığını yaptı. Avukat olan ve bir dönem (1853-55) Kongre'de görev yapan Edward Dickinson çocuklarına karşı sert ve biraz uzak duran bir insan olmakla birlikte kötü bir baba değildi. Emily'nin annesi de çocuk-larıyla yakınlık kurmamıştı.Emily önce Amherst Akademisi'nde, 1847-48 arasında da Mount Holyoke Kızİlahiyat Okulu'nda öğrenim gördü. Mount Holyoke'de öğrencilerin zihinsel gelişimi kadar dinsel eğitimine de ağırlık veriliyordu. Emily inançlı bir Hıristiyan olarak ant içmesi için baskı gördüyse de buna karşı direndi. Şiirlerinin çoğunda Tanrı konusunu

işlemekle birlikte, yaşamı boyunca şüpheci-likten ayrılmadı. Bununla birlikte yaşadığı güçlü dinsel duygular yazılarına gerilim kattı.Emily'nin ilk şiirlerini yaklaşık 1850'de Ralph Waldo Emerson ve Emily Bronte'nin etkisi altında olduğu sıralarda, babasının bürosunda hukuk eğitimi gören Benjamin F. Newton adlı bir gencin desteğiyle yazdığı sanılır. 1858'e değin pek az şiir yazdı; bu tarihte ise şiirlerini el yapımı kitapçıklarda toplamaya başladı. 1850'lerde yazdığı mektuplar, canlı, mizah dolu, biraz çekingen bir genç kadının mektuptandır. 1855'te Kongre'de görevli babasını görmek için kız kardeşiyle birlikte Washington, D. C.'ye gitti. Yolculuk sırasında Philadelphia'dan geçerken ünlü rahip Charles Wadsworth'ün vaazını dinlediler. Sonradan Emily'nin "bu dünyadaki en yakın dostu" olan Wadsworth bir çeşit romantikti. Çok acı çekmiş biri olduğu söylenirdi; kürsüdeki belagati ile kendi kendine derin düşüncelere dalması arasında bir karşıtlık vardı. Emily'nin ruhani konularda yazıştığı bu Kalvenci rahibin inançlılığı belki de kendi şüpheci, kurgusal akıl yürütme alışkanlığını sınamasına olanak veriyor, Emerson ve öbür Transandan- talistlerin iyiliklerle dolu bir evren varsayımının kolaycılığını da dengeliyordu.1850'lerde mektuplaşmaya başladığı Dr. Josiah G. Holland ve eşi ile Samuel Bovvles'a yazdıklan Emily'nin yazışmalannda önemli yer tutar. Holland ve Bowles, Mas- sachusetts'te edebiyat konularına eğilen, hatta şiir bile yayımlayan Springfield Re- publican adlı bir gazete çıkarıyorlardı. Mektuplaşmaları uzun yıllar sürdü, ama Emily 1850'lerden sonra Holland'lara yazdığı mektupların çoğunu zeki

bir kadın olan Bayan Holland'a gönderdi. Şiirlerine ilgisini çekmeye çalıştığı Bowles'ın edebi beğenisinin gelenekçilikle sınırlı olması ve bu şiirlerin değerini anlamaması Emily'yi çok sarstı.1850'lerde yazdığı şiirler duygu ve biçim açısından oldukça gelenekseldi. Yaklaşık 1860'ta Dickinson hem dil, hem de nazım teknikleri konusunda yenilikler aramaya başladı; gene de bu dönemde kullandığı ölçüler açısından İngiliz ilahi yazarı Isaac Watts, Shakespeare ve Kitabı Mukaddes'in Kral James uyarlamasının etkisindeydi. En çok kullandığı şiir biçimi her biri iambos

125 Dickinson, Emily

ölçüsüyle yazılmış üç ayaktan oluşan dört-lüklerdi. Bu şiir biçiminin açıklaması Emily'nin kitaplığında duran Watts'm kitaplarından birinde bulunmuştur. Birçok başka biçimi de kullanan Dickinson, düşünceleri ile ölçü arasında uyum sağlamak için ölçüyü sürekli değiştirdi; bir yavaş, bir hızlı ya da duraksamalı tempo kullanarak basit ilahi ölçülerine bile karmaşıklık kattı. Çok çeşitli yollar deneyerek sık sık tam uyaktan uzaklaşması bu konuda yepyeni ufuklar açtı. Bu denemeler onun kendi şiirinde de düşüncesini ve düşüncesindeki gerilimi daha iyi aktarmasını sağladı. Özlülük arayışı içinde dili gereksiz sözcüklerden arındırarak yalnızca yaşayan, kesin anlamlı sözcükler kullanmaya özen gösterdi. Sözdizimini hiç çekinmeden bozdu; alışılmış sözcükleri akla gelmedik bağlamlarda kullanarak okurlarını şaşırtıp dikkatlerini yoğunlaştırmaya ve şiiri keşfetmeye yöneltti.15 Nisan 1862'de edebiyatçı Thomas Wentworth Higginson'a bir mektup yazıp dört şiirini göndererek şiirlerinin "diri" olup olmadığım sordu. Higginson, Emily'ye şiirlerini özgün bulduğunu söyledi, ama yayım-lamamasını öğütledi. Bundan sonra da yaşamı boyunca Emily'nin "eğitmeni" oldu. Emily Dickinson 1862'den sonra dostlarının bütün çabalarına karşın şiirlerini yayımla- mamakta direndi. Bunun sonucunda, beşi Springfield Republican'da olmak üzere ancak yedi şiiri sağlığında yayımlandı.En soluklu dönemi İç Savaş yıllarına rastlayan Emily Dickinson, bu süre içinde yaklaşık 800 şiir yazdı. Şiirlerinin konularını savaşta değil, iç dünyasında aradı; ama savaş yıllarının gergin havası, belki de onu yazmaya zorlayan bir baskı yarattı. En gergin yıl 1862'ydi; bu sırada Emily'nin dostları hem uzakta, hem de tehlike içindeydiler.Emily ileri yaşlarında birçok sevdiğini kaybetmenin üzüntüsüyle yaşadı. En yıkıcı olanları 1874'te babasının, 1883'te de sekiz yaşındaki yeğeni Gilbert'in ölümleriydi; en iyi mektuplarından bazılarını bu ölümlerin ardından yazdı. Ayrıca 1878'de Bowles'un, 1881'de Holland'm, 1882'de annesinin ve Charles Wadsworth'ün, 1884'te Otis P. Lord'un, 1885'te de Helen Hunt Jackson'ın yasını tuttu. Massachusetts'in Salem kentin- te yargıç olan Lord, Emily'nin babasının en yakın dostuydu; Emily ona yaklaşık 1878'de âşık olmuş, mektuplarında Lord'un da karşılıksız bırakmadığı bu olgun, duyarlı aşkı açığa vurmuştu. Şair ve popüler roman yazarı Jackson ise Emily'nin şiirlerindeki değeri sezmiş, yayımlaması için üstelemiş ama o buna yanaşmamıştı.Emily Dickinson şiirlerinde büyük bir içtenlikle, gündelik dilden örülen söz sanat-larıyla aşk, ölüm ve doğa gibi konuları işledi. Doğup öldüğü evinde sürdüğü sessiz, kapalı yaşamıyla özlü şiirlerinin derinliği ve yoğunluğu arasındaki karşıtlık, kişiliği ve özel ilişkileri konusunda çeşitli varsayımlara yol açtı. Hemen hepsi günümüze ulaşan 1.775 şiiri ve bir o kadar da mektubu, onun coşkulu, esprili bir kadın, şiirleri kadar yazışmaları ve yaşamını da bir sanata dönüştürmesini bilen titiz bir usta olduğunu ortaya koyar.Emily Dickinson'ın ölümünden kısa bir süre sonra kız kardeşi Lavinia şiirlerini yayımlamaya karar verdi. T. W. Higginson ve Mabel Loomis Todd tarafından derlenen ilk kitap Poems by Emily Dickinson'ı (1890; Emily Dickinson'dan Şiirler), Poems: Se- cond Series

(1891; Şiirler: İkinci Dizi) ve Poems: Third Series (1896; Şiirler: ÜçüncüDickinson, John 126

Dizi) izledi. İki cilt olarak yayımlanan Letters of Emily Dickinson da (1894; Emily Dickinson'ın Mektupları) da bazı şiirleri yayımlandı. Daha sonra yayımlanan şiir kitapları; The Single Hound: Poems of a Lifetime (1914; Yalnız Tazı: Bir Ömrün Şiirleri), Further Poems of Emily Dickinson: Withheld from Publication by Her Sister Lavinia (1929; Emily Dickinson'ın Kardeşi Lavinia Tarafından Yayımlatılmayan Şiirleri), Unpublished Poems of Emily Dickinson (1935; Emily Dickinson'ın Yayımlanmamış Şiirleri), Bolts of Melody: New Poems of Emily Dickinson (1945; Ezgi Yıldırımları: Emily Dickinson'ın Yeni Şiirleri).Dickinson'la ilgili en son ve en kapsamlı bibliyografya S. T. Clendenning'in, Emily Dickinson: A Bibliography, 1850-1966 (1968; Emily Dickinson: Bibliyografya, 1850-1966) adlı yapıtıdır.Dickinson, John (d. 8 Kasım 1732, Talbot ili, Maryland - ö. 14 Şubat 1808, Wilming- ton, Delaware, ABD), "Bağımsızlık Sava- şı'mn yazarı" olarak tanınan ABD'li devlet adamı.Londra'da, Middle Temple'da hukuk öğrenimi gördükten sonra, siyasete atılana değin Philadelphia'da avukatlık yaptı (1757-60). Damga Yasası Kongresi'nde (1765) Pennsylvania'yı temsil etti ve Pennsylvania'nın hak ve şikâyetler bildirgesini kaleme aldı. 1767-68 yıllarında, birçok koloni gazetesinde yayımlanan Letters from a Farmer in Pennsylvania, to the İnhabitants of the British Çolonies (Pennsylvania'daki Bir Çiftçiden, İngiliz Kolonilerinde Yaşayanlara Mektuplar) ile ün kazandı. Mektuplarıyla, kolonilerdeki kraliyet memurlarının maaşlarının ödenmesi için yeni vergiler toplanmasını sağlayan Townshend Vergi Yasaları'na (1767) karşı kamuoyu oluşmasına katkıda bulundu. Aynı zamanda, bu yasaları uygulamak üzere Boston'da Amerikan Gümrük Komisyoncuları Kurulu'nun oluşturulmasını da kınadı.Kıta Kongresi'ne (1774-76) Pennsylvania temsilcisi olarak katılan Dickinson, "Silahlara Sarılmalarının Nedenlerini ve Gerekliliğini Açıklayan Bildirge"nin başlıca yazarıydı. Konfederasyon Maddeleri'nin (1776-77) ilk taslağının hazırlanmasına yardımcı oldu, ama hâlâ İngilizlerle uzlaşma sağlanabileceğini umduğu için Bağımsızlık Birdirgesi'ne (1776) karşı red oyu kullandı. Tory olmakla suçlanmasına karşın, daha sonra yurtseverler milisine katıldı.Federal Anayasa Kurultayı'na (1787) Dela- ware temsilcisi olarak katılan Dickinson, ABD Anayasası'm imzaladı ve kabul edilmesi için uğraştı. Daha sonra, "Fabius" imzasıyla yazdığı bir dizi mektupta da anayasayı savundu. Pennsylvania'da Car- lisle'daki Dickinson College'ın (1783) adı John Dickinson onuruna verilmiştir.Dickson, Leonard Eugene (d. 22 Ocak 1874, Independence, Iowa - ö. 17 Ocak 1954, Harlingen, Texas, ABD), sayılar kuramı ile grup kuramına yaptığı önemli katkılarla tanınan ABD'li matematikçi.1899'da Austin'deki Texas Üniversitesi'n- de ders vermeye başlayan Dickson, 1900'de Chicago Üniversitesi'ne geçti ve 1939'a değin burada çalıştı.Dickson, sonlu alanlar konusundaki ilk kapsamlı çalışmayı yayımladı ve doğrusal birleşmeli cebirdeki Wedderburn ve Cartan kuramlarını genişletti. En karmaşık ve ilginç çalışmalarından biri ise, sayılar kuramı ile değişmezler kuramı arasındaki ilişkilerin incelenmesine yönelik olanıdır. Toplamsal sayılar kuramına ilişkin'incelemesinde, Rus matematikçi İvan M. Vinogradov'un elde ettiği analitik sonuçlan kullanarak, Waring kuramını kanıtladı. Yayımlanmış 18 kitabının içerisinde en önemlisi üç ciltten oluşan History of The Theory of Numbers'du (1919-23; Sayılar Kuramının Tarihi).

Emily Dickinson'ın daguerreotype tekniğiyle çekilmiş bir fotoğrafı, y. 1847Harvard College Library

Dicle, topraklarının yaklaşık yarısı Doğu Anadolu Bölgesi, öbür yarısı ise Güneydoğu Anadolu Bölgesi sınırları içinde kalan, Diyarbakır iline bağlı ilçe ve ilçe merkezi kasaba. Yüzölçümü 738 km2 (1986) olan

Dicle ilçesi doğuda Hani ilçesi, güneydoğuda Merkez ilçe, güneyde Eğil. batıda Ergani ilçeleri, kuzeybatı ve kuzeyde de Elazığ iliyle çevrilidir.Diyarbakır'ın dağlık kuzey kesiminde yer alan ilçe topraklarını Güneydoğu Toroslar kollarıyla engebelendirir. Güneydoğu To- roslar'a bağlı İnceburun Dağlarının batı uzantıları ilçenin kuzey kesimine doğru sokulur. Dağların yüksek kesimlerindeki yaylalar önemli hayvancılık alanlarıdır. İlçe topraklarının sularını Dicle Irmağı toplar. Bu topraklan sulayan Bırkılin Çayı Dicle'ye ilçe sınırları dışında katılır. Ovalar, yörenin en önemli akarsuyu olan Dicle'nin kolları boyunca toplanmıştır. Genellikle küçük, ama verimli olan bu düzlüklerin en önemlileri Kocalaan, Dedeköy, Çavlı ve Mergil ovalarıdır.Dicle bir zamanlar Diyarbakır'ın en ormanlık yerlerinden biriydi. Ama insan ve hayvanların uzun yıllar süren yıkımı nedeniyle, bugün bu ormanların büyük bölümü yok olmuştur. Kalan ormanlar daha çok bozuk meşelikler görünümündedir. Diyarbakır kentinin odun gereksinimi hâlâ bu ormanlardan sağlanır.İlçe halkının başlıca geçim kaynağı tarımdır. İklim koşullannm sertliği ve ekime elverişli alanın darlığı nedeniyle, bitkisel üretim fazla gelişmemiştir. En çok, yöre koşullarına uygun tahıl ve meyve türleri yetiştirilir. Yaygın olarak hayvancılık yapılan ilçede halkın bir bölümü, Elazığ sınırları içinde yer alan ve eskiden Guleman adıyla anılan Alacakaya'daki krom işletmesinde çalışır. Dicle, ekonomik olanaklarının yetersizliği nedeniyle nüfus yitiren bir ilçedir.Önceleri Piran adıyla bilinen Dicle, eski bir yerleşmedir. Osmanlı döneminde küçük bir köyken, 1927'de bucak olarak Maden ilçesine bağlandı. 1938'de Eğil bucağı Pi- ran'a taşındı ve Piran merkezine Eğil adı verilerek Eğil ilçesi oluşturuldu. 1951'de ise Piran'ın adı Dicle biçiminde değiştirilerek Dicle ilçesi kuruldu ve Eğil bucağı daMerkez ilçeye bağlandı. Kasaba, il merkezi Diyarbakır'a 87 km uzaklıktadır.Dicle Belediyesi 1936'da kurulmuştur. Nüfus (1990) ilçe, 35.930; kasaba, 5.414.

Dicle Irmağı, Güneydoğu Anadolu Bölge- si'nde akarsu. 1.900 km olan çığırının 523 km'si Türkiye topraklarındadır.Bütün yazılı kaynaklarda, Hazar Gölünün (Gölcük) ayağı ile bu gölün yakınında bulunan Hazarbaba Dağından çıktığı ileri sürülür. Gerçekte, Hazar Gölünün sulan, yakın zamana değin, ancak çok yağışlı yıllarda ve kısa bir süre bu ırmağa ulaşabilmekteydi. Bundan da anlaşılacağı gibi, Hazar Gölü Dicle Havzasına

bağlı bulunmakta, ama gölün gelir ve gider dengesi elverişli olmadığı için, suları devamlı olarak Dicle'ye akmamak- taydı. Cumhuriyet döneminde Hazar Gölünün kuzey kıyısındaki dağlar arasından bir tünel açarak suyu kuzeydeki Uluova'ya indirme ve aradaki yükseklik farkından yararlanarak hidroelektrik santralı kurma tasarısı gerçekleşince, Hazar Gölünün suları Dicle'ye değil, Fırat'ın bir kolu olan Murat Irmağına inmeye başlamıştır.Dicle Irmağı, başlangıç kesiminde Ergani ya da Maden Suyu adıyla bilinir. Bu kesimde dar ve derin vadilerde akar. Eğil'in 10 km kadar doğusunda kuzeyden gelen Dipni ya da Bırkılin adıyla anılan akarsuyu alır. Bu kavuşma yerin den sonra güneye yönelir, Diyarbakır'a ulaşmadan az önce güneybatıdan gelen Devegeçidi (Furtakşo) Suyunu alır. Bu kol üzerindeki Devegeçidi Barajı 1972'de ta-mamlanmış ve barajın gerisinde 32 knr genişliğinde yapay bir göl oluşmuştur. Dicle Irmağı, Diyarbakır kenti önlerinde geniş bir yatak içinde akar, kenti geçtikten sonra bir dirsek çizerek doğuya yönelir ve asıl önemli kollarını dâ bundan sonra alır. Bunların

başlıcaları kuzeybatıdan Ambar Çayı, gü-neyden Göksu ve Aşağı Hanik Çayı, ku-zeybatıdan Kuruçay'dır. Daha sonra Dicle' ye, çığırlarının hepsi Türkiye sınırları içinde bulunan Batman, Garzan, Botan çayları gibi üç önemli kol katılır. Kulp ve Sason dağlık yörelerinden gelen üç kolun oluşturduğu Batman Çayı(*), tarihsel Mala- badi Köprüsü'nden(*) sonra Batman Çayı adıyla anılır. Kaynağım Hacreş ve Sason dağlarından alan Garzan Çayı(*), Batman Çayından daha küçüktür. Taşıdığı su da ondan daha azdır. Garzan Çayından sonra Dicle'ye kanşan Botan Çayı(*), Siirt yöresinin sularını toplar. Taşıdığı su miktarı, asıl Dicle'nin Diyarbakır önlerinde taşıdığından fazladır. Botan kavşağından sonra güneydoğuya yönelen Dicle, Mardin-Midyat Eşiğini dar ve derin boğazlarla yararak Cizre' ye iner. Cizre'nin hemen güneyinden başla-yarak Türkiye-Suriye sınırını oluşturduktan sonra Habur kavşağından sonra birkaç kilo-metre daha Irak ile Suriye arasında akar ve Irak topraklarına girer, daha ileride Musul ve Bağdat'tan geçer. Aşağı çığırındaki el- Kurna'da Fırat ile birleşerek Şattü'l-Arap adını alır ve Basra Körfezine dökülür.Türkiye sınırları dışında kendisine kavuşan en önemli sular Hakkâri yöresinden gelen Büyük Zap ile İran dağlarından gelen Küçük Zap ve gene İran'dan gelen Diyale' dir. Dicle İrmağı, Türkiye sınırları içinde 38.280 knr'lik bir alanın sularını toplar. Yaz mevsimi sonunda yatağında az su bulunur. Yukarı kesimlerinde dağlık alan-lardaki karların erimesi sonucunda mart sonunda ve özellikle nisanda suları kabarır. Ortalama debisi 629 mVsn'dir. Ama bu miktarın 6.450 m3/sn'ye çıktığı, 91 mVsn'ye indiği de görülmüştür.Geçmiş dönemlerde Dicle üstündeki ulaşım büyük önem taşıyor ve altında şişirilmiş tulumların bulunduğu, kelek adı verilen taşıtlarla yapılıyordu. Günümüzde bu tür taşımacılık önemini yitirmiştir. Bugün Dicle'nin ağız kesiminden giren orta büyüklükte tekneler Bağdat'a kadar gidebilmektedir.

Güneydoğu Anadolu Projesi (GAP), enerji üretimi ve sulama amacıyla Aşağı Fırat ve Dicle havzalarında tasarlanan çeşitli alt projelerden oluşmaktadır. Bunlardan altısı Dicle Havzasını ilgilendirmektedir. Bunlar Dicle-Kralkızı (Kralkızı ve Dicle barajları). Batman (Batman Barajı), Bat- man-Silvan (Silvan. Sason, Kayser barajları), Garzan (Garzan Barajı, Kozluk Regülatörü, Garzan Göleti), Ilısu (Ilısu Barajı), Cizre (Cizre Barajı) projeleridir.Dicle Köprüsü, Diyarbakır'ın güneyinde, Mardin Kapısı'nın yaklaşık 3 km dışında, Silvan'a giden eski karayolunun Dicle Irmağını aştığı köprü. Üstündeki yazıtta 1065-67 arasında yapıldığı yazılıysa da, aslında çok daha eski olduğu, bu tarihte büyük bir onarım gördüğü açıktır. İlk köprünün Eme- viier döneminde 8. yüzyılda, hatta İslam öncesi dönemde yapıldığını ileri süren kaynaklar da vardır. Gene yazıtına bakılarak Mervani hükümdarı Nizamü'd-Devle Ebu'l- Kasım Nasr tarafından mimar Ubeyd'e yaptırıldığı sanılmaktadır.Dicle Köprüsü doğu-batı doğrultusunda, yaklaşık 164 m uzunluğunda ve on gözlüdür. Gözlerin hepsi sivri kemerlidir. Batı uçtaki beş ve doğu uçtaki iki kemer hemen hemen aynı genişliktedir (8-8,5 m). Bunların arasında kalan üç kemerin açıklığı ise daha fazladır (12-14 m). Batıdaki beş kemerin ayaklarının, köprünün ilk yapısından kaldığı sanılmaktadır. Bu kemerlerin üstünde yol genişliği 11 m'ye yaklaşırken, altıncı kemer ayağından sonra 3 m kadar daralır. Bu farklılaşmanın da köprünün onarımından kaldığı düşünülmektedir.Köprü, kesme siyah bazalttan yapılmıştır. Kemerlerin üstünden sonraki bölümler moloz taşla örülüdür. Batı uçtaki ilk üç kemer

ayağının üstünde, mansap yönünde (güneyde) yer alan, beyaz kireç taşından yatay iki sıra halindeki yazı şeridi, kitabeyi oluşturur. Dicle Köprüsü Anadolu'da bilinen en erken tarihli İslam köprüsüdür.

Dicle Üniversitesi, 30 Kasım 1973'te Di-yarbakır'da kurulan yükseköğretim kurumu. Üniversitenin çekirdeğini 1966'da Ankara Üniversitesi Tıp Fakültesi bünyesinde

kurulan Diyarbakır Tıp Fakültesi oluşturdu. 1969'da Diyarbakır'a taşman bu fakülteden

Dicle'den bir görünümAnadolu Yayıncılık Arşivi

Dicle IrmağıŞemsi Güner

Dicle Köprüsü, DiyarbakırSıtkı Fırat

Dicle Üniversitesi Tıp Fakültesi, DiyarbakırAnadolu Yayıncılık Arşivi

başka Fen Fakültesi'nin de öğretime açılmasıyla kurum Diyarbakır Üniversitesi olarak kuruluşunu tamamladı. 20 Temmuz 1982'de yürürlüğe giren kanun hükmünde kararnameyle adı" Dicle Üniversitesi olarak değiştirildi ve 28 Mart 1983'te çıkarılan 2809 sayılı yasayla örgütlenmesini tamamladı. Dicle Üniversitesi bugün Tıp Fakültesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Diş Hekimliği Fakültesi, Hukuk Fakültesi, Mühendislik-Mi- marlık Fakültesi, Eğitim Fakültesi ve Şanlıurfa Ziraat Fakültesi'ni içermektedir. Diyarbakır ve Siirt'te Eğitim Fakültesi'ne bağlı birer eğitim yüksekokuluyla Şanlıurfa, Batman ve Diyarbakır'da Ziraat Fakültesi' ne bağlı birer meslek yüksekokulunun yanı sıra, üç enstitü ve bir sağlık koleji vardır. Ayrıca bak. üniversite.Dicotyledones bak. ikiçeneklilerDicranum, Bryales takımından, özellikle Kuzey Yarıküre'de dağılmış yüzlerce türü içeren karayosunu cinsi. Toprağın üstünde, kaya ve kütüklerin yüzeyinde yastık gibi kalın katmanlar oluşturan bu yosunların en yaygın türlerinden biri, fırçamsı demetler biçimindeki D. scoparium'dur; bazen çiçekçilikte de kullanılan bu bitkinin yaklaşık 5-12 cm boyunda dik ve çatallı bir gövdesi, sarı ya da yeşilimsi sarı parlak yapraklan ve uzun gagalı kapsülleri (spor kesesi) vardır.

dictator, Roma Cumhuriyeti'nde belirli bir dönem için göreve gelen, olağanüstü yetkilere sahip devlet yöneticisi. Senato'nun önerisi üzerine bir konsül (consul) tarafından atanır ve Comitia Curiata (Halklar Meclisi) tarafından onaylanırdı. İtalya Yanm- adasındaki bazı Latin kökenli devletlerde sürekli bir görev olan dictator'luk Roma'da önceleri yalnızca askeri nitelikte bir kurum olmakla birlikte giderek iç bunalımlarda başvurulan yönetsel ve yargısal yetkilere de sahip en yüce makam niteliği kazandı. Görev süresi altı ay olarak belirlenmekle birlikte dictator, genellikle bunalım sona erdiğinde yetkilerini devrederdi. Konsüller ve öbür yöneticiler dictator'luk döneminde görevlerini sürdürürler, ama dictator un otoritesine bağlı kalırlardı. İÖ 3. yüzyıla gelindiğinde görev süresinin kısıtlı olması dictator'un İtalya Yarımadası dışındaki askeri harekâtlarda etkisiz kalmasına yol açmıştı. Dahası halkın itiraz hakkını elde etmesiyle dictator'ların yetkileri sınırlanmıştı. Bundan sonra dictator'luk, bazı durum-

127 Dictionary of the English

larda seçimleri düzenlemek gibi daha alt düzeydeki işlevler için başvurulan bir yöntem oldu.II. Kartaca Savaşında (İÖ 218-201) Karta- calılarm işgali, dictator'luğun geçici olarak yeniden önem kazanmasına yol açtıysa da, IÖ 202'den sonra hiçbir amaçla dictator seçilmedi. İÖ 1. yüzyılda, cumhuriyetin son dönemlerinde, Sulla ve Julius Caesar'a dictator'luk verilmesi, kurumun canlanışını değil, gerçekten sınırsız yetkiye sahip anayasa üstü bir konumun geliştiğini gösterir. Caesar'm dictator'luk yetkilerini 10 yıl için eline geçirdiği İÖ 46'ya değin dictator'luk süresi sürekli uzatıldı. Bu süre Caesar'm öldürüldüğü İÖ 44'ten hemen önce ömür boyu olmuştu. Ama ölümü üzerine dicta- tor'luk kurumu ortadan kaldırıldı.Dictionary of American English on Historical Principles, A (DAE) (Tarihsel İlkelere Dayalı Amerikan İngilizcesi Sözlüğü), Amerikan İngilizcesinde, İngiltere ve ingilizce konuşulan öteki ülkelerden farklı biçimde kullanılan sözcük ve deyimleri içeren dört ciltlik sözlük. Aynı zamanda ABD'nin kültür ve doğa tarihinin bu ülkede konuşulan dile nasıl yansıdığını göstermeyi amaçlar. The Oxford English Dictionary'nin (1901-33; Oxford İngilizce Sözlüğü) yayımcılarından Sir William A. Craigie ile ABD'li İngilizce profesörü James R. Hulbert tarafından derlenen sözlük 1936-44 arasında yayımlanmıştır. Ülkedeki ilk İngiliz yerleşmelerinden başlayarak 19. yüzyıl sonlarına değin kullanılan Amerikan sözcük ve deyimlerini içerir ve bunların pek çoğunu tanımlayıcı alıntılarla açıklar.

Dictionary of Americanisms, A (Amerikanca Sözlüğü), ABD kökenli ya da İngiliz- ceye ilk kez ABD'de katılan sözcük ve deyimlerden oluşan iki ciltlik sözlük. ABD'li bilim adamı Mitford M. Mathevvs tarafından derlenmiş ve 1951'de basılmıştır. Tarihsel ilkelere dayanır ve The Oxford English Dictionary (1901-33; Oxford ingilizce Sözlüğü) ve Dictionary of American English on Historical Principles'm (1936-44; Tarihsel İlkelere Dayalı Amerikan İngilizcesi Sözlüğü) eksiklerini ve yanlışlarını gidermek amacıyla hazırlanmıştır. Çok sayıda İngiliz kökenli sözcük içeren Dictionary of American English on Historical Principles' m tersine yalnızca Amerikan kökenli sözcük ve deyimleri içermektedir. Her girişin altında kaynak ve yazarlar belirtilmiş, çoğu sözcüğün nasıl söylendiği de verilmiştir.Dictionary of the English Language, A(İngiliz Dili Sözlüğü), Samuel Johnson'ın 1755'te Londra'da yayımladığı iki ciltlik ünlü sözlük. Temel aldığı ilkeler İngiliz sözlükçülüğüne 100 yılı aşkın bir süre yol göstermiştir. Önceki sözlüklerden daha dar kapsamlı olmakla birlikte, tanımları daha doğru ve kesindir.Sözlükte İngiliz dilinin ana sözcükleri titizlikle ayrılıp sınıflandırılmış ye incelikli kalıplar içinde tanımlanmıştır. İngiliz edebiyatından yapılan çok sayıda alıntıyla sözcüklerin anlamları daha açık hale getirilmiş ve belirli bir sözcüğün kullanımındaki anlam farklılıkları örneklerle gösterilmiştir. Sözlük bir İngilizce tarihi ve dilbilgisinin yanı sıra o dönemin Londra'sında konuşulan en iyi İngilizceye ve seçkin yazarların kullandıkları sözcüklere dayanan kapsamlı bir sözcük listesi de içermektedir. Sözlüğün 1756'da yayımlanan tek ciltlik kısaltılmış biçimi, 20. yüzyıl ortalarına değin yaygın olarak kullanılmıştır.Johnson'ın yapıtı, İngilizceye Avrupa söz-lükçülüğünün en uygun teknikleri ile geçerli

Dictionary of the Irish 128

ideal ve kaynaklan büyük bir ustalık ve düşünsel beceriyle kaynaştıran bir sözlük kazandırmıştır. Sözlük, Noah Webster'ın sözlüğü yayımlanmcaya değin (1828) İngiliz- cenin temel sözlüğü olarak kabul edilmiştir.

Dictionary of the Irish Language (İrlanda Dili Sözlüğü), İrlanda dilinin temel sözlüğü. Kuno Meyer'in, A-C harflerini kapsayan Contributions to Irish Lexicography (1906-07; İrlanda Sözlükbilgisine Katkılar) adlı yapıtının devamı olduğu için D harfiyle başlar.Altbaşlığında da belirtildiği gibi Eski ve Orta İrlanda dilindeki kaynaklardan yararlanılarak hazırlanan sözlük, 1913' te Dublin'de yayımlanmaya başladı. Tarihsel ilkeler çerçevesinde, en eski döneminden başlayarak dildeki bütün gelişmeleri kapsamayı amaçlayan kaynak toplama çalışmasını İrlanda Kraliyet Akademisi üstlendi. Kitaplardan, yazmalardan ve konuşma dilinden derlenen madde girişleri altında sözcüklerin anlamlarının gelişimi ve dilbilgisi çekimleri verilmektedir.1938'de İrlanda Kraliyet Akademisi, Con-tributions to a Dictionary of the Irish Language (İrlanda Dili Sözlüğüne Katkılar) genel başlığı altında düzensiz aralıklarla fasiküller yayımlamaya başladı. Fasiküllerin amacı asıl sözlük son biçimini alana değin, birikmiş ve yayına hazırlanmış olan çok geniş malzemeyi hemen kullanıma sunmaktı.

Dictionnaire alphabetique et analogique de la langue française (Fransız Dilinin Analojik ve Alfabetik Sözlüğü), tarihsel ve akademik Fransızca sözlük. Göndermelerle, her sözcüğün kökenbilimini, tanımını, karşıt ve eşanlamlı sözcükleri açıklar. İlk kez 1951-64 arasında Paris'te altı cilt olarak yayımlandı. 1970'te genişletilerek yeniden basıldı. Academie Française tarafından kabul edilen bütün sözcüklerin yanı sıra, bilimsel ve teknik terimleri, yaygın olarak kullanılan deyimleri, klasik Fransız edebiyatında geçen ve günümüzde kullanılmayan eski sözcükleri kapsar. Sözcüklerin kullanımındaki tarihsel değişimler çağdaş Fransız yazarlarından yapılan uzun alıntılarla gösterilir ve günümüz Fransızcasından verilen örneklerle sözcüklerin kullanımı açıklanır. Sözlüğün ilk kez 1967'de yayımlanan tek ciltlik kısaltılmış baskısı, 1977'de genişletilerek yeniden yayımlanmıştır.

Dictionnaire de la langue française (Fransız Dili Sözlüğü), DICTIONNAIRE LITTRE (Littre Sözlüğü) ya da LITTRE olarak da bilinir, Fransız sözlük yayımcısı Maximilien-Paul- Emile Littre tarafından derlenen büyük Fransızca sözlük.Çalışmalarına 1844'te başlanan sözlük, 1863-73 arasında dört cilt olarak yayımlandı. 1877'de ise bir eki basıldı. 16-19. yüzyıllar arasında ortaya konmuş edebiyat yapıtlardan alıntıların yer aldığı sözlük, Fransız dilinin tarihsel gelişimini yansıtır. İlk anlamıyla başlayarak verilen kesin tanımları, bir sözcüğün kullanımındaki bütün farklılıktan yansıtır. Bütün anlamlar kronolojik olarak verilmemesine karşın, sıralama gene de man-tıksaldır. Açıklayıcı alıntılar sık sık kullanılır.Sözlüğün yeni baskısı, ilk ekin alfabetik sıraya göre birleştirilmesiyle yedi cilt olarak 1956-58 arasında yayımlandı. Tarih, etimoloji ve dilbilgisi özelliklerinden dolayı önemini koruyan sözlük, 1978'de dört cilt olarak,

1983'te de dört cilt ve tek ciltlik bir ekle

yeniden basıldı.

Dictyoclostus, Brachiopoda filumundan deniz omurgasızlarının soyu tükenmiş cinsi.bulunan Dictyoclostus'un üyeleri genellikle iri yapılıdır. Bir yanı dışbükey, öbür yanı içbükey olan kabuklarının üstü damar gibi çizgiler, oluklar ve küçük dikensi çıkıntılarla bezelidir.Dicuil (ü. 825, İrlanda), keşiş, dilbilgisi uzmanı ve coğrafyacı. Çalışmaları hem bilim tarihi açısından, hem de 9. yüzyıl İrlanda biliminin durumunu yansıtması bakımından önemlidir. Astronomi bilgisinin büyük bir bölümünü, dinsel şenliklerin tarihlerini saptama çalışmalarına borçludur. 825'te tamamladığı De menşura orbis terrae (Yer'in Ölçümü Üzerine) İzlanda'ya giderek gece yarısı güneşini izleyen (795) İrlandalı münzevilerden söz eden ilk kaynaktır.Bu yapıt ayrıca Nil Irmağı ile Kızıldeniz arasında uzanan ve 767'de tıkanan tatlı su kanalına ilişkin Batı'da yazılmış en güvenilir bilgileri içerir. Dicuil bu kanalın varlığını, Nil'de yolculuk yaparak "Hz. Yusuf'un tahıl ambarları" olarak andığı Giza Piramit- leri'ni geçen ve Kızıldeniz'e ulaşan bir başka irlandalı keşişin bu yöreyle ilgili betimlemelerinden öğrenmiştir. Yapıtında 30 kadar Yunanlı ve Latin yazarın yanı sıra İrlandalı çağdaşı şair Sedulius'a ilişkin alıntılar ya da değinmeler yer almaktadır. De mensura'nm en iyi baskısını 1870'te G. Parthey yapmıştır.Dicyemida, Mesozoa filumundan deniz omurgasızlarının, solucana benzer asalak çokhücrelileri içeren sınıfı. Ayrıca bak. Mesozoa.Dicynodon, Therapsida takımından soyu tükenmiş sürüngen cinsi. Bir zamanlar kara omurgalıları faunasında önemli bir yer tutan bu memelilere benzer sürüngenlerin

fosillerine Afrika'nın güneyindeki Orta Geç Permiyen ile Asya'nın güneyi ve Avrupa'da- ki Geç Permiyen (Permiyen Dönem y. 280-225 milyon yıl önce) kayaçlarında rastlanır. Dicynodon'un kafatası, güçlü çene kaslarının bağlanmasına yarayan gelişmiş çıkıntılarla donatılmıştır ve gözlerin arkasındaki bölümü çok uzundur. Çenenin önündeki dişsiz, gagaya benzeyen oluşum ile çenenin geri kalan bölümleri büyük olasılıkla boynuzsu bir maddeyle örtülüydü. Bazı örneklerde görülen bir çift küçük köpekdi- şinin yalnızca erkeklere özgü olduğu sanılmaktadır. Büyük olasılıkla otçul olan bu hayvanların gövde yapıları sağlam, bacakları ile bu organları omurgaya bağlayan kemikleri güçlüdür.

Didakhe .(Yunancada "Öğreti"), ON M HAVARİNİN ÖGRETİSİ olarak da bilinir, günü-müze ulaşan en eski kilise yönergesi. 2. yüzyılda Mısır'da ya da Suriye'de yazıldığı sanılır. On altı kısa bölümden oluşan kitapçıkta ahlak, etik, kilise uygulamaları ve isa'nın yeryüzüne ikinci kez geleceği inancı işlenir. Ayrıca kilise eğitimi ve kiliseye kabul konusunda genel bir program sunulur.Bazı erken dönem Hıristiyan yazarları Didakhe'yi kutsal metinler arasında saydılar. Mısırlı yazarlar ve derlemeciler de 4. ve 5.

yüzyılda Didakhe'den çok geniş alıntılara yer verdiler. Kaisareialı Eusebios Kilise Tarihi'nde (4. yy başı) Didakhe'den birçok bölüm aktardı. 4. yüzyılda kaleme alınan ve ilk kilise yasalarının bir derlemesi olan Apostolik Tüzükler'in 7. bölümü de bu kitap üzerine kurulmuştu. Metropolit Phi- lotheos Bryennios'un 1873'te İstanbul'da bulduğu, 1056 tarihli Yunanca bir Didakhe yazması 1883'te yayımlandı. Mısır'da Oksyrhynkhos'ta ortaya çıkarılan 4. yüzyıla ait Yunanca bir papirüs ile bugün British Museum'da yer alan 5. yüzyıla ait Kopt dilindeki bir papirüsün de bu kitabın bölümleri olduğu belirlendi, Didakhe bütünsel ve tutarlı bir yapıt değildir; çeşitli yörelerdeki Hıristiyan topluluklarında uzun süre kullanılarak yasa gücüne ulaşan kuralların bir derlemesidir. Daha önceki bazı yazılı kaynakların da kitabın hazırlanmasında kullanıldığı anlaşılmaktadır. Kitabı derleyenin kimliği bilinmemektedir.Didakhe'nin 1. ve 6. bölümleri arasında yaşam ve ölüm üzerine ahlaki öğütler verilir. Vaftiz olmaya hazırlananlara yönelik bu dini bilgiler, Yahudiliğe özgü bir öğretim modelinin Hıristiyanlığa uyarlanışını yansıtır. 7. ve 15. bölümler arasında vaftiz, oruç, dua ve komünyon, gezgin resul ve yalvaçların nasıl karşılanıp sınanacağı, piskopos ve diyakozların atanması gibi konular tartışılır. 16. bölümde ise İsa'nın İkinci Gelişi'ni haber veren belirtiler işlenir.

Didelot, Charles (-Louis) (d. 1767, Stockholm - ö. 7 Kasım 1837, Kiev), Fransız dansçı, koreograf ve öğretmen. Çalışmalarıyla romantik balenin öncülüğünü yapmıştır.İlk kez 1790'da Paris Operası'nda balerin Madeleine Guimard'la birlikte sahneye çıktı. Daha sonra koreografiye yönelerek La Metamorphose (Başkalaşım), Flöre et Zep- hyre (Flora ile Zephyros), Don Quixote (Don Kişot) ve Apollon et Daphne (Apol- lon ile Daphne) gibi pek çok ünlü balenin yapımını gerçekleştirdi. Baledeki birçok önemli yenilik ve giysilerdeki bellibaşlı değişiklikler ona bağlanır. Örneğin telli bir sistem yardımıyla dansçıların uçuyor gibi görünmesini sağladığı, balerinlere ten rengi külotlu çorabı ilk kez onun giydirdiği ileri sürülür.Didelot 1801'den 1811'e değin Petersburg' daki Çarlık Bale Okulu'nun (bugün Devlet Bale Okulu) bale topluluğu yönetmen ve koreograflığını yaptı. Sonra Londra ve Paris'te çalıştı, 1816'da yeniden Petersburg'a döndü ve yaşamının sonuna değin orada 50'den fazla balenin yapımını gerçekleştir

ABD'nin Nebraska eyaletindeki Bennett kenti dolaylarında bulunmuş Dictyoclostus americanus fosili

Buffalo Museum of Science, Buffalo, N Y

Misisipiyen Dönemden "(y. 345-325 milyon yıl önce) Permiyen Döneme (y. 280-225 milyon yıl önce) değin Kuzey Amerika çevresindeki sığ denizlerde yaygın biçimde

Dicynodon iskeletiAmerican Museum of Natural Hıstory. New York

di. Romantizm akımı doğrultusundaki bu yapıtlarda öğretmeni Jean Georges Nover- re'ın ilkelerini uyguladı. Didelot'nun öğretim yöntemi devrimci bir yöntem olarak kabul edilmişti. Karısı Mme Rose (Colinet- te) Didelot da dansçıydı.Diderot, Deniş (d. 5 Ekim 1713, Langres - ö. 30 Temmuz 1784, Paris, Fransa), Fransız edebiyatçı ve filozof. 1745'ten 1772'ye değin Aydınlanmanın temel yapıtlarından biri olan Encyclopedie'nin yayımcılığını yapmıştır.Gençlik dönemi. Diderot, çevresinde çok saygı duyulan, ama kendisinin değerini çok

sonra anladığı bir bıçakçı ustasının oğluydu. Katolik geleneği içinde büyütüldüyse de kiliseye girmedi. İlk eğitimini Langres'da Cizvitlerden aldı. 1729'dan 1732'ye değin Paris'te, College d'Harcourt ile Louis-le- Grand Lisesi'nden birinde ya da her ikisinde birden öğrenim gördü. 2 Eylül 1732'de Paris Üniversitesi'nden yüksek lisans diplomasını aldı. Daha sonra Clement de Ris'nin yanında sözleşmeli kâtip olarak hukuk eğitimi gördü, ama hukuktan çok dil, edebiyat, felsefe ve yüksek matematiğe ilgi duyuyordu. Az bilinen 1734-44 arası döneminde gençlik tutkusu tiyatrodan vazgeçerek geçimini sağlamak için ders verdi, bir yayımcı için ikinci sınıf yazarlık yaptı ve 50 ecu (ekü) karşılığı misyonerlere vaazlar yazdı. Bir ara din konusunda uzmanlaşmayı dü- şündüyse de herhangi bir ilahiyat fakültesine girmedi. Gene de yapıtlarından anlaşıldığına göre dinsel bir bunalım geçirdi; katı imandan yaradancılığa ve daha sonra ateizme geçişi görece yavaş oldu. Düzensiz yaşamı 1761-74 arasında yazdığı, ama ölümünden sonra yayımlanan Le Neveu de Rameau (1891; Rameaunun Yeğeni, 1946, 1982) adlı romanında açıkça görülür. Özellikle Regence ve Procope gibi cafe'lerin müdavimiydi. 1741'de Procope'da Jean- Jacques Rousseau ile tanıştı ve bir kavga ile sonuçlanan dostlukları 15 yıl sürdü.Gene 1741'de bir manifaturacının kızı olan Antoinette Champion ile tanıştı ve babasının onayı olmamasına karşın 6 Kasım 1743'te gizlice evlendi. Günümüze ulaşan mektuplardan anlaşıldığına göre, romantik aşkları ilgi alanlarının uyuşmazlığı nedeniyle evliliklerine yansımadı. Birliktelikleri bir ölçüde kızları Angelique'e duydukları sevgi ile ayakta kaldı. 1753'te doğan Angelique ailenin hayatta kalan tek çocuğuydu. Diderot kızının eğitimine çok önem verdi veLangres'm itibarlı kişilerinden Albert de Vandeul ile evlendirdi. Angelique sonraları babasının kısa yaşamöyküsünü yazdı ve yazmalarını düzene koydu.

Olgunluk dönemi. Geçinebilmek için çeviri yapan Diderot 1745'te Inguiry Concer- ning Virtue (Erdem Üzerine inceleme) adlı yapıtının serbest bir çevirisini yayımlayarak Shaftesbury 3. kontunun Fransa'da ünlenmesini sağladı. Hıristiyanlık karşıtı düşünceleri canlı bir düzyazı tekniğiyle aktardığı özgün vapıtı Pensees plıilosophiques (1746; Filozofça Düşünceler, 1963, 1984) Shaftes- bury'den yapılan doğrudan çeviriler yanında, ondan esinlenmeleri de içerir. Bu kitabıyla genel ahlaka aykırı bulunan Les Bijoux indiscrets (1748; Patavatsız Mücevherler) adlı romanının gelirlerini, metresi Madeleine de Puisieux'nün isteklerini karşılamak için kullandı; birkaç yıl sonra Vincen- nes'da tutuklu kaldığı sırada onunla ilişkisini kesti. 1755'te tanıştığı Sophie Volland ile 20 yıldan çok süren bir ilişki kurdu. İlişkileri, ortak ilgi alanlarına, karşılıklı sempatiye ve derin bir dostluğa dayalıydı. Sophie'ye ve başkalarına yazdığı mektuplar Diderot' nun kişiliğini, heyecanlarını ve düşünceleri yansıtan en büyüleyici belgelerdir. Bunlar aynı zamanda yakın çevresini oluşturan Louise d'Epinay, F. M. Grimm, d'Hol- bach ve Ferdinando Galiani gibi yara- dancı yazar ve "filozoflar"la ilişkilerine de ışık tutar. Diderot, Rousseau ve onun aracılığıyla tanıştığı Condillac bir süre birlikte akşam yemeklerini Panier Fleuri'de yediler. Diderot, özel yaşamında ahlaki değerlerin yerleşmesine yardımcı olan dostluklara büyük önem verdi. Bu düşüncesini "Les Deux Amis de la Bourbonne" (Bour- bonne'lu İki Dost) adlı kısa öyküsünde ve "Ceci n'est pas un conte"un (Bu Bir Masal Değil) sonuç bölümünde ortaya koydu.Encyclopedie. 1745'te yayımcı Andre Le Breton, Ephraim Chambers'm Cyclopaedia' sının Fransızca çevirisi için, projeyi yarıda bırakan iki çevirmenden sonra Diderot'ya başvurdu. Diderot, ünlü matematikçi Jean Le Rond d'Alembert ile birlikte yayımcılığı üstlendi. Yayının yapısını büyük ölçüde değiştirerek içeriğini genişletti, köktenci ve devrimci görüşün önemli bir organı haline getirdi. Kendini bu işe adayan, birçoğu tanınmamış ama daha sonra ünlenecek bir grup edebiyatçıyı, bilim adamını ve hatta papazı çevresinde toplayarak bir ekip oluşturdu. Hepsini harekete geçiren ortak bir amaçları vardı: Bilgiyi ilerletmek ve bu yolla, kilise ve devlet içindeki gerici güçlere bir darbe indirmek. Encyclopedie'nin bir dictionnaire raisonne (Ussal Sözlük) olarak bütün sanat ve bilim dallarının temel ilke ve uygulamalarını ortaya koyması amaçlanıyor, yayın usçu felsefe görüşüne ve insan zihninin ilerlemesine duyulan belirli bir inanca dayanıyordu. Diderot'nun 1749'da yayımladığı Lettre sur les aveugles â l'usage de ceux qui voient (Görenlerin Yararına Körler Hakkında Mektup, 1945, 1984) adlı yapıtı ise bir yüzyıl sonra Louis Braille'in de ele aldığı dokunma duyusu ile körlere okuma öğretilebileceği önerisi ve evrim kuramı ile ilgili çalışmalarının ilk adımını oluşturması bakımından önemliydi. Maddeci ateizm öğretisini açığa çıkaran ve duyu izlenimlerine bağımlılığı vurgulayan bu cüretli adımı, tutuklanmasına ve üç ay Vincen- nes'da hapsedilmesine neden oldu. Ama, Encyclopedie çalışmalarındaki kesinti kısa sürdü. 1750'de yayımladığı Prospectus'ü (Bakış) d'Alembert, Discours Preliminaire (1751; İlk Söyleşiler) adı altında genişletti. İlk cildinin yayımlandığı 1751'den, son resimli ciltlerin dağıtıldığı 1772'ye değin Encyclopedie'nin tarihinde çeşitli iniş çıkış-

129 Diderot, Deniş

lar oldu, ama sonunda ulaşacağı başarısından hiçbir zaman kuşku duyulmadı. 1758'de yedinci cildin yayımlandığında sıkıntılı bir dönem yaşandı; d'Alembert "Geneve" (Cenevre) adlı makalesine Rousseau'nun saldırısını okuyup kötü günlerin geldiğini sezerek istifa etti. Encyclopedie'nin bir özeti olduğu söylenen Helvetius'un, De l'esprit (1758; Zihin Üzerine) adlı kitabının Paris Parlement'mca (Yüksek Mahkeme) yakılmasına ve yapıtın yasaklanmasına karar verilmesi de ciddi bir darbe oldu. Voltaire yayını Fransa dışında

sürdürmeyi önerdiyse de Diderot Paris'te kalmakta direndi. 1764'te ise Le Breton'un düzeltisi yapılmış metinlerden uzlaşma amacıyla gizlice bazı bölümleri çıkarttığını fark edince çok üzüldü. Sansür edilen bölümler oldukça önemliydi; ama yapıtın etkisini çok değiştirecek nitelikte değildi. Diderot 17 cilt metin ve 11 cilt resimden oluşan Encyclopedie'ye 1751- 72 arasında bir bölümü özgün, bir bölümü değişik kaynaklara dayanan sayısız makaleyle katkıda bulundu. Yazılarının çoğu felsefe tarihi, estetik ve zanaatlar hakkın-daydı. Genel yayın yönetmeni olarak çok çalışkandı, bugün hâlâ tarihçilerin övgüyle söz ettiği çok nitelikli .3-4 bin resmin basımını özellikle denetledi. Encyclopedie' nin tamamlanmasıyla Diderot'nun gelir kaynağı da tükendi. Rus çariçesi II. Yeka- terina (Büyük) Diderot'yu mali sıkıntıdan kurtarmak için Paris'teki temsilcisi aracılığıyla, onun kütüphanesini satın aldı, ama kitapları kendisi adına korumasını istedi; daha sonra da yaşamı boyunca yıllık bir ücret karşılığı onu kütüphanecisi yaptı. Diderot 1773'te teşekkür etmek için gittiği Petersburg'da büyük saygı ve yakınlık gördü. Yekaterina için Plan d'une üniversite pour le gouvernement de Russie'yi (Rus Hükümeti İçin Bir Üniversite Planı) yazdı. Rusya'da kaldığı beş ay, aydın despotizminin toplumsal bozukluklara çözüm olduğu inancından kurtulmasına ve Observations sur les instructions de Sa Majeste İmperiale aux deputes (Majesteleri İmparatoriçenin Temsilcilerine Talimatları Üzerine Gözlemler) adlı yazısında görüldüğü gibi siyasal görüşlerinin sertleşmesine yetti. Guillaume Raynal'ın gizlice yayımlanan Histoire philo- sophique et politique des etablissements et du comnıerce des Europeen dans les deux Indes (1770, 6. cilt; Avrupalıların Amerika ve Hindistan'daki Kurum ve Ticaretlerinin Felsefi ve Siyasal Tarihi) adlı kitabındaki en devrimci bölümlerin ve devrimin meşruluğuna ilişkin kanıtlamaların da Diderot'nun kaleminden çıktığı bugün artık bilinmektedir.Felsefi ve bilimsel yapıtları. 1751'de dilin işlevini incelediği ve estetik sorunlarına değindiği Lettre sur leş sourds et muets (Sağır ve Dilsizler Üzerine Mektup), 1754'te de 18. yüzyıl felsefe araştırmalarının yöntemi olarak kabul edilen Pensees sur l'interpretation de la nature (Doğanın Yorumlanması Üzerine Düşünceler) adlı yapıtlarını yayımladı; ama sağlığında yayımlanan yapıtlarının sayısı pek fazla olmadı. El yazmalarını, yalnızca dostları ve Baron Grimm'in 15 Mayıs 1753'ten başlayarak iki haftada bir yayımladığı özel bir gazetenin ayrıcalıklı okuyucuları okuyabiliyordu. 1812'de Correspondance litteraire (Edebi Yazışmalar) adı altında topluca yayımlanan bu gazeteler, çağının bütün yönlerini yansıtması bakımından ilginçtir. Diderot'nun felsefi yapıtları arasında özellikle L'Entretien entre d'Alembert et Diderot (D'Alembert ve Diderot Arasında Konuşma), Le Reve deDidim 130

d'Alembert (1830; D'Alembert'in Rüyası, 1968) ve Elements de physiologie (Fizyolojinin Öğeleri) sayılabilir. Bu yapıtlarında maddeci felsefe görüşlerini geliştirerek Charles Darwin'in evrim kuramının haberciliğini yaptı ve maddenin hücreli yapısına ilişkin ilk modern kuramı oluşturdu. Bilim alanındaki kuramları kuşkusuz çok ilginçti; ama bunların olağanüstü yanı diyalektik sunuluş biçimiydi. Çoğu zaman diyaloglarla ve paradoks biçiminde ortaya koyduğu düşünceleri, Diderot'nun gerçeklik duygusunu ve insan doğasındaki karmaşıklık ve çelişkileri kavradığını gösteriyordu. Geliş-tirdiği düş kuramını ilerde Freud etkili bulacaktı.Deneme, roman ve oyunları. Diderot'nun denemelerinde de öykü ve romanlarının biçim ve üslup özelliklerine rastlanır. Kişisel deneyimlerine dayanan denemeleri arasında "Regrets sur ma vieille robe de chambre" (Eski Robdöşambrımın Verdiği Keder) ile "Entretien d'un pere avec ses enfants" (Bir Babanın Çocukları ile Konuşması, 1974, 1984)

Diderot, Louis-Michel van Loo'nun yağlıboya çalışması, 1767; Louvre Müzesi, Paris

Giraudon - Art Resource/EB Inc.

sayılabilir. Romanlarından La Religieııse (1796; Rahibe, 1984) 1760'ta, pikaresk roman ve "felsefi öykü" geleneği içinde yer alan Jacques le faıaliste et son maitre (Kaderci Jacques ile Efendisi, 1949, 1984) de 1773'te yazılmıştır. Bilimsel belirlenimciliğine karşın, Diderot'nun felsefi hareket noktası belirsizdir. Aynı durum Rameau'nun Yeğem'ndeki etik anlayışı için de geçerlidir. Almanca çevirisini (1805) Goethe'nin yaptığı bu romanda yazar bir asalak ile garip davranışlı ahlakdışı birinin canlı öyküsü içinde o günkü toplumla alay eder. Supplement au voyage de Boııgainvil- le'de (Bougainville'in Gezisine Ek) ise hoşgörü ve cinsel özgürlük üzerine kurulu özgür toplum kavramını dile getirir. Başlıca oyunları sayılan Le fils naturel (1757; Evlilik Dışı Öğul) ile Le pere de famille'm (1758; Aile Babası) bugün okunması zordur. Ama Entretiens sur le fils naturel (Evlilik Dışı Oğul Üzerine Tartışma) ile Discours sur le poesie dramatiqııe'Xe (Dramatik Şiir Üzerine Konuşma) ortaya koyduğu tiyatro kuramları, Hamburgisc'he Dramaturgie'nin (1767-69; Hamburg Tiyatro Sanatı) yazarı Gotthold Lessing'i çok etkilemiştir. Diderot, ciddi burjuva oyunları sahneleyerek tiyatroda gerçekçiliği artırmaya, karakterleri kendi meslekleri ve çevreleri içinde göstererek de seyircide daha büyük bir ahlaki ve toplumsal etki uyandırmaya çalıştı. Tiyatro teknikleriyle dekor anlayışında çeşitli değişiklikler yaptı; tableaux vivants (yaşayan tablolar) aracılığıyla izleyicileri etkilemeyi umdu. Paradoxe sur le comedieridt (1830; Aktörlük Hakkında Aykırı Düşünceler, 1943, 1984) büyük aktörlerin, tıpkı büyük şairler gibi, duygusuz olduklarını ve inanılmaz kuklalar olarak kalmaları gerektiğini ileri sürdü. Asıl edebiyat eleştirileri yazmakla birlikte, Corres- pondance litteraire için yazdığı, salon ya da yıllık sergilerini kapsayan sanat eleştirileri yüzünden Diderot sonradan ilk büyük sanat eleştirmeni olarak ünlendi. Sanat, sanatçı ve resim tekniğine ilişkin çözümlemelerinin yanında kusursuz zevki ve üslubu da ölü-münden sonra büyük bir ün kazanmasına yol açtı. Özellikle Essai sur la peinture'ü (1765; Resim Üzerine Deneme) önce Goethe'nin, daha sonra da Charles Baudelaire'in çok beğendiği bir çalışmaydı.Yaşlılığı ve son yapıtları. 1774'te artık yaşlı ve hasta olan Diderot, Helvetius'un yok olmıış De l'esprif sinin genişletilmiş biçimi olan De l'homme (1772; insan Üzerine) adlı yapıtına bir reddiye üzerinde çalıştı. Refuta- tion de l'ouvrage d'Helvetius intitule L'homme (Helvetius'un İnsan Adlı Yapıtının Reddiyesi) 1875'te yayımlandı. Entretien d'un philosophe avec la Mareclıale'i (Mareşalle Filozofun Konuşması) yazdıktan sonra 1778'de de Essai sur les regnes de Clcıude et de Neroriu (Claudius ve Nero'nun İktidar Dönemleri Üzerine Deneme) yayımladı. Genellikle Essai sıır la vie de Seneque (Seneca'nın Yaşamı Üzerine Deneme) olarak bilinen bu yapıt Romalı yergi ustası ve filozofun savunusu olarak görülebilir. Bu arada Diderot'nun yakın dostlar çevresi giderek daralmaktaydı. Bayan d'Epinay ve d'Alembert ondan önce öldü; yalnızca Grimm ve Baron d'Holbach sağdı. Diderot yavaş yavaş aile çevresi içinde kendi kabuğuna çekildi. Sophie Volland'm Şubat 1784'te ölümü ona büyük bir acı verdi; Sophie'nin ölümünden sonra ancak birkaç ay yaşayabildi. Richelieu Caddesi'nde II. Yekaterina'nın (1729-96) verdiği evde, kalp damarlarının tıkanması sonucu öldü. Söylentiye göre son sözleri, "Le premier pas vers la philosophie, c'est l'incre." (Felsefe- ve doğru atılan ilk adım, inançsızlıktır) oldu. Damadının

araya girmesi üzerine Saint-Roch'da kilisenin onayladığı bir mezara gömüldü.Didim bak. DidymaDidius Iulianus, Marcus (d. y. 135 - ö. 1Haziran 193), 28 Mart - 1 Haziran 193 arasında Roma imparatoru. Varlıklı bir senatörken Praetoria Muhafız Alayı'na ay-rılacak ödenek için en yüksek parayı önererek imparator olmuştur.Mediolanum'un (bugün Milano) önde gelen ailelerinden birinin oğluydu. Uzun yıllar boyunca devlet hizmetindeki başarılarıyla sivrildi. Yaklaşık 167'de Mogontiacum'daki (bugün Mainz) lejyon birliklerine komuta ettikten sonra, Galya'nın kuzeydoğusu, Dalmaçya, Aşağı Ren, Bitinya ve Afrika' yı yönetti.Commodus'un hükümdarlık dönemindeki siyasal çalkantılar sırasında, Mediolanum'a sürüldü. Ama Commodus, 31 Aralık '92 gecesi öldürüldü. Ardılı Pertinax da mart sonlarında imparatorluk muhafızlarınca katledildi. Mediolanum'da bağlantıları olan bir grup senatörün desteklediği Iulianus, tahta çıkabilmek için muhafızlara ölen imparatorun kayınpederinin önerdiğinden daha büyük bir ikramiye önererek imparator oldu ve Senato'ya muhafız alayı eşliğinde gitti. Burada, açık artırmanın sonucuna karşı çıkarak ordunun müdahale etmesini isteyen öfkeli göstericilerle karşılaştı. Kısa süre sonra Tuna'daki lejyonlar İtalya Yarımadasını işgal ederek Iulianus'u öldürdüler ve başkomutanları Lucius Septimius Severus'u imparator ilan ettiler.Dido, ELISSA olarak da bilinir, Eski Yunan efsanesine göre Kartaca'nın kurucusu, Tyros kralı Mutto'nun (Belus) kızı veSychaeus'un (Sicharbas) karısı. Dido'nun erkek kardeşi Pygmalion, Sychaeus'u öldürür. Dido, Afrika kıyılarına kaçar ve 1ar- bas'tan aldığı bir parça toprak üstünde Kartaca'yı kurar. Kent kısa sürede gelişir ve Iarbas, Dido ile evlenmek ister. Dido ondan kaçmak için bir odun yığını üstüne çıkarak halkının gözleri önünde kendini yakar. Vergilius Dido'yu, torunları Roma'yı kuran Aineias'm çağdaşı olarak gösterir. Dido, Afrika'ya ayak bastıktan sonra Ainei- as'a âşık olur. Vergilius, Dido'nun intiharını, Jüpiter'in Aineias'a onu terk etmesini emretmesine bağlar. Dido, Virgo Caeles- tis'le yani Kartaca'nın koruyucu tanrıçası Tanit ile özdeşleştirilmiştir.Didot AİLESİ. basımcı, yayımcı ve hurufat dökümcüsü olarak tanınan Fransız aile. Fransa'da tipografinin gelişiminde çok büyük etkileri olmuştur. Aile mesleğinin kurucusu François Didot (1689-1757), 1713'te, basımcı ve kitap satıcısı olarak Paris'te işe başladı. Özellikle, Abbe Prevost'nun yapıtlarını içeren 20 ciltlik derlemenin yayımcısı olarak tanındı. En büyük oğlu François Ambroise (1730-1804) hurufat tasarımı standardını, kalın ve ince harfler arasında daha belirgin bir ayrım oluşacak biçimde değiştirdi. Hurufat dökü-münde, zımba yöntemiyle kalıp yapımında geçerli olan Fournier ölçüm standardını geliştirdi; 72 puntoluk Didot punto sistemi Fransa'da basılı malzemede kullanılan, kolon genişliği ve eni ile belirlenen baskı ölçü birimine uyarlanarak hurufat ölçümü için standart birim kabul edildi. François Ambroise ayrıca, Fransızca hurufat boyutlarım tanımlamada kullanılan parisienne ve petit romain gibi klasik adların kullanımına son vererek, bunları puntolarla belirlenen (örn. 12 punto ya da 24 punto harf) boyutlarına göre ayırt etmeye başladı. 1780'de, İngiliz hurufat dökümcüsü John Baskerville'in kullanmış olduğu türe benzer, yüksek nitelikli, su damgası olmayan bir kâğıt ile baskı yaptı. François Ambroise'm iki oğlundan Pierre (Büyük Pierre diye anılır; 1761-1853) basım- evinin yönetimini sürdürürken, Firmin (y. 1765-1836) babasının geliştirdiği hurufat dökümcülüğüne sahip çıktı. Pierre, övgü toplayan Vergilius, Horatius, La Fontaine ve Racine baskıları yayımladı. Firmin ise Didot yazı karakterini tasarladı ve ayrıca levha biçimindeki baskı kalıplan olan stereo- tipleri icat ederek Fransızca, İtalyanca ve İngilizce

kitapların daha ucuz baskılarını yapabildi. Napoleon tarafından imparatorluk dökümhanesinin yöneticiliğine atandı ve yaşamının sonuna değin bu görevde kaldı.François Didot'nun en küçük oğlu Pierre François (y. 1731-93) hurufat dökümcüsü, yayımcı ve kâğıt imalatçısı olarak çalıştı. Pierre François'nm üç oğlu da aile mesleğini benimseyip sürdürdüler: Mikroskopik ka-rakterleri ile bilinen Henri (1765-1852), hurufat üretiminde sıcak metali uzun matris çubuklarına akıtarak (Polymatype) bir kerede 200'e yakın baskı karakteri dökmeyi başardı; Leger (1767-1829) bir kâğıt yapım makinesi icat etti; Küçük Didot diye adlandırılan üçüncü oğul ise Henri'nin izinden giderek hurufat dökümcüsü oldu.Firmin Didot emekli olduktan sonra oğulları Ambroise Firmin (1790-1876) ve Hya- cinthe Firmin (1794-1880) işi devraldılar. Yayımcılıkta giriştikleri en önemli iş, Henri Estienne'in derlediği dokuz ciltlik bir The- saurus graecae linguae (1855-59; Yunanca Sözlük) baskısıdır. Yayımladıkları öteki önemli yapıtlar arasında toplam 200 ciltlik Bibliotheque des auteurs grecs (Eski Yunan Yazarları Dizisi), Bibliotheque latine (Latin Edebiyatı Dizisi) ve Bibliotheque française (Fransız Edebiyatı Dizisi) bulunur.

Didius lulianus'un mermer büstü; Uffizi Galerisi, FloransaAlinari - Art Resource / EB İne

bağlantısı vardır. Denizyoluyla gelen ziya-retçiler, Panormos limanında karaya çıkar ve kutsal yoldan Didyma'ya ulaşırlardı. Kutsal alan İÖ 494'te Persler tarafından yağma edilip yakılana değin, Apollon'un gözdesi bir delikanlı

olan Brankhos'un soyundan gelme Brankhosoğullannca (Brank- hidai) yönetilirdi. Kutsal yolun iki yanında da son 2 km boyunca Brankhosoğullarından erkek ve kadınların oturur pozda heykelleri diziliydi. Büyük İskender İÖ 334'te Mile- tos'u aldıktan sonra kehanet merkezinin yönetimi Miletos kentine verildi. Miletos kâhini İÖ 331'de Büyük İskender'i "Zeus'un oğlu" ilan etti.İÖ 300'de Miletoslular Yunan dünyasının en büyük tapınağının yapımına başladılar. Ölçüleri çok büyük tutulan tapınağın yapımı İS 2. yüzyılın ortalarına değin sürdüğü halde bitirilemedi. Daha sonra içine bir kilise ve başka binalar yapıldı. Bizanslılar, tapınağın içinde bir kışla ile bir garnizon kurdular. Binalar yangınla harap oldu ve tapınak 15. yüzyılda bir deprem sonucu kısmen yıkıldı. Didyma'daki Apollon Tapınağı (Didyma- ıon), Anadolu İon tapmakları arasında en büyük ve en zengin olanıdır. Didyma, kutsal emanetleri, hazineleri, kutsal kuyusu ve kutsal defne korusu ile de tanınırdı.Apollon Tapmağı ile ilgili ilk araştırmalar, 1834'te Anadolu'yu dolaşan Fransız gezgin Charles Texier ve Halikarnassos'ta kazılar yapan İngiliz arkeolog Charles T. Newton tarafından gerçekleştirildi. İlk kazılarsa 1904'te Berlin Müzesi adına Theodor Wie- gand(*) tarafından başlatıldı ve 1913'e değin sürdürüldü. 1962'den bu yana kazıları Alman Arkeoloji Enstitüsü adına Klaus Tuchelt(*) sürdürmektedir.İlk Apollon Tapmağı Arkaik dönemde yapılmıştı. Bunu izleyen Helenistik tapınak, eski kalıntılardan yararlanılarak, onun temelleri üstüne kuruldu. Bugün de ayakta olan tapmak İon düzeninde, 6Ü m x 118 m boyutlarında, çift sıra sütunla (dipteros) çevrilidir. Yanlarda 21, cephede 10 sütun bulunur. Sütunlar, değişik biçimleri ve kabartmalı kaideleriyle dikkati çeker. Bu sütunların üstünde çatıyı taşıyan arşitrav blokları, bunların da üstünde akantus ve gorgon başlarıyla süslü bir friz bulunur. Tapınak, anıtsal basamaklar üstünde yükselir. Prona- ctt'tan iki sütunlu bir naos'a (tanrı heykelinin bulunduğu kutsal mekân) geçilir. Bu bölüm, ayaklarla destekli, yüksek duvarlarla çevrili açık bir avlu biçimindedir. Tanrı heykeli, naos'un içindeki küçük naos'ta (naiskos) yer alırdı. İS 2. yüzyıldan sonra Didyma'da yapılan

şenlikler Panhelenik bir festivale dönüştü. Ayrıca bak. kâhinlik.

Didymelales, ıkiçenekliler sınıfından, tek bir familyayı (Didymelaceae) ve tek bir cinsi (Didymeles) içeren takım. Didymeles cinsi de anayurdu Madagaskar olan ve çok basit, ilkel yapılı çiçekler açan iki ağaç türünü içerir. Erkek ve dişi çiçekler ayrı bitkilerde bulunur. Erkek çiçek, sapsız iki başçıktan (çiçektozu keseleri) ve başçıkların hemen altında yer alan bir ya da iki küçük puldan oluşur. Dişi çiçek ise eğri duran büyük bir tepecik (çiçektozunu yakalayan yüzey), tek bir tohumtaslağı taşıyan silindir biçiminde bir meyveyaprağı (karpel) ve dört pul içerir. Tek tohumlu, etli ve iki yanı oluklu meyveleri erik biçimindedir. Bu ağaçların odun yapılarında da çiçeklerindeki gibi ilkel özel-likler görülür.

Didymograptus, fosillerine Alt ve Orta Ordovisiyen Dönemin (Ordovisiyen Dönem y. 500-430 milyon yıl önce) deniz kayaçlarında rastlanan graptolit (ilkel kor-

dalılara benzer, koloni halinde yaşayan soyu tükenmiş hayvanlar) cinsi. Bu cinsin bilinen birkaç türü görece dar bir zaman dilimi içinde geniş bir coğrafi dağılım gösterdiğinden tanıtıcı fosil olarak değerlidir. Bu hayvanların ortadan ikiye ayrılmış gövdeleri, genellikle bağlanma yerindeki dairesel bir oluşumdan asılmış halde durur. Didymograptus cinsi, graptolitlerin bilinen en iri örneklerinden bazılarını da içerir.

Didymos (KHALKENTEROS) (Ü. IÖ y. 80-10, İskenderiye), Eski Yunanlı bilgin ve dilbilgisi uzmanı. Antik Çağ bilginleriyle klasik dil ve edebiyat üzerine çalışan çağdaş bilginler arasında önemli bir köprü durumundadır. 3.500 kitabın yazarı olduğu söylenen çalışkan ve üretken bir bilgindi. Çalışmaları arasında Homeros'un yapıtları üzerine incelemeler, birçok Yunanlı yazarla ilgili yorumlar, sözlük ve dilbilgisi çalışmalarıyla eski yapıtlar üzerine incelemeler vardır.

Didymos (KÖR) (d. y. 313, İskenderiye - ö. y. 398, İskenderiye, Mısır), İskenderiye kateşizm okulunu yöneten Doğu Kilisesi'ne bağlı ilahiyatçı.5. yüzyıl piskopos ve tarihçisi Palladius'a göre, çocukluğundan beri kör olmasına ve yaşamı boyunca kilisede görev almamasına karşın, zamanının en bilgili çilecileri arasına girdi. İskenderiye okulunun başına geçmesini sağlayan İskenderiye piskoposu Büyük Athanasios ile kendisini hocası olarak kabul eden Hieronymus'tan büyük saygı gördü. Daha sonraları II. Konstantinopolis (İstanbul) Konsili'nde (553) Origenes'in öğretisini yaydığı gerekçesiyle yapıtlarının mahkûm edilmesi üzerine, Hieronymus tutumunu

131 Diefenbaker, John

değiştirdi. Konsil kararı nedeniyle yapıtlarının çoğu ortaçağda kopya edilmeyen ve kaybolan Didymos, Ariusçuluğa karşı çıkanların başında geliyordu.Kitabı Mukaddes'in hemen bütün kitapları üzerine yazdığı yorumların yalnızca bazı parçaları günümüze ulaşmıştır; bunlardan Paulus'tan başka yazarlarca kaleme alınmış mektuplar üzerine yapılan yorumların öz-günlüğü kuşkuludur. Ayrıca, Latince çevirisi bulunan Kutsal Ruh adlı incelemeyi yazdığı sanılmaktadır.Diebitsch, Johann (Kari Friedrich An- toıı), Kont, Rusça IVAN IVANOVIÇ DIBİÇ- ZABALKANSKI

(d. 13 Mayıs 1785, Grossleipe, Silezya, Prusya - ö. 10 Haziran 1831, Kleczewo, Pultusk yakınları, Polonya), Balkanlar'da yürüttüğü seferlerle 1828-29 Osmanlı-Rus Savaşı'nda Rusya'nın zafer kazanmasını sağlayan Rus subay.Alman kökenli olmasına ve Berlin'deki subay okulunda eğitim görmesine karşın 1801'de Rus ordusuna girdi. Napoleon'a karşı Austerlitz, Eylau, Friedland ve Smo- lensk çarpışmalarında yer aldı ve tümgeneral rütbesine yükseldi. Rusların Batı Avrupa'da savaşı sürdürdüğü 1812-14 arasında çeşitli askeri ve diplomatik görevler aldı. 1815'te Viyana Kongresi'ne katıldı. Napole- on'u yenilgiye uğratan müttefiklerin Avrupa haritasını yeniden düzenlediği bu kongrenin ardından, Rus çarı I. Aleksandr'ın yaveri, 1824'te de genelkurmay başkanı oldu. Dekabrist ayaklanmasının bastırılmasında önemli rol oynadı. Yönetsel ve toplumsal reform programlarım denetlemek üzere Çar I. Nikolay'ın oluşturduğu gizli komitede görev aldı (1826-32).Osmanlı-Rus Savaşı'nın patlak vermesinden (1828) sonra, Avrupa'daki Rus kuvvetlerinin komutanlığına getirildi (Şubat 1829). Tuna kıyısındaki Silistre'de, Varna yakınlarındaki Kamçık Irmağında ve Burgaz'da Osmanlı kuvvetlerini yenilgiye uğrattı. Harekâtını sürdürerek batıya ilerledi ve Osmanlıları İslimye'de bir kez daha yendi. Ardından güneye inerek Edirne'yi teslim olmaya zorladı ve böylece Osmanlıların Tuna Irmağı ağzını ve Kafkasya'daki bazı toprakları Rusya'ya bırakmasını öngören Edirne Antlaşması'nın (14 Eylül 1829) imzalanmasını çabuklaştırdı. Kazandığı zaferden ötürü mareşal rütbesi ve Balkanlar'daki ilerleyişinin anısına Zabalkanski adını aldı.Polonyalıların 1830'da Rus egemenliğine karşı ayaklanmaları üzerine, Rus ordusunun başına geçerek, Grochövv (25 Şubat 1831) ve Ostroleka'da (20 Mayıs 1831) Polonya kuvvetlerini yenilgiye uğrattı, ama Polonyalıların teslim olmasından önce kole-radan öldü.Diefenbaker, John G(eorge) (d. 18 Eylül 1895, Grey ili, Ontario - .ö. 16 Ağustos 1979, Ottavva, Kanada), İlerici Muhafazakâr Parti'nin önderi. Aralıksız 22 yıl süren Liberal yönetimin ardından 1957-63 arasında başbakanlık yapmıştır.I. Dünya Savaşı'na katıldıktan sonra Sas- katehevvan'da avukatlık yapmaya başladı. 1929'da kralın danışma kurulu üyesi oldu. 1936'da Muhafazakâr Parti'nin Saskatche- wan örgütü başkanlığına seçildi ve bu görevi, 1940'ta Centre Gölü seçim bölgesinden Kanada Avam Kamaraşı'na seçilinceye değin sürdürdü. 1948'de İlerici Muhafazakâr Parti'nin başkanı olmak için gösterdiği çabalar başarısızlıkla sonuçlandıysa da, 1956'da parti başkanlığına seçildi.İlerici Muhafazakâr Parti 1957 seçimlerinde çoğunluğu kazanarak Liberal Parti'

Didyma, Ege Bölgesi'nde, Aydın ilinin Yenihisar ilçe merkezinde önemli bir kutsal alan ve Apollon kehanet merkezlerinden biri. Kuzeyindeki Miletos kentiyle deniz

Didyma'daki Apollon TapınağıDiatek

DidymograptusBritish Museum (Natural History); fotoğraf, Imitor

Diego Garcia 132

nin 22 yıllık iktidarına son verdi ve Diefen- baker, Louis Saint Laurent'ın ardından başbakan oldu. Muhafazakârlar, 1958 se-çimlerinde de gene beklenmeyen bir başarı kazanarak meclisteki 265 üyeliğin 208'ini aldılar. Ama bir sonraki seçimde (1962)

çoğunluğu elde edemediler. Tasarlanmakta olan nükleer silah üretimi yüzünden ülkede başlayan bunalım, çeşitli bakanların istifasına yol açınca Diefenbaker, 1963'te erken seçime gitmek zorunda kaldı. Seçimi Liberal Parti kazandı ve parti başkanı Lester B. Pearson başbakan oldu. Diefenbaker ise, parti başkanlığını elinde tutmak için uzun süre mücadele ettikten sonra, 1967'de başkanlıktan çekilerek yerini Robert Stanfi- eld'a bıraktı. 1969'da Saskatchevvan Üniver- sitesi'nin rektörü oldu ve yaşamının sonuna değin bu görevde kaldı.Diego Garcia, Hint Okyanusunun güneyinde mercan adası. Chagos Takımadalarının en büyük ve en güneydeki adaşıdır. "V" harfi biçimindeki adanın uzunluğu 24 km, en geniş yeri 11 km, yüzölçümü 27 km2'dir. Adanın oluşturduğu lagün kuzeye açılır.16. yüzyılda Portekizlilerin keşfettiği ada, tarihinin büyük bir bölümünde Mauritius'a bağımlı kaldı. 1965'te İngiliz Hint Okyanusu Topraklan'nın bir parçası olarak Mauri- tius'tan ayrıldı. 1970'lerin ilk yıllarına değin adadaki tek ekonomik etkinliği hindistan- çevizinden kopra elde edilmesiydi. ABD ile İngiltere arasında 1966'da yapılan bir anlaşma uyarınca ABD'nin Mauritius'ta askeri haberleşme üssü kurmasından sonra hindistancevizi plantasyonlarında çalışanlar ve aileleri Mauritius'a gittiler. 1970'lerin sonlarında üssün hava ve deniz kuvvetlerini desteklemek üzere geliştirilmesi, bölgenin askerden arındırılmış statüsünün korunmasını isteyen çevre ülkelerde geniş tepkiler uyandırdı.Diego-Suarez (Madagaskar) bak. Antsira- nanaDielasma, Brachiopoda filumundan deniz omurgasızlarının soyu tükenmiş cinsi; fosil-lerine, Misisipiyen Dönemden Permiyen

Dönemin (y. 345-225 milyon yıl önce) sonlarına kadar oluşmuş deniz çökellerinde rastlanır. İki çenetli olan kabukları küçük, yüzeyleri oldukça pürüzsüz ve yandan bakıl-dığında hafifçe dışbükeydir; alt kabuk üst kabuktan çok daha büyük, büyüme çizgileri de genellikle belirgindir. Bazı yapısal özellikleri, aynı filumun aynı zaman diliminde ve benzer çevre koşullarında yaşamış olan Composita cinsiyle benzerlik gösterir.

dieldrin, böcek ilacı olarak kullanılan klorlu organik bileşik. Ayrıca bak. aldrin.dielektrik, elektrik akımını iletmeyen ya da çok az ileten yalıtkan malzeme. Dielek- trikler belirli bir elektrik alanına yerleştirildiğinde, bunların içinden hemen hiç elektrik akımı geçmez, çünkü bu malzemelerde metallerin tersine, cisim içinde kolaylıkla hareket edebilecek gevşek bağlanmış ya da serbest elektron bulunmaz. Bunun yerine bu malzemelerde elektriksel kutuplanmalar (polarizasyon) oluşur. Dielektriklerdeki artı yükler elektrik alanının doğrultusunda, eksi yükler ise elektrik alanına ters doğrultuda ve çok az miktarlarda ayrışır. Yüklerdeki bu hafif ayrışma ya da kutuplanma, dielektrik içindeki elektrik alanını zayıflatır.Dielektrik malzemeler, öteki elektrik olaylarını da etkiler. Dielektrik bir ortamda iki elektrik yükü arasındaki kuvvet, vakum bir ortamda oluşandan daha zayıftır; buna karşılık dielektrik bir ortamdaki bir elektrik alanında, birim hacim başına toplanan enerji miktarı daha fazladır. Dielektrik malzemeyle doldurulmuş bir sığacın (kondansatör) elektrik sığası (kapasitans), bir vakumda olduğundan daha fazladır. Dielektriğin, elektrik olayları üzerindeki etkileri, dielektrik sabiti(*), yalıtkanlık sabiti(*) ve elektriksel kutuplanma(*) gibi kavramların yardımıyla ayrıntılı bir biçimde tanımlanır.dielektrik ısıtması, KAPASITANS ISITMASI olarak da bilinir, elektriksel açıdan yalıtkan bir malzemenin sıcaklığının, malzemenin üzerine yüksek frekanslı bir elektromagne- tik alan uygulanması yoluyla artırılması yöntemi. Bu yöntem, ısı altında sertleşen tutkalların ısıtılması, kerestelerin ve benzeri lifli maddelerin kurutulması, plastiklerin kalıba dökülmeden önce ısıtılması, köpük kauçuğun hızla dondurulması ve kurutulması gibi sanayi işlemlerinde yaygın olarak kullanılır.Malzemeler, yüksek frekanslı bir enerji kaynağına bağlanmış iki metal elektrot arasına yerleştirilerek ısıtılır. Homojen malzemeler son derece düzenli bir biçimde ısınır ve malzemenin her yeri aynı sıcaklığa ulaşır:dielektrik sabiti, elektriksel açıdan yalıtkan malzemelerin yalıtkanlık derecesini belirleyen değer. Belirli bir yalıtkan dielektrik sabiti, bu malzemeyle doldurulmuş bir sığacın (kapasitör) elektrik sığasının (kapasitans), aynı sığacın boş durumda ve vakum bir ortamdaki elektrik sığasına olan oranına eşittir. Örneğin, levhaları arasında vakum bir ortam bulunan paralel levhalı bir sığacın elektrik sığası (her levhada zıt yükler toplama yetisi), levhalarının arasına bir dielektrik yerleştirilmesi durumunda artar. Belirli bir dielektrikle doldurulmuş bir sığacın elektrik sığası C olarak ve aynı sığacın vakum ortamdaki elektrik sığası Co olarak gösterildiğinde, Yunan alfabesindeki kappa ( K ) harfiyle simgelenen dielektrik sabiti, k -CICo biçiminde ifade edilir. Dielektrik sabiti boyutsuz bir sayıdır. Bu değer, die- lektriklerin atom ölçeğindeki elektriksel davranışlarını açıklamayan, büyük ölçekli bir özelliktir.Herhangi bir malzemenin statik dielektrik sabitinin değeri, vakumdaki değeri olan l'den her zaman büyüktür. Havanın oda sıcaklığındaki (25 °C) dielektrik sabitinin değeri 1,00059, parafinin 2,25, suyun 78,2 ve elektrik alanı kristalin ana eksenine dik uygulandığında baryum titanatın (BaTi03) 2,000'dir. Havanın dielektrik sabitinin değeri, vakumunkiyle yaklaşık aynı olduğundan, çoğunlukla havanın, bir sığacın elektrik sığasını artırmadığı kabul edilir. Sıvıların ve katıların dielektrik sabitleri, bir sığacın bu malzemelerle doluyken kazandığı elektrik sığasının, aynı sığacın havayla doldurulması durumunda gösterdiği elektrik sığasına olan oranının hesaplanması yoluyla belirlenebilir.Dielektrik sabiti, kimi zaman bağıl yalıtkanlık sabiti ya da özgül indükleme sığası olarak da adlandırılır. Santimetre- gram-saniye sisteminde, dielektrik sabiti ile yalıtkanlık sabiti(*) aynıdır.

Diels, Otto Paul Hermann (d. 23 Ocak 1876, Hamburg - ö. 7 Mart 1954, Kiel, AFC), Alman organik kimyacı. Kurt Alder ile birlikte halkalı

organik bileşiklerin hazırlanmasına ilişkin bir yöntem geliştirmiş ve 1950 Nobel Kimya Ödülü'nü onunla paylaşmıştır.Diels, Berlin Üniversitesi'nde Emil Fischer' in yanında kimya öğrenimi gördü ve çeşitli atamalardan sonra 1916'da Kiel Üniversite-si'nde profesörlüğe getirildi; 1945'te emekli olduktan sonramda ders vermeyi sürdürdü.1906'da, çok tepkin bir madde olan karbon suboksiti (malonik anhidrit) bulan Diels, bu maddenin özelliklerini ve kimyasal bileşimini belirledi. Element halindeki selenyumu kullanarak, bazı organik moleküllerdeki hidrojen atomlarından bir bölümünü kopar-maya yarayan, denetlenmesi kolay bir yöntem geliştirdi.Diels'in en önemli çalışması, molekülünde iki tane karbon-karbon çift bağı bulunan organik bileşiklerden pek çok halkalı organik bileşiğin üretimine ve elde edilen ürünlerin molekül yapılarının aydınlatılmasına olanak veren dien bireşimidir. Sonradan, öğrencisi Kurt Alder ile birlikte daha da geliştirdikleri (1928) bu yöntem Diels-Alder tepkimesi olarak bilinir. İki kimyacının bu ortak çalışması, özellikle yapay kauçuk ve plastiklerin üretiminde çığır açmıştır.

Diemer, Louis-Joseph (d. 14 Şubat 1843, Paris - ö. 21 Aralık 1919, Paris), Fransız piyanist ve müzik öğretmeni. Eski klavyeli çalgıların ve bunlar için yazılmış müziğin ilk savunucularındandır.1856-61 arasında Paris Konservatuvarı'nda öğrenim gördü. 1863 sonrasında düzenli olarak katıldığı Alard, Pasdeloup, Colonne, Lamoureux ve Konservatuvar konserlerinde büyük başarı kazandı. Repertuvarında Charles-Marie Widor, Camille Saint-Saens ve Eduard Lalo'nun onun için yazdıkları parçalar da bulunuyordu. 1887'de profesör olarak atandığı Konservatuvar'da piyano öğretmenliği yaptı. 1889'da gene burada verdiği bir dizi klavsen resitalinin beğenilmesi üzerine Eski Çalgılar Topluluğu'nu kurdu. 1928'de eski klavyeli çalgılar için yazılmış parçalardan oluşan Clavecinistes fran- çais (Fransız Klavsencileri) adlı derlemesi yayımlandı. Kompozisyon alanında da etkinlik gösteren Diemer ..çeşitli piyano ve orkestra yapıtları yazdı. Öğrencileri arasında Alfred Cortot ile Robert Casadesus da vardır.

Dien Bien Phu Çarpışması, I. Çinhindi Savaşı'nın (1946-54) sonucunu belirleyen çarpışma. Vietnam sınırında, Laos yakınla-rındaki küçük bir dağ ileri karakolunun denetimini ele geçirmek amacıyla, Fransız ve Viet Minh(*) kuvvetleri arasında geçmiştir. Viet Minh'in bu çarpışmadaki zaferi, sekiz yıllık savaşı kesin olarak sona erdirmiştir.1953 sonlarında, kitle desteğine sahip Viet Minh kuvvetleri karşısında hızla toprak yitirmekte olan Fransızlar, ulusal kuvvetlerin Laos'a uzanan ikmal yollarını kesmek ve bir üs oluşturup oradan düşman kuvvetlerine akınlar düzenlemek amacıyla Dien Bien Phu kentini işgal ettiler. Vietnamlıların Dien Bien Phu'ya giden yolları hemen kesmesine ve kente yalnızca havadan ikmal olanağı kalmasına karşın Fransızlar durumlarını güvenli görüyorlardı. Bu yüzden Viet Minh generali Vo Nguyen Giap, üssü 40 bin askerle kuşatıp savunma hatlarını kırmak için ağır toplar kullandığında Fransızlar tam bir şaşkınlığa düştüler. Yoğun ABD yardımına karşın üs 7 Mayıs 1954'te Vietnamlıların eline geçti.Çarpışma sonrasında Fransız kuvvetlerinin dağılması üzerine Fransa hükümeti savaşa son verilmesini istedi. Resmî barış görüşmeleri Cenevre'de toplanan uluslararası bir konferansta yapıldı. Olay, Fransız kamuoyunda uzun süre yankılar uyandırdı, özellikle de orduda güçlü olan ulusal onurun aşağılandığı duygusu (sonradan Cezayir'deki gelişmelerle birlikte) Dördüncü Cumhu- riyet'in 1958'de sona ermesini hızlandırdı.

Dientzenhofer, Christoph ve Kilian Ig-naz (sırasıyla, d. Temmuz 1655, Rosen- heim, Bavyera - ö. 20 Haziran 1722, Prag; d. 1 Eylül 1689 - ö. 18 Aralık 1751, Prag),

DiefenbakerNational Film Board of Canada Phototheque

DielasmaBritish Museum (Natural History), fotoğraf, imitor

büyük bir Alman mimar ailesinin üyeleri baba ve oğul. Bohemya baroğunun önde gelen uygulayıcısı idiler. Christoph'un önemli yapıları arasında Prag'daki St. Niklas Kilisesi'nin orta nefi (1703-11) ve Brev- nov Manastırı Kilisesi (1708-11) bulunmaktadır. Kilian Ignaz ise Prag'da gotik üsluptaki St. Thomas Kilisesi'ni barok bir yapıya dönüştürmüş (1725-31), babasının başladığı St. Niklas Kilisesi'ni tamamlamış (1732-52), ayrıca St. Jan Kilisesi'ni (1730-39), eski kentteki St. Niklas Kilisesi'ni (1732-37) ve Karlsbad'daki (bugün Karlovy Vary) St. Maria Magdalena Kilisesi'ni (1733-36) yapmıştır. Prag'daki Amerika Villası da (1712- 20) onun yapıtıdır.Dieppe, Fransa'nın kuzey kesiminde. Yukarı Normandiya planlama bölgesinde (re- gion de progranıme), Seine-Maritime iline (departement) bağlı kent ve liman. Manş Denizi kıyısında kurulu olan kent, Rouen'ın kuzeyinde ve Paris'in kuzeybatısında, dik beyaz yamaçlar arasındaki vadinin içinde akan Arques Irmağının ağzında yer alır. Eski kentte 18. yüzyıl başlarından kalma pek çok ev vardır. 1435'te yapılmış olan şato 1944'te hasara uğramış, daha sonra onarılmıştır; bugün müze haline getirilmiştir. Büyük bir bölümü II. Dünya Savaşı'n- dan sonra yeniden inşa edilen Dieppe Paris'e en yakın plaj kentidir. Çakıllık plajı ve deniz kıyısındaki gezinti yoluyla 19. yüzyılda moda olmuştur. Yakınlarında bir de kumarhane vardır.Dieppe adı, büyük olasılıkla buradaki halicin derinliğini anlatan Sakson dilindeki deop (derin) sözcüğünden gelmektedir. Stratejik önemini kavrayan Fransız kralları kente sayısız ayrıcalık verdiler; Yüz Yıl Savaşları sırasında İngilizlerin işgal ettiği Di- eppe'nin halkı ilk fırsatta (1435) İngilizleri kentten attı. Halkın önemli bir bölümü Protestan olduğu için Din Savaşları sırasında büyük sıkıntı çekildi. Ama kentin en karanlık günleri 17. yüzyılın ikinci yarısında yaşandı. 1668'deki bir veba salgınında 10 bin kişi öldü. 1685'te Nantes Fermanı'nın (1598) iptal edilmesinden sonra kentin Pro-testan nüfusuna işkence yapıldı ve 1694'te İngiliz ve Felemenk donanmaları kenti yerle bir etti.Arques Irmağının yatağında bulunan liman Manş Denizinin en güvenli limanıdır, ama sığ olması modern gemilerin girişini zorlaştırır. Yolcu limanı ile İngiltere'deki Nevvhaven arasında kış ayları dışında düzenli gemi seferleri yapılır. Balıkçı limanı ise Paris'in balık gereksiniminin önemli bir bölümünü karşılar. Oldukça iyi donanımlı bir de yük limanı vardır. Kentteki bellibaşlı sanayi etkinlikleri gemi yapımı, petrol arıtımı, ip ve tekstil imalatıdır. 15. yüzyıldan bu yana kemik ve fildişinden eşyalar da yapılır. Son zamanlarda gelişen sanayi dalları arasında telefon gereçleri, saat, kimyasal maddeler ve otomobil üretimi bulunmaktadır. Nüfus (1982) 35.654.

Diervilla, hanımeligiller (Caprifoliaceae) familyasından çalı cinsi. Çoğunun anayurdu

Kuzey Amerika olan bu bitkilerin oval yapraklan ve dal uçlarında salkımlanaıı boru biçiminde çiçekleri vardır. Kayalık, kurak yörelerde kümeler oluşturan Diervilla türleri yaz başında çiçeklenir; sarı ya da turuncu renkli çiçekler solduktan sonra uzun, gaga biçimindeki meyveler belirir. Birbirine çok benzeyen D. lonicera ve D. rivularis türlerinden ilki daha küçük, yaprakları da daha sivri uçludur. Kıtanın güneyinde dağılmış olan D. sessilifolia'nin yap-raklan sapsızdır.

Dies, Martin, Jr. (d. 5 Kasım 1901, Colorado, Texas - ö. 14 Kasım 1972, Lufkin, Texas, ABD), Amerika'ya Karşı Etkinlikleri Soruşturma Komitesi'nin kurulmasına ön ayak olan ve bu komitenin ilk başkam (1938-45) olarak görev yapan ABD'li siyaset adamı. Texas Üniversitesi'ni ..(1919) ve Washington, D.C.'deki Ulusal Üniversite'nin hukuk bölümünü (1920) bitirdikten sonra, Texas' ta avukatlık yapmaya başladı. Kısa bir süre sonra siyasete atıldı ve 1931'de ABD Temsilciler Meclisi'ne seçildi. Başlangıçta, Franklin Roosevelt'in New Deal (Yeni Düzen) politikasını desteklediyse de, 1937'de Roosevelt'e ve Demokrat Parti'nin liberal kanadına karşı muhalefete girişti.

133 Diesel, Rudolf

Birkaç başarısız girişimden sonra, 1938'de, Temsilciler Meclisi'ni, Amerika'ya Karşı Etkinlikleri Soruşturma Komitesi'ni kurmaya ikna etti. Sonradan adı Amerika'ya Karşı Etkinlikler Komitesi biçiminde değiştirilmekle birlikte, daha çok Dies Komitesi olarak tanınan komitenin başkanlığına getirildikten sonra, New Deal programı çerçevesinde oluşturulan dairelerde, sendikalarda, Hollyvvood'da ve tüketici örgütlerinde sözde yıkıcı etkinlikte bulunanları izlemeye başladı. Faşist ve Nazi yıkıcılığını da soruşturması öngörülen komite, çok geçmeden yalnızca topluma sızdığı öne sürülen komünistleri hedef aldı.Dies, komitenin yürüttüğü soruşturmaların yaygın biçimde duyurulmasıyla, ülke çapında ün kazandı. Solcuların yıkıcı eylemlerini açığa çıkarma konusundaki çabalarından dolayı tutucu çevrelerden destek görmekle birlikte, kanıtlanmamış savları kullanarak insanların onurlarını lekelemeye yönelik taktikleri liberal çevrelerde sert eleştirilere uğradı. 1940'ta yayımladığı The Trojan Horse of America (Amerika'nın Troya Atı) adlı kitabında komitenin ABD' deki komünist bozguncuları ortaya çıkarma konusunda, FBI'dan (Federal Soruşturma Bürosu) daha büyük işler başardığını ileri sürdü.1945'te Kongre üyeliğinden istifa ederek Texas'ta avukatlığa başladı. Ama 1953'te, yeniden Temsilciler Meclisi'ne girdi. 1959'a değin süren bu görev döneminde önemli bir konum elde edemedi. Siyasetten çekildi ve yaşamının geri kalan bölümünü Texas'ta avukatlık yaparak geçirdi.Diesbach, Niklaus von (d. 1430 - ö. Ağustos 1475, Porrentruy, İsviçre), Bernli aristokrat ve siyasal önder. Fransa kralı XI. Louis'nin sarayında İsviçre Konfederasyonu temsilcisi ve konfederasyonun Burgonya ile yaptığı savaşın (1474-76) başmimarıdır.Bern'in başyöneticisi (1465-66; 1474-75) ve Bern aristokrasisi ile yeni gelişmekte olan burjuvazi arasındaki mücadelenin (Twing- herrenstreit) en önemli kişisiydi. 1470'te, Burgonya dükü Charles'ın (Çesur) yayılmacı isteklerine karşı koymak amacıyla XI. Louis'yle bir savunma antlaşması yaptı. Büyük ölçüde Diesbach'ın çabalarıyla sonuçlandırılan ikinci bir antlaşmayla, Char- les'a karşı askeri destek sağlanmasına karşılık konfederasyona yıllık 80 bin livre ödenmesi güvence altına alındı. Diesbach sonunda, muhalefet üyelerinin bulunmadığı bir Bern Meclisi toplantısında Burgonya'ya savaş açılması yönünde karar aldırdı (25 Ekim 1474).Savaş sırasında Diesbach, Pontarlier'ye yapılan saldırıda Bern kuvvetlerine önderlik etti (Nisan 1475). Vebadan öldüğü sırada, İsviçre Konfederasyonu'nun belki de en güçlü kişisiydi.

Diesel, Rudolf (Christian Kari) (d 18Mart 1858, Paris, Fransa - ö. 29 Eylül 1913, Manş Denizi), kendi adıyla anılan içten yanmalı motoru geliştiren Alman mühendis. Ayrıca.sanat yapıtlarında uzmanlaşmış, dilbilim ve sosyoloji çalışmalarında bulunmuştur.Alman kökenli bir aileden gelen Diesel, uzun süre Paris'te yaşadı ve 1870'te Fransız- Alman Savaşı'nın patlak vermesi üzerine ailesiyle birlikte İngiltere'ye sürgün edildi. Daha sonra Almanya'ya geçerek önce Augsburg'da, ardından da Münih Teknik Üniversitesi'nde öğrenimini sürdürdü. Münih'teki öğrencilik yılları boyunca, soğutmadiet 134

sistemleri üzerine çalışan Alman mühendis Cari von Linde'den yardım gördü ve 1880'de de onun Paris'teki şirketinde çalışmaya başladı.Diesel, zamanının büyük bölümünü Car- not çevriminin kuramsal verimliliğine yak-

laşacak bir içten yanmalı motor geliştirme çalışmalarına ayırdı. Bir süre, amonyağın genleşmesi temeline dayanan bir motor üzerinde araştırmalara girişti, ama bu çaba-larından bir sonuç alamadı. 1890'da Linde' nin isteği üzerine, kuruluşun Berlin'deki fabrikasında görev aldı ve bugün dizel motoru(*) olarak bilinen, basınç altında ısınan havayla ateşlenen motorun yapımına ilişkin tasarılarını geliştirmeye başladı. 1892'de Almanya'da patentini aldığı bu motorun çalışma ilkelerini, 1893'te yayımladığı Theorie und Konstruktion eines ratio- nellen Waremotor (Rasyonel Bir Isı Motorunun Kuramı ve Yapımı) başlıklı çalışmasında açıkladı. Maschinenfabrik Augsburg ve Krupp şirketlerinin desteğiyle, bir dizi başarılı model geliştirdikten sonra 1897'de, 25 BG'lik dört zamanlı, tek dikey silindirli, sıkıştırmalı motorunu halka tanıttı. Son derece verimli olan dizel motoru, yakıtının ucuzluğu, yapım ve bakım kolaylığı nedenleriyle, geniş bir kullanım alanı bularak hızla yaygınlaştı. Ayrıca patent ödemeleriyle sahibine büyük bir servet kazandırdı.Diesel, Londra'ya gitmekte olan "Dres- den" adlı gemiden Manş Denizine düşerek kayboldu.

diet, ortaçağda ve daha sonra çeşitli dö-nemlerde Danimarka, İsveç, Kutsal Roma- Germen İmparatorluğu, Macaristan, Polonya vb ülkelerde yasama ya da kraliyet danışma meclislerine verilen ad. Kutsal Roma-Germen İmparatorluğu'nda Reich- stag(*) adını alan diet'in, 12. yüzyıldan 19. yüzyıla değin önemli bir konumu oldu.

dietil eter bak. etil eterdietilkarbamazin sitrat, Filana cinsinden asalak ipliksolucanlarına karşı etkili, bire- şimsel olarak hazırlanmış solucan düşürücü ilaç. Hemen hemen bütün tropik ve astropik bölgelerde yaygın olan bu asalak solucanlar, insanın kan ve lenf damarlarına yerleşerek filaryoz(*) hastalığına yol açar. Ağızdan alınan dietilkarbamazin sitrat, özellikle Bankroft kurdu (Wuchereria bancrofti), Brugia malayi ve göz kurdu (Loa loa) gibi asalaklardan ileri gelen filaryozların tedavisinde etkilidir. İlacın alınmasından sonra görülebilen bulantı ve halsizlik ölen solucanlardan açığa çıkan birtakım maddelere yorumlanır.

Kilian Ignaz Dientzenhofer'in Prag'da eski kentte gerçekleştirdiği St. Niklas Kilisesi, 1732-37

Helga Schmidt - Glassner

Diesel, 1883Deutsches Museum, Münih

dietilstilbestrol (DES), çiftlik hayvanlarında büyümeyi hızlandırıcı hormon, insanlarda ise östrojen eksikliğine bağlı çeşitli bozuklukların tedavisinde ilaç olarak kullanılan bireşimsel östrojen. Steroit yapısında olmayan DES, şırınga edilerek ya da dölyo- luna (vajina) yerleştirilen fitiller biçiminde kullanıldığı gibi, doğal östrojenlerden farklı olarak ağız yoluyla alındığında da etkili olur ve vücutta doğal östrojenlerden daha yavaş yıkıma uğrar.DES, menopoz (âdetten kesilme) döneminde östrojen hormonu eksikliğini gidermek, ağrılı âdetlerde ağrıyı azaltmak, yumurtalıkları çalışmayan kadınlarda ikincil eşey özelliklerinin gelişimini uyarmak ve istenmeyen gebelikleri önlemek için, ayrıca kadınlarda meme, erkeklerde prostat kan-serlerinin ileri aşamalarında destekleyici tedavi amacıyla kullanılır. Bu bireşimsel hormon 1940'larda düşükleri önlemek amacıyla da kullanılmaya başlamıştı; 1971'de bazı dölyolu kanserlerinin, gebelik döneminde DES kullanan annelerin kızlarında çok yaygın olduğu istatistiklerle kanıtlanınca birçok ülkede DES ve öbür östrojenlerin gebelik sırasında kullanımı yasaklandı.Gene bazı ülkelerde, 1970'lere değin, kesimlik sığırların yağlanması için yemlerine DES katılması ya da kulak derilerinin altına DES tabletleri yerleştirilmesi oldukça yaygındı. Hormonun ete geçme olasılığına karşı önlem olarak, 1970'lerin başında kesimlik havyanlarda bu hormonun kullanılması yasaklanmıştır.

Dietmar, DITHMAR olarak da yazılır (d. 25 Temmuz 975, Hildesheim, Saksonya - ö. 1 Aralık 1018, Merseburg, Thüringen sınır bölgesi), Merseburg piskoposu ve vakayiname yazarı. Almanya'nın Sakson kralları ve Kutsal Roma-Germen imparatorları I., II. ve III. Otto ile II. Heinrich'i ele alan tarihi ortaçağa ilişkin önemli Sakson belgeleri arasında sayılır.Walbeck kontu Johann Siegfried'in oğlu ve kraliyet ailesinin yakını olan Dietmar, gençliğini Magdeburg'da geçirdi. 991'de Magdeburg Kilisesi kardeşlik cemaatine katıldı. 1002'de Walbeck Manastırı başke- şişliğine getirildi ve yedi yıl sonra da Merseburg piskoposu oldu. 908-1018 arasın-daki Alman yıllıklarından yararlanarak sekiz kitaplık bir vakayiname yazdı (1012-18). Slavlara karşı yürüttüğü askeri seferlerde II. Heinrich'e eşlik eden Dietmar, Sakson topraklarını Slav halklarının elinden onun kurtardığını söyler. Kutsal Roma-Germen İmparatorluğu içinde Almanları Alman ol-mayanlardan ayırt etmek için ilk kez Töton sözcüğünü kullanan ve pek kesin olmamakla birlikte geleneksel kabile kültürü anlayışının dışına çıkan bir emperyalizm kavramını geliştiren ilk yazarlardandır.

Dietrich, Marlene, asıl adı MARIE MAGDA- LENE VON LOSCH (d. 27 Aralık 1901, Berlin, Almanya - ö. 6 Mayıs 1992, Paris, Fransa), sinema oyuncusu, incelikli havası ve kayıtsız görünüşlü cinselliğiyle sinemanın en büyüleyici yıldızlarından biri olmuştur. Bir Alman polis görevlisinin kızıydı. Önce keman eğitimi gördü. Daha sonra yenilikçi tiyatro yönetmeni Max Reinhardt'tan oyunculuk dersleri aldı ve onun topluluğuna katıldı. 1923'te figüran olarak sinemaya başladı. Yedi yıl süreyle küçük rollere çıktıktan sonra, Josef von Sternberg'in Der blaue Engel (1930; Mavi Melek) filmindeki çekici ve bezgin kabare şarkıcısı rolüyle kendini yıldız olarak kabul ettirdi. Heinrich Mann'm Professor Unrat oder das Ende eines Tyrannen (1905; Mavi Melek, 1960) adlı romanından uyarlanan film dünya çapında başarı kazandı. Sternberg, Dietrich'i ABD'ye götürdü ve orada ikisi Morocco (1930; Fas), Dishonored (1931; Onursuz), Blonde Venüs (1932; Sarışın Venüs), Shanghai Express (1932; Şanghay Ekspresi), The Scarlet Empress (1934; Kızıl İmparatoriçe) ve The Devil Is a Woman (1935; Şeytan Kadındır) filmlerinde birlikte çalışmayı sürdürdüler. Desire (1936; Arzu ve İhtiras) ve Destry Rides Again ise (1939; Destry İş Başında),

Dietrich'in komedi rollerindeki yeteneğini ortaya koyduğu filmler oldu.Dietrich 1943'ten 1946'ya değin Müttefik birliklerini eğlendirmek için 500'den fazla

gösteri gerçekleştirdi. II. Dünya Savaşı'n- dan sonra da A Foreign Affair (1948; Günahsız Melek), The'Monte Carlo Story (1956; Monte Carlo Kumarbazı), Witness for the Prosecution (1957; Beklenmeyen Şahit), To- uch of Evil (1958; Bitmeyen Balayı) ve Judgment at Nuremberg (1961; Nürnberg Duruşmaları) gibi başarılı filmlerde oynamayı sürdürdü. Dietrich aynı zamanda sevilen bir kabare yıldızıydı. Bir süre sinemaya ara verdikten sonra, 1978'de Just a Gigolo (Yalnızca Jigolo) adlı filmde oynadı.

Dietrich von Bern, Germen efsanelerin- deki kahraman figürü. İtalya'da 493-526 arasında hüküm süren Ostrogot kralı Büyük Theoderich ile özdeşleştirilir. Güney Alman şarkılarının birçoğunda Dietrich'in serüvenlerinden söz edilir. Bunlardan Dietrichs Flucht (Dietrich'in Kaçışı), Die Rabenschlacht (Kargalar Savaşı) ve Alpharts Tod (Alphart'm Ölümü) 13. yüzyıl Alman koşuklu romansları derlemesi olan Das Heldenbuch içinde yer alır. Konuya genişçe yer veren asıl yapıt İzlanda dilindeki düzyazı Thidriks sağa"dır (13. yy). Anglosakson kayıtlarında ise Dietrich'ten hem az, hem de belirsiz biçimde söz edilir. Ermanarich'in Berne (Verona) Krallığından sürdüğü Dietrich, uzun yıllar Attila' nın sarayında yaşadıktan sonra bir Hun ordusuyla birlikte geri döner ve Ermana- rich'i Ravenna (Kargalar) Savaşı'nda yener. Attila'nın iki oğlu bu savaşta ölünce, Dietrich bunun hesabını vermek için Attila'nın yanına döner. Daha sonra da Ermanarich'i öldürerek öcünü alır. Dietrich'in Attila'nın yanında uzun süre kalışı, Theoderich'in gençliğini Bizans sarayında geçirmesine benzetilir. Sürgün dönemi, çoğunlukla asıl çevrimden kopuk şaşırtıcı birçok serüvenle donatılmıştır.Dietrich, zorba Ermanarich'in tersine, adil ve akıllı bir yöneticiyi simgeler. Onunla ilgili olarak anlatılan bazı olaylarla Theoderich'in babası Theudemir'in başından geçenler arasında bir bağlantı kurulabilir, ama Theoderich'in yaşamında çoğunun karşılığına rastlanmaz. Dietrich çevriminin başlıca kahramanları silahlarını yapan usta Hilde- brandt ile yeğenleri Alphart ve Wolfhart,Attila'nın çocuklarını öldüren hain vasal Wittich, ayrıca Heime ve Biterolf'dur.Dietz, Robert S(inclair) (d. 14 Eylül 1914, Westfield, New Jersey, ABD), 1961'de deniz dibi yayılması kuramını ortaya atan ABD'li jeofizikçi ve okyanusbilim- ci. 1952'de Büyük Okyanusta yer alan kırılma bölgelerinden ilkini buldu ve bu oluşumu yerkabuğunun şekil değiştirmesi olayına bağladı. Buradan kalkarak da, okyanus sırtlarında yeni kabuk maddelerinin oluştuğu ve bunların dışarıya doğru her yıl birkaç cm yayıldığı yolundaki kuramını geliştirdi. Daha sonraları gerçekleştirilen çalışmalar, bu savı doğrulamıştır.Illinois Üniversitesi'nde öğrenim gören Dietz, 1941'de aynı üniversitede doktora çalışmasını tamamladı. II. Dünya Savaşı sırasında ABD

Hava Kuvvetleri'nde görev yaptı ve yarbay rütbesine kadar yükseldi. Savaştan sonra da ABD Deniz Kuvvetleri'nde sivil bilim adamı olarak çalışmaya başladı. 1946-47 yıllarında, Amiral E.' Byrd' ün Antarktika'ya düzenlediği son inceleme gezisinde okyanus araştırmalarını yönetti. Daha sonraları birçok kuruluşta, bu arada 1958-65 arasında ABD Kıyı ve Jeodezi Araştırmaları Kurumu, 1970-77 arasında da Atlas Okyanusu Okyanusbilim ve Meteoroloji Laboratuvarları'nda okyanusbilimci olarak çalıştı. 1977'de Tempe'deki Arizona Eyalet Üniversitesi'nde jeoloji profesörü oldu.Dietz, selenografi (Ay'ın fiziksel özelliklerinin incelenmesi) ve göktaşlarının incelenmesi alanlarında da çalışmış, kayaçlarda görülen belirli izlerin göktaşı çarpmalarının kanıtı olduğu yolunda bir tez geliştirmiştir.Dieudonne, Jean (-Alexandre-Eugene)(d. 1 Temmuz 1906, Lille, Fransa), soyut cebir, fonksiyonel analiz, topoloji ve kendi kuramı olan Lie grupları üzerine çalışmalarıyla tanınan Fransız matematikçi ve eğitmen.Paris'te öğrenim gören Dieudonne, 1927'de Yüksek Öğretmen Okulu'ndan (Ecole Normale Superieure) mezun oldu ve 1931'de aynı okulda doktora çalışmasını tamamladı. Fransa'da Nancy ve Rennes, Brezilya'da da Sâo Paulo üniversitelerinde dersler verdikten sonra 1952'de ABD'ye geçti; önce Michigan Üniversitesi'nde, 1953-59 arasında da Kuzeybatı Üniversitesi'nde matematik profesörlüğü yaptı. 1959'da Fransa'ya dönen Dieudonne, 1964'e değin Bures'deki Yüksek Bilim Araştırmaları Enstitüsü'nde ders verdi. 1964'te Nice Üniversitesi'ne matematik profesörü oldu; bir süre sonra da bu üniversitenin fen fakültesinin dekanlığına atandı. Başlıca yapıtları La Geometrie des groupes classiques (1955; Klasik Gruplar Geometrisi), Foundations of Modern Analysis (1960; Modern Analizin Temelleri) ve Algebre lineaire et geometrie elemen- taire'dh (1965; Doğrusal Cebir ve Temel Geometri).Dieulafoy, Marcel-Auguste (d. 3 Ağustos 1844, Toulouse - ö. 25 Şubat 1920, Paris, Fransa), Fransız arkeolog ve inşaat mühendisi. 1885'te, Pers kralı I. Dareios (hd İÖ 522-486) ve II. Artakserkses'in (hd İÖ 404-359/358) Susa'daki saraylarının kazılarını yürütmüş ve buradan çıkarılan parçalarla bugün Louvre Müzesi'nde sergilenen büyük arkeolojik koleksiyonu oluşturmuştur. Yayımlanan çalışmaları arasında LArt antique de la Perse (1884-89, 5 cilt; Eski İran Sanatı) ve LAcropole de Suse (1890-92; Susa Akro- polisi) sayılabilir. Bu kazıda kendisine yardımcı olan karısı Jeanne Magre Dieulafoy (1851-1916) Â Suse, journal des fouilles (1888; Susa Kazı Güncesi) adlı yapıtı yayımlamıştır. Ayrıca, Fas'ta 12. yüzyıla ait ünlü Hasan Camisi'nin kalıntılarını 1912 yılında Jeanne Magre Dieulafoy saptamıştır.Dievs, Letonca DEBESTEVS, Litvanca DIEVAS. Eski Prusya dili DEIVAS. Baltık halklarının dininde gökyüzü tanrısı. İnsan yazgısının tanrıçası Laima ile birlikte insanoğlunun yazgısını ve dünyanın düzenini belirler. Hıristiyanlık öncesi Baltlar tarafından gökyüzü çiftliğinde yaşayan bir Demir Çağı Baltık kralı biçiminde betimlenmiştir. Gümüş bir harmanisi, kolyeleri ve kılıcı vardır; çiftçilerin çıkarlarını gözetmek, ürünlerini ve evlerini korumak için zaman zaman at sırtında ya da atların çektiği bir arabayla yeryüzüne iner.Dievs Güneş Tanrıçası Saule'ye kur yapar. Göksel İkizler olarak bilinen iki oğlu (Le- toncada: Dieva deli; Litvancada: Dievo süneliai) bazen sabah ve akşam yıldızı olarak nitelendirilir. Dievs'in oğulları Yunan mitolojisindeki Dioskurlar ve Vedalar' daki Aşvinler (Nasatyalar) gibi usta binicidir; Güneş'in kızı Saules meita ile arkadaşlık ederler ve yalnızca tacının ucu görünecek biçimde denizin içinde kaybolurken onu kurtarmaya gelirler.Ad olarak Vedalar'daki Dyaus-Pitr, Latin- cedeki Dies-piter (Jüpiter) ve Yunancadaki Zeus ile aynı kökten gelen Dievs parlak gökyüzü anlamına gelir. Eski Baltlarm genelde tanrı anlamında kullandığı dievs sözcüğü bugün

Marlene DietrichPictoria! Parade - EB Inc.

de Hıristiyanlarca Tanrı anlamında kullanılmaktadır.Diez, Ernst (d. 27 Temmuz 1878, Lölling, Kârnten, Avusturya-Macaristan İmparatorluğu - ö. 1962, Viyana, Avusturya), Avusturyalı sanat tarihçisi. İstanbul Üniversitesi'nde sanat tarihi eğitimini başlatmıştır.Graz ve Viyana üniversitelerinde arkeoloji ve sanat tarihi öğrenimi gördü, Strzygovvs- ki'nin ve Gurlitt'in öğrencisi oldu. Graz Üniversitesi'nde doktorasını tamamladıktan (1902) sonra 1903-04 yıllarında Roma'ya ve İstanbul'a giderek mesleki araştırmalarda bulundu. 1905'te asistan olarak Viyana'daki Avusturya Sanat ve Endüstri Müzesi'ne girerek 1907'ye değin orada, 1908-11 arasında da Berlin Müzesi'nde çalıştı. Bu arada Hindistan, İran, Mısır ve Anadolu'da inceleme gezileri yaptı. 191 l'de asistan olarak girdiği Viyana Üniversitesi'nde 1918'de doçentliğe, 1924'te de profesörlüğe yükseldi, iki yıl sonra, aldığı bir çağrı üzerine ABD' de Pennsylvania Üniversitesi'ne gitti. 1930- 3 l'de Uzakdoğu'da araştırmalar yaptı. 1939'da Viyana Üniversitesi'ne döndü.1943'te İstanbul Üniversitesi'nin çağrılısı olarak İstanbul'a gitti, bir sanat tarihi kürsüsü kurdu ve eğitime başladı. Bu dönemde çalışmalarını Türk sanatı üzerinde yoğunlaştırdı. 1946'da Türk Sanatı adlı kitabı yayımlandı. Aynı kitap, onun yanında yetişen Oktay Aslanapa'nın yaptığı eklerle genişletilmiş olarak 1955'te bir kez daha basıldı. Diez, İstanbul Üniversitesi'nde çalıştığı sürece Türkiye'de bilimsel yönteme ve karşılaştırmaya dayanan bir sanat tarihi anlayışının yerleşmesi için çaba gösterdi. İslam Ansiklopedisi'nin yayın kurulunda da çalıştı. 1948'de Viyana'ya döndü ve çalışmalarını ölümüne değin orada sürdürdü. Diez'in öbür önemli yapıtlarından bazıları Die Kunst der islamischetı Völker (1917; Müslüman Halkların Sanatı), Churasani- sche Baııdenkmâler (1918; Horasan Yapıtları), Alt-Konstantinopel (1920; Eski Kons- tantinopolis), Einführung in die Kunst Osta- siens (1924; Doğu Asya Sanatına Giriş), Kunst des islam (1925; H. Glück ile birlikte, İslam Sanatı), Indian Influence in Persian Art (1929; İran Sanatında. Hint Etkileri), Persian Architecture (1935; İran Mimarlığı),

135 difenbahya

Iranische Kunst (1944; İran Sanatı), Karaman Devri Sanatı (1950; O. Aslanapa ve M.M. Koman ile birlikte), Indische Kunst, Islamische Kunst (1960; Hint Sanatı, İslam Sanatı) adlı kitaplardır.Diez, Friedrich Christian (d. 15 Mart1794, Giessen, Hessen-Darmstadt - ö. 29 Mayıs 1876, Bonn), Alman dilbilimci. Roman dillerinin ilk temel çözümlemesini yaparak karşılaştırmalı dilbilimin önemli dallarından birini kurmuştur.Öğrencilik yıllarında İtalyan şiirine derin bir ilgi duyuyordu. 1818'de Alman şair Goethe'ye yaptığı ziyaret onu etkileyerek Provans edebiyatı üzerine çalışmaya başlamasına yol açtı. 1822'de Bonn Üniversitesi'nde ders vermeye başladı. İlk önemli yapıtlarını da bu sırada yayımladı. Bunlardan biri trubadur şiirini (1826), öbürüyse trubadurların yaşam ve yapıtlarım (1829) ele alıyordu. Diez, 1830'da Bonn Üniversitesi'n- de' modern edebiyat profesörü olduktan sonra giderek Roman dilleri üzerine daha genel çalışmalara yöneldi. Bu çalışmalarının sonucunda Grammatik der romanischen Sprachen (1836-44, 3 cilt; Roman Dilleri Dilbilgisi) ve Etymologisches Wörterbuch der romanischen Sprachen (1853, 2 cilt; Etimolojik Roman Dilleri Sözlüğü) adlı iki önemli yapıtını kaleme aldı. Diez'in Roman dilleri konusundaki çalışmaları, Jacob Grimm'in Germen dilleri alanında gerçek- leştirdikleriyle karşılaştırılabilir.Difakane (Zulu dilinde "Sıkışma"), Zulu kralı Shaka'nm (1787-1828) başlattığı yayılmacı savaşlar sonunda kabilelerin birbirine düşmesi ve bunu izleyen göçler. 1820- 30'larda Güney Afrika ile Orta Afrika ve Doğu Afrika'nın bazı bölümlerinin demografik, toplumsal ve siyasal

görünümünü değiştiren bu olayın temelinde, Shaka'nın kurduğu Zulu Krallığı'nın askeri örgütlenme ve taktiklerinin Anguniler arasındaki savaşlara yeni bir nitelik kazandırması yatıyordu. Bir kuraklık ve toplumsal huzursuzluk döneminde ortaya çıkan bu krallığın yükselişi, aynı zamanda Delagoa Körfezi ticareti üzerinde yoğunlaşan rekabetin ürünü olan Güneydoğu Afrika'daki devletleş- me sürecinin bir parçasıydı. Zulu baskısının zincirleme biçimde genişlemesiyle kabilelerin birbirine düşmesi, özellikle yoğun nüfus ve aşırı otlatma nedeniyle yoksullaşmış bölgelerde son derece etkili oldu.Difakane Güney Afrika'da halkın büyük acılar çekmesine ve geniş çaplı bir yıkıma yol açtı. Göçe zorlanan insanlar canlarını kurtarmak için dağlardaki güvenli yerlere çekildiler, kaçamayanlar ise öldürüldü. Bu durum beyazların Natal'e ve Highveld'e yayılmalarını kolaylaştırdı. Kap Kolonisi'n- de, Fingolar (Mfengular) olarak bilinen mülteciler zaten kalabalık olan Transkei halklarıyla karışınca doğu sınır bölgesindeki sıkışıklık büyük ölçüde arttı. Öte yandan Difakane, beyazların kıtaya yayılmalarına karşı koyan en güçlü krallıklar olan Basuto, Svazi, Bandebele ve Mozambik'teki Gaza (Bagaza) krallıklarının doğuşuna da sahne oldu. Shaka ordularının önünden kaçan Angunilerin kuzeydoğuda Tanzanya ve Ma- lavi'ye, Koloların kuzeybatıda Zambia'daki Barotseland'e yönelmesiyle, Difakane'nin etkisi. Güney Afrika'nın daha kuzeydeki kesimlerinde de duyuldu.difenbahya (Dieffenbachia), yılanyastığı- giller (Araceae) familyasından, 30 kadar otsu bitki türünü içeren cins. Anayurdu Amerika'nın tropik bölgeleri olan bu cinsin

dilin ve boğazın şişmesine ve iltihaplanmasına yol açarak geçici bir konuşma güçlüğü yaratır.Difenbahyaların süs bitkisi olarak en sevilen türlerinden D. maculata (eskiden D. picta) ve D. seguine'nin renkli yapraklı çeşitleri de üretilmiştir. D. amoena, 180 cm'ye kadar boylanan büyük bir bitkidir; üstünde krem rengi çizgiler olan yaprakları da 50 cm uzunluğundadır.

difenhidramin, vücut dokularında açığa çıkarak alerji tepkilerini başlatan histamini etkisizleştirmek üzere kullanılan bireşimsel antihistaminik ilaç. 1945'te üretimine başlanan ve değişik ticari adlarla piyasaya sürülen difenhidramin, saman nezlesinde, ürti- ker gibi akut deri tepkilerinde ve temas dermatitlerinde (egzama) belirtilerin hafiflemesini sağlar; en sık görülen yan etkisi uyuklamaya yol açmasıdır.Tıpta difenhidraminin hidroklorürü kullanılır; suda çözünebilen beyaz kristaller halindeki difenhidroklorür kapsül olarak ağızdan alınabildiği gibi, sudaki çözeltisi kas ya da damar içine de şırınga edilebilir.

difenil, BIFENÎL olarak da bilinir, kimyasal formülü C6H5C6H5 olan ve tek başına ya da difenil eterle birlikte ısı aktarımı sıvısı olarak kullanılan aromatik hidrokarbon. Kömür katranından ayrılabildiği gibi, sanayide ısıl hidrojen gidermeyle benzenden de üretilebilir.Difenilin kimyasal tepkinliği benzenden biraz daha düşüktür. Sanayide bu bileşiğin klorlanmasıyla elde edilen poliklorodife- nil(*) eskiden ısı aktarımı sıvısı olarak kullanılıyordu. Katışıksız difenil, suda çözünmeyen, ama organik çözücülerin hemen hepsinde çözünen, hoş kokulu, renksiz kristaller halinde bir katıdır; 70°C-71°C' de donar, 254°C'de kaynar.

diferansiyel, matematikte, bir fonksiyonun belirli değerlerine yaklaşmakta kullanılan ve fonksiyonun tiirevine(*) dayalı ifade. Bir fonksiyonun xo noktasındaki türevi, f'(x0) olarak gösterilir veAx, 0'a yaklaşırken Ay bölümünün limiti Ax olarak tanımlanır (burada, [ Ay=f (xo+Ax)-f(xo)]). Türev bir limit olarak tanımlandığından, Ax,0'a ne kadar yaklaşırsa, Ay/Ax bölümü de türeve o kadar yaklaşır. Bu nedenle eğer x yeterince küçükse, A y =/'(xo)Ax'tir (dalgalı çizgiler yaklaşık olarak eşit anlamına gelir). Örneğin /Î7'yi hesaplamak için kullanılması gereken fonksiyon f(x) = -Jx 'tir ve bu fonksiyonun türevi 1/2 x~w'dir. Eğerxo=16 ise, bu durumdaf'(xo) = 1/8'dir veAx=l için Ay = 1/8 yaklaşık değeri elde edilir. /(16)=4 olduğundan, /(17) ya da %/T7 için yaklaşık 4,125 bulunur. Gerçekte Vl7'nin üç ondalığa kadar yürütülmüş değeri 4,123'tür.diferansiyel, motorlu taşıtlarda, devindiri- ci motor kuvvetinin devindirici tekerleklere aktarılmasında kullanılan dişli düzenek. Motor kuvvetini her iki tekerleğe eşit olarak dağıtmakla birlikte, örneğin taşıt bir virajı dönerken, tekerleklerin değişik uzunluklarda yol almasını da olanaklı kılar. Düz bir yolda tekerlekler aynı hızda döner; ama taşıt viraja girdiğinde, virajın dış yanında kalan tekerleğin katetmesi gereken uzunluk daha fazladır ve eğer frenlenmezse, iç yandaki tekerlekten daha hızlı döner.Klasik otomobil diferansiyeli, 1827'de Fransız mucit Onesiphore Pecqueur tarafından geliştirildi. Önceleri, buharla çalışan taşıtlara

uygulanan donanım, 19. yüzyılın sonlarında içten yanmalı motorların kullanıma girmesiyle birlikte, hızla yaygınlaştı.Pecqueur diferansiyelinin temel öğeleri çizimde gösterilmiştir. Transmisyon organından gelen kuvvet, konik (mahruti) dişli aracılığıyla ayna dişliye aktarılır; her iki

dişli de, arka tekerlek aksı üzerinde bulunan diferansiyel kovanının içindeki yataklara yerleştirilmiştir. Ayna dişliye cıvatalan- mış istavroz kovanının içindeki yataklarda ise, birbirlerine tam karşıt doğrultuda, bir ya da iki çift konik pinyon dişlisi bulunur. Her iki tekerleğin mili,aks istavroz dişlilerine bağlanmıştır ve aks dişlileri ile pinyon dişliler birbirine geçmiş durumundadır. Düz yolda tekerlekler ile aks istavroz dişlileri aynı hızda döner, pinyon dişliler muylularına göre sabit kalır ve tüm istavroz dişlileri, istavroz kovanı ve ayna dişli ile birlikte, bir sistem halinde aynı devinimi yapar. Eğer taşıt sola doğru dönerse, sağdaki tekerlek soldakine oranla daha hızlı dönmeye zorlanır ve aks dişlileri ile pinyon dişliler birbirleriyle göreli devinime geçerler. Ayna dişli, sağ ve sol tekerleklerin hızlarının ortalamasına eşit bir hızda döner. Eğer taşıt bir krikoyla kaldırılıp vites boştayken tekerlek-lerden biri elle döndürülürse, öteki tekerlek aynı hızda ters yönde döner.Pecqueur diferansiyeliyle, her iki tekerleğe aktarılan moment aynıdır. Bu nedenle, tekerleklerden biri, örneğin buz ya da çamur üzerinde patinaj yaparsa, öteki tekerleğe aktarılan moment azalır. Bu olumsuzluk, sınırlı kaymalı diferansiyellerin yardımıyla çözümlenir. Bu tür donanımlar çoğunlukla, bir kavrama düzeneğiyle akslardan birinin ayna dişliye kilitlenmesi esasına dayalı olarak çalışır. Tekerleklerden biri daha yavaş bir itim aldığında, dönme eğilimi kavrama yardımıyla sınırlanır ve böylece öteki tekerleğe daha fazla moment aktarılır.diferansiyel çözümleyici, diferansiyel denklemlerin çözümünde kullanılan hesap makinesi. Aygıtın temel birimleri, integral alma işlemini gerçekleştirir (bak. integral alma aygıtı).Aygıt ilk olarak 1930'larda, Massachusetts Teknoloji Enstitüsü'nde çalışan ABD'li elektrik mühendisi Vannevar Bush ve çalışma grubu tarafından sürekli integraf olarak geliştirilmiş, daha sonraları diferansiyel çözümleyici olarak adlandırılmıştır. Aygıtın değiştirilebilir şaftlardan, dişlilerden, çarklardan ve disklerden oluşan integral alma birimleri, oldukça karmaşık bir biçimde ve elle ayarlanır. Örneksel bilgisayar(*) ise, elektronik olarak ve çok daha hızlı çalışır ve aynı işlemleri çok daha küçük donanımlarla gerçekleştirir. Yeterince duyarlı olmayan diferansiyel çözümleyicilere daha sonraları sayısal (dijital) sayma aygıtları

eklenmiş ve böylece bu aygıtların bir altsınıfı olan sayısal diferansiyel çözümleyiciler geliştirilmiştir (bak. sayısal bilgisayar).diferansiyel denklem, bir ya da daha çok türevi, yanisürekli olarak değişen niceliklerin değişme oranları arasındaki ilişkiyi gösteren matematiksel ifade. Temel bilimler, mühendislik, ekonomi gibi niceliklerle ilgi-lenen pek çok alanda diferansiyel denklem-lerden yararlanılır.Türev, sürekli bir değişkenin bir başka değişkene göre değişimini ifade eder. Örneğin, t zamanı ve x konumu (alınan yolu) gösterirse, x'in t'ye göre birinci türevi olan x' (t)=dx/dt ifadesi hızı, ikinci türevi olan x" (t) = d1x/dt1

ifadesi ise hızın zamana göre değişimi olan ivmeyi verir. Kütle m ve kuvvet F olarak gösterilirse, F = mdrx/dt2 diferansiyel denklemi, Newton'un hareket yasasının matematiksel gösterimidir. Bir başka örnek nüfus artışı probleminde görülür. Bir topluluktaki birey sayısı olan n, istatistiksel anlamda sürekli bir değişken olarak düşünülebilir; örneğin, «=3,87 gibi bir ifade istatistiksel olarak anlamlıdır. Topluluğun büyüme hızının yalnızca topluluktaki birey sayısıyla doğru orantılı olduğu kabul edilirse,bu model dn/dt=andiferansiyel denklemiyle özetlenebilir. Burada t zaman, a ise orantı katsayısıdır.Bir diferansiyel denklem, nicelikler arasındaki ilişkileri kapalı olarak belirler. New- ton'un hareket yasası, hareketi belirleyen kuraldır ama hareketi açık olarak tanımlamaz. Matematikte türev, eğrinin eğimini verdiğinden y'= 2x diferansiyel denklemi, y=y(x) eğrisinin geometrik özelliğini tanımlar ama eğrinin kendisinin ne olduğunu açık olarak belirtmez. Bu bilgi denklemde saklıdır ve ancak denklemin çözümüyle ortaya çıkar. Diferansiyel denklemi gerçekleyen bir fonksiyona denklemin çözümü denir. y = x;

fonksiyonu y'= 2x denkleminin bir çözümüdür.Diferansiyel denklemler kuramının temel amacı çözümleri bulmaktır. Ancak açık çözüm bulma yöntemleri oldukça kısıtlıdır ve yalnız özel tip denklemlere uygulanabilir. Bu nedenle diferansiyel denklemler konusundaki çalışmaların önemli bir bölümü, çözüm için açık ifadeler bulmak yerine çözümün özelliklerinin dolaylı yoldan irdelenmesi yönündedir.Diferansiyel denklemler incelemeyi kolay-laştırmak için çeşitli biçimlerde sınıflandın-

Difenbahya (Dieflenbachia)Vesile Buket

difenhidramin 136

bazı türleri gösterişli yaprakları nedeniyle evlerde süs bitkisi olarak yetiştirilir. Bu bitkilerin gövdelerinden alınan bir parça çiğnendiğinde, içinde bulunan oksalatlar

istavroz kovanıayna dişli

istavroz pinyon dişlileriOtomobil diferansiyeli

lir. Denklemin en büyük türevinin basamağına, o denklemin basamağı denir. Genel olarak basamak büyüdükçe diferansiyel denklem karmaşıklaşır. Denklem, fonksiyonun ve onun türevlerinin bir çokterimlisi (polinomu) biçimindeyse, çokterimlinin derecesine denklemin derecesi denir. Özel olarak birinci dereceden denklemlere doğrusal denklemler adı verilir. Uygulama ve kuramda önemli bir yer tutan doğrusal denklemler, doğrusal cebir yöntemlerinin uygulanabilirliği açısından da büyük önem taşır.Bir başka temel sınıflandırma da, diferansiyel denklemdeki bağımsız değişkenlerin sayısına göre yapılır. Türevleri yalnız tek bir değişkene göre alınan denklemler, adi diferansiyel denklem olarak tanımlanır. Türevleri birden çok bağımsız değişkene göre alınan denklemlere ise kısmi diferansiyel denklem denir. Örneğin, Nevvton'un hareket yasası, ikinci basamaktan doğrusal bir adi diferansiyel denklemdir (F=md2x/dt2). Buna karşılık, (Sulfix)2 = du/dy3 denklemi iki bağımsız değişkenli ikinci dereceden üçüncü basamak bir kısmi diferansiyel denklemdir. Kısmi diferansiyel denklemlerde değişken sayısının çokluğu adi diferansiyel denklemlerden farklı sorunlar yaratır ve ayrı yaklaşımlar gerektirir. Bu nedenle bu iki sınıf birbiriyle ilişkili halde, ama ayrı öğretiler olarak ele alınır.Diferansiyel denklemlerde birden çok fonksiyon içeren ve birkaç denklemden oluşan, adi ya da kısmi diferansiyel denklem sistemleri de ele alınır. Örneğin, kedi ve fare gibi iki değişik türden oluşan bir toplum modeli incelendiğinde, kediler farelerle besleneceğinden daha önceki örnekte- kine ek olarak kedi sayısındaki artış fare sayısıyla da orantılı olur. Öte yandan kedi sayısının artışı fare sayısını azaltacaktır. Bu ilişkilerin doğru orantılı olduğu ve toplulukların büyümesini etkileyecek başka hiçbir etmenin bulunmadığı kabul edilirse, nüfus artışları dk/dt= ak + lif, df/dt= yf- S k diferansiyel denklem sistemiyle ifade edilir. Burada k kedi, / fare sayısı, t zaman, a, P, y, 8 orantı katsayılarıdır. k{t) ve f(t) fonksiyonlarının çözümüyle modelin yoru-mu yapılabilir.Diferansiyel denklemlerin tarihçesi. Dife-ransiyel denklemler üzerine ilk çalışmalar, 17. yüzyılda diferansiyel ve integral hesabın bulunmasıyla başladı. 1680'lerde Nevvton, bazı adi diferansiyel denklem türlerini sınıf-landırarak, bunlara sonsuz seri teknikleriyle çözüm buldu. Ama konuyu ele aldığı yapıtı ancak 1736'da basıldığından, Nevvton'un bulguları ilk gelişmelerde fazlaca etkili olmadı.Öte yandan 1690'larda, birbiriyle yazışmakta olan Alman filozof ve matematikçi Gottfried Wilmhelm Leibniz ile İsviçreli Jacob ve Johann Bernoulli kardeşler kuramın ilk yapıtaşlarını kurarak, bazı fizik problemlerini bu yöntemle çözmeye başladılar. 1730'lara gelinceye değin, İtalyan Iacopo Francesco Riccati, Bernouilli ler, Fransız Alexis-Claude Clairaut gibi önemli matematikçilerin de katkılarıyla, birinci ba-samaktan adi diferansiyel denklemlerin gü-nümüzde de kullanılan hemen hemen tüm çözüm teknikleri geliştirildi. Bu yöntemler, fizik problemlerinin yanı sıra, eğriliği verilmiş düzlem eğrisinin ve verilen bir eğri ailesine dik eğrilerin bulunması gibi çeşitli geometri problemlerine uygulandı.1728'den başlayarak diferansiyel denklemlerde, İsviçreli matematikçi Leonhard Eu- ler'in etkisi görülür. Euler, matematiğin hemen her dalında olduğu gibi, diferansiyel denklemlere de belirgin katkılarda bulundu. Doğrusal adi diferansiyel denklemler kuramı ve seri çözümleri üzerine yöntemler, Euler'in en önemli bulguları arasında sayılabilir. Gene Euler'in bulduğu ilginç bir diferansiyel

denklem örneği, 1820'lerde Norveçli matematikçi Niels Henrik Abel ile Alman matematikçi Kari Gustav Jacob Jacobi'nin geliştirecekleri eliptik fonksiyonlar kuramına giden yolu açtı. Kısmi diferansiyel denklemlere ilgi ise fizik bilimindeki gelişmeler sonucu ortaya çıktı. Önceleri dağınık bazı sonuçlar gözlen- diyse de ilk sistemli çalışmalar 18. yüzyılda başladı. Euler ve Fransız matematikçi Jean le Rond d'Alembert dalga hareketini, Fransız matematikçi ve astronom Pierre-Simon Laplace potansiyel kuramını, Fransız mate-matikçi Jean-Baptiste-Joseph Fourier ısı iletimini ve Alman matematikçi Cari Fried- rich Gauss potansiyel ve elektromagnetizma kuramlarını incelerken, bazı kısmi diferansiyel denklemlerle karşılaştılar. Konunun temel örneklerini oluşturan bu denklemlerde- ki çalışmalar, günümüzde de sürmekte olan gelişmeler zincirinin ilk halkalarını oluşturdu.Adi ve kısmi diferansiyel denklemler alan-larındaki ilk çalışmalar, çözüm teknikleri geliştirme ve çözüm gösterimleri bulma doğrultusundaydı. Elde edilen sonuçlar ve karşılaşılan sorunlar matematikçileri temel kavramlara yöneltti. 1820'lerde Abel ve Fransız matematikçi Augustin-Louis Ca- uchy'nin fonksiyon kavramı üzerine temel araştırmaları ile Cauchy'nin analizdeki bulguları diferansiyel denklemlerde yeni ufuklar açtı. Matematikçiler daha genel ve daha temel sorunlara yanıt aramaya başladılar. Çözümün varlığı, varsa tekliği, genel nitelikleri gibi sorular önem kazandı. Cauchy, adi diferansiyel denklemlerde çözümün varlığını savunan ilk varlık kuramını kanıtladı. Cauchy'nin kanıtı genel bir denklemin çözümü için bir formül içermiyorsa da çözüm için önemli yaklaşımlar getiren bir yöntemi kapsıyordu. Sonraları matematiğin öteki dallarındaki gelişmeler oldukça soyut yöntemlerin de kullanılmasına yol açtı. Her ne kadar soyut bir yöntem diferansiyel denklemi çözmek için açık bir teknik getirmese de, elde edilen sonuç çözümün nasıl olacağının belirlenmesinde önemli bilgiler içerebili- yordu.Diferansiyel geometri, gerçek ve karmaşık analiz ve daha sonraları fonksiyonel analizdeki gelişmeler, diferansiyel denklemler kuramına da yansıdı. Günümüzde diferansiyel denklemler matematiğin hemen her dalıyla ilişki içindedir. Diferansiyel denklemler yoluyla elde edilen sonuçlar yalnızca uygulamalı bilimlerde değil, matematiğin pek çok alanında da kullanılır. Diferansiyel denklemler kuramı aynı zamanda, birçok sorunun ve yeni konuların ortaya çıkmasına yol açmıştır.Adi diferansiyel denklem, y' = 2x adi diferansiyel denkleminin çözümleri, integral hesabın yardımıyla y=x2+c olarak bulunur. Burada c herhangi bir sabit sayı olabilir. Genelde bir diferansiyel denklemin sonsuz sayıda farklı çözümü vardır. Tüm çözümleri kapsayan bir ifadeye denklemin genel çözümü denir. y+x2=c genel çözümünde görüldüğü gibi genel çözüm, belirlenmemiş sabitlere bağlı bir fonksiyonlar ailesidir. Öte yandan uygulamada, birçok diferansiyel denklemin yanında, bazı ek koşullar da bulunur. Örneğin Newton'un hareket yasasında, hareketi belirleyebilmek için başlangıçta konumunun ve vo hızının bilinmesi gerekir. Matematiksel olarak bu, md2xl dt2=F, x(0)=xo, x'(0)=vo, başlangıç değer problemiyle gösterilir. Burada istenen hem diferansiyel denklemi hem de ek koşulları sağlayan çözümün bulunmasıdır.Adi diferansiyel denklemlerde en sık rastlanan iki ek koşullu problem türü, başlangıç

137 diferansiyel denklem

değer ve sınır değer problemleridir, n'inci basamaktan bir adi diferansiyel denklem için başlangıç değer probleminde, çözüm ve ilk n-1 türevinin başlangıç noktasındaki değerleri önceden verilir. Sınır değer problemlerinde ise, durum farklıdır; örneğin a ve b gibi iki nokta alınır. Diferansiyel denklemin (a, b) aralığında sağlanmasıyla birlikte, x=a ve x=b noktalarında da çözümün ve türevlerinin verilen bağıntıları sağlaması istenir.

Başlangıç değer problemi için genel varlık ve tekillik kuramları kanıtlanmıştır. Bu kuramlar uygun koşullarda bir başlangıç değer probleminin tek bir çözümü olması gerektiğini ortaya koyar. Sınır değer problemlerinde ise durum farklıdır; bu tür bir problemin hiçbir çözümü olmadığı gibi çok sayıda çözümü de olabilir. Çelişkili gibi görünse de sınır değer problemlerindeki bu belirsizlik, uygulamada önemli sonuçlar doğurur. Örneğin, bir kemanın çıkartacağı sesleri, uygun bir sınır değer probleminin çözümü olmadığı ya da birden fazla çözümü olduğu durumlar belirler. »Adi diferansiyel denklemlerde, özellikle birinci basamaktan denklemler için çeşitli çözüm yöntemleri geliştirilmiştir. Gene de bu yöntemlerin uygulanamadığı birçok durumda dolaylı yöntemlerden yararlanmak gerekir. Yüksek basamaklı denklemler için açık çözüm teknikleri oldukça sınırlıdır. Doğrusal denklemlerde ise durum daha farklıdır, n'inci basamaktan doğrusal bir adi diferansiyel denklemin çözümleri, n boyutlu bir vektör uzayı oluşturur. Doğrusal cebir sonuçlarının uygulanabilirliği, bu tür denklemlerin sistemli olarak incelenebilmesine olanak tanır. Doğrusal olmayan denklemler için genel kapsamlı çok az şey söylenebilir. Bu tür denklemlerin incelenmesinde en sık başvurulan yöntem, doğrusal olmayan denklem yerine ona benzeyen başka bir doğrusal denklemi incelemek ve sonuçtan giderek çözümü belirlemektir.Bilgisayarların da yardımıyla diferansiyel denklemlere yaklaşık sayısal çözümler bulmak en sık başvurulan yöntemlerden biridir. Sayısal (dijital) çözümleme yöntemleriyle yaklaşık çözümler bulmak, hem uygulamalı hem de kuramsal matematiğin güncel konuları arasındadır. Sayısal yöntemlere bir örnek olarak sonlu fark yöntemi verilebilir. Bu yöntemde önce yaklaşık değerlerin bulunacağı sonlu sayıda, x\, -*2-••, Xk gibi noktalar seçilir. Sonra bu noktalardaki y' türevi değerleri

y(xj+ı) -y(xj) =----

*j+l -X jfark terimleriyle yaklaştırılarak k tane denklem elde edilir. Bu denklemlerin çözümüyle elde edilen y(x\) değerleri yaklaşık sonucu verir. Böyle bir yöntemde iki sorun söz konusudur. Birincisi, denklemleri bilgisayarda verimli bir biçimde çözülebilecek duruma indirgemektir, ikinci sorun ise hata çözümlemesidir. Yaklaşık çözümlerin anlamlı olabilmesi için yapılan hatanın önceden kestirilebilmesi gerekir. Bu iki sorun da sayısal çözümleme ve diferansiyel denklem- lerdeki temel kuramsal araştırma konuları arasındadır.Kısmi diferansiyel denklem. İki değişkenli bir f(x,y) fonksiyonunda fx(x,y) = d f /dx kısmi türevi, fonksiyonun x'e göre değişimini, f y (x ,y ) = S f /dx ise f nin y değişkenine göre değişimini gösterir. d f l dx türevi hesap-lanırken, öteki değişken y sabit olarak düşünülür ve x'e göre türev alınır. Örneğin, fxy (x,y) = 8 } f / dx 2 dy üçüncü basamak türevi, diferansiyel geometri 138

iki kez x ve bir kez y'ye göre türev alınarak hesaplanır. Çözümlemenin temel sonucu, tüm türevleri sürekli olan fonksiyonlar için bu türevlerin almışındaki sıranın önemli olmadığını gösterir. Yani iki x, bir y türevi hangi sırayla alınırsa alınsın sonuç aynı çıkmalıdır.Kısmi diferansiyel denklemlerde değişken sayısının birden çok olması, adi diferansiyel denklemlerde gözlenmeyen özelliklerin ve sorunların ortaya çıkmasına neden olur. Örneğin, adi diferansiyel denklemlerde olduğu gibi doğrusal kısmi diferansiyel denklemlerde de, çözümler bir vektör uzayı oluşturur, ama bu uzayın sonsuz boyutlu oluşu doğrusal cebrin uygulanabilirliğini oldukça kısıtlar. Bununla birlikte doğrusal denklemler, üzerinde en çok araştırma yapılmış ve sistematik özellikleri en çok belirlenmiş sınıflan oluşturur.Kısmi diferansiyel denklemlerde de başlangıç değer, sınır değer gibi ek koşullu problemler vardır, k değişkenli bir başlangıç değer probleminde, başlangıç değerleri bir noktada

değil, k boyutlu uzayın içinde k-1 boyutlu bir yüzey (eğri) üzerinde verilir. İki değişken durumunda bile düzlemdeki başlangıç eğrisi çok karmaşık bir yapıda olabilir; bu da kısmi diferansiyel denklem- lerdeki zorlukların bir göstergesidir. Adi diferansiyel denklemlerden farklı olarak kısmi diferansiyel denklemlerde başlangıç değer problemi için genel bir varlık, tekillik kuramı yoktur.Doğrusal denklemler kendi içinde tümüyle farklı özellikler taşıyan alt sınıflara ayrılır. Tarihsel olarak ilk incelenen üç denklem örneği bu alt sınıfların birer temel örneğini oluşturur ve genel doğrusal denklemler kuramındaki belirgin özelliklerin çoğunu kapsar. Günümüzde yapılan araştırmaların büyük bir bölümü bu üç temel denklem çevresindedir.Bunlar,dalga denklemi (Un = Uxx + Uyy + Uzz), ısı denklemi, (Ut = Uxx + Uyy + Uzz ve Laplace denklemidir (UXx+Uyy+Uzz=ü).Fiziksel yorumlarda t za-manı, x, y ve z uzaydaki koordinatları gösterir. Adlarından da anlaşılacağı gibi dalga denklemi dalga hareketini, ısı denklemi ısı iletimi ve yayınımı olayını gösterir. Laplace denklemi, fizikte elektromagnetiz- ma kuramı gibi birçok uygulama alanında ortaya çıkar.Adi diferansiyel denklemlerde olduğu gibi kısmi diferansiyel denklemlerde de doğrusal olmayan denklemler ve sayısal çözümlemeye ilişkin problemler önemli araştırma konuları arasındadır.Tam diferansiyel denklem. Konuya ilişkin herhangi bir özel tekniğe gerek kalmaksızın çözülebilen diferansiyel denklemlere, tam diferansiyel denklem denir. Basit bir türev alma işleminin sonucu olan birinci basamaktan bir diferansiyel denklem, tam olarak tanımlanır. P(x,y)y' + Q(x,y) = 0 denklemi, Px(x,y) = Qy (x, y) koşulu durumunda tamdır. Bu durumda, x'e göre kısmi türevi P olan ve y'ye göre kısmi türevi Q olan bir R(x,y) fonksiyonu bulunur ve R(x,y) = c (c bir sabittir) denklemi, ilk diferansiyel denklemi sağlayan bir y fonksiyonunu tanımlar.Örneğin, (x2 + 2y)y' + 2xy +1=0 denkleminde, x2+2y'nin x'e göre türevi 2x, 2xy+Vin y'ye göre türevi de 2x'tir ve R-yx1-+x+y2 fonksiyonu, Rx=P ve Ry= Q koşullarını sağlar. yx2+x+y2=c denklemiyle tanımlanan fonksiyon, ilk denklemi çözer. Eğer bir denklem tam değilse, kimi zaman her teriminin, integral çarpanı olarak adlandırılan ve çoğunlukla 1 l(Px±Qy) olarak verilen uygun bir faktörle çarpılmasıyla tam hale getirilir. Örneğin, eğer 3y+2xy'=0 denklemi l/xy ile çarpılırsa, 3/x + 2y'ly=0 elde edilir ve bu da, denkleme uygulanan türev alma işleminin doğrudan sonucudur; bu sonucun doğal logaritmik fonksiyonu olan 3 İn x+2 İn y=c (ya da x3y2=c), ilk denklemi sağlayacak fonksiyonu tanımlar.

diferansiyel geometri, diferansiyel ve integral hesabın geometriye uygulandığı matematik dalı. Diferansiyel geometri eğrileri ve yüzeyleri, üç boyutlu uzayda inceler. Belirli bir noktanın çevresindeki sınırlı bir alanda yer alan özellikleri inceleyen diferansiyel geometri türü "yerel", bu özellikleri bir bütün olarak inceleyen türü ise "bütünsel" olarak tanımlanır.Modern diferansiyel geometri çalışmaları, yüzeylerin yüksek boyutlu uzaylara genel-leştirilmesi olarak düşünülebilecek katmanlı uzay kavramının tanımlanmasıyla başladı. Katmanlı uzayların yerel incelenmesinde doğrusal cebir ve klasik tensör analizinin etkili bir biçimde uygulanabilmesinin yanı sıra dış türev ve eşdeğişki türevi kavramları da önemli ölçüde kullanıldı. Katmanlı uzay- lann bütünsel incelenmesinde ise geometrik cisimlerin niteliklerini ve bağıl konumlarını, şekil ve büyüklüklerinden bağımsız olarak alıp inceleyen geometri dalı olan topolojinin kullanılması önemli bir yer tutar. Katmanlı uzayların üzerine birtakım ek yapılar koymak yoluyla çok zengin geometriler elde edilebilmektedir.Diferansiyel geometrinin temeli 17. yüzyılın sonlarında sonsuzküçükler hesabının ortaya çıkmasına dayanır. 1696'da Fransız matematikçisi Guillaume de L'Hospital, Analyse des infiniment petits pour l'intelli- gence des

lignes curves (Eğri Çizgilerin Kavranması için Sonsuzküçükler Çözümlemesi) adlı yapıtında, eğrilerin incelenmesi ile çözümlenmesi arasındaki yakın ilişkiye yer verdi. 18. yüzyıl ortalarında gelişme gösteren diferansiyel ve integral hesap, eğriler ve yüzeylerin incelenmesinde yaygın biçimde kullanılmaya başladı. Adi geometriyle elde edilen sonuçların mekanik, fizik ve astronomi alanlarına uygulanmaktan, dolayısıyla da teknolojinin ve sanayinin sorunlarına yanıt getirmekten uzak olması, diferansiyel geometriye duyulan ilgiyi artırdı. Başta Leonhard Euler, Alexis Clairaut ve Gaspard Monge olmak üzere birçok matematikçinin konuya yönelmesiyle, dife-ransiyel geometri yalnızca bir uygulama olmaktan çıkarak yeni ve bağımsız bir kuram olarak gelişmeye başladı. 1799'da Monge, Feuilles d'analyse appliquee â la geömetrie (Analizin Geometriye Uygulanması Üzerine İnceleme) adlı yapıtında, eğriler ve yüzeyler üzerine ilk kapsamlı çalışmayı verdi.1827'de Cari Friedrich Gauss, Disquisitio- nes generales circa superficies curvas (Eğri Yüzeyler Üzerine Araştırmalar) adlı yapıtında, başta haritacılık olmak üzere uygulamaya yönelik bazı sorunları ele aldı ve yüzeyler kuramını matematiğin bağımsız bir dalı olarak inceledi. Haritacılığın temel problemi, küre üzerinde yer alan biçimlerin düzlem üzerinde, olanakiı olduğunca aslına uygun biçimde çizilebilmesiydi. Küre yüzeyi üzerinde yer alan biçimlerin tamamını, biçimler arasındaki bütün oranları koruyarak çizmek olanaklı olmadığı için problem gerçeğe en yakın dönüşümü verecek yöntemlerin araştırılması durumuna dönüştü. Harita çizim yöntemleri çok eski dönemlerde geliştirilmiş olmakla birlikte, genel bir kuramın kurulması ancak diferansiyel geo-metrinin bulunmasından sonra gerçekleşti. Bir yüzeyin sürekli biçim değiştirdikten sonra başka bir yüzeye dönüştürülmesi önemli bir problemdi ve bu alanda Polonyalı matematikçi Minding (1826-85) tarafından birçok önemli sonuçlar elde edildi.19. yüzyılın ikinci yarısında eğriler ve yüzeyler İcuramı önemli ölçüde temellerine oturdu ve eğrilerin incelenmesinde rol oynayan Frenet formülleri ile yüzeyler kuramında kullanılan Coddazi formülleri geliştirildi. Alman matematikçi Bernhard Rie- mann, yüzeyler üzerinde uzaklık kavramını tanımlayarak kendi adıyla anılan ve çok genel bir biçime sahip bir geometri kurdu. Bu geometri, Albert Einstein'ın genel görelilik kuramına model oluşturdu. Bu yüzyılın sonuna değin elde edilen sonuçlan 1887-96 arasında Fransız matematikçi Gaston Dar- boux, Leçons sur la theorie generale des surfaces et les applications geometriques du calcul infinitesimal (Düzlemlerin Genel Kuramı ve Sonsuzküçükler Hesabının Geometrik Uygulamaları Üzerine Dersler) adlı dört ciltlik bir yapıtında topladı.20. yüzyılın başlarında çalışmalar, yerel diferansiyel geometrinin yanı sıra, bütünsel diferansiyel geometriye de yönelmeye başladı. Yüzeyler kuramında elde edilen sonuçlar genelleştirilerek katmanlı uzaylar için de elde edildi. Bugün matematiğin birçok dalını diferansiyel geometride kullanmak olanaklı duruma gelmiştir.

diferansiyel ve integral hesap, değişken bir büyüklüğün değişim hızının saptanmasına ve değişim hızı verilen bir fonksiyonun bulunmasına yönelik matematiksel analiz dalı.İngiliz fizikçi ve matematikçi Sir Isaac Newton ile Alman matematikçi ve filozof Gottfried VVilhelm Leibniz tarafından geliştirilen diferansiyel ve integral hesabın temel kavramlarından biri, ilk kez Yunanlılar ta-rafından geometriye uygulanan "limif'tir. Arkhimedes, eşkenar çokgenleri bir çember içine yerleştirmeye çalışmıştı. Çokgenlerin kenar sayısı arttıkça, çokgenlerin hesaplanabilir alanları da çember alanının limitine yaklaşıyordu. Bu bulgudan kalkarak ve teğetler çokgenlerinden (kenarları bir çembere teğet olan çokgenler) yararlanarak, r çemberin yarıçapı, ır(psi) de değeri 3'" ile 3'®71 arasında

sabit bir sayı olmak üzere, çemberin alanını tr r olarak belirledi.Düzgün olmayan bir yüzeyin alanı da, yüzeyin eşit dikdörtgenlere bölünmesiyle bulunabilir. Dikdörtgenlerin sayısı çoğaltıldıkça, bu dikdörtgenlerin (tabanları ile yüksekliklerinin çarpımıyla bulunan) alanlarının toplamı, aranan alanın limitine yaklaşır. Aynı yöntemden, kürelerin, konilerin ve tüm geometrik cisimlerin hacimlerinin bulunmasında da yararlanılabilir. Diferansiyel ve integral hesabın üstünlüğü ve önemi, eski Yunanlıların geliştirdiği yöntemlerle hesap- lanamayan birçok alanın, hacmin ve öteki büyüklüklerin, kesin olarak hesaplanabil- mesini sağlayan sistematik bir yöntem olmasıdır.Söylentiye göre Newton diferansiyel ve integral hesabı, altında yattığı ağaçtan başına bir elma düşmesinden esinlenerek geliştirmişti. Elma düştükçe hızı da giderek artmış daha açık deyişle, yalnız belirli bir hız değil, aynı zamanda bir ivme kazanmıştı. Newton bu olayı matematiksel olarak, hareketin herhangi bir aşamasında, elmanın, çok kısa bir At ek zaman aralığında çok kısa bir A s ek uzunluğu kadar yol alarak düştüğü varsayımına dayanarak açıkladı. Demek ki elmanın hızı. As uzaklığının Ar zamanına bölümüne çok yakındı. Tam hız v ise, A t sıfıra yaklaştıkça As/A/'nin limitiydi-.

v= limâ/-o fa dt

ds/dt büyüklüğüne, ^'nin f ye göre türevi ya. da s'nin t'ye göre değişim hızı denir, ds, s'nin diferansiyeli, dt ise /'nin diferansiyelidir.Hız, nasıl uzaklığın zamana göre değişim hızı ya da türevi ise, ivme de hızın zamana göre değişim hızı ya da türevidir. Böylece, Af, hızın A t zaman aralığmdaki artışı olmak üzere, ivmen = $L= lim Av, dt At biçiminde gösterilir, a, v'nin

türevi, v de s'nin türevi olduğundan, a'ya s'nin ikinci türevi de denir:

= dv = ±ll!ş\=£ş a dt dt\dt I dt2

s'nin fye göre türevlerini bulabilmek için, i'nin t'yc olan bağıntısının bilinmesi gerekir; bir başka deyişle, i, r'nin bir fonksiyonu olarak ifade edilmelidir. Bu fonksiyon bağıntısı çoğunlukla i ve t arasındaki ilişkiyi gösteren bir formül halinde verilir. Diferansiyel ve integral hesabın türevlerle ilgili bölümüne diferansiyel hesap denir, s'nin, f'nin bir fonksiyonu olarak verilmesi durumunda, s'nin türevi (yani v) bulunabilir. Tersine, eğer v biliniyorsa, geriye işlemle .s'nin bulunması olanaklıdır, v'nin bu terstürevinin bulunması işlemi, v=ds/dt denkleminin,(is = vdt biçiminde yazılmasıyla başlar. Buradaki s büyüklüğü, ds'nin terstü- revi olarak kabul edilir ve integral işareti olarak adlandırılan özel bir simgeyle gösterilir:

ds = vdt, jds = J vdt ya da s = f vdtSon denkleme göre s, v'nin f ye göre integra- lidir. Diferansiyel ve integral hesabın integ- rallerle ilgili bölümüne integral hesap denir. İntegral hesabın uygulandığı alanlardan biri de, çok sayıdaki küçük büyüklüğün (örn. düzgün olmayan bir yüzeyin bölündüğü dikdörtgenler) toplamının limitinin bulunmasıdır.Diffa, Batı Afrika'da, Nijer'in güneydoğusunda il (departement) ve il merkezi kasaba. Diffa ili, Sudan'ın yarı çöl kuzey kesimi ile Sahra'nın güneyi arasındaki geçiş bölgesinde yer alır. Yüzölçümü 140.216 knr'dir. Güneydoğuda Çad Gölü, doğuda Çad, güneyde Nijerya, kuzeyde Agadez, batıda da Zinder illeriyle çevrilidir. Çad Gölü güneydoğu sınırında 3.000 knr'lik bir bölümü kaplar. Mevsimlik akarsu olan Koma- dougou Yobe (Komadugu Yobe), Nijer ile Nijerya arasındaki sınırın 150 km uzunlu-ğundaki bölümünü oluşturur ve Çad Gölüne dökülür. Öbür mevsimlik akarsu Dillia da Çad Gölüne karışır. Yağmur mevsimi temmuz-ekim ayları arasındadır; güneybatıda 500 m olan yıllık yağış miktarı kuzeydoğuda 100 mm'ye kadar iner. Komadougou Yobe kıyısındaki dar bir kuşakta pirinç yetiştirilir; güneydoğuda ise az miktarda kumdan ve kocadan ekilir. İlin orta kesiminde göçebe kabileler belirli mev-. simlerde hayvan otlatır. Bu topraklarda yetişen

deve, eşek, at, keçi ve koyunların yiyebilecekleri bitkiler Mısır hurması ve bazı dikenli otlarla sınırlıdır. Kuzeydoğudaki çöl hemen hemen ıssızdır. Çad Gölünün kuzeyinde bulunan petrol rezervleri henüz işletilmemektedir. Güneyde halkın başlıca uğraşlarından biri akasya ağaçlarından arapzamkı toplamaktır. Çad Gölünde balık avlanır. Çad Gölü kıyısındaki Nguigmi ka-sabasında birkaç et kombinası vardır; buralarda ihracat amacıyla et. kurutulur ve tütsülenir. Yörede ayrıca hayvan postu, deri ve hurma ticareti yapılır. Diffa ilinin güneyinde daha çok yerleşik çiftçilik yapan Kanuriler, orta ve kuzey kesiminde de göçebe çobanlıkla geçinen Fulaniler (Peul- lar), Dazalar yaşar.İl merkezi Diffa kasabası Komadougou Yobe kıyısındadır ve batıdaki Zinder'e ve kuzeydoğudaki Nguigmi'ye karayoluyla bağlanır. Diffa kasabasındaki havaalanı 1982'de açılmıştır. Nüfus (1977) kasaba, 3.958; (1988) il, 189.306.difosgen, I. Dünya Savaşı sırasında Almanlar tarafından kimyasal savaş aracı olarak kullanılan zehirli gaz. Kimyasal adı triklo- rometil kloroformat olan bu gaz renksiz, oldukça kalıcı, yeni biçilmiş kuru ot kokusunda, zehirli bir organik bileşiktir. Kolayca yoğunlaşarak sıvıya dönüşebilir. Gaz halin-deyken solunum sistemi dokulannı tahriş ederek bronşlarda ve akciğerlerde iltihaplanma yapar; sürekli bir öksürük, solunum güçlüğü ve akut akciğer ödemiyle çoğu kez ölüme yol açar. Difosgen ilk kez Aralık 1915'te kullanılmıştır.difteri, KUŞPALAZI olarak da bilinir, difteri basilinden (Corynebacterium diphtheriae) ileri gelen akut, bulaşıcı hastalık, ilk belirtilerini genellikle üst solunum yollarında veren hastalık, bakteri toksinlerinin vücuda dağılmasıyla ateş, boğaz ağrısı ve yorgunluk gibi daha genel belirtilerle gelişir. Hem tropik, hem ılıman iklim kuşaklarında görülen difteri soğuk aylarda daha yaygındır ve en çok 10 yaşın altındaki çocukları etkiler.Difteri genellikle, hastalık etkenini taşıyan kişilerle doğrudan temas sonucunda damlacık enfeksiyonuyla bulaşır. En çok bademcikler, burun ve boğaz yoluyla vücuda giren basil, çoğu zaman bu giriş kapılarında yerleşerek çoğalır ve kan ile lenf dolaşımına karışarak bütün vücuda yayılan bir toksin üretir; hastalık belirtilerinin çoğundan bu toksin sorumludur. Difterinin tipik belirtisi, üst solunum yollarının bakteriler, ölü mukoza hücreleri ve fibrinden (kanın pıhtılaşmasını sağlayan bağdoku proteini) oluşan kalın, sert ve mavimsi beyaz bir zarla örtülmesidir. Çevresinde iltihaplı ince bir bölge bulunan bu zar, altındaki dokulara sıkıca yapışmıştır. Vücutta dolaşan ve öncelikle kalp kası ile çevrel sinirleri etkileyen toksin, kalpteki, kol ve bacaklardaki yağ dokusunun iltihaplanmasına ve yozlaşmasına yol açar; kalp yetmezliği ve felce kadar varan daha ağır olgular ölümle sonuçlanabilir.Difterinin, ilk hastalık belirtilerinin başladığı anatomik bölgeye göre tanımlanan birkaç tipi vardır: 1) On burun difterisinde, difteri zarları burun deliklerinin içini kaplar; bu bölgede toksinlerin kana karışma olasılığı çok zayıf olduğu için, ölüm tehlikesi yoktur, komplikasyonlar da çok ender görülür. 2) Enfeksiyonun yalnızca bademcik çevresiyle sınırlı kaldığı bademcik difterisi en sık görülen difteri tipidir ve hastaların çoğu difteri antitoksiniyle tedavi edildiğinde iyileşir. 3) En ölümcül difteri tipi olan üstyutak difterisinde, bademciklerdeki iltihap burun ve boğaza yayılarak bazen bütün bu bölgelerin zarla kaplanmasına yol açar; çevredeki lenf bezleri ile boyun dokusu şişebilir ve toksemi (bakteri toksinlerinin kana karışmasından ileri gelen genel zehirlenme) belirtileri görülebilir. 4) Gırtlak difterisi, ilk hastalık belirtileri gırtlakta başlasa bile genellikle iltihabın üstyutaktan aşağı doğru yayılmasından kaynaklanır; bu difteride üst solunum yolları tıkanabilir ve soluk borusunda bir delik açılarak ya da içeriye doğru bir boru yerleştirerek hava girişi sağlanmazsa hasta boğularak ölebilir. Hava girişini engelleyen tıkanıklık giderildiğinde, toksinler

soluk borusu ve gırtlaktan kana karışamayacağı için hasta genellik-

139 Digby

le iyileşir. 5) Solunum yolları dışındaki herhangi bir vücut bölgesinde, özellikle deride bir yaralanma ya da örselenme sonrası difteri gelişebilir.Difteri tedavisinde ilk ve en önemli adım, hastalığa karşı aşılanmış olan hayvanların kanından elde edilen difteri antitoksininin hiç zaman yitirmeden uygulanmasıdır. Birçok ülkede, zehirsiz hale getirilmiş, ama vücuda verildiğinde antikor oluşumunu başlatacak düzeyde antijen özelliğini koruyan difteri toksoidiyle aşılama, yaygın bir aktif korunma yöntemidir. Difteri toksoidiyle aşılamaya genellikle bebekler iki aylıkken başlanır; bir ya da iki yaşındayken ilk, beş ya da altı yaşındayken de ikinci rapeli yapılır.

diftong bak. ikili ünlüdifüzyon bak. yayınımDigambara (Sanskrit dilinde "Göğe Bü-rünmüş", "Çıplak"), Caynacılıkta, mülk edinmekten kaçınan ve çıplak dolaşan çile- cilerin oluşturduğu büyük mezhep. Caynacı- lığın öteki büyük mezhebini oluşturan Şve- tambaralar (Beyaz Giysililer) yalnızca belden aşağısını ya da bütün vücudu örten beyaz bir örtüye sarınırlar.İki mezheb arasındaki bölünmenin Çandra Gupta dönemindeki (İÖ y. 321 - y. 297) büyük bir kıtlık sırasında, Cayna keşişlerinin Ganj'dan ya da Uccain'den güneye doğru Karnataka'ya (eskiden Mysore) göç etmelerinden sonra ortaya çıktığı söylenir. Göçmenlerin önderi Bhadrabahu, Caynacı- lığın gerçek kurucusu Mahariva'yı (Büyük Kahraman) örnek alarak, çıplaklık kuralının sürdürülmesinde ısrar etti. Göç etmeyip kuzeyde kalan keşişlerin önderi Sthulabhad- ra ise, büyük olasılıkla kıtlığın yol açtığı güçlükler ve kargaşayla başa çıkabilmek için, beyaz giysilerle örtünülmesine izin verdi. İki grubun felsefi öğretileri arasında uzun süre belirgin bir ayrılık olmadı. Bu arada iki grup arasındaki evlilikler de sürdü. Ama kuzey ile güney arasındaki coğrafi uzaklık, iki grubun dinsel törenlerinde, mitoloji ve edebiyatlarında bazı farklılıkların doğmasına yol açtı. Öğreti düzeyinde en önemli sorun, mülk edinen (örn. giysileri olan) bir rahibin moksha'ya (dünyevi varoluştan kurtulma) ulaşıp ulaşamayacağıydı. Bu sorun İS 80'de (Şvetambaralara göre İS 83) ayrılığı bir mezhep bölünmesine dönüştürdü.Digambaralara özgü öteki inançlar şunlardır: 1) Kusursuz bir ermişin (kevalin), yaşamak için yiyeceğe gereksinimi yoktur; 2) Mahavira hiçbir zaman evlenmemiştir; 3) erkek olarak yeniden dünyaya gelmediği sürece, hiçbir kadın moksha'ya erişemez. Digambaralar, bütün Tirthankaraları (tarihin her döneminde Caynacılığı insanlığa tebliğ ettiğine inanılan kurtarıcılar) her zaman çıplak, takısız ve yere eğik gözlerle tasvir ederler. Ayrıca Digambaralar Şve- tambaraların kutsal saydığı metinleri tanımazlar ve ilk kutsal metinlerin zamanla unutulduğunu, İS 2. yüzyılda da bütünüyle yok olduğunu ileri sürerler.Digambara mezhebi ortaçağ boyunca Hin-distan'ın güneyinde oldukça etkiliydi. Ama Hindu kökenli Şivacılığın ve Vişnuculuğun gelişmesiyle önemini yitirdi. Mezhep bugün özellikle Maharashtra'nın güneyinde ve Karnataka'da varlığını sürdürmektedir.

Digby, Kanada'da, Nova Scotia'nın batısındaki Digby ilinin merkezi kasaba. Kıstak biçimindeki Digby Yarımadasında, FundyDigby, George 140

Körfezinin küçük bir koyu olan Annapolis Havzasının güney ucunda yer alır.1766'da New England'lıların kurduğu ilk yerleşme korsanlarca yerle bir edildi. 1783'te ingiliz amirali Robert Digby, ABD'den gelen eski kralcı mültecilerden oluşan bir grubu, kasabayı yeniden kurmak üzere buraya gönderdi. Günümüzde gözde bir yazlık sayfiye ve balıkçılık limanı olan Digby'nin büyük bir

tarak avlama filosu vardır. Kerestecilik, ağaç işleme ve deniz ürünleri işleme (tarak ve özellikle "Digby pilici" olarak bilinen ringa) başlıca sanayi kollarıdır. 72 km kuzeybatıdaki Saint John' dan (New Brunswick) kalkan feribotların güneydeki son varış noktası Digby'dir. Nüfus (1981) 2.558.

Digby, George bak. Bristol (2. Kontu), George Digby

Digby, John bak. Bristol (1. Kontu), John Digby

Digby, Sir Kenelm (d. 11 Temmuz 1603, Gayhurst, Buckinghamshire - ö. 11 Haziran 1665, Londra, İngiltere), I. Charles döneminde yaşayan İngiliz saray mensubu, düşünür, diplomat ve bilim adamı. Kral İ. James ve Parlamento üyelerine karşı bir grup Katolikçe düzenlenen Barut Komplosu'na katıldığı için 1606'da idam edilen Sir Everard Digby'nin oğlu olan Kenelm Digby, annesinin gözetiminde tam bir Katolik olarak yetişti. 1620'de öğrenimini tamamlamadan Oxford Üniversitesi'nden ayrıldı. Sir Edvvard Stanley'nin kızı Venetia' ya olan aşkına karşı çıkan annesinin zorlamasıyla yurt dışına çıktı. 1623'te Madrid'e gelen Prens Charles'ın maiyetine girdi ve aynı yıl İngiltere'ye dönerek I. James'ten "sir" unvanı aldı. 1625'te Venetia Stanley'le evlendi.Büyük bir iş başararak sarayın gözüne girmek amacıyla, izinli bir korsan gemisinin başında Aralık 1627'de denize açıldı ve Venediklilere ait Scanderoon (bugün İskenderun) limanında demirlemiş Fransız gemilerini yağmaladı. Şubat 1628'de İngiltere'ye zaferle döndü; ama yönetim Fransızların misilleme tehditleri yüzünden yaptıklarını onaylamamış göründü. Karısının 1633'te ölümünden sonra Gresham College'a çekildi ve iki yıl boyunca kimya deneyleriyle uğraştı.1635'ten sonra, Katolik kraliçe Henrietta Maria'nın saraydaki çevresine katıldı ve I. Charles'ın 1639-40'ta Presbiteryen İskoçya- lılara karşı giriştiği seferi destekledi. 1641'de, İngiltere Kilisesi'ne karşı bir Katolik olarak Avam Kamarası önünde hesap vermeye çağrıldı. Daha sonra gittiği Fransa'da İ. Charles'a hakaret eden bir Fransız soylusunu düelloda öldürdü. İngiltere'ye döndüğünde, kralın İskoçya seferini desteklediği dönemde Özel Danışma Kurulu'ndan çıkarılmasını istemiş olan Avam Kamarası tarafından hapsedildi (1642-43). Serbest bırakıldıktan sonra Paris'e gitti ve 1644'te en önemli felsefi yapıtları olan Of the Nature of Bodies (Cisimlerin Doğası Üzerine) ve Of the Nature of Mans Soule (İnsan Ruhunun Doğası Üzerine) adlı kitaplarını yayımladı.İngiltere'ye dönüşünde Henrietta Maria' nın sekreteri oldu. İngiliz İç Savaşı sırasında Papa X. Innocentius'tan kralcılara destek sağlamak için iki kez Roma'ya gönderildi. Sonuçsuz kalan bu görüşmeler sırasında papaya, Kral Charles ve önde gelen yardımcılarının mezhep değiştireceklerine ilişkin söz verdi. Parlamento kararıyla 1649'da ülke dışına sürüldü; 1654'te dönmesine izin verildi. Oliver Cromwell'in Katoliklere hoşgörü göstermesini sağlamak için çalıştı. 8 Mayıs 1660'ta krallığın yeniden kurulmasından sonra, Henrietta'nın sekreteri olarak eski görevine döndü ve 1663'te kralın verdiği bir beratla kurulan Royal Society' nin üyesi oldu. Ocak 1664'te kralın gözünden düşen bir soyluyu savunduğu gerekçesiyle saraydan uzaklaştırıldı. Yaşamının geri kalan bölümünü edebi ve bilimsel çalışmalarla geçirdi.Digenis Akritas, DİGENIS AKRITAS BASILEIOS olarak da bilinir, halk baladlarında adı geçen Bizans destan kahramanı. Ailesini, gençlik serüvenlerini, yetişkinliğini ve ölümünü konu alan destan, gerçekten yaşamış (ö. y. 788) bir kişinin öyküsü üzerine kuruludur. Yunan, Bizans ve Doğu motiflerini harmanlayan destan 10. yüzyılda ortaya çıkmış ve gezgin şarkıcılarca halk arasında yayılmıştır. Destanın 12-17. yüzyıllar arasında çeşitli uyarlamaları yapılmıştır. Bunlardan en eskisi halk dili- ile edebiyat dilinin bir karışımıdır.

Ortaçağın Rum kahramanlarının ideal örneği olan Digenis Akritas, bir Müslüman emirin oğludur. Bizanslı bir komutanın kızının etkisiyle Hıristiyanlığı benimser. Daha üç yaşındayken usta bir savaşçı olur. Yaşamının sonuna değin Bizans İmparatorluğumu sınır saldırılarına karşı savunur. Destana egemen olan doğa ve aile sevgisi, Vitzentos Kornaros'un kaleme aldığı büyük Girit ulusal romansı Erotokritos'a ve sevilen birçok çağdaş Yunan şiirine esin kaynağı olmuştur.Digesta bak. PandectaeDiggers (İngilizcede "Kazıcılar"), İngiltere' de 1649-50'de Gerrard Winstanley(*) ve William Everard önderliğinde ortaya çıkan ve tarımda komün sisteminin kurulmasını amaçlayan topluluğa verilen ad. "Düzleyici- ler" olarak da bilinen Levellers(*) ile birlikte, 1640'ta patlak veren İngiliz burjuva devriminin yoksul halk tabakalarına dayalı radikal kanatlarının en önemlilerini oluşturmuşlardır.Nisan 1649'da Surrey'deki St. George's Hill'de bir araya gelen 20 kadar yoksul köylü kamu arazisini işlemeye başladı. Bu topluluk İç Savaş'm krala ve büyük toprak sahiplerine karşı yürütüldüğünü ve artık I. Charles idam edildiğine göre yoksulların toprağı ekip biçmesine izin verilmesi gerektiğini ileri sürüyordu. Yiyecek fiyatlarının rekor düzeylere çıktığı bu dönemde, topluluk' üyelerinin sayısı 1649 sonunda iki katma ulaştı. Etkinlikleri Cumhuriyet yönetimini ürkütürken, kamu arazileri üzerinde hak iddia eden yerel toprak sahiplerinin de düşmanlığını çekti. Yasal eylemler ve toplu şiddet eylemleriyle sindirilen topluluk üyeleri Mart 1650'de komünlerini dağıtmak zorunda kaldılar. Ama şiddete başvurmaktan kaçınarak, toplu ekim amacıyla boş arazilere el koyma uygulamasının başka yerlerde de örnek alınması için çalışmaya koyuldular. Winstanley'nin broşürleri ve topluluğun gönderdiği temsilcilerin çalışmaları Kent, Buckinghamshire, Northamp- tonshire ve Essex'te yeni yandaşlar kazanmalarını sağladı. Kendilerini "True (Gerçek) Levellers" olarak adlandırmalarına karşın, komün anlayışları Levellers önderlerinin eleştirilerine uğradı. Ayrıca bak. 1640 Devrimi; 1688 Devrimi; Cromvvell, Oliver.

digitalin bak. dijitalin

Digitalis bak. yüksükotuDigitaria, buğdaygiller (Poaceae) familya-sından, 300 kadar otsu bitki türünü içeren cins. Avrupa ve Kuzey Amerika'daki çayırlarda, tarlalarda ve açıklık yerlerde yetişen, kalın kökleriyle toprağa sıkıca tutunarak dik ya da yere yatık olarak büyüyen bu bitkiler genellikle zararlı otlardan sayılır. Tarım alanlarında Digitaria türleriyle savaş-

mak için çeşitli yöntemler uygulanır. Başlıca türleri, yaprakları uzun tüylerle kaplı olan D. sanguinalis ve Kuzey Amerika'nın güneybatısında hayvan yemi olarak değer-lendirilen D. californica'dır.Digne, Fransâ'nın güneydoğu kesiminde, Provence-Alpes-Cötes-d'Azur planlama bölgesindeki (region de programme) Alpes- de-Haute-Provence ilinin (departement) merkezi kasaba. Karayoluyla Cannes'ın 134 km

kuzeybatısına düşer. Napoleon'un 1815'te Elba'dan dönerken geçtiği Napo- leon Yolu üzerinde bulunan bir turizm merkezidir. Durance'm kollarından Bleone Irmağının batı yakasında kurulu olan kasabanın bir bölümü, St. Hieronymus Katedrali'nin (15. yy sonlan; büyük ölçüde onanlmıştır) egemen olduğu bir sırtta yer alır. Romanesk üsluptaki büyük Notre-Dame du Bourg Katedrali ise artık kullanılmamaktadır. Digne, 6. yüzyıldan bu yana piskoposluk merkezidir. Yörede üretilen lavanta ve reçellik meyveleriyle bütün Fransa'da ünlüdür. Yakınındaki Digne-les-Bains'da romatizmal hastalıkların tedavi edildiği sağlık merkezi vardır. Nüfus (1982) 12.540.Digor, Doğu Anadolu Bölgesi'nde Kars iline bağlı ilçe ve ilçe merkezi kasaba. Yüzölçümü 1.137 knr olan Digor ilçesi doğuda Ermenistan, güneyde İğdır ili ve Kağızman ilçesi, batıda gene Kağızman ilçesi ve Merkez ilçe, kuzeyde gene Merkez ilçeyle çevrilidir, ilçe toprakları Erzurum-Kars Platosunun doğu ucunda ve Ardahan ile İğdır illerinin ayrılmasından sonra geriye kalan Kars ili topraklarının güneydoğu köşesinde yer alır. İlçenin kuzey kesimini doruğu 2.699 m'ye ulaşan Dumanlıdağ engebelendirir. Güney, güneybatı ve batı kesimlerini engebelendi- ren Yağlıca Dağının doruğu Kağızman ilçe sınırında 2.961 m'ye erişir. İlçe toprakları doğuda doğal sınır oluşturan Arpaçay ve güneydoğuda sınır çizen Aras Irmağı vadilerine doğru gidildikçe alçalır. İlçenin başlıca akarsuyu, Arpaçay'ın kollarından biri olan Digor Çayıdır. İlçede sınırlı bir yer kaplayan düzlükler de bu akarsuların vadi tabanlarında yer alır. İlçede temel ekonomik etkinlik tarımdır. En çok buğday ve arpa yetiştirilir. Ayrıca vadi tabanlarında sulama yapılarak patates, fasulye, mercimek, nohut ve az miktarda meyve üretimi de yapılır. Doğal yapı ve iklim koşullarının bitkisel üretimi sınırlaması bütün yörede olduğu gibi Digor'da da hayvancılığın önem kazanmasına neden olmuştur. Bununla birlikte hayvancılıkta geleneksel yöntemlerin egemenliği kırılmamış, hayvansal ürün miktarı sınırlı kalmıştır. Ekonomik olanakların yetersizliği nedeniyle halkı başka yörelere göç eden ilçe nüfus yitirmektedir.Digor'un yerleşim tarihine ilişkin ayrıntılı çalışmalar yoktur. Önceleri Tekor ya da Dogor olarak adlandırılmış, 1953'te ilçe yapılmıştır.Digor kasabası, Digor Çayı vadisinde ku-rulmuş, kırsal görünümlü gelişmemiş bir yerleşimdir. Kasaba il merkezi Kars'a 39 km uzaklıktadır.Digor Belediyesi 1953'te kurulmuştur. Nüfus (1990) ilçe, 27.759; kasaba, 2.373.

Digul Irmağı, Felemenkçe DIGOEL RIVIER. Endonezya'nın Yeni Gine Adasındaki Batı Irian ilinin ortadoğu kesiminde ırmak. Ster- ren Dağlarından doğar; uzunluğu 525 km'dir. Yağmurlu mevsimlerde geniş bataklıkların oluştuğu alçak bir bölgede güneye ve ardından batıya doğru aktıktan sonra Dolak (Frederik Hendrik) Adasının hemen kuzeyinde Arafura Denizine dökülür. Kıyısındaki başlıca yerleşme olan Tanahmerah'a kadar ulaşıma elverişlidir.

Dihhoda, Ali Ekber (d. 1880, Tahran - ö. 26 Şubat 1955, Tahran), İranlı dil bilgini. Önce medrese öğrenimi gördü. Ardından, o yıllarda yeni açılmış olan Tahran Siyasal Bilimler Fakültesi'ne girdi. Bu arada Fransızca öğrenmeye başladı. İran'ın Balkan ülkeleri elçisi Gıfari ile birlikte 1903'te Avrupa'ya gitti. Daha çok Viyana'da olmak üzere, iki yıldan fazla Avrupa'da kaldı. Ekim 1906'da meşrutiyetin ilan edilmesi üzerine İran'a döndü. Sur-i İsrafil adlı gazetede yazdığı makalelerinde ince hicivle- riyle istibdadı acımasızca eleştirdi. Bu yazılarıyla modern İran hiciv ve eleştirisinin öncüsü oldu. Muhammed Ali Şah başa geçince (1907) Dihhoda özgürlükçü birkaç kişiyle birlikte Avrupa'ya sürgüne gönderildi. Önce Paris'e, daha sonra isviçre'ye gitti. Yverdon'da Sur-i İsrafil'i üç sayı daha çıkardı (1909). Daha sonra İstanbul'a giden Dihhoda, orada da Sürüş adlı Farsça bir dergi yayımladı. Muhammed Ali Şah tahttan

indirildiğinde (1909) milletvekili seçilerek İran'a döndü.I. Dünya Savaşı yıllarını sessiz geçiren Dihhoda savaştan sonra Tahran'a gitti ve siyaseti bırakarak kendini bütünüyle bilimsel çalışmalara verdi. Bir süre kültür ve adalet bakanlıklarında görev yaptı. Bir süre de Hukuk ve Siyasal Bilimler fakültelerinin dekanlığını üstlendi (1941). Ölümüne değin bilimsel çalışmalarını sürdürdü. Makaleleri ve çevirileri dışında, Farsçadaki atasözleri ve deyimleri edebi metinlerden seçilmiş örneklerle veren Emsal u Hikem (1929-31, 4 cilt) ve büyük bir ansiklopedik sözlük olan 190 fasiküllük Lugatname-i Dihhoda (1946- 76) en önemli yapıtlarıdır. Ölümünden hemen sonra şiirlerini Muhammed Muin Mecmua-yı Eşar-ı Dihhoda (1955) adıyla yayımladı.

dijital bilgisayar bak. sayısal bilgisayardijitalin, DIGİTALIN olarak da bilinir, yük- sükotu (Digitalis purpurea) bitkisinin yaprak ve tohumlarından özütlenen ve kalbi güçlendirici ilaç olarak kullanılan madde. Kalp kasının daha güçlü kasılmasını sağlayan ve kalp vuruşlarının sayısını azaltan dijitalin, doğuştan kalp yetmezliği olan hastalarda yeterli kan dolaşımını sağlamak, kulakçık kasının düzensiz titreşimler biçiminde kasılmasından ileri gelen çarpıntılarda da karıncığın kasılma hızını yavaşlatmak için kullanılır.Ödemli hastalarını dijitalinle tedavi ederek bu maddenin ilaç olarak kullanımını başlatan iik kişi, İngiliz hekim ve botanikçi Wiiliam Withering'dir (1741-99). Withe- ring, An Account of the Foxglove, and Some of its Medical Uses (1785; Yüksükotu- nun Önemi ve Bazı Tıbbi Kullanımları) adlı yapıtında bu ilaçla yaptığı klinik deneylerin sonuçlarını özetlemiş ve dijitalin zehirlenmesinin belirtilerini tanımlayarak ilacın dozajı ve kullanımı üzerinde büyük bir titizlikle durmuştur. Kalp glikozitleri adı verilen steroit yapısındaki etken maddeler içeren dijitalin, etkili dozun yalnızca üç katı kadar alındığında bile öldürücü olduğundan, hastaya verilecek dozun çok dikkatle saptanması gerekir.Dijon, Fransa'nın ortadoğu kesiminde, Cote d'Or ilinin (departement) ve Burgonya planlama bölgesinin (region de programme) merkezi kent. Burgonya Kanalı üzerinde, Ouche ve Suzon ırmaklarının birleştiği noktada yer alır. Karayoluyla Paris'in 326 km güneydoğusundadır. Cöte d'Or'daki tepelerin eteğinde ve üzüm bağlan bulunan verimli bir ovanın yakınında kurulmuştur. Kentte, bazıları 15. yüzyıldan kalma birçok tarihsel bina bulunur. Geçmişte de hep bir karayolu merkezi durumunda olan kent 9. yüzyılda Castrum Divionense adıyla biliniyordu. 1015'te Burgonya dükü I. Robert, kenti yeni kurduğu düklüğün merkezi yaptı. Ama kentin asıl gelişimi, ikinci düklük hanedanı Valois'lar (1364-1477) döneminde gerçekleşti. Düklük sarayının sanatçıları koruması, birçok müzikçi, mimar ve ressamı buraya çekti. Burgonya Düklüğü 1477'de XI. Louis tarafından ilhak edildikten sonra kent il merkezi olarak önemini korudu; Burgonya Parlamentosu düzenli olarak burada toplanırdı. Dijon en parlak dönemini Fransa'nın entelektüel merkezi olduğu 18. yüzyılda yaşadı. Fransız Devri- mi'nin ardından il yönetim organları ortadan kaldırılınca önemini yitirmeye başladı. 1851'de demiryollarının gelişi kente yeniden refah getirdi ve nüfusun artmasını sağladı.Dijon, bugün de bir pazar ve turizm kenti olmasının yanı sıra, önemli bir ulaşım merkezidir. Bölgede dökümhaneler, otomobil fabrikaları, makine ve elektronik eşya imalatını dâ kapsayan çeşitli sanayi kolları gelişmiştir. Hardal, sirke ve zencefilli çörek Dijon'un ünlü gıda ürünleridir; çikolata ve likör de üretilir. 1722'de kurulmuş olan üniversitenin hukuk, bilim, edebiyat ve tıp fakülteleri vardır. Kent 1731'den bu yana piskoposluk merkezidir.Burgonya düklerinin saray yapıları eski kentin orta kesiminde yer alır. Ortaçağdan kalma saray 17-18. yüzyıllarda büyük ölçüde yeniden inşa edilmiş ve genişletilmiştir. 14. ve 15. yüzyıldaki özgün yapıdan yalnızca muhafız

Digitaria sanguinallsGrant Heilman-EB Inc.

odasının ve mutfakların bulunduğu iki kule kalmıştır. Saray bugün belediye binası olarak kullanılmaktadır ve içinde Güzel Sanatlar Müzesi vardır. Burgonya dükleri Cesur Philippe (1342-1404) ile Korkusuz Jean'ın (1371-1419) görkemli mezarları da burada yer alır. Müzedeki koleksiyonda kimliği belirlenemeyen Flemalle'li Usta tarafından 15. yüzyılda yapılan "İsa'nın Doğumu" adlı tablo da vardır. Cesur Philippe' in 1383'te kurduğu Chartreuse manastırı Chartreuse de Charnpmol'un yerinde bugün bir akıl hastanesi vardır. Özgün binadan şapelin iyi korunmuş kapı girişi ile bazı başka parçalar kalmıştır. Eski kentin batısında 14. yüzyılda romanesk bazilikanın üzerine tümüyle Burgonya gotiği tarzında inşa edilmiş Saint-Benigne Katedrali yer alır; katedralin kriptaları hâlâ ayaktadır.

141 dikburun

Yakınlarda Saint-Philibert Kilisesi bulunur; artık ayin yapılmayan kilisenin nefi 12. yüzyıldan kalmadır. Gotik Notre-Dame Ki- lisesi'nin ilk yapıldığı biçimiyle korunmuş olan ön yüzündeki üçlü girişin çevresi ve Saint-Michel Kilisesi'nin Rönesans üslubun- daki ön cephesinin kapı girişi kabartmalarla bezelidir. Nüfus (1982) belediye, 147.000.dika, Ixonanthaceae (ya da Irvingiaceae) familyasından, Batı Afrika'da yetişen ve dika ağacı olarak da bilinen Irvingia barte- n'nin yenebilen, iri ve etli meyvesi. Yöresel olarak dika ekmeği ya da Gabon çikolatası olarak da anılan lifsi dokulu meyveler çiğ olarak yendiği gibi, tohumundan ve yağından da yararlanılır. Çekirdeklerinin (tohum) içi kahve tanesi gibi kavrulup ezildikten sonra kalıplanır ve haşlama et ya da sebze yemeklerine katılır; ayrıca çikolata hamuruna karıştırılarak ve un gibi öğütülerek de kullanılır. Tohumlarından, sabun ve mum yapımında kullanılan bir yağ çıkarılır. > Genellikle muzla birlikte yenen dika ezmesi, sevilen yöresel çeşnilerden biridir.Tropik Afrika'da yetişen Irvingia gabo- nensis'e de bazen dika ağacı denir.Dikaiarkhos (ü. İÖ y. 320), Eski Yunanlı peripatetik (gezimci) filozof. Sicilya'nın Messina kentinden ğelen Dikaiarkhos, Aristoteles'in öğreticileri arasındaydı. Cice- ro ve Plutarkhos gibi pek çok kimse üzerinde etkili oldu. Yaşamının büyük bölümünü Peloponnesos'ta ve Sparta'da geçirdi. Siste-matik felsefeye ilgi duymadığı için, edebiyat, müzik tarihi, biyografi, siyaset bilimi ve coğrafya gibi özel bilgi dalları üzerinde yoğunlaştı. Bios Hellados'ta (Yunanistan'ın Yaşamı) başlangıçtan kendi dönemine değin Yunan uygarlığının tarihini işledi. Diyalog biçimindeki Peri psykhes'te (Ruh Üzerine) ruhun maddi ve ölümlü yapısını inceledi. Peri ftoras antropon'da (İnsanı Yok Etmek Üzerine) ise insanları doğal afetlerden çok birbirlerinin yok ettiği görüşünü savundu.dikburun, MAKO olarak da bilinir, Isuridae (bazı sınıflandırmalarda Lamnidae) fa-milyasının Isurus cinsinden, çok hareketli, çevik ve oldukça tehlikeli köpekbalıklarının ortak adı. Birbirine çok benzeyen en tanınmış iki türü Atlas Okyanusu ile Akdeniz'de yaşayan I. oxyrinchııs ve Güneydoğu Asya kıyılarında yaşayan I. glaucus'tuı.Bütün tropik ve ılıman denizlere dağılmış olan dikburunlarm füze biçimindeki gövdeleri oldukça ince, burunları sivri, kuyrukları hilal biçiminde, dişleri ince ve uzundur

Suyun içindeyken lacivert gözüken sırtları mavimsi boz renkte, karınları aktır. Uzunlukları 4 m'yi, ağırlıkları 450 kg'yi bulan bu saldırgan

balıklar uskumru, ringa ve kılıç- balıklarını avlayarak beslenir. Suda sürekli zıplayıp havaya kadar sıçradıkları ve çok uzun süre direndikleri için avlanması güç olan dikburunlar, açık denizlerde avlanan amatör balıkçıların en değerli saydığı av balıklarındandır.

Isurus glaucus türü dikburunRichard EIIİs

nın Isurus cinsinden dikburun(*) ve Carcha- rodon cinsinden beyaz köpekbalığı(*) ile akraba olan dikburun harharyas, bu akrabaları kadar hareketli ve çevik bir balıktır. Uzunluğu yaklaşık 3 m'yi bulan gövdesinin üst bölümü boz ya da mavimsi boz, karnı daha açık renktir. Burnu sivri, kuyruğu hilal biçiminde, yalnız dişlerinin kenarları familyanın öbür üyelerinde olduğu gibi testere biçiminde değil düzdür; uca doğru sivrilen dişlerinin dibinde, her iki yanda küçük, keskin çıkıntılar bulunur.Ilık sularda yaşayan ve ringa, uskumru, sombalığı, torik, sardalye gibi değerli av balıklarıyla beslenen dikburun harharyas, bu balıkların göçünü izleyerek açık denizlerde avlanmasına karşın, bazen kıyılara kadar sokulur. Beyaz köpekbalığı ve dikburun kadar saldırgan olmamakla birlikte gene de tehlikeli sayılan bu köpekbalığı, tıpkı dikburun gibi su üstüne sıçrayışlar yaptığından, amatör balıkçıların severek avladığı bir balıktır; kılıçbalığınınkini andıran eti de beğenilir.Lamna cinsinin, Büyük Okyanusta yaşayan L. ditropis, L. whitleyi ve L. phillipi gibi öbür üyeleri de dikburun harharyasa çok benzeyen köpekbalıklarıdır.dikçizgisel izdüşüm, ORTOGRAFIK PROJEKSI YON olarak da bilinir, üç boyutlu cisimlerin kâğıt üstünde gösterilmesinde yaygın olarak kullanılan yöntem. Genellikle cisim iki boyutlu üç ayrı çizimle belirtilir ve bu çizimlerin her birinde cisme, çizim düzlemine dik olan paralel doğrular boyunca bakılır. Örneğin, bir yapının dikçizgisel izdüşümü, çoğunlukla bir üstten görünüş (plan), bir önden görünüş (ön cephe) ve bir yandan görünüşten (yan cephe) oluşur.dikdik, Artiodactyla (çifttoynaklılar) takımının Bovidae familyasının Madoqua cinsini oluşturan, küçük, narin yapılı Afrika antiloplarının ortak adı. Adlarını, ürktükleri zaman çıkardıkları sesten alan dikdiklerin omuz yüksekliği 30-40 cm, ağırlıkları ancak 3-5 kg kadardır; burunları uzun, yumuşak tüylü postlarının üst bölümü boz ya da kahverengi, alt bölümü aktır. Tepelerindeki bir tutam dik ve kabarık tüy, erkeklerin kısa ve halkalı boynuzlarını bir ölçüde gizler. Dikdiklerin dört türü de genellikle kurak, çalılık yerlerde yaşar ve daha çok çalımsı bitkilerle beslenir.Dikelocephalus, eklembacaklılardan soyu tükenmiş trilobit cinsi. Kuzey Amerika ve Avrupa'daki Üst Kambriyen Dönem (Kamb-riyen Dönem y. 570-500 milyon yıl önce) kayaçlarının tanıtıcı fosillerindendir. İri bir başı, geniş ve oldukça iyi gelişmiş bir kuyruğu, kuyruğun bitiminde bir çift kısa dikeni, iri ve hilal biçiminde gözleri vardır.

Diken, İstanbul'da Sedat Simavi'nin 30 Ekim 1918-19 Eylül 1920 arasında 72 sayı çıkardığı, önce 15 günlük, sonra haftalık edebi ve siyasi mizah gazetesi. Sedat Simavi, ilk sayıdaki sunuş yazısında dört yıl süren savaşın sonucunda insanların gülmekten uzaklaştığını belirterek, derginin hem "bükülen dudaklara biraz tebessüm vermek", hem de kapanan Kalem ve Cem dergilerinin boşluğunu doldurmak amacıyla yayımlandığını belirtmişti. Kurtuluş Savaşı'nı destekleyen ve başarılı bir mizah dergisi olarak değerlendirilen Dikeri de Sedat Simavi'ninkarikatür ve yazılarının yanı sıra, Fazıl Ahmet (Aykaç), Selahattin Enis (Atabey- oğlu), Rıza Tevfik (Bölükbaşı), Aka Gündüz, Yusuf Ziya (Ortaç), İbnürrefik Ahmet Nuri (Sekizinci), Ahmed Rasim, Ömer Seyfeddin gibi yazarların ürünleri yer alıyordu.diken enginarı bak. yabani enginardiken kuyruklu keler, Agamidae familyasının Uromastix cinsini oluşturan keler türlerinin ortak adı. Dağılımları Afrika'nın kuzeyi ile Asya'nın batısındaki kurak bölgelerle sınırlı olan bu kelerlerin kuyruklarında, saldırganların çoğunu ürküten çok sayıda koruyucu diken bulunur. Toprağın altında oydukları yuvalarda yaşayan diken kuyruklu kelerlerin bazı türleri, kendilerini savunmak için oyuklarına girer ve dışarda kalan kuyruklarını kırbaç gibi hızla iki yana savurarak düşmanlarını kaçırırlar. Türlerin hepsi yumurtlayarak ürer ve erişkin dönemde daha çok bitkilerle beslenir.dikenbaşlılar (Acanthocephala), larvaları eklembacaklıların, erişkinleri ise omurgalı-ların, genellikle de balıkların iç organlarında asalak yaşayan ve 600 kadar kayıtlı türü içeren omurgasızlar filumu. Adlarını, gövdenin ön bölümündeki dikenli (çengelli) hortumlarından alan bu hayvanlar yeryüzünün hemen her yerine dağılmıştır. Erişkinlerin uzunluğu genellikle 1 cm'yi aşmazsa da, bazı türlerin 50 cm uzunluğundaki örneklerine de rastlanmıştır.Yaşam çevrimi. Ayrı eşeyli olan dikenbaşlılar, omurgalı konağın bağırsaklarında çift- leşirler. Aslında kabuklu birer larva olan yumurtalar konağın dışkısıyla dışarı atılır. Arakonak olan bir eklembacaklı tarafından yutuluncaya kadar, yumurtaların gelişmesi duraklar. Eklembacaklı arakonağm bağırsağında yumurtadan çıkan larva (akantor),Erişkin bireyin küçük bir benzeri olan akantella, dikenli hortumunu içeri çekerek kapsülünün içinde yeni bir dinlenme evresine geçtiğinde kistakant adını alır. Bir omurgalı olan son konak bu kapsüllü larvayı yutuncaya değin, kistakantm gelişmesi yeniden duraklar. Gelişmesini tamamlayan larva, son konağın bağırsağında erişkin olarak kapsülden çıkar ve hortumuyla bağırsak duvarını delerek, burada yerleşip olgunlaşır.Eğer kistakantı omurgalı olmayan bir konak yutarsa, kapsülden çıkan larva bağırsak duvarını delerek vücut boşluğuna geçer ve çevresini yeniden bir kapsülle sararak, bu yanlış konağın uygun bir omurgalıya yem olmasını bekler. Son konak eklembacaklılarla (arakonak) beslenme alışkanlığında değilse, bazı dikenbaşlılar yaşam çevrimlerini tamamlayabilmek için zorunlu olarak bu yola başvurur ve iki arakonak kullanılır. Üstünde yaşadıkları konağa büyük bir zarar vermeyen dikenbaşlılar özellikle balıkların asalağıdır, ama amfibyumlarda, sürüngenlerde, kuşlarda ve memelilerde de yaşadıkları olur; insanlara ise ancak rastlantı sonucu ve çok seyrek olarak bulaşırlar.Anatomi ve fizyoloji. Dikenbaşlıların silindir biçimindeki ince uzun gövdesi, önde, gövdenin içine çekilebilen bir hortumla sonlanır. Bu hortumun üstü, uçları genellikle geriye doğru kıvrık, çengel gibi dikenlerle kaplıdır; bazen gövdenin üstünde de çenge- limsi dikenler bulunur. Renkleri genellikle beyaz, bazı türlerde, sarı, turuncu ya da kırmızıdır. İç yapıları çok basit olan bu hayvanların bağırsağı yoktur ve gövde boşluğunun büyük bölümünü hortum yuvası ile hortumu içeri çeken kaslar kaplar. Hortum yuvasının altından geriye doğru, bağ keseleri denen oluşumlar uzanır.

Erkeklerde, bu keselerden birinde iki erbezi ile yapışkan bir madde salgılayan yardımcı salgıbezleri bulunur. Dişilerdeki iki kese çoğu kez cinsel olgunlaşma tamamlanınca kaybolur. Erkeklerde tersyüz olarak dışarı uzayabilen bir çiftleşme kesesi, dişilerde ise basit bir dölyolu vardır.Sınıflandırma. Akrabalık ilişkileri yeterince aydınlatılmamış olan dikenbaşlılar, ya- lancısölomlan olduğu için Aschelminthes (yuvarlaksolucanlar) filumuna, özellikle de bu filumun Rotifera ya da Priapulida sınıflarına yakın olmakla birlikte, tüm yapıları ayrı bir filum sayılmalarına yetecek kadar değişiktir. Bu hayvanların Cestoûa (şeritler) sınıfından türediğini kanıtlamaya yönelik yaklaşımlar da benimsenmemiştir. Sonuçta, soyoluş açısından kabul edilebilir herhangi bir anlamı olmayan çengel ve dikenlerin biçimine ve dizilişine dayanarak yapılan çeşitli sınıflandırma sistemleri ortaya çıkmıştır.dikence, Gasterosteiformes takımının Gas- terosteidae familyasından, kuzey yarıkürenin ılıman bölgelerinde dağılmış yaklaşık 12 balık türünün ortak adı. Dikenceler, en çok 15 cm'ye kadar uzayabilen, ince uzun gövdeli, küçük balıklardır. Bazı türler tatlı,

Dikburun harharyas (Lamna nasus)Richard Blis

dikburun harharyas 142

dikburun harharyas (Lamna nasus), DIK-BURUN KARKARYAS olarak da bilinir, Isuri- dae (bazı sınıflandırmalarda Lamnidae) fa-milyasından, Atlas Okyanusu ile Akdeniz'de yaşayan köpekbalığı. Aynı familya-

Diken'in 22 Ocak 1920 tarihli 39. sayısıNuri Akbayar Arşivi

hayvanın bağırsak çeperini delerek dolaşım sistemindeki kan boşluklarına geçer ve çev-resinde bir kapsül oluşturarak akantella denen yeni bir gelişme evresine girer.

bazıları tuzlu, bazıları da hem tatlı, hem tuzlu sularda yaşar. Yumuşak ışınlı sırt yüzgecinin önünde yer alan bir dizi diken bu balıkların ayırt edici özelliğidir; ayrıca karın yüzgeçlerin her birinde de sivri bir diken bulunur. Kuyruk yüzgeçleri kare, palet ya da yelpaze biçiminde, kuyruğun gövdeyle bağlantı yeri dar ve uzundur. Pulsuz olan derileri genellikle, gövdenin iki yanında bulunan değişik sayıdaki sert levhalarla korunmuştur.Dikencelerin üreme davranışları çok ilgi çekicidir. Genellikle bahar aylarına rastlayan üreme mevsiminde parlak kırmızı bir renge bürünen erkek balık, böbreklerinde

üretilen sümüksü bir salgıyla bitki parçalarını yapıştırarak yarım koni biçiminde ya da yuvarlakça bir yuva kurar; daha sonra seçtiği dişiyi kur yaparak bu yuvaya doğru yöneltir ve dişinin yuvaya bıraktığı yumurtaları döller. Bazen aynı davranışı başka dişilerle de yineleyen erkek dikence, yumurtayla dolan yuvayı sürekli bekler, larvalar çıkıncaya kadar yumurtaları havalandırır ve saldırganlara karşı büyük bir özenle savunur. Yuvadan uzaklaşan yavruları ağzıyla toplayan erkek dikencenin boğazı, bu dönemde, yavruların yutulmasını önlemek üzere geçici olarak daralır ve yavrular yeterince büyüdükten sonra yeniden eski biçimini alır.Dikence türleri genellikle sırt dikenlerinin sayısıyla adlandırılır. Üçlü dikence (Gaste-rosteus aculeatus), kuzey yarıkürenin hemen her yerindeki tatlı ve tuzlu sularda yaşayan, 5-10 cm uzunluğunda küçük bir balıktır. Aynı uzunlukta olan dokuzlu dikence de (Pungitius pungitius) önceki tür kadar geniş bir dağılım gösterir. Öbür türler arasında, Avrupa kıyılarında yaşayan ve tatlı sulara hiç girmeyen, ince ve uzun gövdeli deniz dikencesi ya da onbeşli dikence (Spinachia spinachia), Kuzey Amerika' daki tatlı sularda bulunan dere dikencesi (Culaea inconstans) ve gene Kuzey Amerika' da, daha çok tuzlu sularda yaşayan dörtlü dikence (Âpeltes quadracus) sayılabilir.dikenli fare, Rodentia (kemiriciler) takımının Muridae familyasının Acomys cinsini oluşturan, büyük kulaklı 18 kemirici türünün ortak adı. Üstü pullarla kaplı uzun kuyruğu dışında gövdesi yaklaşık 10 cm olan, bej, kızılımsı kahverengi ya da boz renkli dikenli fareler, Afrika'daki ve Asya' nın güneybatısındaki kayalık ya da kumluk yerlerde yaşar. Özellikle tahıl ve bitkilerle beslenen bu otçul hayvanlar, bazı bölgelerde insanların yaşadığı yerleşme yerlerine kadar sokulur.dikenli keler (Moloch horridus), Eskidün- ya'da dağılım gösteren Agamidae familya-sından, yaklaşık 20 cm uzunluğunda küçük

keler türü. Turuncu ve kahverengi tonlarm- daki kısa kalın gövdesi, kuyruğunun ucundan başının tepesine kadar tümüyle sert ve iri dikenlerle kaplıdır; en uzun dikenler burnunda ve gözlerinin üstünde bulunur.Avustralya'nın çöllük bölgelerinde yaşayan dikenli keler, siyah karıncalarla beslenen zararsız ve ağır hareketli bir sürüngendir.dikenli salyangoz, Gastropoda (kanndan- ayaklılar) sınıfının Prosobranchia (önden- solungaçlılar) altsınıfının Muricidae familya-sını oluşturan deniz salyangozlarının ortak adı. Kabuklarının üstü dikensi çıkıntılar ve kıvrımlarla pürüzlenmiş olan bu salyangozlar hemen hemen bütün denizlerde, en çok da tropik bölgelerde yaşar. Öbür yumuşakçaların kabuğunu delip yumuşak dokularını emerek beslenen dikenli salyangozların birçok türü, güneş ışıklarının etkisiyle erguvan rengine dönen san bir sıvı salgılar.Familyanın en önemli cinsi olan Murexr'in tanınmış türlerinden, Akdeniz'de yaşayan M. brandaris, bir zamanlar çok değerli bir boyarmadde olan Sur firfirinin başlıca kay-nağıydı. Aynı cinsin üyelerinden Venüs tarağı {M. Pecten), Güneydoğu Asya kıyılarında yaşayan, 15 cm uzunluğunda, beyaz ve uzun dikenli bir türdür.Familyanın öbür cinsleri arasında, istiridye yataklarına dadanan Urosalpinx ve Oceneb- ra, güzel renkli kabuklarıyla koleksiyonları süsleyen Drupa ve Acanthina ile en küçük türleri içeren Nucella sayılabilir.dikenli tel, çoğunlukla iki telin uzunlamasına birbiri üzerine sarılmasıyla oluşturulan ve üzerinde düzenli aralıklarla yerleştirilmiş telden dikenler bulunan çit teli. Teli tek ya da çift, yuvarlak, yarı yuvarlak ya da yassı olan, değişik çaplarda çok çeşitli dikenli tel türü vardır. Bükülmüş çift telli dikenli teller, daha sağlam, gerilmeye ve bükülme- ye karşı daha dayanıklıdır. Telin üzerine çoğunlukla 10-15 cm'lik aralıklarla takılan ve tek ya da çift telin sanlmasıyla (iki ya da üç uçlu) oluşturulan dikenlerin ucu,daha sivri çıkıntılar elde etmek amacıyla köşeli biçimde kesilmiştir.İlk kez 1867'de ABD'de geliştirilen dikenli tel, 1874'te Illinois'daki De Kalb'da Joseph Glidden'm, bu türden telleri üretmeye yönelik kullanışlı bir makine geliştirmesiyle hızla yaygınlaştı.dikenlikabak (Sechium edule), kabakgiller (Cucurbitaceae) familyasından çokyıllık,

143 dikgen fonksiyon

sarılıcı bitki. Anayurdu Yenidünya'nın tropik bölgeleridir. Yenebilen meyveleri için bu yörelerde yaygın olarak tarımı yapılan dikenlikabak, ılıman iklim kuşağında da biryıllık bitki olarak yetiştirilir. Çok kısa sürede büyüyen bitkinin küçük, beyaz renkli çiçekleri ve armut biçiminde, üstü dikenli, yeşil ya da beyaz meyveleri vardır. Yaklaşık 7,5-10 cm uzunluğundaki, üstü oluklu ve tek tohumlu meyveler haşlanarak, kızartılarak ya da çiğ olarak, taze kök yumruları ise patates gibi pişirilerek yenir.

dikenliyılanbalığı, Perciformes takımının Mastacembelidae familyasından tatlı sularda ve

Notacanthiformes takımının Notacanthi- dae familyasından derin denizlerde yaşayan

balıkların ortak adı. Her iki grubun üyeleri de yılanbalıklanna benzeyen, ama Anguiliformes takımından gerçek yılanbalıklanyla akrabalığı olmayan ince uzun gövdeli balıklardır.Tatlı sularda yaşayan dikenliyılanbalıkları, Afrika'dan Çin'e kadar uzanan tropik bölgelerde dağılmış 50 kadar türü içerir. Bu türlerin hepsi etçil,!1 çoğu da gündüzleri dipteki kumlara gömülerek yaşayan gececi hayvanlardır. Uzun, hareketli burunları ve yumuşak ışınlı sırt yüzgecinin önünde bir sıra halinde boydan boya uzanan sırt diken- leriyle tanınan bu balıklann en uzunu 90 cm, ama çoğu daha kısadır. Bazı uzmanlar bu familyayı, Perciformes takımı içinde ayrı bir Mastacembeloidei altsınıfı olarak kabul ederken, bazılan da Mastacembeliformes adıyla ayn bir takım olarak sınıflandırırlar. Derin denizlerde yaşayan dikenliyılanbalıkları ise, 2.000 m'yi aşan derinliklere kadar uyum sağlamış az sayıda ve daha az bilinen türleri kapsar. Hepsi derin deniz balıklarını içeren Halosauridae ve Lipogenyidae famil- yalanyla birlikte Notacanthiformes takımını oluşturan bu balıklar daha kısa, kuyrukları uzun ve sivri uçlu, sırtları da bir sıra dikenlidir.dikenüzümü bak. kadıntuzluğudikgen çokterimli, ORTOGONAL POLÎNOM olarak da bilinir, n indisi çokterimlinin derecesini göstermek üzere, Pn(x) özel çok- terimlilerinden oluşan sonsuz sayıdaki takımların ortak adı. Dikgen çokterimlilerinin önemi, diferansiyel denklemlerin çözümü olmalarından ve herhangi bir (sürekli) fonksiyonun bu çokterimlilerin (olasılıkla sonsuz sayıdaki) toplamı olarak gösterilebilmesin- den kaynaklanır. Dikgen çok terimliler fizik ve mühendislik alanlarında karşılaşılan diferansiyel denklemlerin çözümünde önemli kolaylıklar sağlar.Bu çokterimlilerin en basiti olan Legendre çokterimlileri, (x2 — l)"/2"n\ ifadesinin n'inci dereceden türevi alınarak elde edilebilir. PJx) çokterimlisi, ikinci basamaktan Legendre diferansiyel denklemini sağlar. Dikgen çokterimlilerin -1 ile + 1 aralığında dik olmaları, bu aralıkta bu türden iki fonksiyonun çarpımının sıfıra eşit olması anlamına gelir. Çebişev ve Hermite çokterimlileri gibi, söz konusu aralığın -1 ile + l'den farklı bir yerde olduğu başka dikgen çokterimli türleri de bulunur.dikgen fonksiyon, ORTOGONAL FONKSIYON olarak da bilinir, matematikte, diklik adıdikgen yörünge 144

verilen özel koşullan sağlayan fonksiyonların ortak adı. Pozitif bir m ağırlık fonksiyonuna göre, [a,b] aralığında / ve g fonksiyonlarının birbirlerine dik olmaları, fbJ f(x)g(x)m(x)dx integralinin sıfıra eşitolması olarak tanımlanır. Farklı her iki elemanı bu anlamda birbirine dik olan bir fonksiyona dikgen fonksiyon denir. Fourier seri- lerine temel oluşturan [sinx,sin2x:,..., sinler,...,co&*,cos2x,...,cosla:,...] fonksiyon ailesi ve gene matematiğin birçok dalında ve uygulamalarda kullanılan dikgen çokte- rimliler dikgen fonksiyon örneklerindendir.dikgen yörünge, başka bir eğriler kümesini dik açı altında kesen eğriler kümesi (bak. çizim). Bu türden birbirine dik eğri kümelerine çeşitli fizik dallarında sıkça rastlanır.

y

Üçlü dikence (Gasterosteus aculeatus)G.E. Hyde/Natural History Photographic Agency - EB İne

Dikenli keler (Moloch horridus)J R 8rown!ie - Bruce Coleman Ltd

Dikenlikabak (Sechium edule)Eugene Belt - Shostal / EB Inc.

Gilbert Emerson

Örneğin elektrostatikte, kuvvet çizgileri ile eş potansiyel çizgileri, hidrodinamikte ise, akış çizgileri ile sabit hız çizgileri birbirine diktir.İki boyutta, eğriler kümesi y=f(x,k) denk- lemiyle verilir; burada k parametresinin değeri, kümenin belirli bir üyesini tanımlar. İki doğrunun birbirine dik olma koşulu, doğrulardan birinin eğiminin, ötekinin hem tersi, hem de ters işaretlisi olmasıdır. Eğriler için ise bu koşul, iki eğrinin kesişim noktalarındaki teğetlerinin birbirine dik olmasıdır. Bir eğrinin herhangi bir noktasındaki teğetinin eğimine, eğrinin o noktadaki türevi denilir. Bu türev integral ve diferansiyel hesabından yararlanılarak bulunabilir, y' biçiminde gösterilen bu türev, aynı zamanda x'in ve &'nin de bir fonksiyonudur. İlk denklemin k için x ve y cinsinden çözülmesi ve bulunan k değerinin y' denkleminde yerine konması durumunda, x ve y terimleri cinsinden y' = g(x,y) fonksiyonu elde edilir. Yukarıda da belirtildiği gibi, dikgen yörün- geli eğriler kümesinin bir üyesi olan y denkleminin eğimi y'\=-\ly'--\lg(x,y) eşit-liklerini sağlayacak değerde olmalıdır; böylece ortaya çıkan diferansiyel denklemin çözümü, dikgen yörüngeli bir eğriler kümesi verir. Örneğin, y = kx2 bir paraboller kümesini gösterir ve bu durumda y' = 2kx\n. Burada, k=y/x2 olduğundan, y '= 2ylx'tir. Dikgen eğriye geçerken y'ı=—lly=-xl2y eşitliklerini kullanmak gerekir. Bu ise bir diferansiyel denklem olup çözüldüğünde bulunan y2 + (x2/2) = k denklemi, paraboller kümesine dik olan elipsler kümesinin denklemidir (bak. çizim).

dikilgen doku, bir organın, özellikle erkekte kamış (penis), kadında bızır (klitoris) ve küçük dudaklar gibi cinsel organların hacimce büyüyüp sertleşmesini sağlayan, süngersi yapıda doku. Bu organların gevşek doku ağı içindeki geniş boşlukların kanla dolması, organın genişleyerek dikilmesine ve sertleşmesine yol açar. Ayrıca bak. kamış sertleşmesi.Dikili, Ege Bölgesi'nde, İzmir iline bağlı ilçe ve ilçe merkezi kent. Yüzölçümü 541 km2 olan Dikili ilçesi kuzey ve doğuda Bergama ilçesi, güney ve batıda Ege Denizi, kuzeybatıda da Balıkesir iliyle çevrilidir. İzmir ilinin kuzeybatı köşesinde yer alan ilçe topraklan oldukça engebelidir. Yüksekliği fazla olmayan bu topraklar akarsu vadileriyle oldukça derin biçimde parçalanmıştır. Kozak Dağı kütlesinin büyük bölümü kuzey ve kuzeydoğu kesimi engebelen- dirir. Bu kesimde kütlenin en yüksek noktası olan Geyikli Tepesi (1.051 m) yer alır. Bu toprakların sularını kuzeybatıda doğal sınır oluşturan Madra Çayı ile daha güneydeki, yazın kuruyan Geyikli Deresi toplar. İlçenin güneyde Çandarlı Körfezine(*), batıda da Dikili Körfezine(*) kıyısı vardır.İlçe halkının temel geçim kaynağı tarımdır. Yetiştirilen başlıca ürünİer buğday, bakla, pamuk ve patatestir. Ege Bölgesi'nin geleneksel ürünleri olan zeytin ve tütün de çok yetiştirilir. İklim koşullarının elverişliliği nedeniyle turfanda sebzecilik gelişmiştir. Balıkçılık ve son yıllarda gittikçe gelişen turizm, özellikle kıyı kesiminde öne çıkan ekonomik etkinliklerdir. Çandarlı yöresinde üç yerde, toplam rezervi 7 milyon tona varan perlit yataklan saptanmıştır. Dikili, Bademli ve Nebiler kaplıcalarının şifalı suları yöre halkı tarafından değerlendirilir. Dikili, Bademli ve Çandarlı kıyılarında daha çok iç turizme yönelik olarak etkinlikte bulunan birçok dinlenme ve hizmet tesisi vardır.

Dikili'nin yerleşim tarihi çok eskilere uzanır. İÖ 5-4. yüzyıllara ait antik Aterneus (Atanneus) kenti ilçe sınırları içindedir. Kent kalıntıları bugünkü Bergama-Dikili karayolu üzerindeki Ağılkale'de 177 m yüksekliğindeki Kaletepe'nin üstündedir. Ayrıca ilçeye bağlı Çandarlı bucağında yapılan kazılarda da İÖ 10. yüzyılda kurulduğu sanılan Pitane antik kenti ortaya çıkarılmıştır.19. yüzyıl sonlarında Aydın vilayeti İzmir sancağının Bergama kazasına bağlı bir nahiye olan yöre, 13 Haziran 1919'da Yunan işgaline uğramış, 14 Eylül 1922'de kurtarılmıştır. 1928'de ilçe haline getirilmiştir. İlçe merkezi Dikili kenti küçük bir kıyı yerleşimi ve canlı bir gümrük kapısıdır, izmir'e gelen yabancı turistlerin önemli bir bölümü Dikili'den giriş yapar. Dikili'den girenlerin hemen tümünü, Bergama (Perga- mon) Asklepieion'u ile Akropolisi'ni gezip dönen günübirlik turistler oluşturur. Ama kasabada iç turizm daha ağırlıklıdır. Dikili, yakın çevresindeki Bergama ve Soma gibi yerleşimlerin sayfiyesi niteliğindedir. Kasaba ve çevresindeki kıyılarda çok sayıda yazlık konut, site ve çeşitli turistik tesisler inşa edilmiştir. Bir deniz sayfiyesi olmasının yanı sıra Dikili öteden beri kaplıca turizmi konusunda da ilgi görmektedir. Ayrıca her yaz Dikili'de bir kültür ve sanat şenliği düzenlenmektedir.Ege kıyılarını izleyen Çanakkale-İzmir ka-rayolu, Dikili yakınından geçer. Kent, il merkezi İzmir'e 102 km uzaklıktadır. Eylül 1939'da büyük bir depremde tümüyle yıkılan kent yeniden inşa edilmiştir. Dikili Belediyesi 1929'da kurulmuştur. Nüfus (1990) ilçe, 23.219; kent, 10.023.Dikili Körfezi, Ege Bölgesi'nde Edremit Körfezinden daha güneyde yer alan körfez. Geniş bir yay biçimindedir. Adını, kıyısında bulunan kentten alır. Körfezin kuzey kıyılarını Madra Çayı deltası, güney kıyılarını ise volkanik yapılı Karadağ kütlesinin etekleri oluşturur. Dikili Körfezi, daha güneyindeki Çandarlı Körfezinden de bu volkanik yapılı kütle ile ayrılır. Karşısında Midilli Adası bulunmaktadır. Kıyılarında zeytin ağaçları yoğundur. Dikili Körfezi kıyılannm önemli bir kesimi yaz turizmine açılmaya başlamıştır. Dikili'den güneyde kalan kesimde Bademli, Dikili ile Madra Çayı deltası arasında kalan kesimde ise Kabakum ve Makaron yöreleri turizm bakımından gelişmekte olan yerlerdir.

dikilitaş, OBELISK olarak da bilinir, tek parça taştan, genellikle kare kesitli, yukarıya doğru yükseldikçe daralan ve tepesi piramit biçiminde sonuçlanan sütun. En eski örnekleri Eski Mısır tapınaklarının girişlerinin iki yanma dikilidir. Mısır dikilitaşları, genellikle Assuan taşocakların- dan getirilen kırmızı granitten yontulurdu. Tepeleri, çoğunlukla elektrum

denen bir altın ve gümüş alaşımıyla kaplanırdı. Gövdelerinin dört yüzünde Güneş tanrısını

öven ya da yöneticilerin yaşamlarındaki önemli olayları belirten hiyeroglifler yer alırdı. Daha 4. sülale döneminde (İÖ 2613- 2494) bile dikilitaşların yapıldığı bilinirse de, o zamandan günümüze hiçbir örnek kalmamıştır. 5. sülale dönemi (İÖ 2494- 2345) güneş tapmaklarının dikilitaşlan 3,3 m'yi aşmayan yükseklikleriyle oldukça tıknaz bir görünümdedir. Günümüze ulaşan en eski dikilitaş I. Sesostris dönemine (İÖ 1971-28) aittir ve Kahire'nin hemen dışında, bir zamanlar Re adına yapılmış bir tapınağın bulunduğu Heliopolis'te dış mahallede yer alır. I. Tutmosis'in (hd İÖ y. 1525-12) Karnak'ta diktirdiği 24 m yüksekliğindeki bir çift dikilitaş, kenarları 1,8 m uzunluğunda kare bir tabana oturur ve her biri 143 ton ağırlığındadır. Hatşepsut'un Karnak'taki dikilitaşının kaidesinde yer alan bir yazıt, bu tek parça taşın ocakta kesilmesinin yedi ay sürdüğünü belirtir. Teb'deki Hatşepsut Ta- pınağı'ndaysa dikilitaşın sallarla Nil'den aşağı taşınışını gösteren duvar resimleri vardır. Dikilitaş yerine ulaştığında, işçiler tarafından toprak bir rampadan yukarı çekilip, önceden hazırlanmış kaidesi üstüne devrilerek yerleştirilmiştir. Fenikeliler ve Kenanlılar gibi topluluklar da Mısır'dan örnek alarak dikilitaşlar yaptılar. Ama onlannkiler genellikle tek bir bloktan yontulmuş değildi. Roma imparatorları Mısır'dan italya'ya birçok dikilitaş getirttiler. Bunlardan en az bir .düzinesi Roma kentine götürüldü. Bugün San Gio- vannı in Laterano Kilisesi önündeki meydanda bulunan dikilitaş, aslında III. Tutmo- sis (hd İÖ 1504-1450) tarafından Karnak'ta diktirilmişti. 32 m yüksekliğinde, bir kenarının boyu tabanında 2,7 m, tepesinde 1,88 m olan, yaklaşık 230 ton ağırlığındaki bu taş, bugüne kalmış eski dikilitaşların en büyüğüdür.19. yüzyıl sonlarında Mısır hükümeti- bir çift dikilitaşın birini ABD'ye, öbürünü Birleşik Krallığa verdi. Bugün bunlardan biri New York kentindeki Central Park'ta, öte- kiyse Londra'da Thames kıyısındaki toprak setin üstünde durmaktadır. Kleopatra'nın İğneleri adıyla bilinen bu taşların aslında Mısır kraliçesiyle hiçbir tarihsel ilintisi yoktur. İÖ 1500 sıralarında Heliopolis'te III. Tutmosis'in diktirdiği bu taşların üstünde, adı geçen firavun ile II. Ramses'e (hd İÖ 1304-1237) adanmış yazıtlar bulunur. Kırmızı granitten yontulmuş, 21,2 m yüksekliğindeki bu dikilitaşların taban kenarları 2,36 m, ağırlıkları 180 tondur. Gene III. Tutmosis'in Asya'da kazandığı zaferlerin anısına Heliopolis'te diktirdiği üstündeki hiyerogliflerden anlaşılan bir dikilitaş da İstanbul'da Sultanahmet Meydam'nda bu-lunmaktadır. 390'da I. Theodosius tarafından Mısır'dan getirtilerek kentin hipodromunun ortasındaki spina denen duvarın üstüne, bugün bulunduğu yere yerleştirilmiştir. 6 m yüksekliğinde, dört yüzünde kabartmalar bulunan mermer bir kaidenin üstünde yer alan dört tane tunç takoza oturmaktadır. 19,59 m yüksekliğindeki dikilitaşın tepesindeki (Yer'i simgeleyen) tunçtan küre 865'teki bir depremde düşmüş ve bir daha yerine konmamıştır. Dikilitaşların ocaktan çıkarılması ve yerine dikilmesi, Eski Mısırlıların mekanik alanındaki dehalarının ve ellerindeki sınırsız insan gücünün boyutlarını ortaya koyar. Çağdaş dikilitaşların en tanınmış örneklerinden biri 1884'te Washington, D.C.'de inşa edilen George Washington Anıtı'dır. 169 m yüksekliğindeki bu anıtın tepesinde asansör ve merdivenlerle çıkılan bir seyir yeri bulunmaktadır.dikiş, iki halatın, kollarının birbirine örülmesi yoluyla kopmayacak biçimde bağlanması. Kol bastırma (matiz) dikişinde her iki halatın çıması (uç bölümü) çözülüp kolları açıldıktan sonra kollar birbirine örülür ve karşılıklı olarak bedenlerin içine geçirilir. Bir halatın çımasını bedenine çözülmeyecek biçimde bağlamak için, kasa dikişi yöntemi uygulanır. Bu yöntemde, halatın çımasındaki kolların örgüsü

Dikgen yörüngeler

III. Tutmosis'in (hd İÖ 1504-1450) Heliopolis'te diktirdiği ve I. Theodosius'un Bizans'a getirttiği (390) dikilitaş,

Sultanahmet Meydanı, istanbulABC Ajansı

çözülür ve kollar, bedenin belirli bir bölümünden örgünün içine geçirilir. Kasa dikişi, yelkenli gemi halatlarında yaygın olarak kullanılır.dikiş ipliği, dikiş makinelerinde ya da elde yapılan dikişlerde kullanılan, yuvarlak kesitli, sıkıca bükülmüş, çok katlı iplik. Dikiş ipliği genellikle makaralara sarılır ve makaranın kenarında ipliğin ölçüsü ya da incelik derecesi belirtilir.Pamuk ipliği pamuk, keten, reyon gibi bitkisel elyaftan dokunmuş kumaşlarda kullanılır. İpek iplik hayvan kökenli elyaftan dokunmuş ipekliler ve yünlüler için uygundur. Naylon ve polyester iplikler ise. yapay elyaftan dokunan ve gerilme özelliği aranan kumaşlarda kullanılır.dikiş makinesi, dikiş dikmekte kullanılan mekanik aygıt. Elde dikmenin yerini alan ve hızla önemli bir sanayi makinesi durumuna gelen dikiş makinesi, evlerde yaygın olarak kullanılan ilk mekanik aygıt olmuştur. Dikiş makinesinin ilk örneklerinden birini, 1841'de, Fransız ordusuna seri olarak üniforma dikme işini üstlenen Barthelemy Thimonnier geliştirdi ve üretti. Ama işlerini yitirmekten korkarak ayaklanan terziler bu makineleri tahrip ettiler. Aslında Thimonni- er'nin makinesi, yalnızca elle dikme işlemini mekanik bir duruma getiriyordu. Oysa New York kentinden Walter Hunt'ın 1832- 34 arasında geliştirdiği ama patentini alamadığı dikiş makinesi ile Massachusetts'teki Spencer'dan Elias Howe'un geliştirerek 1846'da patenti almayı başardığı makine çok daha gelişkindi. Birbirinden habersiz olarak çalışan iki mucidin buluşunda, eğri bir iğne bir yay boyunca hareket ederek ipliği kumaşın içinden geçiriyor, bu arada bir kızak üzerinde ileri geri hareket eden bir mekiğin taşıdığı ikinci bir iplikle düğümlü- yordu. Hovve'un makinesi oldukça başarılıydı, bu nedenle de kısa sürede bu makinenin benzerleri üretilmeye başlandı. Bu durum çok sayıda patent davasının açılmasına yol açtığı gibi, birçok yeni patent başvurusuna da neden oldu. Bu başvurulardan biri de, bu alandaki en büyük imalatçı olan Isaac Merrit Singer'e aitti. 1860'ta yalnızca ABD'de 110 binin üzerinde dikiş makinesi üretildi.Günümüzde, özellikle sanayide kullanılmak üzere tasarımlanan son derece gelişkin dikiş makinesi türleri bulunmaktadır, ama hepsinde ortak olan çalışma ilkesi fazlaca değişmemiştir. Modern dikiş makineleri çoğunlukla elektriklidir, ama el ya da ayakla çalıştırılan makineler pek çok ülkede bugün de yaygın olarak kullanılmaktadır. En büyük üretici ülke Çin'dir. Japonya'da ise zikzaklı ya da başka tipte dikişler yapabilen makineler geliştirilmiştir.

dikit (jeolojide) bak. sarkıt ve dikitdikit, kaolinit grubundan kil minerali. Ayrıca bak. kaolinit.

dikizcilik, RÖNTGENCILIK olarak da bilinir, soyunan ya da cinsel etkinlikte bulunan kişileri gizlice gözetleyerek uyarılmayı ya da doyuma ulaşmayı amaçlayan cinsel sapma. Cinselliğin çeşitli biçimlerde sergilenmesi, insanda ve hayvanların çoğunda cinsel uyarının ve birleşmenin olağan yönlerinden biridir; ama bu davranış, cinsel uyarılmanın ve doyuma ulaşmanın tek yolu olduğunda bir cinsel sapma sayılır. Özellikle erkekler arasında oldukça yaygın olan dikizcilikte, yakalanma tehlikesi uyarılmayı hızlandıran ayrı bir heyecan öğesidir.

dikkat, düşünce, algılama ve kavrama gibi zihinsel yetileri, başka uyaranları dışlayarak yalnızca belirli uyaranlar üzerinde yoğunlaş-tırma gücü. Günlük yaşamın uyanık olarak geçen bölümünde, kişinin dikkati, başka bir deyişle o anda ve orada olup bitenleri algılayıp kavrama gücü sürekli değildir; dalgınlık ve düş kurma anları kişiyi zaman zaman o anki yaşantısından koparır. Dikkatin, çevredeki onca uyaran arasından yalnızca küçük bir uyaran kümesine odaklanmak gibi seçicilik özelliği vardır ve hangi uyarana odaklanacağı, bir ölçüde güdülenmeyle belirlenir. Örneğin savaş

sırasında ya da kahramanlık anlarında kişi vücudundaki şiddetli bir ağrıyı fark etmeyebilir. İlk kavramlar. Dikkat, beden-zihin tartışmasına oldukça yatkın bir konu olmasına karşın, felsefeciler tarafından pek işlenmemiş, daha çok psikologların ilgisini çekmiştir. Nitekim, bir çağlayanın yanında uzun süre duran kişinin bir süre I sonra suyun

145 dikkat

düşüş sesini duymaması örneğinden yola çıkarak, dikkat edilmediğinde olayların zihinde temsil edilemeyeceğini öne süren Gottfried Wilhelm Leibniz'den sonra Im- manuel Kant'ın da ele aldığı dikkat konusunu yoğun biçimde işleyen 19. yüzyıl psikolojisinin öncülerinden Wilhelm Wundt'tur. Dikkatin beynin ön loplarının işlevi olduğunu varsayan Wundt, geniş dikkat alanı olarak tanımladığı Blickfeld ve sınırlı dikkat odağı olarak tanımladığı Blickpunkt kavramlarını geliştirmiş ve sınırlı dikkat odağının altı kadar birim kapsayabileceğini öne sürmüştür. William James de benzer bir yaklaşımla dikkati, zihnin belirli uyaranları daha açık seçik algılamaya yönelik etkin bir seçimi olarak ele almıştır. 19. yüzyılın sonları ile 20. yüzyılın başlarında geliştirilen öbür dikkat kuramları davranışlar üzerinde yoğunlaşmıştır. İvan Petro- viç Pavlov, ünlü deneyinde, bir zil sesinden sonra yemeklerini verip koşullandırdığı köpeklerin, bir süre sonra yalnızca zil sesini duydukları anda bile tükürük salgıladıklarını kanıtlamıştı. Bu olay, köpeklerin koşullu uyaran olan zil sesine "dikkat ettiklerini" ve bu" sesle yiyecek arasında bağlantı kurmayı öğrendiklerini gösterir. Pavlov'un çalışmalarından sonra, davranışçılığın ilkelerini belirleyen John Broadus Watson istenç, özgür irade ve bilinçlilik gibi kavramlarla birlikte dikkat kavramını da sistemi dışında tutmaya özen göstermiştir. Davranışçı kuram, "içsel" zihinsel süreçlere karşı çıkmakta, temel olarak duyusal uyaranlara verilen davranış tepkileri üzerinde durmaktadır. Bu açıdan, davranışçı kuramda dikkat, bilincin odaklanışı gibi terimler yerine, dar sınırlarla belirli uyaranlara tepki biçiminde ele alınmıştır. Dikkatin odağı olmak için yarışan birçok uyaran söz konusu olduğunda bu açıklama yetersiz kaldığı için, zamanla araş-tırmacılar daha kapsamlı kuramlar geliştirmeye yönelmişlerdir. Bugünkü kavramlar. Bugünkü görüşlere göre, dikkatin temelinde bir dizi "dikkat öncesi süreç" yatar; başka bir deyişle, önceden odaklanmamış olan zihinsel yetiler gereğinde bir noktada odaklanabilir. Örneğin, örgü örmeyi yeni öğrenen kişi başlangıçta yaptığı her işleme dikkat etmek zorundadır; ama zamanla becerisi geliştiğinde, örgü örerken dikkatini kolayca bir başka konuya, televizyona ya da bir konuşmaya verebilir. Yalnızca motif değiştirmek ya da ilmek kaçırmak gibi özel durumlarda kişinin dikkati yeniden yaptığı işe yönelir. Bu örnek, herhangi bir etkinlikte beceri kazanıldıktan sonra, o etkinliğin dikkat öncesi bir süreç biçiminde yürütülebileceğini gösterir.Dikkat öncesinden dikkat eşiğine geçişte çok değişik etkenler rol oynayabilir: Doğuştan gelen ya da sonradan kazanılan eğilim ve dürtüler; ilgi ve önyargılar; bir uyaranın bilinen uyaranlardan ayrıksılığı, önemi ve karmaşıklığı; kişinin toplumsal konumu, geçmiş deneyimleri ve bilinçdışı etkenler gibi.Dikkatin bir konuya yöneltilmesine eşlik eden başlıca fizyolojik değişiklikler kalp atışlarının hızlanması, soluğun kesilmesi ve kas gerginliğinin artmasıdır. Ama, bu olayın en belirgin göstergesi genellikle beyinde izlenir. Herhangi bir duyu organından gelen uyarılar, değişik sinir yolları aracılığıyla beyin kabuğunun belirli bölgelerine iletilir; kafa derisine yerleştirilen alıcı elektrotlar yardımıyla, bu zayıf elektrik uyarımları kaydedilebilir (bak. elektroensefalografi). Deneyler, bir kişiye, hemen ardından ikinci bir sinyalin geleceğini işaret eden bir ön dikkat eksikliği sendromu 146

sinyal verildiğinde, elektroensefalografi (EEG) kayıtlarında beyin kabuğunun voltajında ikinci sinyalden önce hafif bir azalma olduğunu

göstermiştir. Geçici eksi dalgala- nım (GED) denen bu voltaj değişikliği, dikkatin en belirgin fizyolojik göstergesi olarak kabul edilir. Kişi, yeni verilere dayanarak bir karar vermek durumundayken dikkatini belirli uyaranlar üzerinde yoğunlaştırdığında GED doruğa ulaşır; buna karşılık dikkati bir yığın değişik uyarana dağılmışken en düşük düzeye iner. Bu olgudan yola çıkarak, GED'in işlevinin, beyni duyu organlarından gelecek uyarılara karşı daha duyarlı kılmak olduğu sonucuna varılmıştır. GED'in nasıl oluştuğu ve beynin duyarlılığını nasıl artırdığı, son derece karmaşık biyokimyasal tepkimeleri içeren konulardır. Bu nedenle, alınan ilaçların, oksijen azlığının ve benzeri etkenlerin vücutta yarattığı değişiklikler, çoğu kez dikkat mekanizmasını olumsuz yönde etkiler. Örneğin çay, kahve ve kolalı içecekler, bileşimlerindeki uyarıcı maddelerle uyanıklığı artırırken dikkatin dağılmasını da kolaylaştırır. Az miktarda alınan alkol bunaltıyı azaltarak dikkati artırır gibi görünse de, daha yüksek dozlarda alındığında duyular ve hareketlerdeki seçiciliği köreltir. Bilgisayarların geliştirilmesi, kuramcıları, bu makinelerin bilgiyi işleme yöntemleri ile dikkat arasında bağıntı kurmaya yöneltmiştir. Bilişim kuramı adıyla bilinen bu yaklaşım, sinir sisteminin beyne gelen bilgi akışını seçici olarak işleyen mekanizmaları üzerinde durur. Bu konudaki görüşlerden biri, kişinin belirli bir anda yalnızca tek bir kaynaktan gelen verileri işleyebileceğini kabul eden "tek kanal modeli"dir. Öbür uyaranlar bir süzgeçte takılır ya da geciktirilir ve aralıklı olarak işlenir. "Sınırlı işleyim modeli" ise, algıların uyarımına hiçbir kısıtlama getirilmeden işlendiği merkezî bir denetlemeyi öngörür. "Seçici çıktı" modeli, algıların tümüyle işlenip değerlendirildikten sonra seçim yapıldığını varsayar. Bu konudaki kuramsal çelişkilere karşın, sinir sisteminin değişik biçimlerde çalıştığına ilişkin deneysel kanıtlar vardır. Beynin bazı bölgeleri her çeşit duyusal uyarana, bazıları ise yalnızca özgül uyaranlara duyarlıdır. Bu açıdan, beynin değişik bölgelerinde değişik seçicilik ölçütlerinin ve değişik işleyiş biçimlerinin söz konusu olduğu söylenebilir. Dikkatin az da olsa istemli bir denetime bağlı olması, bu modelin karmaşıklığını daha da artırmaktadır. Ayrıca bak. biyolojik geribesleme; güdülenim; öğrenme.

dikkat eksikliği sendromu, AŞIRI HAREKETLILIK SENDROMU ya da HIPERAKTIVITE SEND-ROMU olarak da bilinir, çocuklarda, hareketsiz ve rahat duramamak, dikkatini bir konu üzerinde uzunca bir süre yoğunlaştıra- mamak gibi belirtilerle ortaya çıkan öğrenme ya da davranış bozukluğu. Bu tür çocuklar zekâca geri değildir, hatta zekâları ortalamanın üstünde olabilir. Ne var ki sürekli olarak ailesinin ve öğretmenlerinin beklentilerine karşılık verememek, zamanla çocukta ruhsal çöküntü yaratabilir. Nedeni tam olarak bilinmeyen ve bir zamanlar sinir sistemi bozukluklarına bağla-nan bu davranış bozukluğunun, kalıtsal ve çevresel etkenlerin bileşiminden kaynaklandığı sanılmaktadır. Yaşı ilerledikçe çocuğun dikkatini yoğunlaştırma yetisi artmakla birlikte, en küçük bir uyaranda dikkatin dağılması ve zihin dağınıklığı kalıcı olabilir.

dikkuyruk, Anseriformes takımının Anati- dae familyasının Oxyurini oymağından, kısa kanatlı, küçük ve tombul gövdeli birçok ördek türünün ortak adı. Adlarını, uzun ve yukarı doğru kalkık kuyruk tüylerinden alan bu kuşların birçok türünde, aslında soluk renkli olan erkekler çiftleşme mevsimine girerken parlak kızılımsı tüylerle beze- nir, gagası da parlak mavi bir renk alır. Dişiler, yüzlerinde bir ya da iki renk şeridi olan tek renkli kuşlardır. Dikkuyruk, suyun altında yiyecek ararken özelleşmiş kuyruk teleklerini dümen gibi kullanır. Karaya ender olarak çıkar ve ördeklerin çoğu gibi su üstünde uyur. Erkeklerin yemek borusu genişleyip daralabilir; ayrıca boynunda bir hava kesesi vardır. Gürültülü ve gösterişli kur yapma davranışları sırasında bu keseyi şişirerek, bazı türlerde kesenin üstüne vurarak ses çıkarır.

Dikkuyruklar genellikle bataklıklarda, kamıştan yapılmış sağlam yuvalar kurarlar. Dişi, her üreme mevsiminde, kabuğu pürtüklü ve öbür ördeklerinkin- den daha büyük olan ortalama 4-5 yumurta bırakır. Erkek dikkuyruk, öbür ördeklerde pek rastlanmayan bir davranışla, yavruların bakımına yardımcı olur.Türlerin çoğu güney yarıkürenin sıcak ve ılıman bölgelerinde, genellikle de tatlı sularda yaşar. Avrupa'ya özgü tek tür, Akdeniz'den Türkistan'a kadar dağılmış olan bayağı dikkuyruktur (Oxyura leucocepha- la). Örta Anadolu'nun bazı sulak yerlerinde üreyen ve kışı Göller Yöresi'nde geçiren bu türün erkeklerinin gövdesi kahverengi, başı ak, tepesi ve ensesi kara şeritlidir. Afrika' nın doğusunda görülen O. macçoa ile Avustralya'da görülen O. australis'm gövdeleri kızılımsı, başlan karadır. O. jamaicensis Kuzey Amerika'da geniş bir dağılım gösterir. Hint Adaları ile Amerika'nın tropik bölgelerinde yaşayan O. dominica'da, er-keklerin karnı ak, üst bölümleri tümüyle kızılımsı, yüzü karadır. Biziura lobata Avustralya'nın güneyi ile Tasmanya'da, He- teronetta atricapilla ise Güney Amerika'nın güneyinde yaşar.dikkuyruk ötleğen, Sylviidae familyasının Prinia cinsini oluşturan, Eskidünya'da dağılmış iri kuşların ortak adı. Uzunlukları 10-15 cm, tüyleri öbür ötleğenlerin çoğu- nunkinden daha nakışlı, kuyrukları da çok

uzundur. Genellikle yapraklardan ustaca ördükleri kese biçimindeki yuvalarını ağaçların dallarına asar ya da uzun otların ucuna tuttururlar.Kuyrukaltı tüyleri enine ak ve beyaz şeritli, sırtı boyuna çizgili olan bayağı dikkuyruk ötleğen (P. gracilis) Akdeniz ve Güneydoğu Anadolu'nun yerli türüdür. P. subflava Afrika'da, Sahra'nın güneyindeki bölgelerde ve Bangladeş'ten Çinhindi'ne kadar uzanan yerlerde sık çalılıklar arasında yaşar. Kara göğüslü P. flavicans Afrika'nın güneyinde, boz renkli P. socialis ise Hindistan'da çok yaygın olan türlerdendir.diklorobenzen, organik halojen bileşikleriailesinden, üç izometrik maddenin ortak adı. Benzenin ya da klorobenzenin demir III klorür eşliğinde klorlanmasıyla üretilen izomerlerinin üçü de renksiz, sudan ağır olan ve suda çözünmeyen bileşiklerdir. Benzenin, demir III klorür eşliğinde klorla tepkimeye girmesi sonucunda, hidrojen atomlarının yerini klor atomları alır. Tepkimenin ilk ürünü klorobenzendir (CĞHSCI); klorlama işlemi sürdürüldüğünde orto ve para- diklorobenzen (C6H4CI2) ile çok az miktarda meta izomer oluşur. Orto ve para izomerler, ayrımsal dondurma işlemiyle birbirinden ayrılabilir; karışımın soğutulması sırasında para izomer kristalleştiği için, sıvı halde kalan orto izomer süzülerek alınır. Meta-diklorobenzen ise, öbür izomerlerin basınç altında aluminyum klorürle birlikte ısıtılmasıyla üretilir. Klorlama işlemi, ortamda demir III klorür ya da benzeri bir katalizör bulunmaksızın bol ışıkta gerçek-leştirilirse, tepkime sonucunda klorobenzen ya

da poliklorobenzenler yerine heksakloro- sikloheksan(*) elde edilir.Orto- ya da 1,2-diklorobenzen, çözücü ve böcek ilacı olarak ayrıca başka kimyasal maddelerin, özellikle boyarmadde sanayi- sindeki ara ürünlerin üretiminde kullanılan akıcı bir sıvıdır. Meta- ya da 1,3-dikloroben- zen de sıvı halde bulunur; Para- ya da 1,4-diklorobenzen ise, kokusu kâfura benzeyen ve güvelere karşı kullanılan, kristal yapılı bir katıdır? Diklorobenzenlerin en kolay ayrılabilen para izomeri ilk kez 1864'te, orto ve meta izomerleri ise ancak 1875'te tanımlanabilmiştir.

diklorodifeniltrikloroetan bak. DDT

dikloroetan bak. etilen klorür

dikloroetilen bak. viniliden klorür

diklorometan bak. metilen klorürDikmen, Karadeniz Bölgesi'nde, Sinop iline bağlı ilçe ve ilçe merkezi kasaba. Eskiden Gerze'ye bağlı bir bucak olan Dikmen, 9 Mayıs 1990 tarihli ve 3644 sayılı yasayla ilçe yapılmıştır. Nüfus (1990) ilçe, 14.872; kasaba, 2.412.Dikmen, Halil (d. 1906 İstanbul - ö. 17 Ekim 1964, İstanbul), başlangıçta klasik, sonralarıysa soyut anlayışla çalışmış ressam. 1924-27 arasında İstanbul Güzel Sanatlar Akademisi Resim Bölümü'nde İbrahim Çallı ve Hikmet Onat'm öğrencisi oldu. 1927'de açılan Avrupa sınavını "Yangın" adlı yapıtıyla birincilikle kazandı ve aynı yıl Fransa'ya gitti. Paris'te Julian Akademisinde Paul-Albert Laurent ile çalıştı, bir süre sonra da Andre Lhote'un atölyesine geçti. 1929'da "Saksı İçinde Çiçek" adlı resmi Salon d'Automne'a (Güz Salonu) kabul edildi. Dikmen eğitimi sırasında Almanya, İtalya ve Avusturya'ya giderek müzelerde incelemelerde bulundu, ustalardan kopya ve çizimler yaptı. 1931'de Türkiye'ye döndü ve aynı yıl Kayseri Lisesi'ne resim öğretmeni olarak atandı. 1937'de Atatürk'ün emriyle kurulan Devlet Resim ve Heykel Müze- si'nin müdürlüğüne getirildi ve 24 yıl bu görevde bulundu. Müzedeki müdürlüğü sırasında, 1949'dan başlayarak akademide resim öğretmenliği yaptı. 1961'de Milli Eğitim Bakanlığı güzel sanatlar genel müdürlüğüne atandı. 1943'te 5. Devlet Resim ve Heykel Sergisi'nde ikincilik ödülü kazandı. Halil Dikmen son dönemi dışında figüre ve geleneksel kültüre bağlı kalarak, sağlam-bir desen, klasik bir kurgu ve dengeli ışık-gölge

kullanımıyla akademik anlayışta çalışmıştır. Anıtsal kompozisyon türünün Türkiye'deki ilk temsilcilerinden olmuştur. Hacimsel estetiği büyük bir.titizlikle yöresel konulara uygulamıştır. 1946'da D Grubu'na katılarak figüratif resimden tümüyle uzaklaşıp geo- metrik-soyut anlayışa yönelmiştir 1960' larda ise yapıtlarında kübist bir eğilim belirmiştir.dikotomi (mantıkta) bak. ikili öbeklen- dirme

Dikran II (BÜYÜK), Latince TIGRANES ya da TIGRAN (d. İÖ y. 140 - ö. İÖ y. 55), 10 y. 95- İO y. 55 arasında hüküm süren Ermeni kralı. Yönetimi sırasında Ermenistan kısa bir süre Doğu Roma dünyasının en güçlü devleti konumuna gelmiştir.I. Artavasdes'in oğlu ya da kardeşi olan Dikran, İÖ 2. yüzyıl başlarında Artaksias'ın başlattığı hanedanın bir üyesiydi. Genç yaşta Part kralı II. Mithradates'in sarayına rehin olarak gönderildi. Daha sonra İran'ın güneybatı kesimindeki Media'ya bitişik 70 vadiyi Partlara bırakınca özgürlüğüne kavuştu.İzleyen dönemde krallığını genişletme çabasına girdi. Önce Yukarı Fırat Irmağının doğusuna düşen Sophene adlı krallığı topraklarına kattı. Pontus kralı VI. Mithrada- tes'le ittifak kurdu ve onun kızı Kleopat- ra'yla evlendi. Kapadokya'da toprak kazanmak amacıyla Pontus kralıyla birlikte düzenlediği sefer Roma'nm müdahalesiyle İÖ 92'de başarısızlığa uğradı.Bunun üzerine doğuya dönerek Hazar Denizinin güneydoğusunda kalan Part top-raklarına yöneldi. II. Mithradates'in ölümünden (İÖ y. 87) sonra başlayan iç çekişmeler ve İskitlerin saldırıları Part İmparatorluğumda geçici bir zayıflamaya yol açmıştı. Bu durumdan yararlanarak daha önce Partlara bıraktığı vadileri geri aldı ve Media'nın büyük bölümünü yakıp yıktı. Bugünkü Azerbaycan topraklarında bulunan Atropa- tane, Yukarı Dicle Irmağı kıyısında yer alan Gordyene ve Adiabene ile Ösroene krallıklarını kendisine bağladı. Kuzey Mezopotamya'yı topraklarına kattı ve Kafkaslar'daki Iberia ve Albania krallıklarına egemenliğini kabul ettirdi. Selevkos hanedanının iç çekişmelerinden bıkan Suriye halkı İÖ 83'te kendisine başa geçme çağrısında bulundu. İÖ 78-77 yıllarında ikinci bir sefer düzenleyerek Kapadokya'yı ele geçirmeyi başardı. Artan gücünün bir göstergesi olarak "krallar kralı" unvanını aldı ve Ermenistan ile Mezopotamya sınırında Tigranocerta adıyla yeni bir başkent kurdu. Bütün servetini topladığı bu kente Kapadokya, Kilikya ve Suriye'deki 12 kentin halkını yerleştirdi. Tigranocerta'nın bulunduğu yer konusunda farklı görüşler vardır.Roma baskısı altında kalan Pontus kralı Mithradates İÖ 72'de Ermenistan'a kaçtı. Bunun üzerine Lucullus'un komutası altındaki Roma orduları Ermenistan'a saldırdı. Dikran İÖ Ekim 69'da Tigranocerta'da, ardından İÖ Eylül 68'de eski başkenti Artaksata'da yenilgiye uğradı. Lucullus'un Roma'ya geri çağrılması bir ölçüde rahatlamasını sağladı. Bu arada kendisiyle aynı adı taşıyan oğlu, yönetimine başkaldırdı. Part kralı III. Phraates'in bir orduyla verdiği desteğe karşın babası karşısında tutunama- yan genç prens, Roma komutanı Pompeius'a sığınmak zorunda kaldı. Ermenistan'a giren Pompeius İÖ 66'da teslim olan Dikran'a iyi davrandı ve Suriye ile güneyde ele geçirdiği öbür toprakları Roma'ya bırakması karşılığında krallığının başında kalmasına izin verdi. Dikran yaklaşık 10 yıl daha Ermenistan'ı yönetti. Ama Sophene ve Gordyene dışında daha önce fethetmiş ol-duğu bütün toprakları yitirdi. Yerine oğlu II. Artavasdes geçti.

dikroyit bak. kordiyeritdiksha, eski Hindistan'da, Veda geleneğine uygun adak törenlerinden önceki kutsama ayini. Sonraları anlam değiştiren bu terim günümüzde Hindu dininde halktan bir kişinin gurusu (ruhani önder) tarafından tarikata kabul edildiği tören için kullanılmaktadır.Veda döneminin soma(*) adak törenlerinde, adak sahibi yıkandıktan sonra bir gün boyunca (bazı durumlarda bir yıla kadar) özel olarak hazırlanmış bir kulübede ateş önünde sessizce ibadet ederdi. Siyah ceylan derisinden giysisini aynı zamanda minder olarak kullanır ve karanlık bastıktan sonra yalnızca kaynatılmış süt içerdi. Böylece erişilen tapas (Hindu dininin bütün çileci uygulamalarının temelini oluşturan mistik ruh durumu) kutsal olmayan evrenden kutsal evrene geçişin bir işareti ve aracı sayılır-dı. Dünyanın başka bölgelerindeki benzer ayinler gibi diksha'nın da yeniden doğuş anlamı vardı. Töreni betimleyen kutsal metinlerde de

Dikkuyruk ötleğenlerden Prinia subflavaR.M. Bloomfield - Ardea Photographics

"Manzara", Halil Dikmen'in yağlıboya çalışması; İstanbul Devlet Resim ve Heykel Müzesi

Yusuf Takta*

bu yönde bazı açık simgeler (örn. kulübenin "rahmi") kullanılmıştı.Soma ayinin sonunda, avabhrtha (son yıkanma) adıyla bir başka tören düzenlenirdi. Bu törende adak sahibi yıkanır, kutsal giysileri, ayin gereçleri ve soma bitkisinin sıkıştırılmış filizleri suya atılırdı.Günümüzde Hindu dininin kutsama ve tarikata giriş törenleri, bölgeler ve mezhepler arasında farklılık gösterir. Genellikle önce bir hazırlık orucu tutulur, yıkanılır ve yeni giysiler giyilir. Tarikata kabul törenlerinde, vücuda ya da alna özel işaretler konulur, yeni bir ad benimsenir, gurudan, seçilmiş bir mantra (kutsal hece) ve ibadet işareti alınır.

diktafon, sözlü mesajların kaydedilmesi, saklanması ve sonradan tekrarlanmasında (çoğunlukla daktilo ya da metin işlem sistemi aracılığıyla) kullanılan ses kaydı aygıtı. Mekanik ya da magnetik türden olabilen diktafonlar, sesi, tel, üstü kaplanmış bant, plastik plak ya da şeritler üzerine kaydedebilir. Daha sonra bu kayıt malzemeleri makineden çıkarılarak, kayıt çözme birimine aktarılır. Kayıt çözme aygıtı, verilen mesajı yeniden ses halinde üretir. İlk diktafonlar mekanikti ve Thomas A. Edi- son'un-buluşunda olduğu gibi, insan sesinin ses dalgalarının fonografik olarak mumdan bir silindir üzerine kaydedilmesi ilkesi doğ-

147 diktatörlük

rultusunda çalışıyordu; benzer bir aygıt da, sesin yeniden üretilmesi için kayıt malzemesini ters yönde döndürüyordu. Sonraları kayıt malzemesi olarak plastik plakların ve şeritlerin kullanımı yaygınlaştı ve magnetik telin, ardından teyp kaydının geliştirilmesiyle de, tel halkaların, magnetik plakların ve bantların kullanımına geçildi. Mikroelektro- nik ve yarıiletken malzemelerin gelişmesi sonucunda, ses kaydı aygıtlarının, plakların ve kasetlerin boyutları önemli ölçüde küçüldü.diktatörlük, devletin, bir kişi ya da küçük bir grubun mutlak denetimi altında bulunmasına dayalı yönetim biçimi. Roma Cum- huriyeti'nde dictator'luk devletin düştüğü bunalımları aşması için olağanüstü yetkilerle donatılmış ve geçici bir süre için atanan yöneticilere verilen bir görevdi (bak. dictator). Çağdaş diktatörler de genellikle olağanüstü durumlarda yönetimi ele geçirmiş ve elde ettikleri yetkileri otokratik, bazen de despotik bir yönetimi sürekli kılmak amacıyla kullanmışlardır. Örnekler arasında İtalya'da Mussolini, Almanya'da Hitler, İspanya'da Franco, Şili'de Pinochet ve Por-tekiz'de Salazar sayılabilir. Ama bunlar eski dictator'lardan çok, Antik Çağın tiranlarına benzerler. Platon ve Aristoteles, kişisel emirlere dayalı ya da var olan yasaların çiğnenmesiyle ortaya çıkan hukuk dışı yönetimi tiranlığın göstergesi kabul ederler. Bu iki düşünürün Eski Yunan ve Sicilya tiranları üzerine betimlemeleri, çağdaş diktatörlere de uygun düşmektedir. Diktatörler zor ve hileyle mutlak siyasal ve toplumsal denetimi elde ederler. Gözdağı verme, terör, yurttaşlık haklarını göz ardı etme, güç kazanmak ve bu gücü elde tutmak için kullanılan başlıca yöntemlerdir. Kimi zaman kamu desteği sağlamayı amaçlayan kitle propagandası yöntemleri kullanma ve ödüllendirme ya da cezalandırma gibi yön-temlerle muhbirler yaratıp muhalefeti bastırma yollarına da başvurulur. Önderin yüceltilmesi çok sık görülen bir özelliktir ve kişilerin, yasaların üzerinde bir konuma getirildiği böyle rejimlerde önderin ardılının belirlenmesi çok sorunlu bir süreçtir. Bir yaklaşıma göre, yıkılması ister Aristoteles' in öne sürdüğü gibi haksız gücün doğasında taşıdığı zayıflığa, ister Machiavelli'nin terimleriyle umulmadık talihsizliklere bağlı olsun, tiranlık bütün yönetim biçimleri içinde en kısa ömürlü olanıdır.Diktatörlerin yönetimi çok çeşitli biçimler alır. Latin Amerika'da 19. yüzyılda ve 20.yüzyıl başlarında, kendi kendilerini önder ilan eden caudillo'\ax (askeri şefler), genellikle özel askeri birlikleriyle önce belirli bir yöreye egemen olur, sonra da zayıf durumdaki ulusal

hükümetin üzerine yürürlerdi (örn. Meksika'da Antonio Löpez de Santa Anna, Arjantin'de Juan Manuel de Rosas) (bak. personalismo). Sonraki 20. yüzyıl Latin Amerika diktatörlerinin duru-mu ise daha farklıydı. Bunlar yöresel değil, ulusal önder niteliğindeydiler ve Arjantin' deki Juan Peron örneğinde olduğu gibi bulundukları yere genellikle milliyetçi subaylar tarafından getirildiler.II. Dünya Savaşı'ndan sonra Afrika ve Asya'nın yeni devletlerinde diktatörlükler genellikle askeri güçle yaratıldı. İktidar, tek parti yönetimine ve muhalefetin bastırılmasına dayanan hükümetler oluşturan güçlü önderlerin elinde toplandı.Anayasal hükümetler de yürütme gücüne olağanüstü yetkilerin verildiği bunalım dö-nemleri geçirmiştir. Örnekleri İç Savaş

Diktys 148

sırasında ABD, Weimar Cumhuriyeti döne-minde Almanya, II. Dünya Savaşı'ndan sonra İngiltere ve Beşinci Cumhuriyet (1958) döneminde cumhurbaşkanına geniş kapsamlı olağanüstü durum yetkilerinin verildiği Fransa'dır. Yürütme gücünün genişlemesi bütün dünyada anayasal hükümetlerin istikrarına ve güçler dengesine bir tehdit olarak görülür. Ayrıca bak. faşizm; Nazi Partisi; tiran; totaliterlik.Diktys KRETENSÎS, Troya Savaşı'mn Yunan yanlısı bir öyküsünü yazdığı sanılan kişi. Troya kuşatmasına katılmak üzere Knossos' tan yola çıkan Giritli önder İdomeneos'a eşlik ettiği sanılmaktadır. Fenike dilinde yazılmış elyazmalarmın İS 1. yüzyılda "bulunduğu" ve Roma imparatoru Neron'un emriyle Yunan harfleriyle yeniden yazıldığı söylenir. Bir olasılıkla 4. yüzyılda Lucius Septimius adlı biri Diktys'in olaylara tanık olmuşçasına kaleme aldığı, gerçekte belki de İS 2 ya da 3. yüzyıldan kalmış olan yapıtının çevirisini yaptı. Ephemeris belli Troiani (Troya Savaşı Günlüğü) adlı bu görkemli yapıt, ortaçağ boyunca, Frigyalı Dares'in benzer, ama Troya yanlısı anlatımıyla birlikte Troya Savaşı'yla ilgili başlıca kaynak kitap oldu.Dikü'l-Cin, asıl adı ABDÜSSELAM BIN REG- BAN (d. 777/778, Hims - ö. 850, Hims), Suriyeli Arap şair. Yaşamının büyük bölümü Hims'te geçti. Şuubiye görüşünün güçlü bir savunucusu olarak Arapların Suriyelilerden üstün olmadıklarını, Müslüman olarak aralarında hiçbir fark bulunmadığını dile getirdi. Araplara karşı bölgecilik ruhuyla mücadele eden bir şair olarak tanındı. Doğduğu topraklara çok bağlıydı. Suriye'yi hiçbir zaman terk etmedi; halife saraylarını ziyaret etmedi. Yeğeni Ebu Vehb'e göre zevk ve sefadan başka bir şey düşünmezdi. Haşimilerden Ahmed ile Cafer bin Ali adlı emirlere yazdığı kasideler nedeniyle birçok kez ödüllendirildi. Ayrıca ılımlı bir Şii olarak Hz. Hüseyin için mersiyeler söyledi. Bazı Arap yazarlarına göre, kendisini Ebu Nuvas gibi şairlerle aynı düzeyde görürdü. Divan'ı Abdullah el-Melluhi ve Muhyiddin ed-Derviş tarafından yayımlanmıştır (1960).Dikva, DIKOA olarak da bilinir, Nijerya'nın Borno eyaletinde kasaba ve geleneksel emirlik. Kasaba Çad Gölüne dökülen Yed- seram Irmağının yakınındadır; Maiduguri, Bama, Ngala, Kukavva'ya demiryoluyla bağlanır. Kasabanın ve 9 m kalınlıktaki surlarının ne zaman inşa edildiği konusunda kesin bilgiler olmamakla birlikte, 1850'lerde, Kanurilerin kurduğu Bornu Krallığı'nm (bak. Kanem-Bornu) önemli bir merkezi durumuna geldiği bilinmektedir.Sudanlı savaşçı Rabihü'z-Zübeyr (Rebeh Zübeyr), Bornu'nun Kukawa'da (106 km kuzeybatıda) bulunan başkentini yıktıktan ve ülkeyi hemen tümüyle istila ettikten sonra Dikva'yı Bornu'nun yeni başkenti yaptı ve şehu'lar (şeyh) burada oturmaya başladılar (1893). Fransızların 1900'de 115 km doğudaki Kousseri'de (bugün Fort Foure- au, Kamerun) Rabih'i öldürerek yöreyi denetimi altına almasına karşın, Dikva 1902'ye değin şehu'ların oturduğu merkez olarak kaldı. Aynı yıl İngiltere, Fransa ve Almanya'nın Bornu'yu paylaşmaları üzerine, Şehu Bukar Garbai, Dikva'dan Nijerya'ya kaçtı ve Fransızlar da yönetim merkezlerini Dikva kasabasından Kusseri'ye taşıdılar. Almanlar ise Sanda Mandarama'yı Alman Bornusu'nun şehu'su olarak AlmanKamerunu'ndaki Dikva Emirliği'nin başkenti kabul edilen Dikva'ya yerleştirdiler.1914-16'daki Kamerun seferinden sonra, Dikva İngiliz işgali altına girdi. Dikva Emirliği 1922'de Milletler Cemiyeti'nin Britanya'ya verdiği Kamerunlar mandasının bir parçası haline geldi. Emir Umar Sanda Kiarimi, Dikva şehu'su unvanıyla anılmaya başladı ve 1937'de Bornu şehu'su seçildi. Ardılı Emir Abbas Maşta, şehu unvanını bırakarak Dikva'nın ilk may'ı (emir) oldu. 1942'de emirliğin yönetim merkezi, saldırılara karşı firki (kara pamuk)

bataklıklarıyla korunan Dikva'dan 64 km güneybatıdaki Bama'ya taşındı.İngiliz yönetimi sırasında Nijerya'nın Bornu iline bağlı olan emirlik, 1946'da Birleşmiş Milletler Kuzey Kamerunlar Vesayet Bölgesi'nin bir parçası durumuna geldi. Çoğunlukla Kanuriler ile Arapça konuşan Şualardan oluşan yöre halkı 1959'da Nijerya'yla birleşmeyi reddetti; 1961 plebisitinde ise, Kuzey Nijerya'da sonradan Sardauna adı verilen yeni bir ile katılma yönünde oy kullandı. Ama bir yıl sonra Sardauna'dan ayrılarak Bornu ilindeki soydaşlarıyla birleşme yoluna gitti. Dikva 1967-76 arasında Kuzeydoğu eyaletinin bir parçası olarak kaldı.Bölge nüfusunun çoğunluğu başta sığır olmak üzere hayvancılık ve tarımla (pamuk, kocadan, kumdan, mısır, indigo ve yerfıstığı) uğraşır. Balıkçılık hem Çad Gölü, hem de Yedseram Irmağı kıyılarında önemli bir geçim kaynağıdır. Deri tabaklama, pamuklu dokumacılık ve boyacılık da önemli yerel etkinliklerdir. Şualar sığırlardan yük ve insan taşımacılığında da yararlanırlar; bu, Nijerya'da pek görülmeyen bir âdettir.Dikva kasabasında devlete bağlı bir sağlık ocağı ve bir dispanser vardır. Dikva Emirli-ği'nin merkezi olan Bama, çok sayıda tıp ve eğitim kuruluşu barındıran daha büyük bir kent ve ticaret merkezidir. Nüfus (1982 tah.) 10.860.

dil, omurgalıların çoğunda, ağız tabanında yer alan ve kas dokusundan oluşan hareket- İi organ. Dil, omurgalıların değişik grupla- nnda çeşitli işlevlere uyarlanmıştır: Bazı hayvanlarda, örneğin kurbağalarda böcek yakalamayı kolaylaştırmak üzere dışarı doğ-

Lt

ti DilCharles Joslin

ru uzayabilir; bazı sürüngenlerde her şeyden önce bir duyu organıdır; kedilerde ve memelilerin öbür bazı türlerinde yalanmaya ve temizlenmeye yarar; memelilerde, ağız boşluğunda eksi basınç yaratarak emme hareketini sağlar, ayrıca çiğneme ve yutmaya

yardımcı olur, üstündeki tat alma tomur- cuklarıyla temel tat alma organı ve insanda konuşmaya yardımcı organlardan biridir.Memelilerin dili, aralarında yağ dokusu ve salgı bezleri bulunan, iç içe geçmiş çizgili kaslardan oluşan, mukozayla kaplı bir or-gandır. İnsanda, dilin

ucunun ve kenarlarının dişlere değmesi, bu organın konuşmaya ve yutmaya yardımcı olmasını sağlar. Dil sırtı denen üst yüzeyinde, papilla adı verilen çok sayıda mukoza çıkıntısı bulunur. Bu çıkıntılarda, duyarlı tat tomurcukları ve ağız boşluğu ile yiyeceklerin ıslatılmasını sağlamak üzere tükürük salgısına katkıda bulunan salgıbezleri bulunur. Üst yüzün arka bölümünde (dil tabanı) papilla bulunmaz, buna karşılık dil bademcikleri olarak bilinen lenf dokusu kütlesi ile salgıbezleri vardır. Dil ucundan ağız tabanına kadar dilin bütün alt yüzünü kaplayan mukoza, papillaları olmayan pürüzsüz bir katmandır ve çok sayıda kan damarıyla beslendiği için mor renktedir. Alt yüzün ağız tabanıyla birleştiği yer olan dil kökünde, dilin öbür bölgelerine dağılan sinir, atardamar ve kas demetleri yer alır.Dildeki sinirlerin, çözülmüş haldeki yiye-ceklerden aldığı kimyasal uyaranlarla uya- rılmasıyla tat duyumu oluşur. Dört ana tat duyumu, dilin üstündeki özel bölgelerde

bulunan alıcılarla algılanır: Tatlı ve tuzluya duyarlı olan alıcılar dilin ucunda, acıya duyarlı olanlar dil tabanında, ekşiye duyarlı olanlar ise dilin kenarlarında dağılmıştır. Dilin üst yüzündeki küçük tat tomurcukları, tat duyumunun sinir sistemine iletilmesinden sorumludur.Dilde görülen başlıca hastalıklar, çeşitli nedenlere bağlı dil iltihapları (glossit), aft- lar, dil kanseri, beyaz lekelerle beliren lökoplaki, dil büyümesi, mantar enfeksi- yonlan, ankiloglosi(*) ya da yarık dil gibi doğuştan oluşum bozuklukları ve vücudun başka bölgelerindeki hastalıklara bağlı çeşitli belirtilerdir. Dilde oluşan yaraların en yaygın nedeni, yalnız dili değil tüm ağız boşluğunu saran ve beyaz ırkta beşte bir oranında görülen aftlardır. Yılda bir iki kez belirip 7-10 gün içinde patlayan ağrılı keseciklerden (vezikül) 1-2 cm çapında, aylarca iyileşmeyen derin yaralara kadar değişen aftların etkisi hafif bir tahriş ve rahatsızlık duygusundan konuşma, yutkunma ve yemek yemeyi engelleyecek şiddette ağrılara kadar değişebilir. Aft yaraları bazen ruhsal gerginliğe bağlanırsa da, altında yatan neden çoğu kez çölyak hastalığı gibi bir emilim bozukluğudur. Asıl nedene yönelik tedavinin yanı sıra, yerel anestezik ve ağrı kesicilerle hastanın konuşmasına ve yemek yemesine yardımcı olunabilir; en etkili tedavi kortikosteroitlerle sağlanır. Behçet hastalı- ğında(*) da, üreme organlarının çevresindeki yaraların ve gözlerdeki belirtilerin yanı sıra ağız boşluğunda ve dilde de derin yaralar oluşur.Dildeki renk değişiklikleri, özellikle dilin beyazlaşması, genellikle tükürük salgısının azalmasına bağlı olarak, epitel doku dökün-tülerinin, ölü bakteri ve yemek artıklarının birikmesinden ileri gelir. Ateşli hastalıklarda, tıpkı idrar miktannın azalması ve kabızlık gibi tükürük salgısının azalması da, yükselen vücut sıcaklığıyla birlikte artacak sıvı kaybını önlemeye yönelik bir korunma mekanizması olduğundan, dil beyazlaşması genellikle ateşli hastalıkların tipik ve akut belirtilerindendir. Tükürük bezleri atrofiye uğradığında, ağız sağlığına ve temizliğine özen gösterilmediğinde dildeki renk değişikliği kronikleşir. Çok sigara içenlerde, dil yüzeyinde biriken bu artıklar koyu kahverengiye döner. Dilin renginin siyahlaşması ve dil sırtının ortasında sık bir tüy örtüsünün oluşması (tüylü kara dil) genellikle mantarlardan ileri gelen bir hastalıktır; bazen tüysü papillalarm çok uzaması ve meyankökü katılmış şekerlerin fazlaca yenmesi de dilde bu tür renk değişikliğine ve kıllanmaya yol açabilir. Dil yüzeyindeki bütün papillalarm atrofiye uğramasından kaynaklanan pürüzsüz dil, ciddi boyutlara ulaşan demir eksikliği kansızlıklannda, öldürücü Addison kansızlığında ve B grubu vitaminlerden nikotinik asit eksikliğine bağ-

h pellagrada görülür. Daha çok tahıl, özellikle de mısır ağırlıklı beslenme bu vitamin eksikliğine yol açtığından, açlık tehlikesiyle karşı karşıya olan azgelişmiş ülkelerde pel- lagra ve pürüzsüz dil yerleşik bir hastalıktır. Dildeki derin çatlak ve yarıklar, dilin destekdokusundaki doğuştan ya da sonradan olma değişikliklere bağlıdır; bu çatlakların iltihaplanması yanma ve ağrı duyumuna yol açar.Harita dil olarak da bilinen döküntülü dil iltihabında, dil yüzeyinde yer yer değişik boyut ve biçimlerde, pürüzsüz yüzeyli iltihaplı yaralar oluşur. Tüysü papillaların yeniden oluşmasıyla bu yaralar epitel dokuyla örtülüp kapanırken dilin başka bölgelerinde yeni yaralar açılır ve böylece, pürüzsüz yara bölgelerinin sürekli yer değiştirme- siyle dil yüzeyinin görünümü durmadan değişir. Nedeni bilinmeyen ve bazen yıllarca sürebilen bu hastalık genellikle başka hiçbir belirti vermez ve yalnızca dilde hafif bir yanma duyumu yaratır. Dil kanseri, genellikle çok sigara içenlerde dil yüzeyinin sürekli bir ısıyla tahriş olmasından ileri gelir ve çoğu kez mukozayı kaplayan pul biçimindeki beyaz lekelerin (lökoplaki) belirmesinden sonra gelişir. Dil büyümesinin (makroglosi) nedeni, dildeki kas kütlesinin aşırı gelişmesi ya da dil kaslarında bazı maddelerin birikmesidir. Kasların aşırı gelişmesi, mongolizmde (Down sendromu) olduğu gibi doğuştan ya da akromegalide olduğu gibi sonradan olabilir. Ayrıca, iltihaplanma, ur ya da başka bir nedenle lenf damarlarının tıkanması, glikojenoz ve amiloidoz gibi bazı metabolizma bozukluklarına bağlı olarak dilin kas dokusunda glikojen ve amiloit birikmesi de dil büyümesine yol açabilir.dil, insanlar arasında iletişimi sağlayan sesli ya da yazılı simgeler sistemi. Dil simgelerine "gösterge" adı verilir. Bu göstergeler, saymaca bir nitelik taşır; anlamları doğal bir bağlantıdan kaynaklanmayıp toplumsal bir anlaşmadan, bireyler arasında üstü kapalı bir uzlaşmadan doğar. Bu tanıma göre dil, yalnızca insan toplumlarında bulunan bir yetenektir. Hayvan türleri de sesler ve beden hareketlerinin yardımıyla birbirleriyle iletişim kurar, hatta birçokları bir noktaya kadar insan dilini anlamayı da öğrenebilir. Ama insanın dışında hiçbir tür, çıkardığı sesleri, insan dilinde olduğu gibi açık ve iç tutarlılığı olan, saymaca bir sistem durumuna getirememiştir.Tanımı. Dilin birçok tanımı yapılmıştır. Dil, bir yaklaşıma göre, düşüncelerin, sözcük haline getirilmiş sesler aracılığıyla anlatılmasıdır. Ama bu tanım düşünce öğesine fazla ağırlık vermektedir. Dil, düşünce dışında kalan, bilinçsiz varlık alanlarını, duyguları, düşleri de kapsar. Kesin bir tanımdan önce, dilin bazı özelliklerinin belirtilmesi gerekir.1. Fizyolojik ve zihinsel özürleri olmayan bütün insanlar, çocukluklarında, gırtlak ve ağızlarında bazı organların hareketlerinden doğan sesleri bir sesli iletişim sistemi haline getirmeyi ve öbür insanlarla iletişimlerinde bu sistemden hem işitici, hem de konuşucu olarak yararlanmayı öğrenirler.2. Farklı sesli iletişim sistemleri yeryüzündeki farklı dilleri oluşturur. Farklı bir dilin ortaya çıkması için gerekli farklılık derecesini çok kesinlikle saptamak olanaklı değildir. Ama bu, örneğin iki Almanın farklı diller konuşması anlamına da gelmez. Eğer bir insan bir başka insanın dilini özel bir öğrenim görmeksizin anlayamıyorsa, bu iki insan farklı diller konuşuyorlardır. Buna karşılık, belirli bir dil içinde anlaşmayı güçleştiren, ama kesin olarak engellemeyen farklılıklara lehçe farklılığı denir.3. Çoğunlukla insanlar önce bir tek dil öğrenirler. Çocuğun ailesinin ya da doğup büyüdüğü ortamdaki insanların konuştuğu bu dile anadili adı verilir. Bir çocuğun iki dili birden öğrenerek büyüdüğü durumlar enderdir.

4. Bu özellikleriyle dil, insana özgü bir yetenektir. Öteki türlerin de seslerle ya da başka araçlarla birbirleriyle iletişim kurabil-dikleri bilinmektedir, ama insan dilinin en önemli özellikleri olan çift eklemliliğe, tu-tumluluğa, sınırsız üretkenliğe ve yaratıcılığa hiçbir hayvan türünün iletişiminde rastlanmaz. İnsanların konuşma konulan sınırsızdır. Dilin kapsayamayacağı hiçbir alan yoktur. Oysa hayvanların iletişim konuları, üreme ve sağ kalma gibi en temel gereksinimlerle sınırlıdır. Papağan gibi insanların yanında uzun süre bulunan kuşların çıkardığı, sözcüklere benzeyen seslerin de iletişim amacı taşımadığı bilinmektedir. Bu tür sesler, canlılardaki öykünme dürtüsünün ürünüdür.Dilin önemi ve gücü ilk çağlardan beri vurgulanmıştır. Adlandırma, nesnelere ad verme, dilin yalnızca bir yönü olsa da, ilk insanlar için büyüleyici bir değer taşımıştır. Birçok kültürde adlandırma yeteneği, nesneler üzerinde denetim kurmanın, onlara sahip olmanın en kesin yolu olarak görülmüştür. İlkel kültürlerde insanların adlarını yabancılara açıklamaktan kaçınmaları da buna bağlanabilir.Geçmişte, dilin tanrısal bir kökeni olduğuna inanılırdı. Eski Sami inançlarım yansıtan Eski Ahit'te, Âdem'in dünyadaki yaratıkları Tanrı'nın yardımıyla adlandırdığı anlatılır. Hindu dinine göre de dili, tanrı İndra yaratmıştır. İskandinav mitolojisinde rünik alfabeyi yaratan tanrı Odin'dir. Gene Eski Ahit'in Tekvin bölümünde, başlangıçta bütün dünyanın "dilinin bir, sözünün bir" olduğu belirtilir. Ama insanlar gökyüzüne ulaşacak bir kule (Babil Kulesi) yapmaya kalkışınca, Tanrı onların dillerini böler ve böylece birbirlerini anlamalarım önleyen birçok dil ortaya çıkar. Arap inançlarında da yazıyı ve dili Adem'e veren Tanrı'dır.18. yüzyılda, özellikle Alman romantizm felsefesinde "kökenler" kavramının önem kazanmasıyla dilin doğuş ve gelişme koşullan konusu bir kez daha gündeme gelmiştir. Ancak dilin hangi koşullar altında ortaya çıktığı ve ilk dillerin neye benzediği soruları bugün henüz tam anlamıyla açıklığa kavuşturulamamıştır; çünkü şu ya da bu biçimde dilin doğuşu, Homo sapiens'in ortaya çıkışıyla eşzamanlıdır. Oysa bugün var olan ilk yazılı belgeler en çok 5 bin yıl öncesine gitmektedir. İnsanlar dil üzerine düşünmeye başlayınca, dilin düşünceyle ilişkisi de kaçınılmaz olarak gündeme gelir. Aristoteles'e göre "Konuşma, zihnin yaşantılarının temsil edilmesidir". Aristoteles'in bu tanımı, yakın zamanlara değin bütün bir Batı düşünce geleneği üzerinde etkili olmuştur. 17. yüzyılın usçu felsefesi de dil konusunda benzer bir görüş öne sürer. Konuşma, düşüncenin bu amaç için yaratılmış göstergelerle ifade edilmesidir ve düşüncenin farklı yönlerini ifade etmek için de farklı sözcük türleri ortaya çıkmıştır. Düşünce öğesine ağırlık tanıyan bu usçu yaklaşımın sakıncası şudur: Düşünce kavramının kapsamını ya fazla geniş tutmakta ve böylece içeriğini de bulanıklaştırmakta ya da fazla daraltarak dilin birçok işlevini dışarıda bırakmaktadır. Oysa günlük yaşamda dilin dar anlamıyla düşünceleri açıklamaktan başka işlevleri de vardır. Bu yaklaşım, bir başka açıdan, Condillac ve Herder gibi 18. yüzyıl düşünürlerince de eleştirilmiştir. Usçu felsefe, dilin daha önce

149 dil

var olan düşünceleri anlatan bir araç olduğunu savunur. Oysa Herder'e göre dilden önce, dilden bağımsız bir düşünce olamaz. Düşünce de dille birlikte ortaya çıkmıştır. Bu açıdan, farklı dillerin farklı düşünce yapılarına denk düştüğünü söylemek yanlış olmaz. İnsanlar ve kültürler arasındaki farklılık, bir bakıma diller arasındaki farklılıktır.Dilin bilimsel tanımı, ancak 19. yüzyılda F. de Saussure gibi dilcilerin çabalarıyla çağdaş genel dilbilimin kurulmasından sonra yapılabilmiştir. Dil temelde, bir kavramla bir ses imgesinin (o sesin zihindeki karşılığının) birbirine bağlanmasından doğar. Bu bağlanma, doğal ve zorunlu değil, saymaca bir bağdır. Örneğin "köpek" kavramı için İngilizler dog.

Almanlar Hund, Fransızlar chien seslerini kullanırlar. Bununla birlikte, kavram-ses imgesi bağının aynı toplumun üyeleri için zorunlu olması gerekir; yoksa toplumsal anlaşma olamaz. İnsan dilini bütün hayvan dillerinden ayıran iki temel özellik vardır. Önce, insan dili, hayvan dilleri gibi kalıtım yoluyla değil, toplumsal çevre içinde öğrenim yoluyla elde edilir. Kuşaktan kuşağa farklı koşullar içinde gerçekleşen bu öğrenim süreci içinde dil de değişikliğe uğrayabilir. İnsan dilinin çeşitli-liğine karşılık hayvan dillerinin değişmezliği, bu iki edinim biçimi arasındaki farkın sonucudur. İkinci olarak, insan dilinin öğeleri olan göstergeler, son derece küçük parçalara ayrılabilir. Bu küçük parçaların değişik biçimlerde birleştirilmesiyle yeni dil öğeleri, yeni anlamlar, yeni sözcükler doğar. Hayvan dillerinde böyle bir bölünme ve eklemlenme özelliği yoktur. Kısaca söylemek gerekirse, dil toplumsal yaşamın hem ifadesi, hem de varlık koşuludur; hem sonuçtur, hem neden.Dilin fizyolojik temelleri. Dil yazıdan bağımsız olarak düşünülebilir, ama konuşmadan bağımsız olarak düşünülemez. İnsan toplulukları yazıyı bilmeseler de yüzyıllar boyunca konuşarak anlaşabilmişlerdir. Bu yüzden, dilin yapısının kavranabilmesi, ko-nuşmanın fiziksel ve fizyolojik koşullarının kavranmasına bağlıdır.Konuşma, insan bedenindeki ses organları aracılığıyla seslerin oluşturulup çıkarılmasıdır. Daha kesin olarak, akciğerde kullanılmış havanın geri püskürtülmesi sırasında ses yolunda belirli organların (gırtlak, ses telleri, dil, damak, dişler, vb) belirli konumlara girmesiyle değişik sesler çıkarma, bu sesleri yükseltip alçaltma ve belirli biçimlere sokma yeteneğidir. Ünlüler ünsüzlerden, kaim ünlüler ince ünlülerden, yumuşak ünsüzler sert ünsüzlerden ve değişik titremler (ton) birbirlerinden bu hareketlerle aynlırlar. Bu en küçük ses birimlerinin değişik bileşimler içinde birleştirilmesine eklemlenme adı verilir.Konuşma seslerini çıkarabilme yeteneği açısından bütün özürsüz insanlar eşit du-rumdadır. İnsanların yüz, ağız, dil ve dişlerinin birbirine benzememesi, belirli bir dili öğrenme yeteneklerini etkilemez. Böyle fiziksel farklılıklar, insanların seslerinde farklılık yaratır; her insanın sesinin bir başkasından ayırt edilebilmesinin nedeni de budur. Ama bu farklılığa karşın, her insan aynı çevre koşullarında aynı dili öğrenir.insan dilinin gelişmesi, iki ayak üstünde yürümeye bağlanmıştır. Bu görüşe göre, kolların yürümek için kullanılmayıp serbest kalması, insan türünü uzun süre "soluğunu tutma" zorunluluğundan kurtarmıştır, insanın atalarının iki ayaklan üstünde doğrulup Homo sapiens'c dönüştükleri milyonlarcadil aileleri 150

yıllık süre içinde beynin yapısında da bazı gelişmelerin gerçekleşmiş olması gerekir. 19. yüzyıldan bu yana sürdürülen araştırmalar, konuşma denetim merkezlerinin beynin görece "yeni" ve gelişmiş bir bölümünde toplandığını göstermektedir. Bütün bu özellikler bütün insanlar için geçerlidir. Ama, insanın biyolojik kalıtımının konuşma yeteneğini ne ölçüde etkilediği konusunda kesin bir sonuca da varılamamıştır. Hiç kimse biyolojik olarak belirli bir dili öğrenme ve konuşma yeteneğine sahip olarak doğmaz. Ama bütün sağlıklı çocuklar, şu ya da bu dili öğrenme yeteneğiyle doğarlar. Hangi dili öğrenecekleri, biyolojik ve fiziksel özelliklerine değil, içinde yetiştikleri aile ya da çevreye bağlıdır. Bu çevrenin dili, insanın anadilidir. Örneğin bir Arap ailesi içinde emeklemeyi, yürümeyi ve konuşmayı öğrenmiş olan Fransız kökenli bir çocuğun anadili Arapçadır. Dil öğreniminin, sözcükleri ve cümle kalıplarını öğrenmenin dışında çok önemli bir boyutu daha vardır: Çocuğun belli bir ana değin işitmiş olduğu cümlelerden farklı, dilbilgisi kurallarına uygun, yeni sözler söyleme, yeni cümleler kurma yeteneği. İnsan dilini papağanın "sözleri"nden ayıran bu çok temel özellik, günümüzde insan beyninin doğuştan var olan bir cümle kurma, anlam üretme yeteneğiyle açıklanmaktadır.

Dilde anlam ve üslup. Dilin amacı, anlaşmayı sağlamak, anlam iletişimini gerçekleştirmektir. Anlam iki kategori içinde incelenebilir: Yapısal (ya da dilbilgisel) anlam ve sözlük anlamı.Yapısal anlam, bir cümledeki tek tek sözcüklerin sözlük anlamlarının ötesinde, cümle içindeki yerleri ve kullanılma biçimle- riyle belirlenen anlamdır. Örneğin "aslan fareyi kovaladı" ve "fare aslanı kovaladı" cümleleri aynı sözcükleri içerdiği halde anlamları farklıdır, çünkü "aslan" ve "fare" sözcüklerinin yerleri ve biçimleri farklıdır. Yapısal anlamı belirleyen başka bir etken de cümle içindeki vurguların yerleri ve sesin yüksekliği ya da alçaklığıdır. Çoğu zaman bu üç etken (sözdizim, sözcük biçimi ve vurgu) anlamı birlikte belirler. Dilleri birbirinden ayıran en terçıel nokta, yapısal anlam farklılıklarıdır.Sözlük anlamı, bir cümle içindeki sözcüklerin çıplak biçimlerinin (eğer eylemse, eylemliklerin) anlamıdır. Dillerin sözcük dağarcıklarını birbirleriyle karşılaştırırken düşülen en büyük yanılgı da bu noktada doğar. Her dildeki sözcüklerin ya da hiç değilse adların, eylemlerin ve sıfatların aynı nesneleri, işlemleri ve özellikleri karşıladığı sanılır. Bu, "güneş", "bulut", "taş" gibi görece sabit, doğal nesneler için geçerlidir. Ama daha karmaşık ve belirsiz nesneler ve durumlar söz konusu olduğunda, diller arasında bire bir denklik aramak yanlış olur. Örneğin Malezya dilinde kita sözcüğü, konuşulan kişiyi de kapsayacak biçimde "biz" ya da "sen ve ben" anlamına gelir. Kami sözcüğü ise, birinci tekil kişiyi (konuşanı) ve üçüncü kişi ya da kişileri kapsayan ama ikinci tekil kişiyi (konuşulan kişiyi) dışarıda bırakan bir "biz"dir. Sözlük anlamlarının farklılığı, bağıntı, duygu ve kültür özelliklerini belirten sözcüklerde daha da fazladır.Dil nasıl ses yönünden en küçük birimlere bölünebiliyor ve eklemlenebiliyorsa, anlam yönünden de bölünüp eklemlenebilir. En küçük ses birimlerine sesbirim (fonem), en küçük anlam birimlerine de anlambirim (monem) adı verilir. (Bazı dilbilimciler, anlambirimleri de anlambirimciklere [sem] ayırırlar). Sınırsız zenginliğinin kaynağı da dilin bu iki düzeyde e<JemIenebilmesidir. Buna çift eklemlilik adı verilir. Dil, değişmez bir varlık değildir. Tarih içinde toplumların sözcük dağarcıkları da değişmiştir. Bazı sözcükler kullanımdan çıkar, bazılarının da anlamı değişirken, dağarcığa yeni sözcükler eklenir. Bu değişme, nüfus hareketleri, göçler, ekonomik değişmeler, yeni siyasal ve toplumsal koşullar, teknolojik dönüşümler gibi etkenlerce belirlenir.Bir insanın konuşması, yüz ifadeleri ve jestlerle desteklendiğinde, söylenen sözün belirtik, açık içeriğinin dışında ek anlamlar da taşır, insanlar ses perdelerini yükseltip alçaltarak ve sözlerinin bazı noktalarını vurgulayarak, sözcüklerin sözlük anlamlarında bulunmayan duyguları, tavırları, istekleri de dile getirebilirler. Aynı şey yazı dili için de geçerlidir. Buna üslup adı verilmektedir. Üslup, yalnızca süslü ya da duygulu söz demek değildir. Çok önemli, duygusal içeriği yoğun bir konuyu aşırı yalın, serinkanlı, duygusuz bir dille anlatmak da bir üslup tavrıdır. Üslup, dilin en değişken, en bireysel, en kültürel öğesi sayılabilir. Üslup incelemelerinde, genel dilbilim, göstergebilim, dilbilgisi, sesbilgisi, anlambilim gibi dilsel araştırma yöntemlerinin yanı sıra, yaşamöyküsü, tarih, kültür tarihi gibi disiplinlerden de yararlanılması, bu değişkenlik ve karmaşıklığın bir göstergesidir.Dil ve kültür. Antropolojik anlamıyla kültür, insan yaşamının toplumsal ilişkilerden doğan bütün yönlerini kapsar. Bu anlamda kültürle dil, özdeş sayılmasa da, birbiriyle iç içe geçmiş olgulardır. Dil öğrenme yeteneği kalıtımsal olsa bile, bu yeteneğin gerçekleşmesi ve kullanılması, toplumsal ilişkilerin varlığına bağlıdır. Toplum dışı bir ortamda, örneğin ormanda hayvanlar arasında büyüyen insanların konuşmayı öğrenemediği bi-linmektedir.Bir toplumun kültürü, değerleri, becerileri ve bütün bilgisi bireylere dil yoluyla aktarılır. Öğrenim sürecinde öykünmenin rolü, sözlü eğitim ve öğretimle karşılaştırılamayacak kadar

küçüktür. Hayvan türlerinin davranışlarının ancak biyolojik değşinim ya da evcilleştirme sonucunda ve ancak çok uzun süreler sonunda değişmesine karşılık, insan kültürlerinin hem zaman içinde, hem de belli bir anda büyük değişiklik göstermesinin temelinde dilin bu değişken, "kaygan" niteliği yatmaktadır. Dille kültürün ilişkisi şöyle tanımlanabilir: Dil, bireylere kültürün bir parçası olarak aktarılır, ama kültür de gene dil yoluyla aktarılır. Bireylerin toplumsallaşmasını sağlayan dildir. Toplumsallaşma, bir anlamda bireylerin birbirine benzemesi, birbirleriyle ortak an-lamlar, davranışlar ve değerlere sahip olma-sıdır. Bunu dil birliği gerçekleştirir. Ama toplumsallaşma, bir yönüyle de bireyselleş- me, kendine özgü bir kişilik sahibi olma demektir. Bunu sağlayan da gene dildir. Dilin sınırsızca yeni anlamlar üretme, yeni bağıntılar kurma yeteneği, bireylere de birbirlerinden farklı anlam dünyaları kurma, farklı sözcüklerle, farklı üsluplarla konuşma ve yazma olanağını verir. Bu, toplumlar için de geçerlidir. Kültürleri birbirinden ayıran, sayısız çeviri güçlükleri ve olanaksızlıkları doğuran etken dildir. Ama ortak bir kültür temeli de ancak bu farklılıklar içinden kurulabilmiştir: Tarihöncesi çağlarda iki yarı topluluk ya da sürü içinde yaşayan iki dilsiz "insan"ın birbiriyle anlaşması, bir Lapon ile bir İtalyan'ın anlaşmasından daha güç olmalıdır. Çevirinin gerçekleşebilmesi için ortada iki anlamın, birbirine uzak ya da yakın iki anlamın bulunması gerekir; anlam diye bir şeyin vaı olması ise dilin varlığına bağlıdır. Ayrıca bak. dil aileleri; konuşma; yazı.dil aileleri, aynı anadilden türemiş, ortak bir kökene bağlı dilleri kapsayan dil sınıf-landırmaları. Dünyadaki dil ailelerinin dağılımı şu coğrafi bölgelere bağlı olarak ele alınabilir: Avrupa, Güney Asya, Kuzey Asya, Doğu Asya, Güneydoğu Asya, Güneybatı Asya, Afrika, Kuzey Amerika ve Güney Amerika.Avrupa'da ve Avrupa kökenlilerin (örn. Kuzey ve Güney Amerika'daki İngilizce ve İspanyolca konuşan halkların) yerleştiği bölgelerde konuşulan diller temel olarak Hint-Avrupa ve Fin-Ugor dil ailelerine bağlıdır. Hint-Avrupa dil ailesinde yer alan Portekizce, İspanyolca, Katalanca, Fransızca, Romanş dili, Ladino dili, Friuli dili, İtalyanca ve Rumence, ailenin İtalik diller kolunun Roman alt öbeğini oluşturur. Gü-nümüzde de konuşulan Germen dil öbekleri, İngilizce, Frizce, Hollandaca-Almanca, Ada İskandinavyası ve Kara İskandinavyası dilleridir. Bu dil öbekleri, ayrıca ulusal temelde alt öbeklere bölünür (örn. Kara İskandinavyası öbeği Norveççe, Danca ve İsveççeye ayrılır). Hint-Avrupa dil ailesinin Kelt kolunda Galce, Bretonca, İrlanda Gaelcesi ve İskoçya Gaelcesi vardır. Hint- Avrupa dil ailesinin Slav kolunda yer alan edebiyat dilleri, coğrafi bölgelere göre üçe ayrılır: Doğu Slav dilleri, Batı Slav dilleri ve Güney Slav dilleri. Bu bölgelerin dillerine örnek olarak Rusça, Lehçe ve Sırp-Hırvat dili verilebilir. Hint-Avrupa ailesinin öteki üç kolu Baltık dilleri, Yunanca ve Arnavut- çadan oluşur. Fin-Ügor ailesinden olan Lapon ve Baltık-Fin dilleri (örn. Laponca, Fince ve Livonya dili) gibi diller Norveç, İsveç, Finlandiya ve Rusya'nın bazı yörelerinde konuşulur. Macarca da Fin-Ugor dil ailesindendir. Güney Asya'da, Hindistan, Bangladeş ve Pakistan'da konuşulan diller ile bunlarla sınırı olan aradaki devletlerin dilleri, kökenleri ağısından, Hint-Avrupa dil ailesinin Hint-Ari kolunun Hint-Âri ve İran alt öbekleri olarak sınıflandırılır. Hint-Âri alt öbeğinde 20'den fazla dil yer alır ve çok daha fazla sayıda da lehçe vardır. Ama en yaygın konuşulan diller Bengal-Assam dili, Batı Hintçe, Bihari dilleri ve Doğu Hintçe- dir. İran alt öbeğindeki diller, Güney Asya' da Hint-Âri dillerinden daha az konuşulur. Güney Asya'da en yaygın İran dillerinden olan Keşmir ve Şina dilleri, yalnızca Cem- mu ve Keşmir'de konuşulur. Bazı Çin-Tibet dillerinin yanı sıra Telugu ve Tamil dilleri gibi yerel bazı Dravid dilleri de Güney Âsya'da konuşulmaktadır. Kuzey Asya dilleri denilince, kuzeyde Kuzey Buz Denizinden güneyde Güney Asya ve Çin'e, batıda Hazar Denizi ve Ural Dağlarından doğuda Büyük Okyanusa ka-

dar uzanan bölgede konuşulan diller anlaşılır. Bu diller, kökenleri açısından ya Hint- Avrupa dil ailesi, Altay öbeği ve Ural dil ailesinden birine ya da Paleo-Sibirya öbeğine girer. Ural dillerini konuşanların sayısının az olmasına karşılık, Âltay dillerini konuşanlara İran ile Âfganistan'da ve Çin' in Gansu yönetim bölgesinde rastlanmaktadır. İran dilleri gibi Hint-Avrupa dillerinin çoğu, Kuzey Asya'ya ancak yakın zamanda girmiştir. Öteki Kuzey Asya dilleriyle köken bağı bulunmayan Paleo-Sibirya dilleri, Sibirya'nın en kuzeydoğu yörelerinde yaygın olarak konuşulur. Güneybatı Asya'da, yani Türkiye, İran, Irak, Suudi Arabistan, Ürdün, Suriye, Lübnan ve İsrail'de konuşulan diller Hint-Avrupa, Türk, Kafkas ya da Sami dillerinden birine girer. Ural-Altay dil ailelerinin Altay öbeğine bağlı Türkçe Türkiye'de,öteki Türk dilleriyse Kafkas dil ailesinden 30'u aşkın dilin de yaygın olduğu Kafkasya'da konuşulur. Hint-Avrupa dil ailesine giren hemen hemen bütün İran dilleri (bunlar içinde Farsça, Peştuca ya da Afganca, Kürtçe, Beluci dilleri vardır) İran'da, Ermenice ise Ermenistan ile Gürcistan'da konu-şulur. Güneybatı Asya'da konuşulan Sami dillerinden İbranice israil'de, Batı Aramca lehçeleri Lübnan ve Suriye'de, Çağdaş Güney Arapçası ise Suudi Arabistan'ın güneyinde ve yakınındaki adalarda konuşulur.Doğu Asya'da yaygın olan başlıca dillerden Çin dilleri (ya da lehçeleri) Çin'de, Japonca Japonya da, Kore dili de Kore' de konuşulur. Buna karşılık Altay dil öbeği Çin'de, bir Türk dili olan Uygurcayla ve bir Mançu-Tunguz dili olan Mançu diliyle temsil edilir. Çin dillerinin en yaygın konuşulanları Mandarin, Vu ve Guangzhou (Kanton) dilleridir. Çinlilerin yüzde 70'inin anadili olan ve 525 milyon insanın konuştuğu Mandarin dili, dünyada en çok insanın konuştuğu anadildir. Day ve Meo-Yeo dilleri, Orta Çin'in güneyinde, Vietnam'da, Laos ve Tayland'da konuşulur.Güneydoğu Asya denilince, buna Çin'in güneyindeki anakara alt bölgesi ve Hindistan'ın doğusu, Malezya'nın adalar bölümü, Endonezya ve Filipinler girer. Bu bölgede dilin adıyla ülkenin adı genellikle örtüşen sözcüklerdir. Anakaradaki diller Güneydoğu Asya, Day ve Çin-Tibet dil ailelerinden- dir. Buna karşılık ada ülkelerindeki dillerin tümü Malezya-Polinezya dil ailesindendir. Kampuçya'da Khmer dili, Tayland'da Mon dili ve Vietnam'da Vietnam dili gibi 50'den fazla Güneydoğu Asya dili, Güneydoğu Asya anakarasında konuşulur. Day ve Çin- Tibet dil aileleri, Tayland'da Tay ya da Tai (Siyam) dili, Laos'ta ve Kamboçya'da Lao dili ve Myanmar'da (Birmanya) Birman diliyle temsil edilir. Güneydoğu Asya adala-rında 500'den fazla Malezya-Polinezya dili konuşulur. Bunlar arasındaki en geniş öbek, Pilipino dilinin temelini oluşturan Tagaİok dili ile Filipinler'de konuşulan 100 kadar öteki dili kapsayan Batı Endonezya alt öbeğidir. Papua Yeni Gine ve Avustralya'nın, Güneydoğu Asya adalar grubuna girdiği söylenebilirse de, buralarda yalnızca Malezya-Polinezya dışındaki diller yaygındır. Bunların başında da Papua Yeni Gine'de konuşulan Papua dilleriyle Avus- tralya'daki 200'ü aşkın yerel dil gelir.Afrika'nın pek çok bölgesinde, 19. yüzyılda sömürgecilik yoluyla girmiş Avrupa dillerinin hâlâ işlevsel ulusal diller olarak konuşulmasına karşın, yerel Afrika dilleri Hami-Sami, Nil-Sahra, Nijer-Kongo ve Koi- san dil ailelerine girer. Hami-Sami dilleri Moritanya'dan Somali'ye kadar uzanan Kuzey Afrika'da ve Güneydoğu Asya'ya doğru uzanan bölgelerde yaygındır. Nil-Sahra dillerine Orta Afrika'nın iç bölümlerinde rastlanır. Sayılan yaklaşık 900'ü bulan Nijer- Kongo dilleri Moritanya'dan Kenya'ya kadar olan bölgede ve Güney Afrika'ya doğru uzanan bölgelerde konuşulur. Koisan dilleri, Afrika'nın güneyinde ve Tanzanya'da konuşulan 50 kadar dili kapsar.Kuzey ve Güney Amerika kıtalarında İspanyolca, İngilizce ve Fransızca gibi Avrupa dilleri eğitim ve devlet dilleridir. Amerika Yerlilerinin atalarıyla birlikte Asya'dan gelen yerel diller ise, Kuzey ve Orta Amerika Yerli dil ailelerine ve Güney Amerika Yerli dil ailelerine ayrılır. Kuzey ve Orta Amerika Yerli

dil ailesi, 20 Ata- bask dili, 13 Algonkin dili, Siu dilleri üst öbeği ve bir de Güney Amerika'da konuşulan tek Kuzey Amerika dil öbeği olan Penut dillerinden oluşur. Güney Amerika Yerli dillerinin sayısı ise çok daha fazladır. Örneğin And-Ekvator dil öbeği içinde 14 dil ailesi ve yaklaşık 200 dil vardır ve bu diller Fransız Guyanası'ndan Kolombiya'ya, gü-neyde Paraguay'a kadar uzanan yörede, ayrıca Amazon Irmağı boyunca konuşulur.

dil felsefesi, genel olarak insanın dili kullanma etkinliğini inceleyen felsefe dalı. Özellikle 20. yüzyılda felsefenin önemli alanlarından biri haline gelmiştir.Dil felsefesinin sınırları çizilirken, arala- nnda sıkı bir etkileşim olmakla birlikte, temelde ayn bir düşünce etkinliğine işaret eden dilbilimsel felsefe ile farkının belirtilmesi gerekir. Dilbilimsel felsefe, dilden yola çıkarak felsefe sorunlarını çözmekte kullanılan bir yöntem olarak tanımlanırken, dil felsefesi yalnızca bir yöntem olmayıp bağımsız bir inceleme alanıdır.Felsefe tarihinde Platon, Aristoteles, John Locke, David Hume, John Stuart Mili, Immanuel Kant gibi filozoflar dil felsefesi alanı içine girebilecek çalışmalar yapmışlardır. Bağımsız bir alan olarak dil felsefesinin kurucusunun Wilhelm von Humboldt olduğu kabul edilir. Ama dil felsefesinin asıl gelişimi 20. yüzyılda olmuştur. Gottlob Frege'nin 19. yüzyılın sonlarındaki çalışma- lan, 20. yüzyıİda Bertrand Russell ve Lud- wig Wittgenstein'ın katkılarıyla dil felsefesinin temelini oluşturmuştur.Wittgenstein'ın çalışmalarıyla başlayan çizgi, Rudolf Carnap'a, Bertrand Russell'a, Willard Ouine'la öğrencisi Davidson'a kadar uzanır. "Bir önermenin doğruluk koşullan nelerdir?" sorusundan yola çıkan bu çizginin ele aldığı temel konu anlam ile doğruluk arasındaki ilişkidir. Wittgenstein' ın Tractatus Logico-Philosophicus (1921; Trac- tatus Logico-Philosophicus, 1985 ve 1986) adlı yapıtı, "anlamın resim kuramı" adını alan görüşe kaynaklık etmiştir. Tümcelerin, resimler gibi, olgulan temsil ettiğini ileri süren bu görüşten mantıkçı olgucular önemli biçimde etkilenmiştir. İki dünya savaşı arasında Viyana'da bir grup düşünür doğrulama ilkesini, anlamın kavranması için temel bir sorun haline getirdiler ve "bir önermenin anlamı, onu doğrulama yöntemidir" savını ileri sürdüler. Bu düşünürler analitik-sentetik önermelerle, normatif-de- ğerlendirici önermeler ayrımını benimsediler ve anlam taşıyan önermelerin ya analitik ya sentetik olduğunu, mantıksal ve deneysel yöntemlerle doğrulanamayan ve yalnızca duygu ve heyecanları açıklamaya yarayan etik ve estetik alanındaki önermelerin ise ikinci sınıf ve duygusal türden bir anlam taşıdığını kabul ettiler. Bu gruptaki filozof-lardan Quine, analitik ve sentetik önermeler arasında yapılagelen ayrıma karşı çıkarak, anlamın geleneksel kavranış biçimini reddetti; bunun yerine dilin davranışsal kavranışı görüşünü benimsedi.Dil felsefesi içindeki bir ikinci çizginin başlatıcısı da gene Wittgenstein'dır. J.L. Austin, G. Ryle, H.P. Grice, P.F. Straw- son, J.R. Searle'den oluşan bu grup, dili insan davranışının bir parçası olarak görür ve daha çok dilsel kullanım sorunlarına yönelir. Bu grubun ileri sürdüğü temel soru "Bir kişi konuştuğu zaman, anlam ve kullanım ya da anlam ve yönelimler arasındaki ilişki nedir?" biçiminde dile getirilmiştir. "Dünya ile dil arasındaki ilişki nedir?" sorusunu reddetmeyen bu düşünürler soruyu daha geniş bir bağlam içinde ele alıp "dilsel davranış nasıl bir davranıştır?" biçiminde ortaya atarlar. Bu yaklaşımın ardında "dilin dünya ile olan ilintisi, insanların bu ilintiyi nasıl kurduklarına bağlıdır" dü-

151 Dilâçar, Agop

şüncesi yatar. Bu düşüncenin temel kavramı ise "konuşma eylemi"dir.Dil felsefesi geleneği içinde bir üçüncü çizgi, dilbilimi temel alan görüştür. Özellikle 1950'lerden sonra gelişen ve önem kazanan bu yönelimin en önemli temsilcisi Noam

Chomsky'dir. İnsanı sözdizimsel bir hayvan olarak tanımlayan Chomsky'nin dili ele alışının özünde, sözdizimi incelemesi yatar. Chomsky'nin sözdizimsel anlayışına göre dilin sözdizimsel kuramı, yalnızca sözdizimsel köklerden yola çıkarak işlenmelidir. Kuram ortaya konurken, bu biçimlerin ne anlama geldiği ya da insanların bunları nasıl kullandığı belirtilmemelidir. Chomsky, dilin amacının bildirişim olduğu düşüncesini yadsır. Dilin özünün sözdızim olduğunu, bu sözdizim biçiminin insanda programlı olarak bulunduğunu ve dil felsefesinin inceleme alanının bu sorunla sınırlı olması gerektiğini düşünür.Günümüzde felsefenin hemen her dalında dille ilgili sorunların önemli, en azından başlangıçta ele alınması gereken sorunlar olduğu kabul edilmektedir. Ama dil felsefesi bağımsız bir araştırma alanı olarak henüz çok yenidir. Gene de, dilbilimsel konuların kazandığı yaygın ilgi doğrultusunda, dil felsefesi de yoğun bir biçimde işlenmektedir.

Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Binası,Bruno Taut'un Ankara'da 1936-38 arasında gerçekleştirdiği yapı. Ayrıca bak. Taut, Bruno.

Dilâçar, Agop, asıl soyadı MARTAYAN (d. 22 Mayıs 1895, İstanbul - ö. 12 Eylül 1979, İstanbul), Türk dilbilimci ve ansiklopedici. Robert Kolej'i bitirdikten (1915) sonra yedeksubay olarak I. Dünya Savaşı'na katıldı. Savaştan sonra İstanbul'a

döndü. Robert Kolej'de öğretmenlik ve yöneticilik yaptı. Sofya'da Svaboden Üni-versitesi'nde eski Doğu dilleri ve Osmanlıca dersleri verdi. 1932'de 1. Türk Dil Kurulta- yı'na çağrıldı; 2. Kurultay'dan (1934) sonra da Türk Dil Kurumu başuzmanlığına getirildi. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih- Coğrafya Fakültesi'nde dilbilim tarihi ve genel dilbilim dersleri okuttu (1936-50). 1942-60 arasında Türk Ansiklopedisi'nde başdanışmanlık ve başredaktörlük yaptı. Dilâçar, Türk Diline Genel Bir Bakış (1964) adlı yapıtında Türkçenin ilk yazılı ürünlerden başlayarak yayılımını, başlıca lehçelerinin yapısını ve özelliklerini örnekleriyle açıkladı. Dil, Diller ve Dilcilik'te (1968) bir iletişim aracı olan dilin sistemini, türeyişini, türlerini, işleyişini, dil akrabalıklarını inceleyerek dünya dillerini ve dilcilik tarihini genel çizgileriyle tanıttı. Türk Ansiklopedisi'nâz, Türk Dili dergisinde, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten'de pek çok incelemesi yayımlanan Dilâçar'ın öteki ya-'

DilâçarAra Güler

Dilâver Paşa Nizamnamesi 152

pıtları arasında Devlet Dili Olarak Türkçe (1962), Thomsen (1963), Türkiye'de Dil Özleşmesi (1965), Kutadgu Bilig incelemesi (1972), Anadili ilkeleri ve Türkiye Dışındaki Başlıca Uygulamalar (1978) sayılabilir.

Dilâver Paşa Nizamnamesi, tam adıEREĞLI MADEN-1 HÜMAYUNU IDARESININ NI-ZAMNAMESI, Osmanlı Devleti'nde kömür madeni ocaklarında çalışanlarla ilgili düzenlemeler getiren ve 1867-1921 arasında uygulanan yönetmelik. İşçileri koruyucu nitelikte hükümler taşıyan ilk hukuksal metin olarak dönemine göre ileri yanlar taşımakla birlikte, çalışma yükümlülüğü getiren bir belgedir.Osmanlı Devleti'nde 1800'lerin ortalarına değin madenlerde çalışanların çeşitli haklarına ilişkin düzenlemeler şer'i hükümlerle yürütülmekteydi. "Madenciyan taifesi" olarak nitelendirilen yeraltı maden işçileri genellikle maden bölgesindeki yerleşim birimlerinde oturan halktan oluşuyor ve bu meslek babadan oğula devrediliyordu. Değişik dönemlerde çıkarılan fermanlarla, çalışanların ücretleri belirleniyor, kimi zaman da bu ücret aynî olarak ödeniyordu. Karadeniz Ereğlisi'nde taşkömürü bulunmasın-dan sonra, Abdülmecid'in fermanıyla bu bölge Hazine-i Hassa arazileri arasına alındı. Bir süre sonra buradaki ocakların işletmesi Galata bankerlerinin kurduğu bir kumpanyaya verildi ve yapılan anlaşmaya göre çıkarılan kömür, donanmanın ihtiyacını karşılamak üzere Bahriye Nezareti'ne bırakıldı. Ama Kırım Savaşı çıkınca havzada kömür çıkarma yetkisi savaş süresi boyunca İngilizlere verildi. Savaştan sonra havzanın yönetiminin yeniden Hazine-i Hassa'ya geçmesine karşın, kötü işletmecilik yüzünden kömür üretiminde düşüş başladı. Bu arada havzada çalışanların çalışma koşullan da şikâyetlere neden oluyordu. Aynı dönemde Osmanlı Devleti'nde bazı yasal düzenlemelere gidildi. 1858'de çıkanlan Arazi Kanunnamesi, madenlerin mülkiyeti konusunda yeni hükümler getirirken, 1869'daki Maadin Kanunu da madenlerde çalışanların ilişkilerini düzenleyerek zorunlu çalışmayı yasakladı. Ereğli kömür havzasındaki yönetim 1865'te doğrudan Bahriye Nezareti'ne devredildi. Bu dönemde Bahriye Nezareti adına havzaya atanan Dilâver Paşa bölgede yaptığı iki yıllık bir araştırmadan sonra kendi adıyla bilinen nizamnameyi hazırladı. Yedi bölüm ve yüz maddeden oluşan nizamname ocaklann yönetim biçimlerini saptıyor, işletme hakkını yeniden düzenliyor ve çıkarılan kömürün alım-satımını belirli esaslara bağlıyordu. Nizamnamenin 21. maddesi Ereğli sancağındaki 14 köy ahalisinden 13 ile 50 yaş arası sağlam erkeklere her yıl 6 ay süreyle ocaklarda çalışma yükümlülüğü getiriyordu. Buna karşılık 29. madde günlük çalışma süresini 10 saate indiriyor, 56. madde Müslüman işçilere bayramlarda, Hıristiyan işçilere ise Paskalya Yortusu'nda tatil yapma olanağı tanıyor, 68. madde işçilerin yiyecek ve öbür gereksinimlerinin bedeli karşılığında ocak sahiplerince karşılanacağını hükme bağlıyordu. 82. madde işçilerin ocak dışında özel işlerde çalıştırılmalarını yasaklarken, 30. madde işçilerin sağlık sorunlarına el atarak hastalanan işçinin tedavi edilmesini öngörüyordu.10 Eylül 1921'e değin yürürlükte kalan nizamnamenin yerine aynı tarihte getirilen Havza-ı Fahmiye Maden Amelesinin Huku-kuna Müteallik Kanun'la havzadaki çalışma koşulları yeniden düzenlendi, angarya kalktı ve ocaklarda 18 yaşından küçüklerin çalışması yasaklandı.dilbalığı, Pleuronectiformes takımının So- leidae familyasından yassı gövdeli balıkların ortak adı. Ilıman ve tropik bölgelerdeki deniz kıyılarında, sığ sularda, çamurlu ya da kumluk diplerde yaşayan dilbalıklarının uzunluğu ortalama 11-30 cm, yassılaşmış olan gövdenin alt yüzü dibe iyice yerleşmesini sağlayacak biçimde düz, gözlerin ikisi de başın sağ yanında ve küçük, ağız yarım ay biçimindedir. Gövdeye oranla

T!

\ - .

Bayağı dilbalığı (Solea solea)Jacques Six

daha küçük olan baş, ağızdan sonra düzgün bir yay çizer. Başın önünden başlayan sırt yüzgeci gövdeyi üstten çevreleyerek kuyruk yüzgeciyle

birleşir. Solungaç kapağının geri-sinden başlayan anüs yüzgeci de

kuyruk yüzgecine doğru uzanır. Yumuşak ve dikensiz olan bu yüzgeçler balığın gövdesini çevreler. Dilbalığmın göğüs yüzgeçleri geliş-memiştir. Kuyruk yüzgeci yüzme sırasında dengeyi sağlar. Gövdenin alt bölümü ak, çevreye uygun renkler alan üst bölümü sarı, boz kahverengi ya da bozdur. Bazı türlerde koyu renkli benekler ya da çizgiler bulunur. Alt bölümde sert, üst bölümde çok kaygan olan pullar deriye iyice yapışmıştır. Dilba- hkları günün büyük bölümünü dipte, gövdesini dalgalandırarak havalandırdığı kum- lann altında yan gizlenmiş olarak geçirir. Genellikle geceleri avlanarak solucan, yumuşakça ve kabuklularla beslenir. Yüzgeçlerini kullanarak 30 cm kadar yükselebilen balık suda süzülerek yer değiştirir ve yeniden kendini dibe gömer. Yüzen avları yakalayamadığı için ancak dipte yaşayan hayvanlarla beslenebilir. Kışın derin sulara göçen bu balıklar baharda yumurta dökmek için sığ sulara dönerler. Dişilerden her biri bir üreme mevsiminde 500 bin kadar yu-murta döker; başlangıçta 4 mm uzunluğunda olan yavru büyürken sol gözü sağdaki göze yakİaşır ve yavrunun boyu 18 mm'ye ulaştığında gövde yassı biçimini alır. Dilbalıklarının Türkiye sulannda da yaşayan en tanınmış türü Solea solea'dıı. Dover dilbalığı olarak da bilinen bu tür Avrupa kıyılarında bol bulunan, eti lezzetli ve ekonomik değeri yüksek bir balıktır. Uzunluğu yaklaşık 50 cm'ye erişir. Sırtı kahverengidir. Göğüs yüzgecinin üstünde iri koyu lekeler ve siyah bir benek bulunur.

Yazımı aynı olan başlıklar kişiler, yerler, kavram,

kurum ve nesneler biçiminde sıralanmıştır.

dilbilgisi, GRAMER olarak da bilinir, bir dilin ses, sözcük, tümce gibi öğeleri ve özellikleri ile bunların birlikte oluşturduğu düzeni ortaya koyan ve açıklayan kurallar bütünü. Kuralların ortaya konduğu kitaplara ve dilin bu soyut özelliklerini inceleyen dala da dilbilgisi denir. Çağdaş dilbilimciler dilbilgisini bir dilin temelinde yatan ve o dili anadili olarak konuşanlarca sezgisel olarak bilinen yapı olarak tanımlar. Bir dilin özelliklerinin sistemli olarak betimlenmesi de dilbilgisi olarak nitelendirilir. Bu özellikler, bir dili anadili olarak konuşanlann yaklaşık altı yaşından başlayarak hâkim oldukları sesbi- lim, biçimbilim, sözdizim ve anlambilim özelliklerini kapsar. Dilbilgisi uzmanlarının yaklaşımına bağlı olarak, farklı dilbilgisi tanımlan yapılabilir, Kuralcı dilbilgisi dilin doğru kullanımını tanımlayan kuralları ortaya koyar. Betimsel dilbilgisi bir dilin gerçekte nasıl kullanıldığını betimler. Üretici dilbilgisi bir dildeki sonsuz sayıdaki tümcenin oluşturulmasında uyulması gereken kuralları tanımlar. Bu yaklaşımların her biri, bir dilin farklı özellikleri üzerine yoğunlaşır ve farklı veriler temelinde bir kuram ortaya koyar.Avrupa'da ilk dilbilgisi kitaplarının yazar- lan Yunanlılardır. Dilbilgisini Yunan edebiyatının incelenmesine yönelik bir araç olarak gören Yunanlılar, daha çok edebi dil üzerine eğildiler. İÖ 1. yüzyılda İskenderiyeliler dilin arılığını koruyabilmek için Yunan dilbilgisini geliştirdiler. En eski Yunanca dilbilgisi

terimlerine, felsefe ve retorik yapıtlarında yer verildi. Daha sonraki bir dönemde İskenderiye okulundan Trakyalı Dionysios, Tekhne grammatike (Dilbilgisi Sanatı) adlı yapıtında edebi metinleri harflere, hecelere ve sekiz sözcük türüne göre çözümledi.Romalılar benimsedikleri Yunan dilbilgisi sistemini Latinceye uyarladılar. Dilbilgisi uzmanının görevinin dilin yapılarını insanlara kabul ettirmekten çok yeni yapılar bulmak olduğunu düşünen Varro (İÖ 1. yy) dışındaki Romalı dilbilgisi uzmanları, Yunan dilbilgisi sisteminde değişiklik yapmadan Latincenin yapısuıı korumaya çalıştılar. Yunanlılar ve İskenderiyeliler Homeros'un dilini örnek alırken Romalılar da Cicero ve Vergilius'un dilini standart kabul ettiler. Latin dilbilgisi uzmanlarının en önemlilerinden Donatus (İS 4. yy) ve Priscianus'un (İS 6. yy) yapıtları, ortaçağ boyunca Latince dilbilgisinin öğretilmesinde kullanıldı. Ortaçağ Avrupa'sında eğitim dili Latinceydi ve Latince dilbilgisi, beşeri bilimler öğretiminin temeli durumuna geldi. Bu dönemde öğrenciler için birçok dilbilgisi kitabı yazıldı. Eski İngilizcedeki ilk Latince dilbilgisi kitabının yazan Eynsham başkeşişi Aelfric (10. yy), yapıtının aynı zamanda İngilizce dilbilgisi için de bir giriş niteliğinde olduğunu ileri sürdü. Böylece, İngilizce dilbilgisin- de Latin örneğine uyulmaya başladı.13. yüzyıl ortalarından 14. yüzyıl ortalarına değin yetişmiş modistae adı verilen dilbilgisi uzmanları dili gerçekliğin bir yansıması olarak gördüler ve dilbilgisi kurallarını açıklayabilmek için felsefeye başvurdular. Bunlar, varlığın doğasının anlaşılmasını sağlayacak tek ve "evrensel" bir dilbilgisi arayışına girdiler. 17. yüzyılda Fransa'da, Port-Royal Manastın'nda yetişen bir grup dilbilgisi uzmanı da, evrensel dilbilgisi düşüncesine ilgi duydu. Bütün dillerin dilbilgisi kategorilerinin düşüncenin ortak öğelerini ortaya çıkanlabileceğini iddia eden Port- Royal okulu, Yunanlı ve Romalı uzmanlar gibi edebi dili incelemek yerine, dilin kullanım kurallarının yaşayan dillerin bugünkü konuşma biçimlerinden yola çıkılarak oluşturulması gerektiğini ileri sürdüler. 20. yüzyılda Noam Chomsky, Port-Royal okulunu üretici-dönüşümsel dilbilgisi (*) akımının ilk temsilcileri olarak nitelendirmiştir.18. yüzyıl başına gelindiğinde 60'ı aşkın yerel dilin dilbilgisi kitapları basılmıştı. Dili yenileştirmek, arılaştırmak ve standartlaştırmak amacıyla hazırlanan bu kitaplar, eğitimde kullanılmaya başlamıştı. Ama dilbilgisi kurallan daha çok resmî, yazılı ve edebi dil için geçerliydi ve günlük konuşma dilinin değişik biçimlerine uygulanabilir nitelikte değildi. Bu kuralcı dilbilgisi yaklaşımı uzun süre dilbilgisi eğitimine egemen oldu ve

okullarda okutulan dilbilgisi tümce çözüm- lemeleriyle bunları gösteren diyagramlardan öteye geçmedi.Okullarda öğretilen basitleştirilmiş dilbilgisi ile dilbilimcilerin karmaşık çalışmaları arasında büyük bir karşıtlık ortaya çıktı. 19. yüzyılda ve 20. yüzyıl başında, dilbilgisi tarihsel bir bakış açısıyla incelenmeye başladı. Yaşayan bütün dillerin sürekli bir değişim içinde olduğunu gören dilbilimciler, dillerin evrim süreçlerini belirleyebilmek için çağdaş Avrupa dillerinin çeşitli yazılı kayıtlarını incelediler. Araştırmalarını edebi dillerle sınırlı tutmayarak çalışmalarının kapsamına lehçeleri ve çağdaş konuşma dillerini de aldılar. Daha önce benimsenen kuralcı yaklaşımları bırakarak inceledikleri dillerin kökenini ortaya çıkarmaya çalıştılar.Tarihsel dilbilgisi yaklaşımım benimseyen uzmanların çalışmaları, iki farklı dilbilim yaklaşımının ayrışmasına yol açtı: Dilin zaman içindeki gelişimini inceleyen art sü- remli ya da tarihsel dilbilim(*) ve dilin belirli andaki durumunu inceleyen eşsürem- li dilbilim(*). İsviçreli Ferdinand de Saus- sure gibi betimsel dilbilimciler, konuşma dilini incelemeye başladılar. Bir dili anadili olarak konuşanların çok sayıda tümcesini toplayarak, bu tümceleri, önce sesbilgisi sonra da sözdizim açısından sınıflandırdılar.20. yüzyılın ikinci yarısında üretici-dönü- şümsel dilbilgisi yaklaşımını benimseyen Noam Chomsky gibi dilbilimciler, bir dili anadili olarak konuşanların, o dilde sonsuz sayıda tümce oluşturup anlayabilmelerini sağlayan bilgileri incelediler. Saussure gibi dilbilimciler bir dilin betimlemesini yapabilmek için bireysel konuşma örneklerini incelerken, üretici-dönüşümsel dilbilimciler öncelikle bir dilin temelinde yatan yapıyı ele aldılar. Bir dili anadili olarak konuşan kişinin sahip olduğu "edinç"i (bir dili anadili olarak konuşanların, daha önce hiç duyup söylemedikleri tümceleri de kapsayan sonsuz sayıda tümce oluşturup anlayabilmesini sağlayan bilgi) ve bir dili konuşanların "edim"ini (bir dili konuşan kişinin konuşma eylemi sırasında tümce oluştururken kullandığı yöntemler) tanımlayan "kuralları" ortaya koymaya çalıştılar.Dilbilgisi kuramı yüzyıllar boyunca felsefe-cilerin, antropologların, psikologların ve edebiyat eleştirmenlerinin de ilgisini çekmiştir. Günümüzde dilbilgisi, dilbilim içinde bir alan olmakla birlikte, öteki bilim dallarıyla da ilişkisini korumaktadır. Öte yandan, dilbilgisi kuramındaki gelişmeler, okullarda okutulan dilbilgisinin içeriğini ya da okutulma yöntemlerini pek fazla etkilememiştir. Dilbilgisi denince hâlâ yaygınlıkla anlaşılan, bir dili "doğru" konuşmak ya da yazmak için bilinmesi gereken kurallar bütünüdür.Türklerde dilbilgisi çalışmaları. Yazılı kay-naklara göre, Kâşgarlı Mahmud'un günümüze ulaşmayan Kitabu Cevahirü'n-Nahv fi Lügati't-Türki'si (Türk Dilinin Sözdizimi) ilk dilbilgisi kitaplarından biridir. Aynı yazarın Divanü Lugati't-Türk adlı kitabında, Hakaniye Türkçesinin bazı sesbilgisi ve yapıbilgisi özellikleri örneklerle ve yer yer karşılaştırmalı olarak açıklanmıştı. İsla- mm benimsenmesinden sonra hazırlanan Türk dilbilgisi kitaplarının çoğu Arapçadır ve Arap dilbilgisi çalışmalarının etkilerini taşır. Örneğin Ebu Hayyan 1312'de yazdığı Kitabii'l-İdrak li Lisani'l-Etrak (1931; Türklerin Dilini Öğrenme Kitabı), Zahrü'l-Mülk fi Nahvi't-Türk (Türk Sözdiziminde Ülkenin Dil Dağarcığı) ve el-Ef al fi Lisani't- Türk (Türk Dilinde Eylemler) adlı kitaplarını Araplara Türkçe öğretmek amacıyla kaleme almıştı.Bergamalı Kadri'nin 1530'da Türkçe yazdığı Müyessiretü'l-Ulûm (1946; Bilimleri Kolaylaştıran) adlı çalışması Anadolu Türk-çesinin dil özelliklerini saptayıp betimleyen ilk dilbilgisi kitabıdır. Osmanlılarda özellikle medreselerde okutulmak üzere hazırlanan başka dilbilgisi kitapları gibi bu kitap da Arap dilbilgisi geleneğine uygundur. Tanzimat'tan sonra dilbilgisi çalışmaları daha çok öğretim amaçlı oldu. Ösmanlıca- mn (Osmanlı

Türkçesi) dil özelliklerini içeren ve pek bilimsel olmayan bu çalışmalar arasında Cevdet ve Fuad paşaların Medhal-i Kavaid'i (1852; Dilbilgisine Giriş) ile Abdurrahman Fevzi'nin Mikyasü'l-lisân Kıstasü'l-Beyân'ı (1882; Dilin Ölçüsü Sözün Terazisi) sayılabilir. Bu dönem dilbilgisi kitapları, genel olarak iki geleneğin izlerini taşır: Şeyh Vasfi'nin Mufassal Yeni Sarf-ı Osmanî (1901; Ayrıntılı Yeni Osmanlıca Dilbilgisi) ve Mufassal Nahv-i Osmanî'sı (1901; Ayrıntılı Osmanlıca Sözdizimi) gibi kitaplarda Arap dilbilgisi çalışmalarının etkisi görülürken Hüseyin Cahit'in (Yalçın) Türkçe Sarf ü Nahv'i (1908; Türkçe Dilbilgisi ve Sözdizimi) gibi bazı dilbilgisi kitaplarında Fransız dilbilgisi çalışmalarının etkileri açıktır. Anton Tıngır ise Türk Dilinin Sarf-ı Tahlilisi (1912; Türk Dilinin Çözüm- lemeli Dilbilgisi) adlı kitabında Alman dilbilimci Franz Bopp'un yöntemini kullandı. Meşrutiyet döneminde Maarif Nezareti, dilbilgisi çalışmalarını hızlandırmak için bir Tetkikat-ı Lisaniye Encümeni kurdurdu ve bu encümenin hazırladığı Sarf ve Nahv-i Türki (1920, 3 cilt) adlı kitabı örnek olması için yayımlattı.Cumhuriyet döneminde Türkçenin kökeninin araştırılması, dilin özleştirilmesi, alfabe değişikliği, sözlük ve dilbilgisi çalışmaları gibi çok yönlü çalışmalara girişildi. Bakanlar Kurulu'nca oluşturulan Dil Encümeni de yeni alfabe ve dilbilgisi konusunda ayrıntılı iki rapor hazırladı. 3 Kasım 1928'de yeni alfabenin kabulünden sonra, eski dilbilgisi kitaplarının Osmanlıcanın dil özelliklerini betimlediği ve yeni alfabeye uymadığını gerekçesiyle Atatürk'ün buyruğuyla bütün okullarda dilbilgisi dersleri kaldırıldı. Dil konusundaki çalışmaları bilimsel düzeye getirmek amacıyla da 1932'de Türk Dili Tetkik Cemiyeti (sonradan Türk Dil Kurumu) kuruldu. Atatürk'ün de katıldığı 1. Türk Dil Kurultayında (1932), Türkçenin tarihsel dilbilgisinin yazılması konusunda görüş birliğine varıldı. Bu konuda ön çalışma yapan Ahmet Cevat Emre'nin Türkçede Kelime Teşkili Hakkında Bir Anket (1933, 2 cilt) ve Ekler Lûgatçesi (1934) adlı kitapları yayımlandı. Dönemin Milli Eğitim Bakanı Hasan Âli Yücel, ortaöğretim kurumlarında okutulmak üzere Tahsin Banguoğlu'na Ana Hatlarıyla Türk Grameri (1940) adlı yeni bir dilbilgisi kitabı hazırlattı. Bir yıl sonra da ilk ve orta dereceli okullarda okutulacak dilbilgisi kitapları için Avni Başman, Necmettin Halil Onan, Peyami Safa, Mithat Sadullah Sander, Tahir Nejat Gencan'dan oluşan bir komisyon kuruldu. Komisyonun hazırladığı kitapların bir bölümü (ilkokul 4, 5 ve ortaokul 1) 1942'de kullanılmaya başladı (.Dilbilgisi, 1942). Bu uygulama 1950'ye değin sürdü. 1950'de tek kitap uygulaması kaldırılınca, çeşitli öğretim basamakları için T.N. Gencan, Beşir Göğüş, Kemal Demi- ray, Haydar Ediskun, Baha Dürder'in hazırladığı birçok dilbilgisi kitabı basıldı. Türk dilinin bilimsel yönden incelenmesinde üniversitelerin ve Türk Dil Kurumu'nun büyük payı vardır. Özellikle 1950'den sonra yayımlanan dilbilgisi kitapları, kuralcı dilbilgisi ve betimleyici dilbilgisinin tanımına çok uygundur. Bunlar arasında Tahsin Ban-

153 dilbilim

guoğlu'nun Ana Hatlarıyla Türk Grameri (1940), Türk Grameri -/, Sesbilgisi (1959), Türkçe'nin Grameri (1974), Ahmet Cevat Emre'nin Türk Dilbilgisi (1945), Muharrem Ergin'in Türk Dil Bilgisi (1958), Haydar Ediskun'un Yeni Türk Dilbilgisi (1963), Tahir Nejat Gencan'ın Dilbilgisi (1966) adlı kitapları özellikle anılabilir. Bunların bazısı artsüremli dilbilgisine de yer vermekte, ayrıca yeni yeni dilbilimin inceleme alanına giren anlambilim, üslupbilim gibi dalların verilerini de söz konusu etmektedir. Örneğin Yüksel Göknel, Modern Türkçe Dilbilgisi (1974) adlı yapıtında Türkçenin sözdi- zimsel yapısını üretici-dönüşümsel dilbilgisi kuramına göre çözümlemeye çalışır. Türkçenin bazı özelliklerini (örn. ekler, sesbilgisi, sözcük türleri, sözdizim gibi) kuralcı-betimleyici,

artsüremli ya da çağdaş dilbilim kuramlarının dayandığı inceleme yöntemine göre değerlendirilen ve çözümleyen araştırmalar da yapılmıştır. Bunlar arasında Vecihe Hatiboğlu'nun Türkçenin Sözdizimi (1972) ve Türkçenin Ekleri (1974), Hikmet Dizdaroğlu'nun Tümcebilgi- şi (1976), Doğan Aksan, ..Neşe Atabay, İbrahim Kutluk ve Sevgi Özel'in Sözcük Türleri (1976-77, 2 cilt), Ömer Demircan'ın Türkiye Türkçesinde Ek-Kök Birleşmeleri (1977), Oya Adalı 'nm Türkiye Türkçesinde Biçimbirimler (1979), N. Atabay, S. Özel ve A. Çam'm Türkiye Türkçesinin Sözdizimi (1981), Rasim Şimşek'in Örneklerle Türkçe Sözdizimi (1987) adlı kitapları sayı-labilir. Ayrıca Türk Dil Kurumu, dilbilgisi terimlerini Türkçeleştirmek ve terim birliğini sağlamak amacıyla bir ortak yapıt olan Felsefe ve Gramer Terimleri (1942), Vecihe Hatiboğlu'nun hazırladığı Dilbilgisi Terimleri Sözlüğü (1969) ile gene ortak bir yapıt olan Dilbilim ve Dilbilgisi Terimleri Sözlüğü (1980) gibi dilbilgisi terimleri sözlükleri yayımlamıştır. Doğubilim ve Türkoloji bölümleri bulunan yabancı üniversitelerde görevli bazı yabancı Türkologlar (J. Deny, E. Rossi, P. Wittek, G. Nemeth, A. N. Kononov, G. L. Lewis, R. Underhill, L. Bazin vb) Türkiye Türkçesinin yapısı, ses ve sözdizim özellikleri üzerinde araştırmalar yapmışlar ve bağımsız Türkçe dilbilgisi kitapları yayımlamışlardır. Türk dillerinin karşılaştırmalı dilbilgisi konusunda da yerli ve yabancı bilim adamlarının (A. C. Emre, A. Dilâçar, V. Radlov vb) bazı çalışmaları vardır.dilbilim, LiNGUiSTiK olarak da bilinir, dili bir sistem olarak gören ve niteliğini, yapısını, birimlerini ve dönüşümlerini inceleyen bilim dalı.Dilbilim terimi, ilk kez 19. yüzyılda dil incelemelerindeki yeni bir yaklaşımı geleneksel filolojiden ayırmak için kullanılmıştır. Filoloji öncelikle dilin yazılı metinlere yansıyan tarihsel gelişimiyle ilgilenir. Çalışma alanı kültür ve edebiyattır. Dilbilim de yazılı metinlerle ve dilin zaman içindeki değişimiyle ilgilenmekle birlikte, konuşulan dillere öncelik tanır, dilin belli bir tarihsel andaki yapısını çözümler. Dilbilim, üç karşıtlık içinde incelenebilir: Eşsüremli dilbilim-artsüremli dilbilim, kuramsal dilbilim-uygulamalı dilbilim, makro- dilbilim-mikrodilbilim. Eşsüremli (eşzamanlı) dilbilim, dili belli bir andaki durumuyla ele alır, evrim dışında ve zamandan bağımsız bir sistem olarak inceler; artsüremli (artzamanh) çözümleme dilin evrimini inceler. Kuramsal dilbilimin amacı, dilin yapısıyla ilgili genel bir kuram oluşturmak ya da dillerin incelenmesi için genel bir kuramsal çerçeve oluşturmaktır;dilbilim 154

uygulamalı dilbilim dil incelemelerinden çıkan sonuçlan ve yöntemleri, dil öğretiminin geliştirilmesi gibi pratik disiplinlere ve konulara uygular. Makrodilbilim dilin biyo-lojik ve ruhsal boyutlarına, kültürel bağlamına eğilir (psikolojik dilbilim gibi bileşik disiplinler bu yaklaşımın ürünüdür); mikro- dilbilim, dillerin toplumsal işlevlerinden ba-ğımsız başlı başına bir alan olarak incelen-mesini öngörür.Tarihsel gelişim. İlk dil çalışmalannm Çin' de ve Hindistan Yanmadasında, yazının standartlaştırması ve zamanla anlaşılmaz olmuş eski kutsal metinlerin yorumlanması gibi pratik amaçlarla başladığı sanılmaktadır. Hindistan Yarımadasında, kutsal Veda metinlerinin yazılı olduğu Sanskrit dili üzerine en önemli yapıt, Hintli dilbilgisi uzmanı Panini'nin sutra'lardan (kısa ve özlü kural) oluşan dilbilgisi kitabıdır (İÖ 5. yy). Panini, tümceleri ve sözcükleri en küçük birimlerine ayırarak çözümlemiş, dilin derindeki yapısıyla yüzeydeki oluşumları arasındaki ilişkiyi araştırmıştır.Yunanlılarda dil araştırmalan ilk filozoflarla birlikte, İÖ 6. yüzyılda başladı. Eski Yunan filozoflarının en çok uğraştıkları konulardan biri de, doğal olanla toplumsal bir uzlaşmanın ürünleri arasındaki ayrım oldu. Dilin sözcükleri ile bunların gösterdiği nesneler ve

kavramlar arasındaki ilişki doğal mıdır, yoksa insanlar tarafından mı yaratılmıştır? Herakleitos'un, Demokritos' un yapıtlarında Platon'un Sokrates diyalog- lannda bu soruya değişik yanıtlar verildiği görülür. Aristoteles ise ilk kez dil araştır- malannı genel felsefeden ayırarak, bağımsız bir dilbilgisi kurmaya yöneldi, sözcükleri yapılarına göre sınıflandırdı. Stoacı filozoflara gelindiğinde, dilbilimin ana karşıtlıklarının açıkça tanımlandığı görülmektedir. Stoacılar "doğa-toplumsal uzlaşma" tartışmasında bir orta yol tutturdular, sözcükler- deki sesler ile bunlann gösterdiği nesneler ve kavramlar arasında doğuştan gelen bir bağ olmasa bile, çok eskilere gidip etimon denen köklere varıldığında böyle düzenli bir bağın bulunabileceğini savundular. Stoacılar böylece, sözcüklerin kökenlerini ve hangi evrelerden geçtiklerini araştıran etimoloji dalını da kurdular. Stoacıların bir başka önemli katkısı da dilsel göstergenin (sözcüklerin vb) bir biçim yanı, bir de içerik yanı bulunduğunu ortaya koymalarıdır. Bu ayrım, 19. yüzyıl sonunda Saussure'ün "gösteren" ve "gösterilen" kavramlarıyla birlikte çağdaş yapısal dilbilimin temeli haline getirilecektir."Doğa-uzlaşma" tartışması Helenistik dö-nemde "düzenlilik-aykırıhk" karşıtlığı içinde devam etti. Buna göre, insan dilinin işleyişinde belirli bir düzen vardır, dilin yapısı ve çalışma biçimi belirli kurallara bağlanabilir. Dilbilgisi çalışmalannm amacı, dildeki bu düzenliliği ortaya çıkarmak olmalıdır. İskenderiye okulunun öne sürdüğü bu görüşlere karşı, Bergama okulu, dildeki aykırılıklara, düzensizliklere ağırlık verdi. Bu tartışma "doğa-uzlaşma" tartışmasıyla birleşerek yeni karşıtlıklar yarattı. Bazı "düzenciler" dildeki düzenliliğin dilin insan yapısı olmasından kaynaklandığım öne sü- 'rerken, bazı "aykıncılar" da toplumsal uzlaşma formülünü kendilerine mal ederek, dildeki düzensizliğin aslında dilin insan yapısı olmasından kaynaklandığım savundular. İskenderiye okuluna bağlı dilbilgisi uzmanı Trakyalı Dionysios, Aristoteles'in ad, eylem ve bağlaç sınıflandırmasını daha da geliştirerek, sözcükleri daha ayrıntılı bir biçimde sınıflandırdı ve böylece biçimbili- min temellerini attı. İS 2. yüzyılda yaşayanDyskolos ise, Yunancanm tümce yapısını inceleyerek bir sözdizim kuramı oluşturdu. Roma döneminin en önemli dilbilgisi uzmanı, 6. yüzyılda yaşamış olan Priscia- nus'tur. Priscianus, Yunanca dilbilgisini La- tinceye uygularken, biçim ölçüsünü bıraktı ve bunun yerine anlam ölçüsünü benimsedi. Bu yaklaşım, yüzyıllar boyunca Avrupa dillerine ilişkin dilbilgisinin anlam temeline göre yazılmasına yol açtı. "Doğa-uzlaşma" tartışması, felsefe alanında ortaçağda da adcılık (nominalizm) ile gerçekçilik arasında devam etti. Adcılar, adların gösterdikleri nesnelerle bağlarının nedensiz ve rastlantısal olduğunu, gerçekçiler ise sözcüklerle çeşitli kavram ve nesneler arasında zorunlu bir bağ bulunduğunu savundular.Ortaçağda dil çalışmalanna önem veren bir başka grup da, modistae adı verilen skolastik düşünürlerdir. Bunlara göre gerek dilde, gerek evrende belli bir düzen vardır. Her ikisinde de belli sayıda birimler belirli kurallara göre birleşerek iş görür. Modistae grubundakiler dilin düzeni ile evrenin düzeni arasındaki ilişki üzerinde durdular, sözcüklerin ve tümcelerin evreni gösterme, anlamlandırma biçimlerini araştırdılar ve dilin yapısının çözümlenmesiyle evrenin yapısı üzerine bilgi edinilebileceğini savundular.Rönesans'ta spekülatif dilbilgisi bir yana bırakılırken, Avrupa'nın yerel konuşma dillerinin ve o tarihlerde yeni yeni öğrenilen dünya dillerinin incelenmesi önem kazandı. 17. yüzyılda Fransa'da Port-Royal Manastırında yetişen bir grup dilbilgisi uzmanı, bugün de etkinliğini sürdüren bir dilbilgisi kuramı geliştirdiler. Descartes'm felsefesinin etkisini taşıyan Port-Royal okuluna göre bütün dünya dilleri, dilbilgisi açısından evrensel insan aklının mantık düzenine uyabilir. Bu okula bağlı dilbilgisi uzmanları, evrensel bir

dilbilgisine ulaşmak, ama bunu a priori temellere dayanmadan gerçekleştirmek istediler. Çalışmaları, günümüzdeki üretici-dönüşümsel dilbilimi etkilemiştir. Karşılaştırmalı ve tarihsel dilbilim. 18. ve 19. yüzyılların en önemli gelişmesi, dil araştırmalannda karşılaştırmalı yöntemin kuruluşudur (bak. karşılaştırmalı dilbilim). 18. yüzyılda Avrupalıların Sanskrit dilini öğrenmesi bu alanda önemli sonuçlar doğurdu. 1786'da Hindistan'daki İngiliz mahkemesinin başkanı Doğubilimci Sir William Jones, Sanskrit diliyle Yunanca ve Latince arasındaki benzerliğe işaret ederek bu üç dilin ortak bir kökenden türemiş olduğu tezini ortaya attı. Bundan sonra, 1816'da Franz Bopp, 1822'de Jacob Grimm, Hint-Avrupa dil ailesi tezini kanıtlayan yapıtlarını yayımladılar. Grimm, bu dillerdeki sözcüklerin sesleri arasında oldukça düzenli bir ilişki olduğunu gösterdi. Örneğin, bilinen en eski Germen dili olan Got dilindeki "f" sesinin yerini, Yunanca, Latince ve Sanskrit dilinde çoğu zaman "p" almaktadır. ("Ayak" sözcüğü Got dilinde fotus, Latince pedis, Yunanca podös, Sanskrit dilinde padâs'tır.) Grimm'e göre, bu farklılıklar, ortak Germencede gerçekleşen belirli bir "ses kayması" yasasının ürünüdür. Oldukça düzenli bir biçimde işleyen bu yasaya uygun olarak sözcük sesleri, zaman içinde düzenli bir döngü içinde değişmektedir. Örneğin "bh" gibi solukluların yerini "b" gibi soluksuz titreşimli sesler, "b"nin yerini de "p" gibi titreşimsiz sesler almıştır. Bu araştırmalar, sesbilgisinin kurulmasını da sağlamıştır.19. yüzyılda, romantik tarih felsefesinden kaynaklanan ve 20. yüzyılda etkisini sürdü-recek olan yeni bir dil kuramı da geliştirildi. Daha önceki bütün kuramlara göre, insanlar çevrelerindeki dünyayı ve evreni anlam-landırmak, tanımlamak için dili yaratmışlardır. Gerçeklik, dilin dışında, dilden önce vardır. J. G. von Herder ve Wilhelm von Humboldt gibi tarihselci düşünürler ise bunun tam tersini savundular. Bir toplumda yaşayan insanlar dünyayı gerçekte olduğu gibi değil, dillerinin kendine sunduğu biçimde görmektedirler. Bu yüzden, tek ve aynı gerçekler dünyası, ayrı diller konuşan toplumlara başka başka gözükecektir. Hum- boldt'a göre insanlar bu dünyada anadillerinin dünyayı kendilerine tanıttığı biçimde yaşamaktadırlar. Eski yaklaşıma göre dil, insanları nesnel gerçeğe götüren, tarafsız ve saydam bir araçken, tarihselci yaklaşıma göre, kendisi de belli bir dünya görüşü içeren, bu görüş doğrultusunda insanlann gerçeğini biçimlendiren bir etmendir. Bu yaklaşım, 20. yüzyılda Sapir, Whorf, Levi- Strauss gibi yapısalcı antropologlar tarafından geliştirilecek, yeni bir felseye kaynaklık edecektir.20. yüzyıl: Yapısalcılık. Yapısalcılık, bazısı birbirinden oldukça farklı birkaç yaklaşım ya da yönelişin ortak adıdır. Avrupa'da yapısal dilbilim(*) İsviçreli dilbilimci F. de Saussure'ün ölümünden sonra Cours de linguistique generale (1916; Genel Dilbilim Dersleri, 1976-78, 2 cilt) adıyla yayımlanan ders notlarından doğdu. Saussure'ün katkısı, dili birbirinden bağımsız birimlerin (örn. tek tek sözcüklerin) toplamı olarak değil, ancak birbirleriyle ilişki ve farklılıkları içinde değer kazanan birimlerden oluşmuş bir "sistem" ya da "yapı" olarak tanımlamasıdır. Bu yapı*; birtakım ikili öbeklendirmelerle ya da karşıtlıklarla belirlenir. Töz-biçim ve dil (langue)-söz (parole) karşıtlıkları bunların en önemlile- rindendir. Saussure dilsel göstergeyi de, gösteren ve gösterilen olarak iki yöne ayırmış ve dilbilimin asıl çalışma alanının gösterenlerin incelenmesi olduğunu savun-muştur.Saussure'ün görüşleri, daha sonra, Prag okulu(*) ve Kopenhag okulu adıyla bilinen iki dilbilim çevresince geliştirildi. Başlıca temsilcileri N. S. Trubetskoy ve Roman Jakobson olan Prag okulu, Saussure'ün "dilde, farklılıklardan başka bir şey yoktur" sözünü kendine çıkış noktası alır ve dili bir karşıtlıklar sistemi olarak tanımlar. Örneğin Türkçedeki "&an" "san", "fan" sözcükleri, bir karşıtlık ilişkisi içindedir. Bu sözcükleri birbirinden

ayıran, sözcüklerin bütünü değil, yalnızca birinci sesler arasındaki farklılıktır. Sözcüklerin "gösterenler"ini ya da anlamlannı birbirinden ayıran da bu farklı sesler ya da ses birimleridir. Bütün dili böyle bir dizi karşıtlık halinde göstermek olanağı vardır. Prag okuluna göre, bu farklılıkları yaratan "k", "s", "t" sesleri, "kan" ve "tan" seslerini birbirinden ayırırken, belli bir ayırma işlevini yerine getirmiş olur. Dildeki birimleri, farklılık yaratıcı işlevlerine göre inceleyen Prag okulunun bir adı da Işlevselci okuldur. Trubetskoy, işlevselciliği(*) sesbilgisi alamna da uygulamış, anlam ayırma işlevini yerine getiren en küçük ses birimlerine sesbirim (fonem) adını vermiştir. Çağdaş sesbilim bu çalışma- lann ürünüdür.Kopenhag okulu da Saussure'ün şu iki sözünden yola çıkar: "Dil, göstergelerden kurulu bir sistemdir" ve "dil, bir töz değil, bir biçimdir." Kopenhag okulu, Saussure' ün gösteren ve gösterilen terimlerini "anlatım" ve "içerik" olarak yeniden adlandırmıştır. Okulun önderi Louis Hjelmslev'e göre, bu düzlemlerin her ikisi de iki katmandan oluşur: Biçim ve töz. Töz, bir hammadde yığınıdır. İçerik düzlemindeki tözler, çeşitli kavramlar, düşünceler, anlamlardır. Anlatım düzlemindeki tözler, sesler oluşturur. Biçim ise bu hammaddeleri düzenleyen, bunları dil haline getiren kurallardır. içeriğin biçimi, çeşitli gösterilenler (kavramlar) arasındaki biçimsel ilişkilerdir. Anlatım biçimi ise bütün bu malzemeyi örgütleyerek dil sistemi haline getiren kurallardır ve dili dil yapan asıl etken de budur. Dili matematik, cebir gibi içeriksiz, soyut bir biçimler sistemi olarak ele alan Kopenhag okulunun geliştirdiği yaklaşım glosematik(*) olarak da anılır.Yapısalcılığın bir kanadı da, büyük ölçüde Saussure'den bağımsız olarak ABD'de gelişti. Bununla birlikte ABD ve Avrupa'daki yapısalcı yaklaşımların ortak yönleri de vardır. Her ikisi de çeşitli dillerin yapısal benzersizliğini vurgulamış, her dilin kendi içinde tutarlı ve bütünsel bir sistem olarak incelenmesi gerektiğini savunmuştur.Amerikan yapısalcılığı, 19. yüzyılda Kuzey Amerika'da yüzlerce Yerli dilinin keşfedildiği bir ortamda doğdu. Bu koşullarda Franz Boas gibi antropolog dilbilimciler, genel bir insan dili kuramı oluşturmak yerine, bu bilinmeyen dillerin çözümlenmesi için güvenilir bir yöntem geliştirmeyi yeğlediler.'Boas'm öğrencisi olan ve onun gibi antropoloji alanında da çalışan Edward Sapir de Humboldt'un etkisi altında, her toplumun kabul ettiği sözde gerçekler dün-yasının, o toplumdaki insanların haberi olmadan, gene toplumun dil alışkanlıkları tarafından yaratıldığını savundu. Sapir, ça-lışmaları sırasında Yerlilerin bazı sesleri yazıya geçirmekte güçlük çektiklerini de gördü, her dilin kendi özel "ses örgüsü" nün, o dilin olanaklarını ve sınırlarım belirlediğini belirtti. Bu yaklaşımı çeşitli dillerden ayrıntılı örneklerle destekleyerek geliştiren, Sapir'in öğrencisi B. L. Whorf tur. Whorf a göre, her toplum kendi yaşadığı düzenin koşullarına göre gerekli sözcükleri türetmektedir. Her dilin içinde gizli bir dünya modeli vardır. Anadilini öğrenen çocuk bu dünyayı da benimsemekte, dilin dünyası çocuğun düşüncelerini biçimlendirmektedir.ABD'li dilbilimcinin Yerli dilleri karşısındaki ölçülü tutumu, dilbilimde davranışçı okulun ya da betimleyici yaklaşımın gelişmesini de sağladı. Bu dillerin yazılı metinleri olmadığı ve bu yüzden tarihsel gelişimleri incelenemediği için, yapılacak tek şey o andaki durumlarını olabildiğince nesnel ve ayrıntılı olarak gözlemlemek ve olduğu gibi betimlemektir. Bu görüşün en katı temsilcisi, 1933'te yayımladığı Language (Dil) adlı kitapla çok uzun bir süre ABD dilbilimine yön veren L. Bloomfield'dir. Bloomfield de Saussure gibi dilbilimin bağımsız bir bilim dalı olması için çalıştı. Bunun için, dil olaylarının felsefe, psikoloji, toplumbilim gibi yardımcı dalların ışığında incelenmesinden vazgeçilmesi gerekmektedir. Bloomfield, dil araştırmalarında en büyük sorunun anlam öğesi olduğunu öne sürdü. Çeşitli sözcüklerin anlamı zamana, yere ve kişilere göre değiştiği için, bu kaygan taban

yerine, ses ve biçim gibi daha kesin alanlar üzerinde çalışılması gerekmektedir. Böylece uzun bir süre ABD dilbiliminde anlambilim araştırmaları ihmal edilmiştir.Amerikan yapısalcılığını Avrupa'daki yapısalcı yaklaşımlardan ayıran önemli bir fark da, onun dilde yalnızca yüzeydeki oluşumlara, dışsal davranışlara, seslere ve bunların kullanılış ve algılanışına önem vermesidir. Oysa Saussure'ün dil-söz ya da Hjelmslev'in şema (sistem)-kural-kullanım gibi ayrımları, kullanımın ardında daha genel, soyut dilsel katmanların varlığına işaret etmektedir.Yeni yaklaşımlar. Gerek ABD'de, gerek Avrupa'da 20. yüzyılın ilk yarısındaki dilbilim okulları genel olarak, eşsüremli dilbilimle) artsüremli ya da tarihsel dilbilime(*), kuramsal dilbilimi uygulamalı dilbilime, mikrodilbilimi de maİcrodilbilime yeğlediler. II. Dünya Savaşı'ndan sonra bu durumun değiştiği görülür. Avrupa'da Andre Martinet gibi dilbilimciler, tarihsel-karşılaş- tırmalı dilbilim ile yapısal dilbilim arasındaki açıklığı kapayacak yeni bir tarihşel- yapısal dilbilim çalışmasına yöneldiler. Öte yandan dilde anlam boyutunun bir yana bırakılmasına bir tepki olarak Jost Trier ve Leo Weisberger gibi Alman dilbilimciler yeni bir yapısal anlambilim geliştirdiler. Her sözcüğün anlamını bağımsız olarak tanımlayan geleneksel yaklaşımın tersine, yapısal anlambilimciler, anlamların da kendi aralarında biçimlere benzer bir düzeni olduğunu savundular ve her anlamın ötekilerle karşılıklı bağlantılarından oluşan "dil alam" kuramını geliştirdiler.II. Dünya Savaşı'ndan sonra dilbilim alanında en önemli gelişme, ABD'de Zelig S. Harris'in ve daha çok da Noam Chomsky'nin çalışmalarının ürünü olan üre- tici-dönüşümsel dilbilgisidir(*). Chomsky, dilde yalnızca gözlemlenebilir olgular (örn. sesler, biçimler) üzerinde duran Bloomfield okuluna karşı, konuşan insanların "zihinsel" yapılarını da dilbilim alanına çekti. Chomsky'ye göre dilde iki öğe ya da aşama vardır: Dilsel yetenek ve bunun somut söz eylemlerinde (konuşma, yazma) ortaya çıkan, gerçekleşen biçimi. Dilbilimci, bu gerçekleşen biçimden çok, her insanın zihninde bilinçsiz olarak bulunan dilsel yetenek ya da "edinç" üzerinde durmalıdır. Kant'ın zihinsel kategoriler kuramını anımsatan bu yaklaşıma göre her insan, daha önce hiç söyleyip duymadığı sonsuz sayıda tümceyi anlayıp söylemesini sağlayan bir kurallar sistemiyle birlikte doğar. Bu sınırlı sayıdaki kuralın derin zihinsel yapıdan yüzey yapısına (kullanıma, edime) dönüşme- siyle sonsuz sayıda tümce üretilebilir. Chomsky, çeşitli dillerde bu kural ve dönüşümleri inceleyerek genel bir dönüşümsel dilbilgisinin oluşturulabileceğini savundu. Onu yapısalcılardan ayıran önemli bir farklılık da budur. Chomsky bütün dillerde evrensel düzenlerin, örüntülerin bulunduğunu öne sürmektedir.1960'ların bir başka yeniliği de, dilbilimle başka beşeri bilimler arasında ilişki kurma denemeleridir. Psikolojik dilbilim(*) bu ça-lışmaların sonucunda doğmuştur. İnsanların dilsel üretim, anlama, öğrenme, ezberleme, tanıma olgularını inceleyen bu bileşik disiplin daha çok, Chomsky'nin kuramından yola çıkarak, çocukların dil öğrenim süreçleri üzerinde durmuştur. Ama bugüne değin elde ettiği sonuçlar oldukça tartışmalıdır. Fransız psikanalist Jacques Lacan ise tam tersi bir yol izleyerek, psikolojiyi dilbilime uygulamak yerine, dilbiliminin verilerini psikanalize uyguladı ve bu alanda yeni bir okul (yapısal psikanaliz) yarattı. Sosyolojik dilbilim( ) adı verilen bir başka bileşik disiplin ise, dil olgularıyla toplumsal olgular arasındaki ilişkileri, bunların etkileşimlerini, dilin toplumsal rollerin gelişimindeki payını ve dille sınıf, ırk, eğitim ve bilinç düzeyi arasındaki ilişkileri incelemiştir. Antropolojik dilbilim(*) ve etnik dilbilimin(*) dışında dilbilimle antropoloji, etnoloji, kültür kuramları, simgesel mantık arasındaki alışveriş de Claude Levi-Strauss'un, Roland Barthes'ın ve Algisdas Julien Greimas'ın yapıtlarıyla göstergebilim(*) adı verilen yeni bir disiplinin doğmasına yol açmıştır.

Günümüzde, bilgisayar teknikleri de dil araştırmalarında kullanılmaktadır. Bilgi iş- lemli dilbilim olarak adlandırılan bu yöntem, bugün için daha çok en temel dilsel verilerin işlenmesinde, sözlüklerin oluşturulmasında, sözlü ve yazılı metinlerde çeşitli seslerin, vurguların, sözcüklerin ve dil bi-

155 Dilek Yarımadası Milli Parkı

rimlerinin sıklığının saptanmasında kullanıl-maktadır. Ayrıca bak. anlambilim; biçimbi- lim; sesbilim.Türkiye'de dilbilim çalışmaları. Türkçe üzerine yapılan çalışmaların dilbilimsel bir nitelik kazanması Cumhuriyet döneminde oldu. Özellikle Atatürk'ün önderliğinde 1932'de kumlan Türk Dili Tetkik Cemiye- ti'nin (sonradan Türk Dil Kurumu-TDK) Türk dilinin tarihsel kökeninin araştırılmasına yönelik çalışmaları (özellikle Güneş- Dil Teorisi) uygulama alanına geçirildi ve Türkçenin yabancı sözcükler ve dil kurallarından arındırılmasına ağırlık verildi.Daha sonraki yıllarda üniversitelerin dil ve edebiyat bölümlerinde (daha çok da yabancı dil ve edebiyat bölümlerinde) genel dilbilim, uygulamalı dilbilim gibi derslerin öğretim programına alınması, bilim adamlarının çeviri ve telif yayınları, dilbilim konusundaki yazılara yer veren Türk Dili, Dilbilim, Boğaziçi Üniversitesi Dergisi, Genel Dilbilim Dergisi, F.D.E., îzlem, Bağlam, Yazko Çeviri, Çağdaş Eleştiri gibi dergilerin yayımlanması, üniversitelerde bu konularda doktora çalışmaları yapılması, Türkiye'de dilbilimin gelişmesine büyük katkıda bulundu.Ünlü dilbilimcilerin yapıtlarının Türkçeye çevrilmesi, Türkiye'de dilbilim çalışmalarının önemli bir parçasını oluşturdu. Bunlar arasında Eugene'Albert Nida'dan Dilbilim Üzerine Tartışmalar (1973), Ferdinand de Saussure'den Genel Dilbilim Dersleri (1976-78, 2 cilt), John Lyons'dan Kuramsal Dilbilime Giriş (1985), Andre Marti- net'den İşlevsel Genel Dilbilim (1985) sayılabilir. Ayrıca çeşitli kuramcılardan yapılan çevirileri içeren Dilbilim Seçkisi (1982), XX. Yüzyıl Dilbilimi: Kuramcılardan Seçmeler (1983) gibi yapıtlar da yayımlandı. Çağdaş dilbilim kuram ve yöntemlerinden yararlanan bazı araştırmacılar, Türkçenin yapısına ilişkin çözümleme ve betimleme denemelerine giriştiler. Bu tür yapıtlar arasında Muzaffer Tansu'nun Durgun Genel Sesbilgisi ve Türkçe (1963), Doğan Aksan, Neşe Atabay, Sevgi Özel, Ayfer Çam, Neval Pirali'nin Türkiye Türkçesi Gelişmeli Sesbilgisi (1978), Nevin Selen'in Söyleyiş Sesbilimi, Akustik Sesbilimi ve Türkiye Türkçesi (1979), Ömer Demircan' ın Türkiye Türkçesinin Ses Düzeni ve Türkiye Türkçeşinde Sesler (1979) adlı kitapları sayılabilir. Özellikle 1940'lardan sonra, dilbilimi kuramsal çerçevesiyle ele alan yapıtlar da yayımlandı. Necip ÜÇ°k'un Genel Dilbilim: Lengüistik (1947), Özcan Başkan' m Lengüistik Metodu (1967), Agop Dil- âçar'ın Dil, Diller ve Dilcilik (1968), Berke Vardar'ın Dilbilim Sorunları (1968), Süheyla Bayrav'm Yapısal Dilbilim (1969), Doğan Aksan'ın Her Yönüyle Dil, Ana Çizgileriyle Dilbilim (1977-82, 3 cilt) adlı yapıtlarıyla TDK yayım olan Dilbilim ve Dilbilgisi Konuşmaları I (1980), Mehmet Rifat'm hazırladığı Dilbilim ve Göstergebilim Kuramları (1983, temel metinlerin çevirisiyle birlikte), Hacettepe Üniversitesi yayını olan ve 1. Dilbilimi Sempozyumu bildirilerini içeren Dilbiliminin Dünü, Bugünü, Yarını (1987) bunlar arasındadır. Ayrıca dilbilim konusunda ortak yapıt olarak hazırlanmış terim sözlükleri de vardır: TDK'ntn Dilbilim Terimleri Sözlüğü (1949), İstanbul Üniversitesi'nde yayımlanan Başlıca Dilbilim Terimleri (1978), TDK'mn Dilbilim ve Dilbilgisi Terimleri Sözlüğü (1980).

Dilek Yarımadası Milli Parkı, Ege Böl- gesi'nde, doğal çevrenin korunması amacıy-dilekçe 156

la ayrılmış, adını üstünde bulunduğu ya-rımadadan alan park. Aydın ilinin batı kesiminde yer alan Sisam Adası yakınlarına

kadar sokulur. Aydın Dağlarının uzantısı olan Samsun Dağı (eskiden Mykale) yarımada üzerinden Sisam'a geçer. En yüksek noktası 1.237 m'lik Dilek Tepesidir. Saru- han-Menderes Masifinin bir parçası olan Dilek Yarımadasında pek çok kanyon vadi bulunur ve bunlardan en önemlisi Oluk Kanyonudur.Yarımadanın kıyılarındaki Güzelçamlı, Küçük Kalamaki, Büyük Kalamaki, Karapınar ve Karine plajlarında bitki örtüsü denize kadar uzanır. Akdeniz ikliminin etkisi altında yazlar kurak, kışlar bol yağışlı geçer. Bu yüzden kışın Olukdere, Bal Deresi gibi akarsularda bol su bulunur. Doğu- batı doğrultusunda uzanan Samsun Dağının kuzey ve güney yamaçlarında farklı bitki örtüsü vardır. Daha çok güney yamaçlarında kızıl çam ve kara çamlar görülür. Genellikle kuzey yamaçlarda rastlanan bitki örtüsünde ardıç, meşe, karaağaç, akçaağaç, dişbudak, üvez, badem, keçiboynuzu, ahlat, delice (yabani zeytin) gibi çok çeşitli türler yer alır. Burada Akdeniz bitki örtüsünün hemen bütün çeşitleri bir arada görülür. Bunun yanında ıhlamur, kestane ve pırnal meşesi gibi Karadeniz Bölgesi ormanlarına özgü ağaçların da bulunması sonucu ulusal park doğal bitki örtüsü açısından bir botanik bahçesini andırır ve bu nedenle bilimsel açıdan değer kazanır. Ya-banıl hayvanlardan çakal, tilki, sansar, yaban domuzu, porsuk, kurt; kuşlardan güvercin, üveyik, keklik, çulluk, ördek, toy, akbaba, kartal, atmaca gibi türler bulunur. Çevresindeki denizde bulunan balıkların en önemlileri kefal, çipura, levrek, sinarit, turna, sarpa, palamutbalığı, barbunyabalı- ğı, mercanbalığı, fangri ve trançadır. Akdeniz ülkelerinde korunmaya alınan ve son yıllarda pek rastlanmamaya başlayan Akdeniz foku ile deniz kaplumbağası bu kıyılarda uygun yaşam koşulları bulmuştur. Aydın'ın Kuşadası ve Söke ilçeleri sınırları içerisinde Dilek Yarımadasını içine alacak biçimde 10.985 hektarlık bir alan, yabanıl yaşam kaynaklarını koruma amacıyla 19 Mayıs 1966'da ulusal park olarak ayrılmıştır. Geçmişte yanlış hayvan otlatma ve dikkatsizlik nedeniyle çıkan yangınlar yörede doğal yaşamı olumsuz biçimde etkilemiştir. Ulusal parkın kurulmasından sonra ormanlar kendisini hızla yenilemekte ve yabanıl hayvan sayısı artmaktadır. Günümüzde yabanıl yaşam korunmaya alınmışsa da, geçmişteki düzensiz avlanma yüzünden artık burada Anadolu parsına rastlanmamaktadır.Ulusal parkın zengin doğal ve bilimsel değerleri yanında, yörede tarihsel ve kültürel kaynaklar da vardır. On iki İon kentinin İÖ 8. yüzyılda kurmuş oldukları Panionion adlı birliğin meclis binasının kalıntıları park alanındadır. Ulusal parka Kuşadası'ndan ve Söke'den karayoluyla ulaşılır. Ayrıca parkın içini dolaşan ve koylara inen yollar da vardır. Koylarda teknelerle de dolaşılabilir. Ulusal park kıyısının bazı kesimlerinde Orman Genel Müdürlüğü tarafından kurulmuş piknik yerleri ile çeşmeleri, duşları ve kabinleri bulunan plaj tesisleri vardır.dilekçe, ARZUHAL olarak da bilinir, bir dilek ya da şikâyeti bildirmek için resmî makamlara sunulan yazı. Birçok ülkede çeşitli tarihsel süreçler içinde yerleşmiş bir hak olan dilekçenin düzenlenişinde biçim çok önemli bir yer tutar. Türkiye'de dilekçe hakkının kullanılmasına ilişkin 1 Kasım 1984 tarihli ve 3071 sayılı yasanın 4. maddesine göre TBMM ve idari makamlara verilen dilekçelerde, başvuru sahibinin adı ve soyadı, imzası ile iş ve ikametgâh adresinin bulunması zorunludur. Medeni yargılama hukukunda dava dilekçesinin başında dilekçenin verildiği mahkemenin adı, ardından sırasıyla davacının ve davalının ad ve soyadı ile adresi yazılır. Daha sonra açık bir biçimde davanın konusu (müddeabih), olgular (dava nedeni) ve hukuki nedenler gelir. Son olarak talep sonucu (netice-i talep) yani davacının karar verilmesini istediği şey açık bir biçimde yazılır. Dilekçenin altında dilekçe sahibinin imzası yer alır. Delillerin dava dilekçesinde gösterilmesi ve yazılı delillerin dava dilekçesine eklenmesi gerekir. Ayrıca davalının davaya cevap vermesi için gerekli süre de gösterilir. Dava dilekçesi mahkemeye

davalı sayısından bir fazla kopyayla sunulur. Hukuki nedenler ve cevap süresi yasada yazılı olmasına karşın, dava dilekçesinde zorunlu öğeler değildir. Ama davalı bunların dışındaki eksiklikleri ilk itiraz olarak ileri sürebilir; bu durumda mahkeme dilekçenin iptaline karar verir. İdari yargılama usulünde ise, idari davalar Danıştay, idare mahkemesi ve vergi mahkemesi başkanlıklarına hitaben yazılmış dilekçelerle açılır. Bu dilekçelerde de tarafların ve varsa vekillerinin ya da temsilcilerinin ad ve soyadları ya da unvanları ile adreslerinin bulunması zorunludur. Davanın konusu ve nedenleri, dayandığı deliller, davaya konu olan idari işlemin yazılı bildirim tarihi vb de gösterilir. Dava konusu kararın ve belgelerin asılları ya da örnekleri dava dilekçesine eklenir. Dilekçeler ile bunlara ekli belgelerin örnekleri karşı taraf sayısından bir fazla olur.Dilekçeler Danıştay ya da ilgili mahkeme başkanlıklarına ya da bunlara gönderilmek üzere idare ya da vergi mahkemesi başkan-lıklarına, idare ya da vergi mahkemesi bulunmayan yerlerde asliye hukuk hâkim-liklerine, yabancı ülkelerde de Türk konso-losluklarına verilir. Bu yerlerde gerekli harç ve posta ücreti alındıktan sonra deftere kayıt yapılır ve dava bu tarihte açılmış sayılır. Dilekçelerde bir eksiklik bulunduğunda, daire ya da mahkeme başkanlığı 30 gün içinde eksikliklerin giderilmesi konusunda ilgiliye bildirimde bulunur.dilekçe hakkı, yurttaşların yönetenlere dilek ya da şikâyet amacıyla başvurma hakkı.Dilekçe hakkı siyasal ve doğal bir hak olarak kabul edilir. Bu hakkın kullanılışı yöneten-yönetilen ilişkisinin başlangıcı kadar eskidir. Geçmişte yönetenler, yönetilenlerin sundukları dilekleri hoşgörüyle karşılarken, şikâyetlere karşı aynı tutumu göstermemişlerdir. Mutlak monarşi döneminde hükümdarlar dilekçelere bir ihsan (bağışlama) olarak yanıt vermekle birlikte, şikâyetleri genellikle kendilerine ya da memurlarına karşı bir hoşnutsuzluk biçiminde değerlendirir ve bazen de şikâyetçileri cezalandırma yoluna giderlerdi. Öte yandan uyrukların hükümdara ve onun hizmetindeki görevlilere karşı dava açma hakkının olmaması da, yönetilenlere önemli bir kısıtlama getiriyordu. İngiltere'de hükümdara karşı bir hakkı öne sürmek için doğrudan kendisine sunulan hak dilekçesiyle (petition of right) başvurulurdu. Hükümdar kişisel karar verme yetkisine göre isterse başvuru sahibinin dilekçesini bağlı mahkemelerden birine havale eder ve yargıçlara adalete uygun bir karar verilmesini isteyen yazılı bir emir (fiat justitia) gönderirdi. 19. yüzyıl sonlarında dava açmak için gerekli bir neden olup olmadığını kararlaştırma işi başsavcıya, fiat justitia'yı çıkarma işi de içişleri bakanlığına bırakıldı. Mahkemeler bu gibi davalarda alışılagelmiş usullerle karar verirdi. Ama mahkemelerin tahttan hükmün yerine getirilmesini isteme yetkisi bulunmadığından, kararın yerine getirilmesinde belirli güçlüklerle karşılaşılırdı. Zamanla mutlak monarşilerin sınırlandırılması, bireye değer veren görüşlerin, hak ve özgürlüklerin gelişmesi ve sonunda demok-rasinin yerleşmesiyle dilekçe hakkı güvence altına alındı, anayasalarda ve pozitif hukuk metinlerinde temel hak ve özgürlükler arasına girdi.İngiltere'de Magna Carta'da (1215) dolaylı olarak tanınan dilekçeyle hükümdara başvurma hakkı, 1689 Haklar Bildirisi'yle onaylandı. Başlangıçta tahta sunulan dilekçeler özel ve yerel şikâyetlerin çözümlenmesi amacına yönelikti. Parlamento'nun çıkardığı birçok yasanın kaynağı, Avam Kamarası'nın tahta sunduğu dilekçeler ve bunlara verilen yanıtlardı. Haklar Bildirisinde yer almayan Parlamento'ya dilekçeyle başvuru hakkı ise anayasal bir teamül olarak yerleşti. ABD'de dilekçe hakkı Amerikan Bağımsızlık Savaşı sırasında tanındı ve Anayasa'nın 1. Ek Maddesi ile resmîleşti. Kongre'ye ve eyalet yasama meclislerine sunulan dilekçeler, belirlenmiş kurallar çerçevesinde kabul edilir ve işleme sokulur. Bu kurallar İngiltere'deki kadar sıkı olmamakla birlikte, dilekçelerin geçerliğini

yorumlamada resmî görevlilerin geniş kişisel karar yetkisi vardır. Fransa'da halkın ve Ulusal Meclis'in sunduğu dilekçeler Fransız Devrimi boyunca önemli bir rol oynamıştır.Günümüzde dilekçe hakkı kapalı rejimlerde ve dikta rejimlerinde sınırlı olarak kulla-nılabilirken, devlet etkinliklerinin gizlilikten uzak ve belirli yöntemlere bağlı olarak yargı denetimine açık tutulduğu rejimlerde en geniş ölçüde kullanılabilmektedir.Türkiye'de dilekçe hakkının kullanılması çok eskiye uzanır. Osmanlı Devleti'nde bütün devlet makamlarına ve doğrudan padişaha dilekçeyle başvurma hakkı vardı. Şikâyette bulunmak isteyenler hazırladıkları dilekçeleri mahkeme siciline kaydettirip kadıya verirler, kadı da bu dilekçeleri İstanbul'a göndererek gelecek yanıta göre bir tavır alırdı. Ayrıca doğrudan Divan-ı Hümayun'a da başvurulabilirdi. 1876 Anayasası ile pozitif hukuk metnine giren dilekçe hakkı, cumhuriyetin kurulmasından sonra, 1924 Anayasası'nda "ihbar ve şikâyet hakkı" olarak yer aldı. 1961 ve 1982 anayasaları da dilekçe hakkına yurttaşların "dilek ve şikâyetleri" biçiminde yer vermiştir. 1961 Anayasası yurttaşların "tek başlarına" ya da "topluca" başvurusunu öngörürken, 1982 Anayasası böyle bir ayırım yapmamış, ama toplu başvuruları da yasaklamamıştır.1982 Anayasası'na göre, yurttaşlar kendileriyle ya da kamuyla ilgili dilek ve şikâyetleri hakkında yetkili makamlara ve Türkiye Büyük Millet Meclisi'ne yazılı olarak başvurabilir. Başvuruların sonucu, dilekçe sahiplerine yazılı olarak bildirilir. TBMM'ye yapılan başvurularda kişisel konuların yanı sıra bazı vergilerin kaldırılması ya da indirilmesi, bazı yasaların yapılması, bazı idari karar ve önlemlerin alınması gibi konulara da yer verilebilir. Meclis bu başvurulara bağlı değildir; bunları yerine getirip getirmemekte serbesttir. Ama başvurular demokratik bir toplumda halk yığınlarınca yapıldığında meclisin siyasal tercihlerine bir ölçüde yön verebilir. Şikâyet niteliğindeki başvuruların söz konusu olabilmesi için, şikâyete yol açan bir durumun ya da bir işlemin var olması, bu durum ve işlemin hukuk kurallarına aykırı bulunması ve bu aykırılıktan başvuru sahibini ya da yurttaşların bir bölümünü ilgilendiren bir hak ya da çıkarın zarar görmüş olması zorunludur.Dilekçe Hakkının Kullanılmasına Dair Kanun'a göre, yetkili makamlar dilekçe sahiplerine, başvurularının sonucu ya da başvuruyla ilgili olarak yapılmakta olan işlemin geldiği aşama konusunda en geç iki ay içinde yanıt vermelidir.

dilemma bak. ikilem

Dilemre, Saim Ali (d. 1880, İstanbul - ö. 15 Şubat 1954, İstanbul), özellikle dil çalış-malarıyla tanınmış Türk hekim. Mekteb-i Tıbbiye-i Şahane'yi (Askeri Tıbbiye) bitirdikten sonra Almanya'ya gitti (1908). Gies-

sen Üniversitesinde patoloji uzmanlığı eğitimi gördü. İstanbul Darülfünunu Tıp Fakültesinde profesörlüğe yükseldi. On beş yıl morg müdürlüğü yaptı. Türkçenin öbür dillerle ilişkisini inceledi, tıp terimlerini Türkçeleştirmeye çalıştı. Türk Dil Kuru- mu'nda görev aldı. Ankara'da Dil ve Tarih- Coğrafya Fakültesi'nde genel dilbilgisi dersleri verdi

(1935-40). 1935-39 arasında Erzurum ve 1939-43 arasında da Rize milletvekili olarak TBMM'de bulundu.Dilemre, Türkçenin Doğu'dan Batı'ya giden ticaret yolu üzerinde konuşulan bir ticaret dili olduğunu, Türk sözcüğünün "tüccar" anlamına geldiğini ileri sürmüş, Türkçenin, Hint-Avrupa dillerine yaklaşan Hint-Turan dilleri içinde yer aldığını kanıtlamaya çalışmıştır. Genel Dil Bilgisi (1939- 42, 2 cilt) adlı kitabının birinci bölümünde genel dilbilgisi üzerine açıklamalar yaptıktan sonra Güney Asya, Amerika, Afrika dillerini, Hami-Sami dillerini incelemiş, ikinci bölümünde de Ural-Altay dilleri ile Hint-Avrupa dillerinin karşılaştırmalı dil- bilgisini vermeye çalışmıştır. Dil Coğrafyası (1937), Hekimlik Dili Terimleri (1945), Dil Devrimi İçin (1949), Dil Devrimi İçin II. Terimler Meselesi (1949) Dilemre'nin öbür önemli yapıtlarıdır.

dilgi, özel hazırlanmış bir çekirdekten kopartılan ince uzun yonga. Bu biçimiyle, işlenmeden alet olarak kullanılabileceği gibi, işlenerek kazıyıcıya ya da oyma kalemine dönüştürülebilir. Bir kenarı körleştiril- miş çlilgilere "sırtlı dilgi" denir. Dilgi, ilk kez Üst Paleolitik Çağda kullanılmıştır.

Dilhayat Kalfa (18. yy), Osmanlı döneminde yetişmiş büyük kadın besteci.Yaşamına ilişkin bilgi yoktur. Kalfa diye anılması sarayda görevli olduğunu düşün-dürmektedir. Yüzden fazla yapıtı olduğu bilinmekteyse de, bunlann ancak 12 tanesinin bestesi günümüze ulaşabilmiştir ve aralarında Evçârâ Peşrevi ile Saz Semaisi çok ünlüdür. Öbür 10 yapıtının üçü peşrev, üçü saz semaisi, dördü de beste formundadır.Dili, DILLY ya da DILLI olarak da yazılır, Endonezya'da Timor Adasındaki Doğu Ti- mor (Timor Timur) ilinin (propinsi) merkezi kent ve ilçe (kabupaten). Adanın kuzey kıyısındaki Öwbai Boğazında yer alır. II. Dünya Savaşı sırasındaki Japon işgali dışında 1975'e değin Portekiz egemenliği altında bulunan Timor'un doğu yarısının ticaret merkezi, başkenti ve ana limanı idi. Nüfus Timorlu ve Atonlular dışında Portekizli, Avrasyalı ve Müslüman Arap azınlıklardan oluşur. Kentte sabun, parfüm, çömlek ve tekstil üretilir, kahve işlenir. İhraç malları pamuk, kahve, pirinç, buğday, yün, san- dalağacı, kopra ve işlenmiş deridir. El sanatları ise örme sepetçilik, fildişi ve san- dalağacı oymacılığıdır. Dili, karayoluyla batıda Manatuto ve Tutuala'ya bağlanır. Bir de havalimanı vardır. Nüfus (1980) kent, 60.150; ilçe, 67.039.dilimli kemer, yan yana çok sayıda daire parçasından oluşan kemer. İlk örnekleri İslam mimarlığında görülmüş, Avrupa'da gotik mimarlıkta üç dilimli olanları çok sık kullanılmıştır. Ayrıca bak. kemer.dilimli kubbe, yüzeyi, tepede birleşen dışbükey dilimlerden oluşan kubbe. Ayrıca bak. kubbe.dilinim, kimi kristal maddelerde görülen, belirli düzlem yüzeyleri boyunca ayrılma özelliği. Dilinim yüzeylerinin kristal yüzeyleri kadar düz olduğu durumlara ender rastlanmakla birlikte, bu yüzeyler arasındaki açılar, kristal maddenin tanımlanmasında büyük önem taşır.Dilinimler, bağlanma kuvvetinin en zayıf olduğu düzlemlerde oluşur. Bir kristal, kristalleşme özelliği aynı olan yüzeylere paralel tüm doğrultularda aynı kolaylıkla dilinebilir; örneğin, galen minerali, bir kü- bün tüm yüzeylerine paralel düzlemlerde dilinir. Dilinimler, doğrultularına (kübik, prizmatik vb) ve dilinme kolaylıklarına göre tanımlanır. Dilinimi kusursuz olan kristaller, düz ve parlak yüzeyler halinde kolaylıkla ayrılır. Kimi kristallerde ise dilinim, tamamlanmamış haldedir ya da zor gerçekleşir. Ayrıca bak. çatlak.Dilke, Sir Charles Wentworth, 2. BARO- NET (d. 4 Eylül 1843, Londra - ö. 26 Ocak 1911, Londra, İngiltere) W. E. Gladştone' un ikinci hükümetinde görev alan İngiliz devlet adamı. Meslek yaşamının doruğun- dayken, adının bir zina davasına karışması nedeniyle siyasal yaşamı sona ermiştir.

DilemreKaynak Kitaplar

Cambridge Üniversitesi'ni bitirdikten sonra bir dünya gezisi yaptı. 1868'de Parlamen- to'ya seçildi. Aşırı sol uçta yer alarak, monarşik yönetimi yeren bir dizi sert konuşma yaptı. Ama 1874'ten sonra Liberal Parti'nin öteki sol kanat üyeleriyle birlikte parti yönetimine yakınlaşmaya başladı. Gladstone'un ikinci liberal hükümetinde, yerel yönetimler bakanı oldu (1882).Bakanlık çalışmalarının yanı sıra, Joseph Chamberlain ile birlikte Kabine'ye genel bir radikal görüşü egemen kılmaya çalıştı. Bu çabaları sırasında sık sık istifasını sunma zorunda kalmakla birlikte, siyasal konumunu da giderek güçlendirdi. Haziran 1885'te geleceğin başbakanı olarak görülmeye başladı.Bu sırada Liberal Parti üyesi İskoçyalı bir avukatın, 1882'den beri Dilke'nin metresi olduğunu öne sürdüğü 22 yaşındaki karısı Virginia Crawford aleyhine açtığı boşanma davası geniş yankılar uyandırdı. Dilke olayı şiddetle reddetti; Şubat 1886'da dava boşanma kararıyla sonuçlanmakla birlikte, Dilke aleyhine hiçbir kanıt bulunamadı. Ama başını Pall Mail Gazette'nin çektiği basın kampanyası kuşkuların sürmesine yol

157 Dili, Sir John Greer

açtı. Dilke, adını temize çıkarmak için, kraliçeye başvurarak davanın yeniden gö-rülmesi için gerekli izni aldı. Temmuz 1886'da görülen ikinci dava aleyhine gelişti; duruşmalar sırasında karşılaştığı güçlüklerden biri de Bayan Cravvford'un suçlamalarını reddederken, onun annesinin âşığı olduğunu kabul etmek zorunda kalmasıydı.Altı yıl sonra Avam Kamarası'na dönerek ölünceye değin sandalyesini korudu. Askerlik ve iş yasalarıyla ilgili konularda etkin bir çalışma yürütmekle birlikte, zamanının büyük bölümünü adını temize çıkarabilecek kanıtlar aramakla geçirdi. Toplanan kanıtlar Virginia Cravvford'un anlattıklarının çoğunun uydurma olduğunu kesin bir biçimde gösterdi. Ama olayda gerçek payının olup olmadığı konusu karanlıkta kaldı.

dilkeşhâveran, Türk müziğinde bir bileşik makam. Hüseyni makamına, ırak (fa f f ) perdesi üzerine göçürülmüş segâh dörtlüsü

eklenerek oluşturulmuştur. Durağı ırak perdesidir. Doğaçlamalarda, özellikle de taksimlerde sık sık kullanılmıştır. Bu makamda bestelenmiş yapıt sayısı oldukça azdır.

Dilkeşhâveran Salat, Itrî'nin, dilkeşhâveran makamındaki salatı. Durak evferi usulüyle ölçülmüşse de, serbest okunur. Sözleri Arapçadır. Yapıta, nerdeyse baştan sona hüseyni makamı egemendir. Dilkeşhâveran olması için gereken (ırak perdesi üzerindeki) segâh geçkisi en sondadır. Günümüzde okunan besteli tek salattır. Ama müezzinlerin büyük çoğunluğu müzik bilgisinden yoksun olduklarından yapıt günümüzde sondaki segâh geçkisi yapılmadan, bütünüyle hüseyni olarak okunmaktadır.

Dili, Sir John Greer (d. 25 Aralık 1881, Lurgan, Armagh ili, İrlanda - ö. 4 Kasım 1944, Washington, D.C., ABD), II. Dünya Savaşı'nın başlarında genelkurmay başkan-

lığı yapan İngiliz mareşal. 1941-44 arasında askeri işbirliği için ABD'ye gönderilen heyete başkanlık yapmıştır.Güney Afrika Savaşı (1899-1902) ve I. Dünya Savaşı'na katıldıktan sonra ordu içinde hızla yükseldi. 1934'te İngiliz Savaş Bakanlığı'nın askeri harekâtlar ve istihbarat bölümü başkanı oldu. 1937'de "sir" unvanı aldı. İngiltere'nin en yetenekli strateji uzmanı olarak kabul edilen Dili, II. Dünya Savaşı'nın başlarında Fransa'daki bir kolor-

hüseyni dizisi segâh dörtlüsüDilkeşhâveran makamının bileşimi

Ana Yayıncılık Arşivi

DillCamera Press

Dilleniales 158

duya komuta etti. Mayıs 1940'ta imparatorluk genelkurmay başkanlığına atandı. Ağustos 1940'ta, yurtiçindeki gereksinime karşın, Mısır'a 150 tank gönderilmesi kararının alınmasında etkili oldu. Mart 1941'de İngiltere'nin Yunanistan'a müdahalesini destekledi. İngiliz askeri temsilcisi olarak Washington, D.C.'de bulunduğu 1941-44 arasında, İngiltere ve ABD'nin askeri politi-kaları arasında eşgüdüm sağlanmasına yar-dımcı oldu. ABD Genelkurmay Başkanı George C. Marshall ile dostluğu da, İngilte- re-ABD dayanışmasının güçlenmesine katkıda bulunmuştur.

Dilleniales, ikiçeneklilerden, iki familyayı (Dilleniaceae ve Crossosomataceae) ve 11 cinsi içeren takım. Bu takımın üyelerinin çoğu tropik ve astropik bölgelerde yetişen ağaç, çalı ya da odunsu tırmanıcı bitkilerdir. Işınsal bakışımlı ve genellikle erdişi olan çiçeklerin üst üste binmiş, üç ya da daha çok sayıda (genellikle beş) çanakyaprağı ve beş taçyaprağı vardır; çiçeklerde çok sayıda erkekorgan ve her biri çok sayıda tohumtas- lağı taşıyan, birbirinden ayrı birkaç dişior- gan bulunur. Dişiorganın açılmış boyuncuk- ları çiçeğe tipik bir görünüm verir.Theales ve Violales takımlarının çok yakın akrabası olan Dilleniales takımı, daha ilkel bitkilerin yer aldığı Magnoliales takımı ile daha gelişmiş bitkilerin bulunduğu bazı takımlar arasında bir evrim halkası oluşturması açısından önem taşır. Dilleniaceae familyasından bitkilerin ekonomik değeri pek fazla değildir; bazı türlerin (örn. Dillenia indica, D. parviflora ve D. pentagyna) kerestesi kullanılır, bazıları da zengin bir tanen kaynağıdır. Çeşitli Hibbertia türleri süs bitkisi olarak yetiştirilir, özellikle Güney California gibi sıcak bölgelerde ya da seralarda yetiştirilen H. scandens, kötü kokulu, san çiçekleri olan tırmanıcı bir bitkidir. Dillenia indica ılıman bölgelerde güzel kokulu beyaz çiçekleri için yetiştirilen bir sera bitkisidir. Doğal olarak yetiştiği Güneydoğu Asya, Avustralya ve Fiji Adalarında ise ağaç biçiminde gelişir; bu yörelerde ağacın limon tadındaki meyveleri jöle ve körilerde kullanılır. Dilleniaceae familyasının içerdiği en geniş cinsler Hibbertia (100 tür), Dillenia (60 tür), Tetracera (40 tür), Doliocarpus (40 tür) ve Davilla'dır (38 tür). Crossosomataceae familyası, Crossosoma adıyla tek bir cinsi içerir. Bu cinsin, Ameri-ka'nın güneybatısındaki çöllerde yetişen küçük yapraklı ve bazıları dikenli 4 çalı türü vardır. Baharda en erken çiçeklenen ve en ilgi çekici çöl bitkilerinden olan bu türler bazen kurak bölgelerde süs bitkisi olarak da yetiştirilir.

Dillenius, Johann Jakob ( d. 1687, Darmstadt, Almanya - ö. 2 Nisan 1747, Oxford, İngiltere), bitkiler üzerine pek çok tanımlayıcı kitap yazmış olan Alman botanikçi.Dillenius, Catalogus plantarum circa Gis- sam sponte nascentium (1718; Giessen Yöresinde Doğal Olarak Yetişen Bitkilerin Katalogu) adlı yapıtında, üniversite öğrenimini tamamladığı Giessen çevresinde yetişen 980 üstün yapılı bitki türüne, 200 yosun ve 160 mantar türüne yer verdi. Ağustos 1721'de İngiltere'ye gitti ve 1728'de Oxford Üniversitesi'nin ilk botanik profesörü oldu. Burada en önemli yapıtlarını yayımladı: Bunlardan biri Eltham'daki Sherard Bahçe- si'nde bulunan bitkilerin tanımlarını ve 417 bitki çizimini içeren Hortus Elthamensis içeren Historia muscorum dur (1741; Yo-sunların Tarihi). 1735'te, Dillenius'u ziyaret eden İsveçli doğabilimci Linnaeus, Critica botanica (Botanik Eleştirisi) adlı yapıtını ona ithaf etti ve çiçekli bir bitki cinsine Dillenia adını verdi.dilli düdük, borusunun içinde, ağız deliğinin altında bir tapa (blok ya da dil) bulunan ve ucundan üflenerek çalınan, kavallara verilen ad. Tapa bir boşluk ya da hava kanalı oluşturarak çalgıcının üflediği havayı yandaki bir deliğin sırayla altına ve üstüne doğru yöneltir. Bu düzenek kapalı hava sütununun titreşmesini sağlar. Dilli düdük ilkesine

dayanan çalgılar arasında bir ya da iki notalı düdükler, düz flütler, flajoleler ve (dilli boruları nedeniyle) org vardır. Flajo- lenin dilli düdükten farkı, daha az sayıda parmak deliği

bulunmasıdır.Dilligil, Avni (d. 1908, Hayfa - ö. 21 Mayıs 1971, İstanbul), tiyatro oyuncusu ve yönetmeni. Amatör tiyatroların yaygınlaşmasına çalışmış ve birçok usta sanatçının yetişmesine katkıda bulunmuştur. Babasının görevi nedeniyle çocukluğu Arabistan'da geçti. İlköğrenimini İstanbul' da, ortaöğrenimini Edirne ve İstanbul'da tamamladı. Mercan İdadisi öğrencisiyken sık sık Şehzadebaşı'na giderek ünlü ustaları izliyordu. Sahneye ilk kez 1924'te Samsun Türk Ocağı'nda çıktı. 1925'te Eskişehir Cer Atölyeleri'ne tornacı olarak girdi. İki yıl sonra giriş sınavlarını kazanarak İstanbul Şehir Tiyatrosu'na katıldı. 1929'da Süreyya Opereti'ne geçti. 1937'de Raşit Rıza'mn yönettiği Ankara Şehir Tiyatrosu'nda oynadı. Ertesi yıl Ankara Halkevi'nde yönetmen olduktan sonra, 1940'ta İstanbul Şehir Ti-yatrosu'na döndü. 1943'te Ses Tiyatrosu ve Opereti'ni kurdu ve yönetti. Ertesi yıl da İstanbul'da Avni Dilligil Tiyatrosu'nu kurdu. 1946'da kurduğu izmir Şehir Tiyatro- su'nun genel sanat yönetmenliğini dört yıl yürüttükten sonra, Bizim Tiyatro adlı bir topluluk kurarak Kıbrıs'a gitti.1953'te İstanbul Üniversitesi Talebe Birliği Gençlik Tiyatrosu'nun yönetmenliğini yaptı. Bu topluluk ertesi yıl Almanya'da Erlan- gen Uluslararası Tiyatro Şenliği'nde birinci oldu. Dilligil daha sonra Ara Tiyatro (1956), Halk Tiyatrosu (1962), Avni Dilligil Tiyatrosu (1967) gibi topluluklar kurdu; birçok oyun yönetti ve oynadı. 1971'deMerdiven adlı oyunda oynarken sahnede öldü.1941'den başlayarak çok sayıda filmde de oyunculuk, yönetmenlik ve seslendirme sa-natçılığı yapan DilligiFin adına ailesi tarafından oluşturulan Avni Dilligil Tiyatro Ödülleri 1977-78 döneminden beri her yıl sekiz dalda verilmektedir.Dillinger, John (Herbert) (d. 23 Haziran 1903, Indianapolis, Indiana - ö. 22 Temmuz 1934, Chicago, ABD), ABD'li banka soyguncularının en ünlüsü. Haziran 1933- Temmuz 1934 arasındaki kısa meslek yaşamında pek çok soygun ve firar gerçekleştirmiş, adı İngilizcede "haydut" anlamında kullanılır olmuştur. Indianapolis'te doğdu, ama ilk gençliğinin büyük bölümünü Mooresville yakınlarında bir çiftlikte geçirdi. 1923'te Deniz Kuvvetlerine katıldı. Birkaç ay "Utah" gemisinde görev aldıktan sonra Deniz Kuvvetlerinden ayrıldı. Eylül 1924'te Mooresville'de bir bakkal dükkânını soymaya çalışırken yakalandı. Indiana eyalet hapishanelerinde geçirdiği yıllarda (1924-33) deneyimli soygunculardan banka soygunu tekniklerini öğrendi. 22 Mayıs

1933 'te koşullu olarak salıverildikten sonra, birkaç arkadaşıyla birlikte Indiana ve Ohio'da dört ay içinde beş banka soygunu gerçekleştirdi. Bu soygunlardaki cesaretli, atak davranışlan ve iyi giyimiyle tanınmaya başladı. Eylülde Ohio'da yakalanıp hapse atıldı. Ama daha önce Indiana Eyalet Hapishanesinden kaçmalarını planlayıp parasal destek sağladığı beş eski mahkûm tarafından buradan kaçırıldı. Çetesiyle birlikte Indiana ve Wisconsin'de birkaç bankayı daha soyduktan sonra güneye, önce Florida'ya, ardından Arizona'daki Tucson'a kaçtı. Ama Tuc- son'daki polislerce tanınıp yakalandı ve Indiana'daki Crown Point Hapishanesi'ne gönderildi. Burada, 3 Mart 1934'te en ünlü firannı gerçekleştirdi. Usturayla tabanca biçiminde yontup ayakkabı boyasıyla siyaha boyadığı bir tahta parçasıyla gardiyanları tehdit ederek kaçmayı başardı. Kaçarken "son buluşmaya doğru yola çıkıyorum" diye şarkı söylediği anlatılır. Bundan sonra yeni suç ortakları ile banka soygunlarını sürdürdü. FBI, Minnesota ve Wisconsin'de iki kez kendisine pusu kurup yaylım ateşi açtıysa da, hep son anda kurtulmayı başardı. Ama FBI, Indiana polisi ve randevuevi işleten Anna Sage adlı arkadaşının birlikte kurduğu pusu Dillin- ger'ın sonu oldu. Dillinger, "kırmızılı kadın" adıyla ün kazanan Sage'in çağrısı üzerine gittiği Chicago'daki Biograph Tiyatrosu'na girerken vurularak öldürüldü. Bazı araştırmacılar, Biograph Tiyatrosu'nda öldürülenin başka birisi olduğunu ve arkadaşlarının FBI'ı oyuna getirerek Dillin- ger'ın ortadan kaybolmasını sağladığını öne sürmüştür.Dillon, ABD'de, Montana eyaletinin gü-neybatısındaki Beaverhead ilinin (county) merkezi. Jefferson akarsu sisteminin parçası olan Beaverhead Irmağı üzerindedir. Utah ve Kuzey Demiryolu'nun yöreye ulaşması üzerine Terminus (Son Durak) adıyla 1880'de kuruldu. Hattın 89 km kuzeydeki Butte'a kadar uzamasını sağlayan Union Pacific Railroad Company'nin başkam Sidney Dil- lon'm onuruna 1881'de bugünkü adını aldı. 1885'te tüzel kimlik kazanan kent önceleri bir yün nakliyat limanı olarak gelişti. 1893'te Montana'nın ilk öğretmen okulunun (sonradan Western Montana College) burada açılması da kentin gelişmesine katkıda bulundu. Beaverhead Ulusal Ormanimn yönetim merkezi olan kent, ormanın deği

(1732, 2 cilt; Eltham Bahçesi), öbürü ise yaprakyosunları, ciğeryosunları, algler, kib- ritotları, likenler ve öbür basit yapılı bitkiler olarak bir araya topladığı 600'den fazla "yosun" türünün tanımlarını ve resimlerini

Dillenius, sanatçısı bilinmeyen bir portre çalışmasından James Heath'in yaptığı oymabaskı

Ashmolean Museum, Oxford

şik bölümleri arasında, eskiden madenci kamplarının bulunduğu bir alanda kurulmuştur (Beaverhead II Müzesi'nde kentin madencilik geçmişi sergilenir). Bugün bütü-nüyle terk edilmiş bulunan ve Montana'nın ilk büyük altın madeninin işletildiği (1862) komşu Bannack kenti, eskiden 8 bin nüfus-lu canlı bir yerleşim ve bölgenin ilk merkeziydi. Günümüzde Dillon'ın ekonomisi hayvancılık ve çiftçilik yanında madencilik ve turizme dayanır. Hayvan çiftlikleri, kenti çevreleyen kırsaî bölgeye yayılmıştır. Kuzeybatıda Maverick Kayak Alanı, 30 km güneyde de Clark Kanyonu Baraj Gölü Eyalet Dinlenme Parkı vardır. Nüfus (1990) 3.991.Dillon, Johıı (d. 4 Eylül 1851, Blackrock, Dublin, İrlanda - ö. 4 Ağustos 1927, Londra, İngiltere), İrlanda Milliyetçi Parti- si'nin Yönetsel Özerklik Yasası'nın kabul edilmesi için verdiği parlamenter mücade-

lenin önderlerinden. 1880'lerde sıkı bir işbirliği yaptığı ünlü İrlanda milliyetçisi Charles Stewart Parneli'le, adının bir boşanma davasına karışmasından sonra ilişkilerini kesmiştir.İrlandalı yurtsever John Blake Dillan'ın (1816-66) oğluydu. 1880-83 ve 1885-1918 arasında İngiliz Avam Kamarası'nda yer aldı. Adil toprak kirası, sabit kira süresi ve İrlanda topraklarının serbestçe alınıp satıla- bilmesini savunan İrlanda Toprak Birli- ği'nde sürdürdüğü çalışmaları nedeniyle, Mayıs 1881-Mayıs 1882 arasında iki kez hapsedildi. Ekim 1881'den sonra Dublin'deki Kilmainham Hapishanesinde Parnell ile birlikte yattı. İngiltere'de oturan toprak sahiplerinin, İrlanda'daki topraklarında uyguladıkları yüksek kira bedellerine karşı bir "kampanya planı" hazırlayan William O'Brien'a yardiım ettiği gerekçesiyle 1888'de yeniden tutuklandı ve altı ay hapiste kaldı.Parnell'in adı 1890'da Albay William Henry O'Shea'nın boşanma davasına karıştığında, Dillon ve Ö'Brien, bu olaydan sonra parti önderi olarak kalmasının yanlış olacağı düşüncesiyle, başlangıçta Parnell'e verdikleri desteği çektiler. Bunun üzerine parti ikiye bölündü ve çoğunlukta olan Parnell'in muhalifleri İrlanda Milliyetçi Fe- derasyonu'nu kurdular. 1896'da örgütün başkanlığına getirilen Dillon, 1900'de Parnell'in yandaşı olarak tanınan John Red- mond'un önderliğinde tek bir partide birleşmeyi kabul etti.Arthur James Balfour başkanlığındaki Muhafazakâr hükümetin (1902-05) yürürlüğe koyduğu reformların "özerklik isteklerini yumuşaklıkla yatıştırma" amacını taşıdığı kanısına varan Dillon, 1905 seçimlerinde İrlandalı seçmenleri Liberal Parti'nin adaylarına oy vermeye çağırdı; Liberallerin iktidara gelmesinden sonra da onların reform programını destekledi. I. Dünya Savaşı sırasında- İrlandalıların askere alınmasına şiddetle karşı çıktı; bu karşı çıkışın temelinde

hem bu uygulamanın daha milliyetçi bir çizgi izleyen Sinn Fein'in (İşçi Partisi) propagandasına güç katacağı kaygısı, hem de Britanya İmparatorluğu'nun çıkarlarının her zaman İrlandalıların çıkarlarıyla çakışmadığı düşüncesi yatıyordu. 1916'da Dublin'de patlak veren Paskalya Ayaklanmasından sonra, uygulanan sert yöntemlere karşı çıktı ve Avam Kamarası'nda İrlandalı ayaklanmacıları savunan ateşli bir konuşma yaptı.İrlanda'nın savaşta yer alıp almaması ko-nusunda görüş ayrılığına düştüğü Red- mond'un ölümü (6 Mart 1918) üzerine, Milliyetçi Parti'nin önderliğini üstlendi. Ama partisi halk arasındaki gücünü yitirmiş olduğundan, Sinn Fein Kasım 1918 seçimlerini kolayca kazandı. Avam Kamarası'ndaki sandalyesini daha sonra İrlanda cumhurbaşkanı olan Eamon De Valera'ya kaptırınca, siyasetten çekildi.Dilmaçoğulları, 1085-1192 arasında Bitlis ve Erzen'de egemen olan Türk beyliği. Kurucusu, Büyük Selçuklu hükümdarı Alp Arslan'ın komutanlarından Dilmaç Meh- med Bey'di (hd 1085-1104). Kuruluş döneminde Büyük Selçuklu Devleti'ne biçimsel bağlılığını sürdüren Dilmaçoğulları, Toğan Arslan döneminde (1104-37) en parlak yıllarını yaşadılar. Saltuklular ve Artuklular ile birlikte Haçlılara ve Gürcülere karşı savaştılar. İstikrarlı bir yönetim kuran Toğan Arslan bir süre Sökmenlilere bağlanmak zorunda kaldıysa da yeniden bağımsızlığını elde etti. Dilmaçoğulları, 1124'te saldırıya geçen Sökmenlilere karşı ayakta kalmayı başardılar. Zengilerin 1134'teki saldırısından da para vererek kurtuldular.1138'de Irak Selçuklu komutanı Selçuk Şah, Erzen'i yağmaladı. Hısn Keyfa Artuk- lularının da Bitlis'i işgali üzerine Dilmaçoğulları beyi Hüsameddin Kurtı (hd 1137-43) Mardin Artuklularına sığınmak ve bağlılığını bildirmek zorunda kaldı. 1145'te İma- deddin Zengi'nin gözetiminde tahta çıkan Fahreddin Devletşah (hd 1145-92) 1161'de Gürcistan'a yapılan seferlere katıldı. Onun döneminde Artukluların baskısı altında kalan Dilmaçoğulları, Musul atabeglerine ve Eyyubilere karşı yapılan savaşlarda hep Artukluların yanında yer aldı.Sökmenliler 1192'de Bitlis'i alarak Dilmaç- oğullannın buradaki egemenliğine son verdi. Beyliğin Erzen kolu ise siyasal ve askeri bir varlık gösterememesine karşın 1394'e değin varlığını korudu.Dilmen, Güngör (d. 27 Mayıs 1930, Tekirdağ), -oyun yazarı. Konularını genellikle tarihten ve mitolojiden aldığı oyunlarında kullandığı gelişmiş dil ve tekniklerle dikkati çeker.İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Klasik Filoloji Bölümü'nü 1960'ta bitirdi. Ertesi yıl burs alarak gittiği ABD'de, tiyatroda ışıklandırma teknikleri ve oyun yazarlığı eğitimi gördü. Aynı yıl Tel Aviv'deki

159 Dilmen, İbrahim

Habimak Tiyatrosu ile Yunanistan'daki Kraliyet Tiyatrosu'nda (bugün Ulusal Tiyatro) araştırmalar yaptı. 1964'te İstanbul Belediyesi Şehir Tiyatrosu'nun ışıklandırma bölümüne girdi. 1966'da işine son verilince İstanbul Radyosu'nda dramaturgluğa başladı. 1971'de İngiltere'de Durham Üniversitesi'nde, 1982-83'te Eskişehir Üniversitesi'nde ders verdi. 1976-80 arasında İstanbul Belediyesi Şehir

Tiyatroları'nda drama- turgluk ve Araştırma-İnceleme Bölümü başkanlığı yaptı.Dilmen, yapıtlarında mitolojiden ve tarihten en çok yararlanan yazarlardandır. Mi- das üçlemesinin ilk oyunu olan Midas'ın Kulakları, 1959'da Sinema-Tiyatro dergisinin açtığı yarışmada birinci seçildi ve aynı yıl Gençlik Tiyatrosu'nda, ertesi yıl da Devlet Tiyatrosu'nda sahnelendi. Dilmen'in en tanınmış yapıtı olan ve Kral Midas'ın kişiliğinde büyüklük tutkusunu başarıyla sergileyen oyun, Ferit Tüzün'ün müziğiyle iki perdelik bir opera haline getirildi ve 1978'de İstanbul Devlet Opera ve Balesi'n- de sahneye kondu. Üçlemenin öteki oyunları Midas'ın Altınları'y\& (1969) Midas'ın Kördüğümü (1975) Devlet Tiyatrosu sahnelerinde oynandı'; Dilmen, Akad'ın Yayı (Devlet Tiyatrosu, 1967), Kurban (Gülriz Sururi-Engin Cezzar Tiyatrosu, 1967 ve Devlet Tiyatrosu, 1980), Deli DumrulDevlet Tiyatrosu, 1979) ve Ben, AnadoluKenter Tiyatrosu, 1985) gibi oyunlarında da mitolojiden yararlandı. 1964'te Gülriz Sururi-Engin Cezzar Tiyatrosu'nca oynanan Canlı Maymun Lokantası ise Batı dünyasının gelişmişlik ve gelişmemiştik kavramlarıyla Doğu'nun madde ve duygu kavramlarını karşı karşıya getiriyordu.Dilmen'in Türkiye'nin yakın tarihiyle ilgili oyunu İttihat ve Terakki, Gülriz Sururi- Engin Cezzar ve Dormen tiyatrolarının ortak yapımı olarak 1969'da sergilendi. Öteki tarihsel oyunları arasında Bağdat Hatun (Devlet Tiyatrosu, 1974, 1980), Hasan Sabbah ve Mithat Paşa sayılabilir. Dilmen'in "Devlet ve İnsan" adlı oyunu Orhan Asena'nm "Yıldız Yargılanması"yla birlikte Devlet ve İnsan/Yıldız Yargılanması (1990) başlığıyla yayımlanmıştır. Dilmen'in ayrıca Kuyruklu Masallar (1979, 1989) ve Mavi Orman (1976, 1989) adlı çocuk kitapları vardır.Dilmen oyunlarıyla Halkevleri Genel Merkezi Şinasi Efendi (1963), İlhan İskender (1967), Türk Dil Kurumu (1975), Muhsin Ertuğrul (1979), Uluslararası Endüstri ve Ticaret Bankası Oyun Yarışması Birinciliği (1984) ve Ulvi Uraz (1986) gibi tiyatro ödülleri kazanmış, Anzavur adlı çalışmasıyla da Yunus Nadi Senaryo Yanşması'nın birinciliğini Oktay Arayıcı'yla paylaşmıştır (1970).Dilmen, İbrahim Necmi (d. 1887, Gü- mülcine - ö. 5 Mart 1945, Ankara), edebiyat tarihçisi ve dilci. Ortaöğrenimini Selanik İdadisi'nde, yükseköğrenimini İstanbul Hukuk Mektebi'nde yaptı (1909). Selanik Hukuk Mektebi'nde devletler hukuku, çeşitli İstanbul liselerinde edebiyat dersleri okuttu. Edebiyat Fakültesi'nde Ural-Altay dilleri dilbilgisi ve edebiyat kuramları dersleri verdi (1913-18). Ankara Gazi Terbiye Enstitüsü ve Musiki Muallim Mektebi'nde de edebiyat öğretmenliği yaptı. 1932'de Türk Dil Kurumu merkez kurulu üyeliğine getirildi, kurumun genel yazmanlığını yaptı (1933-45). Bu arada Eğitim Bakanlığı genel müfettişliğinde bulundu. 1935'te seçildiği Burdur milletvekilliğini ölümüne değin sürdürdü.

John Dillon, 1890Myles Dillon

Güngör DilmenAra Güler

edebiyat" olmak üzere iki bölümde ele almış, birinci ciltte Türkçenin en eski ürünlerinden başlayarak eski edebiyatın önde gelen şair ve yazarlarını tanıtmış, ikinci ciltte Tanzimat'tan

Milli Edebiyat'a kadarki dönemin özelliklerini anlatmıştır. Abdiilhak

Hamid ve Eserleri (1932), Gü- tıeş-Dil Devrimi

Teorisinin Ana Hatları (1936), Türk Dilbilgisi Dersleri (1936, 2 cilt), Türkçe Gramer (1939, 2 cilt), Tanzimat Edebiyatı Tarihi Notları (1942) Dil- men'in öbür yapıtlarıdır.Dilmun, İÖ y. 2000'de gelişen bağımsız bir krallığın Sümer dilindeki adı. Krallığın, Basra Körfezindeki Bahreyn Adasında ku-rulduğu kabul edilir. Sümerlerin İÖ 3000'den kalma ticaret metinlerinde adı geçen

Dilmun'dan, Sümer ile İndus Vadisi arasındaki ticarette bir aktarma merkezi olarak söz edilir. Tarım ürünleri karşılığında Sümer ve Babil'e bakır, taştan yapılmış boncuklar, değerli taşlar, inci, hurma ve sebze gibi ürünler yollanmıştır.Bahreyn'de bulunan ve büyük bölümü kireçtaşından yapılmış Barbar adlı antik tapınak kalıntısı ile binlerce tümülüs adanın önemini göstermektedir. Bahreyn Kalesi, adanın kuzey kıyısında 18 hektarlık yer kaplayan büyük bir höyüktür ve adadaki en büyük yerleşim alanını oluşturur. Burada, İÖ 2800'e tarihlenen bir kent yer alır. Kentte yedi yerleşim katı görülür. İÖ 2300-1800 arası dönemi kapsayan ikinci katta surların yanı sıra, İndusVadisi uygarlığı tarzında çakmaktaşından yapılmış ağırlıklar, sabuntaşından yapılmış yuvarlak mühürler ve bakır eşya bulunmuştur. Arabistan Yarımadasının kuzey kıyısında ve Basra Körfezi açıklarındaki adalarda da benzer yerleşimler ortaya çıkarılmıştır.Dilthey, VVilhelm (d. 19 Kasım 1833, Wiesbaden yakınlarında Biebrich, Nassau, Almanya - ö. 1 Ekim 1911, Bolzano yakınlarında Seis am Schlern, Güney Tirol, Avusturya - Macaristan), insan bilimleri metodolojisine önemli katkılarda bulunan Alman filozof. Doğa bilimlerinin yaygın etkisine karşı çıkmış, insanı değişkenliği ve tarihsel olumsallığı içinde kavrayan bir yaşam felsefesi geliştirmiştir. Dilthey'in kültürel bakış açısına dayalı kapsamlı tarih yaklaşımının özellikle edebiyat incelemeleri için çok önemli sonuçları olmuştur.Dilthey, Reform Kilisesi'ne bağlı bir ilahi-yatçının oğluydu. Heidelberg'de başladığı ilahiyat öğrenimini Berlin'de sürdürdü, ama çok geçmeden felsefeye kaydı. İlahiyat ve felsefe sınavlarını tamamladıktan sonra Berlin'de çeşitli ortaöğretim kurumlarında bir süre ders verdi. Ama tümüyle akademik çalışmaya yönelebilmek için kısa süre sonra öğretmenliği bıraktı.Bu yıllarda büyük bir enerjiyle değişik konularda araştırmalara girişti. Hıristiyanlığın ilk dönemleri ile felsefe ve edebiyat tarihinin yanı sıra müzikle de ilgilendi; sosyoloji, etnoloji, psikoloji ve fizyoloji gibi ampirik bilimlerdeki her gelişmeyi heyecanla izledi. Yazdığı yüzlerce eleştiri ve deneme Dilthey'in tükenmez üretkenliğinin kanıtıdır.1864'te Berlin'de doktorasını tamamladı ve 1866'da Basel Üniversitesi'nde çalışmaya başladı. Bunu 1868'de Kiel, 1871'de de Breslau üniversitelerine atanması izledi. 1882'de Berlin Üniversitesi'nde R. H. Lot- ze'un yerini aldı ve yaşamının geri kalan bölümünü burada geçirdi.Bu süre içinde Dilthey kendini bütünüyle işine adamış, dışa dönük büyük heyecanlardan uzak

bir akademisyen olarak yaşadı. Önceleri "insan, toplum ve devlet bilimleri" olarak biraz da bulanık biçimde özetlediği, ama daha sonra Geisteswissenschaften (Tinsel Bilimler) adını verdiği bilimlerin

felsefi temelini araştırdı. Bu araştırmaların ürünü olan Einleitung in die Geisteswissens- chaften'm (Tinsel Bilimlere Giriş) ilk cildi 1883'te ortaya çıktı. Üzerinde çalışmayı aralıksız sürdürdüğü ikinci cildi hiçbir zaman tamamlayamadı. Ama bu ilk yapıtın ürünü, bir dizi önemli denemeyi kaleme alması oldu. Bunlardan "Ideen über eine beschreibende und zergliedernde Psycholo- gie" (1894; Betimleyici ve Analitik Psikoloji Üzerine Düşünceler) anlamaya (verstehen- de) dayalı yapısal psikolojinin doğuşuna öncülük etti. Dilthey bu çalışmasını, yaşamının son yıllarında Der Aufbau der gesc- hichtlichen Welt in den Geisteswissenschaf- ten (1910; Tinsel Bilimlerde Tarihsel Dünyanın Kuruluşu) adlı gene tamamlanmamış incelemesinde yeni bir düzeyde ele âldı. Tarihsel bilimlerin, doğa bilimlerinin me-todolojik ülküsüne yaklaşma eğilimine karşı çıkan Dilthey, beşeri bilimleri, yorumlayıcı bilimler biçiminde tanımlayarak kendi ayaklan üzerine oturtmaya çalıştı. Dilthey'e göre bu anlayışın temelinde, kişisel deneyim (Erlebnis) ile bu deneyimin yaratıcı dışavurumu ve düşünsel kavramşı arasındaki karşılıklı etkileşim yatıyordu. Dilthey bireyi hiçbir zaman tek başına değil, her zaman çevresiyle birlikte değerlendirdi. İnsanın özünün yalnızca içe bakışla kavrana- mayacağını, bütün tarihi bilmeyi gerektirdiğini vurguladı. Bu kavrayış hiçbir zaman tamamlanmış olamazdı, çünkü tarihin kendisi tamamlanmış değildi. "Prototip insan tarihsel süreç içinde dağılıp gider". Bu nedenle Dilthey'in felsefi çalışmaları tarihsel araştırmalarıyla yakından ilişkiliydi. Bu çalışmaların sonraki ürünlerinden biri Studi- en zur Geschichte des deutschen Geistes'in (Alman Düşüncesinin Tarihine İlişkin İnce-lemeler) başlıklı geniş kapsamlı bir tasarının doğması oldu. Bu çalışmanın, eksiksiz ve bütünsel bir metin oluşturan notlarının ancak bazı bölümleri yayımlanabilmiştir. Dilthey kesin formüllerden hoşlanmazdı. Us yoluyla kurulmuş sistemlere güvenmez, karmaşık sorunları kesin bir çözüme bağlamadan bırakmayı yeğlerdi. Bu yüzden de uzun süre sistematik düşünce gücünden yoksun, duygusal bir kültür tarihçisi olarak görüldü. Ama ölümünden sonra, öğrencilerinin onun yapıtlarını yayımlama ve yorumlama çalışmaları, Dilthey'in tarihsel temelli yaşam felsefesinin metodolojik önemini ortaya koydu.Dilthey'in kişiliğini değerlendirmek zordur. En yakın dostlan bile Dilthey'in iç dünyasıyla ilgili çok az şey bildiklerini saklamadılar. Ancak son yıİlarmda birlikte çalışmak üzere davet ettiği az sayıda kişi ona yakın olabilmiştir. Ama onlar için de Dilthey "tuhaf ve gizemli bir ihtiyar" olarak kalmıştır.Dim Mağarası bak. Gâvurini MağarasıDimbleby, Richard (Frederick) (d. 25Mayıs 1913, Richmond, Surrey - ö. 22 Aralık 1965, Londra, İngiltere), radyo muhabirliğinin öncüsü sayılan İngiltere'nin ilk büyük radyo haber sunucusu. British Bro- adcasting

Corporation'ın (BBC) ilk savaş muhabiri olarak sesiyle İngiliz halkının tanıdığı bir kişi durumunda gelmiş, televizyonun ilk yıllarında da etkili görünümüyle ününü korumuştur. Yayın yönetmeni ve devlet adamı Frederick J. G. Dimbleby'nin oğludur. Ortaöğrenimini tamamladıktan sonra ailesine ait Richmond and Twickenham Times adlı gazetede çalışmaya başladı. Başka gazetelerde beş yıl gazeteciliği sürdürdükten sonra BBC ııin Güncel Sohbetler Bölümü'ne girmeyi başardı. Güvenli ve düzgün konuşmasıyla kısa sürede belirli bir tarz yarattı. Sonradan radyo muhabirliği olarak adlandırılan bu dalda el yordamıyla ilerleyerek radyo ve televizyon haberciliğindeki gelişmelere yön veren gelenekleri yarattı. BBC'nin ilk dış muhabiri olarak İspanya İç Savaşı'nı izledi. II. Dünya Savaşı'mn başlarında "savaş muhabiri" olarak görevlendirildi. Avrupa, Afrika, Ortadoğu'daki cepheleri gezerek ve Kraliyet Hava Kuvvetleri (RAF) ile birlikte Almanya üzerindeki uçuşlara katılarak savaş haberleri gönderdi. Savaş sona erdiğinde herkesin güvendiği ulusal bir kahraman olan Dimbleby, devlet yönetimi ve siyasete ilişkin önemli olayları televizyonda özlü bir biçimde sunmak için başvurulan bir kişi durumuna geldi. BBC'nin ülke olaylarını ele alan "Panorama" adlı haftalık belgesel programında sürükleyici bir rol oynadı. Kraliçe II. Eliza- beth'in taç giymesinden (1953) Winston Churchill'in cenaze törenine (1965) kadar ülkedeki bütün büyük törenlerin değişmez sunucusu oldu.II. Dünya Savaşı sırasında haberciliğin yanı sıra birkaç kitap yazdı. Televizyonda ününün doruğuna ulaştığı dönemde bile radyo programlanna sık sık katıldı. Bu arada gazete ve yayın organlarında sürekli yazılar yazdı ve mesleğe ilk adımını attığı aile gazetesinin yönetimiyle de etkin biçimde uğraştı.Çocuklarından ikisi David ve Jonathan başarılı birer televizyon muhabiri oldu. Richard Dimbleby'nin anısı başarılı radyo ve televizyon muhabirlerine verilen Dimb- loby Ödülü ile yaşatılmaktadır.

Dilmun 160

İbrahim Necmi Dilmen, Mektebi Sultani' de (Galatasaray Lisesi) edebiyat öğretmenliği yaptığı sırada hazırladığı Tarih-i Edebiyat Dersleri (1922, 2 cilt) adlı yapıtında Türk edebiyatını "eski edebiyat" "yeni

DilmenKaynak Kitaplar

Dilthey, R. Lepsius'un yağlıboya çalışmasından ayrıntı, y. 1904; özel koleksiyon

Archiv für Kunst und Geschichte. Berlin

Dimbokro, Fildişi Kıyısı'nın ortagüney kesiminde il (departement) ve il merkezi kent (1969). Dimbokro kenti Bandama Irmağının kolu olan Nzi üzerinde yer alır. Baule (Baoule) halkının tatlıpatates, muz, palmiye yağı ve tohumu gibi ürünlerini pazarladığı bir merkezdir. 1910'da kenti 166 km güneybatıdaki Abidjan'a bağlayan devlet demiryolunun tamamlanmasından bu yana Dimbokro büyük bir kahve, yam, kola tohumu, kapok ve kakao antreposu olmuştur. 1970'lerde kentte bir dokuma fabrikası kurulmuştur. Dimbokro ilinin yüzölçümü 8.530 kmr'dir. Nüfus (1975) kent, 30.986; (1979 tah.) il, 474.629.DîmboviÇa, Romanya'nın güney kesiminde il (judet). Yüzölçümü 3.738 knr'dir. Yerleşim merkezleri Transilvanya Alpleri'nin arasında uzanan vadiler ile alçak düzlüklerde kurulmuştur. Sularını Ialomita, Dîmbo- vita ve Argeş ırmakları toplar. II merkezi Tîrgovişte feodal dönemde Eflâk'ın da (Valahya) merkeziydi. Bir petrol bölgesinin merkezinde bulunan kentin yakınlarındaki Bucşani, Hulubeşti ve Mislea'da petrol kuyuları Vardır. Tîrgovişte, Moreni ve Fie- ni'de metal eşya ve makine imal edilir. Fieni'de ayrıca yapı malzemeleri de üretilir. Pucioasa ve Brânesti'de dokumacılık, Gaeş- ti'de ahşap işlemeciliğiyle uğraşılır. Margi- neanca ve Sotînga kasabaları yakınlarında linyit yatakları işletilir; Ialomitp Irmağı üzerinde Moroeni ve Fieni yakınlarında hidroelektrik santrallar kurulmuştur. Tarım ovalarda yapılan tahıl üretimi ve hayvancılık ile tepelik alanlarda yapılan bağcılık ve meyveciliğe dayanır. 17. yüzyıldan kalma çok sayıda kilise ve müzenin bulunduğu Tîrgovjşte'den bazı kara ve demir yolu bağlantıları geçer. Nüfus (1990 tah.) 571.000.dimenhidrinat, özellikle taşıt tutmalarında kusmayı önleyici olarak, ayrıca içkulaktan kaynaklanan baş dönmelerini hafifletmek için kullanılan antihistaminik ilaç.Bireşimsel olarak hazırlanan ve 1949'da kullanıma sunulan dimenhidrinat tablet ya da şurup biçiminde ağızdan kullanılır. Etki süresi dört saat kadar olan ilacın en sık rastlanan yan etkisi uyku vermesidir.dimerkaprol, öldürücü bir savaş gazı olan levisitin etkilerini gidermek amacıyla geliş-tirilmiş ilaç. II. Dünya Savaşı'nın sonlarına doğru, hücrelerdeki sülfhidril gruplarına bağlanarak zehirlenmeye yol açan antimon, arsenik, bizmut, kadmiyum, krom, altın, kurşun ve cıva gibi pek çok metal ve yarımetalden ileri gelen zehirlenmelere karşı dimerkaprolün panzehir olarak kullanılabileceği anlaşıldı. Suda çözünmeyen bu bileşiğin yerfıstığı yağındaki çözeltisi kas içine şırınga edilerek verilir ve zehirli metalin vücuda girmesinden sonraki ilk iki saat içinde kullanıldığında çok etkili olur.dimetil keton bak. asetondimetil sülfoksit, organik bileşiklerin sül- foksit sınıfının en basit üyesi. Ayrıca bak. sülfoksit.dimetilaminoetilbenzanilit bak. fenben- zamindimetiltriptamin, bak. DMTdimetoat, sinir uyarılarının iletilmesinden sorumlu olan kolinesteraz enzimlerini en-gelleyerek etki yapan bir grup böcek ilacının ortak adı. Kimyasal olarak organik fosfatlar grubundan olan dimetoat, insan ve tüm omurgalılar için en zehirli olan böcek ilaçlarından biridir. Bitkilerin köklerinden emilerek toprak üstündeki bölümlerine ya yılır ve bitki özsularıyla beslenen böcekleri (örn.

yaprakbitleri, yaprakpireleri) zehirler. Emici olmadıkları için bitkilerin özsu- yunu yeterince almayan tırtıllar ve öbür kemirici zararlılar üzerinde dimetoat pek etkili değildir.Dimetrodon, fosillerine Kuzey Amerika' daki Alt ve Orta Permiyen Dönem (Permiyen Dönem y. 280-225 milyon yıl önce) kayaçlarında rastlanan, soyu tükenmiş ilkel ve yırtıcı sürüngen cinsi. Uzunlukları 3,5 m'yi aşan bu hayvanların tanıtıcı özelliği,

sırt omurlanndaki çok uzun, dikensi çıkıntıların bol kan damarıyla beslenen bir zarla örtülmesiyle oluşmuş geniş bir yelken biçi-mindeki sırt oluşumudur; bu oluşumun vücut sıcaklığının düzenlenmesinden sorumlu olduğu sanılmaktadır. Kafatası yüksek ve dar, gözlerin önündeki bölümü de uzundur. Yiyecekleri kavramak, tutmak, kesmek ve küçük parçalara bölmek üzere farklılaşmış çok sayıda diş bulunur. Gövdeleri ince, kuyrukları uzun, bacakları da öbür ilkel sürüngenlere göre daha işlevseldir; Dimetrodon'un aynı dönemde yaşamış benzerlerinden daha hızlı hareket edebildiği, bu nedenle de daha usta bir avcı olduğu sanılmaktadır. Memelilere benzer sürüngenleri kapsayan ve memelilere doğru evrimlenen The- rapsida takımı, büyük olasılıkla Dimetro- do/z'dan ya da benzeri bir atadan türemiştir.dimi (Yunanca dimitos: "çift iplikli"), iki ya da daha çok atkı ipliğinin, ince yollar oluşturacak biçimde atılması yoluyla dokunan, hafif ve ince pamuklu kumaş. Önceleri dimi dokumalar ipekten ya da yünden yapılırdı, ama 18. yüzyıldan başlayarak, yalnızca pamuktan dokunur oldu.Dimi sözcüğü, yatak örtüsü, perde gibi yollu, ağır pamuklu dokumalar ile yollu ya da kareli ince pamuklu kumaşlar için kullanılmaktaydı. Bugün ise, yalnızca ikinci türden dokumaları tanımlamaktadır.dimi dokuma, ÇAPRAZ DOKUMA olarak da bilinir, üç temel dokuma türünden biri. Ötekiler saten dokuma(*) ve tafta dokuma- dır(*). Dimi dokumalar çapraz oluklu, çizgili ya da yollu olarak gerçekleştirilir. Düzgün dimi dokumada çizgiler, çoğunlukla sol alt kenardan 45°'lik bir açıyla yukarı doğru uzanır.Çizgilerinin doğrultusuna (balıksırtı dokumada olduğu gibi) ya da açısına göre değişen, birçok türden dimi dokuma vardır. Sık örülmüş dimi dokumalar en yaygın kullanılan erkek giysisi kumaşlarıdır.Dimini, Yunanistan'ın orta kesimindeki Volos'ta bulunan, küçük bir Geç Neolitik Çağ (İÖ 4000-3700) yerleşmesi. Çift sıra surla çevrili yerleşmede megaron planlı bir saray ve daha küçük yapılar yer alır. Dimini sarı ya da devetüyü renkli zemin üstüne siyah ya da beyaz boya ile

161 Dimitriyevic, Dragutin

yapılmış sarmal ve meandr örgeleriyle bezeli çanak çömlekleriyle tanınır. Bu tür sanıldığı gibi Orta Avrupa'daki Tuna kültürüne yakın olmayıp, daha çok Kyklad Adaları kültürü ile ilişkilidir.Dimitrios I, DEMETRÎOS olarak da yazılır, asıl adı DİMÎTRÎOS PAPADOPULOS (d. 8 Eylül 1914, İstanbul - ö. 2 Ekim 1991, İstanbul), Ortodoks Kilisesi'nin 269. eku- menik patriği. Galata'daki Fransız Lisesi' ni bitirdikten sonra 1931'de Heybeliada'da- ki Rum Papaz Mektebi'ne girdi. 1937'de buradan mezun olarak aynı yıl diyakozluğa, 1942'de de papazlığa atandı. Ekim 1937'den Ağustos 1938'e değin Urfa Metropolitliği'n- de kâtip ve vaiz, 1939'dan sonra Feriköy' de (İstanbul) önce diyakoz, ardından da papaz (Temmuz 1945) olarak görev yaptı. 1945-50 arasında Tahran'daki küçük Ortodoks cemaatinin papazlığını üstlendi, Tah-ran Üniversitesi'nde bir yıl süreyle Eski Yunanca dersleri verdi. 1950-64 arasında Feriköy cemaatinin başpapazlığını yürüttü. 1964'te piskoposluğa yükseltildi, bu unvanla Eleia (Yunanistan) ve Kurtuluş'ta (İstanbul) görev yaptı. Şubat 1972'de Gökçeada ve Bozcaada piskoposluğunun metropolitli- ğine

getirildi. Fener Rum Patrikhanesi Kutsal Sinodu 16 Temmuz 1972'de I. Athenago- ras'm yerine Dimitrioş'u İstanbul başpiskoposu ve ekumenik patrik seçti.Dimitrios göreve başladıktan sonra öncelikle Ortodoks kiliseleri arasında birliği güçlendirmeye çalıştı. Bağımsız Ortodoks kiliselerinin ve yerel patrikhanelerin önderlerini kabul ederek görüştü. Ortodoks Kilisesi Kutsal Sinodu'na hazırlık amacıyla Cenevre'de üç kez tüm Ortodoks kiliselerine açık birer konferans topladı. Dimitrioş'u Fener'de ziyaret edenler arasında, Anglikan Kiliseler Topluluğu'nun önderi Canterbury başpiskoposu Frederick Donald Coggan ile Papa II. Johannes Paulus da vardı. Papanın ziyareti sırasında, Ortodoks ve Katolik kiliseleri arasında diyalogu resmen başlatmak üzere bir Ortak İlahiyat Komisyonu kurulmasına karar verildi. Bu karar, önceki patrik I. Athenagoras'ın 1964'te Kudüs'te Papa VI. Paulus ile buluşmasından sonraki gelişmelerin bir ürünüydü.1987 yazında 15. görev yılını tamamlayan Dimitrios, İskenderiye patriği Parthenios'u ve öteki bağımsız Ortodoks kiliselerinin önderlerini ziyaret etti. Aralık ayında Ro- ma'da Papa II. Johannes Paulus, Canter- bury'de de Başpiskopos Robert Alexander Kennedy Runcie'yle bir araya geldi; ayrıca Cenevre'de Dünya Kiliseler Konseyi yöneticileriyle görüştü. 1990'da ABD'yi ziyaret etti. Ölümünden sonra yerine İstanbul başpiskoposu I. Vartholomeos seçildi.Dimitriyevic, Dragutin, lakabı APIS (Kutsal Boğa) (d. 17 Ağustos 1876, Belgrad - ö. 27 Haziran 1917, Selanik, Yunanistan), gizli terörist örgüt Kara El'in(*) (Crna Ruka) önderi olan Sırp subay.1901'de Sırbistan genelkurmayında genç bir subayken, halkın sevmediği Kral Ale- xander Öbrenovic'i öldürmek üzere subaylar arasında bir suikast örgütünün oluşturulmasına ön ayak oldu. Planın Haziran 1903'te uygulanmasından kısa bir süre sonra, suikastçılar orduyu denetim altına almayı başardı. Askeri akademide taktik dersi öğretmeni olan Dimitriyevic, öğrencileri üzerinde önemli bir etki kazandı ve yurt dışındaki Sırp ulusal hareketinin gelişmesini destekledi. 1913'te genelkurmay istihbarat başkanlığına atandı, 1916'da da albaylığa yükseldi.Dimitrov, Georgi 162

Bu arada daha çok Kara El olarak tanınan ve şiddet yoluyla bir Büyük Sırbistan yaratmayı amaçlayan Ujedinjenje ili Smrt (Birlik ya da Ölüm) adlı milliyetçi gizli örgütün kurucu üyeleri arasında yer aldı (1911) ve örgütün düşünsel alandaki önderliğini üstlendi. Avusturya arşidükü Franz Ferdi- nand'a Sarajevo'da (Saraybosna) düzenlenen ve I. Dünya Savaşı'nın patlak vermesine yol açan suikastın (28 Haziran 1914) planlanmasında da önemli bir rol oynadığı sanılmaktadır. Sırbistan başbakanı Nikola Pasic'in gizli örgütü dağıtma girişimi sonucunda, Mayıs 1917'de altı subayla birlikte ölüme mahkûm edilerek idam edildi. 1953'te Belgrad'da yapılan yeni bir yargılamada aklandı.Dimitrov, Georgi Mihailoviç (d. 18 Haziran 1882, Kovaçevtçi, Bulgaristan - ö. 2 Temmuz 1949, Moskova yakınları), Bulgaristan'da sosyalist yönetimin kurucusu ve ilk başbakanı. 1933'teki Reichstag yangını davasında Nazi suçlamalarına karşı yaptığı savunmayla dünya çapında ün kazanmıştır.Küçük yaşta öğrenimini yarıda bırakarak basımevi işçisi olarak çalışmaya başladı.

p̂ ip ıı

Dimetrodon'un insan eliyle yapılmış iskeletiAmerican Museum of Natural History, New York

B*DimitrovAnadolu Yayıncılık Arşivi

Sofya'ya yerleştikten sonra sendikal çalışmalara katıldı ve 1902'de Bulgaristan Sosyal Demokrat Partisi'ne girdi. Bu partinin 1904'te bölünmesi üzerine, Sosyal Demokrat İşçi Partisi içinde yer alarak çeşitli görevler üstlendi. 1909'da Merkez Komitesine seçildi. 1913'te milletvekili oldu ve 1915'te parlamentodaki savaş için iç borçlanma oylamasında sosyalist muhalefete önderlik etti. 1918'de savaş aleyhtarı propagandadan dolayı üç yıl hapse mahkûm edildi ve milletvekili dokunulmazlığına karşın tutuklandı. Ama dört ay sonra serbest bırakıldı. Partinin Bulgaristan Komünist Partisi (BKP) adıyla yeniden örgütlenmesinde (1919) büyük bir rol oynadı.1921'de SSCB'ye gitti ve Komintern (III. Enternasyonal) yürütme kuruluna seçildi. 1923'te Bulgaristan'daki komünist ayaklanmayı yönetti. Ayaklanmanın sert biçimde bastırılmasından sonra idama mahkûm olunca yurt dışına çıkarak Viyana ve Berlin'e geçti. 1929'dan sonra Komintern Orta Avrupa bölümünün başkanlığını yaptı. 27 Şubat 1933'teki Reichstag yangınını çıkarmakla suçlanarak başka komünist önderlerle birlikte tutuklandı.Duruşmalarda Nazi iddialarının asılsız ol-duğunu ortaya koydu ve aklandı. Ardından Moskova'ya yerleşti ve Komintern'in VII. Kongresi'nde (Ağustos 1935) faşizmin çö-zümlemesini yapan ve antifaşist halk cephesi stratejisinin temel ilkelerini ortaya koyan bir rapor sundu. Aynı kongrede yürütme kurulu genel sekreteri seçildi. Komintern'in kendini dağıttığı 1943'e değin Nazi tehdidine karşı halk cephesi hareketlerinin örgütlenmesinde önemli rol oynadı. 1944'te Bulgaristan'daki Mihver uydusu hükümete karşı direniş hareketini yönetti ve 1945'te ülkesine döndükten hemen sonra komünistlerin egemenliğindeki Vatan Cephesi hükümetinin başbakanlığına getirildi. Siyasal gelişmeleri yönlendirerek komünistlerin yönetimdeki ağırlıklarını pekiştirmelerini ve 1946'da Bulgaristan Halk Cumhuriyeti'nin kurulmasını sağladı.

Dimitrovgrad, Bulgaristan'ın güneyinde, Haskovo (Hasköy) ilinde (okrıg) kent. Meriç Irmağı vadisinin verimli düzlüklerinde yer alır. Belgrad-Sofya-İstanbul Demiryolu Hattı üzerinde bir kavşak durumundadır. 1947'de Bulgar gençlerince, Rakovski, Mariino, Çernokonovo köylerinin birleştirilmesiyle kuruldu ve kente Bulgar komünist önder Georgi Dimitrov'un adı verildi. Başlıca sanayiler kimyasal madde, çimento ve asbest üretimi ile konserveciliktir. Yerel devlet çiftliklerinde büyük miktarlarda sera sebzesi yetiştirilir. Çevresindeki Marbas kömür: havzasından çıkarılan linyit Meriç üzerindeki üç termik elektrik santralım besler. Nüfus (1975) 45.596.

Dimitrovgrad, 1972'ye değin MELEKESS. Rusya Federasyonu'nun batı kesiminde, Ulyanovsk yönetim birimine (oblast) bağlı kent. Melekess ve Büyük Çeremşan ırmaklarının kavşağında yer alır. 1714'te kurulan ve 1919'da kent konumunu kazanan Dimitrovgrad tarım ürünlerinin işlendiği merkezdir. Kentte bıçkıcılık ve madeni eşya tesisleri, ayrıca bir atom araştırma merkezi ile öğretmen yetiştiren bir okul bulunur. Nüfus (1989) 124.000.

Dimona, İsrail'in güneyinde, Negev (Ne- cef) bölgesinde kent. Beer-Şeba'dan Se- dom'a (Sodom) giden önemli bir karayolu üzerinde yer alır. Adı, Kitabı Mukaddes'te (Yeşu 15:21-22) "Yahuda oğulları sıptı- nın... Cenubun en son kısmında olan şehirleri" arasında söz edilen Dimona kentinden gelir.

Bugünkü Dimona, karayoluyla 47 km doğusundaki Sedom'da, Lût Gölü İşletme-lerinde çalışanların oturması için 1955'te yerleşim merkezi olarak kuruldu. Bu amaçla seçilmesinin nedeni, deniz düzeyinden 600 m, Lût Gölünden yaklaşık 1.000 m yüksekte bulunması, buna bağlı olarak da gecelerin serin geçmesiydi. Beş bin olması planlanan nüfus 1970'lerde bu sınırı çoktan aşmıştı. Lût Gölü İşletmeleri'nde çalışan işçilerin çoğunun Sedom'a birkaç kilometre uzaklıktaki Arad'a taşınmasının ardından, 14 km güneydeki Oron fosfat madeni işçileri de Dimona'ya yerleştiler. Bugün tekstil fabrikaları bulunan Dimona'da porselen de üretilir. Yakınlarda, 26 megawatthk reaktörü olan Negev Nükleer Araştırma Merkezi bulunur. Dimona, Beer-Şeba'dan gelen bir hatla, bütün ülkeyi kaplayan demiryolu ağına bağlanır. Nüfus (1985 tah.) 26.600.

Dimorphodon, Avrupa'daki Alt Jura Dönemi (Jura Dönemi y. 190-136 milyon yıl önce) çökellerinde fosil olarak bulunan, soyu tükenmiş, uçabilen sürüngen cinsi. Uçan sürüngenleri içeren Pterosaura takımının en ilkel üyelerinden biri olan Dimorphodon'un ! uzunluğu | yaklaşık 1 m, başı çok büyük ve uzun, gözleri iridir. Alt ve üstçenenin önünde birkaç tane uzun ve sivri diş, yanlarda ye arkada çok sayıda küçük diş bulunur. Ön ve arka ayakları iyi gelişmiştir, ama hayvanın iki ayağı üzerinde yürüyüp yürümediği belli değildir. Kanatları iki ön ayağın son derece uzamış dördüncü parmağından arka ayaklara doğru uzanan gergin ve zarsı bir deriden oluşur. Uçmadığı zamanlar, yaşayan yarasaların çoğu gibi kanatlarını katladığı sanılmaktadır. Ön ayakların öbür üç parmağı pençe gibi geliş-miştir ve büyük olasılıkla avı kavramaya, ayrıca yerdeyken gövdeyi desteklemeye yarar. Uçucu kuşlardaki güçlü kanat kaslarının bağlandığı gelişmiş bir karinaları olmadığı için, Dimorphodon üyelerinin bugünkü kuşlar gibi iyi bir uçucu olmadığı ve kanat çırpmaktan çok süzülerek uçtuğu sanılmaktadır.Dimyat, Arapça DUMYAT. Aşağı Mısır'da, Dimyat ilinin (muhafaza) merkezi kent. İlin liman kenti olan Dimyat, Akdeniz kıyısından 13 km içeride, Nil Deltasında ve Nil Irmağının kolu olan Dimyat'ın (eskiden Phatnitic) sağ yakasında kuruludur. Adı antik Kopt yerleşimi Tamiati'nin bozulmuş biçimidir.Antik Mısır'da önemli bir kent olan Dimyat, eskiden denize bugün olduğundan daha yakındı. İÖ 322'den sonra İskenderiye'nin gelişmesiyle önemi azaldı. İS 638'de Arap istilacıların eline geçtikten sonra dokumala- rıyla ünlü bir ticaret merkezi durumuna geldi. Birçok kez Haçlıların saldırısına uğradı ve kısa dönemlerle (1219-21 ve 1249- 50) Haçlı ordularının denetiminde kaldı. Deniz saldırılarına açık olmasından ötürü. Memlûk Sultanı I. Baybars (hd 1260-77) kenti ve istihkâmlarını yıkarak ırmak kıyısına engel koydurdu ve bugünkü yerinden 6,4 km içeride yeni bir Dimyat kenti yaptırdı. Dimyat Memlûk ve Osmanlı dönemlerinde sürgün yeri olarak kullanıldı. 1819'da Mahmudiye Kanalının (Tur'etü'l-Mahmudiye) yapılmasından sonra, Nil ticaretinde ağırlık iskenderiye'ye geçti; önemini büyük ölçüde yitiren Dimyat yalnızca Suriye ile ticaretini korudu. Günümüzde kanalın temizlenmesi Dimyat limanının önemini artırdı; 1980'lerin başında İskenderiye limanındaki aşırı yükü hafifletmek üzere buranın kapasitesini artıracak inşaatlar başladı. Deri işleri, değirmencilik ve balıkçılık merkezin başlıca sanayileridir, Dimyat Irmağı ağzındaki İz- betü'l-Burc'da sardalye konserve fabrikası vardır. Güzel camilerin olduğu kent, demiryoluyla Banha üzerinden Kahire ve Port Said'e, karayoluyla da Süveyş Kanalına bağlanır. Nüfus (1986 tah.) 121.200.din, insanın kutsal saydığı gerçeklikle ilişkisi; bu ilişkinin çerçevesini oluşturan inançlar, öğretiler, değer yargıları, davranış kuralları, tapınma biçimleri ve kurumsal yapılar. Dinlerin temelini oluşturan kutsal gerçekliğin doğaüstü ya da kişileşmiş bir varlık, bu anlamda bir "tanrı" biçiminde tasarımlanması

zorunlu değildir; bu tür bir "tanrı" kavramını bütünüyle ya da büyük ölçüde dışlayan dinler de vardır. Dolayısıyla din kavramı, insanın Tanriyla ya da tanrılarla ilişkisinden çok daha geniş kapsamlıdır.Dinsel deneyim. Bireysel bir yaşantı olarak dinsel deneyimin, birbirini bütünlediği ya da dışladığı varsayılan değişik tanımları yapılabilir: Kutsal gerçekliğin bilincine var-maktan kaynaklanan huşu, onun karşısında ürpererek saygıyla eğilme; insanın yaratılmış bir varlık olduğunu vurgulayan mutlak bağımlılık bilinci; insanı hem sevgisiyle kuşatan, hem de yargısıyla titreten bir güç ya da kişileşmiş yüce bir varlık olduğunu kavrama; kutsal gerçeklikle bir olma; ev-rendeki kalıcı doğruluğu ya da gizli düzeni algılama; "bütünüyle öteki" gerçeklikle yüz yüze gelme; insanı tepeden tırnağa dönüştüren bir gücün varlığını yaşama vb gibi. Ama dinsel deneyim her zaman insanın gerçek benliğini, yaşamı kutsallaştıran gücü, bütün varoluşun temelini ve ereğini arama çabasıyla ilişkilidir. Bu nedenle, insan yazgısının gizi karşısında yaşama ağırbaşlılıkla yaklaşma, kutsal gerçeklikle yüz yüze gelmenin uyandırdığı korku ve leke- lenmişlik kaygısı, artık tanrısal varlığa ulaşan yepyeni ve sağlam bir yaşam yoluna adım atmış olma bilinci, tanrısal iradenin bağışlayıcılığı inancından kaynaklanan esirgenme duygusu, bireysel benliğin sınırlarından kurtulma coşkusu gibi yaşantılar da dinsel deneyimin dokusunu oluşturur.Her türlü dinsel deneyimin odağında yer alan "öteki" ya da kutsal gerçeklik, değişik dinlerce birbiriyle ilişkili başlıca dört ayrı biçimde kavramlaştırılır: Evreni ve insan yazgısını yöneten, ama kişileşmemiş kutsal düzen; insanın ancak gereğince arındıktan sonra huşuyla yaklaşması gereken kutlu güç; bütün sonlu gerçekliklerin sonul birliği ve uyumu, her şeyi bağrında toplayan Bir; insanı ve dünyayı aşmakla birlikte hem insanla, hem de evrenle ilişki içinde olan kişileşmiş varlık. Öte yandan kutsal gerçeklik, aşkınlığı ya da içkinliği bakımından da başlıca iki biçimde kavranır. İnsandan ve evrenden ayrı, ikisiyle de özdeşleştirilemez nitelikte düşünülen kutsal gerçeklik "aşkın" terimiyle nitelenir; evrenin belirli bir öğe- siyle, örneğin insanla ya da kozmik düzenle bir ölçüde ya da tümüyle özdeşleştirilen kutsal varoluş ise "içkin" sayılır. Evreni ve insan yazgısını yöneten kişileşmemiş kutsal düzen (örn. Logos, Tao, rta. Aşa) biçimindeki kutsal gerçeklik kavramı içkinlik kutbunu oluşturur. Buna karşılık Yahudilik, Hıristiyanlık ve İslamda en yüksek anlatımını bulan kişileşmiş tanrısal varlık kavramı ise aşkınlık kutbunda yer alır.Birçok düşünür, dinsel deneyimin, kutsal sayılan gerçekliği ve insan yaşamının ereğini konu aldığı ölçüde, insan deneyiminin bütün öteki biçimleriyle ilişkili olduğu görüşündedir. Bu ilişkilerin incelenmesi ilahiyatın ve din felsefesinin konusunu oluşturur. Örneğin dinsel deneyim ile ahlak bilinci yakından ilişkilidir. Ama din, kişinin varlığına, kim ve ne olduğuna, yüceltmeye değer saydığı gerçekliğe ilişkin sorulan yanıtlar; buna karşılık ahlak, kişinin davranışlanm ve başkalanyla ilişkisini yönlendiren ilkeleri konu alır. Bazı düşünürler dine dayanmayan bir ahlakın olamayacağını savunurken, bazılan ahlakın dinsel yaptırımlardan bağımsız tutulması gerektiğini öne sürer. Dinsel deneyim ile estetik deneyim arasında da yakın ilişki kurulabilir. Ama dinsel deneyim bağlamında insan, kutsal ya da "öteki" gerçekliğe yönelir ve onu yüceltirken, estetik deneyimin temeli, doğal nesnelerde ya da sanat yapıtlarında gözlenen niteliklere, biçimlere ve örüntülere kendi başına değer biçilmesidir. Dinsel deneyimi ve dinsel öğretileri öteki bilişsel ve düşünsel etkinliklerden ayıran başlıca özelliklerden biri, bunla- nn salt kavramsal dile indirgenmesi olanaksız, kendi kuralları olan simgesel bir dilde anlatımını bulmasıdır. Dinlerin temel amacı dünyayı açıklamak değil, somut yaşantılardan esinlenerek dünyaya anlam kazandırmak, insanın çevreyle baş edebilmesini,

kendi varoluşunu omuzlayabilmesini, baş-kalarıyla birlikte yaşayabilmesini sağlamaktır.Dinsel deneyimin ilk somut dışavurumu, bu deneyimin nesnesine yönelik tapınmayı düzenli bir çerçeveye, belirli kurallara bağlayan etkinliklerdir. Kutsal gerçekliği yücelten ve görkemini vurgulayan anlatım biçimleri, dua yoluyla ona seslenme ve onunla ilişki kurma çabası, bazı somut nesnelere görünmez kutsal gerçekliği simgeleme işlevinin yüklenmesi, gene kutsal gerçekliğin etkinliğini simgeleyen kutsama işlemleri, sevinç ve esenlik duygulannı dile getirmek amacıyla genellikle belirli müziksel biçimlerin geliştirilmesi, kutsal gerçekliğe ya da onun adına kurban ya da sunu adama vb tapınma etkinliğinin değişik biçimleridir. Genellikle yazılı ve sözlü ifadeler ile kutsal müziği bir bütün içinde sunarak inanan kişiyi kutsal gerçekliğin huzuruna getirmeyi amaçlayan ayin kuralları bu etkinliğe bir düzen kazandırır.Din ve toplum. Toplumsal bir olgu olarak din, öncelikle toplum yaşamındaki düzensizlik ve çatışma eğilimlerine bir düzen getirme çabasıyla ilişkilendirilebilir. Kişisel ve toplumsal bunalımların sürekliliği, insan kavrayışını aşan bir gizem ve anlamsızlık duygusu, bu nesnel eğilimlerin dışavurumudur. Toplumların bunalımları aşabilmek ya da hafifletebilmek amacıyla geliştirdiği düşünsel, hukuksal, ahlaksal ve büyüye dayalı sistemler, gerçekliğin sürekli aşındırıcı direncini aşamadığı sürece bir noktada etkisiz kalır. Buna karşılık dinler, belirli bir toplumsal grubun temel bunalımlarım ve anlamlandırma sorunlarını, yaşanan gerçekliği "öteki" gerçeklik yönünde aşarak tanımladığı, bu sorunlan hafifletmenin temel yollarını belirlediği ve bütün çabalara karşın bunalımların önünün alınamamasına bir açıklama getirdiği inanç ve davranış bütünleri olarak görülebilir. Din sosyolojisinde Fransız okulunun kurucusu sayılan Emile Durkheim (1858-1917) bu bağlamda dinin, "bilimin ötesine geçmek ve bilime zamanından önce son sözünü söyletmek" zorunda olduğunu belirtir. ABD'li sosyolog Talcott Parsons'a (1902-79) göre, insan deneyiminin en genel kategorileri olan istekler, değer yargıları ve kavramsal düşünce, sırasıyla her birinin olumsuzlaması olan acıdan, haksızlıktan ve yanlıştan korunabilmek için dinsel davranışı kendiliğinden doğurur.Din, işlevsel bakımdan, bir ölçüde çelişen iki tür gereksinmeye karşılık verir. Bir yandan toplum düzeyinde sürekliliğin ve istikrarın korunması, bireysel davranışların önceden kestirilebilmesi, bireylerin bunalım koşullarındaki olası yıkıcı tepkilerinin denetlenebilmesi gerekir. Bireyler düzeyinde ise gerilim, suçluluk, boğuntu ve hüsran duygularının üstesinden gelinebilmelidir. Ama toplumda bütünleşmeyi pekiştiren sü-reçler, bireyleri yeni özverilere zorlayarak boğuntu duygusunu daha da güçlendirebilir; buna karşılık bireyler de kurtuluşu toplumsal düzeni sarsacak yollarda arayabilir.Dinin gerçekte birbirini bütünleyen bu iki karşıt işlevi, dinsel örgütlenmenin ya da dinsel birliğin değişik türlerinde yansımasını bulur. Hiyerarşik biçimde örgütlenmiş dinsel kurumlar (örn. Hıristiyanlıkta kilise) ilke olarak bütün toplumla örtüşmeyi, dolayısıyla en ileri bütünleşmeyi amaçlar; bu nedenle öğretiye uygun doğru davranış biçiminden çok, biçimsel ayin kurallarına ve inanç ilkelerine ağırlık verir. Alman kilise tarihçisi Ernst Troeltsch'e göre Hıristiyanlıkta kilise, devletle ve egemen sınıflarla bütünleşerek, toplumsal düzenin ayrılmaz bir parçasına dönüşmüştür. Buna karşılık mezhep ve tarikat biçimindeki dinsel örgütlenmeler, ilke olarak, başat iktidar yapılarının dışında kalmış grup ve bireylerin gereksinmelerini karşılamaya dönüktür. Hiyerarşik bir örgütlenmenin bulunmadığı ve din bağının, doğuştan belirli bir toplumun üyesi olmakla kendiliğinden örtüştüğü dinler ise (büyük ölçüde İslam, bir ölçüde Yahudilik, Budacılık, Hinduizm) din birliğinin ne ölçüde "kurumlaştığı" ya da ne ölçüde "yatay- laştığı" bakımından incelenebilir. Örneğin genellikle kurumlaşmamış sayılan, yatay birliğin ağır bastığı Hindu dininin tarihindeki belirli dönemlerde örgütlü, bir ölçüde hiyerarşik bir

ruhban düzeni (Brahmanlık) egemen olmuştur. Budacılığın Theravada

163 din

kolunun ağırlıkta olduğu ülkelerde de (örn. Tayland) sangha (keşiş örgütlenmesi) karmaşık bir kilise yapısını andınr.Din sosyolojisinin en önemli kuramcılann- dan Max Weber (1864-1920) üst ve alt sınıflara özgü dinsel yaklaşımlar arasındaki karşıtlığı da vurgular. Weber'e göre üst sınıfların dinsel yaklaşımı, yeryüzündeki kötülüğü Tanrimn mutlak iyiliği ve doğruluğu ile özürlendirmeye çalışır, yeryüzünde varlıklı grupların kayırılmasını gerekçelendi- ren inanç ilkeleri ile ayinlere ağırlık verir. Oysa toplumun güçsüz kesimleri acı çekmeyi yücelten, hatta kurtuluş yolu sayan, yeryüzünde kazanılan başarıları küçük gören öğretilere bağlanma, Hinduizm ve Bu- dacıhkta olduğu gibi yeniden doğuş ülküsü-nü yüceltme eğilimindedir. Dinsel gruplar içindeki çatışmalar genellikle bu toplumsal karşıtlıkları yansıtır. Örneğin Yahudiliğin ilk dönemlerinde peygamberler ile kuralcı dinsel önderlerin çatışması, yarı göçebe çobanlar ile yerleşik çiftçiler, topraksızlar ile toprak sahipleri, zanaatçılar ile soylular arasındaki çatışmaların bir yansımasıdır.Öte yandan dinlerin inanç ilkeleri, simgesel anlatım biçimleri ve tapınma kuralları, özellikle halk kültürünün özgün yapılarıyla iç içe geçtikçe seçmeci ve karma bileşimler de ortaya çıkabilir. Hemen hiçbir dinin, tarih boyunca yayıldığı bütün ortamlarda, bütün öğeleriyle bağdaşık bir sistem özelliğini koruduğu söylenemez. Durkheim'a göre hiçbir din tek bir düşünceye, uygulandığı koşullann farklılığına karşın özünde değişmez kalan tek bir ilkeye bağlanamaz. Her din, birbirinden ayrı ve görece tekilleşmiş parçaların oluşturduğu bir bütündür. Gene her din, her biri belirli bir özerklik kazan-mış değişik kültlerin birliğinden oluşur.Dinin toplumsal işlevleri arasında aile yapılarının korunması da büyük önem taşır. Bütün toplumlarda cinsel davranışı, üreme etkinliğini, statü dağılımını ve bireyin top-lumsallaşması sürecini düzenleyen kültürel çerçeveler, başka yapıların yanı sıra dinsel kurumlarca da gözetilir. Akrabalık düzeninin toplumsal örgütlenmenin odağı olduğu toplumlarda bu, özellikle geçerlidir. Bu tür bazı toplumlarda ailelere özgü tanrılar ve atalara tapınma, dinsel yaşamın ağırlıklı boyutunu oluşturur. Günümüzde birçok toplumda, aile üyeleri arasındaki ilişkileri düzenleyen ahlak kuralları genellikle dinsel yaptırımlara bağlanır. Aile biriminin ağırlığının görece azaldığı toplumlarda da bireyin toplumsallaşması sürecinde dinsel öğeler önemini korumaktadır. Günümüzde de aynı dinsel topluluk içinden eş seçimi yaygındır ve ailenin temel yapısı dinsel normlarla desteklenmektedir.Dinin ekonomik yaşam üzerinde çok yönlü etkileri vardır. 20. yüzyılın başında Weber'- in, Kalvenciliğin aşırı tutumlu, ekonomik kazancı kişisel zevkler için harcamayı yadsıyan iş ahlakı ile hızlı kapitalist gelişme arasında bağ kurmasından bu yana, dinin ekonomik gelişme ve kalkınmayla ilişkisi üzerinde birçok genelleme ortaya atılmıştır. Aynca ibadet zamanları ile bayram, yortu ya da şenlik günleri pek çok toplumda çalışma sürelerini ve temposunu belirleyen etmenler arasındadır. Hindu kast sisteminde meslek seçimi dinsel kurallarla belirlenir. Birçok toplumda mal ve hizmetlerin ekonomik değeri, değerin dinsel tanımından da etkilenir. Hak ve haksızlık ölçülerini belirleyen dinsel kurallar servet dağılımını etkiler. Öte yandan dinsel örgütlenmeler, bunların etkinlikleri ve dinsel yapı inşaatları bazı toplumlarda maddi kaynakların önemli

din 164

bölümünü soğurabilmektedir. Değişik top-lumlarda genel ekonomik verimlilik düzeyi ile dinsel amaçlı maddi kaynak harcamalarının genellikle ters orantılı olduğu gözlenmektedir.Düşünce tarihinde din. Dinin kökenini ve dinlerin gelişmesini açıklama çabası ilkçağ düşünürleriyle başladı. Sofist filozof Keoslu Kritias'a (İÖ 5. yy) göre din, insanları ahlak ve adalete yöneltebilmek için onları korkutmak amacıyla uydurulmuştu. Politeia (Devlet, 1942, 1946) adlı yapıtında, yönetenlerin yönetilenlere devlet yararına bazı "güzel yalanlar" söylemesini gerekli sayan Platon da bir bakıma bu açıklamadan esinlenmişti. Sonraki Yunan düşünürleri arasında Euhe- meros (İÖ y. 330-y. 260) tanrıların, tanrı- laştırılmış birer insan olduğu yönündeki öğretisiyle özellikle çoktanrıcı dinlerin yorumlanmasında uzun sürecek bir etki uyandırdı. Putperestliği açıklamaya çalışan Kilise Babaları, Euhemeros'un görüşlerinden büyük ölçüde yararlandılar.Felsefi düşünceye tektanrıcı dinlerin egemen olduğu ortaçağda ise çoktanrıcı dinleri insanın Tanrı'ya başkaldırarak kendi özündeki tektanrıcı inançtan uzaklaşmasıyla açıklayan yaklaşım sürdürüldü. Ama bütün insanların, Tanrı bilgisine us aracılığıyla ulaşma yetisini doğuştan taşıdığı yönündeki öğreti, öteki dinlerde de bir doğruluk payı olabileceği düşüncesini giderek olgunlaştır- dı. Böylece Rönesans'la birlikte dinleri karşılaştırmalı yöntemlerle inceleme doğrultusunda gelişen eğilimin de temelleri atılmış oldu.Yeniçağda dinleri evrimci bir bakış açısıyla açıklamaya yönelik ilk önemli girişimlerden biri Giambattista Vico'dan (1668-1774) geldi.

Vico'ya göre Eski Yunan dini önce doğanın, sonra insanın denetlemeyi başardığı güçlerin (örn. ateş ve ürün), ardından kurumların (örn. evlilik) tanrılaştırıldığı, sonunda da tanrıların insanlaştırıldığı aşamalardan geçmişti. 18. yüzyılda deneyci düşünür David Hume (1711-76) insanlık tarihinin başlangıcında yer alan çoktanrıcılı- ğın, doğal olayları saf bir antropomorfizmle açıklama çabasının ürünü olduğunu savundu; özellikle tanrıların öfkesini yatıştırmaya yönelik tapınma biçimleri zamanla tek, sonsuz bir tanrısal varlığın yüceltilmesine yol açmıştı. Aynı yüzyılda putperestliğe ve dogmacı Hıristiyanlığa karşı çıkarken toplum düzenini sürdürmek için gene de bir Tanrı'nın, bir "doğal din"in varlığını zorunlu gören Voltaire (1694-1778) ve Deniş Diderot (1713-84) gibi Aydınlanma dönemi düşünürlerine göre, çoktanrılı dinleri yaratan rahiplerdi. Felsefede usçuluk ile deneycilik arasındaki karşıtlığı yeni bir sentezle aşmaya yönelen Immanuel Kant ise (1724-1804), us ile inancın alanlarını belirgin biçimde birbirinden ayırarak inanca usun yanında sağlam, sarsılmaz bir yer kazandırmaya çalıştı. Kant'a göre, "aynı zamanda genel bir yasa olmasını isteyebile-ceğin ilkeye göre eylemde bulun" biçimindeki kesin buyruğun bilincinde olan bütün insanlar gerçekte tek bir dini paylaşıyordu. Hıristiyanlığın tek üstünlüğü, İsa'nın sergilediği ahlaksal ülkünün üstünlüğüydü.G.W.F. Hegel'in (1770-1831) felsefe sistemi ve din çözümlemesi, onu izleyen din ve dinler tarihi araştırmalarını derinden etkiledi. Hegel'e göre din, insan ile Mutlak arasındaki ilişkinin, gerçeği simgesel biçimde dile getiren anlatımıydı. Gerçek, felsefe aracılığıyla daha yüksek ve daha soyut bir düzeyde kavrandığına göre, din bütün önemine karşın felsefeye göre ikincil konumdaydı. Hegel'in sisteminde dinler,

diyalektik gelişmenin tarih boyunca izlediği aşamalara koşut olarak üç büyük kümeye ayrılı-yordu. Gelişmenin ilk basamağında doğa dinleri, yani duyusal deneyimden kaynaklanan dolaysız bilince dayalı dinler yer alıyordu. İlkel dinler ve büyücülük, insan bilincinin kendi içinde bölünmesini simgeleyen dinler (Çin ve Hindistan'daki dinler ile Budacılık) ile ilkçağdaki İran, Suriye ve Mısır dinleri bu kümedeydi. Orta basamaktaki dinleri tinsel bireyselleşme dinleri biçiminde tanımlayan Hegel, Yahudiliği (ulviyet dini), Eski Yunan dinini (güzellik dini) ve Eski Roma dinini (yarar dini) bu kümeye sokuyordu. En yüksek basamakta ise Hegel'in Hıristiyanlıkla özdeşleştirdiği mutlak din, yani eksiksiz tinsellik dini bulunuyordu. Birinci basamakta insan, doğaya gömülmüş durumda yalnızca duyusal bilinç düzeyindeyken, ikinci basamakta doğadan ayrı olarak kendi bireyselliği içinde özbilincine varıyor, son basamakta ise Mutlak Tin'in gerçekleşmesiyle bireysellik ile doğa arasındaki karşıtlık aşılıyordu. Hegel'in pek çok eleştiriye uğrayan din sınıflamasının en belirgin kusurlarından biri, tarihin en büyük dinleri arasında yer alan İslamı tarihsel gelişmenin hiçbir aşamasına yerleştireme- miş olmasıydı.Hegel'in din sınıflamasına karşı çıkan dü-şünürlerden Otto Pfleiderer (1839-1908), dinsel bilincin özünde yatan iki temel öğe, insanın özgürlüğü ile kutsal gerçekliğe bağımlılığı arasındaki gerilime ve karşılıklı ilişkiye dayalı yeni bir sınıflama geliştirdi. Pfleiderer'e göre, eski Sami dinleri ile Mısır ve Çin dinlerinde bağımlılık duygusu hemen bütünüyle egemendi. Hint, Germen, Yunan ve Roma dinlerinde ise özgürlük duygusu bağımlılık duygusunu dışlıyordu. İki öğenin de önemini yadsımayan, ama birine daha

DİNLERHer bölgede nüfusun çoğunluğunu oluşturan dinsel gruplar aşağıdaki renklerle gösterilmiştir. En az 1.000 knr'lik bir alanda nüfusun en az yüzde 25'ini içine alan dinsel gruplar da harflerle belirtilmiştir. Dolayısıyla yalnızca kent düzeyindeki yerleşimlerde varlığını sürdüren azıplık dinlerine yer verilmemiştir.

K Katolik P Protestan O Ortodoks

□D Bağımsız Doğu kiliseleri M Mormon

H Hıristiyanlığın değişik kolları

S Sünni Müslüman Ş Şii Müslüman

Budacı (Theravada) B Budacı (Tibet) Hi Hindu Y Yahudi Ç Çin dinleri* J Japon dinleri*

Kore dinleri * Vietnam dinleri* G Geleneksel kabile dinleri ) Sh_ Sih

Sosyalist ülkeler

Yerleşim yok

* Uzakdoğu'nun bazı bölgelerinde nüfusun çoğunluğu birden çok dine bağlıdır. Çin, Kore ve Vietnam dinleri Mahayana Budacılığı, Taoculuk, Konfüçyüsçülük ve halk dinlerini içerir. Japon dinleri, Şinto dini ile Mahayana Budacılığıdır.

I

lo ___________________

s <T \ O

"fa*- i /

1980'lerde Dinlerin Yeryüzündeki Coğrafi DağılımıD. Sopher, Geography ol Rellgions'öan (1967) yararlanılmıştır

büyük ağırlık veren dinlerden Zerdüşt dini özgürlük bilincini, Brahman dini ve Buda- cılık ise bağımlılık duygusunu önde tutuyordu. Son olarak, iki öğeyi dengeleyen dinlerden İslamda bağımlılık öğesi, Yahudilikte ise özgürlük duygusu az da olsa ağır basıyordu; Hıristiyanlıkta ise iki öğe bütünüyle iç içe geçmişti.19. yüzyıl başlarında Fransa'da olguculuğun kurucusu Auguste Comte (1798-1857) din çözümlemesini Hegel'den çok farklı bir evrim çizgisine dayandırdı. Comte'a göre insanlık tarihi üç ana aşamayı izlemişti: Doğaüstünün ağırlıkta olduğu ilahiyat aşaması, açıklayıcı kavramların gitgide soyut- laştığı metafizik aşama ve olgucu, yani deneysel aşama. Olguculuğun bir ölçüde farklı bir türünü dile getiren Herbert Spen- cer ise (1820-1903) bilinmeyene ve bilinemeze, yani Mutlak'a yönelen dinin, bilimin yanında kendine özgü, ayrı bir yeri olduğunu savunuyordu. Öte yandan Hegel'in idealist sistemine yönelik maddeci eleştirinin din çözümlemesi alanındaki en önemli ürünlerinden biri, Alman filozofu Ludwig Feuerbach'ın (1804-72) öğretisi oldu. Feuer- bach'a göre din, insan özlemlerinin tinsel dünyadaki izdüşümü, insanın kendi kendine yabancılaşması, insan gerçekliğinin düşlem konusu dinsel dünya ile gerçek dünya biçiminde ikiye bölünmesiydi; dinin özü, insan özünün yansımasıydı.Kari Marx (1818-83) ve Friedrich Engels' in (1820-95) geliştirdiği tarihsel maddeciliğin din çözümlemesi, hem Feuerbach'ın soyut maddeciliğinin, hem de Aydınlanmaya özgü doğalcılığın eleştirisine dayanıyordu. Feuerbach'ı, insan özünü tek tek her bireyin doğasında bulunan bir soyutlama gibi görmekle eleştiren Marx'a göre insan, toplumsal ilişkilerinin bütünüydü. Smıfl toplum, dünyanın tersine çevrilmiş, yaban cılaşmış bilinci olarak dini kaçınılmaz biçimde yaratırdı; çünkü bu toplumun kendisi tersine çevrilmiş,

yabancılaşmış bir dünyaydı. Marx'm ünlü cümleleriyle, dinsel sıkıntı, bir yandan gerçek sıkıntının "anlatımı", bir yandan da gerçek sıkıntıya karşı bir "protesto" idi. Din, ezilmiş yaratığın iç çekişi, taş yürekli bir dünyanın ruhuydu. Din, halkın "afyonu" idi. Öte yandan Engels, bütün dinleri sahtekârların uydurması sayan ortaçağın "özgür düşünürleri" ile Aydmlanmacılara karşı çıkıyor, dinlerin "kitlelerin dinsel gereksinmelerini" kavrayan

insanlarca kurulduğunu vurguluyordu. Engels'e göre din, insanların günlük varlığına egemen olan dış güçlerin dünyaüstü güçler biçimine büründüğü düşsel bir yansımaydı. Tarihin başlangıcında önce doğa güçleri bu yansımaya uğramış, ardından en az doğa güçleri kadar insana yabancı toplumsal güçler doğal bir zorunluluk görünüşüyle insanları egemenliği altına alınca, dinde yansımasını bulan düşsel kişilikler tarihsel güçlerin temsilcisi olmuştu. Evrimin daha gelişmiş bir aşamasında, çok sayıda tanrının bütün doğal ve toplumsal nitelikleri, bu kez soyut insanın yansıması olan tek tanrıya aktarılmıştı.19. yüzyılda dinleri antropolojik ve arkeolojik verilere dayanarak incelemeye girişen ilk bilim adamlarından John Lubbock'm (1834-1913) önerdiği evrim şemasına göre de insanlık tarihinin başlangıcında ateizm yer alıyordu; bu ilk aşamayı sırasıyla fetişizm, doğaya tapınma ve totemcilik, Şamanizm, antropomorfizm, tek tanrı inancı ve son olarak da etik tektanrıcılık izlemişti. Çağdaş antropolojinin kurucularından sayılan İngiliz etnolog Edward B. Tylor ise (1832-1917) en eski ve en temel din biçiminin animizm olduğunu savunuyordu; bu temelden sırasıyla fetişizm, cinlere inanma

165 din

ve çoktanrıcılık gelişmişti. Tylor'a göre tektanrıcılık, çoktanrıcı bir çerçeve içinde, örneğin gök-tanrı gibi bir büyük tanrının yüceltilmesi sonucunda doğmuştu. Herbert Spencer ise animizmin değil, atalara tapınmanın temel din biçimi olduğunu öne sürüyordu. Buna karşılık Andrew Lang (1844-1912) ve Wilhelm Schmidt (1868- 1954) gibi araştırmacıların bulguları, bazı ilkel toplumlarda "öncü tektanrıcılık" adı verilebilecek bir tür yüce tanrı inancının da görüldüğünü ortaya koydu.Dinin kökeninden çok işlevleriyle ilgilenen düşünürler için, totemcilik öteki din biçim-

lerinden daha büyük önem taşıyordu. To-temciliğin evrensel bir inanç biçimi olduğunu varsayan Durkheim'a göre tanrı, klanın ya da topluluğun kişileşmesiydi; en genel düzeyde dinsel tapınmaya konu olan her şey, toplumsal ilişkileri simgeleştiriyordu. Ama dinin, dinsel düşüncenin art arda büründüğü değişik simgelerin ötesinde değişmez, ölümsüz bir özü de vardı. Psikanalizin kurucusu Sigmund Freud'un (1856- 1939) en eski din biçimi

saydığı totemcilik üzerindeki araştırmaları ise din çözümlemesinde köklü bir yaklaşım değişikliğine yol açtı. Freud, totemciliğin çözümlemesini, bireyin gelişmesinin olduğu gibi insanlık tarihinin de ilk aşamalarında ortaya çıkan Oidipus karmaşasına dayandırıyordu. Fre- ud'a göre totemcilik, ilkel kabile toplulukları üzerinde hüküm süren despot bir babanın oğullarmca öldürülmesinin yol açtığı suçluluk duygusunun ve o duyguyu bastırma çabasının ürünüydü. Freud, daha da genel olarak dini, çaresiz çocuk ile güçlü baba ilişkisinin belirlediği aile deneyimlerinden türemiş, kültürel kurumlarca besle-

din 166

nen bir yansıtma dizgesi olarak görüyordu. Arzuları ile gerçeklik arasındaki çatışma karşısında insan, her şeye gücü yeten, koruyucu ve ödüllendirici bir baba imgesi yaratmış, gerçeklik ve zorunluluk evreninin ötesinde, arzularının doyuma ulaştığı bir başka evren kurmuştu. Freud'a göre tanrıların üç ana işlevi vardı: Doğanın uyandırdığı dehşeti uzaklaştırmak, insanı kaderin acımasızlığıyla barıştırmak, toplu yaşamanın insana dayattığı acıları ve yoksunlukları ödünlemek.İsviçreli psikanaliz kuramcısı Cari G. Jung ise (1875-1961) dini açıklarken Freud'dan çok daha farklı bir yol izledi. Jung'a göre dinsel deneyimin ve sanatsal yaratıcılığın temeli, insan deneyiminin bir tür mahzeni olan ve bütün kültürlerin paylaştığı evrensel temel imgeleri (arketip) barındıran kolektif bilinçdışının bilinç alanına püskürmesiydi. Din, gizem ve simge gereksinimi içinde yaşayan insana bireyleşme sürecinde yardımcı olabilirdi.Günümüzde dinler tarihi ve din fenomeno- Icjisi olarak bilinen araştırma dalı 19. yüzyıl sonlarında olgunlaşmaya başladı. Alman doğubilimci Max Müller'in (1823-1900) öncü katkısıyla gelişen karşılaştırmalı din araş-tırmaları lŞ97'de Stockholm'da ilk Din Bilimi (Religiorıswissenschaft) Kongresi'nin toplanmasıyla sonuçlandı. Din fenomenolo- jisinin gelişmesinde Alman ilahivatçı Ru- dolf Otto'nun (1869-1937) "kutsallık" kavramına ilişkin çözümlemesinin önemli etkisi oldu. Friedrich Schleiermacher, Edmund Husserl ve Jakob Fries (1773-1843) gibi düşünürlerin tartışmalarından esinlenen Ot- to'ya göre kutsallık deneyiminin odağı, "bütünüyle öteki" aşkın varlığın, insanı karşısında hem titreten, hem de coşturan, hem iten, hem de çeken bir gizem (mysterilim tremendum et fascinans) biçiminde be- lirmesiydi. Din fenomenolojisinin Otto'dan sonra en etkili araştırmacılarından olan Gerardus van der Leeuw ise (1890-1950) dinsel deneyimin temelini "erk" kavramıyla özdeşleştiriyordu. 20. yüzyılda Joachim Wach (1898-1955) ve Mircea Eliade (d. 1907) ABD'de de din fenomenolojisinin gelişmesine katkıda bulundular. Kutsal ve kutsal olmayan varlıklar arasında ayrım gütmeyi dinsel düşüncenin temeli sayan Eliade, zamana çevrimsel bir bakışla yaklaşan arkaik dinler (Asya, Avrupa ve Amerika'da ilkçağda gelişen dinler) ile doğrusal- tarihsel bir dünya görüşünü yansıtan dinler (Yahudilik, Hıristiyanlık, İslam) arasındaki ayrımı vurguladı.din, santimetre-gram-saniye (CGS) sisteminde, kuvvet birimi; bir gramlık bir serbest kütleye, saniye karede bir santimetrelik bir ivme kazandırmak için gereken kuvvet olarak tanımlanır. Bir din, 0,00001 newtona eşittir.din felsefesi, dini genel bir dünya görüşünün çerçevesi içinde tanımlamaya, dinsel kavramları ve davranış biçimlerini felsefe temelinde savunmaya ya da eleştirmeye, dinlerin kullandığı dili çözümlemeye yönelik felsefe araştırmaları. Son bir buçuk yüzyılda ayrı bir felsefe dalı olarak biçimlenen din felsefesi, dinlerin betimlenmesinden çok, dinsel savların doğruluğuyla ilgilenir. Vahiyden bağımsız olarak usavurma ve sezgi yoluyla ulaşılabilecek Tanrı bilgisini konu alan doğal ilahiyat genellikle din felsefesi kapsamında yer alır. Gerçekliğin yapısıyla ilgili bazı metafizik sistemler de bir tür doğal ilahiyat niteliği taşır ve vahye dayalı inanç sistemlerini destekler.Din felsefesinin başlıca sorunlarından biri, Tanrı'nın, aşkın ve mutlak bir gerçekliğin ya da yüce bir değerin varlığının tanıtlanma- sıdır. Tanrı'nın varlığını usavurma yoluyla tanıtlamak üzere geleneksel olarak öne sürülen başlıca üç kanıt şunlardır: 1) Tanrı kavramının varlığı, Tanrı'nın varlığını tanıtlamak için tek başına yeterlidir; çünkü bu kavram, var olma özelliğini zorunlu olarak içerir ("ontolojik" kanıt). 2) Doğada gözlenen nedensellik ilişkisi sonsuz bir dizi biçiminde geriye götürülemeyeceğine göre, evrenin bir "ilk nedeni" olmalıdır ("kozmolojik" kanıt). 3) Evrendeki kusursuz düzen ancak yüce, kusursuz bir tasarımcının elinden çıkmış olabilir ("tasarım" kavramına dayalı kanıt). Üç kanıtın da ortak temeli, Tanrı kavramının, başka bütün kavramlardan farklı bir mantıksal yapı

taşıdığı varsayımıdır. Bu nedenle din felsefesinde genellikle, Tanrı'nın var oluşunun, fiziksel nesnelerin ya da kişilerin var oluşundan farklı olduğu vurgulanır. Buna göre, örneğin Tanrı'nın varlığını belirten önerme, "Tanrı vardır," değil, "Tanrı zorunlu olarak vardır," biçiminde dile getirilmelidir. Tanrı'nın varlığını yadsıyan birçok sav, Tanrı'nın varlığının, örneğin bir masanın ya da bir insanın varlığı gibi düşünülemeyeceği önermesine indirgenebilir.Tanrı bilgisine nasıl erişilebileceği bağlamında, "doğal" ve "vahye dayalı" ilahiyat ayrımının yanı sıra dinsel deneyim de din felsefesinin konulan arasında yer alır. Bazı din felsefecilerine göre dinsel deneyim Tan- n'mn varlığının dolaysız kanıtını sağlar. Ama birçok düşünür genel olarak dinsel deneyim ile onun bir türü olan mistik deneyimi birbirinden ayırır ve mistik deneyimin ne ölçüde nesnel bir temele dayandı- rılabileceğini sorgular. Çünkü mistik deneyimle ilgili "dolaysız", "doğrudan", "sezgisel" gibi nitelemeler, bu deneyimin nasıl yorumlanması gerektiğinden çok, deneyimin kişilerce nasıl yaşandığını belirtir; dolayısıyla dinsel deneyim her zaman yorumlayıcı bir yaklaşım gerektirir. Günümüzde birçok din felsefecisi vahiy kavramını da, insanlığa bir dizi öğretinin bildirilmesinden çok, yorum gerektiren ve tarih içinde gerçekleşen bir etkinlik olarak ele alır ve vahiy ile öğreti arasında bir ayrım gözetir.Din felsefesinin öteki geleneksel sorunları, irade özgürlüğü, benlik ile ölümsüzlük ara-sındaki ilişki ve yeryüzünde kötülüğün varlı-ğıdır. Din felsefesinde irade özgürlüğüyle ilgili tartışmalar, felsefenin bu konudaki klasik tartışmalarıyla iç içe geçer. Benlik ve ölümsüzlük sorunu ise, insan benliğindeki aşkınlığın, bu benliğin günün birinde yok olacağı düşüncesiyle bağdaşıp bağdaşmadığı üzerinde odaklaşır. Ama din felsefecileri, aşkınlık bilincine dayalı ölümsüzlük varsayımı ile inananların ölümden sonra Tanrı kayrasıyla sonsuz yaşama kavuşacağı beklentisini birbirinden ayırt ederler. Tanrı'nın mutlak iyilik, mutlak bilgelik gibi sıfatları ile yeryüzünde kötülüğün ve acının varlığını bağdaştırmak amacıyla din felsefesinde birçok çözüm yolu önerilmiştir. Bunlardan biri, Tanrı'nın sonul amacının insanlarca kavranamayacağı ya da insanın kötülük biçiminde algıladığı olguların Tanrı'nın gerçek amaçlan bakımından daha yüksek bir iyiliğe hizmet ettiği savıdır. Bir başka çözüm biçimi, Tann'nm "birincil iradesi" ile "ikincil iradesi"ni birbirinden ayırmak ya da Tann'nm iyiliği "irade etmesine" (istemesine) karşılık, kötülüğe yalnızca "izin verdiğini" öne sürmektir. Buna göre Tanrı, örneğin özgür ve davranışlarından sorumlu bireylerden oluşmuş bir toplum yaratırken, bireyler arasında çatışmaya da kaçınılmaz olarak izin vermiştir; insanın eğitilmesi veTanrı iradesini kavraması için düzenlenmiş doğa yasaları ya da evrensel kurallar da deprem ya da tufan gibi felaketlere olanak tanır. Kötülük sorununun özellikle Doğu dinlerinde görülen bir başka çözümü, iyilik ile kötülük arasındaki karşıtlığın, ikisinin de ötesine geçen Mutlak Tin'de aşıldığı varsa-yımıdır.19. yüzyılda genellikle idealist bir temelde gelişen din felsefesinde, 20. yüzyılda bir yanda deneyci, öbür yanda varoluşçu eğilimler ağırlık kazandı. Ama dinsel dilin yapısını çözümlemeye girişen deneyci düşünürler de dinsel önermelerin doğruluğunu tartışma bağlamından bütünüyle sıyrılama- dı. Bazı araştırmacılar deneyci bir çerçevede de dinsel inançlann sürdürülebileceğini göstermeye çalışırken, bazıları dinsel inançlann anlamsızlığını ve tutarsızlığını kanıtlamaya girişti. Öte yandan dilin kullanımının değişik bağlamlarda farklılaştığını vurgulayan bir eğilim, din felsefesindeki deneyci gelenekte de kişilik ve benlik gibi sorunların önem kazanmasına yol açtı. İnsan deneyimine olağan bilimsel yaklaşımın sağladığından daha geniş bir bakış açısıyla ve metafizik önyargılardan arınarak yönelme savındaki varoluşçu gelenekte ise fenomenolojik yöntem etkili oldu. Bilinç içeriklerini (fenomen, görüngü), bilinçten bağımsız bir dünyada onlara karşılık

düşen gerçekliklerle ilgili hiçbir varsayımda bulunmaksızın betimleyip çözümlemeyi öngören felsefi fenomenoloji akımını izleyenler, değer yargılarından uzak betimleyici bir bilgi dalı olarak din fenomenolojisinin gelişmesine katkıda bulundular. Değişik dinlerin paylaştığı öğelerin (örn. dua, adak vb) ortak ve farklı yönlerini sergilemeye çalışan din fenomenolojisi, öncelikle bu öğelerin kaynağındaki insan gereksinmelerini ortaya çıkarmaya yöneldi. Ayrıca bak. din.Din-i İlahi (Farsçada "İlahi İnanç"), 16. yüzyıl sonlarında Hint-Türk imparatoru Ek- ber'in önderliğindeki bir seçkinler grubu arasında gelişen eklektik dinsel akım. Akımın üye sayısı hiçbir zaman 19'u geçmemiştir.Din-i İlahi, şehvet düşkünlüğü, iftira ve gurur gibi günahlan yasaklayan; buna karşılık takva, ihtiyat, imsak ve âlicenaplık gibi erdemleri üstün tutan bir ahlak sistemiydi. Tasavvuf geleneğinin Tanriya ulaşma çabası içinde ruhu arındırma, Katolikliğin bekârlığı özendirme, Caynacılığın hayvan kesmeyi yasaklama gibi yönleri Din-i İlahi sisteminde bir araya gelmişti. Din-i İlahi'nin kutsal metinleri ya da bir ruhban hiyerarşisi yoktu. Zerdüşt dininden pek çok ayin biçimi alınmıştı; örneğin ışığa (Güneş ve ateş) tapınılır ve Hindu dininde olduğu gibi Güneş'in Sanskrit dilindeki bin adı zikredi- lirdi.Ama uygulamada Din-i İlahi, Ekber'in kişiliğinde odaklanan bir kült olarak gelişti. Din-i İlahi'ye katılacak kişileri kendisine bağlılıklanna göre Ekber seçerdi. Kendisini İslam dininde bir ıslahatçı olarak gören imparator belki de peygamber düzeyine yükseltilmeyi bekliyordu. Din-i İlahi üyele-rinin, Allahu Ekber sözünü "Tanrı Ekber' dir" anlamında da kullanmaları, Tanrı ile Ekber arasında bir ilişki kurma çabasının belirtisiydi. Bazı kaynaklarda Ekber'in İslama bağlılığından söz edilirken, başka kaynaklarda da Islamdan uzaklaştığı öne sürülür. Din-i İlahi, Ekber'in çağdaşlarınca genellikle bir bid'at olarak görülmüştür; o dönemden kalma yalnızca iki kaynak Ekber'i yeni bir din kurmakla suçlar. Çok dar bir kesimde etkili olan Din-i ilahi, Ekber'in ölümünden sonra yavaş yavaş silinmiş, bu arada Hindistan'ın Sünni Müslümanları arasında tepkilere yol açmıştır.din ve vicdan özgürlüğü, düşünce özgürlüğü kapsamında, herhangi bir dini tanıma ya da tanımama ve bunun gerektirdiği biçimde davranma hakkı. Demokratik devletin bir gereği ve laikliğin önemli bir boyutudur. Laik devlet düzeninin ve laiklik düşüncesinin alt yapısını, temel felsefesini oluşturur.Batı'da din ve vicdan özgürlüğü için daha ortaçağda başlatılan büyük mücadele Rönesans ve Reformla birlikte hızlanmış ve zaman zaman kan dökülmesi pahasına 1789 Fransız Devrimi ile kazanılmıştır. Osmanlı Devleti'nde din ve vicdan özgürlüğü ancak 19. yüzyılda II. Mahmud'la birlikte sınırlı bir biçimde gündeme gelebilmiştir. Padişah fermanlarında, Gülhane Hatt-ı Hümayunu'n- da ve daha sonra 1876 Kanun-i Esasisi'nde din eşitliği sağlama çabalarıyla din ve vicdan özgürlüğü yönünde bazı adımlar atılmıştır. Cumhuriyetin ilanı, hilafetin kaldırılması ve laiklik ilkesinin anayasaya alınmasıyla din ve vicdan özgürlüğü gerekli altyapıya ve hukuksal temele kavuşmuştur. 1924 Anayasası din ve vicdan özgürlüğünü "vicdan hürriyeti" olarak düzenlerken, 1961 ve 1982 anayasaları "vicdan, dini inanç ve kanaat hürriyeti" olarak düzenlemiştir.1982 Anayasası'na göre "herkes vicdan, dini inanç ve kanaat hürriyetine sahiptir. Kimse dini inanç ve kanaatlerim açıklamaya zorlanamaz, dini inanç ve kanaatlerinden dolayı kınanamaz ve suçlanamaz". Aslında vicdan özgürlüğü din özgürlüğünü de içine alır, ama bu duyarlı konuda belirsizliklere yol açmamak için anayasada ayrıntılı düzenleme yoluna gidilmiştir. Dini inanç yalnız dine inananları kapsar; dini kanaat, din karşısında olumlu olumsuz bütün inançları kapsayan bir deyimdir. Bu nedenle, anayasadaki dini inanç ve kanaat özgürlüğü, herkesin dilediği dine inanma özgürlüğünü ifade ettiği gibi, dilerse hiçbir dini inanca sahip olmama yani dinsiz olma özgürlüğünü de içerir. Anayasa dini inanç ve

kanaat özgürlüğünü mutlak olarak kabul etmiştir.Anayasa dini inanç ve kanaat özgürlüğünün yanında onun doğal uzantısı olan ibadet özgürlüğüne de yer vermiştir. Ama ibadet özgürlüğü inanç ve kanaat özgürlüğü gibi mutlak değildir. Anayasaya göre "ibadet, dini ayin ve törenler devletin ülkesi ve milletiyle bölünmez bütünlüğünü bozmak, Türk Devleti'nin ve Cumhuriyet'in varlığını tehlikeye düşürmek, temel hak ve hürriyetleri yok etmek, devletin bir kişi veya zümre tarafından yönetilmesini veya sosyal bir sınıfın diğer sosyal sınıflar üzerinde egemenliğini sağlamak veya dil, ırk, din ve mezhep ayırımı yaratmak veya sair herhangi bir yoldan bu kavram ve görüşlere dayanan bir devlet düzeni kurmak amacıyla kullanılmamak" koşuluyla serbesttir. Dini ibadet ve ayin kapsamına dince kabul edilmiş ve dini nitelikte davranışlar girer.Anayasalarda din ve vicdan özgürlüğünün doğal gereği sayılan, dini eğitim ve öğrenim hakkına da yer verilir. 1961 Anayasası din eğitim ve öğrenimini öbür eğitim ve öğrenim haklan gibi devletin gözetim ve denetimi altında serbest bırakmış ve devlete dini eğitim verme konusunda bir ödev yükleme- miştir. 1982 Anayasası ise din kültürü ve ahlak öğretiminin ilk ve orta öğretim kurumlarında okutulan zorunlu dersler arasında yer almasını öngörmüş ve bunun dışındaki din eğitim ve öğretiminin ancak kişilerin kendi isteğine, küçüklerin de kanuni temsilcilerinin isteğine bağlı olacağını belirtmiştir. Anayasa ilk ve orta dereceli okullarda belli bir dinin öğretilmesini değil, "din kültürü ve ahlak öğretimini" öngörmüştür.Dini inanç ve kanaatleri açıklama ve yayma özgürlüğüne de bazı sınırlamalar getirilmiştir. 1982 Anayasası'na göre "kimse, devletin sosyal, ekonomik, siyasi veya hukuki temel düzenini kısmen de olsa, din kurallarına dayandırma veya siyasi veya kişisel çıkar yahut nüfuz sağlama amacıyla her ne suretle olursa olsun, dini veya din duygularını yahut dince kutsal sayılan şeyleri istismar edemez ve kötüye kullanamaz". Anayasadaki temel hak ve özgürlükler "din ve mezhep ayırımına dayalı bir devlet kurmak amacıyla kullanılamaz", siyasi partilerin "tüzük ve programlan laik Cumhuri-yet ilkesine aykırı olamaz"

Dina, Eski Ahit'de, Yakub'un Lea'dan olan kızı (Tekvin 30:21; 34; 46:15). Kenanlı Hivi halkından Hamor'un oğlu Şekem, Dina'yı kaçırarak Şekem kenti yakınlannda ona tecavüz eder. Bunun üzerine Dina ile evlenmek isteyince Hamor, Yakub'a iki halk arasında ticari ilişki kurulmasını önerir. Dina'nm erkek kardeşleri Şimeon ve Levi bu evliliğe razı olmuş gibi davranırlar; ama Şekem'in ve kentin bütün öbür erkeklerinin sünnet olması koşulunu öne sürerler. Sünnetten hemen sonra, kentin erkekleri henüz dövüşebilecek durumda değilken, Şimeon ve Levi kente saldırarak Şekem ve Hamor'la birlikte bütün erkekleri öldürürler ve Dina'yı kurtarırlar. Ardından da kenti yağmalamaya girişirler. Yakub, iki komşu kavim arasında düşmanlık yarattıkları için Şimeon ile Levi'yi azarlar ve ölüm döşeğinde yalnızca küçük oğlu Yahuda için hayır duası eder.

Dinacpur, Bangladeş'te Racşahi yönetim birimine bağlı kent. Dinacpur kenti Pu- narbhaba Irmağının tam doğusunda yer alır. Eski kent ve eskiden Dinacpur mihracesinin oturduğu konut, kentin kuzeydoğu kesimindedir. Dinacpur'da jüt ve pirinç fabrikaları, jüt tohumu çiftlikleri ve bir termik santral bulunur. Kentte Racşahi Üniversitesi'ne bağlı iki devlet yüksekokulu vardır.Dinacpur kenti düz bir taşkın ovasında kuruludur. Akarsularla parçalanmış olan ova Barind'de hafifçe yükselir. Ovada pirinç, buğday, jüt ve şekerkamışı yetiştirilir. Yörede İS 9. yüzyıla ait Pala kalıntıları bulunur. Nüfus (1981 geç.) kent, 96.343; il, 3.198.325.

dinamik, cisimlerin üzerinde etkiyen fiziksel etmenler (kuvvet, kütle, momentum, enerji) ile bunların neden olduğu hareketler arasındaki ilişkiyi inceleyen fiziksel bilim dalı ve mekaniğin alt bölümü.Dinamik, kinematik ve kinetik olarak başlıca iki alt bölüme ayrılır. Kinematik, cisimlerin

hareketini, bu harekete yol açan nedenlerden bağımsız olarak, konum, hız ve ivme açısından inceler; kinetik ise, belirli bir kütleye sahip cisimlerin üzerinde etkiyen kuvvetler ve momentler ile bu etmenlerin neden olduğu hareketler arasındaki ilişkiyi ele alır. Dinamiğin temellerini 16. yüzyılın sonlarında Galileo Galilei attı. Eğik düzlem üzerinde kayan cisimlerin düzgün hızlanan hareketini tanımlayarak bugünkü ivme kavramına ulaşan Galilei, belli oranla artan zaman aralıklarında cismin alacağı yolun aynı oranla artacağını, hızın eşit artışları için eşit zaman aralıklarının gerektiğini, serbest düşme hareketinde cismin aldığı toplam yolun zamanın karesi olarak arttığını buldu. Ayrıca, bir merminin parabol biçiminde bir yörünge çizmesini, biri düzgün yatay hareket, öteki hızlanan düşey hareket olmak üzere iki ayrı harekete bağladı, böylece bir cismin aynı anda iki

167 dinamik zaman

kuvvetin etkisi altında hareket edebileceğini gösterdi.Klasik dinamiğin temel ilkelerini yasalaştı- ran ise 17. yüzyılda Isaac Newton oldu. Nevvton'ın birinci hareket yasası olarak bilinen eylemsizlik ilkesine göre, bir cisim, üzerine herhangi bir kuvvet etkimezse, ya hareketsiz kalır ya da düzgün doğrusal hareketini korur. Bir başka deyişle, cismin üzerinde etkiyen toptan kuvvet sıfırsa, cismin ivmesi de sıfırdır. Newton'ın ikinci hareket yasası ise, dinamiğin temel ilkesi olarak tanımlanır; buna göre, bir cismin üzerinde etkiyen toplam kuvvet (vektörel toplam), cismin kütlesi ile ivmesinin çarpımına eşittir. Bir başka deyişle, cismin ivmesi, kendine etkiyen toplam kuvvetle doğru, kütleyle ters orantılıdır. Parçacık dinamiğinde, toplam kuvvetin sıfır olduğu sistemlere statik adı verilir. Newton'ın, etki-tepki yasası olarak bilinen üçüncü hareket yasasına göre, herhangi bir etkiye karşı her zaman bir tepki doğar ve iki cismin karşılıklı olarak birbirlerine etki ettirdikleri kuvvetler eşit ama zıt yöndedir. Etki ve tepki kuvvetleri, farklı cisimler üzerinde bir çift oluşturur. Eğer bu kuvvetler aynı cisme etkirse, cismin üzerindeki toplam kuvvet sıfır olacağından, ivmeli bir hareket gerçekleşmez.Nevvton'ın bu yasalan, 20. yüzyılın başlarına değin dinamiğin temel ilkeleri olarak kaldı. Günlük yaşam açısından normal kabul edilen boyutlardaki cisimlere ilişkin olarak, bu yasalar, uygulamaya yönelik problemlerin çözümünde günümüzde de geçerliliklerini korumaktadır. Ama, ışık hızına yakın hızlar, atom ya da elektron boyutlarındaki cisimler söz konusu olduğunda, Newton dinamiği yetersiz kalmakta-dır. Bu ölçekteki cisimlerin ve hareketlerin dinamiği, görelilik ilkeleri ve kuvantum kuramının kavramlarıyla açıklanmaktadır.dinamik denge, biyolojide, bir hücre, bir canlı ya da bir ekosistemin durağan halini bozmaya yönelik iç ve dış güçlere karşı korunarak, sistemin bütün parçaları arasındaki uyumun sağlanması. Biyolojik bir sistemin dinamik dengesi bir dizi mekanizmayla denetlenir; sistemin bir parçası durağan halden saptığında, bu sapmanın derecesiyle doğru orantılı olarak ters yönde etki eden negatif geribesleme mekanizmalan harekete geçerek sapmayı dengeler.Tüm biyolojik sistemler sürekli bir değişim içinde olduğundan, sistemin durağan hali de denetim mekanizmalanmn amaçladığı normlardan her zaman hafif bir kayma gösterir. Bu kaymanın izin verilen sınırlan, hücrelerde ve canlılarda bireyin kalıtsaİ yapısıyla, ekosistemlerde ise sistemi oluşturan türler arasındaki karmaşık etkileşimlerle denetlenir.dinamik zaman, gök mekaniğinin zaman ölçeği. Gökcisimlerinin, yalnızca Newton hareket yasalannın ve kütle çekimi yasasının, görelilik ilkeleri doğrultusunda uyarlanmış kurallarına bağlı olarak gerçekleşen yörüngesel hareketleri, dinamik zamanın bir fonksiyonu olarak oluşur. 1952'de Uluslararası Astronomi Birliği (IAU), ABD'li astronom Simon Newcomb'ın 1898'de hazırladığı Güneş tablolannda verdiği Yer'in yörünge hareketine dayalı bir dinamik zaman ölçeği tanımladı. Gökgünlüğü Zamanı (İngilizce adından ET olarak kısaltılır) olarak adlandırılan bu ölçek,

daha sonraları Ay'ın hareketlerinin gözlemlenmesi ve Ay gökgünlüğünün kullanılmasıyla düzeltildi. Bu amaca yönelik olarak, Ay'ın Yer üzerin-

dinamit 168

de oluşturduğu gelgit kuvvetlerinin bozucu etkisini gidermek amacıyla kütleçekimsel olmayan ve deneye dayalı bir zaman dili-minden yararlanıldı. Bu ölçeklerin hiçbiri, görelilik ilkesine dayalı değildi.Göreliliği dikkate alan bir gökgünlüğünün hazırlanabilmesi için gerekli olan son derece duyarlı gözlemler, 1960'ların ikinci yarısından başlayarak, radar, laser, radyoastro- nomi aygıtları, uzay araçları ve atom saatinin yardımıyla yapılabilir duruma geldi. 1984'te, ET'nin yerini, Kütle Merkezsel Dinamik Zaman (Fransızca adından TDB olarak kısaltılır) aldı. Bu ölçeğin hareket denklemleri, Güneş sisteminin kütle merkezini (barisantr) temel alır ve görelilik koşullarını içeren zaman dilimlerine dayalı olarak hesaplanır. Farklı görelilik kuramlarından yararlanılarak çeşitli TDB ölçekleri hazırlanmıştır. Uluslararası Astronomi Birliği, TDB'yi sayısal olarak tanımlayan özel bir gökgünlüğü belirlememiş, yermerkezli gök- günlüklerinde yardımcı bir ölçek olarak kullanılmak üzere Yersel Dinamik Zaman (İngilizce adından TDT olarak kısaltılır) ölçeğini hazırlamıştır. TDT'nin hareket denklemleri Yer'in merkezini temel alır. TDT ile Uluslararası Atom Zamanı (Fransızca adından TAI olarak kısaltılır) arasındaki ilişki, TDT = TAI + 32,184 saniye olarak verilir. Ayrıca bak. atom zamanı.

dinamit, 1867'de İsveçli fizikçi Alfred Nobel tarafından nitrogliserinden üretilen, ama kullanımı nitrogliserinden çok daha güvenli olan patlayıcı madde. Nobel, tek başına patlayıcı madde olarak kullanılmaya elverişli olmayan nitrogliserini silisli, geçirgen bir toprak olan kizelgurla (diyatome toprağı) karıştırarak, darbelere dayanıklı, ama ısı ya da şiddetli çarpmayla kolayca patlayan kuru ve tanecikİi bir katı elde etti. Sonraki yıllarda soğurucu olarak odun unu kullanıldı, patlayıcının gücünü artırmak için de yükseltgen olarak sodyum nitrat katıldı. Bir süre sonra da, karışımdaki nitrogliserinin bir bölümü yerine amonyum nitrat kullanılarak daha güvenli ve ucuz dinamitler elde edildi. Nobel, toz halindeki dinamitten (dinamit barutu) başka, nitroselüloz ile nitrogliserin karışımı olan jelatinimsi dinamiti de bulmuştur.

dinamo, çoğunlukla doğru akım elde etmekle kullanılan küçük elektrik üreteci(*); mekanik enerjinin magnetik indükleme yoluyla elektrik enerjisine dönüştürülmesi temeline dayalı olarak çalışır.Klasik bir dinamo temel olarak bir rotor ile magnetik akı oluşturan bir elektromıknatıstan oluşur. Rotorun eksenine bağlanmış bir kolektör ile dönamonun kutuplarını oluşturan fırçalar, indüklenmiş akımı toplayarak doğru akıma çevirir. Uygulamada her zaman bu sonuç alınmasa bile, kuramsal -olarak dinamoların çalışma ilkesi elektrik motorlarınınkinin(*) tersidir.

Dinamo, Hasan İzzettin (d. 1909, Ahan- da köyü, Akçaabat, Trabzon - ö. 20 Haziran 1989, İstanbul), şair ve romancı. Babasının I. Dünya Savaşı'nda şehit düşmesinden sonra Darüleytam'a yerleştirildi; 17 yaşına değin orada kaldı. 1931'de Sivas Öğretmen Okulu'nu bitirdi. Malatya ve Adıyaman'da iki yıl ilkokul öğretmeni olarak çalıştı. Gazi Terbiye Enstitüsü Resim-İş Bölümü'ne girdi, ama yasak siyasal eylemlere katılmakla suçlanıp dört yıla hüküm giyince (1935) yükseköğrenimi yarıda kaldı. Cezaevinden çıktıktan sonra yaşamını kazanmak için kitapları, çocuk kitapları yazdı; gazetelere tefrika romanlar hazırladı. 6-7 Eylül Olayla- n'ndan sonra gene tutuklandı; altı ay hapis yatıp, suçsuz görülerek salıverildi. İlk şiiri Giresun'da İzler dergisinde yayımlanan (1925) Dinamo, daha sonra Servet-i Fünun (1928) ve . Sivas'ta Adım (1930) dergilerinde yazdı. İlk şiirlerinin ve düzyazılarının bir bölümünü arkadaşları Vehbi Cem (Aşkun) ve Mehmet Cevat (Cevdet Demiray) ile birlikte çıkardığı Adsız Kitap' ta (1931) topladı. Başlangıçta Hecenin Beş Şairi'nin, özellikle de Faruk Nafiz Çamlı- bel'in etkisindeydi. Daha

sonra serbest ölçüye geçti. 1937'de yayımladığı Deniz Feneri'ndeki şiirler hapishanede yazılmıştı. Dinamo'nun şiirleri anlatım yönünden Nâ-zım Hikmet'in çalışmalarını anımsatır. Zengin bir çağrışım düzeniyle doğayı ve yaşamın çeşitli kesitlerini vermeyi, bir yandan da temeldeki toplumsal gerçeği kavramak ister. Gençlik

ürünleriyle Nurullah Ataç'm dikkatini çekmiş, Yeni Yol, İnsan, Ses, Yeni İnsanlık, Yeni Edebiyat, May, Papirüs, Sanat Emeği, Edebiyat Cephesi dergilerinde; Cumhuriyet, Vatan, Politika gazetelerinde şiir, eleştiri ve kitap tanıtma yazıları yayımlamıştır. Şiirlerini uzun süre kitap olarak yayımlamaımştır. Kurtuluş Savaşı'nı konu alan Kutsal İsyan (1966-67, 8 cilt; ös 1990, 5 cilt) adlı romanı ilgi uyandırmıştır. Konu olarak Kurtuluş Savaşı sonrasını ele aldığı Kutsal Barış (1972-76, 7 cilt, 1988, 4 cilt) Dinamo'ya 1977'de Orhan Kemal Roman Armağanim kazandırmıştır.ÖBÜR ÖNEMLİ YAPITLARI. Şiir. Karacaahmet Senfonisi (1960), Mapusanemden Şiirler (1974), Sürgün Şiirleri (1975), Gecekondumdan Şiirler (1976), Tuyuğlar (ös 1990). Roman. Ateş Yıllan (1968), Savaş ve Açlar (1968), Öksüz Musa (1973), Türk Kelebeği (1981), Anadolu'da Bir Yunan Askeri (1988). Anı. 6-7 Eylül Kasırgası (1971).

dinamo kuramı, Yer'in magnetik alanının, yerçekirdeğinde bulunan, kendi kendini besleyen bir enerji kaynağından ileri geldiğini öne süren kuram. Kuramın savunucuları, Yer'in içinde bulunduğunu ileri sürdükleri kendi kendini besleyen bu enerji kaynağının etkinlik sürecini, laboratuvar düzeyinde, çeşitli elektrik üreteçlerinin (dinamo) çalışma biçimine benzetirler. Dışardan aldıkları bir güçle harekete geçen bu aygıtlar, iç akımlar üretmeye başlarlar, bu da dışarda bir magnetik alanın oluşmasına yol açar. Yer dinamosunun güç kaynağı olarak, gelgitlerin yol açtığı ya da yerçekirdeğinden kaynaklanan ısı gösterilir. Kurama göre bu enerji kaynağı, çekirdeğin dış bölümlerinde yer almak' tadır.dinamofon, TELHARMONIUM olarak da bilinir, elektrikle ses üreten ilk müzik aleti. ABD'li Thaddeus Cahill'in icat ettiği alet ilk kez 1906'da kullanılmıştır.Bu elektrofon çalgı elektromekanik tiptendi ve dönen elektromagnetik üreteçler kullanarak (bu bakımdan Hammond orgunun öncüsüydü) elektrik vurulan üretiyor, bunlar telefon alıcılanyla sese çevriliyordu. Dinamofon çok geçmeden yerini daha kullanışlı elektronik çalgılara bıraktı.

dinamometre, KUVVETÖLÇER olarak da bilinir, mekanik kuvvet ya da güç ölçmekte kullanılan aygıt. Ölçülecek büyüklük, aygıta, döner bir mil aracılığıyla iletilir. Güç, moment (burma kuvveti) ile açısal hızın çarpımına eşit olduğundan, bütün güç ölçen dinamometreler temelde moment ölçen aygıtlardır. Şaftın hızı ayrıca ölçülür.Kuvvet ölçeh dinamometrelerden en yaygın kullanılanı, esnek bir metal halkadan oluşur. Bu halkayı sıkıştıracak biçimde bir kuvvet yüklendiğinde halka burulur ve burulma miktarına göre kuvvet ölçülür. Bir başka kuvvet dinamometresi de, hidrolik "yük

gözesi"dir; burada da sıkıştırma kuvvetleri, akışkan basıncı cinsinden ölçülür.Başlıca güç ölçen dinamometreler ise, burulmalı dinamometreler ve soğurmalı di

namometrelerdir. Burulmah dinamometrelerde, esnek bir milin burulmasına dayalı olarak ya da milin kesitleri arasına yerleştirilen bir momentölçerin (torkmetre) yardımıyla moment ölçümü yapılır. Bu aygıtlarda, momenti oluşturan büyüklük, dışardan etkiyen yüktür.Soğurmalı dinamometrelerde ise ölçümü yapılacak olan moment, mekanik sürtünme, akışkan sürtünmesi ya da elektromagnetik indükleme yoluyla, milin burulmasına karşı bir direnç sağlanması yöntemiyle oluşturulur. Prony freninde (bak. çizim), dönen bir makaranın çevresine yerleştirilmiş fren pa-buçlarının yardımıyla mekanik sürtünme oluşturulur. Fren pabuçlarının cıvataları, FR sürtünme momenti, WL momentini dengeleyene kadar sıkıştırılır. Su frenlerinde ise, döner bir kanatlı çark ile sabit gövde arasında su dolaştırılarak direnç sağlanır. Öte yandan elektrikli dinamometrelerde, doğru akım ya da burgaçlı akımlar oluşturulur ve soğurulur. Her iki durumda da, milin dönüşünü engelleyen elemanın bir kızak üzerinde serbestçe hareket etmesi sağlanarak gövdeyle birlikte dönme eğilimi engellenir ve böylece engelleme kuvvetinin, dönme ekseninden belli bir uzaklıkta ölçülmesi olanaklı duruma gelir. Moment, yay yükü ya da ağırlık ile dönme eksenine olan uzaklığın çarpımına eşittir.

Dinansiyen Kat, Avrupa'da Karbonifer Dönemde (y. 345-280 milyon yıl önce) oluşmuş kayaç dizilerinin başlıca bölümü ve bu kay açların çökeldiği zaman dilimi. Adını, Belçika'da Dinant yakınlarında saptanan yüzey oluşumlarından alır. Dinansiyen Kat, ammonit kafadanayaklılar ya da mercanlar gibi deniz omurgasızları fosillerinin yardımıyla daha kısa zaman dilimlerine karşılık gelen birkaç kuşağa ayrılır. Başlıca iki bölümü, daha yaşlı olan Turnasiyen Altkat

çeviriler yaptı, özel dersler verdi. Askerlik hizmeti sırasında, 1942'de Yeni Edebiyat dergisinde yayımlanan sekiz şiirinden ötürü sıkıyönetim mahkemesi tarafından bir yıl hapis cezasına çarptırıldı. 1950'den sonra fotoğrafçılık yaptı; takma adlarla görgü

Hasan izzettin DinamoAra Güler

ile daha genç olan Vızeyan Altkattır. İngiltere'de Dinansiyen'e karşılık gelen kayaç dizisi, Avoniyen Kattır(*).Dinant pirinç işi, ortaçağın son dönemlerinde, Belçika'da Dinant'da ve çevresindeki kentlerde üretilen pirinç eşya. Pirinç Avrupa'da önceleri büyük bir kullanım alanı

olmayan alaşımlardandı. İlk kez, 11. ve 12. yüzyıllarda Flandre'da Meuse (Maaş) Irmağı yakınlarında önemli bir pirinç üretim merkezi kuruldu. Bu üretim bölgesinin merkezi olan Dinant 15. yüzyılda oldukça zengin bir kent durumuna geldi. Burada üretilen ibrik, ocak ve şömine takımları, şamdan, tabak ve leğenlerle buhurdan, bir tür su kabı olan akuamanil, vaftiz kurnası ve rahle gibi dinsel eşya kentin adıyla anılır oldu.Burgonya dükü III. Philippe'in (İyi) oğlu Charles (Cesur) 1466'da Dinant'ı yağmaladı. Kentteki zanaatçılar Meuse Irmağı üstündeki kentlere, Brüksel'e, Brugge'a ve Tournai'ye dağıldılar; zamanla Aachen'de yeni bir üretim merkezi kuruldu. Dinant' dan kaçan bazı pirinç ustalarının Nürnberg kentine kadar gitmiş olabilecekleri sanılmaktadır. Bu dönemde zaten metal işçiliğinde belli bir ünü olan Nürnberg, kısa sürede Meuse Irmağı üstündeki eski mer-kezler kadar önem kazandı. 15. ve 16. yüzyılların sonlarına doğru Nürnbergli pirinç ustaları, Avrupa'nın birçok bölgesine ihraç edilen çok sayıda kabartma bezeli belirli bir tür tabak ve leğen ürettiler. Bu ürünler de Dinant pirinç işi olarak anıldı.Gotik özellikler taşıyan ilk Dinant pirinç işleri genellikle altın renkli, küçük boyutlu, derin kaplardı. 16. yüzyıl ve sonrası üreti- lenlerse daha yassı, daha büyük ve daha koyu renkliydiler. Büyük zımbalarla yapılan bu kabartmalarda dinsel ve alegorik sahneler canlandırılır ya da stilize edilmiş bezeme örgeleri kullanılırdı. Bunlardan başka kabın çevresini dolanan ya da ortasındaki ana konuyu çevreleyen ve yalın örgelerden oluşan delikli bordürler bulunurdu. Bu kapların birçoğunun ortasında açmış bir gül biçiminde kabarık bir göbek, gotik harfler ya da gotik benzeri Arap harfli yazılar bulunur. Kiliselerde sık sık rastlanan bu kaplar bağış toplamak için kullanılırdı.

Dinapur bak. DanapurDinar, topraklarının bir bölümü Ege Bölgesi, daha büyük bölümü Akdeniz Bölgesi sınırları içinde kalan, Afyonkarahisar iline bağlı ilçe ve ilçe merkezi kent. Yüzölçümü 1.286 km2 olan Dinar ilçesi kuzeyde Kı- zılören ve Sandıklı, kuzeydoğuda Şuhut ilçeleri, doğuda ve güneyde İsparta ili, güneybatıda Başmakçı ilçesi, batıda da Evciler ilçesi ve Denizli iliyle çevrilidir.İlçe topraklarının kuzey kesimini Ak- dağ'ın, kuzeydoğu kesimini Kumalar Dağının, doğu kesimini de Karakuş Dağlarının uzantıları engebelendirir. Akdağ'm güney uzantılarını oluşturan sırtlar ilçe topraklarını ikiye böler. Doğu yarıda yer alan başlıca düzlükler Dombayova ve Gül Ovası, batı yarıdaki düzlük ise Dinar Ovası olarak adlandırılır. İlçe

topraklarının sularını Büyük Menderes Irmağı toplar. İlçe merkezinin kuzeydoğusunda yer alan ve Marsyas kaynağı adıyla anılan bol sulu karstik kaynaklar Büyük Menderes Irmağının başlangıç kolu olarak kabul edilir.İlçe halkının başlıca geçim kaynağı tarımdır. Dinar Ovasında haşhaş, şeker pancarı, tahıl, ayçiçeği ve baklagiller yetiştirilir. Mermer işleme, un ve tuz üretimi, teneke kutu, tarım aletleri ve mobilya yapımı başlıca küçük sanayi etkinlikleridir.Yöredeki çok sayıda höyükte yapılan araş-tırmalarda elde edilen buluntular İÖ 3000'lere tarihlenmektedir Bu buluntular arasında kerpiç ya da çamur sıvalı evler, ambarlar, çanak çömlek, süs eşyaları, paralar ve Hitit çiviyazısı tabletleri vardır. Ulaşım yolları üzerinde önemli bir ticaret, din ve kültür merkezi olan Kelainai, İÖ 1000'lerde önde gelen Frigya kentlerinden- di. Kral Midas IÖ 8. yüzyılda başkentini buraya taşıdı. Lidyalılar zamanında da önemini koruyarak Pers kralı II. Dareios Ok- hos'un (hd İÖ 423-404) İÖ 407'de kurduğu Büyük Frigya Satraplığı'nın merkezi oldu. Daha sonra Gelene adıyla anılan kent İÖ 333'te hiç çarpışmadan Büyük İskender'e teslim oldu. Selevkos kralı I. Antiokhos (Soter), Kelainai'nin adını İÖ 3. yüzyılda Apameia Kibotos olarak değiştirdi ve kenti daha açık bir alana taşıdı. Daha sonra sırasıyla Roma, Bizans, Arap ve Selçuklu yönetiminde kaldı. Dinar adını, uzun süre yönetiminde kaldığı Perslerin para biriminden aldığı sanılmaktadır. Antik kent kalıntıları ve Kserkses Sarayı yıkıntıları kentin kuzeydoğusundadır. Osmanlı döneminde eski parlaklığını yitiren kent, uzun süre Geyikler adıyla bir nahiye merkezi olarak kaldı. II. Meşrutiyet'ten sonra Hudavendi- gâr vilayeti Karahisar-ı Sahib sancağına bağlı bir kaza oldu. Kurtuluş Savaşı'nda Yunan işgaline uğradı. Cumhuriyet'ten sonra ilçe merkezi yapıldı. Dinar kentinin kuzeydoğusundaki Karakuyu istasyonu bölge çapında önemli bir demiryolu kavşağıdır. Denizli'yi Afyonkarahisar ve Eğirdir'e bağlayan demiryolu hatları bu istasyonda kesişir. Kent, il merkezi Afyonkarahisar'a 110 km uzakiıktadır.Dinar Belediyesi 1908'de kurulmuştur. Nüfus (1990) ilçe, 90.952; kent, 34.990.

dinar, eski İslam devletlerinde altın para birimi. İslam fıkhında şeri dinar, 10 dirheme (32,5 gr saf gümüş) eşit saf altındı. Başka bir ölçüme göre de 1 Mekke miskali- ne ya da 100 arpaya (4,25 gr) eşitti. İlk dinarı, 696'da Emevi halifesi Abdülmelik, Şam ve Kahire'de şer'i ölçüme uygun ve miskal esasına göre kestirdi. O döneme değin kullanılan Rum dinarına da (solidus) eşitti. Dinarın dirhem karşısındaki değeri zamanla, gümüşün değer yitirmesine ya da kazanmasına bağlı olarak değişti. Abbasi halifesi Harun Reşid döneminde (786-809) 1 dinar 22 dirheme (71,5 gr saf gümüş) çıktı. Mısır'ın Fatımi yönetimine girmesinden sonra 10. yüzyılda Ortadoğu para sistemi ciddi bir krize girdi ve Mısır'dan külçe altın sağlanamaması yüzünden dinarın dirhem

169 Dinççağ, Şadi

karşısındaki değeri gittikçe arttı. Memlûkler döneminde dinarın yerini alan Eşrefi altını 3,47 gramdı. Akdeniz ticaretinde en geçerli para birimi olan dinar, bu denize kıyısı olan Avrupa devletlerinin de "bezant" ve "sarra- sinat" denen ve Arap dinarlarına benzeyen saf altın paralar basmasına yol açtı. Horasan'da ise özel bir sikke sistemi geçerliydi ve dinar, 4 dirhem (13lgr saf gümüş) olarak hesaplanmaktaydı. El-Cezi- re'de gene dirhem esasına göre 1 dinar, 8 miskal gümüş karşılığı altındı. İlhanlı hü-kümdarı Gazan Han'ın (hd 1295-1304) kes-tirdiği dinar-ı rabih ise 33 habbe (2,14 gr) ağırlığındaydı ve 6 Abbasi dirhemine (19,5 gr saf gümüş) eşit saf altındı. II. Mustafa' mn 1696'da tedavüle çıkarttığı 300 akçelik dinar-ı cedidin dışında, Osmanlı döneminde kesilen altın sikkeler için dinar deyimi kullanılmadı. Dinar günümüzde Suriye, Irak, Kuveyt ve Yugoslavya'daki para biriminin adıdır.

Dinar Alpleri, Sırp-Hırvat dilinde DINARS- KO GORJE ya da DINARA PLANINA, Doğu Alpleri'nin, Hırvatistan'ın Dalmaçya (Ad- riya) kıyılarına paralel uzanan güneydoğu bölümü. Güneyde

Arnavutluk'a kadar uzanır. Kuzeyde Soca (Isonzo) ve Sava ırmakları, güneyde Drina Irmağı, doğuda Kolu- bara, Ibar ve Sitnica ırmakları ve batıda Adriya Deniziyle çevrilidir. Durmitor'daki Bobotov Kuk'ta 2.522 m yüksekliğe ^ulaşır. Girintili çıkıntılı kıyılarda çok sayıda doğal Uman bulunmakla birlikte, kireçtaşı olu- şumlu dağlar tarımsal hinterlanda geçit vermez. Dağların dışa kapalı iç havzaları verimli topraklar ve yoğun bir nüfus barındırır.

Dinarkhos, DEINARKHOS olarak da yazılır (d. y. İÖ 360, Korinthos - ö. 292'den sonra), Atinalı söylev yazan. Yapıtları, Attika söylev sanatındaki gerilemenin başlangıcı olarak değerlendirilir. Göçmen olduğu için halka kendi adına seslenmesi yasak olan Dinarkhos bu nedenle başkaları için söylevler yazdı. Büyük İskender'in hazinedarı Harpalos'un, İskender'in Asya fethinin ganimetinden elde ettiği büyük bir servetle IÖ 324'te Atina'ya kaçmasını izleyen skandal sırasında ün kazandı. Bu ganimetin bir bölümünü zimmetine geçirmekle suçlanan Demosthenes ile öteki tanınmış siyaset adamlarına karşı söylevler yazdı. Genellikle Dinarkhos'un yazdığı varsayılan ve günümüze ulaşmış Demosthenes'e Karşı, Aristogiton'a Karşı ve Philokles'e Karşı adlı metinler bu duruşmalarla ilgilidir. Halikarnassoslu Dionysios, Dinarkhos'un kaleme aldığı söylenen 87 söylevin başlığını aktarır ve bunlardan 60'ının gerçekten ona ait olduğunu belirtir. Günümüze ulaşan söylevlerin yaratıcılıktan yoksun oluşu, sağlam usavurmalar yerine kestirme sövgülere başvurması ve öteki hatiplerin söylevlerinden bölümler içermesi, Dionysios'un Dinarkhos'la ilgili olumsuz görüşünü desteklemektedir.

Dinççağ, Şadi (d. 29 Eylül 1919, Bafra - ö. 11 Ocak 1983, İstanbul), Türk karikatürcü. İlk dönemlerde Cemal Nadir ve Ramiz'in etkisinde kalmış, 1970'lerde soyut ve yazıya yer vermeyen karikatürler çizmiştir. İstanbul Erkek Lisesi'ni (1938) ve İstanbul Teknik Üniversitesi İnşaat Bölümü'nü bitirdi. İlk karikatürünü Sedat Simavi'nin çıkardığı Karikatür dergisinde yayımladı (1938) ve bundan sonra karikatür çizmeyi bir yan uğraş olarak sürdürdü. Akbaba, Şaka, Tef,Dinçer, Erdinç 170

Dolmuş, Cumhuriyet, Vatan dergi ve gaze-telerinde çizdi. Çizgiyle mizah anlayışının yaygınlaştırıldığı Tef ve Dolmuş'ta çıkan karikatürlerinde, yazıyla çizgiyi birleştirmeye yöneldi. Daha sonra yazıya hiç yer vermeyen karikatürler çizdi. Kişisel karikatür ve resim sergilerinin yanı sıra, yurt içinde ve dışında ortak sergilere katıldı. 1973'te

Üsküp'te düzenlenen uluslararası karikatür yarışmasında Altın Plaket ödülünü kazandı. Yapıtları çeşitli albümlere, Tolentino ve Üsküp mizah müzelerine alındı.Siyasal içerikli olmaktan çok, espriye dayalı karikatürler çizen Dinççağ, bunların çoğunda kalın ve ayrıntısız bir çizgi kullandı; anatomi bilgisine dayanan bir çizim anlayışı geliştirdi. 1980'de Karikatürler adlı bir albüm yayımladı.Dinçer, Erdinç (d. 1935, İzmir), pantomim sanatçısı. 1956'da Ankara Devlet Kon- servatuvarim bitirdi. Fransa'da iki yıl Jac- ques Lecoq'un pantomim okuluna devam

Dinant ya da Malines'de yapılmış kabartma pirinç tabak, y. 1480; lrwin Untermyer Koleksiyonu

lrwin Untermyer

Ana Yayıncılık Arşivi

etti. Marcel Marceau, Etienne Decroux gibi ünlü pantomim ustalarıyla çalıştı. Türkiye' ye döndükten sonra çok sayıda gösteri gerçekleştirdi. Kişisel çabalarıyla, Ankara' da çeşitli okullarda ve Devlet Opera ve Balesi'nde pantomim öğretmenliği yaparak bu sanatın yaygınlaşması için uğraş verdi. Sahne Sanatları Akademisi adıyla kısa süreli bir pantomim okulu kurdu. Doğuda ve Batıda Mim adlı bir televizyon filminde Nasreddin Hoca'yı canlandırdı. Sonraları pantomim ve başka konularda filmlerden oluşan bir televizyon programı hazırladı ve sunuculuğunu yaptı. 1975'te Belgrad'da yapılan Uluslararası Monodram ve Pantomim Şenliği'nde monodram dalında altın madalya kazandı. 1987'de Devlet Tiyatroları kadrosuna katıldı.Dindigul, Hindistan'ın güneydoğusundaki, Tamil Nadu eyaletine bağlı Madurai ilinde kent. Palni ve Sirumalai dağları arasında bir karayolu taşımacılığı merkezidir. Dindigul adı, kente egemen konumdaki çıplak tepeyi belirten tintu kal (yastık kaya) sözcüklerinden türemiştir. Vicayanagar döneminde (1336-1614) bu tepede inşa edilen kale, İ7-19. yüzyıllar arasında Hindular, Müslümanlar ve İngilizler arasında savaşlara sahne olmuştur Kentte günümüzde büyük ölçekli pamuk eğirme ve dokuma fabrikalarının yanı sıra ipekli dokuma, mücevher ve puro yapımı gibi el emeğine dayalı işkolları da varlığını korumaktadır. Dindigul'da Ma- durai-Kamarac Üniversitesi'ne bağlı iki yüksekokul bulunur. Nüfus (1991) 182.293.Dindings, Batı Malezya'dakı (Malaya) Pe- rak eyaletinin batı kesiminde, Maiakka Boğazı üzerinde kıyı ili Dindings Kanalının karşısında anakaranın batısına düşen Pang- kor Adasını, güneyde Sembilan Adalarını ve anakarada Dindings Irmağı ağzının iki yanında uzanan 13 km genişliğindeki topraklan içine alır. Dindings'teki liman olanaktan 7-13. yüzyıllar arasında Sumatra'da- ki Şrivicaya Krallığı tarafından kullanılmıştır. Adalar 1826'da, anakara da 1874'te İngiltere'ye bırakılmış, daha sonra Boğaz Kolonileri'ne bağlanarak korsanlara karşı bir üs konumunu kazanmıştır. Başlangıçta yüzölçümü 492 km2 olan Dindings ili, 1935'te yeniden Perak'a devredildikten son-ra büyük ölçüde genişletilmiştir. İl toprakla-rında geniş hindistancevizi plantasyonları bulunur. Sığ kıyı sularında önemsiz kalay yatakları vardırİlin en önemli kenti Lumut, Dinding Irmağı üzerinde bir liman ve yönetim merkezidir. Kentte kıyı ticareti yapılır; başlıca ticaret ürünleri kauçuk, hindistancevizi ve balıktır. Kent Pangkor Adasına giden deniz taşıtlarının da kalkış noktasıdır. 9,5 km uzunluğunda ve 3,2 km genişliğinde olan Pangkor Adası 18. yüzyılda Felemenklilerin elinde bulunuyordu Pangkor kasabasının dışındaki küçük bir kalenin kalıntıları hâlâ ayaktadır. Turistler genellikle balık tutmak ve Pasir Bogak'taki kumsaldan yararlanmak için adanın batısını yeğlerler. Önemli birer balıkçı kasabası olan Pangkor ve Kampung Sungei Pinang Kecil, birbirine karayolu ile bağlıdır. İhracata dönük balıkhaneler büyük önem taşır. Nüfus (1980) 146.059.Dindir Irmağı, Arapça NEHRÜ'D-DINDER Mavi Nil'in Tana Gölünün batısındaki Etiyopya Platosundan doğan kolu. Kuzeybatıya doğru

akarak Dongur'dan geçer ve Sudan Ovasına iner. Daha sonra çok sayıda menderes çizerek Sudan'da, Sennar yakın- lannda Mavi Nil'e kanşır. Uzunluğu 480 km'dir. Çığınnın üçte birini oluşturan aşağı kesimi, yağmur mevsimi boyunca (haziran- eylül) ulaşıma elverişlidir. Sudan'daki orta çığırında Dindir Ulusal Parkimn içinden akar.Dindir Ulusal Parkı, Sudan'da, en-Nilü 1- Ezrak ilinin (müdiriye) doğu kesimiyle Kas- sala ilinin güney kesiminde bulunan park Dindir ve Rehed ırmaklarının killi taşkın ovasında, deniz düzeyinden 700-800 m yük-seklikte yer alır. Yüzölçümü 7 123 knr olan park 1935'te kuruldu. Bitki örtüsü, kuzeyde savan çalılıkları, güneyde ise ağaçlardan oluşur; ırmak kıyısı boyunca palmiye or- manlan ve bataklıklar bulunur. Parkta yaşayan yabanıl hayvanlar zürafa, inek antifopu, redunca, demirkır antilop, oribi, çalı antilo- pu, su antilopu ve büyük kududur: ayrıca gazal, dikdik, mşnda, aslan ve devekuşu türleri vardır. Siyah gergedan, pars, çita, fil, çakal ve sırtlana da rastlanır. Parka 470 km uzaklıktaki Hartum'dan karayoluyla ulaşılabilir. Yönetim merkezi Hartum' dadır.Dine, Jim, tam adı JAMES DINE (d. 16 Haziran 1935, Cincinnati, Ohio, ABD), ressam, grafik sanatçısı, heykelci ve şair. pop sanat akımı doğrultusunda boyadığı

tuvallerle sıradan günlük nesneleri bir arada kullandığı çevreler yaratan ve oluşumlar(*) düzenleyen ilk sanatçılardan biridir. Dine sanat eğitimini Boston Güzel Sanatlar Müzesi Okulu ve Ohio Üniversitesi'nde yaptı, 1959-60'ta Claes Oldenburg ile birlikte yaptığı çalışmalarla oluşumların öncülerinden biri oldu. Erken dönem çalışmaları çoğunlukla üstüne giyim eşyası ve bahçe araçları gibi üç boyutlu nesnelerin tutturul- duğu tuvallerdi. Örneğin "Beynimde Yürüyen Pabuçlar" (1960) adını taşıyan yapıtında çocuk resmi tarzında çizilmiş bir insan yüzünün alnına bir çift deri pabuç iliştirmişti. "Ad Resmi 1935-63" (1968-69), üstünde bu tarihler arasında tanıdığı herkesin adının yazılı olduğu büyük boyutlu bir tuvaldir. Dine 1970'lerde grafik sanatların olanaklarını araştırdı. Birçok baskı dizisinde ve bazı resimlerinde diş fırçası ve bornoz gibi tek bir imgeye yöneldi; bunlan zengin ve anlatımcı bir yaklaşımla betimledi. Çizgi ve doku farklılıkları üzerine yaptığı araştırmalar 1970'lerin sonlarına doğru çiçek resimleri dizilerinde, 1977-81 arasında da kansmın portrelerinden oluşan dizide ("Nancy Temmuz Ayında Açık Havada") kendini gösterir. Dine 1968'de Apollinaire'in Le Poete assassine (1916; Katledilen Şair) adlı şiir kitabının resimli bir çevirisi olan The Poet Assasinated'i yayımladı. Kendi özgün şiirlerini ve çizimlerini Welcome Home Love- birds (1969; Yuvaya Hoşgeldiniz Aşk Kuşları) adlı kitabında topladı. 1960'ta Work from the Same House'ı (Lee Friedlander ile birlikte; Aynı Evde Yapılmış İşler), 1970'te The Adventures of Mr. and Mrs. Jim and Ron'u (Ron Padgett ile birlikte; Bay ve Bayan Jim ve Ron'un Maceraları) yazdı ve resimledi. Grafik çalışmalarının tümünü içeren Complete Graphics (Toplu Grafikler) adlı bir başka kitabı da 1970'te yayımlandı.Dines, William Henry (d. 5 Ağustos 1855, Londra - ö. 24 Aralık 1927, Benson, Oxfordshire, İngiltere), çeşitli atmosfer özelliklerinin ölçümünde kullanılan aygıtlar

geliştiren İngiliz meteorolog. Bir meteorologun oğlu olan Dines, Cam- bridge'deki Corpus Christi College'da öğrenim gördü Bir süre rüzgâr hızına ilişkin çalışmalar yaptı ve rüzgârın hem hızını, hem de yönünü ölçen ilk basınç tüplü anemo- metreyi (yelölçer) geliştirdi. Dines, yükseklerdeki hava hareketlerine ilişkin ölçümler yapmak için balonlardan ve uçurtmalardan yararlanmaya yönelik çalışmalara da öncülük etti. Gene kendisinin geliştirdiği meteo- rograflarla donatılmış balonlar, İngiltere'de uzun yıllar boyunca yüksek atmosfer ölçümlerinde kullanılan başlıca aygıtlar olarak kaldı. Stratosferdeki basınç, nem ve sıcaklık koşullanna ilişkin pek çok bilgi, bu balonlarla toplandı. Gelen bilgileri çözümleyen Dines, yükseklerdeki hava koşulları ile siklonlar ve antisiklonlar arasında çarpıcı bağıntıların bulunduğunu belirledi. Ayrıca, Yer ve Güneş ışınımına ilişkin bilgilere önemli katkılarda bulundu. 1901-02'de Kraliyet Meteoroloji Derneği'nin başkanlığını yapan Dines'ın ayrıntılı bir özgeçmişini de içeren toplu bilimsel araştırmaları 1931'de gene bu kuruluş tarafından yayımlandı. Dines, 1905'te Royal Society'nin üyeliğine seçildi.DINESEN, ISAK, ASIL ADI BLIXEN-FINECKEBARONESI KAREN CHRISTENCE DINESEN, KARENBLIXEN olarak da bilinir (d. 17 Nisan 1885, Rungsted - ö. 7 Eylül 1962, Rungsted,

Danimarka), Danimarkalı yazar. Geçmişi anlattığı ustalıklı öykülerinde, gerçeküstü öğelerle düş ve erotizm iç içe geçmiştir.Özel eğitim gördü ve Kopenhag'daki Güzel Sanatlar Akademisi'nde okudu. 1914'te kuzeni Blixen-Finecke Baronu Bror ile evlendi. Birlikte Afrika'ya giderek Kenya' da büyük bir kahve plantasyonu satın aldılar. Dinesen, 1921'de eşinden ayrıldıktan sonra plantasyonu 10 yıl süreyle işletti, ama kahve fiyatlarının düşmesi üzerine Danimarka'ya dönmek zorunda kaldı.Kenya'da geçirdiği yıllan Den afrikanske farm (1937; Afrika Çiftliği) adlı kitapta anlattı. Büyük ilgi gören Kenya anılan, Afrika'ya ve Afrikalılara duyduğu gizemli denebilecek sevgiyi dile getirir. Yapıt, Dinesen'in kişisel başan ve üzüntüleri, çiftliğini yitirişi, arkadaşı İngiliz avcı Denys Finch-Hatton'ın ölümü ve hayran olduğu Afrika yaşam tarzının yok oluşundan duyduğu acının şiirsel bir dille anlatımıdır. Sydney Pollack'ın bu yapıttan yola çıkarak çektiği Out of Africa (1985; Benim Afri- kam) adlı filmde Dinesen'i Meryl Streep canlandırdı. Dinesen, 1944'te Pierre Andre- zel takma adıyla tek romanı olan Gengael- delsens veje'yı (Melek Yüzlü İntikamcılar) yayımladı. Roman görünüşte yardımsever ama gerçekte kötü efendilerini alt ederek tutsaklıktan kurtulan saf ve temiz insanların melodramatik öyküsüydü. Ama Danimarkalı okurlar, yapıtın Nazi işgalindeki Danimarka'yı anlatan zekice yazılmış bir yergi olduğunu kavradılar.Dinesen hem İngilizce, hem de Danca yazdı. Kitaplan genellikle her iki dilde aynı zamanlarda yayımlandı. Aristokrasiyi tarihsel konumunda ele aldığı öykülerini ilk olarak, 1935'te Syn fantastiske fortoellinger adıyla Dancasını da yazdığı, Seven Gothic Tales (1934; Yedi Gotik Öykü) adlı kitapta topladı. Dancası Vinter-evertry olan Win- ter's Tales (1942; Ölümsüz Öykü, 1986) ve Dancası Sidste fortaellinger olan Lası Tales (1957; Son Öyküler) adlı öykü kitaplarında da gene bu konuyu işledi. Bu iki kitabın İngilizce ve Danca baskılan aynı yıllarda yapıldı. Toplu öykü

Dinçerisa Çelik

Dine, Hans Namuth'un fotoğrafı. 1964Hans Namuth

Dinesen, 1959AP/VVİde World

kitaplarına girmemiş ya da yayımlanmamış öyküleri Carnival: En- tertainments and Posthumous Tales (1977; Karnaval: Eğlenceler ve Ölümünden Sonra Yayımlanan Öyküler) adıyla yayımlandı. Gene ölümünden sonra yayımlanan Dagu- erreotypes, and Other Essays (1979; Da- guerreotype'laı ve BaşkaDenemeler)İngiliz- ceye ilk kez çevrilen yedi yazısından derlenmiştir. Letters from Africa, 1914-31 (Afrika Mektupları, 1914-31) 1981'de, Judith Thur- man'ın yazdığı yaşamöyküsü Isak Dinesen: The Life of a Storyteller (Isak Dinesen: Bir Öykü Anlatıcısının Yaşamı) ise 1982'de yayımlandı.

Dineveri, tam adı EBU HANÎFE AHMED BIN DAVUD EL-DÎNEVERI (d. Y. 815 - Ö. 24 Temmuz 895, Dinever, İran), Kitabü'rı- Nebat adlı yapıtıyla ortaçağın en büyük Müslüman botanikçisi kabul edilen İranlı bilgin.Basra ve Kûfe'de felsefe ve dil öğrenimi gördü. 849'da İsfahan'a gitti. Oradaki gök gözlemlerini Kitabü'r-Rasad adlı yapıtında topladı. Daha sonraki yaşamını doğduğu kentte geçirdiği sanılan Dineveri'nin günümüze tam olarak ulaşabilmiş tek yapıtı Kitabü'l-Ahbari't-Tivardir. Bu yapıtta Sa- sani tarihi, Kadisiye Savaşı, Irak'ın Arap- larca fethi, Hz. Ali ve Muaviye arasındaki savaşlar, Harici ayaklanmalar ve Emevile- rin çöküşü anlatılır.Dineveri'nin en ünlü yapıtı olan Kitabü'n- Nebat aslında edebiyatçılar için hazırlanmış ansiklopedik bir sözlüktür. Arap şiirinde geçen bitki adlarını açıklayan, nerelerde yetiştiklerini, özelliklerini gösteren altı ciltlik bu yapıtın kayıp olan son cildini Muham- med Hamidullah, sonraki kaynaklarda Di- neveri'ye yapılan göndermelere dayanarak yeniden düzenleyip yayımlamıştır (1973).

ding (Çincede "üçayak"), ilk kez Neolitik Çağda (İÖ y. 3000-1500) üretilen bir Çin kabı. Öldukça derin, iki kulplu ve üç yüksek ayağı olan bu kap özellikle yemek pişirmek için kullanılırdı.Ding'in bir türü olan liding'in ayakları, li(*) tunç kaplarında olduğu gibi gövdeye şişkinlik verecek gibi eklenmiştir. Bir başka tür olan fangding ise, kare ya da dikdörtgen biçimlidir ve dört ayak üstünde durur. Büyük boyutlu taotiei*) örgelerinden ya da canavar maskelerinden oluşan bezemeler genellikle kabın büyük gövdesinde ve yüzeyinde yoğundur, ayaklarında ise pek az bezeme olur. Ding kaplarının değişik biçimlerine Neolitik Çağ çanak çömlekleri ile Shang (İÖ 18-12. yy) ve Zhou (İÖ 1111- 221) hanedanları dönemi tunç işlerinde olduğu gibi, Çin sanatının erken dönemlerinde de oldukça sık rastlanır. Daha geç dönemlerdeyse tunçtan ya da topraktan sırlı taklitleri yapılmıştır.

Ding Ling, Wade-Giles yazımında TING- LING, asıl adı JIANG WEIJI (d. 1904, Chang- de, Hunan bölgesi - ö. 4 Mart 1986, Pekin, Çin), 20. yüzyıl Çin edebiyatının en ünlü kadın yazarlanndandır. Geleneklere aykırı ve başkaldmcı bir yaşam tarzı sürdüğü gençliğinde bireysel konuları işleyen öykü ve romanlar, Çin Komünist Partisi'ne (ÇKP) katıldığı 1931'den sonra ise işçi sınıfım savunan yapıtlar yazmıştır. 1951'de Stalin Edebiyat Ödülü'nü almasına karşın, 1957'de sağa kaydığı gerekçesiyle ÇKP'den çıkarılmıştır.Soylu bir ailenin kızı olan Ding Ling, 1911'de babasını yitirince varlıklı annesinden destek gördü. Annesinin Changde'de

171 Dingane

kurduğu kız okulunda, ardından Daoyuan' daki bir başka kız okulunda öğrenim gördü. Ailesine başkaldırarak Changsha'da karma bir okula girdi. İki yıl sonra düşünsel yaşamı izlemek amacıyla Şanghay'a, buradan da Nanjing'e gitti. Bir süre anarşizme ilgi duydu. Şanghay Üniversitesi'nden aldığı bir uzaklaştırma cezasından sonra Pekin'e gitti. Pekin'de solcu şair adayı Hu Yepin ile tanıştı (1925) ve onunla birlikte Pekin dışındaki Batı Tepelerine taşındı.Fransız ve Rus romancıların etkisi altında, bir ölçüde kendi yaşamöyküsüne dayanan öyküler yazmaya başladı. Cinselliği rahat bir anlatımla ele aldığı bu öykülerde özgür bir Çinli kadın kahraman modeli yarattı. Öyküleri kısa

zamanda başarı kazandı. Ama Hu Yepin adını pek duyuramadığından, Hu'nun yapıtlarını yayımlayabilecekleri bir edebiyat dergisi çıkarmak üzere 1928'de Şanghay'a taşındılar. Bu girişimin başarısızlıkla sonuçlanması üzerine, Hu Yepin Solcu Yazarlar Birliği'ne katılarak siyasete yöneldi. Ding Ling ise kendini tümüyle yazmaya verdi. 1930'da öykülerini topladığı üç kitabı ve bir kısa romanı bitirdi. ÇKP'ye giren Hu Yepin'in Milliyetçi hükümetçe tutuklanarak 1931'de idam edilmesinin de etkisiyle, 1933'te ÇKP'ye katıldı ve Solcu Yazarlar Birliği'nin çıkardığı dergiyi yayıma hazırlama işini üstlendi.Ding Ling'in Marksizmi benimsemesi yaşamını ve yapıtlarını derinden etkiledi, işçi sınıfı bakış açısıyla yazdığı Shui (1931; Tufan) toplumsal gerçekçi Çin romanına örnek oldu. 1933'te Kuomintang ajanlarınca kaçırılıp hapse atıldı. 1936'da asker kılığında hapishaneden kaçarak Yenan'da komünistlere katıldı. Burada Mao Zedong' un dostluğunu kazandı ve Peng Dehuai ile romantik bir ilişkiye girdi. Bu arada komü-nist hareketi eleştirmekten kaçınarak, hoş-nutsuzluklarını öykülerinde ve denemelerinde dile getirdi. Bu nedenle sansüre uğradı. Taiyang zhao zai Şangganhe shang (1948; Sanggan Irmağı Üzerinde Güneş Doğuyor) ile Stalin Ödülü kazanan ilk Çinli romancı oldu. Özellikle kadın hakları konusunda partiyi açıkça eleştirdiği için, kazandığı başarılar siyasal sorunlardan kurtulmasına yetmedi. 1957'de Parti'den ihraç edildi ve Kültür Devrimi sırasında 5 yıl hapis cezasına çarptırıldı. 1975'te serbest bırakıldı. 1979'da Parti üyeliği geri verildi. Son yapıtları birkaç eleştirel deneme ile kısa ve uzun öyküleri kapsar.Ding seramiği, sırlı, gözeneksiz, sert Çin seramiği. Song hanedanı (İS 960-1279) dö-neminde önce Ting Zhou'da, 1127'de sarayın güneye taşınmasından sonra da Jingdez- hen yakınlarında üretilmiştir. Genellikle beyaz renkli olurdu. Ya düz bırakılır ya da kazıma, kabartma, baskı ve oyma desenlerle bezenirdi. En sevilen örgeler anka kuşu ile zambak, şakayık gibi çiçeklerdi. Bai (beyaz) Ding, fon (un) Ding ve tu (toprak) Ding gibi türleri önemliydi. Bai Ding seramiklerinin dış yüzeyindeki sır, çoğunlukla, "gözyaşları" olarak bilinen bezemeleri oluşturacak biçimde kalınlaştmlırdı.Ding seramiğinin tipik örnekleri kâselerle fincan ve tabaklardır. Ding seramikleri ters kapatılarak fınnlandığı için, başta kâseler olmak üzere çoğu parçalann ağız kenarları sırsız kalır ve bu nedenle metal bir bantla çevrelenirdi.Dingane, Afrikaner dilinde DINGAAN (ö. 1843), 1828-40 arasında Natal'in Zulu kralı. Üvey kardeşi Shaka'yı öldürerek krallığı ele geçirdi. Kasım 1837'de Boer önderi Piet

Dingelstedt, Franz Ferdinand 172

Retief'e, çalman bir sığır sürüsünü bulması karşılığında Natal'in hemen hemen tümünü vermeyi vaat etti. Retief, Dingane'nin isteğini yerine getirmesine karşın, yaklaşık 600 göçmenle birlikte Şubat 1838'de öldürüldü. Andries Pretorius önderliğindeki Boerler 16 Aralık 1838'de Blood Irmağı Çarpışması'n- da 3 bin Zulu savaşçısını öldürerek intikam aldılar. Ocak 1840'ta kardeşi Mpande tarafından devrilen Dingane Svaziland'a kaçtı ve 1843'te burada öldürüldü.Dingelstedt (Baronu), Franz Ferdinand(d. 30 Haziran 1814, Halsdorf, Hessen- Kassel, Almanya - ö. 15 Mayıs 1881, Viyana, Avusturya), keskin siyasal yergile-

riyle tanınmış Alman şair, oyun yazan ve tiyatro yapımcısı.Liberal Genç Almanya hareketine katıldı. Öğretmenlik ederken Alman prenslerine karşı siyasal yergiler yazdı. Bunların en ünlüsü Lieder eines Kosmopolitischen Nachttvachters'ln (1841; Kozmopolit Bir Gece Bekçisinin Şarkıları). Die Neuen Ar- gonauten (Yeni Argonotlar) adlı yergisi işten çıkanlmasma neden oldu. 1841-43 arasında Paris ve Londra'da muhabirlik yapan Dingelstedt, siyasal görüşlerini değiştirdi ve devlet memuru oldu. Münih ve Weimar'da saray tiyatrolannda yapımcılık, daha sonra Viyana'da operada ve Hofburg Tiyatrosu'nda yöneticilik yaptı. Bavyera kralından soyluluk unvanı aldı. Alman klasiklerini ve Shakespeare oyunlarını yeni ve yetkin bir üslupla sahneye koydu. Alman Shakespeare Derneği'nin kurucusuydu; Shakespeare'in birçok oyununu çevirdi. Aynca romanlan ve Münchener Bilderbo- gen (1879; Münih'ten Resimli Yapraklar) adlı bir de otobiyografisi vardır.dingi, Hindistan'da, Ganj Irmağında ve yarımadayı çevreleyen korunaklı sularda, yolcu ve yük taşımacılığında kullanılan, kürekli ya da yelkenli küçük tekne. Birçok başka ülkede de, gemilerde tahliye sandalı olarak kullanılır. Bunların bir bölümü kürekli tekneler olmakla birlikte çoğunluğu ince burunlu, uzun gövdeli ve yuvarlak altlı, kıçtan takmalı deniz motorlarıdır. Yanş teknesi olarak kullanılan dingiler ise yelkenlerle donatılır ve kıç bölümlerine dümen eklenir. Küçük ve havayla şişirilen cankurtaran sallanna da dingi denir.dingincilik, yetkinliğe ulaşmanın ruh din-ginliğinden geçtiğini, tannsal gücün etkisini eksiksiz gösterebilmesi için her türlü insan çabasına son verilmesi gerektiğini savunan dinsel öğreti. Gerek Hıristiyanlıkta, gerek Hıristiyanlık dışı bazı akımlarda dinginci eğilimler görülür. Ama bu terim çoğunlukla, 17. yüzyılın ikinci yarısında Roma'da büyük saygınlık kazandıktan sonra, Katolik Kilisesi'nce heretiklikle suçlanan İspanyol rahip Miguel de Molinos'un öğretileri için kullanılır.Molinos'a göre, tannsal güçten destek alan her Hıristiyan, batini tefekkür yoluyla yetkinliğe ulaşabilir ve bu durum yıllarca, hatta bir ömür boyu sürebilirdi. Tann'yı bulanık, belirsiz biçimde görmeyi sağlayan bu tefekkür insanın iç güçlerine ket vuruyor ve ruhun her türlü belirgin düşünceyi ve iç edimi dışlayan edilgen bir arınma durumunda kalmasını sağlıyordu. Molinos'a göre eylemde bulunma isteği,

Tanrı'ya karşı bir başkaldırıydı. Eylemsizlik, ruhu kaynağındaki ilkeye, yani tanrısal varlığa geri döndürüyor, ona dönüştürüyordu. Tek gerçeklik olan Tann, bu mistik ölümü yaşayan ruhlarda hüküm sürmekteydi. Önlar yalnızca Tanrı'nın istediğini isteyebilirlerdi, çünkü kendi iradeleri ellerinden alınmıştı. Kurtu-luşla, yetkinlikle ya da başka herhangi bir şeyle ilgilenmemeli, her şeyi Tanrı'ya emanet etmeliydiler. Onlann olağan ibadet kurallarına da uyması gerekmezdi. Şeytan' ın kışkırtmaları karşısında bile, tefekkür durumundaki kişi eylemsiz kalmalıydı. Şeytan belki kişinin vücuduna söz geçirebilir ve onu günah işlemeye zorlayabilirdi, ama kişinin rızası olmadığı sürece bunlar günah sayılmazdı. Molinos'un öğretileri 1687'de Papa XI. Innocentius tarafından mahkûm edildi ve Molinos ömür boyu hapis cezasına çarptınldı.Protestanlar arasında da Pietistlerin ve Ouaker'larm bazı öğretileri ile dingincilik arasında benzerlik kurulabilir. Fransa'da etkili bir mistik olan Jeanne-Marie Bouvier de la Motte Guyon'un öncülüğünde dingincilik ılımlı bir biçimde ortaya çıktı. Arı bir sevgi öğretisi geliştiren Cambrai başpisko- pusu François de Salignac de la Mothe Fenelon da Guyon'un görüşlerini destekledi. 1699'da Papa XII. Innocentius bu öğretiyi mahkûm etti. Fenelon ve Guyon görüşlerini reddettiler.Dingisuayo (ö. 1817), 1807'den başlayarak, Bantu halklannın Kuzey (Natal) Ango- ni kolundan Mtetua klanının şefi. Daha sonra Zululand'daki (bugün Güney Afrika Cumhuriyeti'ndeki Natal eyaletinin kuzeydoğu kesimi) 30 kadar topluluğun büyük şefi oldu. Bölgedeki Angoni topluluklarım egemenliği altına alarak henüz kurulma aşamasında olan merkezî devlete katma politikası, kendisine ardıl olarak seçtiği Shaka adlı Zulu tarafından sürdürüldü. Mozambik'te Portekizlilerle ticari ilişkiler kuran Dingisuayo, Zululand'daki yönetimine karşı ayaklanan Nduandue klanının şefi Zvide tarafından öldürüldü.Dingle, İrlanda'nın Kerry ilinde (county) yarımada ve koy. Yarımada, Tralee kentinin güneyinde Slieve Mish Dağlanyla başlar. Dağlar 600 m'yi aşan tepelerden oluşur ve en yüksek noktası Baurtregaum'dur (853 m). Batıya doğru dağ sırası, tepelik ve düzlüklerden oluşan karma bir yapıya dönüşür. Dingle kenti yakınlarında kuzey doğrultusunda bir sırt oluşturur. Brandon Dağını da içine alan bu sırt görkemli yarlarla sona erer. Dağlann arasında buzullarla kaplı vadiler vardır. Yarımadanın batı ucu, özellikle Dingle, Ventry ve Smenvick'teki doğal limanların çevresi daha çok alçak düzlüklerle kaplıdır. Yanmada Blasket Adalarında son bulur. Dingle Körfezi kuzeydeki Dingle Yarımadasını güneydeki Iveragh Yarımadasından ayınr.dingo (Canis dingo), Canidae (köpekgiller) familyasından, Avustralya'da yaşayan yaban köpeği. Avustralya Yerlileri tarafından

dir. Gövde yapısı ve alışkanlıklarıyla evcil köpeğe benzer; kısa ve yumuşak tüylerle kaplı gövdesi sağlam yapılı ve tıkız, kuyruğu bol tüylü, kulakları dik ve sivri uçludur. 30 cm'lik kuyruğuyla birlikte uzunluğu yaklaşık 1,2 m, omuz yüksekliği 60 cm kadardır. Karnı, bacaklan ve kuyruğunun ucu genellikle ak, geri kalan bölümleri kahverenginin sarımsı ile kızılımsı tonlarındadır. Yalnız ya da küçük gruplar halinde avlanan dingolar bir zamanlar kangurulann en büyük düşmanıydı; bugün daha çok tavşan- lan avlar, arasıra da çiftlik

hayvanlarına saldırırlar. Aynı hayvanları avlayarak beslenen keseli memelilerden tasmanyakurdu ile tasmanyaşeytanının soylarının tükenmesinde dingoların büyük etkisi olmuştur; öte yandan, kıtaya yerleşen Avrupalı göçmenler de, besledikleri koyun sürüleri ile kümes hayvanlanna saldıran dingoların sayısını oldukça azaltmıştır.Dingolar, yabanıl yaşamda çok korkusuz, atak ve ürkütücü hayvanlar oldukları halde, yavruyken kolayca eğitilebilir ve insana alıştırılabilir. Avustralya Yerlileri bazen dingoları av köpeği olarak kullanırlar. Yabani dingolar genellikle ulur, ama evcilleşti-rildiğinde köpek gibi havlayabilir. Dişiler, yaklaşık 63 günlük bir gebelik döneminden sonra 4-8 kadar yavru doğurur.

Dinguiraye, Batı Afrika'da, Gine'nin orta- kuzey kesiminde, il ve il merkezi kent. Fouta Djallon Platosunun doğu kena- nnda yer alır. Kent eskiden el-Hacc Umar yönetimindeki imamlığın merkeziydi. Umar'ın açtığı cihad sonucunda Nijer Vadisinde Tukulor İmparatorluğu kurulmuştu (1850-93). Dinguiraye, karayoluyla Siguiri ve Dabola'ya bağlanır. Pirinç, darı, yerfıstığı ve sığır ticaretinin başlıca merkezidir. Dinguiraye ilinin yüzölçümü 11.000 km2'dir ve büyük bölümü savanlarla kaplıdır. İl topraklarının sularını kuzeybatıdaki Bafing ve güneydoğudaki Bouka ırmakları toplar. Halkın büyük çoğunluğunu Tuku- lörler, Fulaniler ve Dialonkeler oluşturur. Kentin doğusuna düşen ve Nijer'in bir kolu olan Tinkisso Irmağının yukarı çığırında alüvyonlu altın çıkartılır. Nüfus (1983) il, 133.502.

Dinh Bo Linh, yıl adı DINHTIEN HOANG (d. Hoa Lu - ö. 979, Vietnam'ın kuzeyi), Vietnam'da hüküm süren ikinci hanedanı kuran imparator. On yıllık bir kargaşa döneminin ardından ülkesinin yeniden birleşmesini ve Çin'den bağımsız bir devlet olarak resmen tanınmasını sağlamıştır. Vietnam kaynaklarında köy kökenli tanıtılan Dinh Bo Linh, bir derebeyi olan Hoa Lu

Dingelstedt'in bir fotoğrafından A. Weger'in yaptığı oymabaskıBavaria-Verlag

Dingo (Canis dingo)G. R Roberts

Pleyistosen Bölümden sonra, olasılıkla gü-nümüzden 5-8 bin yıl önce Asya'dan Avus-tralya'ya getirildiği sanılan dingo, bu kıtada yaşayan az sayıdaki kesesiz memeliden biri-

valisince evlat edinilmişti. Vietnam'ın kuzeyi ile orta kesimindeki üç ilden oluşan Nam Viet'i aralarında paylaşmış 12 beyden biriydi. 968'de öbür 11 beyi yenerek Nam Viet'e bütünüyle egemen oldu. İmparatorluğunu ilan eden Dinh Bo Linh, yeniden birleştirdiği ülkeye Dai Co Viet adını verdi. Yeni imparator, birlik sağlanmadan önce ülkede hüküm süren toplumsal ve siyasal kargaşayı ortadan kaldırdı. Yönetici kadrolara, imparatorluğa ve yönetime bağlı Budacı ve Taocu din adamlarını yerleştirdi. Devleti Vietlilerin yabancısı olmadığı, bağlılık ve kişisel görev bilincine dayalı Çin kökenli bir sistem temelinde örgütledi.Dinh Bo Linh, Çin'le barışçı ilişkiler kurmaya çalıştı. Kısa süre önce iktidara gelen Song hanedanının zayıflığından yararlanarak, Dai Co Viet'in hükümranlığının tanınması karşılığında Çin'e vergi ödemeyi kabul etti. Böylece Vietnam Devleti'nin bundan böyle Çin'den bağımsız olmasını sağladı; Çin'in sonraki yüzyıllarda bu topraklarda hak iddia etmesi sonuç getirmedi.Dinh Bo Linh cesur bir savaşçı, yetenekli bir yönetici ve diplomat olarak tanınmasına karşın, otoriter yönetimi ve zevke düşkünlüğü ile saray ve ailesi çevresi içinde bile pek çok kimsenin düşmanlığını çekti. Dai Co Viet'in gerçek imparatoru olduğuna inanan mistik bir kâhin, Dinh Bo Linh ve veliaht prensi 979'da öldürdü. Tahtın vârislerinin çok genç oluşu, Dinh hanedanının kralın ölümünden sonra bir yıl içinde yıkılmasına yol açtı.Dinichthys, DUNKLEOSTEUS olarak da bilinir, soyu tükenmiş, ilkel yapılı, zırhlı, balığa benzer su hayvanlarını içeren Arthrodirifor- mes (eklemboyunlular) takımının fosil cinsi.

Avrupa, Asya'nın kuzeyi ve Kuzey Ameri- ka'daki Üst Devoniyen Dönem (Devoniyen Dönem y. 395-345 milyon yıl önce) kayaçla- rındaki fosilleriyle tanınan bu hayvanların zırhlı baş kalkanı boyna eklemlenerek, üstçeneye hareket olanağı sağlar. 9 m'ye ulaşan uzunluklarının yaklaşık üçte birini baş kalkan oluşturur. Devoniyen Dönemde çok yaygın olan bu hayvanlar, büyük olasılıkla denizlerin en saldırgan ve usta avcılarıydı.Diniş, DINIZ olarak da yazılır (d. 9 Ekim 1261 - ö. 7 Ocak 1325),"Portekiz'in altıncı kralı (1279-1325). Ekonomiyi geliştirip soylular ile kilisenin gücünü sınırlayarak krallığı güçlendirmiştir.III. Afonso'nun oğluydu. Fransız ve Kas- tilya kültürlerinin etkisi altındaki saray ortamında usta bir şair olarak yetişti. Portekiz'in ilk üniversitesini 1290'da Lizbon'da Diniş kurdu. 1282'de Aragon kralı III. Pedro'nun kızı Isabel'le (Azize) evlendi. Kastilya ile yürüttüğü başarılı görüşmeler sonucunda Portekiz'in sınırlarım kesinleştirdi. Yerel hükümetlere müdahalede bulundu, soyluların gücünü kısıtladı, din adamlarının özellikle toprak

mülkiyetinden kaynaklanan üstünlüğünü kırabilmek için 1286, 1291 ve 1309'da toprak'devredilmesi üzerindeki kısıtlamaları kaldıran yasalar çıkardı; böylece tahtı en yüksek otorite konumuna yükseltti. 1289 ve 1290'da papalıkla imzaladığı konkordatolar aracılığıyla kilise ile arasındaki mücadaleyi sona erdirdi.Toprağa karşı özel bir ilgi duyan Diniş, ormancılığın ve ülkenin tarım kaynaklarının gelişmesini özendirdi. Ayrıca gemi yapımı ile ticaretin geliştirilmesi ve korunmasıyla da yakından ilgilendi. Dinis'in son yıllarında bir ayaklanma başlatan oğlu, onun ölümünden sonra IV. Afonso adıyla tahta çıktı.Diniş, Jülio, asıl adı JOAOUIM GUILHERME GOMES COELHO (d. 14 Kasım 1839, Porto - ö. 12 Eylül 1871, Porto, Portekiz), şair, oyun yazan ve romancı. Çağdaş Portekiz orta

sınıfının ilk önemli roman yazarıdır. Yaşamı boyunca büyük ilgi gören ve Portekiz'de hâlâ yaygın olarak okunan romanlan, geniş halk kitlelerine seslenebilen yalın ve açık bir üslupla yazılmıştır.Diniş, Porto'daki tıp okulunda eğitmenlik yaparken tutulduğu verem hastalığı nedeniyle görevinden ayrıldı. Daha önce Jornal do Porto'da taşra yaşamına ilişkin çeşitli öyküler yayımlamıştı. Sağlığı yüzünden yerleştiği Ovar adlı kıyı kasabasında taşra yaşamını ve görüntülerini anlatan en tanınmış romanı As Pupilas do Senhor Reitor'u (1867; Dekanın Öğrencileri ) yazdı. Annesi ingiliz olan Diniş, kendi aile yapısından yola çıkarak romanda İngiliz kültürünün Portekiz kültürü üzerindeki etkisini anlattı. İlk romanının kazandığı başarıdan sonra, Porto'daki İngilizleri konu alan Una Famî- lia Inglesa (1868; Bir İngiliz Ailesi) adlı romanını yayımladı.Şiirleri ve oyunları ölümünden sonra ya-yımlanan Diniş en çok romanlanyla tanınır. Bunlardan As Pupilas do Senhor Reitor 1900'e değin 14 baskı yapmıştır.dink, tahıllann kabuklarını yumuşatmak ve ayırmak, yağlı tohumlardan yağ çıkarmak için kullanılan, su, hayvan gücü ya da elle çalıştırılan özel değirmen. Sözcük Anadolu ve Rumeli'nin bazı yörelerinde dibek, havan, soku gibi araçlarla eşanlamlı olarak kullanılır.Bilinen en yaygın dink, dik durumda ve hareketli bir noktaya sağlam bir kolla bağlanmış, kendi çevresinde dönen bir dü-zenektir. Taşın döndüğü yer merkeze doğru biraz çukurlaşır. Bu da taşın dönme ekseninin, merkezdeki hareketli noktanın da etkisiyle değişmesine yol açar. Hızlı ve iyi sonuç alabilmek için dinklenen tahıl bir kürekle kanştırılır ve arada bir su serpilir.Şayak, aba, çuha, keçe gibi kalın ve havlı kumaşları inceltmek ve biçimlendirmek için

173 dinleme

dövüp sıkıştırma işlemini yapan araca da dink denir. Osmanlı Devleti'nde fesin 1829'da başlık olarak kullanılmaya başlamasından sonra, 1833'te İzmit'te kurulan fes atölyesine "dinkhane" adı verilmişti.Dinkalar, Dinka dilinde CANGE (halk), Sudan'ın güneyinde, Nil Havzasının orta kesimindeki bataklıklarla çevrili savan bölgesinde yaşayan halk. Nil-Sahra dil ailesinin

Çari-Nil koluna bağlı Dinka dilini konuşurlar. Nuerlerle yakından ilişkilidirler. Bin ile 30 bin kişi arasında değişen, çok sayıda bağımsız grup oluştururlar. Bu gruplar bölge, dil ve kültür temelinde kümelere aynlır. En çok bilinen kümeler Acarlar, Alibler, Borlar, Rekler ve Melvallar'dır. Başlıca uğraşları hayvancılık olan Dinkalar, ekimden nisana değin süren kurak mevsimde sığır sürülerini ırmak kıyısındaki otlaklara götürürler. Yiyecek ürünlerinin, özellikle mısırın yetiştiği yağmurlu mevsimde, savan ormanlarındaki asıl yerleşimlerine geri dönerler. Her grup kendi içinde daha küçük özerk siyasal birimlere bölünmüştür. Çok geniş bir coğrafi alana yayıldıklan için çok çeşitli lehçeler konuşan Dinkalar, düşman- lan karşısında grup içi birliğe büyük önem verirler. Rahip-şeflerin bazı babayanlı klanlardan gelmesi gelenektir ve aynntılı efsanelerle konumları güçlendirilir. Bu rahip- şeflere atfedilen üstün niteliklerden biri, mızrakla balık avlamada usta olduklandır. Ruhani önderlik ve aracılık, inançlanna bağlı olan Dinkalar için çok önemlidir. Günlük yaşamda Tann (Nhial) ve ata ruhları önemli rol oynar. Günah işleyenler tanrısal güçleri yatıştırmak için sığır kurban eder. Dinkalar gururlu, bağımsız ve savaşçı bir halktır. Oğlanlann çocukluktan erkekliğe geçişleri gelenekselleşmiş törenlerle kutlanır. Bu törenlerde aynı yaştaki çok sayıda oğlan, birlikte birçok güç sınamasından geçer. Daha sonra, süt sağma işini artık yaşam boyu bırakarak çocukluktan ve erkeklerin hizmetkârı olmaktan çıktıklarını gösterirler.Dinkard bak. Denkartdinleme, OSKÜLTASYON olarak da bilinir, hekimin, organlardan gelen sesleri dinleyerek, kalp kapakçıklarının iyi çalışmaması gibi bazı işlevsel bozuklukları ya da gebelik gibi özel durumları saptayabilmesini sağlayan tanı yöntemi. Eskiden hekimler vücut seslerini dinlemek için kulaklanm doğrudan doğruya hastanın göğsüne, sırtına ya da karnına dayarlardı; 1819'da stetoskopun geliştirilmesinden bu yana, kulakla dinlemenin yerini aletle dinleme tekniği almıştır.dinlenme dönemi 174

Vücudun herhangi bir yerinde aksayan kan dolaşımı, eklemlerde birbirine sürtünen yüzeyler, bileklerde nabız dalgaları, karında dölütün kalp atışları ve hareketleri ya da bağırsaklardaki düzensizlikler, tanı değeri olan tipik sesler çıkarır. Bu seslerin değerlendirilmesi amacıyla geliştirilen dinleme tekniği, bugün en çok kalp ve akciğer hastalıklarının tanısında kullanılır.Kalp seslerinin dinlenmesi sırasında, ku-lakçıklar ile karıncıklar arasındaki kapak-çıkların ve aort ile akciğer atardamarlarının girişindeki kapakçıkların kapanmasından kaynaklanan iki ayrı ses duyulur. Bu kapakçıkların tam kapanamaması nedeniyle kapakçıklardan içeri sızan kan, kan akışında bir burgaç hareketi yaratarak, üfürüm sesi denen uzun ve kolayca duyulabilir bir ses çıkarır. Kalbin ve göğüsteki kan damarlarının doğuştan gelme bazı oluşum bozukluklarında, bir üfürüm sesi aralıksız sürebilir. Hekim, çoğu kez kalp ka- pakçıklarındaki herhangi bu bozukluğun en özgül tanısı olan bu sesi dinleyerek, hangi kapakçığın iyi çalışmadığını anlayabilir. Bazen kalp seslerindeki herhangi

Dinichthys terrelli'riın başının insan eliyle yapılmış maketiCleveland Museum of Natural History

Jülio Diniş, Alfredo Roque Gameiro'nun suluboya çalışmasından ayrıntı, 19. yy

Secretaria de Estado da Informacao e Turismo, Lizbon

Sudan'ın güneyinde Nil Irmağı kıyısına kurulmuş bir Dinka köyü

Henriette Grindat

bir değişiklik, kalp kasındaki bir hastalığın ya da zayıflamanın belirtisidir. Gene kalp seslerini dinleyerek, kalp atışlarmdaki düzensizlik (ritim bozukluğu) ve kalp zarındaki iltihaplanma da (perikardit) anlaşılabilir.Ayrıca, soluk alıp verme sırasında akci- ğerlerdeki hava keseciklerinden ve bronşlardan gelen sesleri dinleyerek, bu organdaki bir hastalığın tanısı konabilir.dinlenme dönemi, birçok canlıda, elverişsiz çevre koşulları karşısında, genellikle de bu koşulların egemen olduğu kış aylarında metabolizma etkinliğinin azaldığı dönem.Bitkilerde, tohumun olgunlaşması sırasında embriyonun büyümesi geçici olarak duraklar; bu duraklama bir ölçüde, çözünebilir besinlerin dokularda depolanabilecek besinlere dönüşmesi sırasında görülen hızlı ve aşırı su kaybından kaynaklanır. Büyümenin yavaşlaması ya da tropik bitki tohumlarının çoğunda olduğu gibi tümüyle durması, büyük olasılıkla mevsim ve iklim değişikliklerine uyum sağlamanın bir yoludur. Sıcaklık, nem ve günlerin uzunluğu gibi çevre koşulları bitkinin büyümesine elverişli duruma geldiğinde, dinlenme dönemi yerini çimlenmeye(*) bırakır.Hayvanların da birçoğu, çevre koşullarının elverişsiz olduğu dönemlerde metabolizma-larını yavaşlatarak büyüme ve gelişmelerini bir süre için durdururlar. Böcekler, sürüngenler, amfibyumlar, balıklar ve kabuklular gibi soğukkanlı hayvanların çoğunda görülen bu dinlenmeye diyapoz(*), memeliler gibi sıcakkanlı hayvanlarda ise kış uyku- su(*) denir.dinlenme hakkı, işgücünün korunması ve tazelenmesi amacıyla çalışanlara tanınan sosyal hak. Ücretli hafta sonu ve bayram tatilleri ile yıllık izinleri kapsar. Dinlenme hakkı çalışma sürelerinin kısaltılması yönündeki mücadelenin bir parçası olarak ortaya çıkmıştır. 19. yüzyılda seri üretimden kaynaklanan ağır çalışma koşullarının işçinin sağlığı ve kişiliği üzerinde olumsuz etkiler yaratması ve verimliliği düşürmesi işverenleri de çalışma süreleri içinde işçiye boş zaman sağlamaya yöneltmiştir. Günümüzde birçok ülkede anayasa ve yasalarla güvence altına alınmış olan dinlenme hakkı insan Haklan Evrensel Bildirisi, Avrupa İnsan Haklan Sözleşmesi ve Uluslararası Çalışma Örgütü'nün (ILO) çeşitli sözleşmelerinde de yer alır.dinlenme potansiyeli, biyokimyada, elektrik uyanlannı alabilen hücrelerin, özellikle sinir hücreleri iç ortamı ile çevresindeki sıvılar arasında var olan elektrik yükü dengesinin bozulması. Elektrik uyarılarını alabilen hücrelerin içi eksi yüklü, dinlenme potansiyeli ise 60-95. milivolt (1 milivolt = 0,001 volt) arasındadır. Hücre içindeki eksi elektrik yükü dinlenme potansiyelini aşacak kadar artarsa, hücre zarı ya da hücrenin kendisi aşırı poİanlmış (elektriksel olarak kutuplaşmış) duruma gelir; hücre içindeki eksi yükün dinlenme potansiyelinin altına düşecek kadar azalmasına da depolarizasyon denir.Sinir uyarılarının iletisi sırasında, sinir lifinin artı elektrik yükü yüklenmesiyle gerçekleşen kısa süreli depolarizasyona aksiyon potansiyeli(*) adı verilir. Dış çevredeki sodyum iyonlarının hücre içine girmesinden kaynaklandığı sanılan bu kısa süreli polarizasyon değişikliği, sinir uyarılarının iletilmesini sağlar. Depolarizasyondan sonra, hücre zarının artı yüklü potasyum iyonlarına karşı geçirgenliği arttığı için, normal olarak hücre içinde oldukça yüksek yoğunlukta bulunan potasyum iyonları zardan yayınım yoluyla dış ortama geçer. Bu aşamadan sonra hücre yeniden eksi elektrik yükü kazanarak, yeni bir dinlenme potansiyeline girer.

Dinnsheanchas (Gaelcede "Yerlerin Ta-rihleri"), İrlanda'daki yer adlarının etimolo-jisini ve tarihini ele alan, düzyazıyla ve manzum olarak yazılmış incelemeler. 12. yüzyıldan kalma manastır el yazmalarında çeşitli biçimlerde korunmuş olan akarsu, tepe ve kayalık adlarıyla, eski İrlandalı komutanların kalelerinin adlanna ilişkin bilgiler içeren Dinnsheanchas'ta Hıristiyanlık öncesi mitolojisi, özellikle de tanrı ve peri öyküleri yer alır. Bu yapıtlann en ünlüsü, 6. yüzyılda yaşayan Dermot'un (Diarmaid)

maiyetindeki şair Amergin mac Amhalgaidh'in kaleme aldığı sanılan 200'ün üzerinde yeri anlatan Dinnsheanchas'tır. Oxford Üniversitesi'nde Bodleian Kütüphanesindeki Rawlinson el yazmasında ve Book of Ballymote'ta (Ballymote'un Kitabı) yer alan bu yapıt, her yöre üzerine bilgi sahibi olması beklenen o dönem şairleri için önemli bir kaynaktı.

Dinnyes, Lajos (d. 15 Nisan 1901, Alsoda- bas, Macaristan, Avusturya-Macaristan İm-paratorluğu - ö. 4 Mayıs 1961, Budapeşte, Macaristan), Macar devlet adamı. 1940'larm sonlarında Macaristan başbakanı olarak Macaristan sanayisinin devletleştirilmesi yolunda ilk adımları atmıştır. Keszthely Üniversitesi'nin iktisat bölümünden mezun olduktan sonra öğrenimini yurt dışında sürdürdü. Macaristan'a döndükten sonra Peşte'de yerel düzeyde siyasete atıldı. Siyasal yelpazenin ortasında yer alan Küçük Toprak Sahipleri Partisi'ne girdi. II. Dünya Savaşı sırasında faşist hükümete karşı oluşturulan birleşik cepheye katıldı. 1947'de partisinin oluşturduğu hükümette önce savunma bakanı, ardından Aralık 1948'e değin başbakan olarak görev yaptı. Bankaları, 100'den çok işçi çalıştıran işletmeleri ve din okullarını devletleştırdı ve Sovyet-Macar ticaret anlaşmasını imzaladı. Sovyet desteğindeki komünistlerin yönetimi ele geçirmesinden sonra başbakanlıktan ayrılarak, Budapeşte'deki Ulusal Tarım Kütüphanesi ve Dokümantasyon Merkezi' nin yöneticiliğini üstlendi.

Dino, Abidin (d. 23 Mart 1913, İstanbul - ö. 7 Aralık 1993, Paris), çağdaş Türk resim sanatının öncülerinden ressam.Çocukluğu İsviçre ve Fransa'da geçti. 1925'te ailesiyle birlikte İstanbul'a gitti. Resme karşı beslediği ilgi nedeniyle Robert Kolej'deki ortaöğrenimini yarıda bırakarak

yalnızca resim ve karikatürle uğraşmayı seçti. Aynı yıllarda başladığı edebiyat çalışmalarını bütün sanat yaşamı boyunca sürdürdü İlk karikatür ve desenleri, 1930'da Yarın gazetesinde, ilk yazıları 1931'de. Fikret Adil'in çıkardığı Artist dergisinde yayımlandı. Dino, bu arada Nâzım Hikmet'in Sesini Kaybeden Şehir (1931) ve Bir Ölü Evi (1932) adlı kitaplarının kapak ve iç resimlerim gerçekleştirdi. Bu dönem yapıtlarında geleneksel halk sanatlarından ve hat sanatından yola çıkarak çağdaş bir yorum getiriyordu.Dino 1933'te D Grubu'nun kurulmasında çalıştı. Atatürk'ün isteği ile 1934'te sinema

öğrenimi yapmak üzere Leningrad'a (bugün Petersburg) gönderildi. Lenfilm stüd- yolannda Cumhuriyet'in 10. yılında Türkiye' nin Kalbi Ankara filmini gerçekleştiren yönetmen Sergey Yutkeviç'le çalıştı. 1937'ye değin Leningrad, Moskova, Kiev ve Odessa'da Madenciler adlı bir filmin çekimini gerçekleştirdi. Sinemayla ilgisini daha sonra da sürdürecek ve 1966 Dünya Kupası' nı anlatan Goal (Altın Goller) adlı filmi çekecekti.

Dinoisa Çelik

Âbidin Dino'nun "Er sergisinde yer aian bir çizimi, 1984Galeri Nev

Dino 1937'de Londra ve Paris'e gitti. Paris'te Gertrude Stein, Tristan Tzara ve Pablo Picasso gibi önde gelen sanatçılarla tanıştı. 1938'de Türkiye'ye döndükten sonra İstanbul'da liman işçilerinin resimlerini çizdi ve 1939'da Avni Arbaş. Selim Turan. Nuri İyem gibi sonradan Yeniler adıyla anılacak bir grup ressamla birlikte Liman Sergisi'ni düzenledi Ses, Yeni Ses. Yeni Edebiyat, Servetifünun-Uyanış ve Yeni. Adam dergilerinde çıkan yazı ve çizimleriyle yeni bir gerçekçilik kavramı üstünde durdu. Gene aynı yıl Nevv York Dünya Fuarı ndaki Türk Pavyonu'nun dekorasyonunu yaptı 1940-41'de kardeşi Arif Dino'yla birlikte estetikle siyasetin, soyutla somutun çelişki ve bağlarını araştırarak II. Dünya Sava- şı'ndan esinlenen büyük boyutlu desenler gerçekleştirdiler. Dino 1941'de İstanbul sı-kıyönetim komutanlığınca önce Mecitözü' ne sonra da Adana'ya sürgüne gönderildi. 1945'e değin bir yandan Adana'daki Türk Sözü gazetesinde çalışırken, bir yandan da yöre insanlarının yaşamını, acı ve sevinçlerini yalın ve şiirsel bir anlatım ve toplumsal gerçekçi bir eğilimle yansıttı İlk heykel çalışmalarına da orada başladı (1942). Bu arada yazdığı Kel (1944) adlı oyunu yayımlandıktan hemen sonra toplatıldı.1951'de kökü eski Anadolu uygarlıklarına dayanan geleneksel anlayıştan esinlenerek seramik çalışmaları yaptı 1952'de Paris'e giderek orada yerleşti. 1954'ten başlayarak sekiz yıl boyunca Paris'teki Salon de Mai (Mayıs Salonu) sergilerine katıldı. 1955'te "İşkenceler" ve "Atom Korkusu" konulu destansı resimlerini sergiledi. Bu dönemde "acı çeken insan" teması dışında "eller"e yöneldi. Daha sonralan gerçekleştirdiği "arkaik" anlayıştaki iri gözlü, cepheden betimlenmiş, ayrıntılardan arınmış figür heykelcikleri, el desenlerinin soyutlanmış kütlelere dönüştürülmesi gibiydi.Dino Paris'teki yaşamı boyunca Türk kültürüyle bağlantısını hiçbir zaman koparmadan ve Avrupa'daki güncel sanat gelişmelerini, yeni eğilimleri izleyerek özgün bir çizgi oluşturdu. 1940'larda Ses dergisi ıçm gerçekleştirdiği çini mürekkepli çizımierındeki anlatımcı çizgi ustalığı, sonralan Pertev Naili Boratav'ın Türk Masalları (1953). Nâzım Hikmet'in Kuvayı Milliye Destanı1968) ve Yaşar Kemal'in Deniz Küstü1979) adlı kitaplarının resimlerinde iiüstra- tif bir niteliğe büründü.Dino, Türkiye'deki ilk kişisel sergisini 1969'da açtı. Sonraki yıllarda kişisel sergi açmayı sürdürdüğü gibi karma sergilere de katıldı. Bu arada Fikret Mualla (1980, Ara Güler ile birlikte), kendi desenlerini içeren El (1984),

kardeşi Arif Dino'nun resim ve desenlerini içeren Yüz (1985, Rasih Nuri İleri ile birlikte) ve şiirlerini içeren Çok Yaşasın

Ölüler (1985, Rasih Nuri İleri ile birlikte), gene kendi desenlerini içeren Bu Dünya (1986, Ferit Edgü ile birlikte), Antibes Resimleri ve Pencereler, Açılar1989, Ferit Edgü ile birlikte) ve Çiçekleme1990, Yaşar Kemal ile birlikte) adlı yapıt- lan yayıma hazırladı.Resimleri ABD'den SSCB'ye kadar çeşitii ülkelerdeki resmî ve özel koleksiyonlarda ve müzelerde bulunan Dino 1979'da Fran- sa'dakı Görsel Sanatlar Ulusal Bırliği'nin (UNAP) onur başkanlığına seçilmiştir

Dinocerata, fosillerine Kuzey Amerika'da- ki Paleosen Bölüm (y. 65-54 milyon yıl önce)

ve Eosen Bölüm (y. 54-38 milyon yıl önce), Asya'da yalnızca Eosen Bölüm ka- yaçlarmda rastlanan, soyu tükenmiş memeli takımı. İri bir gergedan boyutunda olan bu hayvanlann kafatası basıktır; kafatasının ön bölümünde, üstçenede ve burunda kemiksi çıkıntılar

bulunur. Bu takımın tanımlanmış sekiz cinsinden en bilmeni Uintatheri- um'dur(*).

dinoflageiiat, "hem bitki, hem hayvan özelliği taşıyan ve birbirine benzemez iki kamçısı olan îekhücreli su canlılarının ortak adı. Büyük bölümü denizlerde, bazıiarı tatlı

suiaraa yaşayan bu canlıları botanikçiler alglerin Dinophyceae sınıfında, zoologlar ise protozoaiarın Dinoflagellida takımı içinde sınıflandırır. Çoğu mikroskobik olan dinoflageliatlann boyudan 5-2.000 mikrometre arasında değişir. Beslenme biçimleri bitkilere ya da hayvaniara benzer; türlerin birçoğu ise asalak ya da ortakçıdır. Soğuk denizler dışındaki bütün bitkisel planktonların üyesi olan dinoflageliatlar, besin zincirinin önemli bir halkasını oluşturur, ayrıca, denizlerdeki ışıldamaya katkıda bulunur.Bir dinoflageiiat hücresinin, birbirine yakın iki noktadan çıkarak, biri arkaya doğru uzanan (boyuna kamçı), öbürü hücrenin çevresini saran (halka kamçı) iki kamçısı vardır; hücre yüzeyinde genellikle kamçılar için özel oluklar bulunur. Hücre bazı türlerde çıplak, bazılarında basit bir zar ya da zırhla çevrilidir. Zırhlı dinoflagellatlarda, hücreyi saran sert selüloz zırhın üstünde bazen dikensi uzantılar bulunur. Sarımsı ya da kahverengimsi pigment kromatoforları içeren bu canlılar, besinlerini nişasta, nişasta benzeri bileşikler ya da yağ halinde depolayabilir.Dinoflageliatlar geneiiikie ikili ya da çoklu bölünmeyle eşeysiz olarak ürer: yalnızca tek bir cinsin üyelerinde eşeyli üreme gözlemlenmiştir. Uygun koşullarda hızla çoğaian dinoflageilatların sayısı bir litre suda 60 miiyon bireye kadar ulaşabilir. Deniz suyunun rengini değiştiren ve deniz hayvanlarının zehirlenmesine yol açan kırmızı su(*) oiayı, dinoflageiiat toplulukların- daki bu nüfus patlamasının doğal sonucudur. Dinoflageiiat cinsleri üzerine ayrıntılı bilgi için bak. Ceratium; Gymnodinium.

Dînohyus, domuza benzeyen, soyu tükenmiş iri memeli cinsi: fosilleri Kuzey Ameri- ka'daki Alt Miyosen Bölüm (Miyosen Bölüm y. 26-7 milyon yıl önce) çökellerinde bulunmuştur. Dînohyus. ilkel domuz soyunun atası olan Entelodontoidea üstfamılyası-

175 dinozor

nın son ve en iri temsilcisidir. Bizon iriliğinde olan bu hayvanların omuz yüksekliği 2 m'yi aşar; üstünde çok sayıda çıkıntı ve tümsek bulunan kafatasının uzunluğu 1 m'ye yakın, buna karşılık beyin kafesi çok küçüktür. Kesici dişleri körelmiş, savunma silahı olduğu sanılan köpekdişleri ise iyice gelişmiştir. Büyük olasılıkla bitki kökleriyle beslenen bu hayvanların boynu kısa ve kalın, boyun ve ön sırt omurlarının dikenleri omuzlarda belirgin bir kambur oluşturacak kadar uzundur.

Dinokrates (ü. İÖ 4. yy), Büyük İskender' in egemenliği döneminde ünlenen Yunanlı mimar. İskender'in hırslı isteklerini yanıtlamak üzere Aynaroz Dağını dev boyutlu, oturan bir heykel biçiminde oymayı önerdi. Bu tasarısını gerçekleştiremediyse de İskender için yeni İskenderiye kentinin planını (İÖ y. 330) yaptı ve büyük hephaesteion u (ölü yakma yeri) inşa etti. İskenderiye, dar ve düzensiz sokaklı daha eski kentlerin tersine. Miletos, Peiraieus (Pire) ve Rodos kentleri gibi bir ızgara plana göre kurulmuştu.

Dinopidae, Araneida takımından, bütün sıcak ve tropik bölgelere dağılmış örümcek familyası. Olağanüstü irilikteki bir çift göz, hayvana ürkütücü bir görünüm verir.

ABD'de yaşayan Dinopis cinsinin üyeleri avlarını ağ atarak yakalar.

Dinornis, moa adıyla bilinen, uçamayan dev kuşların soyu tükenmiş cinsi. Ayrıca bak. moa.

dinozor, Mezozoyik (İkinci) Zamanın (y. 225-65 milyon yıl önce) büyük bölümünde kara faunasına egemen olmuş, ama o zamanın .sonlarına doğru soyu tükenmiş çok sayıda sürüngenin ortak adı. "Korkunç kertenkele" anlamındaki Yunanca kökenli dinozor adı, bu hayvanlara dev boyutlarından ötürü verilmiştir. Gerçekten de bazı dinozorların yeryüzünde yaşamış en iri hay-vanlar olmasına karşın, daha eski ve ilkel örnekleri oldukça küçüktü. Timsahların, uçabilen sürüngenlerin ve kuşların atalarıyla akraba olan dinozorlar iki ayrı takımda toplanır; üyeleri sürüngenlere benzeyen Saurischia ve kuşlara benzeyen Ornithischia takımları. Başlangıçta dinozorların hemen hepsi etçil hayvanlardı, zamanla pek çoğu bu ilkel sürüngenlere özgü yaşam biçimini bırakıp bitkiyle beslenmeye başladı. İlk dinozorlar iki ayaklarının üstünde yürüyor-

Dinofiageliatiardan Noctiluca scintillarıs (büyütülmüş)Douglas P. Willson

Dinohyus hoiiandi iskeletiAmericar Museum of Natura! 'History, New York

Dinopidae stauntoniAnthony Bannister, Natural History Photographic Agency-EB Inc.

Dinozor Ulusal Parkı 176

lardı; büyük bölümü yeryüzünden silininceye değin bu özelliğini sürdürürken, her iki takımdaki otçul dinozorlardan çoğu dört ayak üstünde yürümeye uyarlandı.Mezozoyik Zaman, hemen hemen eşit zaman dilimlerini kapsayan üç döneme

Brachiosaurus

Apalosaurus (Brontosaurus)

Ceratosaurus

ayrılır: Triyas Dönemi (y. 225-190 milyon yıl önce), Jura Dönemi (y. 190-136 milyon yıl önce) ve Kretase (Tebeşir) Dönemi (y. 136-65 milyon yıl önce). Dinozorlar ilk kez Triyas Döneminin son çeyreğinde yeryüzünde belirdi; Avrupa, Kuzey Amerika, Çin'in batısı ve Güney Afrika'da bu dönemde

oluşmuş kırmızı kayaçlarda bu ilk dino-

zorların fosilleri çok yaygındır. Bunu izleyen Jura

Dönemindeki çökellerin çoğu denizlerde oluştuğu için, bu dönemde yaşamış dinozorların kalıntılarına ender olarak rastlanır. Bununla birlikte, ABD'nin batısındaki Morrison Oluşumları ve Tanzanya' daki Tendaguru Oluşumlan gibi, Jura Döneminin

sonlanna tarihlenen karasal çökel- ler önemli bir dinozor faunasını barındırır. Kretase Döneminin ilk evrelerinde gene deniz çökelleri ağırlıktadır; ama İngiltere' nin güneydoğusundaki Wealden Dizileri ile Avrupa'nın Britanya Adalanna doğru uza-nan bölümündeki Alt

Kretase kayaçlarında dinozor fosilleri bulunmuştur. Kretase Döneminin sonlanndan başlayarak, dinozor fosillerini banndıran karasal katmanlar geniş bir dağılım gösterir; Asya'da Moğolistan, Kuzey Amerika'da Alberta ve Kayalık Dağlar dinozor fosilleri açısından zengindir.Dinozor takımlarına verilen Saurischia ve Ornithischia adlan hayvanların kalça (leğen) kemerlerindeki yapısal farklılaşmayı yansıtır. Her iki takımda da, bu kemeri oluşturan üç kemikten yan üstteki böğür kemiği (ilium) iyi gelişmiş ve omurgaya sıkıca bağlanmıştır. Bütün sürüngenlerde olduğu gibi, bu kemiğin altında çatı (pubis) ve oturga (ischium) kemikleri yer alır. İlkel

StegosaurusOrnithischia

sürüngenlerde bu iki kemik bir kann levhası oluşturduğu halde, dinozorlarda ve akraba- lannda çatı ve oturga kemikleri, hayvanın iki ya da dört ayak üstünde duruş biçimine ve bu

duruşun gerektirdiği kas bağlantılarına göre büyük ölçüde farklılaşmış ve az çok çubuk biçimini almıştır.Saurischia takımının üyelerinde, bacak yuvasından aşağıya ve ileriye doğru uzanan çatı kemiği ile aşağıda geriye doğru uzanan oturga kemiği, kalça kemerine bir sacayağı görünümü verir. Ornithischia takımının üyelerinde bu yapı, dört ayak üstünde yürümeye elverecek biçimde iyice farklılaş-mıştır. Bu dinozorlarda çatı kemiği, kuşlarda olduğu gibi geriye doğru dönerek oturga kemiğine paralel bir konum alırken, bir yandan da karnı desteklemek üzere önde kürek gibi yassı bir yapı oluşturur. İki takımın üyelerinin kalça kemerlerindeki bu farklılık, bulunan fosiî kemiklerle tamamlanmış dinozor iskeletinde, hatta insan eliyle yapılmış iskelet maketlerinde kolayca görülebilecek kadar belirgindir. İki takımın üyelerini ayırt etmeyi sağlayan başka özellikler de vardır. Örneğin Saurischia takımının üyelerinde, öbür gerçek sürüngenlerin çoğunda olduğu gibi, genellikle her iki çenede boydan boya dizilmiş sivri dişler bulunur; buna karşılık Ornithischia takımının üyelerinde ön dişler genellikle yerini kuşlarınkine benzer bir gagaya bırakarak kaybolmuş, yan dişler ise iyice yassılaşmıştır. Diş yapısındaki bu değişikliklerin beslenme alışkanlıklarıyla ilgili olduğu sanılmaktadır.Dinozorlann çoğu Kretase Döneminin bitimine değin yeryüzündeki varlığını sürdürmüş, sonra birdenbire jeolojik kayıtlardan tümüyle silinmiştir; Kretase Dönemini izleyen Tersiyer (Üçüncü) Dönemin (y. 65-2,5 milyon yıl önce) en eski katmanlannda bile dinozorların en küçük bir izine rastlanmaz. Bu ani yok oluşun nedeni bugüne değin açıklanamamıştır. Bilim adamları yıllar boyunca dinozorlann kitlesel yok oluşlarını, ani sıcaklık değişiklikleri, saigm hastalıklar ve dinozor yumurtalarıyla beslenen ilk memelilerin varlığıyla açıklamaya çalışmıştır. Daha yeni bir varsayım bu olayın nedenini bir astronomi felaketine bağlar: Yeryüzü ile küçük bir gezegenin çarpışmasından doğan yoğun bir toz bulutu üç yıl kadar süren karanlık bir dönemi başlatmıştır. Güneş ışınlarının yeryüzüne ulaşamaması fotosentezi tümüyle olanaksız kıldığından, besin zincirinin kopması yalnız dinozorların değil, birçok canlının da yeryüzünden silinmesine yol açmıştır. Bu varsayımın jeolojik kanıtlarla bir ölçüde desteklenmesine ve öbür kuramlardan daha tutarlı görülmesine karşın, araştırmacılar dev sürüngenlerin birden yok oluşu konusunda kesin bir kanıya ulaşabilmiş değillerdir.

Dinozor Ulusal Parkı, ABD'de, Colorado'nun kuzeybatısıyla Ütah'ın kuzeydoğusunda, dinozor kalıntılarının bulunduğu zengin

fosil yataklarını korumak üzere 1915'te kurulan park. Başlangıçta 32 hektar olan yüzölçümü, Green ve Yampa ırmakla- nnın geçtiği derin kanyonlan korumak için 1938'de 84.985 hektara, 1964'te de 85.390 hektara çıkartıldı. Bu ırmaklar boyunca, yerkürenin çeşitli derinliklerinden yüzeye çıkmış ana jeolojik oluşumlar görülür. Parkta geyik, kunduz, dağ koyunu, antilop, kartal, şahin ve baykuş gibi hayvanlar yaşar. Doğal bitki örtüsünü, çalı biçimindeki bazı Artemisia türleri, çeşitli bozkır bitkileri ve yabani çiçekler oluşturur; ayrıca, nemli alanlarda da ağaçlar vardır. Kan-yonlarda Yerlilerin yaşamına ilişkin Tarih- öncesi'nden kalma buluntular vardır. Parkta turistler için bir fosil sergisi, bir ziyaretçi merkezi, bir müze, doğal yollar ve kamp yerleri yapılmıştır.

dinsel geçit töreni, AYIN ALAYI olarak da bilinir, ayinlerde ya da halk arasında yaygın dinsel törenlerde bir topluluğun düzenli biçimde yürümesi. Hıristiyan ayin geleneğinin bir parçası olan geçit törenleri 4. yüzyılda imparator Constantinus'un Hıristiyanlığı devlet dini olarak benimsemesinden sonra yaygınlaşmıştır. Ortaçağdaki pek çok dinsel geçit töreninden bazılarının Katolik ayinlerinde bugün de yeri vardır. Bütün dünyada uygulanan belirli yıllık törenlerin yanı sıra yerel kilisenin gelenekleri uyarınca ve bazı özel durumlarda (örn. yağmur ya da iyi hava duası, fırtına, kıtlık, savaş ve benzeri felaketler sırasındaki

dualar) geçit törenleri düzenlenir. Yöresel geçit törenleri, kilise tarafından yönetilmemekle ve ayin niteliği taşımamakla birlikte, halkın dinsel yaşamında önemli rol oynar. Örneğin ABD'de mayıs alaylan bazen Meryem Ana'mn onuruna düzenlenir. Ekilen ürünün Tann tarafından kutsanmasını amaçlayan Büyük Yakarış Alayı (25 Nisan) Roma'nın putperest takviminden aktarılmış bir şölendir. İsa'nın Göğe Çıkış

Thecodontia

Crocodilia (timsalar)

Cotyiosauria

Archaeopteryx (arkeopteriks)

Rhamphorhynchus

Saurischia

Sürüngenlerin ve kuşların ortak bir atadan (Thecodontia) evrimlenmesi

Yortusu'ndan üç gün öncesine rastlayan Küçük Yakarış Alayları'nın kökeni ise 5. yüzyıla uzanır. Kutsama ve mum taşıma geleneğini yansıtan Nur Yortusu (2 Şubat), kilisenin gene putperest törenlerden devraldığı bir uygulamadır. Uzun tarihi olan bir başka geçit töreni de Paskalya'dan önceki pazar gününe (Hurma Yortusu) rastlayan İsa'nın Kudüs'e Girişi'dir.Ortaçağda, ekmek ve şarap altara getirilirken ve introitus (giriş ayini) ile offertorium (ekmek ile şarabın Tanrı'ya sunulması) ayini sırasında düzenlenen geçit törenleri Komünyon ayininin de parçası durumuna gelmişti. Ortaçağın sonlarına doğru bu törenler ortadan kalktı. Ama 20. yüzyılda, cemaatin katılımını sağlamayı amaçlayan Katolik ayin görevlileri geçit törenlerinin yeniden uygulamaya konması için girişimlerde bulundular. Bugün örneğin Corpus Christi Yortusu ile Kutsal Perşembe ayinlerinde Komünyon sırasında da geçit töreni düzenlenmektedir.Ortodoks Kilisesi'nde Komünyon ayini do-layısıyla iki önemli geçit töreni düzenlenir. Bunlar, İncil'in okunmasından önceki "küçük giriş" ile Komünyon duasından önce ekmek ve şarap sunularının taşındığı "büyük giriş"tir. Cemaatin, ikonostasis denen bir duvarla kutaktan uzak tutulması, ayin alaylarının daha büyük önem kazanmasına yol açmıştır.Reformla birlikte Protestan kiliselerinde Komünyon ayini dolayısıyla düzenlenen tö-renler ile Meryem Ana'yı ve azizleri onur-landırıcı törenİere son verildi. Reform kili-selerinde de Calvin'in isteği doğrultusunda ibadetler basitleştirildiği için bu tür büyük törenler ortadan kalktı. Bazı bölgelerdeki Lutherci kiliselerde Pentekostes'ten önceki hafta, bazı durumlarda da mayıs ayı içinde eski yakarış alayları sürdürüldü. Anglikan kiliselerinde cenaze alayları ve toplu dua geçitleri ile rahiplerin ve koronun kiliseye bir geçit töreniyle girmesi geleneği korunmaktadır.dinsel hukuk, Tanrı'yı gerçek anlamda hukuk kuralı koyucu güç olarak gören hukuk sistemi. İslam, Hıristiyan ve Musevi dinlerinden kaynaklanan hukuk sistemleri, bu tür hukuk sistemlerinin başlıca örneklerini oluşturur. Dinsel hukuk, doğrudan doğruya kutsal kitaba ve bu kitaptaki kurallar çerçevesinde yorum yapmaya yetkili kimselerin aracılığıyla yerleşen hükümlere dayanır. Bu nedenle bazen "kitabi hukuk" ya da "tanrısal hukuk" olarak da adlandırılır.Tektanrılı büyük dinlerde din kuralları ile hukuk kuralları birbirine karışmış olduğu gibi, din otoriteleri ile hukuk otoriteleri arasında da çoğu kez özdeşlik vardır. Bunun nedeni söz konusu din kurallarının yalnızca insanla tanrısı arasındaki ilişkileri değil, aynı zamanda insanla insan arasındaki ilişkileri, yani dünyasal ilişkileri de düzenlemesidir. Örneğin Kuran'da sırf dinsel ve töresel nitelikte kuralların yanı sıra adam öldürme, hırsızlık, zina gibi suçların işlenmemesi gereğini belirten yasaklarla, evlen-me, boşanma ve miras gibi hukuk ilişkilerini düzenleyen hükümler de yer alır.Tanrısal kökenli kuralların insanlarca de-ğiştirilemeyeceği inancından dolayı hukuk ilişkilerini düzenleyen dinsel kurallar toplumun evrimine ve bu evrimin yarattığı ge-reksinmelere yanıt veremediği için, zamanla saf din kurallarıyla hukuk kurallarını birbirinden ayırma yoluna gidilmiştir. Böylece din ve dünya işlerinin ayrılması demek olan laikliğin(*) temeli atılmıştır. Din ve dünya işlerinin günümüzde de birbirinden ayrılmadığı bazı ülkeler vardır. Avrupa'nın bazı ülkelerinde bugün de kilise hukuku kuralları kısmen geçerlidir. İspanya'da ve Yunanistan'da yürürlükte olan evlenme hukuku kurallarının büyük bir bölümü kilise hukukundan gelmektedir. İslam dinini kabul etmiş olan toplumların birçoğunda da (özellikle bazı Arap ülkelerinde) dünya ilişkileri hâlâ dinsel hukuk kurallarıyla düzenlenmiş bulunmaktadır. Ayrıca bak. bet-din; fıkıh; kilise hukuku.

Dinslaken, Almanya'nın kuzeybatısındaki Kuzey Ren-Vestfalya eyaletinde (Land) kent. Ruhr bölgesinde, Duisburg'un tam kuzeyindedir. Tarih kayıtlarında ilk kez 1163'te adı geçen kente 1273'te Cleves (Kleve) kontu berat vermiştir. Bir şatonun çevresinde

kurulmuş olan Dinslaken'deki açık hava tiyatrosunun bir kanadını bu şatonun yıkıntıları oluşturmaktadır. Kent, uzun zamandır bölgenin yönetsel merkezi durumundadır. II. Dünya Savaşı sırasında ağır yıkıma uğradı, ama günümüzde modern bir yerleşim olarak yeniden inşa edildi. Çeşitli sanayi dallan arasında kömür madenciliği, bıçkıhane işletmesi, çelik hadde donanımı, boru, elektrik donanımı, çivi, tel, kumaş ve ayakkabı imalatı sayılabilir. Nüfus (1989 tah.) 63.246.

Dinyeper Irmağı, Ukrayna dilinde DNIPRO. Beyaz Rusçada DNEPRO, Volga ve Tuna'dan sonra Avrupa'nın üçüncü uzun ırmağı (2.200 km). Rusya Federasyonu'nda, Moskova'nın batısındaki Smolensk yönetim biriminde (oblast) bulunan Valday Tepelerinin güney yamaçlarından doğar. Güney ve batı doğrultusunda akarak Rusya, Beyaz Rusya ve Ukrayna'dan geçer ve Karadeniz' deki Dinyeper Halicine dökülür. Yukarı, Orta ve Aşağı Dinyeper olarak üç bölüme ayrılabilir. Kiev'e kadar olan Yukarı Dinyeper yaklaşık 1.330 km uzunluğundadır. Dinyeper Havzasındaki suların yüzde 80'i bataklıklardan geçen bu bölümle toplanır. Ormanlık ve bozkır alanlardan geçen Orta Dinyeper 568 km uzunluğundadır. Uzunluğu 344 km dolayında olan Aşağı Dinyeper

ise Karadeniz kıyısındaki yan kurak düz-lüklerden geçer. Irmağın, 505.000 km2'lik bir alanı kaplayan su toplama alanındaki başlıca kollan Desna, Soj, Berezina, Vors- kla, Teterev ve Pripyat'tır. Havzada karasal iklim egemendir; yıllık ortalama sıcaklık, 4,4°C-10°C arasında değişir. Yıllık yağış miktarı kuzeyde 769-810 mm arasındadır; güneyde ise 460 mm'ye kadar düşer. Dinyeper Havzasındaki 300'ü aşkın hidroelektrik santral Donbass ve Krivoy Rog sanayi bölgelerine su sağladığı gibi, Ukrayna'nın güneyindeki ve Kırım'daki kurak toprakla- 177 Dinyester Irmağı

nn sulanmasında kullanılır. En önemli sant- trallar Kremençug, Kahovka, Dneproges ve Dinyeper'dir. Irmağın denize boşalttığı yıllık ortalama su miktarı 54 km3'tür; ama yıl içinde büyük değişiklikler görülür. Ir-

~?S V.

mak suyunun mineral içeriği düşüktür. Yılda ortalama 7,8 milyon ton çözünmüş maddeyi denize boşaltır. Dinyeper Irmağında 60'm üstünde balık türü yaşar; başlıcaları turnabalığı, sazan, çamçak, havuzbalığı, sudak ve ringadır. Üzerinde kurulan barajlar ve bentlerin derinleştirdiği ırmak, buz tutmadığı 10 ay boyunca 1.300 millik bölümünde ulaşıma elverişlidir. Taşınan başlıca yükler kömür, cevher, inşaat malzemeleri, kereste, tahıl ve öteki büyük yüklerdir. Dinyeper Irmağı üzerindeki başlıca limanlar Dorogobuj, Smolensk, Orşa, Kiev ve Her- son'dur.

Dinyester Irmağı, Rusça DNYESTR, Rumence NISTRUL, Osmanlı döneminde TURLA. Ukrayna ve

Moldova'da ırmak. Karpat Dağlarından doğarak güney ve batı doğrul-

tusunda 1.352 km aktıktan sonra Odessa yakınlarında Karadeniz'e dökülür. Ukrayna'nın ikinci uzun ırmağı, Moldova'nın da başlıca su kaynağıdır.Kollarıyla birlikte 72.000 km2'lik dar ve uzun bir alanın sularını toplar. Havza kuzeyde Volın-Podolsk Platosuyla ve yukarı çığırının güneyinde Karpat Dağlarıyla çevrilidir; daha güneyde tepelik ovalar ve Moldova Platosu, güney ucundaysa Karadeniz'deki düzlükler yer alır. Denizin Dinyester Vadisinin alçak bölümlerini basmasıyla oluşan haliç, sığ bir havzadır ve deniz-

Kiev yakınlarında Dinyeper Irmağı üzerine kurulmuş karayolu köprüsü, Ukrayna

ABC Ajansı

Dinyester Irmağı kıyısında tarım alanları, MoldovaABC Ajansı

Dio Cassius 178

den dar bir şeritle ayrılır. Dinyester Irmağının pek çok kolu vardır; bunlardan yalnızca 15 tanesinin uzunluğu 95 km'yi geçer. Başlı- caları Stri, Sviça, Lomnitsa, Bıstritsa, Zolo- taya Lipa, Strıpa, Seret, Smotriç, Uşitsa, Murafa, Reut, Bik ve Botna'dır.Havzanın iklimi nemlidir ve yazlar sıcak geçer. Yıllık yağış miktarı Karpatlar'da 1.000-1.250 mm arasında değişirken Karadeniz yakınlarında 500 mm'ye kadar düşer. Havzanın büyük bölümünde tarım yapılır.Dinyester sık sık taşarak çevresindeki yerleşim alanlarında büyük zarara neden olur. Irmağın orta çığırmdaki su düzeyi, havzasının yukarı bölümlerinin aldığı yağış ve eriyen kar nedeniyle yıl içinde 7,5-10,5 m arasında değişiklik gösterir. Ortalama debisi yaklaşık 300 m3/sn'dir, ama orta çığırında bunun 7.000 m3/sn, hatta daha fazla olduğu da görülmüştür. Don, genellikle aralık sonlarına doğru ya da ocak başlarında başlar ve iki ay kadar sürer; bazı yıllar don olayı görülmez.Dinyester Irmağı havzasının kalabalık olmasına karşın ırmak üzerinde büyük kentler bulunmaz. Ukrayna'daki Lvov, Ternopol ve İvano-Frankovsk (Stanislawöw) ile Mol- dova'nın başkenti Kişinyov ve öteki kentler ana vadinin üzerinde, ırmak kollarında kurulmuştur.Dinyester, ağzından Ukrayna'daki Rozva- duv'a kadar olan 1.200 km'lik bölümünde ulaşıma elverişlidir; Moldova'da Soroki' den Dubossari'ye ve Dubossari'den de denize yapılan düzenli yolcu ve yük seferleri vardır. Irmağın aşağı çığırında sığ alanlar ve kumluklar bulunduğundan ulaşım güçtür. Irmak kütük taşımacılığında önem taşır. Sal gibi birbirine bağlanan kütükler ırmağın Karpatlar'daki kollarının ağzından aşağı gönderilir. Balıkçılık deniz kıyısına yakın yerler dışında önemsizdir. Irmağın aşağı çığırında ve Dubossari Baraj Gölünde mersin, sigibalığı, turna ve sazan üreten balık çiftlikleri vardır.

Dio Cassius, DÎON CASSIUS olarak da yazılır, tam adı CASSIUS Dio COCCEIANUS (d. y. 150, Nikaia [İznik], Bitinya - ö. 235), Romalı yönetici ve tarihçi. Yunanca yazdığı Roma tarihi Romaika, cumhuriyetin son yılları ile imparatorluğun ilk yıllarına ilişkin en önemli kaynaklardan biridir.Marcus Aurelius'un hükümdarlığı (İS 161- 180) sırasında Dalmaçya ve Kilikya valisi olan Cassius Apronianus'un oğlu ve Dion Khrisostomos'un torunuydu. Dio Cassius, babasının ölümünden sonra 180'de Roma' ya giderek Senato üyesi oldu. Macrinus tarafından Pergamon (Bergama) ve Smyrna (İzmir) yöneticiliğine atandı, Roma'ya dönüşünde de konsül oldu. Dio Cassius, daha sonra Afrika prokonsüllüğüne getirildi. Roma'ya ikinci kez dönüşünde önce Dalmaç- ya'ya, ardından da Pannonia'ya elçi olarak gönderildi. Alexander Severus tarafından 229'da ikinci kez konsüllüğe getirildi, ama kısa süre sonra devlet görevlerinden çekildi. Seksen kitaptan oluşan Romaika, Aineias' ın İtalya'ya ayak basmasıyla başlar ve Alexander Severus'un hükümdarlığı (222- 235) döneminde sona erer. Bu yapıtın büyük bölümü daha sonra VII. Konstanti- nos Porphyrogennetos, VIII. İoannes Ksip- hilinos ve İoannes Zonaras'm yapıtlarında yer almıştır. Çeşitli görevlerde bulunması, çok çalışkan bir yazar olan Dio Cassius'a tarih araştırmalarında geniş olanaklar sağlamıştır. Yazdıkları, onun deneyimli bir asker ve siyaset adamı olduğunu gösterir. Dili, konuyla uyumlu ve yapmacıklıktan uzaktır. Romaika, sıradan bir derleme düzeyini çok aşmasına karşın tarafsızlığı, yargıları ya da eleştirel yaklaşımı bakımından çok başarılı değildir.Diocletianus, Latince tam adı GAIUS AURE-LIUS VALERIUS DİOCLETİANUS, aSll adi DIOCLES(d. İS 245, Salonae? - ö. 316, Salonae, Dalmaçya), 285-305 arasında Roma impara-toru. 3. yüzyılda anarşinin eşiğine gelen imparatorluğu yeniden etkili bir yönetime kavuşturmuş, mali, idari ve asken düzenle-meleriyle Doğu'da Bizans İmparatorluğu nun temellerini atmış, Batı'da da çökmekte olan imparatorluk merkezini geçici olarak ayakta tutmuştur. Hıristiyanlara yönelik son büyük

katliam gene onun hükümdarlığı sırasında yapılmıştır.Yükselişi. Hasımlanmn suçlamalan, yaşamına ilişkin belgelerin kuşkululuğu, kişiliği çevresinde oluşturulan efsane ve abartılı öyküler nedeniyle yaşamöyküsünde kesin bilgilerden söz' etmek zordur. Ailesi hakkında da pek az bilgi vardır. Babasının bir yazıcı ya da Anullinus adlı bir senatörün azat edilmiş kölesi olduğu sanılmaktadır. Gens(*) adı olan Aurelius'u tahta geçtikten sonra, 1 Mart 286'da aldı. Ordu tarafından başa geçirilen Diocletianus. sıkkelerdeki tasvirlerinden ve heykellerinden anlaşıldığına göre zayıf, uzun boylu, geniş alınlı, yüz çizgileri sert biriydi.İmparator olmadan önce ömrü genellikle ordugâhlarda geçti. Galya ya da Moesia'da- ki askeri kamplarda ya da İmparator Ca- rinus'un özel muhafız birliğinde bulunduğu sanılır. Diocletianus'un bu dönemi hakkındaki tek kesin bilgi, Carinus'un 284'te İUyrialılarla birlikte Sasanilere karşı savaşmak üzere oluşturduğu ordunun komutanları arasında yer aldığıdır. Bu sefer sırasında Carinus'un kardeşi ve tahtın ortağı Numeri- anus tahtırevanında ölü bulundu. Askerler tarafından imparator ilan edilen Diocletianus, mor imparatorluk giysisi içinde yaptığı ilk konuşmada praefectus praetorio (imparatorun temsilcisi) Aperius'u Numerianus'u öldürmekle suçladı ve onu kendi eliyle öldürdü. Söylentilere göre Diocletanius'un bu davranışının ardında bir yaban domuzunu (Latince; aper) öldürdüğü gün imparator olacağına ilişkin bir kehanet yatmaktaydı. Anlaşıldığı kadarıyla da yaban domuzunu daha fazla beklemek niyetinde değildi.17 Kasım 284'te imparator ilan edildiğinde iktidarı, ordusunun egemen olduğu Anadolu ve Suriye ile sınırlıydı. İmparatorluğun geri kalan bölümünün bağlı kaldığı Carinus, Iulianus'un Pannonia'da başlattığı bir ayaklanmayı bastırdıktan sonra Tuna ve Margus (bugün Morava) ırmaklarının buluştuğu yerin yakınlannda Diocletianus'la savaşa tutuştu. Diocletianus yenilmek üzereyken Carinus'un bir grup asker tarafından öldürülmesiyle savaşı kazandı. 285 yazı ortalarında bütün imparatorluğa egemen oldu.

İmparatorluğun yeniden düzenlenmesi. 286 başlannda Nikomedeia'da (İzmit) bulunan Diocletianus bu arada, sınırlardaki kıpır- danmalan yatıştırmıştı. Bu tarihten sonra, orduyu siyasetten uzaklaştırarak yeniden sivil düzeni sağlamaya girişti. Ordu saflarından gelmekle birlikte gerçek anlamıyla asker değildi. İktidarı daha yeni ele geçirmişken beklenmedik bir biçimde tahtı kendi seçeceği biriyle paylaşmaya karar verdi. İmparatorluk bir kişinin yönetemeyeceği kadar büyüktü. Britanya'dan Basra Körfezine kadar uzanan Roma topraklarında neredeyse haftada bir ayaklanma ve barbar istilası görülüyordu. Daha çok yönetimle ilgilenen Diocletianus, İllyrialı Maximia- nus'u askeri savunmayı üstlenmek üzere tahta ortak etti. Roma'yı resmî başkent olarak tutmakla birlikte, bir süre sonra Germen istilalarının önünü almak amacıyla Maximianus için Milano'yu, Doğu'yu denetim altında tutmak üzere kendisi için de Nikomedeia'yı merkez seçti. Maximianus ile birlikte "augustus" unvanını aldıktan sonra, 293'te Galerius'u ve I. Constantius'u "caesar" unvanıyla yönetime

ortak etti. Her "caesar"ı bir "augustus"a (I. Constantius'u Maximianus'a, Galerius'u da kendisine) bağlayarak Dörtlü Yönetim'i (Tetrarchia) oluşturdu.Bu düzenlemeyle imparatorluk mirasının bölünmemişliği (patrimonium indivisum) korunmakla birlikte, ülke yönetsel açıdan dörde aynlıyordu. Nikomedeia'da oturan Diocletianus Trakya, Asya ve Mısır'ı; Sir- mium'daki Galerius Illyria, Tuna eyaletleri ve Akhaia'yı; Milano'daki Maximianus İtalya, Sicilya ve Afrika'yı; Trier'deki I. Cons- tantius Galya, İspanya ve Britanya'yı yönetiyordu. Aralanndaki birliği güçlendirmek için her "augustus" kendi "caesar"ını evlat edindi. Ayrıca Galerius, Diocletianus'un kızı Valeria ile, kansından aynlan I. Cons- tantius da Maximianus'un üvey kızı Theo- dora ile evlendi. Diocletianus 17. yüzyılda yayımlanan Historia Augusta adlı yapıtta quattuor principes mundi (dünyanın dört hükümdan) olarak anılan bu birliğe kutsal bir nitelik de kattı; iktidara gelişini bir kehanetin gerçekleşmesi, tanrısal iradenin yerini bulması olarak görüyordu. 287'de kendisine Iovius (Jüpiter), Maximianus'a da Herculius (Hercules) adlarını seçti. Sonra- lan sikke ve yazıtlarda da kendisini domi- nus et deus (efendi ve tann) olarak nitelendirdi. Hükümdarlığı sırasında imparatorluk teokratik bir yapı kazandı. Diocletianus'un reformlan başarılı oldu; içerideki anarşi sona erdiği gibi Maximianus da Galya'daki Bagaudae köylülerinin ağır vergiler yüzünden başlattıkları ayaklanma- lan bastırabildi. Germenlere karşı düzenlenen seferin ardından henüz barış sağlanmışken Maximianus 287'de Britanya'da kendisini imparator ilan eden Carausius'la savaşmak zorunda kaldı. Britanya ancak 296'da, Carausius'un 293'te öldürülmesinden üç yıl sonra yeniden imparatorluk yönetimine girdi. Mauretania ve Tuna bölgesindeki sorunlara çözüm bulunduğu sırada ise kendisini hükümdar ilan eden Akhilleus yönetimindeki Mısır imparatorluktan ayrıldı. 296'da burayı yeniden fetheden Diocletianus ertesi yıl Sasani hükümdarı Narses'in işgal ettiği Suriye'ye Galerius'u gönderdi. Galerius zorlu ve uzun bir seferin ardından Narses'i yenilgiye uğrattı. Böylece Dicle Irmağı imparatorluğun doğu sınırı haline geldi ve bölgede sağlanan barış I. Constantinus dönemine (306:377) değin sürdü. Reformlar. İmparatorluğun ayakta kalmasında Diocletianus'un reform programının daha önemli bir rol oynadığı söylenebilir. Önceki imparatorlar da bazı reform denemelerinde bulunmuş, örneğin İmparator Galienus senatörleri ordunun dışında tutarak askeri ve sivil görevleri ayırmıştı. Ayrıca Senato'nun ayrıcalıkları da adım adım kaldırılmıştı. Ama Diocletianus bu düzenlemeleri sistemli bir hale getirerek bütün yetkilerin kendi elinde toplandığı merkezî ve mutlak bir monarşi oluşturdu. Konsülleri kendisi belirledi; yasama işlerinde senatörleri devre dışı bıraktı; imparatorluk danışmanlarını (consilia sacra) çeşitli uzmanlık dairelerinin başına getirdi ve praefectus praetorio'l&nn gücünü sınırladı. Böylece yönetsel işlerde uzmanlaşmayla birlikte bürokrasinin de temelleri atıldı.Yeni örgütlenme kişisel yönetim yerine yasa metinlerinin uygulanmasına dayanan bir devlet yapısı getirdi. Gregorius ve Hermogenes gibi hukukçuların derlediği imparatorluk yasaları yeniden bu dönemde yazıldı. Bunların pek azı günümüze ulaş- mışsa da, bugüne kalan 1.200 imparatorluk genelgesinden Diocletianus'un eski erdemleri korumaya çalıştığı anlaşılmaktadır Bunlarda çocuklann yaşlılıkta anne ve babalarına bakmaları, anne ve babaların çocuklarına adil davranmaları, eşlerin evlilik kurallarına uymaları, oğulların babalarına ve kölelerin efendilerine karşı tanıklık yap-mamalarının yanı sıra özel mülkiyetin, alacaklı haklarının ve sözleşme hükümlerinin korunması gibi konular işlenmektedir.Bu dönemde ordu da yeniden düzenlenerek eski disiplinine kavuşturuldu. Sınır bölgelerinde yerel birlikler, ülke içinde de hazır ordu görevlendirildi. Asker sayısı dörtte bir oranında artırıldı. Hizmet süresi 20 yıl olarak belirlendi; özellikle askerlerin yaşam koşullan düşünülerek fiyatlar sınır- landınldı. Diocletianus'un eyaletleri bölmekteki amacı ise valilerin, hem yönetimlerindeki insanlarla daha çok

Diocletianus'un bir büstünden ayrıntı, Capitolino Müzesi, Roma

Alınari-Art Resource/EB Inc.

kaynaşmasını sağlamak, hem de yetkilerini azaltarak on- lann yerel güçlerini zayıflatmaktı. Tarım ve inşaat etkinlikleriyle de ekonomik gelişmenin önünü açmaya çalıştı.Savaşların ve devralman mali sorunlann yanı sıra izlenen bu politikalar da harcama- İan artırdı. Bunun üzerine Diocletianus günümüzde de tartışılan mali çözümlere başvurdu. Ekilebilir birim araziye göre alınan iugum ve kişi başına alınan capitatio adlı iki yeni vergi koydu. Vergi, verimliliğe ve ürün türüne bağlı olarak toplanıyor, toprak mülkiyetine de bakılarak bir tür sosyo ekonomik vergilendirme yöntemi uy-gulanıyordu. Değerlendirme önceleri beş yılda bir yapılırken sonradan indictio (bildirilen) denen 15 yıllık dönemlerde karar kılındı. Vergilendirilecek yetişkinleri belirlemeye yönelik sayımlar şiddetli eleştirilere uğradıysa da, önceki gelişigüzel vergilerin böylelikle kaldırılmış olması bir üstünlüktü. Gene de vergilendirmede aşırıya kaçılmış, fon yaratmak isteyen Diocletianus, o zamana değin toprak vergisinden bağışık tutulan italya'yı bile bu verginin kapsamına almıştır.Vergilendirmeyle birlikte yürütülen para reformuyla altm ve gümüş sikkelerin ayar ve biçimi belirlendi; ayrıca yeni bir tunç sikke çıkarıldı. Darphanelerin sayısı artırıldı. Bütün bu önlemler mali bunalımın bir ölçüde atlatılmasını sağladı. Enflasyonu, yolsuz kazançları ve alıcıların aldatılmasını önlemek amacıyla ücretleri donduran ve fiyatlann üst sınınnı belirleyen ünlü Edic- tum de Maximis Pretiis (301; Fiyatlann Üst Sınınna İlişkin Kararname) çıkarıldı. Yaklaşık 1.000 maddelik yasaklamalara uymayanlara ölüm cezası kondu. Karaborsacılığa karşı ağır cezalar getirildi. Ama fiyat ve ücret düzenlemeleri uygulanamadı ve sonradan bu kararname kaldırıldı.Hıristiyan katliamı. Diocletianus yönetiminin son yıllarında Hıristiyanlara karşı şiddetli baskı ve katliama tanık olundu. Nedenleri tam açıklığa kavuşmayan bu baskıya geleneksel Roma dinine fanatik biçimde bağlı olan Galenus'un etkisi, imparatorlukta tam bir birlik sağlama isteği, Hıristiyanlığa karşı olan Porphyıios gibi filozoflann ve Hierocles gibi valilerin çabaları ve belki de Hıristiyanların kencjj aralarındaki karışık lıklar gibi çeşitli etkenlerin yol açtığı öne sürülmüştür Diocletianus 303-304 tarihli dört kararnamesinde kan dökülmeyeceğıne söz verdiyse de, pervasız bir şiddet biçimine bürünen sindirme hareketi bütün imparatorluğa yayıldı. Ama katliamlar Hıristiyanlığı yok etmek yerine, bu inancın güçlenmesine yol açtı.Değerlendirme. Hastalığı yüzünden zama-nından önce çöken Diocletianus, 20 yıllık hükümdarlığın ardından, görevden ayrılmayı da "kader" saymış olabilir. İmparatorluk işlerini gençlere bırakarak önce Nikomedeia' ya çekildi, daha sonra Adriyatik kıyısındaki Salonae dolayında yaptırdığı görkemli saraya (yıkıntıları günümüzde Hırvatistan' daki Split'te) yerleşti 1 Mayıs 305'te resmen tahttan çekildi ve gözlerden uzak bir biçimde öldüDiocletianus imparatorluğun yeniden dü-zenlenmesinde siyasal romantizme düşmedi Yaptığı reformlar önceden tasarlanmış bir planın ürünü olmaktan çok, tarihsel zorunluluklara bir sonucuydu. Acımasız olmakla birlikte sertliği hiçbir zaman vahşete varmadı Cimriliğinin temelinde devlete kaynak sağlama isteği yatmaktaydı. Devlet yapısında bürokrasi ve teknokrasiye ağırlık vermesi ise etkili yönetim uğrunaydı. Olağandışı bir dindarlığı yoktu, ama dünyayı imparatorların tanrılarının yönettiğine inanırdı. "Tanrısal hak" saydığı mutlak hükümdarlığını daha çok Doğu'ya özgü bir ululukla süsledi.Diocletianus'un amacına tam ulaşamadığı ve biçimlendirdiği devletin de, "düşünü kurduğu yeni evden çok, olağanüstü döneme özgü bir sığmak" olduğu söylenebilir Gene de eylemleri, inancı ve dönemi açısından "Devlet'in gerek duyduğu adam" (vır rei publicae necessarius) olduDiocletianus penceresi, klasik mimarlıkta kullanılan, yanm daire biçimli, iki düşey kayıtla üçe bölünmüş pencere. Orta bölümü yan bölümlerden daha geniştir. İlk örneklerine Roma imparatoru Diocletianus'un Spa- lato'da (bugün Split, Hırvatistan) yaptırdığı sarayla Roma'da yaptırdığı hamamda (bugün Sta.

Maria degli Angeli Kilisesi) rastlanır; adı da buradan gelir. 16. yüzyıl Rönesans mimarlığında sık sık uyguİanmıştır. Andrea Palladio da yapılarında benzer bir pencereyi çok kullanmıştır. Diocletianus penceresi 18. yüzyıl sonunda Robert Adam'ın, 19. yüzyıl sonu ile 20. yüzyıl başında da Rönesans üslubunu canlandırmaya çalışan mimarlann yapılarında görülür.Diocletianus Sarayı, Hırvatistan'ın Split (eskiden Spaiato) kentinde. İmparator Di-ocletianus'un İS 295-305 arasında tahttan çekildiğinde oturmak için yaptırdığı Eski Roma sarayı; 305'te imparatorluktan çekilen Diocletianus, 316'da ölene değin Split'te yaşamıştır. Hem bir kent ıçı imparatorluk sarayı, hem de bir deniz istihkâmı olan yapı, ayrıca 4 hektarlık bir alanı kaplayan, çok büyük, görkemli bir kır evi özelliği de taşıyordu. Kalınlığı yaklaşık 1,5 m olan duvarların yüksekliği, Adriya Denizi kıyısında 22 m kuzey cephesinde ise 18 m'ydi. Kuzey-güney doğrultusundaki duvarın uzunluğu 215 m'ydi. Sarayın 16 kulesi ve

179 Diodotos I

dört girişi vardı Bunlar kuzeyde Altın Kapı (Porta Aurea). doğuda Gümüş Kapı (Porta Argentea). batıda Demir Kapı (Porta Fer- rea) ve güneyde Tunç Kapı'ydı (Porta Aenea). Dikdörtgen yerleşim planı, ortada kesişen 11 m genişliğindeki arkadlı iki caddesiyle bir Roma karargâhını andırıyordu. İmparatorluk daireleri güneydeki bölümlerde yer alıyordu. Uzunluğu |160 m, genişliği 7 m olan büyük bir arkadlı galeri, imparatorluk dairelerinin enine paralel uzanıyordu. Dalmaçya kıyılarına bakan, deniz manzaralı galen büyük olasılıkla gezinti ve sergi alanı işlevi görüyordu. İmparatorluk bölümünün avluları içinde de, Jüpiter Tapınağı ile 7. yüzyıldan sonra katedral yapılan Diocletianus Anıtmezarı vardı. Kuzeydeki bölümler ise konuklar ve hizmet görevlilerine ayrılmıştı. Saray Avar akınları sırasında büyük hasara uğradı. 639'da akınlar kesildikten sonra, kentleri tahrip olan Salona (Salonae; Diocletianus'un doğum yeri) halkı yıkıntıların içine sığındı. Salonalılar eski duvar, sütun ve süslemelerden de yararlanarak evlerini buraya inşa ettiler. Burası, günümüzde Splıt'in "Eski Kent" denen bölgesini oluşturur.Diodoroş KRONOS (d. İassos, Karya, Anadolu; ü. İÖ 4. yy), Megara okulu filozoflarından. Mantıkta gerçekleştirdiği yeniliklerle ünlüdür. 4. yüzyıl başlarında Megaralı Eukleides'in kurduğu Megara okulu özellikle biçimsel mantıkta güçlüydü. Diodoroş ile gene Kronos soyadıyla anılan hocası Kyreneli Apol- lonios ve Miletoslu Eubulides bu okulun önde gelen mantıkçılarıydı. Usavurma yöntemi bakımından Megara okulunun diyalektik ustalarından sayılan Diodoroş, Elealı Zenon'un, hareketin olanaksızlığı kuramına ilişkin kanıtlamalanm yineledi. Ünlü kanıtlaması kurieuon (zaptedilme), özgür irade üzerine çıkan tartışmalarda önemli bir rol oynadı. Tarihçi Diogenes Laertios'un 3. yüzyılda verdiği bilgiye göre, Ptolemaios Soter'in sarayında Stilpon'un ortaya attığı bir mantık sorusunu yanıtlayamayan Diodoroş bu başarısızlığın doğurduğu utanç yüzünden öldü (y. 307). Diodoros'un hiçbir yazısı günümüze ulaşmamıştır.Diodoroş Sikeliotes, Latince DIODORUS SICULUS (ü. İÖ 1. yy, Agyrion, Sicilya), Bibliotheke hısiorike (Tarih Kitaplığı) adlı dünya tarihiyle ünlü Yunanlı tarihçi. Jufius Caesar ve Augustus döneminde yaşayan Diodoros'un İÖ 60-57 arasında Mısır'ı dolaştığı ve birkaç yılını Roma'da geçirdiği, kendi anlattıklanndan anlaşılmaktadır. Kitabında sözü edilen son olay İÖ 21 tarihini taşır. Kırk kitaptan oluşan yapıt üç bölüme ayrılmıştır. İlk bölümde, Yunanlı öteki kabilelerin Troya'mn yıkılmasından önceki efsanevi tarihi işlenir; ikinci bölüm Büyük İskender'in ölümüyle sona erer; üçüncü bölüm ise Galya Savaşı'nın başlangıcına değin gelir. Bu tarihsel dönemi kesintisiz işleyen öteki tarih yapıtlanndan hiçbiri günümüze ulaşamadığı için Bibliotheke büyük değer taşır Bibliotheke, kaynak olarak yaı arlandığı önceki yazarlardan yaptığı aktarmalarla bir ölçüde bu

yitik yapıtla- nn da yerini tutmaktadır. Yapıtta, yazann dayandığı kaynaklar her zaman belirtilmemiştir; ama 40 kitaptan günümüze ulaşanlarda Yunan tarihine ilişkin bilgilerin en önemli kaynakları Ephoros (İÖ 480-340 dönemi için) île Kardialı Hieronymos'tur (İÖ 323-302 dönemi için).Diodotos I (ü. İÖ 3. yy ortalan), Selevkos- lann Baktriane satrapı Aynı adı-taşıyanDiodotos II 180

oğluyla birlikte Baktriane'de bir Yunan krallığı kurmuştur. Önce Selevkos kralı I. Antiokhos'a, daha sonra da II. Antiokhos'a bağımlı olan Diodotos İÖ y. 250'de ayaklanarak kendini kral ilan etti. Hüküm sürdüğü dönemle ilgili pek az bilgi vardır. Bazı araştırmacılara göre, Selevkos Krallığının kargaşa içinde olduğu bir dönemde (IÖ 246) II. Selevkos, Diodotos'un dostluğunu kazanmak için kız kardeşlerinden birini onunla evlendirmiştir. Ölümünden sonra Soter (Kurtarıcı) lakabıyla efsaneleşen Diodotos'un yerine oğlu II. Diodotos geçti.Diodotos II (ü. İÖ 3. yy sonları), Baktria- ne kralı I. Diodotos'un oğlu ve ardılı. Babasının, Selevkos Krallığı karşısında ne ölçüde bağımsızlığını elde ettiği belli değildir; buna karşılık II. Diodotos gerçekten bağımsız bir kral olarak hüküm sürmüş ve kendi adına sikke bastırmıştır. Babasının Selevkoslarla dostluk politikasına da son vermiş ve II. Selevkos'a karşı Partlarla birlik kurmuştur. Bir olasılıkla IÖ y. 235'te Euthydemos, II. Diodotos'u devirerek tahtı zorla ele geçirmiştir.Diogenes (d. y İÖ 412, Sinope [Sinop] - ö. y. İO 320, Korinthos), kendine yeterlilik ve sadelik ilkelerine dayalı Kynik yaşam biçi-minin öncülerinden çileci düşünür. Kimilerince felsefede Kynik okulun kurucusu sayılmakla birlikte, bu alanda Anthistenes'in öncülüğünü Diogenes de kabul eder. Diogenes'e ilişkin doğruluğu kuşkulu pek çok öykü anlatılır. Bunlardan birine göre Diogenes, köle olarak satılması üzerine, efendisine mesleğinin insanları yönetmek olduğunu söylemiş ve onun çocuklarına ders vermiştir. Gündüzleri Atina sokaklarında elinde bir fenerle dolaşarak dürüst bir adam aradığı da söylenir. Büyük İskender' in, bir dileği olup olmadığı yönündeki sorusuna, "Gölge etme başka ihsan istemem" biçiminde yanıt verdiği de anlatılanlar arasındadır. Sinope darphanesinin sorumlusu olan babasıyla birlikte, sahte para bastığı suçlamasıyla bu kentten sürgün edildiği hemen hemen kesindir. Diogenes, büyük olasılıkla daha Atina'ya gelmeden önce çileci yaşam biçimini benimsemişti. Aristoteles'in, Atina'da herkesçe tanınan bir kişi olarak söz ettiği Diogenes burada gelenekçiliğe karşı tutumunu açığa vurmaya başladı. Burada da görevini "paranın üzerini kazımak" biçiminde tanımlıyor, bu yolla belki de "piyasayı sahte paralardan temizlemek" eğretilemesiyle toplumlardaki yapaylıklara ve uzlaşımsal değerlere meydan okuyordu. Amacı, toplumun bütün yerleşik kurallarına karşı çıkmaktı; ona göre her türlü yerleşik kural insanın doğallığına aykırıydı. Uzlaşımsal ölçülerin ve inanışların çoğunun boş olduğunu göstermek, insanları yalın ve doğal bir yaşam biçimine çağırmak istiyordu.Diogenes'e göre yalın yaşam biçimi yalnızca sadelik değil, ayrıca örgütlenmiş, dolayısıyla "uzlaşımsal" toplumların görenek ve yasalarını da önemsememek demekti. Doğaya aykırı bir kurum olan ailenin yerini, kadınların ve erkeklerin tek bir eşe bağlı olmadığı, çocukların ise bütün toplumun sorumluluğunda bulunduğu doğal bir durum alacaktı. Diogenes, yoksulluk içinde yaşadığı, halka açık yerlerde yatıp kalktığı ve yiyeceğini dilenerek topladığı halde, herkesin bu biçimde yaşaması gerektiği görüşünde değildi; onun tek amacı, en kısıtlı yaşam koşullarında bile kişinin mutlu ve bağımsız olabileceğini göstermekti.Diogenes'in savunduğu yaşam biçiminin ilk ilkesi kendine yeterlilik, yani kişinin, mutluluk için gerekli her şeyi kendi içinde taşıyabilmesiydi. İkinci ilke olan "utanmazlık", kendi başına zararsız olan bazı eylemlerin her durumda yapılamayacağını öne süren uzlaşımlan umursamamak anlamına geliyordu.

Bu ilkeden yola çıkarak yerleşik davranış kalıplarına uymadığı için, ayrıca kendi açısından sade ve doğal, toplumsal değerler açısındansa sefil denebilecek bir yaşam sürdürdüğü için Diogenes'e kynik (Yunanca: kyon "köpek") denmiştir. Diogenes'in üçüncü ilkesi, yozluğu ve kendini beğenmişliği açığa vurmaktan ve insanları yenilenmeye yöneltmekten asla çekinmemek anlamında "sözünü sakınmazlık"tı. Düşünürün dördüncü ilkesine göre ahlaki yetkinliğe ancak yöntemli eğitimle (askesis) ulaşılabilirdi. Diogenes'in hiçbir yapıtı günümüze ulaşmamıştır. Çeşitli diyalog ve oyunlar yazdığı, Devlet adlı bir yapıtta ise insanların "doğal" bir yaşam sürdüğü bir düş ülkesini anlattığı sanılmaktadır.

Diogenes (APOLLONIALI) (Ü. İÖ 5. yy), kozmolojisiyle ünlü Yunanlı filozof. Eski düşünceler ile yeni buluşlar arasında bir bireşim gerçekleştirmeye çalışmış, Anaksi- menes'in öğretisini temel alarak İonya gele-neğini sürdürmüştür.Diogenes'in doğum yerinin Girit'teki Apollonia mı, yoksa Anadolu'da Frigya'da- ki Apollonia mı (Uluborlu) olduğu bilinmemektedir. Ömrünün büyük bölümünü Atina'da geçiren Diogenes'in görüşleri burada yaşamını bile tehlikeye sokmuş, ayrıca oyun yazan Aristophanes'in Nephelai (Bulutlar, 1959) adlı yapıtında alay konusu edilmiştir. Diogenes'in İonya Yunancası ile yazılmış yapıtları arasında en önemlisi Peri physeos' tur (Doğa Üzerine), Sofistlere Karşı ve İnsanın Doğası başlıklı metinler bir olasılıkla bu yapıtın birer parçasıdır. Aristoteles, Historia animalium (Hayvanların Tarihi) adlı yapıtında, Diogenes'ten damarlar üzerine uzun bir bölüm aktanr. Diogenes, metafizik görüşlerini desteklemek için anatomi ve fizyoloji konularında titiz gözlemler yaptığından ilk deneyci filozoflar arasında sayılır.

Diogenes LAERTIOS, Latince LAERTIUS (Ü. 3. yy), Eski Yunan felsefesinin tarihini anlatan yapıtıyla ünlü Yunanlı yazar. Peri bion dogmaton kai apophthegmaton ton en philosophia eudokimesanton (Ünlü Filozof- lann Yaşamlan, Öğretileri ve Deyişleri Üzerine) adlı yapıtı, bu alanla ilgili ikinci elden bilgi kaynaklarının en önemlisidir. Çok sayıda parçanın sonradan bir araya getirilmesiyle oluşan kitabın, çoğunlukla yanlış sıralandığı anlaşılan özgün parçalarını birbirinden ayırmak olanaklıdır. Bu parçalar arasında önemsiz dedikoduların yanı sıra, ilgili filozoflann yaşamlarına ve yapıtla- nna ilişkin değerli bilgiler, öğretilerinin çok başarılı özetleri, vasiyetnamelerden felsefe metinlerine kadar önemli belgelerin örnekleri bulunur. Diogenes, aktardığı yüzlerce kaynağın pek çoğunu ancak ikinci elden tanımaktadır; yararlandığı gerçek kaynakla- nn ise yalnızca birkaç tanesi belirlenebilmiştir. Yapıtın giriş kitabını izleyen 2-7. kitaplarında Yunan felsefesinin İonya kolu, 8. kitabında ise İtalya kolu işlenir ve her kitapta filozofların "ardıllığına" göre çeşitli okullar ele alınır. "Okul dışı" filozoflar ise 9-10. kitaplarda ayrıca anlatılır. Yapıtın günümüze ulaşmış en eski yazması 12. yüzyıldan kalmadır. Bütün yazmalarda 7. kitabın bir bölümü eksiktir.

Diognetos'a Mektup, İS 2. ya da 3.yüzyılda yazılmış apolojetik metinlerden biri. Genellikle Apostolik Babalar'ın yapıt- lan arasında sayılmakla birlikte, daha büyük olasılıkla ilk apolojistlerce kaleme alınmıştır. Ama mektubu apolojist Aziz İusti- nos'un yazdığı yönündeki eski varsayım da doğru değildir. Mektubun kime seslendiği de bilinmemektedir. Mektubun 13-14. yüz-yıllardan kalma bir el yazması 1870'te Strasbourg'da çıkan bir yangın sonucunda yok olmuştur.Diognetos'a Mektup'un ilk 10 bölümünde putperestlik ve Yahudilik tartışılır, Hıristi-yanların ve komşulannm yaşam biçimleri karşılaştırılır, Hıristiyanlığın Tann'nın tek vahyi olduğu savunulur. Vaaz biçimindeki son iki bölümün gene kimliği bilinmeyen bir yazarca kaleme alındığı bellidir.

dioksin, zararlı otlara karşı kullanılan tarım ilaçlarının, dezenfektanların ve başka bazı maddelerin üretimi sırasında istenmeyen yan ürün olarak ortaya çıkan bir grup kimyasal bileşiğin ortak adı. Yapay kimyasal maddelerin en zehirlilerinden biridir. (Dioksin adı özellikle 2,3,7,8-tetraklorodi- benzo-p-dioksin için yaygın olarak kullanılmaktadır.)Dioksin (teknik adı dibenzo-p-dioksin), bir çift oksijen atomuyla birbirine bağlanmış iki benzen halkasından oluşur. Halkalarda yer alan ve oksijene bağlı olmayan sekiz karbon atomunun her biri hidrojenin ya da başka bir elementin atomlarıyla bağ oluşturabilir. Söz konusu olan bu konumlar sırasıyla l'den 4'e ve 6'dan 9'a kadar numaralandırılır. Bütün dioksin bileşikleri bu konumlarda klor atomları taşıyabilir. Kuramsal olarak, moleküle bir ya da daha çok klor atomunun eklenmesiyle 75 değişik izomer, bileşiğinin yaratılması olasıdır. Dibenzo-p-dioksinler (TCDD'ler) için 22 olası düzenleme söz konusudur. Dioksinle- rin en zehirli olanı da bu grupta yer alır ve klor atomlan 2.,3.,7. ve 8. konumlardadır. Bu izomer (2,3,7,8-TCDD) kimyasal açıdan son derece kararlı bir yapı gösterir. Suda ve organik bileşiklerin çoğunda çözünmez, ancak yağlarda çözünür. Bu özellikleri nedeniyle yağmur sulanndan etkilenmeyip toprakta kalır ve yiyecekler yoluyla vücuda girdiğinde yağlı dokularda depolanır. Hiçbir yararı olmayan dioksin, 2,4,5-tri- klorofenol ve bazı başka yararlı maddelerin bireşimi (sentezi) sırasında istenmeyen bir yan ürün olarak ortaya çıkar. Örneğin, 2,4,5-triklorofenolün bireşimlenmesinde kullanılan tepken kanşımının sıcaklığı 180°C'yi aşarsa, eksotermik (ısıveren) bir tepkime gerçekleşir ve bir miktar dioksin oluşur. Aslında dioksinlerin ortaya çıkışı çoğunlukla bu tip aşırı ışınmaların sonucudur ve patlama tepkimesine yol açar. (1976'da italya'nın Seveso kentinde bu'biçimde meydana gelen büyük bir sanayi kazasında 700 kişi evsiz kalmış, çevredeki hayvan ve bitki varlığının bir bölümü yok olmuş, bir bölümü de zehirlenmiştir.) 2,4,5- triklorofenol bileşiği Silvex ve 2,4,5-T (2,4,5-triklorofenoksiasetik asit) adlı zararlı ot öldürücülerin üretiminde hammadde olarak kullanılır. Bunlardan ikincisi, Agent Orange denen ve eskiden ABD ordusu tarafından Vietnam'da yoğun bitki örtüsünü zayıflatma, ayrıca yine ABD'de karayolu yapımı, demiryolu ve enerji hattı döşeme, orman bölgelerinde istenmeyen bitki örtüsünü yok etme çalışmalarında kullanılan zehirli maddenin başlıca etkili bileşenidir. 2,4,5-triklorofenolden ayrıca, eskiden deodoran ve sabunlarda kullanılan bakteri öldürücü heksaklorofenin üretiminde de yararlanılır. Çok zehirli bir madde olan dioksinin 1.000.000.000.000'da 5'i bazı yeni doğmuş memeli ve balık türlerini öldürebilir. Bir fareyi öldürmek içinse bir gramın otuz binde biri kadar dioksin yeterlidir. Bütün olası yollardan, yani deriden (doğrudan temas yoluyla), akciğerlerden (tozunu, dumanını ya da buharım solumakla) ve ağızdan vücuda girebilmesi, dioksinin zehirleyici özelliğini artırmaktadır. Bu yolların herhangi birinden giren dioksin tüm vücudu etkiler. Zehirleyici etkilerine yönelik araştırmalar henüz sonuçlanmamışsa da, kronik deri hastalıklarına, kasların işlevsiz kalmasına, vücutta çeşitli iltihaplara, cinsel yetersizliğe, anormal doğumlara, genetik değşi- nime (mutasyon) ve sinir sistemi bozukluklarına yol açtığı bilinmektedir. Ayrıca bazı kanser olaylarına neden olduğu da düşünülmektedir.Dioksin içeren kimyasal atıkların gerekli önlemler alınmaksızın boşaltılmasının yerleşim bölgeleri, tarım alanları ve doğal çevrede doğurabileceği tehlikelere ilişkin kaygılar giderek çoğalmaktadır. 1971'de ABD'nin Missouri eyaletinde bazı at yarışı alanlarına tozu önlemek için atık yağ püs- kürtülmüştü. Birkaç hafta içinde bu alanlarda ve çevresinde yüzlerce kemirici hayvan, böcek, köpek, kedi ve kuş ölüsü bulundu. Atların ise 80'den fazlası hastalandı ve 16 ay içinde çoğunda, birden çok organı etkileyen hastalıklar, felç, aşırı kilo kaybı ve ölüm görüldü. Zehir çocuklarla yetişkinleri de etkiledi. Sonunda bütün bunlara püskürtülen yağın neden olduğu anlaşılınca yarış

alanlarındaki üst toprak katmanı 10 cm kadar kazılıp atıldı. Ama püskürtülen madde içinde dioksin olduğu anlaşılana değin (bir yarış alanındaki dioksin yoğunluğu 1.000.000'da 33'tü) kazılan toprağın bir bölümü Mıssouri'nin başka bölgelerindeki inşaatlarda dolgu malzemesi olarak kullanılmıştı bile. Dioksin bulaşmış yağın Misso- uri'nin başka bölgelerinde tozlu yollara dökülmesi yüzünden sonunda birçok yerleşim bölgesini boşaltmak gerekti.Diomedes, Yunan mitolojisinde, 80 Argos gemisinin komutanı. Troya Savaşı'nın en saygın önderlerinden biridir. Diomedes, Aphrodite'yi yaralar, Rhesos'u ve onun önderliğindeki Trakyalıları öldürür, Troya' yı koruyan tannça Pallas Athena'nın kutsal heykeli Troya Palladiumu'nu ele geçirir. Savaştan sonra İtalya'ya yelken açar ve Apulia'da Arpi kentini kurar. Sonunda Troyalılar ile barış yapılır. Diomedes'in yoldaşları birer kuşa dönüşür. Argos ve Metapontum'da bir kahraman olarak Dio- medes'e tapındırdı.Dion (d. İÖ y. 408 - ö. İÖ 354), Sicilya'daki Syrakusa (Siracusa) kenti tiranı, Yaşlı Di-onysios'un kayınbiraderi. Syrakusa kentini İÖ 357-354 arasında geçici aralıklarla yönetmiştir.Güçsüz ve deneyimsiz Genç Dionysios'un İÖ 367'de tahta geçmesinden sonra, denetimi eline geçirerek dostu Platon'u felsefi ilkelerini uygulamaya geçirmek amacıyla yeni tiranı yetiştirmeye ikna etti. Ama deneme başarısızlıkla sonuçlandı ve sürgüne gönderildi. İÖ 357'de Zekynthos'ta topladığı 1.500 ücretli askerle Sicilya'ya doğru yola çıktı ve burada sevinç gösterileriyle karşılandı. Kısa süren yönetim döneminin ardından yeniden sürgüne gönderildiyse de geri çağrıldı. İÖ 354'te öldürüldü. Plutark- hos Bio paralleloi (Hayatlar, 1945 , 2 cilt) adlı kitabında Dion'a da yer vermiştir.Dion KHRYSOSTOMOS (Yunancada "altın ağızlı"), Latincede DIO CHRYSOSTOMUŞ, DIO PRUSAEUS ya da DIO COCCEIANUS (d. y. İS 40, Prusa [Bursa], Bitinya - ö. y 112), Eski Yunanlı hatip ve filozof.İS 82'de siyasal nedenlerle hem Bitinya' dan, hem de italya'dan sürgün edildi. On dört yıl boyunca Karadeniz çevresinde dolaştı ve Kyniklerin yoksul yaşam biçimini benimsedi. İmparator Domitianus'un ölmesi üzerine sürgün cezası sona erdikten sonra hatip ve filozof olarak ün kazandı.Dion'un 80 "söylev"i ile başka söylevlerinin parçalarından oluşan bir derleme günümüze ulaşmıştır. Ama bunlardan bir bölümü diyaloglar ya da ahlak üzerine denemeler niteliğindedir; bazıları da sahtedir. Dion, Bir Prensin Görevi Üzerine başlığı altında topladığı dört söylevde Traianus'a seslenir. Olympikos'ta heykelci Phidias'ın ağzından, ünlü Zeus heykelinin yapılışında izlenen ilkeler anlatılır. Bazı uzmanlar bu metnin bir bölümünün Alman oyun yazarı Gotthold Lessing'in 1766'da yazdığı Laoko- on adlı yapıtına esin kaynağı olduğu görüşündedir. Aiskhylos, Sophokles ve Euripi- des Üzerine'de Dion, bu üç tragedya yazarını Philoktetes'in öyküsünü ele alışları açı-sından karşılaştım. En ünlü yapıtı, Euboia (Eğriboz) Adasındaki yaşam koşullarını betimleyen, toplumsal ve ekonomik tarih için önemli bir belge niteliğindeki Euboi- kos'tm. Roma yönetimini benimsemiş Yunanlı bir yurtsever olarak Dion, IS 2. yüzyılda Roma İmparatorluğu'nda Yunanlılar arasında yeni bir sofist dalganın doğuşunu belirleyen özgüvenin simgelerinden biridir.

Dione, Yunan mitolojisinde, Zeus'la birlikte anılan tanrıça. Zeus'un asıl eşi olarak Hera kabul edildiği için, Dione değişik biçimlerde nitelenir, llyada'ya göre Dione, Zeus ile evlenerek Aphrodite'yi doğurur. Hesiodos'un Theogonia'şmda ise Okeanos' un kızlarından biridir. Öteki yazarlar Dio- ne'yi bazen Dionysos'un annesi Dodona'nın nympha'larmdan (su perisi) biri, bazen Dionysos'un annesi, bazen Atlas'ın kızı, bazen de Uranos ile Gaia'nın kızı olarak tanımlar.

Dione, Satürn'ün sekiz büyük, düzenli uydusundan dördüncüsü. Çapı 1.120 km'dir ve Satürn'ün çevresinde, ortalama 377.400 km

uzakhkta, çembere yakın bir yörüngede döner. Satürn sistemindeki birçok cisim gibi Dione da, katlı yörünge düzenindedir; yani 66 saatlik dolanım süresi, Satürn'ün öteki uydularından Enkelados'unkinin tam iki katıdır. Enkelados'ta belirlenen gelgit ısınmalarının bu olgudan kaynaklandığı sanılmaktadır.Gelgit sürtünmelerinin etkisiyle, Dione'un kendi ekseni çevresindeki dünüşü ile yörün-gedeki dolanımı periyodik uyum içindedir. Bu nedenle Satürn'e hep aynı yüzünü gösterir. Dione'un Satürn'e bakan bölümünün parlaklığı, öteki yarıküreye oranla çok daha fazladır. Ama genel olarak, büyük bölümü buzlarla kaplı olan yüzeyinin yansıtma özelliği çok yüksektir. Oldukça düşük olan yoğunluğu suyun 1,4 katıdır ve bu da yaklaşık yüzde 60 su ve yüzde 40 oranında kayaçtan oluşan bir kütle yapısına karşılık gelir. Satürn'ün öteki uydularına oranla yüzeyinde daha az sayıda krater bulunması önemli miktarlarda buz erimesi ve yeniden yüzey oluşumu olaylarının gerçekleşmiş ol-duğuna işaret eder. Kraterlerinin büyük bölümü daha parlak olan ön yarıkürede yer alır. Karanlık arka yarıkürede bir dizi parlak çizgi bulunur. Bu çizgilerin bazıları, çizgisel çöküntüler ve sırtlarla uyum içindedir. Dolayısıyla!, parlaklığın, bu çizgisel çatlaklardan dışarı sızan uçucu maddelerin yeniden yoğunlaşmasından kaynaklandığı sanılmaktadır. Dione'un arka yüzeyinde yer alan ve çokgen bir örgü görünümü veren bu

181 Dionysios

parlak çizgili yapının merkezine yakın bölü-münde, büyük bir çarpışmanın gerçekleşmiş olduğunu düşündüren izler bulunur; ama, uydunun bakışımsız olan yüzeyinin bu özel-liğinin nereden kaynaklandığı henüz tam olarak anlaşılamamıştır.

Yazımı aynı olan başlıklar kişiler, yerler, kavram,

kurum ve nesneler biçiminde sıralanmıştır.

Dionne BEŞELERÎ, Kanadalı Oliva ve Elzire Dionne'un Emilie, Yvonne, Cecile, Marie ve Annette adlı beşiz kızları. Ontario'daki Callander yakınlarında, 28 Mayıs 1934'te prematüre bebekler olarak dünyaya geldiler. Böylece Dionne'ların daha önce tek olarak doğan dokuz çocuğuyla birlikte 14 çocuğu oldu. Çocukluklarında dünya çapında ün kazanan beşizler, 20th Century-Fox Film Corporation için üç konulu film çevirdiler; balıkyağmdan daktiloya ve otomobile kadar her çeşit ürünün reklamına çıktılar; Kuzey Ontario'ya akın akın turist gelmesini sağladılar. Doktorları Allan Roy Dafoe da (ö. 1941) büyük üne kavuştu. Beşizler, 1935'te Öntario hükümetinin vesayeti altına girdiler, ama 1941'de babalan yeniden vasiliği aldı.Dionne kardeşler, tıp tarihinde hiç kayıp vermeden yaşamayı başaran ilk beşizlerdi. Daha önce doğan beşizlerden hiçbiri birkaç günden fazla yaşamamıştı. Biyolojik araştırma sonunda beşizlerin tek yumurtadan oluştuğu anlaşıldı.

Dionysia bak. BacchanaliaDIONYSIOS AREOPAGITES BAK. SAHTE DIONY-SIOS AREOPAGITES

Dionysios EXIGUUS (d. y. 500, Skythai [İskit ülkesi] - ö. 560, Roma ?), hazırladığı yeni Paskalya çizelgelerinin benimsenmesiyle kullanımı yaygınlaşan Hıristiyan takviminin yaratıcısı olarak kabul edilen kilise hukukçusu.6. yüzyıl tarihçisi Cassiodorus'un yapıtla- nnda keşiş olarak geçmekle birlikte, başke- şiş olduğu kabul edilir. Kendisini papalık arşivlerinin düzenlenmesi için çağıran Papa Aziz I. Gelasius'un ölümünden sonra Ro- ma'ya varabildi (496). Burada bir din bilgini olarak ün yaptı. 525'te Papa Aziz I. Johan- nes'in isteği üzerine hâlâ kullanılan kronolojiyi hazırladı. Bu kronoloji, Akitanyalı Vic- torius.'un 532-yıllık takvim dönemine dayanan İskenderiye hesabının (İskenderiyeli Patrik Theophilos'un geliştirdiği 95-yıllık çizelgeler) değiştirilmiş bir biçimiydi. İsa' nin doğum tarihi olarak Roma

sistemine göre hesapladığı 25 Aralık 753 (Roma'nm kuruluşundan 754 yıl sonra) yanlıştı.Saygın bir ilahiyatçı, başarılı bir matematikçi ve astronom olan Dionysios'un Kutsal Metinler ve kilise hukuku konusunda geniş bilgisi vardı. Apostolik yasalar ve Nikaia (İznik), Konstantinopolis (İstanbul), Khal- kedon (Kadıköy) ve Sardes konsilleri karar- lannın da yer aldığı 401 kilise yasasından oluşan bir derleme ve Aziz Siricius (384- 399) ile II. Anastasius (496-498) arasındaki papalara ait kararların toplandığı bir derleme de Dionysios'a atfedilir. Aynca aralarında Aziz Pakhomios'un yaşamöyküsü, Kons- tantinopolisli Aziz Proklos'un bir yönergesinin bulunduğu bugün kaybolmuş birçok Yunanca yapıtı da çevirmiştir.Dionysios 182

Dionysios (GENÇ), Sicilya'daki Şyrakusa (Si- racusa) kentinin yöneticisi. İÖ 367-357 ve 346-344 arasında hüküm sürmüştür. Yaşlı Dionysios'un oğlu ve ardılı olan Dionysios, devraldığı askeri otokrasiyi sürdürecek güçten yoksundu. İÖ 367'de başa geçtikten sonra Kartaca'vla, babasının üçüncü savaştaki (İÖ 383 y. 375) yenilgi üzerine kabul ettiği elverişsiz koşulları temel alan bir barış yaptı Bir bilge-hükümdar olması için çalışan danışmanları Dion ile Platon'u İÖ 366'da görevden aldı İÖ 357'de Dion'un giriştiği bir müdahaleyle devrildi ve Locri'ye kaçtı. Dion'un öldürülmesinden yaklaşık sekiz yıl sonra, İÖ 346'da Syrakusa'nın denetimini yeniden eline geçirdi. İki yıl sonra Yunan komutanı Korinthoslu Timolion'un gelişiyle teslim olarak Korinthos'ta kalmayı kabul etti.Dionysios (HALIKARNASSOSLU) (ü. İÖ y. 20; d. Halikarnassos [Bodrum] Karya. Anadolu), Eski Yunanlı tarihçi ve hitabet hocası. Kuruluşundan I. Kartaca Savaşı'na değin Roma tarihini kapsayan 20 ciltlik Antiquita- tes Romanae'û (Roma Tarihi), Roma yanlısı bir bakış açısıyla yazılmış olmakla birlikte, titiz bir araştırmanın ürünüdür. Tarih kuramlarının vakayiname üslubuna bir uyarlaması olan bu yapıt, Lıviııs'un yapıtıyla birlikte erken dönem Roma tarihine ışık tutan en değerli kaynaklar arasında sayılır İÖ 30'da Roma'ya göç etti. Yunanlılara karşı Romalıları haklı göstermeyi amaçlayan yapıtını İÖ 7'de yayımlamaya başladı. Günümüze yapıtın 20 kitabından yalnızca 10'u ulaşmıştır. Edebiyat ve retoriğe ilişkin kuramları, tek tek yazarlar üzerine değerlendirmeler içeren Peri mimeseos (Taklit Üzerine), Eski Hatipler Üzerine ve sözcük düzeni ile ses uyumu ilkeleri konusunda günümüze kalmış tek klasik çalışma olan Peri sunteseos onomaton (Sözdizimi Üzerine) gibi yapıtlarında yer alır.Dionysios (İSKENDERIYELI AZIZ), BÜYÜK AZIZ DİONYSİOS olarak da bilinir (d. 200, İskenderiye - ö. 265, İskenderiye; yortu günü, 17 Kasım), dönemin en önemli Doğu piskoposluğu olan İskenderiye'nin piskoposu. Sabellianusçuluğa karşı mücadelenin önde gelen adlarındandır. Hıristiyanlığı kabul ettikten sonra İskende-riye'de, Origenes'in başında bulunduğu ka- teşizm okulunda öğrenim gördü ve 231/ 232'de onun ardılı olarak aynı göreve seçildi. 247/248'de İskenderiye piskoposu oldu. Roma imparatoru Decius'un Hıristiyanlara zulmü (250-251) nedeniyle Libya Çölüne kaçtı. İmparator Valerianus'un Hıristiyan kıyımında yeniden sürgüne gönderildi (257- 260).İskenderiye'ye geri döndüğünde, din de-ğiştirdikten sonra tövbekâr olanların dışlan-masına karşı çıkarak kiliseye yeniden kabul edilmelerini savundu. Vaftiz tartışmalarına da katılarak, eski inançlarına göre vaftiz edilmiş kişilerin yeniden vaftiz olmalarında ısrar etmedi, ama cemaatlere, isterlerse üyelerini yeniden vaftiz etme hakkını tanıdı. Vahiy Kitabini Aziz Yuhanna'nın yazdığına ilişkin görüşü reddetmenin yanı sıra, bu kitabı kelimesi kelimesine yorumlayarak İsa'nın bin yıl sonra geri gelip yeryüzünde krallığını kuracağını savunan binyılcılara sert eleştiriler yöneltti.Dionysios, kendisini Üçleme'nin üç ayrı kişiden oluştuğu inancını yaymakla ve başka heretik tutumlarla suçlayan Sabellianus- çulara karşı yoğun saldırılarda bulundu.

Sabellianusçularm şikâyetleri üzerine konuyu ele alan papa, Aziz Dionysios'un Üçleme'nin kişileri arasında herhangi bir ayrım gözetenleri ve bunları üç ayrı kişi olarak kabul edenleri mahkûm etmesi üzerine, bu hükmü kabul ederek Sabellianusçularm suçlamalarını reddetti. Ama Üçleme'nin birbirinden ayrı üç kişiden oluştuğu inancında diretti. Bu görüşü daha sonraları kilisece de doğru kabul edilerek savunulmuştur. Dionysios, Yunanlı filozof Epikuros'un atom kuramına karşı doğa üzerine bir bilimsel kitap da yazmıştır. Önde gelen Bizans ilahiyatçılarının kendisine büyük değer vererek sık sık adını anmış olmalarına karşın, yapıtlarına ilişkin bilgiler daha çok Kaisareia piskoposu Eusebios ve başka kilise yazarlarının aktardığı geniş alıntılara dayanırDionysios (YAŞLi)(d. İÖ y . 430 ö İÖ 367), İÖ 405'ten sonra Şyrakusa (Siracusa) tiranı. Sicilya ve İtalya'nın güneyindeki fetihleriyle Syrakusa'yı Yunanistan anakarasının batı-sındaki en güçlü Yunan kenti durumuna getirmiştir. Yunan Sicilyası'm Kartaca isti-lasından kurtarmasına karşın, acımasız asken despotızmîyle Helenizme zarar vermiştirBir süre kâtiplik yaptıktan sonra, İÖ 409'da Sicilya'da Kartacalılarla başlayan savaşta üstün yararlıhklarıyla kendini gösterdi. Savaş sırasındaki bir bunalımdan yararlanarak İÖ 405'te tiranlığını ilan etti. Sonraki sekiz yıl içinde acımasız yöntemlerle iktidarını pekiştirdi ve genişletti Şyrakusa kentini surlarla çevirdi ve Fpıpolae^yi tahkim etti. Naksos, Catania ve Leontini' mn Yunan yurttaşlarım kovdu, çoğunu köleleştirerek, evlerini Sicilyalı ve Italyalı ücretli askerlere verdi. Büyük ordusunu Sicilya'nın batı ve güney kesimini işgal eden Kartaca'ya karşı harekete geçmeye hazır duruma gelen Dionysios Yunanlıların Motya'yı ve Kartacalıların Syrakusa'yı kuşattıkları birinci savaşta (İÖ 397-396), düşman kuvvetleri Sicilya'nın kuzeybatısına sıkıştırarak parlak bir zafer elde etti. İÖ 392'de patlak veren ikinci savaşı lehine bir antlaşmayla sona erdirdi. İÖ 390'dan sonra Rhegium ile İtalya'nın güneyindeki öbür Yunan kentlerine karşı bir sefer düzenledi. Lucanialıların yardımıyla Thuria, Crotone, Locri bölgelerini istila etti ve yağmaladı. Rhegium'u aldığı İÖ 386'ya doğru Yunan İtalyası'nda üstünlüğü ele geçirdi. Illyria'ya ve bir olasılıkla İtalya'nın kuzeydoğusuna koloniciler gönderdi. Hele- nizmin savunucusu olarak Atinalı yazar İsokrates'in övgüsünü kazanmakla birlikte, fetihlerindeki acımasızlığıyla Yunanistan'da büyük tepki topladı. Edebiyat alanındaki yapıtları küçümsemeyle karşılandı. İÖ 388 Olimpiyat şenliğinde, gönderdiği elçilerin kaldığı çadır bir kalabalığın saldırısına uğra-yarak yağmalandı.Dionysios, Kartaca'yla yaptığı üçüncü savaşta (İÖ 383 - y. 375) Cronium'da ağır bir yenilgi aldı. Bin Yunan altını (talent) tazminat ödemek ve Halycus Irmağının batısındaki toprakları bırakmak zorunda kaldı. Kartacalılarla giriştiği yeni bir çatışma sırasında öldü.Dionysios takvim dönemi, Yeni Ay'ın aynı güne rastladığı iki tarih arasında geçen 19 yıllık dönem (tam Yeni Ay çevrimi) ile, haftanın ve ayın aynı günlerinin aynı tarihe rastladığı iki tarih arasında geçen 28 yıllık dönemin sonucu olan 532 (19x28) yıllık takvim dönemi, Ay'ın belli bir evresinin, haftanın ve ayın aynı gününe rastladığı iki tarih arasındaki zaman dilimidir. Buna, bu takvim dönemini ilk olarak hesaplayan (İS y. 465) Akitanyalı Victorius'un (ya da Victorinus) adından Victorius takvim dönemi, Victorius'un rakamlarını 6. yüzyılda yeniden gözden geçiren Dionysios Exigu- us'un adından Dionysios takvim dönemi, Paskalya gününün saptanmasında kullanıldığı için de Büyük Paskalya takvim dönemi denir.

Dionysius (AZIZ) (d. Yunanistan? - ö. 26 Aralık, 268, Roma; yortu günü, 6 Aralık), 22 Temmuz 259-26 Aralık 268 arasında papa.Aziz I. Stephanus'un papalığı sırasında (254-257) henüz bir papazken, din değiştirenlerin yeniden vaftizi konusundaki tartışmaya katıldı. İskenderiye piskoposu Aziz Dionysios'tan Roma ve Asya kiliseleri arasında ayrılık doğmasından kaçınma isteğini içeren bir mektup aldı.

imparator Valerianus'un Hıristiyanlara karşı baskıları sırasında şehit edilen Aziz II. Sixtus'un ardından bir yıla yakın bir süre boş kalan papalık makamına geçtikten sonra, kiliseyi yeniden düzenleme işine girişti. Pers istilası (259) altında olan Kapadokya' daki Hıristiyanlara para yardımı yaptı.İskenderiye piskoposu Dionysius'a yöneltilen Üçleme'nin üç ayn kişiden oluştuğunu savunma suçlamaları üzerine, Roma'da bir sinod topladı (260) ve Piskopos Dionysios' tan açıklama istedi. "İki Dionysios Meselesi" olarak bilinen bu olayın temelinde Yunan ve Roma kültürlerinde aynı terimlerin farklı biçimde anlaşılması yatıyordu. Sinoddaki tartışmalar İznik (Nikaia) Amen- tüsü'nde (325) ifadesini bulan ilahiyat anlayışına zemin hazırladı. Piskopos Tekzip ve Savunma'da kendini suçlamalardan arındırmaya çalışarak papanın otoritesini kabul etti. Böylece Dionysius'un papalığı sırasında Roma Kilisesi'nin inanca ilişkin konularda yol göstericilik rolü pekişti.

Dionysos, Eski Roma'da BACCHUS (Yunanca Bakkhos) ya da LIBER olarak da bilinir, Eski Yunan-Roma dininde, toprağın ve ürünün bereketini simgeleyen doğa tanrısı.

Özellikle şarap ve coşkunluk tannsı olarak anılır. Trakya ve Frigya kökenli olmasına karşın, doğumunu, ölümünü ve Girit kökenli tanrıça Ariadne ile evliliğini anlatan efsaneler, Dionysos kültünün Yunan öncesi Minos doğa dinine b:r dönüş olduğu izlenimini verir.En yaygın geleneğe göre Dionysos, Thebai kralı Kadmos'un kızı olarak bilinen, ama gerçekte Frigya kökenli bir toprak tanrıçası olan Semele ile Zeus'un oğludur. Bu birleşmeyi kıskanan Zeus'un karısı Hera, Seme- le'yi kandırarak, onu, Zeus'tan tanrılığını kanıtlamak için gerçek kişiliğinde görünmesini istemeye ikna eder. Zeus buna razı olur, ama onun doğaüstü gücüne karşı koyamayan ölümlü Semele yıldırımlarla kül olur. Zeus, oğlunu kurtararak baldırının içine koyar ve olgunluğa erişinceye değin orada saklar; böylece Dionysos ikinci kez doğar. Bundan sonra Tanrı Hermes, Nysa adında bütünüyle düşsel bir dağın perileri olan Bakkhalara (Mainadlar ya da Thyad- lar) büyütmeleri için Dionysos'u emanet eder.Doğanın özsuyunu simgeleyen Dionysos onuruna birer şenlik biçiminde düzenlenen bolluk ayinleri (orgia) Eski Yunan ve Roma dünyasında büyük yaygınlık kazandı. Di- onysia (Bacchanalia [*]) şenlikleri Miken sonrası dönemde kadınlar arasında hızla yayıldı; şenliklere katılan kadınlar da Bakk- ha adıyla anılır oldu. Ama erkekler bu şenlikleri genellikle olumsuz karşıladılar, inanışa göre Bakkhalar, Thebai kralı Pent- heus'u onları

gizlice izlettiği gerekçesiyle parçalamışlar, Dionysos'a saygısızlık eden Atinalı erkekler de iktidarsızlıkla cezalandırılmışlardı. Ama erkeklerin tepkisine karşın kadınlar ailelerini terk ederek, üstlerinde ceylan postundan giysiler, başlarında sarmaşıktan çelenklerle dağlara çıktılar. Ayin sırasında Bakkhalar, kutsal horon kollan (thyasi) oluşturup asma yaprağı ile bağlanmış rezene dallarından asâlarmı (thyrsoi) sallayarak flütlerin ve büyük davulların eşliğinde meşale ışığında dans ederlerdi. Tanrı Dionysos'tan esin geldiğinde gizli güçler kazanan Bakkhalann, yılanlan büyü- leyip hayvanlan emzirebildiklerine, dinsel şölene (omophagia) başlamadan önce doğaüstü güçleriyle canlı kurbanlannı parçala-dıklarına inanılırdı. Dionysos'un, ayinlerinde kurban edilen hayvanı bedenleştirdiğine inanan Bakkhalar, ona Bromios (Gümbür- tülü), Taurokeros (Boğa Boynuzlu) ve Tau- roprosopos (Boğa Suratlı) gibi adlarla da seslenirlerdi. Dionysos'a tapınma Anadolu' da, özellikle Frigya ve Lidya'da uzun süre yaygınlığını korudu. Bu kültün çeşitli Asya tanrılarıyla da ilgisi vardı.Annesi Semele'yi geri getirmek için yeraltına indiğine inanılan ve Güney İtalya'da Persephone'yle ilişkilendirilen Dionysos'un başlangıçta yeraltı dünyasıyla bir bağlantısı olduğu kuşkuludur. Ama Dionysos'un kehanet gücü de vardı ve Delphoi'deki rahipler onu neredeyse Apollon'la eşit sayıyordu. Trakya'da Dionysos'a adanmış bir kehanet yeri bulunuyordu. Dionysos, Phokis' teki Amphikleia'da bulunan bir şifa tapınağının da koruyucu tanrısıydı.Dionysos alayında, Satyrler gibi bereketi ve doğayı simgeleyen cinler de bulunurdu. Dionysos ayinlerinde erkeklik organı simgeleri önem taşırdı. Çoğu zaman bir hayvan biçiminde betimlenen Dionysos ile çeşitli hayvanlar arasında bağ kurulurdu. Sarmaşık çelenk (thyrsos) ve iki saplı büyük bir kadeh (kantharos) Dionysos'un kişisel simgeleriydi. Erken dönem sanat yapıtlarında sakallı bir erkek biçiminde canlandırılan tanrı, sonraları kadınsı görünümlü bir genç olarak betimlendi. Bacchanalia şenlikleri, vazo resimlerinde sık sık rastlanan bir konuydu.

Dionysos Tapınağı, İÖ y. 130'da Teos'ta (Sığacık) İon düzeninde inşa edilmiş Helenistik dönem tapınağı. Anadolu'da Tanrı Dionysos'a adanmış en büyük tapınaktır. Ayrıca bak. Teos.Dionysos Tiyatrosu, Eski Yunan tiyatro yapılarının ilk örneği. Günümüze ulaşmış bütün klasik Yunan oyunları ilk kez Atina Akropolisi'nin güney yamacındaki bu tiyatroda sahnelenmiştir. .Önceleri burada yalnızca, daire biçiminde (yaklaşık 18 m çapında), toprak tabanlı, orkestra adı verilen bir alan bulunuyor, ortasında bir sunak yer alıyordu. Her yıl Dionysos adına düzenlenen bahar şenliklerinde (bak. Bacchanalia) dinsel geçit ve adak törenleri gerçekleştirilir, Bereket Tanrısı Dionysos'un tapınağı yakınındaki bu orkestrada da gösteriler yapılırdı. İÖ 5. yüzyılda gene Dionysos şenlikleri kapsamındaki yarışmalarda, bu tiyatro alanında Sophokles, Euripides, Aiskhylos ve Aristophanes'in çeşitli oyunla- n ilk kez sahnelendi. O dönemde tepenin yamacına izleyicilerin oturması için ahşaptan portatif sıraların yapıldığı, orkestranın öteki yanına da oyunlara bir tür arka plan oluşturmak üzere, skene(*) adı verilen bir yapının eklendiği sanılmaktadır.İÖ 4. yüzyılın ortalarında, ahşap sıraların yerine 6-12 bin arasında izleyici alabilen kalıcı taş sıralar yapıldığı gibi, skene de taş bir yapı olarak yenilendi.Roma imparatoru Neron döneminde, İS 61'de, Dionysos Tiyatrosu'nda önemli yenilemeler yapıldı; sahnenin yükseltilmesi de büyük bir olasılıkla bu sırada gerçekleştirildi, 4. yüzyıldan sonra kullanılmayan ve yıkık bir hal alan tiyatro 1765'te yeniden ortaya çıkarıldı 19. yüzyıl sonlannda. Alman arkeolog ve mimar Wilhelm Dörpfeld yönetiminde geniş bir onarım çalışması gerçekleştirildi.

Dioon, Cycadaceae familyasından, anayurdu Yenidünya olan süs bitkileri cinsi. Dört ya da daha fazla türü içeren Dioon, familyanın en ilkel cinsidir. Yavaş büyüyen ve uzunluğu 15 m'ye ulaşabilen, dikenli yapraklı D. spinulosum

çok sevilen bir ev bitkisidir D. edule'nin tohumlarından, ararota benzeyen bir nişasta elde edilir.

Diop, Birago (d. 11 Aralık 1906, Dakar, Fransız Batı Afrikası [bugün Senegal] - ö. 25 Kasım 1989, Dakar, Senegal), Volof halkının efsane ve öykülerini derlemiş Afrikalı şair.Senegal'de, Dakar ve Saint Louis'de okuduktan sonra 1933'e değin Toulouse Üni- versitesi'nde veterinerlik öğrenimi gördü. Ardından cerrah veteriner olarak Sudan, Fildişi Kıyısı, Yukan Volta (bugün Burkina Faso) ve Moritanya'da bulundu. Senegal bağımsızlığına kavuştuktan sonra 1961-65 arasında, Tunus büyükelçisi olarak görev yaptı.Kısa ama güzel lirik şiirleriyle tanınır. 1930'larda Afrika'nın kültürel değerlerine dönüş arayışı içinde gelişen Siyah edebiyat akımının(*) öncülerinden Leopold Seng- hor'dan etkilendi. 1925-60 arasında yazdığı şiirlerden oluşan Leurres et lueurs (Tuzaklar ve Panltılar) adlı kitabında Afrika yaşamının gizemlerini araştırdı.1964'te, Contes et lavanes (1963; Öyküler ve Yorumlar) ve her ikisi de 1960'lar- da yeniden basılan Les Contes d'Ama- dou Koumba (1947; Amadou Koumba' dan Öyküler) ve Les Nouveaıa Contes d'Amadou Koumba (1958; Amadou Ko- umba'dan Yeni Öyküler) ile Kara Afrika Büyük Edebiyat Ödülü'nü aldı. Kendisine ilk kez ailesinin griof su (kabilesinin sözlü geleneklerini sürdürmekle görevli öykü anlatıcısı) tarafından anlatılan bu öyküler, dinleyiciyi eğlendirmek kadar ona ahlaki ve kültürel değerleri öğretmeyi ve geçmişi yüceltmeyi de amaçlıyordu. Diop'un diyalog ve hareketlerdekı nüanslan yansıtma yeteneği kitaplannın ününü daha da artırdı. 1967'de bu kitaplardan yapılan bir seçme, okul kitabı olarak yeniden basıldı. 1978'de

183 Diophantos

ise Les Contes d'Aura (Awa Öyküleri) yayımlandı.Diop, David (d. 9 Temmuz 1927, Bordeaux, Fransa - ö. 1960, Dakar, Senegal), Fransız Batı Afrikası'nın 1950'lerdeki en yetenekli şairlerinden biri. Gelecek vaat eden meslek yaşamı bir uçak kazasındaki acı ölümüyle son bulmuştur.Diop, Siyah edebiyat akımımn(*) en coşkulu destekleyicilerindendi. Bugün var olan tek kitabı Coups de pilon'daki (1956; Tokmak Darbeleri) şiirlerinde, Avrupa'nın kültürel değerlerine karşı çıkarak halkının köle ticareti ve sömürgecilik döneminde çektiği acıları anlattı ve Afrika'yı parlak bir geleceğe götürecek bir devrimi savundu. Fransız- lann, Afrika'nın kültürü ve tarihi olmayan yoksul bir kıta olduğunu öne süren asimilasyon politikasına karşı çıktı. Sömürge yönetiminin Afrika'ya hiçbir şey getirmeyeceğine, kültürel ve ekonomik canlanmanın siyasal bağımsızlıkla gerçekleşeceğine inanıyordu. Yapıtlan birçok Afrika ülkesinde bağımsızlık mücadelesinin dorukta olduğu döneme rastlar.Fransa'da büyümesine karşın, Senegal, Gine ve Kamerun'a yaptığı geziler Avrupa toplumuna karşı tepkisinin daha da güçlenmesini sağladı. Şiirleri ilk kez Presence africaine adlı dergide ve Leopold Senghor' un Anthologie de la nouvelle poesie negre et malgache (Yeni Siyah ve Madagaskar Şiiri Antolojisi) adlı yapıtında yayımlandı. Şiirlerinde, Martinikli şair Aime Cesaire'in büyük etkisi görülür.Diophantos (İSKENDERIYELI) (Ü. İS 250), cebir alanındaki çalışmalarıyla ünlü Yunanlı matematikçi. 11. yüzyılda yaşamış olan Bizanslı bilgin Michael Psellus'un bir mektubundan alınan bilgiler dışında Diophan- tos'un yaşamına ilişkin fazla bilgi yoktur. Kesinliği tartışmalı olan bir aritmetik epig- ramına göre 33 yaşında evlenen ve bir oğlu olan Diophantos 84 yaşında, oğlu ise 42 yaşında kendisinden dört yıl önce ölmüştür.Diophantos'un en ünlü yapıtı olan Arith- metika'nın 13 kitaptan oluştuğu sanılmaktadır, ama günümüze'kalan Yunan el yazmaları bunlardan en çok altısını içerir. Diophantos'un yapıtlarını çeviren Arapların yalnızca bugün varolanların üstünde çalışmış olmaları öbür kitapların çok erken bir tarihte kaybolduklarını

Dionysos'u betimleyen bir alçak kabartma; Ulusal Arkeoloji Müzesi, Napoli

Alinari - Art Resource / EB Inc.

düşündürmektedir. Diophantos'un çokgen sayılar üzerine yaptığı bilimsel incelemelerden bir bölümü Arithmetika'da yer alır. Bu incelemede, kuramlara ilişkin sonuçlar üzerine yaptığı çalışmaların bir parçası olan üç yardımcı önermeden söz edilir. Sayılar kuramına ilişkin bu önermelerden biri iki rasyonel (oranlı) sayının küplerinin farkının, başka iki rasyonel sayının küplerinin toplamına eşit olduğunu belirtir (a>-bl=ci+d?). Yapıtta, birinci dereceden belirli denklemlerden, dört değişkenli ikinci dereceden belirli denklemlere ve birinci dereceden bir ya da daha çok değişkenli belirsiz denklemlere kadar değişen türlerden denklemeler içeren problemler yer alır. Bulunması istenilen sayılardan birisi için herhangi bir değer kabul ederek, belirsiz denklemler belirli denklemlere dönüştürülür.Diophantos her zaman bir rasyonel sonuçla yetinmiş, tam sayı çözümüne gerek görmemiştir. Çalışmalarının büyük bölümünü ikinci dereceden belirsiz denklemlere ilişkin problemler oluşturur ve bunlar hemen her zaman x'e uygun bir değer vermek yoluyla tek değişkenli, bir ya da iki (daha fazla olamaz) doğrusal ya da karesel fonksi-

Diophantos denklemi 184

yon biçimine dönüştürülür. Diophantos'un üçüncü ya da dördüncü dereceden belirsiz denklemlere ilişkin çalışması azdır, ama kolay çözülebilir altıncı dereceden belirsiz bir denklemi de bulunmaktadır. Buradaki problem, birinci ve ikinci, bazen de üçüncü dereceden ifadeleri, tam kare, tam küp, kısmen kare ve kısmen küp vb durumuna getirecek iki, üç ya da dört sayıyı bulabilmektir. Arithmetika'nın VI. kitabı ise, bölümlerinin (kenarları ve alanı) değişik fonksiyonları kare olan rasyonel dik üçgenler bulmaya ilişkin problemler içerir.Yunan cebirinde, problem kurma, mantık yürütme, işlem yapma ve çözüm elde etme aşamalarında simgesel işaretleri ilk kullanan Diophantos oldu. Bilinmeyen bir nicelik için tek bir simge kullanan Diophantos, içinde birden çok bilinmeyen bulunan problemlerde karışıklığı önlemek amacıyla, olanaklı her yerde bütün terimleri belirli biri cinsinden ifade etmeye çalıştı.Arithmetika, sayılar kuramına ilişkin önemli önermeler de içerir. Diophantos, 8n+7 biçimindeki hiçbir sayının (n negatif olmayan bir tamsayı olmak üzere) üç sayının karelerinin toplamına eşit olamayacağını biliyordu. Ayrıca, 2n+\ ifadesinin iki sayının karelerinin toplamı olması durumunda, n'nin bir tek sayı olması ve 2n+l ifadesinin 4«-l biçimindeki bir asal sayıya bölünebilir olmaması gerektiğini (yani An+3 ya da 4n — l biçimindeki hiçbir sayının, iki sayının karelerinin toplamına eşit olamayacağını) ortaya koydu.Eski Babil'de, oldukça gelişkin cebirsel yöntemlerin kullanılmış olduğu ortaya çıka-rıldıktan sonra, Diophantos'un çalışmalannm Yunan matematiğinde yeni bir çığır açtığı yolundaki düşünce terk edilmiş ve onun Roma ve Eski Yunan kültürünün devraldığı ortak bazı geleneklerden etkilenmiş olduğu inancı yaygınlaşmıştır.Diophantos denklemi, yalnızca toplama, çarpma ya da kuvvet alma işlemlerini içeren ve tüm katsayılan ile kayda değer tüm çözümleri doğal sayı ya da bunların ters işaretlisi olan denklem. Adını, 3. yüzyılda yaşayan Yunanlı matematikçi Diophantos' tan alan bu denklemler, ancak 7. yüzyılda Hintliler tarafından sistemli bir biçimde çözülebilmiştir.Dior, Christian (d. 21 Ocak 1905, Gran- ville, Fransa - ö. 24 Ekim 1957, Montecati- ni, italya), Fransız moda tasarımcısı. II. Dünya Savaşı'nı izleyen 10 yıl boyunca dünya modasını yönlendirmiştir.Varlıklı bir ailenin çocuğuydu. Diplomat olmak üzere yetiştirildiyse de, 1930'lardaki moda tasarımcısı Lucien Lelong'un (1889- 1958) modaevine girdi. 1947'de Fransız tekstil üreticisi Marcel Boussac'ın desteğiyle "Yeni Görünüm" adıyla sunduğu devrimci moda tasarımlanm tanıttı. Etek boylarını iddialı

biçimde uzun tutması uluslararası tartışmalara yol açtı. Dar omuzlu, bele oturan, kabarık etekli modelleriyle "Yeni Görünüm" II. Dünya Savaşı yıllarının vatkalı omuzları ve kısa etekleriyle tam bir karşıtlık içindeydi. "Yeni Görünüm"ün olay yaratan bu çıkışını olağanüstü başanlı bir 10 yıl izledi. 1950'lerdeki tasarımlarının özelliği

"Çuval Görünümü" ya da "H" çizgisiydi. Dior, Paris modasının dünya çapında ticari başarı kazanmasında ve Parisli moda yaratıcılan- nın ABD'liler karşısındaki geleneksel üstünlüğünün yeniden sağlanmasında etkili oldu.diorama, küçük bir odada gerçekleştirilen ve bir delikten bakılarak izlenen üç boyutlu gösteri. Genellikle düz ya da eğimli bir

perdenin üstüne bir resim ya da fotoğraf yerleştirilir. Bu dekor perdeyle izleme deliği arasına da düz ya da üç boyutlu nesneler yerleştirilerek ve tül ya da plastikten renkli perdeler kullanılarak derinlik etkisi artınlır. Işığın ustaca kullanılması da etkiyi çoğaltan bir öğedir. Delikten izlenen bu tür gösterilerin 19. yüzyıldan önce doğduğu sanılmaktadır. Ama dioramayı, dekor ressamı, fizikçi ve fotoğrafçılıkta daguerrotype tekniğini bulan Fransız Louis-Jacques-Mande Daguerre'in geliştirdiği kabul edilir. Daguerre, çalışma arkadaşı Charles-Marie Bouton'la birlikte 1822'de Paris'te gerçekleştirdiği gösteriye diorama adını vermiştir. Günümüzde her konuyu her ölçekte gösterebilmeyi sağlayan ve başta müzeler olmak üzere pek çok yerde yaygınlıkla kullanılan dioramalarda da Daguerre'in tekniklerinden yararlanılmaktadır.Panorama da dioramanın bir benzeridir. Arka planın oldukça geniş tutulması ve gösterinin genellikle delikten bakılarak değil de, doğrudan izlenmesi panoramanın farklı yanlarıdır.Dioscorea bak. yam

Dioscoreaceae, Liliales takımından, 6 cinsi ve 500'ü aşkın otsu ya da odunsu sarmaşık ve çalı türünü içeren familya. Tropik ve ılıman iklimlerde dağılmış olan bu familya üyelerinin kalın kökleri ya da yumru biçiminde toprakaltı gövdeleri, ağsı damarlı ve genellikle kalp biçiminde yapraklan vardır; bazı türlerde loplu yapraklara da rastlanır. Yeşil ya da beyaz renkli küçük çiçekleri, türlerin çoğunda yaprakların koltuklannda salkımlar oluşturur. Kanatlı kapsül biçiminde ya da üzümsü meyveleri vardır. Yam (Dioscorea) cinsinden bazı türlerin (örn. D. batatas, D. bulbifera ve D. trifida) nişastalı yumruları nedeniyle tarımı yapılır. Ayrıca bu bitkilerden bazıları, bileşimlerin- deki steroitler nedeniyle doğum kontrol haplarının hammaddesidir. Familyanın birkaç türü de süs bitkisi olarak yetiştirilir. Avrupa'da dağılmış çok- yıllık bir bitki olan dövülmüşavratotunun (Tamus communis) san çiçekleri ve kırmızı meyveleri vardır.Dioscorus (d. İskenderiye - ö. 14 Ekim 530, Roma), 530'da 23 gün hüküm süren papa ya da karşı-papa. İskenderiye Kilisesi'nin diyakozlarındandı. Burada Monofizitlerle çatıştığı için Roma' ya gitti. Papa Aziz Symmachus döneminde Ravenna'ya Ostrogot kralı Büyük Theode- rich'e papalık elçisi olarak gönderildi.Dioscorus 519'da Papa Aziz Hormisdas'ın Konstantinopolis'e (istanbul) gönderdiği bir heyete başkanlık etti. Bizans imparatoru I. İustinianos (Büyük) ile birlikte, papanın Akakios Bölünmesi (skhisma) için önerdiği çözümü sonuca bağladı. Böylelikle Doğu ve Batı kiliseleri yeniden birleşmiş oldu. Bunun üzerine Hormisdas, İustinianos'a Dios- corus'u iskenderiye patrikliğine atamasını önerdi, ama önerisi kabul edilmedi. Dioscorus, Papa IV. (III) Felix döneminde Roma' da Bizans yanlısı gruba önderlik etti. Felix, Got ve Bizans grupları arasında bir ardıllık mücadelesi çıkmasını önlemek için Got kökenli başdiyakoz (II.) Bonifatius'u ardıl olarak belirledi.22 Eylül 530'da Felix'in ölmesi üzerine Romalı din adamlarının ezici çoğunluğu (67 kişiden 60'ı) Bonifatius'u tanımayı reddederek Dioscorus'u papalığa seçti; iki papa da aynı anda takdis edildi. Ama Dioscorus'un ani ölümüyle bölünme sona erdi, onun yandaşları da Bonifatius'u destekledi. Ertesi araîık ayında Bonifatius Roma'da bir sinod toplayarak Dioscorus'u aforoz ettir- diyse de, 535'te Papa I. Aziz Agapetus bu karan kaldırdı. O dönemin kilise hukukuna göre Dioscorus'un papalık talebi büyük olasılıkla meşruydu.

Dioskorides, Pedanios (d. İS y. 40, Ana- varza, Kilikya - ö. y. 90), Yunanlı hekim ve farmakoloji bilgini. Çağdaş botanik terimle-rinin en önemli klasik kaynaklarından olan ve 16. yüzyıl boyunca farmakolojinin temel başvuru kitapları arasında önemini koruyan Peri hyles iatrikes'ı yazmıştır. Roma imparatoru Neron'un ordusunda cerrah olarak pek çok sefere katılan Dioskorides, gittiği yerlerde çok sayıda bitki ve mineralin niteliklerini, coğrafi dağılımlarını ve tıbbi özelliklerini inceleme olanağı buldu. Yaklaşık

77'de yazdığı beş kitaplık yapıtı Peri hyles iatrikes'te (Latince De materia medica, İlaç Bilgisi Üstüne), aralarında kenevir, çiğdem, subaldıranı ve nanenin de bulunduğu 600 kadar bitkiyi tanımladı ve ilaç olarak kullanılabilecek 1.000 kadar maddeye yer verdi. İkinci kitap, süt ve bal gibi hayvansal ürünlerin tedavi edici ve besleyici özelliklerine, beşinci kitap ise cıva, arsenik, kurşun asetat, kalsiyum hidrat ve bakır oksit gibi ilaç olarak kullanılabilecek kimyasal maddelere ilişkindir. Dioskorides bu yapıtında, cerrahide anestezik olarak kullanmak üzere afyon ve adarnotundan hazırlanan uyku iksirlerinden de söz eder. Aslı Yunanca elyazması olan ve en az yedi dile çevrilen bu yapıt, çağdaş ölçülere göre bitki toplayıcılarının elkitaplarmdan biraz daha kapsamlı olarak kabul edilmekle birlikte, yüzyıllar boyunca temel başvuru kaynağı niteliğini korumuştur. Yapıtın güvenilir baskılan Yunanca (1906-14) ve İngilizce (1934) olarak yayımlanmıştır. Kitabın Arapça çevirilerinden Kitabü'l-Haşayiş'm iki minyatürlü nüshası Süleymaniye ve Top- kapı Sarayı Müzesi kütüphanelerindedir.

Dioskoros (d. İskenderiye - ö. 4 Eylül 454, Gangra [Çankm], Anadolu), 444-450 arasında İskenderiye patriği. Monofizit inanç- lan benimsediği için 451'de Khalkedon (Kadıköy) Konsili'nce aforoz edilmiştir. İskenderiye'de başdiyakoz olduğu sırada, Aziz Kyrillos'un ardından patrikliğe getirildi. Monofizitliğin aşırı bir türünü savunan Konstantinopolisli (İstanbul) keşiş Euty- khes'i destekledi. Ama 448'de Konstantino- polis'te toplanan bir sinod Eutykhes'in görüşlerini mahkûm etti. Ertesi yıl Ephesos (Efes) Sinodr'na başkanlık eden Dioskoros da Doğu Roma imparatoru II. Theodosius' un desteğiyle Eutykhes'i akladı, Papa Aziz

Dior, 1957Popperfoto

mali bunalım sırasında haftalık Figaro Illus- tre dergisi için moda desenleri çizmeye başladı. 1938'de Paris'in önde gelen kadın terzilerinden Robert Piguet'nin yanında tasarım yardımcısı oldu; dört yıl sonra da

II. Leo'yu aforoz etti ve Konstantinopolis patriği Aziz Flavianus'u Monofizitlere karşı çıktığı için görevinden aldı.450'de Theodosius'un ölümünden sonra Khalkedon Konsili bütün Monofizit öğretileri mahkûm ederek Dioskoros'u görevden aldı ve Gangra'ya sürdü. Gene de Diosko- ros heretiklikle suçlanmadı. Monofizit kiliseler (Kopt, Süryani ve Ermeni kiliseleri) Dioskoros'a bir aziz olarak saygı gösterirler.Dioskurlar (Yunanca Dioskouroi: "Ze- us'un Oğulları"), KASTOR VE POLLUKS (POLY- DEUSKES) olarak da bilinir, Yunan-Roma mitolojisinde, deniz kazasına uğrayan denizcilerin yardımına koşan ve elverişli rüzgârlar için kurbanlar sunulan ikiz tanrılar. Leda'nın, bazı kaynaklara göre kocası Tyndareos'tan bazı kaynaklara göre de Zeus'tan olma çocuklarıdır. Bir başka inanışa göre Kastor, Tyndareos'un, Polluks ise Zeus'un oğludur.Birbirlerinden hiç ayrılmayan ikizler atletik yetenekleriyle ünlenmişlerdi. Efsaneye göre, âşık oldukları kızlar yüzünden çıkan bir kavgada, ölümlü olan Kastor yaşamını yitirir. Polluks'un Kastor'dan ayrılmamak için ölümsüzlüğü reddetmesi üzerine, Zeus sırasıyla tanrılar ve ölüler arasında birlikte kalmalarına izin verir. Daha sonra onları İkizler burcuna dönüştürür.Roma'da Dioskurlar kültünün ortaya çıkışı İÖ 484'e değin iner. İnanışa göre, Regillus Gölü Çarpışması'nda Romalıların yanında yer aldıkları ve zafer haberini Roma'ya götürdükleri için, Aulus Postumi- us verdiği sözü yerine getirerek Forum'da adlarına bir tapınak yaptırır. Sanatta, genellikle, ellerinde mızrak tutan, miğferli iki atlı biçiminde gösterilirler. Eski Roma sikkelerinde tasvirleri vardır.Diospyros, abanozgiller (Ebenaceae) famil-yasından, 200 kadar ağaç ve çalı türünü içeren cins. Çoğunun anayurdu tropik bölgeler olan bu bitkilerden bir bölümü kışın yapraklarını döker, bir bölümü dökmez. Genellikle almaşık olarak dizilmiş düz kenarlı yaprakları, 1-10 kadar tohum taşıyan etli meyveleri vardır. Başta abanoz(*) olmak üzere bazı türlerin kerestesi çok değerlidir. Bazıları ise güzel yapraklan ya da yenebilen meyveleri için yetiştirilir. Bunlar-dan, anayurdu Kuzey Amerika olan virjin- yahurması (D. virginiana) 15-30 m yüksekliğe kadar büyüyebilen bir ağaçtır; 4 cm çapında yuvarlak meyveleri ve çan biçiminde sarımsı beyaz çiçekleri vardır. Turuncu renkte iri meyveler veren trabzonhurması- nın(*) (D. kakı) yüksekliği 12 m'ye ulaşır.Diourbel, Senegal'in batısında kent. Dakar'ın 145 km doğusuna düşer. Yerfıstığı yetiştiren bir bölgenin pazarı olan Diour- bel'de yerfıstığı yağının yanı sıra içecek maddeleri ve parfüm de üretilir. Kentte çok güzel bir cami vardır. Nüfus (1979 tah.) 55.307.dip akıntısı, karaya çarpıp kınlan dalgala- nn geriye çekilmesi sırasında, deniz dibinde oluşan, karadan açıklara yönelik güçlü akıntı. Dalgaların taşıdığı yüzey sularının miktarı az olduğundan, dip akıntıları geniş ölçekli değildir. Ama, dalgalann hızı arttıkça, kmlmadan sonra dipten açığa doğru oluşan akıntının şiddeti de artar ve kıyılarda yüzenleri etkiler. Dönen suların önüne çeşitli engellerin çıkması durumunda, hızlı anafor akıntıları oluşabilir. Aynca, dönen su miktan dalgalann boyutlarına bağlı olarak değiştiğinden, denizden kıyıya yürüyerek çıkmak için dalgalann alçaldığı bir anı bekleyen bir yüzücü, bu kez, geçip giden büyük bir dalganın kınlmasıyla dönen sula- nn oluşturduğu şiddetli dip akmtısıyla karşı-laşabilir.

dip buzu, TABAN BUZU olarak da bilinir, su sıcaklığı donma noktasının üzerindeyken akarsuların dibinde oluşan buz. Dip buzunun oluşmasının başlıca nedeni, akarsuyun dip bölümlerinden yukanlara doğru ısı yitiminin olmasıdır. Yalnızca açık gecelerde oluşan dip buzu, hiçbir zaman bulutlu havalarda tutmaz. Koyu renkli kayaçların üstünde kolaylıkla gelişir, öte yandan köp- rüaltlarmda ve benzeri alanlarda rastlanmaz. Ender olarak da yüzey buzunun altında oluşur. Soğuk ve açık geçen bir gecede dipteki kayaçlar hızla ısı yayar ve donma noktasının altındaki bir sıcaklığa iner; böylece üzerlerinde gevşek yapılı, süngersi dip

buzlar oluşmaya başlar. Ertesi gün açık ve güneşli ise, güneşin ısısı buzlann kayaçlardan koparak hızla yüzeye çıkmalarına neden olabilir. Akarsulann dibindeki kaya parçalannm ve kumun üzerinde, ince bir durgun su katmanı bulunur; bu katman donduğunda, üzerinde dip buzlannm gelişmesi ve yüzeye fırlayan ince buz parçacıkla- nn yeniden dibe çökerken birikmesi için elverişli bir zemin oluşturur.

dip suyu, okyanus sularının yoğun, en alt katı. Daha üst bölümlerdeki su katmanlarına göre sıcaklığı, tuzluluk oranı ve oksijen içeriği oldukça farklıdır. Güney Büyük Ökyanus, Güney Atlas Okyanusu ve Hint Okyanusunun güney kesimlerinde yer alan dip sularının büyük bölümü ile Kuzey Atlas Okyanusu dip sularının bir bölümü, Antarktika yakınlarında kış ayları döneminde oluşur. Antarktika kıta sahanlığında, özellikle Weddell ve Ross denizlerinde, deniz suyunun kısmen donması sonucu tuzsuz buz kütlelerinin oluşması geride kalan sulann tuzluluk oranının binde 34,62'ye yükselmesine yol açar. Sıcaklığı ortalama — 1,9°C olan bu suların yoğunluğu da yüksektir (1,02789 gr/cm3). Bu nedenle dibe çökerken öteki sularla karışarak bir oranda ısınmakla bir-likte deniz tabanına —0,9°C'de ulaşır ve okyanus dibinde kuzeye doğru akmaya başlar. Bu sıcaklık derecesini koruyarak, Atîas Okyanusunda, Ekvator'u geçer; kuzeyde ise Grand Sığlığı çevresinde 45° kuzey enlemine kadar uzanır. Topografik engellerle yalıtılmış olan Kuzey Buz Denizinde dip suları daha az miktarlarda oluşur. Bering Sili, dip sularının Büyük Okyanusa akmasına engel olur; Grönland ile Britanya adaları arasındaki denizaltı kayalıkları ve doğal setler de bu suların Atlas Okyanusuna girmesini engeller. Bazı dip suları ise, Grönland'm yakmla- nnda, tuzlu Gulf Stream yüzey sularının —l,4°C'ye kadar soğuması sonucunda oluşur. Bu sular Atlas Okyanusunun batısında taban boyunca güneye doğru akar. Oksijen, deniz suyuna, dip sularının başladığı yüzeyde kanşır; burada litrede 4-6 mililitre yoğunluğunda olan oksijen, denizaltı bitki ve hayvanlannın yaşamalan için tek kaynaktır. Seyrek bulunan derin deniz bitkileri ve hayvanlan çok az oksijen alır. Dip sularının içerdiği oksijen miktan, kaynak noktalarından uzaklaşıldıkça azalır. Bu olgudan, özellikle kaynağın Saptanmasında ve suyun akış hızının hesaplanmasında yararlanılır. Dip suları çok yavaş, genellikle saniyede 1-2 cm hızla akar. Buna karşılık, okyanus havzala- nmn batı kıyıları boyunca saniyede 10 cm'ye varan hızlar hesaplanmıştır.

Dipankara bak. AtişaDipavamsa (Pali dilinde "Adanın Tarihi"), Seylan (bugün Sri Lanka) tarihine ilişkin günümüze ulaşmış en eski belge. 4. yüzyılda derlenmiştir. Daha sonraki bir dönemde

185 Diplograptus

yazılan ve daha kapsamlı bir tarihsel kronoloji olan Mahavamsa'mn yazarının yararlandığı birkaç ana kaynaktan biri sayılır. Siyasal tarihten çok, dinsel (Budacı) tarihe ağırlık vermesi ve ele aldığı tarih dilimi açısından, Mahavamsa'ya benzer. Ama bu yapıtın tersine ilkel ve kaba bir kurgusu vadır. Bu durum Seylanlılann (Sinhali) Budacılığm kutsal dili olan Pali dilinde yazdığı ilk ürün olmasına bağlanır. Belirli bir sistematik izlemediğinden ve değişik üsluplan barındırdığından değişik yazarlar- ca kaleme alındığı kabul edilir.Diphilos (ü. 4. yy sonu), Eski Yunanlı şair. Çağdaş töre komedisinin(*) atası sayılan, siyaset dışı ve gerçekçi özellikler gösteren Yeni Komedya(*) okuluna bağlıdır..Sinop'ta doğdu, Atina'da yaşadı ve İzmir' de öldü. Yaklaşık 60 yapıtı olduğu bilinmekle birlikte, bunlardan yalnızca bazı Yunanca parçalar günümüze ulaşmıştır. Bazı yapıtları ise, klasik Roma tiyatrosunun ustalarından Plautus'un Casina ile Rudens {Urgan) ve Terentius'un Adelphi (Kardeşler) adlı Latince uyarlamalarıyla günümüze gelmiştir. Eylem ve gösteri öğesinin ağırlıkta olduğu sahnelerde usta olduğu sanılan Diphilos, canlı imgelere dayanan üslubuyla dikkati çeker.

dipir, bir tür skapolit minerali. Aynca bak. skapolit.Diplodocus, Saurischia takımının Sauro- poda alttakımmdan soyu tükenmiş dev dinozor cinsi. Apatosaurus cinsinin akrabası olan ve Amerika'daki Geç Jura Dönemi (Jura Dönemi y. 190-136 milyon yıl önce) kayaçlarında bulunmuş fosilleriyle tanınan Diplodocus, yeryüzünde bugüne değin yaşamış en uzun kara hayvanıdır; bilinen en iri örneğinin uzunluğu 27 m'yi bulur. Bu uzun gövdeye karşılık, kafatasları şaşırtıcı derecede küçük, uzun ve oldukça hafif, beyinleri son derece küçük, boyunları da çok uzundur. Güçlü omuz ve kalça kemerleri ile kütük gibi kaim bacakların taşıdığı gövde, hayvanın boyutlarına göre oldukça hafiftir. Bu dinozorlardan çoğunun ağırlığı 10 tonu geçmezken, bazılannınki 80 tona yaklaşır. Çok uzun ve büyük olasılıkla esnek olan kuyruklanm saldırganlara karşı hızla savurarak savunma silahı ya da suda yüzerken kürek gibi kullandıkları sanılmaktadır.Omurganın bitiminde yumak gibi sinir dokusu, arka ayaklar ile kuyruk hareketlerinin eşgüdümüne yardımcı oluyordu. Hayvanın çok uzun olması sinir uyarılarının beyinden arka bacaklara iletilmesini geciktireceği için, bu süreci hızlandırmak üzere omurilikte, bazen yanlış bir terimle ikinci beyin denen bir sinir düğümü gelişmiştir.Diplodocus cinsinden dinozorların, günün büyük bölümünü, yalnızca başlan dışarıda kalacak biçimde suda geçirdikleri, ayrıca güçlü bacakları ve fillerinki gibi yayvan ayaklarıyla karada rahatça dolaşabildikleri sanılmaktadır. Çenenin ön kenarlarında sıralanmış, keskin olmayan çubuk biçimindeki dişleri bu hayvanların bitkilerle beslendiğini gösterir.Diplograptus, soyu tükenmiş graptolit (ilkel kordahlarla akraba oldukları sanılan ve bir zamanlar denizlerde koloniler halinde yaşayan küçük hayvanlar) cinsi. Diplograptus türleri ya da örnekleri, Ordovisiyen Dönemin (y. 500-430 milyon yıl önce) tanıtıcı fosilleridir ve bazen çok geniş bir dağılım gösteren bu kayaçların karşılaştml- masında kullanılır. Graptolitlerin en iri örneklerinden olan bu canlıların, yüzücü birdiplomasi 186

sapa tutunarak oluşturdukları koloni bir kuş teleğini andırır.diplomasi, yerleşik uluslararası görüşme yöntemi ya da uluslararası ilişkileri yürütme sanatı. Geçmişte diplomasi terimi egemen devletler arasındaki resmî ilişkilerle sınırlı bir anlam taşırdı. Ama 20. yüzyılda diplomasinin alanı çok sayıda devletin katıldığı zirve toplantılarını ve Birleşmiş Milletler (BM), Kızılhaç, Kızılay, Kuzey Atlantik Antlaşması Örgütü (NATO) gibi uluslararası kuruluşların konferans ve etkinliklerini kapsayan bir genişliğe ulaşmıştır.Diplomasi çoğu zaman dış politikayla ka-rıştırılır. Oysa diplomasinin gerçek işlevi, genellikle siyasal organlarca belirlenen dış politikanın hedef, strateji ve geniş kapsamlı taktiklerinin uygulanmasını sağlayan başlıca araç olmasından gelir. Dış politika çoğunlukla açık bir biçimde belirtilirken, diplomasi genellikle gizli olarak yürütülür. Ama diplomasiyle elde edilen sonuçlar da çoğu kez kamuoyuna duyurulur.Tarihöncesi toplumlarda bile diplomasinin olduğunu gösteren bazı izlerin varlığına karşın, modern anlamda diplomasinin ortaya çıkışı Eski Yunan uygarlığıyla başlar. Eski Yunan'da ilk diplomatlar savaşan devletler arasında görev yapan ve dokunulmazlığı bulunan habercilerdi. Daha sonra hitabet yeteneği üstün kişiler arasından seçilen elçileri diplomatik görevlerle başka devletlere gönderme geleneği ortaya çıktı. Bir tür fahri konsolosluk yapan ve prokseni adıyla özel bir sınıf oluşturan diplomatik temsilcilerin elçilerden farkı, kalıcı bir görevi yerine getirmeleri ve ticari konularda uzmanlaşmış olmalarıydı.Roma döneminde ve ortaçağ Avrupa'sında diplomasiye daha çok hukuksal düzeyde katkılar yapıldı. Roma hukukunun ilkeleri antlaşmalara uygulandı ve resmî bir uluslararası hukuk oluşturma yönünde ilk adımlar atıldı. Ortaçağ sonlarında papalığın yürüttüğü diplomasi öncü bir rol oynadı; legal us ve

nuncio adını taşıyan papalık temsilcileri hükümdarlara hizmet veren diplomatik görevlilere örnek oluşturdu. Bu görevliler 12. yüzyıldan başlayarak büyükelçi adıyla anılmaya başladı. Başta Venedik olmak üzere italyan kentlerince yürütülen diplomasi en geniş kapsamlı boyutlara ulaştı ve gelişim çizgisiyle öteki Avrupa devletlerini de etkiledi.16. yüzyıla gelindiğinde artık Avrupa'nın her yanında kalıcı olarak görev yapan bü-yükelçilikler vardı. Çeşitli başkentlerde her biri kendi hükümdarının saygınlığını temsil eden çok salıda büyükelçinin var olması, zamanla diplomatik temsilciler arasında öncelik sırasından kaynaklanan sorunlara yol açtı. Diplomatik protokol kurallarının önemli bir bölümü bu dönemde getirilen çözümlere dayanır. Diplomasinin odak noktası 17. yüzyılda hükümdarların temsilinden ulusal çıkarların temsiline doğru kaydı. Fransa'da Kardinal Richelieu bu hizmeti yönlendirmek ve eşgüdümü sağlamak üzere ilk modern dışişleri bakanlığını kurdu. Yönetim erkinin kraliyet saraylarından hükümetlere geçmesiyle birlikte 19. yüzyılda bu yönelim daha da hızlandı. Aynı dönemde Avrupa diplomasisinin kalıpları başka ülkelerce de benimsenmeye başladı. Yüzyılın sonuna gelindiğinde Batı'nın diplomatik sistemi dünyanın birçok yerinde belirgin olarak yerleşmiş bulunuyordu.İletişim ve ulaşım alanlarında 19. ve 20. yüzyıllarda sağlanan gelişmeler diplomasinin yürütülmesini önemli ölçüde değiştirdi. Büyükelçiler kendi başkentlerindeki siyasal yöneticilerle daha sık haberleşme olanağına kavuştular, siyaset adamları da diplomatik görüşmelerde daha etkin biçimde rol oynamaya yöneldiler. Viyana Kongresi (1814- 15) gibi bazı önemli diplomatik toplantılara devlet başkanlarının katılması geçmişte de görülen bir uygulamaydı. Ama 20. yüzyılın ikinci yarısındaki zirve toplantıları ve uluslararası konferanslar, siyaset adamlarının diplomatik süreçlerle daha yakından ilgilenmesini getirdi.Yeni dönemde diplomatik görevler de sayıca büyük bir artış gösterdi. Milletler Cemiyeti ve onun ardılı olan BM diplomatların görev yaptığı en önemli uluslararası platformlara dönüştü. Avrupa Topluluğu (AT) Petrol İhraç Eden Ülkeler Örgütü (OPEC) ve Afrika Birliği Örgütü (OAV) gibi uluslararası kuruluşlarda da ilgili devletlerin daimi elçiliklerine yer verildi.Diplomasinin daha açık bir nitelik kazan-masıyla birlikte bu mesleğin taşıdığı tehlikeler de arttı. Ülkedışılık (exterritorialite) kavramı ve diplomatik dokunulmazlık(*) çerçevesinde sağlanan korumaya karşın, diplomatlar terörist eylemlerin ve çeşitli tepkilerden kaynaklanan saldırıların bir hedefi durumuna geldi. Diplomatlara yönelik kaçırma ve suikast eylemleri 20. yüzyılın ikinci yarısında alışılmamış olmaktan çıkmaya başladı.BM Diplomatik İlişkiler ve Dokunulmazlıklar Konferansı'nca 1961'de kabul edilen Viyana Sözleşmesi'yle diplomatik temsilcilerin statüleri ve uymaları gereken yerleşik protokol kuralları düzenlendi. Buna göre misyon şefi statüsündeki diplomatik temsilciler üç sınıfa ayrılır: Büyükelçiler ve papalık temsilcileri, elçiler ve ortaelçiler, maslahatgüzarlar. İlk iki sınıftakiler devlet başkanlarına, üçüncü sınıftakiler dışişleri bakanlarına güven mektubu sunar. Bu temsil-ciler, onların yanında çalışan memurlar ve konsolosluk görevlileri bir ülkenin dışişleri örgütünü(*) oluşturur. Diplomatik temsilcilerin başlıca görevleri ev sahibi ülkede, gönderen ülkeyi temsil etmek, çıkarlarını korumak, onun adına görüşmeler yürütmek, ev sahibi ülkedeki durum ve gelişmeler konusunda bilgi toplamak ve iki ülke arasında dostça ilişkilerin gelişmesini sağlamaktır.Günümüzde diplomatik görevlerin kapsamına ekonomi, kültür, silahsızlanma ve daha birçok görüşme alanı da girmiştir. Bu alanlardaki çalışmalar genellikle kendi alanlarında uzman olan görüşmecilerin aracılığı ya da yardımıyla yürütülür. Diplomatların kendileri de eğitim ve yetişme bakımından geçmişe göre daha çok uzmanlık kazanmış bulunmaktadır. Ama bazı ülkelerde, özellikle de küçük ülkelerde diplo-matik makamlara genel bir eğitimden geçmiş kişileri atama eğilimi sürmektedir.

diplomatik, özellikle hukuksal ve yönetsel önem- taşıyan belge ve resmî kayıtları malzeme

ve içerik yönünden inceleyen bilim dalı. En önemli işlevi belgelerin gerçeğe uygunluğunu saptamaktır. Bu alandaki çalışmalar özellikle ortaçağ Avrupa belgeleri üzerinde yapılmıştır.Diplomatik, ortaçağda, savaşlar sırasında kayıtların kaybolması sonucu ortaya çıkan çok sayıdaki sahte belgelere karşı bir önlem olarak ve daha önce yazılı' olmayan gelenek hukukunu yazılı kanıta dönüştürme gereksiniminden doğdu. Bununla birlikte sahte belgeleri ortaya çıkarmada titiz ve bilimsel yöntemler ancak 17. yüzyılda kullanılmaya başladı. Paleografinin(*) öncülerinden sayılan Fransız Benedikteıı keşişi Jean Mab'il- lon, 1681'de yayımladığı De re diplomatica adlı yapıtında belgelerin doğruluğunu saptamanın temel ilkelerini ortaya koydu. Rene Prosper Tassin ve Charles François Tousta- in Nouveau traite de diplomatique\t (1750- 65; Diplomatik Üzerine Yeni İnceleme) Mabillon'un çalışmalarını genişletti. 1821' de Paris'te arşivcilerin eğitimi için Ecole des Chartes kuruldu. Almanya ve Avusturya'da bilim adamları, actum (sözlü hukuksal İşlem) ile datum (bu işlemin resmen belgelenmesi) arasında ayrım yaparak ve özel noter ve yazmanların yazılarının doğruluğunu saptamaya yönelik bir teknik geliştirerek diplomatik yöntemlerini daha da geliştirdi. Günümüzde belgeler resmî-özel, kanıtla- yıcı-düzenleyici gibi ayrımlara göre çeşitli biçimlerde sınıflandırılır. Gönderen ya da alanın buyruğuyla düzenlenen ve işlemi kanıtlamaya yarayan metinlerin yanı sıra işlemin onaylanmasından önce ya da sonra hazırlanan kopyalar da belge kapsamına girer; işlem öncesi bir kopya teknik açıdan taslak olarak kabul edilir. Noter onaylı kopyalar hukuksal açıdan asıl metinle aynı değeri taşır. Diplomatik araştırmacısı bir belgenin doğ-ruluğunu ölçmek için, kullanılan mürekkep ile üstüne yazı yazılan malzemeyi, yazının dilini ve kullanılan kısaltmaları, elyazısı üslubunu, belgenin biçim ve içeriğini, tarihini ve son olarak da mührünün madeni bileşimini inceler. Belgelerin yazılmasında tarih boyunca çeşitli malzemeler kullanılmıştır. Eski belgeler taş, metal levha, balmumu, papirüs ve parşömen gibi malzemelerden oluşur. Ortaçağda en yaygın yazı malzemesi parşömen ve papirüstü. 12. ve 13. yüzyıllarda kullanılmaya başlayan kâğıt, zamanla öteki malzemelerin yerini aldı. Bütün belgeler mürekkeple yazılmakla birlikte, mürekkebin rengi bölgeden bölgeye değişirdi. Roma İmparatorluğu boyunca belgelerde kullanılan dil genellikle Latinceydi. İS 6. yüzyılın sonlarına doğru Doğu'da geçerlilik kazanan Yunanca, Bizans Imparatorluğu'- nun 1453'te yıkılmasına değin resmî belge dili olarak kaldı. Batı belgelerinde ise 15. yüzyılla birlikte Latincenin yerini yerel diller almaya başladı. Bir belgede kullanılan dilin yanı sıra kısaltmaların belli özellikleri de belgenin tarih ve kaynağının doğru olarak saptanmasına yardımcı olur.El yazısı üslupları dönemlere göre değişiklikler gösterdiğinden, belgenin doğruluğunu belirlemede önemli bir etkendir. Bu bakımdan paleografi diplomatik araştırmacıları için büyük önem taşır.Belgelerin biçim ve içeriği, özellikle hükümdar ve papaların resmî işlemlerini yürüten resmî evrak dairelerinin (chancery) kullandığı örnek metinlerle karşılaştırmayla elde edilen bulgular ışığında, belgelerin gerçeğe uygunluklarını incelemeye olanak sağlar. Noterlerin belgeleri düzenlerken yararlandıkları örnek metin kitapları da önemli bir kaynaktır. Resmî belgeler çoğunlukla üç bölüme ayrılırdı: Giriş, ana metin ve sonuç kalıbı. Bu bölümlerin her biri, Tanrı'ya yakarış gibi kalıplaşmış belirli ifadeleri içerirdi. Bu nedenle biçim ve içerik bakımından yerleşmiş kalıplara uymayan belgelerin geçerlilikleri kuşkuludur. Bir belgenin üstündeki tarih, doğruluğunu belirlemeye yarayan bir ipucudur. Tarih, yasal işlemin (actum) yapıldığı ya da daha önce yapılmış yasal işlemin kayda geçirildiği günü gösterir. Kullanılan takvim sistemine göre tarihler de değiştiğinden tarihin veriliş biçimi belgelerin kaynağını ve doğruluğunu saptamada son derece yararlı olur. Son olarak bir belgenin doğruluğuna, mührün belgeye uygun düşüp düşmediği çözümlenerek karar verilebilir. Örneğin Bizans imparatorları altın

mühürler kullanırken. kilise ve krallık görevlileri kurşun ve gümüş mühür kullanırlardı. Roma ve Bizans imparatorlukları döneminde belgelerin resmî evrak dairelerinde (Roma'da ab epis- tulis) düzenlenmesi biçimindeki gelenek, yönetimin bölümlere ayrılmasının merkezî bir evrak dairesini gereksiz kıldığı 17. yüzyıla değin sürmüştür. Resmî evrak daireleri aracılığıyla yayımlanan belgeler arasında yasalar, fermanlar, resmî kararlar, dış ülkelerle yazışmalar, ilamlar, beratlar, ayrıcalık belgeleri sayılabilir. Yakın tarihli belgelerin gerçeğe uygunluklarını belirleme fazla bir uzmanlık eğitimi gerektirmediğinden diplomatik araştırmaları daha çok ortaçağ ya da daha erken dönemlerle ilgili Avrupa belgelerine yöneliktir.

diplomatik dokunulmazlık, uluslararası hukukta, yabancı devletlerin ya da hükü- metlerarası kuruluşların resmî temsilcileri ile bunlara ait taşınır ve taşınmaz malların, bulundukları ülkenin yürütme ve yargı güçleri karşısındaki özel konumu. Diplomatik dokunulmazlık uluslararası teamül ve anlaş-malar çerçevesinde birtakım ayrıcalık ve bağışıklıkları öngörür. Kişi, resmî bina, konut ve arşiv dokunulmazlığı, haberleşme ve gezi serbestliği ile yargı, vergi ve gümrük bağışıklıklarından oluşan bu ayrıcalık ve bağışıklıkların hukuksal temeli, bunlardan yararlanan gerçek ya da tüzel kişilerin, bulundukları ülke dışında sayılması nedeniyle o ülkenin yasalarına tabi olmadığı varsayımına dayanan ülkedışılık (exterrito- rialite) kuramıdır. Geçerliliği uzun süre tartışma konusu olan bu görüş, günümüzde yerini "görevin gereği" kuramına bırakmıştır. Buna göre kişiler, diplomatik ayrıcalık ve bağışıklıklardan, asli görevlerini yerine getirebilmeleri için gerekli serbestliği sağlamak amacıyla yararlanırlar. Ayrıcalık ve bağışıklık işlevlere göre farklılık göstereceği gibi, görevin niteliği değişikliğe uğradığında da değişebilir.Devletler arasında diplomatik ilişkileri dü-zenleyen ve Türkiye'nin 4 Eylül 1984'te taraf olduğu 1961 Viyana Sözleşmesi'yle belirlenen diplomatik ayrıcalıkların başında diplomatik temsilcilerin kişi dokunulmazlığı gelir. Uluslararası hukukun en eski ilkelerinden biri olan kişi dokunulmazlığı, diplomatik temsilcilerin görevle bulundukları ülkede hangi nedenle olursa olsun tutukla- namayacağı ve gözaltına alınamayacağı anlamına gelir ve geleneksel olarak diplomatların aile üyelerini de kapsar. Bu ayrıcalık iç hukuk kurallarıyla sağlanır ve kişi dokunulmazlığının çiğnenmesi devletin uluslararası sorumluluğuna yol açar. Diplomatik temsilcilerin görevle bulundukları ülkenin düzenini ya da güvenliğini tehdit edecek davranışlarda bulunmaları durumunda, bu kişi ya da kişilerin ülke dışına çıkarılması yoluna gidilir.Diplomatik ayrıcalıkların ikincisi diplomatik misyon binalarının dokunulmazlığıdır. Bu binalara misyon şefinin izni olmadıkça kabul eden devletin resmî görevlileri herhangi bir nedenle giremezler. Misyona ait mallara el konamaz ve hasar verilemez. Diplomatik misyon binalarında siyasal suçlulara sığınma hakkı tanınıp tanınamayacağı sorunu ise tartışma konusudur. Diplomatik temsilcilerin özel konutları da misyon binaları gibi dokunulmazlığa sahiptir.Diplomatik ayrıcalıkların bir başkası mis-yonlara ait belge ve arşivlerin dokunulmaz-lığıdır. Bunların araştırılması, açılması ya da bunlara el konması söz konusu olamaz. Diplomasi temsilcilerinin haberleşme ser-bestliği de bulundukları ülke tarafından güvence altına alınır. Diplomatik görevlerle ilgili her tür haberleşmenin dokunulmazlığı vardır. Öte yandan diplomatik temsilciler bulundukları ülkede ulusal güvenlik neden-leriyle girilmesi yasaklanmış alanlar dışında serbestçe dolaşabilirler.Diplomatik temsilciler bu ayrıcalıkların dışında bir dizi bağışıklıktan da yararlanırlar. Bunlar yargı, vergi ve gümrük bağışıklıklarıdır. Yargı bağışıklığı diplomatik temsilcilerin 1961 Viyana Sözleşmesi ile belirlenmiş bazı hukuk davaları dışında bulundukları ülkenin yargı yetkisi dışında sayılmalarıdır. Bununla birlikte yargı bağışıklığı diplomatların yerel yasalara uymama özgürlüğü anlamına gelmez.

Diplomatların suç işlemeleri durumunda kabul eden devletin bunları persona non grata (istenmeyen kişi) ilan ederek ülkeyi terk etmelerini isteme hakkı olduğu gibi, gönderen devlet de suç işleyen temsilcisinin yargı dokunulmazlığını kaldırabilir.Diplomatik temsilciler bulundukları ülkede birtakım dolaylı vergiler ile özel mülk ve kazanç gibi görevleriyle ilgili olmayan konu-lara ilişkin vergiler dışında her türlü vergi ve harçtan bağışık tutulur. Yurt dışından getir-dikleri ya da ülkeden çıkardıkları eşyalar için de gümrük bağışıklığı tanınır.Diplomatik temsilcilere tanınan ayrıcalık ve bağışıklıklardan, bazı farklılıklarla konsolosluk memurları da yararlanırlar. 1963'te Viyana'da imzalanan ve Türkiye'nin de taraf olduğu Konsolosluk İlişkileri Sözleşmesi ile düzenlenmiş olan konsolosluk ayrıcalık ve bağışıklıkları, kişi dokunulmazlığının konsoloslara yalnızca resmî görevleri çerçevesinde tanınmasını öngörmüştür. Konsolosluk binalarının dokunulmazlığı bu-lunmakla birlikte, siyasal sığınma gibi ko-nularda ayrıcalık söz konusu değildir. Kon-solosların konut dokunulmazlığı da yoktur. Buna karşılık arşiv dokunulmazlığı, haberleşme ve gezi serbestliği konularında ayrıcalık tanınmıştır. Yargı bağışıklığı yalnızca resmî görevle ilgili konularda geçerlidir. Vergi ve gümrük bağışıklığı konsoloslara tanınmıştır.Hükümetler arası kuruluşların temsilcileri, anlaşmalarla düzenlenmiş olduğu ölçüde diplomatik ayrıcalık ve bağışıklıklardan ya-rarlanırlar.diplomatik temsilciler, devleti başka devletler ya da uluslararası kuruluşlar nezdinde temsil yetkisine sahip üst düzeyde dışişleri görevlileri. Diplomatik temsilcilerin oluşturduğu bütüne "diplomatik misyon" adı verilir. Misyon şefinin emri altında, diplomatik personel statüsündeki meslek memurları (hariciyeciler) ile idari ve teknik personel hizmet görür. Viyana Kongresi'- nde (1814-15) belirlenen sisteme göre misyon şefleri statüsündeki diplomatik temsilciler üç gruba ayrılır: 1) Devlet başkanları yanma gönderilen büyükelçiler, papanın temsilcisi olan legatus'lar, nuncio'lar (elçi), 2) devlet başkanları yanma gönderilen ortaelçiler ve öteki temsilciler, 3) dışişleri bakanı yanma gönderilen maslahatgüzarlar. 1961 Viyana Sözleşmesi misyon şefleri ara-sındaki bu sınıflandırmayı olduğu gibi kabul ederek yeniden düzenlemiştir. Misyonda görevli öteki diplomatik personel ise şöyle sıralanmıştır: Elçi (ya da elçi-müsteşar), müsteşar, başkâtip, ikinci kâtip, üçüncü kâtip ve ataşe. Devletler, karşılıklı gönderecekleri misyon şeflerinin hangi düzeyde olacağını aralarında kararlaştırırlar. Bununla birlikte II. Dünya Savaşı'ndan bu yana devletlerin kendilerini temsil ettirmek için büyükelçi atamaları yolundaki uygulama yerleşmiş bulunmaktadır. Diplomatik temsilci gönderilen devletlerden biri açıkça itiraz etmediği takdirde, birkaç devlet yanına tek misyon şefi gönderilebileceği gibi, birkaç devletin aynı kişiyi misyon şefi olarak aynı devlet yanına göndermeleri de olanaklıdır. Ayrıca bak. dışişleri örgütü.

187 Dipluridae

Diplomonadida, Protozoa filumundan, tekhücreli asalak hayvanları içeren takım. Bu takımın üyeleri termit, keme gibi çeşitli hayvanların ve insanın sindirim sisteminde yaşayan küçük zooflagellatlardır. Hücrenin, her birinden dört küçük kamçı çıkan iki çekirdeği vardır. Beslenmeleri sindirim ya da emilim (soğurma) yoluyla olur. En önemli türler, insan bağırsağında yaşayan ve çoğu kez ağır ishallere yol açan Giardia lamblia ile hindilerde bulaşıcı ve ölümcül bağırsak iltihabından sorumlu olan Mexa- mita meleagridis'tir.

diplopi bak. çift görmeDiplovertebron, fosillerine Avrupa ve Kuzey Amerika'daki Pensilvaniyen Dönem (y. 325-270 milyon yıl önce) kayaçlarmda rastlanan, soyu tükenmiş amfibyum cinsi. Diplovertebron, daha üstün yapılı sürüngen-lerin ataları oldukları sanılan, Anthracosau- ria üsttakımından ilkel amfibyumların son

temsilcilerini içerir. Bu cinsin ve aynı üstta- kımm öbür üyeleri, omurga ile kafatasının özel yapısı ve beş parmaklı ayaklarıyla ayırt edilir.

Diplura, Apterygota altsınıfından, 400 kadar türü kapsayan, küçük, ilkel yapılı, kanatsızböcekler takımı. Yeni sınıflandır-malarda, bu takım aynı adla ayrı bir sınıf olarak kabul edilir. Bazı entomologlar, bu böceklerin atalarındaki ilkel özelliklerin çoğunu koruduğunu öne sürerler. Diplura takımının üyeleri, toprakta yaşayan ve çürümüş bitki artıkları ya da bitki kökleriyle

beslenerek gelişmekte olan bitkilere zarar veren, soluk renkli, kör böceklerdir.Diplura takımı üç familyaya ayrılır. Cam- podeidae familyasının genellikle çiftkuyruk adıyla bilinen üyelerinde, karın bölgesi kadar uzun, çok eklemli ve titreşimlere duyarlı iki ince kuyruk duyargası vardır. Japygidae familyasının üyelerinde kuyruk duyargaları, avı yakalamaya yarayan sert kıskaçlara dönüşmüştür. Projapygidae familyasının üyelerinde ise bu duyargalar karın bölgesinin yarı uzunluğundan daha kısadır.Eskiden Diplura takımı Thysanura takımının içinde sınıflandırılırdı; oysa bu böceklerin ağız parçalan, Thysanura takımının üyelerinde olduğu gibi dışarda değil, bir kılıf içindedir.

Dipluridae, Arachnida (örümceğimsiler) sınıfından örümcek familyası. En önemli cinslerinden Evagrus, Brachythele ve Mic- rohexura Kuzey Amerika'da, Trechona Güney Amerika'da, bazen ayrı bir familya altında toplanan Atrax cinsinin zehirli üyeleri Avustralya'da yaşar. Bu familya üyeleri huni örümceklerininkine(*) benzeyen tuzak ağları kurar.Atrax robustus ve A. formidabilis kahverengi vücutl'-, iri ve kaim yapılı türleridir.Dipnoi 188

Avustralya'nın güney ve doğu kesimlerinde en korkulan zehirli hayvanlar arasında yer alırlar. 1920'lerden beri Sidney yöresinde bu saldırgan örümceklerin sokmasıyla birçok insanın öldüğü bilinmektedir. Zehirli salgılarındaki temel etken maddeye karşı geliştirilen panzehir ancak sokmanın hemen ardından kullanılabilirse yararlıdır.

Dipnoi, akciğerlibalıkların yaşayan türlerini ve soyu tükenmiş birçok türü içeren balık takımı. Ayrıca bak. akciğerlibalık.

Dipo Negoro, Pangeran (Prens), ADEN MAS ONTOYVIRJO olarak da bilinir (d. y. 1785, Yogyakarta, Cava - ö. 8 Ocak 1855, Makassar, Selebes), Cavalı önder. Batı'da Cava Savaşı, Endonezyalılar arasında ise Dipo Negoro'nun Savaşı olarak bilinen çatışmada (1825-30) büyük rol oynamış, askeri başarılarıyla Felemenklilere ağır kayıplar verdirerek Endonezya'nın ulusal kahramanları arasında önemli bir yer kazanmıştır.Felemenkliler, 13 Şubat 1755'te yaptıkları antlaşmayla, önceleri güçlü bir Cava Krallığı olan Mataram'ı parçalayarak Yogyakarta Sultanlığı'nı oluşturdu. Dipo Negoro, Yog- yakarta'mn üçüncü yöneticisi Sultan III. Amangku Buvvono'nun en büyük oğlu ol-masına karşın, 1814'te babasının ölümünden sonra daha soylu bir annesi olan üvey kardeşi tahta geçirildi. Kendisinin hükümdar olması ise kardeşinin daha önce ölmesi koşuluna bağlanmıştı. Koyu dindar bir kişi olan Dipo Negoro, bu dönem boyunca inzivaya çekilerek tefekküre daldı. Kimi tarihçiler onun tahta

çıkmak istediğini, kimileriyse düşünsel bir yaşamı yeğleyerek tahtı reddettiğini söyler.Kesin olarak bilinen, 1820'lerde Dipo Negoro'nun Felemenkli yöneticilerle anlaş-mazlığa düştüğü ve 1825'te durumdan hoşnut olmayan Yogyakartah toprak sahibi soyluların önderi olduğudur. Cava Savaşı' nın çıkmasına da zaten Cavalı soyluların ekonomik konumunu baltalayan bir dizi sert toprak reformu uygulamaları yol açmıştı.Çatışmada, geleneksel Cava ve Müslüman kaynaklarından beslenen mistik motifler de etkili olmuştur. Dipo Negoro'ya, halkını kurtarmaya gelen Cavalı ratu adil (adil prens) rolü atfedilirken, mücadele de kâfir Felemenklilere karşı bir cihad olarak görü-lüyordu. Savaşın başlamasıyla birlikte vahiyler, kehânetler ve mucizevi olaylara ilişkin söylentiler de ortaya çıktı.Yogyakarta bölgesinde birçok yandaş toplayan Dipo Negoro'nun başlattığı gerilla savaşı yaklaşık üç yıl boyunca başarıyla sürdü. Bununla birlikte, 1828'in sonlarında Felemenk kuvvetleri, savaşın dönüm noktası olan büyük bir zafer kazandı. General H. Merkus de Kock komutasındaki Felemenklilerin gerilla savaşma karşı koymalarını sağlayan sistem, uygun yollarla birbirine bağlanan ve böylece korunan küçük ileri karakollardan oluşuyordu. 1830'da Dipo Negoro, barış görüşmeleri yapmak için Felemenk temsilcileriyle bir araya gelmeyi kabul etti. Ama toplantı sırasında tutuklandı ve sürgünde öldü.

dipol bak. elektrik dipolıi; magnetik dipoldipol varsayımı, Yer'in magnetik alanının, zıt iki kutuplu (pozitif ve negatif) bir magnetik dipolden kaynaklandığını öne süren kuram. Yer'in magnetik alanına ilişkin ilk nicel çalışmaları gerçekleştiren William Gilbert(*), bunun, düzgün biçimde mıknatıslanmış bir kürenin oluşturduğu magnetik alana benzediğini gözlemlemişti. Bu magnetik alan, bir magnetik dipolün alanıyla aynı idi. Böylece, jeomagnetik alanın kökenlerine ilişkin olarak, Yer'in içinde, dipol alanına yol açan bir tür mıknatıstaşı ya da dev bir demir mıknatıs çubuğunun bulunduğu yolundaki ilk kuramlar geliştirilmeye başladı. Ama basınç ve sıcaklık ölçümleri ve tahminleri, Yer yüzeyinden 10-40 km arasındaki derinliklerde egemen olan koşulların, bilinen tüm magnetik bileşiklerin Curie noktalarının (magnetik özelliklerin kaybolduğu sıcaklık) üzerinde olduğunu ortaya çıkarınca, mıknatıstaşı ve mıknatıs çubuğu kuramları terk edildi. Günümüzde geçerli olan kuramlar, yerçe- kirdeğinde kendi kendini besleyen bir enerji kaynağının (dinamo) bulunduğu ve bu kaynağın magnetik dipol alanına yol açtığı doğrultusundadır (bak. dinamo kuramı). Jeomagnetizma üzerine yürütülen ayrıntılı araştırmalar, dipol alanının, Yer'in magnetik alanının temel bileşeni olduğunu açığa çıkartmıştır; öte yandan, yerçekirdeğinin dış kesimlerinde yer aldığı sanılan ve dipol özellikli olmayan daha zayıf bir alanın da bulunduğu saptanmıştır.Dipolog, Filipinler'de, Mindanao Adasının batı kesiminde kent. Bir balıkçılık ve adalar- arası deniz taşımacılığı limanıdır. Ticari bir havalimanı da vardır. Önceleri 16 km kuzeydoğuda, Dapitan Körfezinde yer alan Dapitan limanının bir parçası sayılan Dipolog, 1913'te belediye, 1969'da da kent statüsü kazandı. Bu arada hem büyüklük, hem de önem açısından Dapitan'ı geride bıraktı. Zamboanga Yarımadasının doğu kesimindeki yetersiz yol sistemiyle Mindanao Adasının ana bölümüne bağlanır. Nüfus (1989 tah.) 78.168.Diprotodontidae, Oligosen Bölümden (y. 38-26 milyon yıl önce) Pleyistosen Bölüme (y. 2,5 milyon-10 bin yıl önce) değin Avustralya'da yaşayan, soyu tükenmiş keseli memeliler familyası. Diprotodon cinsi, bilinen en iri keselileri içerir. İri bir gergedan boyutunda olan bu hayvanlar (uzunluğu 3,5 m) vombatlara, Pleyistosen Bölümde yaşamış olan Palorchestes cinsinin üyeleri ise iri bir kanguruya benzer. İyi gelişmiş kesicidişleri kemirici hayvanlarınkine benzer. Hepsi otçul olan familya üyelerinin kanguru ve

Japygidae familyasından bir kanatsızböcekWilliam E. Ferguson

vombatlarla uzaktan akraba olduğu sanılmaktadır.Dipsacales, ikiçenekliler sınıfından, dört familyayı, 40 cinsi ve yaklaşık 1.100 türü içeren takım. Bu bitkiler, çoğu Kuzey Yan- küre'de olmak üzere dünyanın hemen her yerine dağılmıştır. Süs bitkisi olarak yetişti-rilen hanımeli, kartopu ve uyuzotu gibi süs türleri nedeniyle çok iyi tanınan takımın dört familyası şunlardır: Hanımeligiller (Caprifoliaceae), kediotugiller (Valeriana- ceae), tarakotugiller (Dipsacaceae) ve Ano- xaceae.Caprifoliaceae familyası, çoğu az sayıda tür içeren 18 cinse ayrılmıştır; yalnız Viburnum cinsinin, nemli ormanlardan bataklıklara ya da kurak tepelere kadar çok değişik ortamlarda yetişen 200 türü vardır. Gilaburu (V. opulus), kartopu (V. o. rose- um) ve V. dentatum, bu cinsin en tanınmış tür ve çeşitleridir. Familyanın öbür önemli cinsleri hanımeli (Lonicera), mürver (Sam- bucus) ve Weigelia'dır.Valerianaceae familyası, en çok Kuzey Yarıküre'de yayılmış 10 cinsi ve 400 türü içerir. Bu familya üyelerinin tanıtıcı özelliği, yaprak ve gövdelerinin kurutulduğunda çok ağır bir koku yaymasıdır. Anayurdu Avrupa ve Asya'nın batısı olan kediotu (Valeriana officinalis), çekici çiçekleri nedeniyle değerli bir bahçe bitkisidir; kurutulmuş köksapları da yatıştırıcı olarak kullanılır. Himalaya kökenli çokyıllık bir bitki olan hintsümbülünün (Nardostachys jatamansi) odunsu köksaplarmda uçucu yağ bulunur. Dipsacaceae familyası 8-12 cinsi ve 300 türü içerir. Tarakotu (Dipsacus sativus), sert ve uzun bürgülü çiçeklerin oluşturduğu çiçek başçıklarıyla tanınır. Olgunlaşmış başçıklar Romalılar zamanında yünlü kumaşları tüylendirmek için kullanılırdı. Bu familyanın bir başka önemli cinsi, 21 süs bitkisi türünü içeren uyuzotudur (Scabiosa). Bazı uzmanların başka bir familya içinde sınıflandırdıkları Morina longifolia'mn devedikeni- ne benzeyen yaprakları ve beyazdan kırmızıya dönen boru biçiminde çiçeklerin oluşturduğu 90 cm uzunluğunda başakları vardır. Avrupa'nın güneydoğusundaki dağlarda yetişen Pterocephalus parnassi eflatun renkli çiçekleri olan alçak boylu ve çokyıllık bir bitkidir. Biryıllık bir bitki olan pelemir ya da acımık (Cephalaria syriaca), mavimsi renkli çiçekler verir; protein içeren tohumlan bazı yörelerde ekmek ununa kanştınlır. Çokyıllık ve mavi çiçekli bir tür olan Succisa pratensis Avrupa'nın çayır ve tarlalannda kendiliğinden yetişir. Öval ya da ince şerit biçiminde olan yapraklarının kenarları tam ya da hafif lopİudur. Dördüncü familya olan Adoxaceae, misk]- otu (Adoxa moschatellina) adıyla bilinen, Kuzey Kutup kuşağına yayılmış tek bir türü içerir. Miskotu, yapraklan alçak boylu bir gövdenin dibinden çıkan çokyıllık bir bitkidir. Adından da anlaşıldığı gibi çok güzel kokan bu bitki bazen kaya bahçelerinde süs bitkisi olarak yetiştirilir. Bu takımın bazı bitkileri köksaplan aracılığıyla eşeysiz olarak, bazıları da tohumla çoğalır. Çiçeklerde dört beş tane çanakyap- rak, taçyaprak ve erkekorgan bulunur. Bazı çiçeklerin çanakyaprakları birleşerek huni biçiminde bir çanak oluşturur; taçyapraklar ise çoğu kez taç biçimindedir. Erkekorgan- lar taçyapraklann dibine bağlıdır. İki ya da daha çok sayıda meyveyaprağından oluşan dişiorganın şişkin bir yumurtalığı, ince bir boyuncuğu ve çiçektozlarını tutan tepeciği vardır. Tepeciklerin sayısı kadar gözden oluşan yumurtalıkların her bir gözünde bir tohumtaslağı bulunur. Dipsacales takımının ayırt edici özelliği, çiçeğin bütün parçalan- nın yumurtalığın üstünden çıkmasıdır (alt durumlu yumurtalık). Dipsacales takımında tozlaşma genellikle böcekler aracılığıyla olur; yalnız bazı türlerde, örneğin ABD'nin batısında yetişen hanımeli türlerinde tozlaşmayı kolibri kuşları sağlar. Tozlaşma ve döllenmeden sonra tohumtaslağı tohuma, yumurtalık da meyveye dönüşür. Takım içinde, üzümsü ve eriksi meyveler ile açılan (kapsül) ve açılmayan (aken) kuru meyve biçimlerine rastlanır. Etli meyvelerin ve tohumlarının çevreye dağılmasını kuşlar sağlar. Dipsacaceae familyasındaki bazı türlerin dikenli meyveleri

ise hayvanların üstüne yapışarak geniş bir alana yayılır. Karşılıklı dizilmiş yapraklar, simoz çiçek- durumu (ilk açan çiçekler en tepede bulunur), birleşik taçyapraklar, birbirinden ayn başçıklar (anter) ve alt durumlu yumurtalık Dipsacales takımındaki familyalardan çoğunun ortak özelliğidir. Cinslerin çoğunda taçyapraklar benzer biçimdeyse de, takımın bazı üyeleri, bir yansı öbür yarısının ayna görüntüsü olan (iki yanlı bakışım) iki dudaklı çiçekler verir.

Dipsacus bak. tarakotu

dipsiz kayaç bak. batolitDiptera bak. çiftkanatlılarDipterocarpaceae, Theales takımından, Güney Asya ve Afrika kökenli 22 ağaç cinsini içeren familya. Bu familyadaki türlerin çoğu, kışın yapraklarını dökmeyen ve kokulu reçine içeren yüksek boylu ağaçlardır. Derimsi yapraklan ve salkım oluşturan hoş kokulu çiçekleri vardır; çiçekler kıvnk biçimli beş taçyapraktan oluşur. Dipterocar- pus cinsinden ağaçlann kerestesi değerlidir; ayrıca Dipterocarpus glandulosa'dan ilaç olarak kullanılan bir balsam (gurjun balsamı) çıkarılır. Shorea cinsinin çeşitli türlerinden (örn. salağacı, Shorea robusta) kereste ve reçine elde edilir. Dryobalanops aromati- ca, Doğu Asya'da ilaç, cila ve tahnitleme maddesi olarak kullanılan Borneo kâfurunun kaynağıdır. Vateria indica, Hint kopali olarak bilinen zamklı bir reçine verir; V. acuminata da reçineli bir ağaçtır. Vatica, Hopea, Marquesa ve Monotes cinslerinden de değerli keresteler elde edilir.

Dipterus, akciğerlibalıkların çok ilkel ve soyu tükenmiş cinsi. Avrupa ve Kuzey Amerika'daki Devoniyen Dönem (y. 395- 345 milyon yıl önce) kayaçlannda fosilleşmiş olan bu balıklar akciğerlibalıkların bilinen en eski örnekleridir. İlk amfibyum- lann atası olan Crossopterygii (saçakyüz- geçliler) takımından balıklara çok benzeyen Dipterus cinsinin üyeleri, iki sırt yüzgeci ve saçaklı bir yüzgeci andıran kuyruk gibi birçok ilkel özelliği korumuştur. Tatlı sularda yaşayan ve büyük olasılıkla akciğer solunumu yapan bu balıkların kafatası, küçük kemiklerden oluşmuş bir mozaik biçiminde, ama gene de ilkel yapıdadır; daha üstün yapılı akciğerlibalıklara özgü kemik yapısı Dipterus cinsiyle başlamıştır. Bu nedenle Dipterus, iskelet yapısında kemikleşmenin giderek ortadan kalktığı akciğerlibalıkların ilk evrelerini simgeler. Avustralya'da yaşayan, Neoceratodus cinsinden akciğerlibalıkların doğrudan doğruya Dipterus cinsinden türediği sanılmaktadır.

diptik (Yunanca diptykhos: di "iki" ve ptykhos "kat"), iki kanatlı altar panosu. Ayrıca bak. altar panosu.

Dirac, P(aul) A(drien) M(aurice) (d. 8Ağustos 1902, Bristol, Gloucestershire, İn-giltere - ö. 20 Ekim 1984, Tallahassee, Florida, ABD), kuvantum mekaniği alanın-

daki çalışmaları ve elektron spinine ilişkin kuramıyla tanınan İngiliz kuramsal fizikçi. 1933'te Nobel Fizik Ödülü'nü, Avusturyalı fizikçi Erwin Schrödinger ile paylaşmıştır. Matematiğe olan yeteneğini çok genç yaşlarda

belli eden Dirac'ı, Bristol'da öğrenim gördüğü dönemde öğretmenleri yaşıtlarının düzeyinin daha ilerisindeki matematik konulan üzerine çalışmaya yönelttiler. Aynı okulda Fransızca öğretmenliği yapan İsviçre asıllı babası da, oğlunu bu çalışmaları doğrultusunda özendirdi, ayrıca ona Fransızca öğretti. Arkadaşlıklar kur- maktansa tek başına çalışmayı yeğleyen Dirac'ın boş zamanlarındaki tek eğlencesi, gene kendi başına yaptığı uzun yürüyüşlerdi.Bristol Üniversitesi'nde elektrik mühendisliği öğrenimi gören Dirac, bu dönemde kullanmayı öğrendiği yaklaştırma yöntemlerinden ilerki çalışmalarında önemli ölçüde yararlanacak, problem çözümlerinde sezgisel yaklaşıma hep güvenecekti. Dirac, elde bulunan bilgilerden çok, sezgiye dayalı olarak yapılacak bir dizi yaklaştırmalar sonucunda, doğanın temel ilkelerini açıklayan bir kuramın geliştirilebileceğine inanıyordu. Ona göre, fazlasıyla karmaşık olan gerçekliğe ilişkin olguları katı kurallarla açıklamak olanaklı değildi ve bir fizikçi çalışmalannı gerçekliğin yaklaşık bilgileriyle sürdürmeliydi.1921'de üniversiteden mezun olduktan hemen sonra kuramsal fizik çalışmalanna başlayan Dirac, iki yıl kadar da matematik okudu. Daha sonra kuramsal fizik alanında bulduğu bir bursla Cambridge'deki St. John's College'a girdi. Burada atom fiziğinin öncülerinden Niels Bohr ile birlikte çalışmış olan fakülte dekanı R. H. Fovvler'- dan bu daldaki son gelişmeleri öğrendi.Dirac'ın fiziğe ilk temel katkısı, 1926'da yazdığı bir makalede, atom parçacıklannın devinimine egemen olan yasalara ilişkin bir kuvantum mekaniği anlayışı geliştirmesi oldu. Almanya'da Max Born, Pascual Jor- dan gibi bazı fizikçiler, Dirac'tan birkaç ay önce benzer bir model geliştirmişlerdi. Ama Dirac'ın kuvantum mekaniği, çok daha kapsayıcı ve mantıksal açıdan daha basitti.Dirac, atom yasalarını ince bir matematik diliyle formülleştirebilmek için, Einstein'm özel görelilik kuramını kuvantum mekaniğine uyguladı. Bir elektronun, eşzamanlı dört diferansiyel denklemi sağlayan dört dalga fonksiyonuyla tanımlanabileceğini ortaya koyarak bu alanda yeni bir çığır başlattı. Bu denklemlerden kalkarak, elektronun kendi ekseni çevresinde döndüğünü (bu düşünce başka fizikçiler tarafından da geliştirilmişti) ve negatif enerji düzeylerinin bulunması gerektiğini öne sürdü. Bu ikinci savının, fiziksel gerçekliğe uyup uymadığı oldukça tartışmalıydı. Ama daha sonraki makalelerinden birinde Dirac, negatif enerji düzeylerinden birinde bir elektronun eksik olması durumunda, ortamın kısa ömürlü pozitif yüklü bir parçacık gibi davranacağını savunarak, kuramını geliştirdi. Bu görüşü, Cari David Anderson'ın çektiği sis odası fotoğraflarında, pozitronlann (kütleleri elektro- nunkine eşit, yükleri zıt olan parçacıklar) varlığının belirlenmesiyle kanıtlandı. Bu olgunun deneysel olarak kanıtlanmasına yönelik çalışmalann sonucunda da, Dirac'ın kuramının zayıf yanları aşıldı ve kuram tam bir başarıya ulaştı.The Principals of Quantum Mechanics (4. bas., 1958; Kuvantum Mekaniğinin İlkeleri) adlı yapıtında Dirac, bir değişkenler kümesinde, belirlenmemiş bazı değişkenlerin istatistiksel dağılımının hesaplanmasına yönelik, kuvantum mekanik dönüşüm kuramını geliştirdi. Aynı yapıtında aynca, kuramsal fiziğe ilişkin felsefi görüşlerini açıkladı. Ona göre, doğanın temel yasalan, "olgulann temelinde yatan ama insanların hiçbir zaman zihinlerinde tam olarak canlandırama- yacakları bir tözü denetliyordu." Dirac hiçbir çalışmasında, matematiksel simgelerle tanımladığı olguların görüntüsel modelini

189 Direklerarası

ya da zihinsel görüntüsünü vermeye girişmedi.Maddenin atom yapısının matematiksel tanımına katkılarda bulunan Dirac aynca, ışınıma ilişkin bir kuvantum kuramı geliştirdi. Öte yandan, Enrico Fermi ile birlikte Fermi-Dirac istatistiğini kurdu. 1933'te Nobel Fizik Ödülü'nü, 1939'da da Royal Society'nin madalyasını kazandı. Doktora çalışmasını Cambridge'de yapan Dirac, daha sonra aynı okulda dersler verdi ve 1932'de, daha önceleri

Dirac, 1960Ramsey & Muspratt Ltd.. Cambridge

Isaac Nevvton'ın olan Lucas Kürsüsü matematik profesörlüğüne atandı. 1968'e değin bu görevini sürdürdükten sonra ABD'ye geçti. 1971'de, Florida'daki Tallahassee'de Florida Eyalet Üniversitesi'nde, emekliye ayrıldıktan sonra da ders vermeyi sürdürdü. Dirac'ın yayımlanan yapıtları arasında Lectures on Quantum Mechanics (1966: Kuvantum Mekaniği Üzerine Dersler), The Development of Quantum Theory (1971; Kuvantum Kuramının Gelişimi), Spinors in Hilbert Space (1974; Hilbert Uzayında Spi- norlar) ve General Theory of Relativity (1975; Genel Görelilik Kuramı) vardır.Dire Dava, Etiyopya'nın ortadoğu kesiminde Hararge iline bağlı kent. Büyük Rift Vadisinde, Harer'in 48 km kuzeybatısında kurulmuştur. Addis Ababa, Harer ve Cibuti'den gelen karayollarının kavşağında yer alan kentte bir havalimanı vardır. Çok eskiden beri keı vanlann merkezi olan Dire Dava, 1904'te Cibuti limanından gelen demiryolunun son istasyonu olduktan sonra Harer'deki ticaretin çıkış noktası olarak gelişti. Demiryolu, bugün Addis Ababa'ya kadar uzatılmıştır. Kurak mevsimde yatağından yaya geçebilen kısa ömürlü Dac- hatu Irmağı kentin modern kesimini eski kesimden ayırır. Fransızlarca inşa edilmiş olan modern kesimde bir Kopt kilisesiyle bir de saray vardır. Eski kesimde bir camiyle büyük bir Müslüman mezarlığı bulunur. "Boş Ovalar" anlamına gelen Dire Dava'nın çevresindeki kurak tarlalar tanma elverişsiz olduğundan güneydeki yaylalardan buğday ithal edilir. Kentte demiryolu tamirhaneleri, tekstil ve çimento fabrikaları ile kahve ve et konservesi yapan fabrikalar vardır; kahve ve deri ticareti yapılır. Halkın çoğunluğunu Oromolar (Galalar) ve Soma- liler oluşturur. Çevredeki mağaralarda, tarihöncesi çağlara ait resimler vardır. Nüfus (1987 tah.) 107.287.Direklerarası, İstanbul'da, Şehzadebaşı semtinde, bugünkü Vezneciler Caddesi'nin bir bölümündeki 19. yüzyılın önemli eğlence merkezi. Bizans döneminde buraya Philadelphion deniyordu. Osmanlı döneminde, 19. yüzyıla değin yeniçerilerin gezinti ve eğlence yeriydi. Direklerarası adı, caddenin bir yerindeki mermer sütunlu revaklardan gelmektedir. Direklerarası'nın, Türk sahne yaşamının kuruluş ve gelişmesinde büyük payı oldu. İlk tiyatroculardan Güllü Agop burada temsiller verdi. Ama o yıllarda Direklerara-sı'nın asıl eğlenceleri Karagöz, meddah ve pehlivan güreşleriydi. Güllü Agop'un suf- îörlü tiyatro oynama tekelini elde etmesinden sonra bazı oyuncular suflörsüz oyunlar oynamaya giriştiler. Bunun sonucunda tuluat tiyatroları denen ve Hamdi, Abdürrezzak, İsmail, Şevki, Kel Hasan gibi büyük oyuncuların kurduğu topluluklar Direkler- arası'nda oyunlar sahnelemeye başladı. 1880'lerde Şems Tiyatrosu, Mınakyan Tiyatrosu ve Benliyan Kumpanyası gibi döne-Direktuvar 190

min ünlü toplulukları da Direklerarası'nda oyunlar sahneledi.Direklerarası'nda oyunlar önceleri kıraat-hanelerde oynanıyordu. 1880'den sonra çeşitli tiyatro yapıları yaptırıldı. Bunlar Beyazıt yönünden gelirken solda üç, sağda iki olmak üzere beş taneydi. Ferah, Turan, Milli, Felek ve Hilal sinemaları da burada bulunuyordu. II. Meşrutiyet sonrası Sahne-i Heves, Sa- nayi-i Nefise Tiyatrosu, Mürebbi-i Hissiyat, Burhanettin Tiyatrosu, Darüttemsil-i Os- mani gibi topluluklar Direklerarası'nda kurulup gelişti. Odeon Tiyatrosu ve sonradan İstanbul Şehir Tiyatrosu'na dönüşecek olan Darülbedayi-i Osmani de burada kuruldu. 1924'ün ünlü "Ferah Sezonu", Muhsin Er- tuğrul yönetiminde Direklerarası'ndaki Ferah Sineması'nda gerçekleşti. İstanbul'da gece yaşamının Beyoğlu semtine kaymasıyla Direklerarası eski canlılığını yitirdi. Buradaki salonlar birer birer kapandı ve yakın zamana değin çalışan sinemalar, biri dışında iş hanına dönüştü.

Direktuvar, Fransızca DIRECTOIRE, Fransa' da dört yıl (26 Ekim 1795 - 9 Kasım 1799) süren siyasal rejim. Terör Dönemi'nin (1793-94)

ardından Ağustos 1795'te kabul edilen III. Yıl Anayasası'yla kurulmuş, Napoleon Bonaparte'ın 18 Brumaire Dar- besi'yle son bulmuştur. Direktuvar rejiminde Corps Legislatif olarak bilinen iki meclisli yasama organı, Beş Yüzler Konseyi (Conseil de cinq-cents) ve Yaşlılar Meclisi'nden (Conseil des Anciens) oluşuyordu. Yasa önerileri 30 ya da daha ileri yaşta 500 delegeden oluşan Beş Yüzler Konseyi'nce hazırlanır, 40 ya da daha ileri yaşta 250 delegeden oluşan Yaşlılar Mecli- si'nce kabul ya da veto edilirdi. Yaşlılar Meclisi, Beş Yüzler Konseyi'nin önerdiği adlar arasından beş kişiden oluşan direktörler Meclisi'ni (Directeurs) de seçerdi. En az 40 yaşında ve daha önce milletvekili ya da bakan olarak görev yapmış olanlar arasından seçilen direktörlerden biri, her yıl dönüşümlü olarak yerini yeni bir direktöre bırakırdı. Direktörler Meclisi yürütmeden sorumlu bakanlan, büyükelçileri, ordu komutanlarını, vergi toplayıcılarını ve öteki memurları seçerdi. Kamu Güvenliği Komitesinin merkezî yetkilerini devralmış olmakla birlikte, tasarılarını uygulamak için gerekli parasal kaynaktan ve yaptırım gücü olan yargı kurumlarından yoksundu. Terör Dönemi'nin (1793-94) katı ahlakçı diktatörlüğüne karşı bir tepki olarak ortaya çıkan Direktuvar rejimi, kaçınılmaz olarak güçsüz yürütme erkine yol açtı ve yerini Napoleon Bonaparte'ın kurduğu daha disiplinli bir diktatörlüğe bıraktı.Fransa'nın gördüğü en yoz rejim sayılan Direktuvar döneminin politikaları öncelikle siyasal ve ekonomik iktidarı elinde tutanların çıkarlarını koruyup geliştirmeye, ikinci olarak da Bourbonların dönüşünü ya da mülkiyetin yeniden dağılımı gibi yollarla iktidardakileri tehdit edebilecek başka bir rejimin kurulmasını önlemeye yönelikti. Direktuvar dönemi ayrıca giyim ve eğlencedeki aşırılıklar ve gevşek ahlak anlayışıyla da dikkat çekmiştir.

Direktuvar üslubu, Direktuvar döneminde (1795-99) Fransa'da yaygınlık kazanan giyim, mobilya ve bezeme üslubu. Geçmişin ve o günün öğelerini birleştiren erkek giysileri, uzun çizmeler içine giyilen pantolonlar, yelekler, uzun ve önü açık ceketler ve silindir şapkalardan oluşuyordu. Kadınlar ise Jacques Louis David'in "MadameSeriziat'nın Portresi" (1795; Louvre Müzesi, Paris) adlı resminde olduğu gibi, göğüs altından büzgülü, uzun kollu, "V" yakalı bluzlar ve fırfırları kulak üzerinde toplanan kepler giyiyorlardı.Mobilya ve bezemelerde düşeyliğin vurgu-landığı, ince uzun, kesin çizgili basit biçimler yeğlendi ve çok sınırlı tutulan ayrıntılarda çoğunlukla, o sıralarda Ponıpei kazılarında ortaya çıkarılan yapıtlardan esinlenildi. Direktuvar üslubu mobilyalar XVI. Louis üslubunun son dönemini oluşturur.

■Diren, Sadi (d. 1927, İstanbul), Türk seramik sanatçısı. Ortaöğrenimini Saint Michel Fransız Lisesi'nde tamamladıktan sonra (1946) Güzel Sanatlar Akademisi (bugün Mimar Sinan Üniversitesi) Seramik Bölümü'nü bitirdi (1953). 1955'te çağrılı olarak gittiği Almanya'da 1964'e değin kalarak bir yandan seramik sanayisinde tasarımcı, bir yandan da serbest sanatçı olarak çalıştı, araştırma ve incelemeler yaptı, sergiler açtı. 1964'te Türkiye'ye dönerek Ecza- cıbaşı Seramik Fabrikaİan'nm Süs ve Mutfak Eşyaları Bölümü'ne müdür ve sanatçı olarak girdi. Aynı yıl Akademi'nin Seramik Bölümü'ne öğretim üyesi atandı. 1970'te profesör oldu, 1983-85 arasında Mimar Sinan Üniversitesi Güzel Sanatlar Fakültesinin dekanlığını yaptı.1950'lerde, Tarihöncesi ve Osmanlı seramik sanatlarından esinlenerek çalışan Diren, 1955-59 arasında yüzeylerde plastik süslemeyi ön planda tutarak yalın biçimli yapıtlar üretti. Kendi bulduğu özgün sır tekniğiyle, 1964-66 arasında büyük duvar seramikleri, 1967-69 arasında seramik heykeller, 1973'ten sonra da ayrıntıların ağır bastığı duvar seramikleri gerçekleştirdi.

direnç, REZISTANS olarak da bilinir, elektrik enerjisini ısı enerjisine çeviren bir elektrik devresinin ya da devrenin bir bölümünün, elektrik akımına karşı koyma özelliği. Dirence

yol açan temel süreç, iletken malzemenin yapısını oluşturan sabit parçacıklar ile akımı taşıyan yüklü parçacıkların çarpış- masıdır. Lamba, ısıtıcı ve direnç (rezistör) gibi aygıtlara bakılarak, direncin, devrenin yalnızca bir bölümüyle sınırlı olduğu düşünülür. Oysa bu olgu, bir devrenin her bölümünde, bu arada bağlantı kablolarında ve elektrik iletim hatlarında da ortaya çıkar. Elektrik enerjisinin, çok az da olsa ısı halinde dağılması, devrede istenilen akımın oluşması için gereken elektromotor kuvvetinin (gerilim) miktarını etkiler. Bir devredeki elektromotor kuvvetinin (V, volt), o devreden geçen akıma (/, amper) bölünmesi, direnç (R) miktarını verir (R=VU). Örneğin, 12 voltluk bir pil, bir telin içinden düzenli olarak 2 amperlik bir akımın geçmesini sağlıyorsa, bu telin direnci 6 volt/amper ya da 6 ohm demektir. Elektrik direncinin birimi ohm, amper başına bir volta eşdeğerdir ve Yunan alfabesindeki onıega (fi) harfiyle simgelenir. Bir telin direnci, telin boyuyla doğru, enkesit alanıyla ters orantılıdır. Direnç ayrıca, iletkenin yapıldığı malzemenin özelliklerine de bağlıdır (bak. öz- direnç).Bir iletkenin ya da devre elemanının direnci, genellikle sıcaklığa bağlı olarak artar. Çok düşük sıcaklıklara kadar soğutulan bazı iletkenlerin direnci tümüyle yok olur. Üstüniletken olarak adlandırılan bu malzemelerin üzerindeki elektromotor kuvveti kaldırıldığında bile, elektrik akımı geçişi sürer.Direncin tersine (l/R), elektriksel iletkenliktir ve birimi, "ohm"un tersi olan "mho"dur.

direnç, REZÎSTÖR olarak da bilinir, üzerinden geçen doğru ya da alternatif akıma karşı direnç gösteren ve elektrik devrelerinin korunması, çalıştırılması ya da denetlenmesi amacıyla kullanılan devre elemanı. Elektrik gerilimlerinin bölünmesinde kullanılan dirençlerden ayrıca, öteki devre elemanları ile birlikte uygulanarak, elektrik dalgalarının gerektiği gibi biçimlendirilmesi işleminde yararlanılır. Sabit değerli dirençler olduğu gibi, direnç değerleri ayarlanabilir olanlar vardır. Reostalar(*) ve potansi- yometreler(*), direnç değerleri belirli ara- İıklarda değiştirilebilen direnç türleridir.

dirençölçer bak. ohmmetre

direnim, TEMERRÜT olarak da bilinir, borçlunun borcunu ödememekte ya da alacaklının alacağını almamakta direnmesi.Borçlunun direnimi, borcun yerine getirilmesi istenebilir nitelikte olması, borcun ivedili (muaccel) olması, alacaklının borçluya uyanda bulunması durumunda ortaya çıkar. Uyan kural olarak herhangi bir biçime bağlı değildir. Yalnız tacirler arasındaki ilişkilerde uyannm noter eliyle, taahhütlü bir mektupla ya da telgrafla yapılması zorunludur. Borçlar Kanunu'na göre, borcun ödenmesi için kesin bir vadenin öngörüldüğü, iki taraftan birinin sözleşmeyle vadeyi tek taraflı olarak belirlemeye yetkili kılındığı ya da borçlunun borcunu yerine getirme niyetinde olmadığı açıkça bildirdiği durumlarda uyarıya gerek kalmadan borçlunun direnimi ortaya çıkar. Borçlu direnim durumuna düştüğünde, borcun yerine getirilmesinin gecikmesi nedeniyle alacaklanı- nın uğradığı bütün zararlan ödeme yükümlülüğü altına girer. Edimin beklenilmeyen durumlar sonucunda olanaksızlaşmasından da sorumlu olur.Edimin konusu bir paranın ödenmesiyse direnim faizi ödemekle de yükümlü tutulur. Bu faiz, sözleşmede daha fazlası kararlaştı- nlmamışsa yıllık yüzde 5, ticari ilişkilerde de yüzde 10'dur. Faiz, direnimin gerçekleştiği günden işlemeye başlar. Öte yandan alacaklı, iki yanlı borç ilişkisi söz konusu olan durumlarda kendi borcunu yerine getirmekten kaçınabilir. Aynca edimi içeren sözleşmenin feshi yoluna giderek edim yerine tazminat ve direnim faizi isteyeceğini bildirebilir.Alacaklının direnimi, borçlunun usulüne uygun biçimde sunduğu edimi haklı bir neden olmaksızın reddetmesi ya da borçlunun borcunu yerine getirebilmesi için daha önce kendisince yapılması gereken işlemleri yapmaktan kaçınması durumunda ortaya çıkar. Alacaklının direnimi karşısında, borçlu

vereceği nesneyi, zarar ve giderleri alacaklıya ait olmak üzere, yargıcın belirleyeceği yere yatırarak borcundan kurtulabilir. Sözleşme konusu nesnenin türü ya da işin niteliği yatırmaya engel oluşturduğunda uyarıda bulunduktan sonra yargıcın izniyle söz konusu nesneyi açık artırmada satarak satış parasını yatırabilir. Alacaklının yatın- lan nesneyi kabul ettiğini bildirmesi ya da yatırma sonucunda borcun bağlı olduğu bir rehin hakkının ortadan kalkmış olmaması koşuluyla yatırdığı şeyi geri alma hakkı saklı kalır.

Direniş Hareketi, II. Dünya Savaşı sırasında Alman işgali altındaki Avrupa ülkelerinde Nazi egemenliğine karşı direnen çeşitli yeraltı örgütlerine verilen ad. Alman işgaline karşı direniş, ülkeler arasında birleşik tek bir harekete dönüşmemiş, kimi ülkelerde de birden çok direnişçi grup tarafından sürdürülmüştür. Direniş hareketlerine katılanların sayısı tam olarak bilinmemektedir, ama partizan ve gerilla güçlerinin yanı sıra siviller de bu hareketlerde yer almıştır. Direnişçiler, gizli gazete çıkarmaktan, Yahudilerin ve düşman toprakları üzerinde düşürülen Müttefik uçaklarının pilot-larının kaçışlarına yardımcı olmaya, sabotaj eylemlerine, Alman devriyelerine baskın düzenlemeye ve Müttefiklere bilgi aktarmaya kadar uzanan çok çeşitli eylemlerde bulunmuştur.II. Dünya Savaşı sırasında ortaya çıkan çok sayıda direnişçi grup Nazilere karşı olduğu kadar kimi zaman birbirleriyle de savaştılar. Bazı ülkelerde komünist ve komünist olmayan direniş grupları kesin biçimde ayrılmıştı. Başlangıçta pasifist bir çizgi izleyen komünistler, Haziran 1941'de Hitler SSCB'yi işgal ettikten sonra, yeraltı gruplarına katıldılar ve bazı bölgelerde egemen oldular. Yugoslavya'da Dragoljub Mihajlovic önderliğindeki Sırp milliyetçisi Çetniklerle, Tito'nun önderliğindeki Komünist Partizanlar, Almanlarla olduğu kadar birbirleriyle de savaştılar. Yunanistan' da ise biri milliyetçi (EDES; Yunan Demokratik Ulusal Ordusu), öbürü komünist (EAM-ELAS; Ulusal Kurtuluş Cephesi- Ulusal Halk Kurtuluş Ordusu) iki büyük hareket, yalnızca bir kez, 1942'de bir de-miryolu köprüsünü havaya uçurarak, önemli bir askeri harekâtta işbirliği yapabildiler. Savaşın sonlarında, SSCB'nin, Londra'daki sürgün hükümetine karşı geçici hükümeti desteklediği Polonya'da da benzer bir bölünme vardı. Almanların başlangıçta kurtarıcı olarak karşılandığı Ukrayna'da, Hitler' in Slav kökenli halkları aşağı ırk olarak görmesi sonucunda ulusal direniş hareketi örgütlendi. Hareket yalnızca Almanlara karşı değil, aynı zamanda Sovyetler'in Almanların Doğu Cephesi'ne giden uzun ikmal hatlarını kesmek için örgütledikleri Partizanlara ve Kızıl Ordu'ya karşı da savaştı.Belçika'da komünistlerin egemenliğindeki güçlü hareketin karşısında eski subaylardan oluşan bir grup vardı. Öte yandan Norveç ve Danimarka'daki başlıca direniş örgütleri ise sürgündeki krallık hükümetleriyle yakın ilişki içindeydiler. 1943'te Almanların yasal Danimarka hükümetini görevden uzaklaş-tırması sonucunda, direniş grupları birleşik bir konsey kurdu. Konsey, ertesi kış Alman birliklerinin Norveç'ten çekilmesiyle birlikte önemli ölçüde müdahale olanağı elde etti. Fransa'nın işgal altındaki kuzey bölgelerinde komünistlerin direniş hareketine egemen olmalarına karşın, hem kuzeyde, hem de kukla Vichy Hükümeti'nin yönetimi altındaki güney bölgelerinde eski subaylardan, sosyalistlerden, işçi önderlerinden ve aydınlardan oluşan gruplar da vardı. 1943'te merkezî eşgüdümü sağlamak üzere gizli Ulusal Direniş Konseyi kuruldu. Ertesi yılın başlarında, gizlendikleri yerlerden ötürü maqui'ler (maki) adı verilen çeşitli savaşçı güçler Fransız İç Güçleri (FFİ) adı altında resmen birleştiler. Birçok direniş grubu, savaş sırasında Avrupa'da Almanlara karşı yıkıcı etkinliklerden sorumlu İngiliz Özel Harekât Organı ile ilişki içindeydi. İngilizlerle Amerikalılar, Mihver Devletleri'nin egemenliği altındaki topraklarda direnişçileri, silah sağlayarak ve uçaklarla havadan yiyecek atarak destekliyorlardı. Müttefiklerin 6 Haziran 1944'teki Normandiya Çıkarması'nın ardından

FFI yaygın bir harekâta girişti ve ağustosta Paris'teki ayaklanmaya katıldı. Öteki Kuzey Avrupa ülkelerindeki direniş grupları da Müttefik ordularını desteklemek için askeri eylemlere giriştiler.direnme, ISRAR olarak da bilinir, ilk derece mahkemesinin temyiz merciinden dönen kararında ısrar etmesi. Türk ve Fransız hukuk sistemlerinde kabul edilen bu yetkiye İngiliz, Alman, Avusturya ve İtalyan hukuk sistemlerinde yer verilmemiştir.Türk hukukunda ilk derece mahkemesinin direnme kararına karşı ikinci kez temyiz yoluna başvurulabilir. Bu durumda ceza davaları Yargıtay Ceza Genel Kurulu'nca, hukuk davaları Yargıtay Hukuk Genel Ku-rulu'nca, idari davalar Danıştay İdari Dava Daireleri Genel Kurulu'nca, vergi davaları ise Danıştay Vergi Dava Daireleri Genel Kurulu'nca incelenerek karara bağlanır. Bu mercilerin verdiği onama ve bozma kararları kesin bir nitelik taşır. İlk derece mahkemesi, kararının yalnızca bir bölümünde de direnebilir. Bu durumda önce uyduğu bozma nedenleriyle ilgili soruşturmasını bitirir; daha sonra direndiği bölümlerin tümüne ilişkin gerekçeli son karannı yazarak taraflara bildirir. Taraflar da bu son kararı yeniden temyiz edebilir, Temyiz merciinin, kararın direnilen bölümü hakkında verdiği karar bağlayıcıdır. İlk derece mahkemesi, temyiz merciinin "merci tayini" kararı verdiği; davanın taraflarının hepsinin bozma kararına uyulmasını istediği; temyiz merciinin kanun yararına bozma kararı verdiği durumlarda direnme karan veremez. Aynca hukuk işlerinde yargıç kararlanmn Yargıtay'ca bozulması durumunda da direnme yetkisi söz konusu olmaz.Öğretide, alt derece mahkemeleri yargıçla- nna görüşlerini savunma olanağı verdiği için direnme yetkisini savunanlar bulunduğu gibi, derece sistemiyle bağdaşmadığı ve görülmekte olan davayı uzatıp temyiz merciinin işini artırdığı gerekçesiyle bu yetkiye karşı çıkanlar da vardır.direnme hakkı, anayasa ve hukuka aykın tutum ve davranışlanyla yasallığını yitiren bir iktidara karşı koyma hakkı. Baskıya karşı direnme düşüncesinin temelleri ortaçağ Hıristiyan felsefesine değin iner. Kilise ve krallar arasında üstünlük mücadelesinin başlamasıyla birlikte, Hıristiyan düşünürler zalim hükümdarlara karşı direnme hakkını savunmaya başladılar. Ama bu düşünürler direnme hakkını toplu ve bilinçli bir halk hareketinden çok, zalimlerin öldürülmesinin meşruluğu çerçevesinde ele alıyordu. Aquino'lu Tommaso ikti- dan zorbalıkla ele geçiren ya da meşru yollardan gelmekle birlikte sonradan zulüm yoluna sapan hükümdara karşı ayaklanmayı bir hak olarak savundu. Reform hareketinden ve özellikle Aziz Bartolomeus Yortusu Kıyımı'ndan(*) sonra Protestan yazarlar zulme karşı her türlü yoldan direnmenin meşruluğu tezini işlediler. 17. yüzyıl sonlannda siyasal bir içerik kazanan ve toplumsal sözleşmenin doğal ve mantıklı bir sonucu olarak ele alınan direnme hakkı, 18. yüzyıl sonlarından başlayarak pozitif hukuk metinlerine de girdi. Amerikan Bağımsızlık Bildirgesi'nde, "yönetimler bireylerin yaşam, özgürlük ve mutluluğa erişmek gibi doğal ve devredilmez haklarını sağlamak için kurulmuştur; eğer bir yönetim, bu kuruluş amacını yıkıcı bir yön tutacak olursa, halk onu değiştirmek ve devirmek hakkına sahiptir" görüşüne yer verildi. 1789 Fransız İnsan ve Yurttaş Haklan Bildirisi'nde "zulme karşı direnme hakkı, özgürlük, mülkiyet ve güvenlik ile birlikte, insanın doğal ve zamanaşımına uğramaz haklanndan" biri olarak sayıldı. 1793 İnsan Haklan Bildirisi'nde "yönetim halkın haklannı çiğnediği zaman, isyan etmek halkın her kesimi için hakların en kutsalı ve ödevlerin en gereklisidir" biçiminde daha kesin bir ifade kullanıldı. Fransız Devrimi'nden sonra bazı anayasalarda zulme karşı direnme ilkesine yer verildiyse de, "halkın her zaman için yönetim biçimini değiştirme hakkına sahip olması" ya da "halkın anayasa ile tanınan

191 dirhem

haklann koruyucusu olması" gibi daha yu-muşak ve dolaylı formüller kullanma yoluna gidildi. Direnme hakkına yer veren çağdaş anayasalar içinde, 1961 TC Anayasası özel bir yer tutar. 1961 Anayasası'nın "Anayasa ve hukuk dışı tutum ve davranışlanyla meşruluğunu kaybetmiş bir iktidara karşı direnme hakkını kullanarak 27 Mayıs 1960 Devrimi'ni yapan Türk Milleti..." diye başlayan başlangıç bölümünde, anayasanın, "asıl teminatın vatandaşlann gönüllerinde ve iradelerinde yer aldığı inancı ile Türk Milletinin hürriyete, adalete ve fazilete âşık evlatlarının uyanık bekçiliğine emanet edil-diği" belirtilmiştir. 1982 Anayasası direnme hakkından doğrudan söz etmemekle birlikte, başlangıç bölümünün son paragrafında anayasanın "Türk Milleti tarafından, de-mokrasiye âşık Türk evlatlannın vatan ve millet sevgisine emanet ve tevdi olunduğu" ifadesiyle, anayasanın uygulanmasında uya-nıklık ve titizlik göstermeye çağrı niteliğinde, dolaylı olarak direnme hakkına yer vermiştir.Direnme hakkı ile ilgili en önemli sorun bu hakkın ne zaman ve hangi koşullar altında kullanılabileceğidir. Direnme hakkını doğuran baskı ve zulmün somut ve nesnel bir tanımının yapılması çok güçtür. Ama iktidarın hukuk yollanm kapatmasının ve temel özgürlükleri kasıtlı ve sistemli bir biçimde yok etmesinin direnme hakkını gündeme getireceği söylenebilir. Anayasalar bir yandan direnme hakkına yer verirken, bir yandan da ceza yasalarıyla da desteklenen hükümlerle yerleşmiş siyasal düzeni zor kullanarak değiştirme girişimlerini ağır ceza yaptınmlarıyla yasaklar. Bu nedenle anayasalarda yer alan direnme hakkı çoğu kez iktidan kullananlara hak ve özgürlüklere saygılı olmayı anımsatma amacının ötesine gitmez. Ayrıca direnme hakkının kullanılabilmesi yeterli maddi ve manevi güce ulaşmaya bağlıdır. Öte yandan direnme için bütün koşulların olduğu ve yeterli maddi ve manevi gücün sağlandığı bir ortamda, harekete geçmek için direnme hakkının anayasada yazılı olup olmaması pek önem taşımaz. Günümüzde direnme hakkının kullanılması, uygulamada yöneticilerin karar ve emirlerine bilinçli olarak uymama, açlık grevi, boykot, protesto yürüyüşü gibi pasif direniş eylemleri ya da zor ve şiddet yoluyla iktidarı devirmeyi hedefleyen mücadele yöntemleri biçiminde ortaya çıkabilir.

dirgen, tarlada ve harman yerinde tahıl saplannı kaldırmaya, yaymaya ve kanştır- maya, ot demetlerini bir yerden başka bir yere aktarmaya yarayan, çatallı bir uç (parmak) ve uzun bir saptan oluşan alet. Dirgen gübre, çakıl, kömür gibi iri taneli maddeleri karıştırmada ve aktarmada da kullanılır. Sapı ağaçtan, ucu demirden ya da tümüyle ağaçtan olur. Sapı ve ucu ağaçtan olanlarda çitlembik ve dişbudak gibi dayanıklı ağaçlar kullanılır. Dirgenin uç bölümü iki, üç ya da dört çatallıdır. Dirgene benzeyen yabanın beş, beldenatın yedi çatalı vardır.

dirhem, eski bir ağırlık ölçüsü ve gümüş para birimi. Ağırlık ölçüsü olarak (dirhem-i keyl), okkanın 1/400'üne (3.118 gr) eşitti. Eski ölçümle 70 arpa ya da 1/2 miskal kabul edilirdi. 1/4'üne "denk" ya da "dirhem-i Yemeni", 3 denke "dirffeta-i Mağribi", 2 dirheme ise "dirhem-i bağali" denirdi. Okka, kantar, çeki ve lodra da dirhemin üst birimleriydi.Diriamba 192

Para birimi olarak "dirhem-i şer i" 14 kırat, "dirhem-i örfi" 16 kırattı; kırat 5 arpa sayılırdı. Dirhem miskalın 7/10'uydu. Örfi dirhem 3,25 gr, şeri dirhem 2,0125 gr saf gümüştü. İlk dirhem 2,97 gr gümüş olarak Hz. Ömer döneminde (634-644) kesildi. Sonraki dönemlerde örfi dirhemin ağırlığı ve ayarı birçok kez değiştiyse de şeri dirhem, zekât ve mehir hesaplaması için hep aynı kaldı.İlk dirhemler işlemesiz ve zeytin çekirdeği biçimindeydi. İlk damga ve yazı Abdulah bin Zübeyr (ö. 692) tarafından konuldu. İslam dininin yayılmasından sonra İran'da 4,10 gramlık eski dirhemin yerini 2,90 gr

ağırlığındaki yeni dirhem aldı. 12. ve 13. yüzyıllarda Türk ve İslam devletlerinde bazı bakır paralara da dirhem dendi. En ağır dirhem İlhanlılar tarafından 3,56 gr olarak kesildi. Anadolu Selçukluları ve beylikler döneminde ise örfi dirhem, şeri dirhem ağır İlgındaydı. 1845'te Mısır'da 3,0898 gr olan dirhem İstanbul'da 3,207 gr idi.

Diriamba, Nikaragua'nın güneybatısında, Carazo ilinin ortakuzey kesiminde kent. Diriamba Platosunda kurulu olan kentin deniz düzeyinden yüksekliği 576 m'dir. Önemli bir ticaret ve imalat merkezidir; hinterlandı temel olarak kahvesiyle tanınır, ama kerestecilik de önemlidir. Çevrede kireçtaşı ocakları ve tuzlalar bulunur; buradan çıkartılan hammadde kentteki çeşitli fabrikalarda işlenir. Diriamba, başkent Ma- nagua'nın güneyinden geçen Pan-Amerikan Karayolu'nun üzerinde ve il merkezi Jinote- pe'nin tam batısmdadır. Pasifik Demiryolu' nun bir kolu da burada sona erer. Kent, 1978-79 yıllarında Sandinist gerillalar ile hükümet birlikleri arasında önemli çarpışmalara sahne olmuş ve büyük hasar görmüştür. Nüfus (1985 tah.) 19.728.

Dirichlet, Peter Gustav Lejeune (d. 13Şubat 1805, Düren, Fransa - ö. 5 Mayıs 1859, Göttingen, Hannover, Almanya), sayılar kuramı, analiz ve mekanik alanlarındaki çalışmalarıyla tanınan Fransız matematikçi. 1827'de Breslau Üniversitesi'nde, 1828-55 arasında da Berlin Üniversitesi'nde dersler verdikten sonra, 1855'te Göttingen Üniver-sitesi'nde Cari Friedrich Gauss'tan boşalan kürsüye atandı. Dirichlet, matematiğin çeşitli dallarına, bugün kendi adıyla anılan birçok katkıda bulundu. Sayılar kuramı alanında, a ve b birbirine bölünemeyen sayılar olmak üzere, a b, 2ab, 3ab, ..., nab biçimindeki herhangi bir eşartanlı (aritmetik) dizide, sonsuz sayıda asal sayının bulunduğunu kanıtladı. Ayrıca, cebirsel sayılar kuramına ilişkin olarak, genel bir birimler kuramı geliştirdi. Vorlesungen über Zahlentheorie (1863; Sayılar Kuramı Üzerine Dersler) adlı yapıtında, idealler kuramına önemli katkılarda bulundu.1837'de Dirichlet, her x değeri için tek bir y değerinin bulunduğu, y=f(x) biçimindeki modern fonksiyon anlayışını geliştirdi. Me-kanik alanında ise, sistemlerin dengesi ve potansiyel kuramı üzerine araştırmalar yaptı ve elde ettiği bulgulardan kalkarak, önceden belirlenmiş sınır değerlerine sahip harmonik fonksiyonlara ilişkin Dirichlet problemini kurdu. Toplu yapıtları ölümünden sonra (1889, 1897) dört cilt olarak yayımlandı.

Dirichlet problemi, ısı, elektrik ve akışkanların akışı alanlarında ortaya çıkan belirli kısmi diferansiyel denklemlerin formül- leştirilmesi ve çözülmesine ilişkin problem. Problem önceleri, bir diskin üzerindeki denge sıcaklığı dağılımının, diskin çeperleri (sınırları) boyunca yapılan ölçümlere dayalı olarak belirlenmesine yönelikti. Diskin içindeki çeşitli noktaların sıcaklığı, diskin içerdiği toplam ısı enerjisinin en düşük olduğu fiziksel duruma karşılık gelen Laplace kısmi diferansiyel denklemini sağlamalıdır. Bu problemin biraz farklı bir biçimi de, her noktadaki sıcaklığın yine sabit kalması koşuluyla, diskin içinde ısı eklemesinin ya da azaltmasının yapıldığı belirli noktaların bulunması durumunda ortaya çıkar; bu du-rumda da Poisson denkleminin sağlanması gerekir. Dirichlet problemi ayrıca, sıcaklığı sınırları boyunca giderek değişen basit bağ-lantılı (delik içermeyen) herhangi bir bölge için de çözülebilir.Konuya ilişkin Neumann probleminde ısı, çeperler boyunca, sıcaklık dağılımını sabit tutacak biçimde eklenir ya da alınır. Robin probleminde ise ısının, çeperler boyunca sıcaklık azalmasıyla orantılı bir hızda ve böylece kararlı bir ısı dağılımına yol açacak biçimde ışıması yoluyla yayılması dikkate alınır. Isı akışının yanı sıra, elektrik yükü dağılımı ve kararlı akışkan akışı gibi başka fiziksel olaylarda da, benzer matematiksel denklemler elde edilebilir. Bunlar, ikinci dereceden kısmi diferansiyel denklemler olan eliptik denklemler sınıfından, daha genel sınır değeri problemlerinin özel türleridir.

Dirichlet teoremi, a ve b sabitleri, l'den ve kendilerinden başka bir sayıyla bölünemeyen doğal sayılar ya da bunların negatifleri, n değişkeni ise herhangi bir doğal sayı olmak üzere, (axn)+b biçiminde elde edilebilecek bütün sayılardan oluşan bir topluluk içinde, sonsuz sayıda asal sayının bulunduğu belirtilen teorem. 19. yüzyıl başlarında Alman matematikçi Cari Friedrich Gauss tarafından ortaya atılan teorem, ilk olarak 1926'da Fransız matematikçi Peter Gustav Lejeune Dirichlet tarafından kanıtlanmıştır.

diriodun, ağaçların ikincil odununun, top-raktan alınan su ve mineralleri dal ve yapraklara ileten canlı dış katmanları. Hücreleri daha çok su içerdiği için, özodunda olduğu gibi koyu renkli kimyasal madde birikintisiyle yüklü olmayan diriodun, özo- dundan daha yumuşak ve açık renklidir ve ağaç gövdesinin enine kesitinde kolayca ayırt edilebilir.

Dirk Hartog Adası, Hint Okyanusunda, Avustralya'ya ait ada. Batı Avustralya eya-letindeki Edel Land Yarımadasının tam kuzeyinde yer alır. Kuzeyinden geçen Natu- raliste Kanalı doğu kıyısına sokulan Den- ham Boğazına girer; adanın kuzeydoğusunda Shark Koyu uzanır. Adını, 1616'da buraya gelen ve adanın kuzey ucunda bir direğe üstü yazılı bakır bir levha asan Felemenkli denizciden almıştır. Direğin bulunduğu yerde bugün bir deniz feneri vardır. Eyaletin en büyük adası olan Dirk Hartog'un uzunluğu 77 km, genişliği 5-11 km ve yüzölçümü 620 km2'dir. Adada bir koyun çiftliği bulunur. Batıda, denize bakan kenarları 180 m'yi aşan sarp kireçtaşı yarlarından, doğuda kum tepeciklerine doğru alçalır. Adadaki Batı Burnu, Avustralya'nın batıdaki en uç noktasıdır.

Dirks, Rudolph (d. 26 Şubat 1877, Heide, Almanya - ö. 20 Nisan 1968, New York kenti, ABD), "Katzenjammer Kids" adlı komik resimli öykü dizisinin yaratıcısı ABD'li karikatürcü.Dirks yedi yaşında ailesiyle birlikte Chicago'ya gitti; 17 yaşında New York'a gidip William Randolph Hearst'ün Ne w York Journal adlı gazetesinde çalıştı. Hearst'ünAlmanya'da gördüğü, Wilhelm Busch'un Max und Moritz adlı resimli öyküsünden esinlenen Dirks, 1897'de "The Katzenjammer Kids"i yarattı. 1912'de New York World's geçince "The Katzenjammer Kids" adı üzerindeki haklarını kaybetti. Diziye yaramaz Katzenjammer kardeşler Hans ve Fritz'in adını verdi, bir süre sonra da I. Dünya Savaşı'nda oluşan Almanya karşıtı havadan dolayı dizinin adını "The Captain and the Kids" olarak değiştirdi. Bu çizgi roman Türkiye'de "Kaptan ve Edi ile Büdü" adıyla yayımlanmıştır. "The Katzenjammer Kids"i ise H. H. Knerr adlı başka bir çizer sürdürdü. Kendi kendini yetiştirmiş bir sanatçı olan Dirks, öyküsünün çizimini oğlu John'a bırakarak, zamanının çoğunu deniz ve manzara resimleri yapmaya ayırdı. Ayrıca bak. çizgi roman.dirlik, Batı ortaçağındaki fief(*) kurumunun Osmanlılardaki karşılığı. Hukuki görüntüsüyle, devlet hizmetinde çalışanlara görevleri karşılığında, sosyolojik açıdan, egemen sınıf mensuplarına, bu sınıfsal konumlarının bir parçası olarak sağlanan gelir ya da tahsis edilen gelir kaynağı. Genelde, dirlik bir toprak parçası olabileceği gibi parasal ödeme biçimini de alabilirdi. Ulufe, müşahere, salyane, tımar, zeamet, has, arpalık, yurtluk ve ocaklık, malikâne başlıca dirlik türleriydi. Ama temelde, bir köylü toplumu üzerine oturan Osmanlı Devleti'n- de(*) artıürün çok büyük ölçüde tarımdan kaynaklandığından, koşullu toprak tahsisleri dirlik sisteminin belkemiğini oluşturuyor ve dolayısıyla özel anlamda dirlik, yalnız tımar(*), zeamet(*) ve hası(*) ifade edi-yordu.En evrensel sosyo-ekonomik belirlenimiy- le dirlik sistemi, geleneksel tarım toplumlarının paylaştığı genel bir zorunluluğun ürünüydü. Ulaşım teknolojisinin ve para ekonomisinin henüz kapitalist gelişme sonucu ulaşacağı düzeylere gelmemiş olduğu koşullarda, ülke çapında vergileri parasal olarak toplayıp kapsamlı bir merkezî bürokrasi ve orduya gene

parasal maaş ödemek söz konusu değildi. Egemen sınıf mensuplarını toprak gelirlerini yerel ölçekte ve ayni olarak toplayabilecek biçimde ülkeye yaymak, genellikle benimsenen usuldü. Bu aynı zamanda kanun ve nizamı sağlamaya, artıürün aktarımını güvence altına almaya, askeri sınıf(*) mensuplarını belirli bir hiyerarşi içinde örgütlemeye, savaş zamanında ordunun kolay toplanıp dağılmasını sağlamaya hizmet ediyordu. Özgül biçimiyle Osmanlı dirlik sistemi ise, temelde Osmanlı öncesi Müslüman Türk devletlerindeki, özellikle de Büyük Selçuklu ve Anadolu Selçuklu devletlerindeki ikta(*) sisteminden; bunun yanı sıra, İlhanlılardaki benzer toprak tahsisi usullerinden türeyip gelişirken, belki bir ölçüde Bizans pronoia'sından ve Ösmanlıların 15. yüzyılda ele geçirdikleri Mora Yarımadasında karşılaştıktan /deflerden de-etkilenmişti. Bu arada, 14. yüzyıl ve sonrası gibi görece geç bir dönemde biçimlenmesi nedeniyle, biraz daha ileri bir para ekonomisinin varlığından, daha güçlü bir devlet yönetme deneyimi birikiminden ve ateşli silahlann varlığından yararlanarak, ortaçağ Avrupa fief lerine oranla daha merkeziyetçi özellikler kazanmıştı. Bu çerçevede Osmanlı dirlik sisteminin en önemli yanı, rakabesi(*) devlete ait olan miri arazi(*) içinden yapılması; buna bağlı olarak dirliklerin hizmet ile sınırlı tutulması ve mirasla geçen mülk biçiminde özelleştirilmelerinin devlet tarafından engellenebilme- siydi. Miri arazinin ve öbür gelir alanlarının vergilerini toplama hakkı kendilerine bırakılan dirlik sahipleri "sahib-i arz" olarak adlandırılır, ama bu, toprağın maliki olduk- lan anlamına gelmezdi. Sahib-i arz, dirlik karşılığı olarak devletin kendisinden istediği hizmetleri yerine getirir, kalan gelirle de geçimini sağlardı. Askeri nitelikli dirlik olan tımarlar babadan oğula geçtiği gibi, tımar sahibinin reayaya kötü davranması halinde geri de alınabilirdi.Fethedilen topraklar miri arazi kapsamında havass-ı hümayun ve dirlik olarak ayrılıp vezirler, eminler, zaimler ve tımarlılara; arpalık adı altında sancakbeyleri, dizdarlar ve muhafızlara; tahsisat olarak da gazilere dağıtılırdı. Dirlik işlemleri İstanbul'daki Defterhane'nin Tahvil Kalemi'nde yürütülürdü. Dirlik gelirleri tekalif-i şeriye ile sınırlıydı. Sevaim zekâtı (ağnam, selamet, geçit, otlak, yaylak, kasabhane, serçinj denen vergiler, toprak vergileri (öşür, cizye, zemin, çift, tapu, bennak, raiyyet resimleri), maden, gümrük, mukataat, ilti- zamat bu kapsamdaki başlıca gelir türleriydi. Tahrirlerde saptanan 100 bin akçeden fazla dirlikler "has", 20-100 bin akçe arasındakiler "zeamet", 3-20 bin akçe arasındakiler de "tımar" yazılırdı. Bunlardan 3 bin akçelik olanlara "kılıç" denirdi. İbtida (baş-langıç) beratıyla verilen dirliklerin her yıl yenilenmesi yasa hükmüydü. Kılıç hakkı olarak tanımlanan ilk 3 bin akçeden sonraki her 3 bin akçe için sahib-i arzın bir cebelü- yü, istendiğinde atı, harçlığı ve iaşesiyle sefere götürmesi de yasa gereğiydi. Toprağın verimsizleşmesi, gelirin düşmesi gibi nedenlerle dirlik beratı yeniden düzenlenebilirdi. Dirlik sahibi, sefer dışı zamanlarını toprak işleriyle ilgilenerek geçirirdi. Dirli- ğindeki sahipsiz ve ekilmemiş toprakları tapu resmi karşılığında işlemek üzere başkasına verebilir, ama kendi mülkiyetine geçiremezdi.Dirliklerin özel bir cetveli vardı. Tımara çıkan bir yeniçeri 9 bin akçelik dirlik elde ederken, ocak hasekilerine 10 bin akçelik, yaya ve bölükbaşılanna 15 bin akçelik tımar verilirdi. Defterdarlara 130-160 bin, nişancıya 180 bin, yeniçeri ağasına 200 bin, vezirlere 1 milyon, sadrazama 1,2 milyon akçelik dirlikler tahsis edilirdi. Yenilenen tahrirler sırasında ortaya çıkan ve yeni işletmeye açılmış topraklar, orman ve madenler "hariç-ez-defter" olarak Defterhane kayıtlarına geçirilir, hizmetlilere bırakılırdı. 17. yüzyılda devletin gelir kaynaklarının artırmayla satılması, yani iltizama(*) verilmesi kurallaşınca, mukataa(*) denen toprak düzeni dirliklerin yerini aldı.dirsek kemiği,ULNA olarak da bilinir, karada yaşayan tüm omurgalılarda, önkoldaki (altkol) iki kemikten, el ayası üste baktığı zaman içte kalanı. Öbürü döner kemiktir (radius).İnsanda, dirsek kemiğinin üst ucunda, üstkol kemiğinin (humerus) makara biçimindeki

çıkıntısıyla eklemlenen (dirsek eklemi) yarımay biçiminde b^yük bir çentik bulunur. Bu çentiğin üst kenanndaki dirsek çıkıntısı, üstkol kemiğinin arkasındaki dirsek çukuruyla eklemlenir ve derinin üstünden bile ele gelen sivri dirsek ucunu oluşturur. Yarımay çentiğinin alt kenarında, dirsek büküldüğü zaman üstkol kemiğinin gagamsı çukuruna yerleşen gagamsı çıkıntı, dışa bakan kenarında ise döner kemiğin başıyla eklemlenen döner kemik çentiği yer alır. Dirsek kemiğinin başı, kasların bağlanmasını kolaylaştıracak biçimde pürtüklü, gövdesinin enine kesiti üçgen biçimindedir; döner kemiğe bakan yüzünde, iki kemiği birbirine bağlayan kemikler arası zarm yapıştığı bir çıkıntı boydan boya uzanır. Kemiğin toparlak olan alt ucu (başçık), yanda döner kemikle, altta bilek kemikle- riyle eklemlenir. Alt ucun içe bakan yanında, dirsek kemiği ile bilekteki üç köşeli kemik arasındaki kıkırdakla eklemlenen milsi çıkıntı bulunur.Amfibyumlarda ve bazı sürüngenlerde, dirsek kemiği ile döner kemik birbiriyle eklemlenmez. Evrim sürecinde, dirsek ekleminin oluştuğu ilk canlılar kuşlar ve memelilerdir. Kuşlarda döner kemik biraz daha ince, buna karşılık özellikle koşmaya ya da uçmaya uyum sağlamış memelilerin dirsek kemiği daha küçüktür.

Dis Pater (Latincede "Zengin Baba"), Eski Roma dininde Cehennem tanrısı. Yunan tannsı Hades (Görünmez) ya da Plu- ton'un (Zengin) karşılığıdır. Romalılarca Orcus olarak da adlandırılan tann, Jüpiter' in erkek kardeşi sayılır ve büyük korku uyandırırdı. Karısı Proserpina (Yunanlı Persephone'nin karşılığı), yeraltında geçirdiği sürede ölüm tannçası, yeryüzünde bulunduğu sürede ise bereket tanrıçası sayılırdı.

Disa, salepgiller (Orchidaceae) familyasından, 200'den çok türü içeren orkide cinsi. Güneydoğu Afrika ile Madagaskar'daki batakîık ve otlaklarda yetişen bu orkidelerden çoğunun, rengi beyaz ile mor arasında değişen, 0,5-10 cm çapında çiçekleri vardır. Çiçeklerin mahmuzlu üst çanakyapraklan bir kukuleta gibi dik durur. Anayurdu Güney Afrika olan D. uniflora, pembe ve kırmızı renkli, iki-beş kadar.çiçek verir.

disakarit, birbirine bağlanmış iki basit şeker (monosakarit) molekülünden oluşan karbonhidratların ortak adı. Yeşil bitkilerde fotosentez sonrasında oluşan sükroz, bir glikoz molekülü ile bir früktoz molekülünden; tüm memelilerin sütünde bulunan laktoz (süt şekeri), glikoz ve galaktozdan; sindirim sırasında nişastanın ayrışma ürünlerinden biri olan maltoz ise, iki glikoz molekülünden oluşur. Bir başka önemli disakarit olan ve pek çok böceğin dolanım suyunda, bulunan trehaloz da iki glikoz molekülünden oluşur, ama bu moleküller birbiriyle öylesine bağlanmıştır ki, trehaloz maltozdan daha farklı bir yapı taşır. Ayrıca bak. karbonhidrat.

discantus (Latincede "ayn şarkı"), bilinen (örn. bazı ilahi kitaplarından alman) bir melodinin üst bölümünde olmak üzere bestelenen ya da doğaçlanan karşı-melodi. Ana melodiyle aynı anda, ama bir üst seste (genellikle soprano) söylenen kontrapuntal melodidir. Sözcük ayrıca descant düz flüt örneğindeki gibi normal perdeden daha tiz ses veren çalgılar için kullanılır. Ortaçağ sonlarında ise yeni bir biçimde ritimlendiri- len bir düz şarkıya (örn. dinsel ezgi) bir ya da daha çok karşı-melodinin eklendiği özel bir tür organum'a discantus denirdi.

Discoglossidae, Anura takımından ilkel kurbağa familyası. Dört cinsi içeren bu familyanın yalnızca Eskidünya'da dağılmış olan türleri Avrupa, Afrika'nın kuzeyi, Çin, Kore ve Filipinler'de yaşar.Bu kurbağalann Avrupa'daki Jura Dönemi (y. 190-136 milyon yıl önce) çökellerinde bulunan kalıntıları, bilinen en eski kurbağa fosillerindendir. Karnı parlak, göz alıcı renklerde olan Bombina cinsinden kızılca kurbağa(*) ile yumurtaları erkeklerin taşıması gibi ilginç bir üreme davranışı gösteren ebe kurbağa(*) familyanın en tanınmış üyeleridir.

Discomycetes bak. kadehmantarları

Discoverer, ABD Hava Kuvvetleri tarafından fırlatılan insansız deney uyduları dizisi- 193 disiplin cezaları

nin ortak adı. Yörünge manevraları, kenetlenme deneyleri gibi çeşitli uygulamalarda kullanılmakla birlikte, "Discoverer" uydu- lannın temel görevinin askeri amaçlı uzay keşiflerine yönelik olduğu düşünülmektedir. 28 Şubat 1959'da fırlatılan "Discoverer 1", bir fotoğraf makinesi ile çekilen filmleri Yer'e taşıyan bir uzay kabiniyle donatılmıştı. Daha sonraki keşif uydulan gibi "Discoverer 1" de yakın bir kutupsal yörengeye oturtulmuştu. Böylece 24 saat boyunca Yer'in tüm yüzeyinin fotoğraflarını çekebiliyordu. Bu dizinin tüm uyduları, benzer bir sabit yörüngeye oturtulmuştur. Kabin indirme sistemi her defasında denenmiş ama ancak 18 Ağustos 1960'ta, "Discoverer 14"ün fırlattığı kabin, bir "C-119" nakliye uçağı tarafından havada yakalanabilmiştir. Discoverer programı, son uydu "Discoverer 38"in fırlatılmasından sonra, 27 Şubat 1962'de resmen sona erdirilmiş, ama birkaç yıl daha gizlice sürdürülmüştür.

disfaji bak. yutma güçlüğü

disfazi bak. afazi

disfemi bak. kekemelik

disilikat bak. filosilikatdisiplin cezaları, kamu hizmetlerinin gerektiği biçimde görülmesi amacıyla memurlar için konmuş önlem ve kurallar.Ceza hukuku anlamında bir ceza niteliği taşımayan disiplin cezalarını doğuran işlemler de tam bir yargısal işlem değildir. Disiplin cezası aslında hiyerarşi gücüne dayanılarak alınmış idari bir önlemdir. Bir eyleme ceza kanunu bakımından bir ceza uygulanması, bu eylemden dolayı disiplin cezası verilmesini engellemez. Cezalar durumun niteliğine ve ağırlık derecesine göre verilir.657 sayılı Devlet Memurlan Kanunu'na göre, disiplin cezaları, uyarma, kınama, aylıktan kesme, kademe ilerlemesinin durdurulması ve devlet memurluğundan çıkarmadır. Uyarma, kınama ve aylıktan kesme cezalan disiplin amirleri tarafından, kademe ilerlemesinin durdurulması cezaları memurun bağlı olduğu kurumdaki disiplin kurulunun kararı alındıktan sonra atamaya yetkili amir tarafından verilir. Devlet memurluğundan çıkarma cezası amirlerin bu yolda isteği üzerine memurun bağlı bulunduğu kurumun yüksek disiplin kurulu kararı ile verilir. Yüksek disiplin kurulu gerekli gördüğü durumlarda ilgilinin sicil dosyasını ve her türlü evrakı incelemeye, ilgili kurumlardan bilgi almaya, yeminli tanık ve bilirkişi dinlemeye, yerinde keşif yaptırmaya yetkilidir. Hakkında memurluktan çıkarma cezası istenen memur, sicil dosyası dışında soruşturma evrakını inceleme, tanık dinletme, disiplin kurulunda sözlü ya da yazılı olarak, kendisi ya da vekili aracılığıyla savunma yapma hakkına sahiptir. Devlet memuru hakkında savunma alınmadan disiplin cezası verilemez. Memur kendisine verilen süre içinde savunmasını yapmazsa bu hakkından vazgeçmiş sayılır.Disiplin amirlerinin verdiği uyarma ve kınama cezalanna karşı itiraz, varsa bir üst disiplin amirine, yoksa disiplin kurullarına yapılır. Aylıktan kesme, kademe ilerlemesinin durdurulması ve devlet memurluğundan çıkarma cezalarına karşı idari yargı yoluna başvurulabilir. 1982 Anayasası uyarma ve kınama cezalarına karşı yargı yolunu kapat-mıştır (m. 129).disk atına 194

1982 Anayasası'nın 135. maddesinde ön-görülen kamu kurumu niteliğinde meslek kuruluşları ile özel hukuka tabi derneklere ilişkin mevzuatta da disiplin cezalan ve bu disiplin cezalanm vermeye yetkili organlar konusunda bazı hükümler düzenlenmiştir. Aynca öğretim kurumlanna ilişkin yasa ve yönetmelikler de öğrenciler için çeşitli disiplin cezalan öngörmüştür. Türkiye'de 1980 sonrası mevzuatı genellikle disiplin suçlan- mn

çeşitlerini artıncı ve disiplin cezalarını ağırlaştırıcı bir nitelik taşımaktadır.disk atma, disk denen yassı bir cismin uzağa atılmasına dayanan alan sporu. Mo-

dern yarışmalarda diski 2,5 m çapında bir dairenin içinden atniak ve dairenin merke-zinden doğru çizilen 4ö"lik bir açı diliminin içine düşürmek gerekmektedir. Eski Yunan şairi Homeros'un yapıtlarında sık sık sözünü ettiği disk atma, eski Olimpiyat Oyunları'nda pentatlon yanşlannda yer alan beş karşılaşmadan biriydi. İÖ 5. yüzyılda Yunanlı heykelci Myron'un yaptığı "Dis- kobolos" adlı heykelde disk atma canlandırmaktadır. Bu heykelin daha sonra yapılmış bir benzeri British Museum'dadır. 1896'da Atina'da Olimpiyat Oyunlan yeniden başlatıldığında disk atma da modern atletizmin bir dalı olarak kabul edildi. Modern diskçiler önceleri disk eski atletlerin disk atışını canlandıran resimlerden esinlenerek benimsenen abartılı bir tarzda ve eğimli bir kaidenin üzerinden atıyorlardı. Bu kaidenin yerini alan, zemin üzerinde işaretlenmiş 2,13 m çapındaki daire, 1912'de genişletilerek bugünkü ölçülerine getirildi.Modern disk atma tarzı, zarif bir hızlı dönüş hareketine dayanır; atlet daire içinde hızını giderek artıracak biçimde yaklaşık bir buçuk turluk bir dönüş yapar. Böylece disk atma gerçekte fırlatma biçimini alır. Disk atmadaki temel zorluk diskin denetlenme- sindedir; çünkü disk el ve bileğin altında yalnızca merkezkaç kuvveti ve parmak uçla- nndan yapılan hafif bir baskıyla tutulur.Çapı yaklaşık 219 mm olan modern disklerin merkezdeki kalınlığı 44 mm'dir. Disk tahta ya da benzeri bir maddeden yapılır. Pürüzsüz metalden bir çerçevesi ve her iki yüzüne gömülmüş küçük yuvarlak pirinç plakalan vardır. Ağırlığı 2 kg'den az olmamalıdır. Diskin iki yüzü de kenardan başlayarak merkeze 25 mm uzaklığa kadar düz bir çizgi boyunca incelir. Olimpiyat Oyunla- n'nda dört kez şampiyon olan Alfred Oer- ter (ABD) 1962'de diski 61,10 m uzaklığa fırlatarak, 61 m'yi geçen ilk sporcu olmuştur.1928'de Olimpiyat Oyunlan kapsamına alman bayanlar pist ve alan yarışmalarında disk atma da yer alır. Bayan yanşmalarında erkeklerin kullandığından biraz daha küçük, 1 kg'lik diskler kullanılır. Liesel Wes- terman (AFC) 1967'de 61,24 m'yle 61 m'yi aşan ilk bayan sporcu olmuştur. Dünya şampiyonları için bak. spor ve oyunlar: sonuçlar (atletizm). Olimpiyat şampiyonları için bak. Olimpiyat Oyunları.

disk kanatlı yarasa, Thyropteridae familyasını oluşturan iki yarasa türünün ortak adı. Familya tek bir cinsi (Thyroptera), bu cins de Orta Amerika ve Güney Amerika' nin kuzeyinde yaşayan iki türü içerir. Yaklaşık 2,5-3 cm'lik kuyruklanyla birlikte uzunlukları 3,5-5 cm, ortalama ağırlıkları 4 gr kadar olan bu küçük, kızılımsı kahverengi yarasalar, başparmaklarının dibinde ve bileklerinde bulunan yuvarlak yastıkçılarla ayırt edilir. Vantuz işlevi gören bu yastık- çıklar ayırt

"Diskobolos", Yunanlı heykelci Myron'un tunç yapıtının mermerden Roma kopyası, İÖ y. 450; Terme Ulusal

Müzesi, RomaAlinari - Art Resource i EB Inc.

ediür. Vantuz işlevi gören bu yastıkçıklar yarasanın cam gibi düzgün ve kaygan yüzeylere tutunmasını sağlar; tek bir vantuz bile hayvanın tüm ağırlığını taşıyacak kadar güçlüdür. Rulo gibi büktüğü yapraklara tüneyen T. tricolor küçük topluluklar halinde yaşar. Öbür yarasalardan flarklı olarak, disk kanatlı yarasalar baş aşağı tünemez.

disk kayması, DISK FITIĞI olarak da bilinir, omurlar arasındaki diskin çekirdek denen yumuşak ve süngerimsi orta bölümünün, omuriliğe baskı yapacak biçimde dışanya doğru fırlaması. Beşinci ile altıncı ya da altıncı ile yedinci boyun omurları arasındaki diskin kayması kollarda, dördüncü ile beşinci bel omurları ya da beşinci bel omuru ile birinci sağn omuru arasındaki kayma ise belde ve bacaklarda ağrılara yol açar. Disk kayması en çok vücut ağırlığının büyük bölümünü taşıyan bel omurlarında görülür ve bel fıtığı olarak bilinir. Tedavide, durumun ciddiyetine göre yatak istirahati, aspirin ya da benzeri ağrı kesiciler, çekme tedavisi, ortopedik destekleme ve fizik tedavi yeterli olabileceği gibi, ağrılar çok şiddetli olduğunda diskin dışarı taşan bölü-münün ameliyatla çıkanlması ve o noktadaki omurların birbirine kaynaştırılması gerekebilir. Ağır olgularda cerrahi girişim yerine, kavunağacının (Carica papaya) özsu- yundan elde edilen ve örselenmiş dokuyu eriterek omurilik üzerindeki basıncı gideren kimopapain adlı enzimin şınngayla verilmesi de yarar sağlayabilir.

diskbalığı, Perciformes takımının Cichli- dae familyasının Symphysodori cinsinden tatlı su balıklarının ortak adı. Basık, disk biçimindeki gövdeleriyle tanınan bu balıkla- nn iki türü (S. discus ve S. aequifasciata) Güney Amerika'daki Amazon Irmağının kollarında yaşar. Diskbalıklannın yavrula- nnı besleme davranışı çok ilgi çekicidir: Erişkinler derilerinin üstünden sümüksü bir madde salgılar, yavrular da bu maddeyi emerek beslenir. Bazı gözlemlere göre, yavrulann bakımını erkek ve dişi sırayla üstlenir. Suyun sıcaklık, oksijen ve ışık gibi niteliklerine çok büyük özen göstermek gerektiğinden, diskbalıklannın akvaryumda yetiştirilmesi güçtür. Buna karşın, mavi ve yeşilin göz alıcı tonlanyla bezenmiş bu balıklar akvaryum meraklılannın gözdele- rindendir.diskcokey, DİSKIOKEY olarak da bilinir (in-gilizce disc ya da disk: "plak" ve jockey: "idare eden"), radyo, televizyon, diskotek ya da dans salonlarında, kaydedilmiş müzik programlarını yöneten kişi. Diskcokey programları genellikle tek bir diskcokeyin plak çalması ve aralarda samimi bir hava içinde doğaçtan söyleşiler yapmasına dayanır.Bu tür programlar yapma düşüncesi 1930'larda doğdu. Ama Federal Haberleşme Komisyonu'nun (FCC) konuya ilişkin kısıtlayıcı düzenlemeleri bu tür yayınların gelişmesini engelledi. Bazı müzikçi ve sa-natçıların plak kapaklarına "Radyo Yayın Hakkı Yoktur" yazılı etiketler koyması da diskcokeyleri kısıtladı. Ama Martin Block' un hazırladığı "Make Believe Ballroom" (Aldatmaca Balo Salonu) bu programların gücünü ortaya koydu; program New York' taki WNEW istasyonunda, Lindberg'in çocuğunu öldürenlere ilişkin dava haberlerinin verildiği ve herkesin yakından izlediği programın aralarında yayımlanıyordu. Ara doldurmak için tasarlanmış olmasına karşın istasyon, binlerce dinleyicinin isteğine uyarak programı dava bittikten sonra da sür^ dürdü. FCC, 1940'ta kurallarını gevşeterek saatte ancak iki kez kaydedilmiş müzik yayını yapılabileceğini belirtti. Aynı yıl mahkemeler de, plaklara konan etiketlerin yasa! açıdan geçerli olmadığına karar verdiler. Bu tarihten sonra diskcokey programla- n giderek yaygınlaştı. II. Dünya Savaşı sonrasında, müzik sanayisini temsil eden Amerikan Besteciler, Yazarlar ve Yayımcılar Derneği (ASCAP) ve Amerikan Müzikçiler Federasyonu'yla başlayan ücret anlaşmazlıkları ile radyo diskco- keyliğinin geleceği tehlikeye girdi. Bu anlaşmazlıklarda ana sorun diskcokeylerin ve kaydedilmiş müziğin gördüğü yaygın ilgi yüzünden sanatçıların canlı gösterilerine talebin azalmasıydı. 1944'te anlaşmazlık çözüme

bağlandı ve savaş döneminde, plak yapımında hammadde olarak kullanılan vi- nil ve gomalak üzerine konmuş kısıtlamalar hafifletildi. Böylece II. Dünya Savaşı sonrasında diskcokey programları. ABD'deki birçok radyo istasyonunun ekonomik temelini oluşturdu. 1950'lerde dinleyicilerin diskcokeylere gösterdiği ilgi ve bağlılık önemli ölçüde artmış, diskcokeyin tercihi bir plağın başan- sını belirleyen etken durumuna gelmişti. Bunun üzerine plak şirketleri de, diskcokeyleri kazanmak amacıyla onlara para, senet ve hediye yağdırmaya başladılar. 1959'da açılan federal bir soruşturma ile bu rüşvet uygulaması tüm ülkeye açıklandı. Sonuç olarak pek çok radyo yayıncısı çalı- şanlanna hediye almayı yasakladı. Bütün yayın türleri içinde en ekonomik olması nedeniyle radyodaki diskcokey programları yerini korudu.Birkaç dans g|§vu dışında televizyondaki diskcokey programları hiçbir zaman radyo- dakiler kadar tutulmadı. Ama 1970'lerde canlı disko dansının ortaya çıkmasıyla diskcokeylere karşı talepte sürekli bir artış gözlenmekteydi.Türkiye'de diskcokey programlanmn yayını 195Û'lerin sonlannda başladı. Hulki Sa- ner, Oğuzhan Koraltan, Cumhur Alp, Aykut Sporel, Engin Arman, Fecri Ebcioğlu gibi diskcokeyler hafif batı müziğinin Türkiye'de yaygınlaşmasına öncülük ettiler. Bugün en çok tanınan diskcokeyler arasında radyonun yanı sıra, televizyona da programlar hazırlayan İzzet Öz ve Sezen Cumhur Önal sayılabilir.

diskrazit, gümüş antimon (Ag3Sb) yapısında bir sülfür minerali. Gümüş yataklarında

damar minerali olarak bulunan diskrazi- tin en yaygın elde edildiği yerler, Alman- ya'daki Wolfach, Avustralya'daki Broken Hill ve ABD'de Nevada'daki Reese Irmağı yöresidir. Ortorombik sistemde, piramit benzeri kristaller halinde bulunur. Çevre etkisi altında ufalandığında, yerel gümüşle karışmış bir antimon sülfür türü olan pirarji- rite (Ag3SbS3) ya da antimon oksitlerine dönüşür. Ayrıntılı fiziksel özellikleri için, bak. sülfür mineralleri (tablo).diskriminant, cebirsel bir denklemin kat-sayılarından hesaplanan ve denklemin çö-zümlerine ilişkin bilgi veren sayı. ax2+bx+c=0 biçimindeki ikinci dereceden bir denklemin diskriminantı b2- 4ac'dir. Üçüncü dereceden x-+ax2+bx+c=0 denkleminin diskri- minantı ise a2b2+18abc-4b3-4a3c-27c2 biçimindedir. Katsayıları gerçek sayı olan ikinci ya da üçüncü dereceden denklemlerde, denklemin diskriminantı O'dan büyükse yalnızca gerçek kökler, O'a eşitse en az ikisi birbirine eşit yalnızca gerçek kökler ve O'dan küçükse iki sanal kök vardır. İkinci dereceden ax2+bxy+cy2

+dx+ey+f= 0 genel (konik) denkleminin diskriminantı, denklemin özelliğini (elips, hiperbol ya da parabol) tanımlar.Diferansiyel denklemlerin diskriminantla- n, çözüm kümelerine ilişkin bilgi veren cebirsel denklemler biçimindedir.

Dismal Bataklığı, BÜYÜK DISMAL BATAKLIGI olarak da bilinir, ABD'de, Kıyı Ovasında, Vitginia'nın güneydoğusunla Kuzey Caroli- na'nın kuzeydoğusunu içine alan bataklık bölge. Norfolk (Virginia) ile Elizabeth kenti (Kuzey Carolina) arasında uzanır. Sık ormanlarla ve yer yer, deniz düzeyinden 3-6 m yükseklikte doğal yükseltilerle kaplıdır. Dismal Bataklık seti olarak da bilinen batı kıyısındaki Pamlico Oluşumu 8 m'ye ulaşan yüksekliğiyle doğal bir sınır oluşturur. Bölgeye Büyük Dismal adını 1728'de burada inceleme yapan Virginia'lı Albay William Byrd verdi. George Washington 1763'te bir arazi ölçüm ve mühendislik şirketine bağlı olarak kanal açma, akaçlama ve ıslah ola-naklarını araştırmak üzere burada bir inceleme yaptı. Bu tarihte bataklığın uzunluğu yaklaşık 65 km'ydi ve 5.200 km2'lik bir alanı kaplıyordu. 18. yüzyıl sonlarında 16.000 hektarlık bölümü akaçlandı. Bataklığın bugün kuzeyden güneye uzunluğu yaklaşık 59 km, yüzölçümü ise 1.942 km2'dir. Kerestelik ağaç kesimi ve yangınların yol açtığı yaygın yıkıma karşın, gene de çok miktarda servi, ardıç ve bazı dişbudak türleriyle hanımeli gibi sarmaşıktan barındınr. Bataklıkta Campeptilus principelis adı verilen ağaçkakan türü gibi nadir kuşlar yaşar. Zehirli

yılanlar oldukça çoktur. Balıkçılık ve avcılık yaygındır; özellikle erişilmesi çok güç olan Coldwater Hendeği yakınlannda çok miktarda geyik, ayı, rakun ve opossum bulunur.Dismal Bataklığı Kanalı (1790-1828) ku- zey-güney doğrultusunda uzanan 35 km

uzunluğunda bir kıyı suyoludur; Atlas Ok-yanusu suyoluna bağlı bir hat olarak, Che- sapeake Körfezini Deep Çayı, Elizabeth Irmağının güney kolu ve Pasquotank Irmağı yoluyla Kuzey Carolina'daki Albemarle Koyuyla birleştirir. Bataklığın ortasında bulunan tatlısu gölü Drummond, 6 km uzunluğundaki Feeder suyoluyla kanalla birleşir. Yaklaşık 6 km çaplı bu göl İrlandalı şair Thomas Moore'un The Lake of Dismal Swamp (Dismal Bataklığı Gölü) adlı şiirine esin kaynağı olmuştur.dismenore, ÂDET GÜÇLÜĞÜ, ÂDET AGRISI ya da AĞRILI ÂDET olarak da bilinir, kadınların aylık âdet kanamalarının başlamasından önce ya da kanama sırasında ağrı duyulması. Dismenorenin, birincil ve ikincil dismenore denen iki ayn tipi vardır. Birincil dismenorede, dölyatağındaki yapısal bir bozukluğu ya da hastalığı gösteren herhangi bir patolojik bulgu yoktur ve aylık kanamalar daha genç kızlıktaki ilk âdetten başlayarak ağrılı olur. Genellikle daha geç bir dönemde ortaya çıkan ikincil dismenore ise, bazen doğuştan da olabilen organik bir bozukluğun belirtisidir. Yakınma konusu olan çoğu kez birincil dismenoredir.Birincil dismenorede ağrılar âdet kanamasından birkaç gün önce ya da kanamayla birlikte başlar, bazen kanama boyunca sürer. Ağrıların şiddeti, iş görmeyi engelleyecek kadar rahatsız edici ve sürekli kasılmalardan kısa süreli ve yoğun sancılı kramplara kadar değişir. Kann bölgesindeki ağrılar dışında genel belirtileri sinirlilik, yorgunluk, sırt ve baş ağrılan, bacaklarda kasılmalar, sık idrar yapma, bulantı ve kusmadır. Dismenorenin nedenleri konusunda uzmanlar arasında büyük görüş ayrılıkları vardır. Psikolojik etkenler kuşkusuz büyük rol oynar. Ama ağrı duyumu psikolojik değil gerçektir ve kadın her ayın birkaç günü iş göremeyecek kadar güçsüz düşer. Hastala- nn çoğunda dismenore doğumdan sonra geçer; buna karşılık, ruhsal bunalımlar çoğu kez ağrıların şiddetini artırır ve sinirli kadınlarda dismenore olasılığı çok daha yüksektir.Birincil dismenoreden çok daha ender görülen ikincil dismenorenin nedenleri, üreme organlarında kan akışına engel olan herhangi bir tıkanıklık, sinir dokusunun iltihaplanması ya da yozlaşması, dölyatağı duvarının gelişme bozuklukları, kronik dölyatağı iltihapları, dölyatağını destekleyen kaslann güçsüz düşmesi, polipler ya da urlardır. Ağrı genellikle sinsi ve inatçı urlardan ileri geliyorsa daha keskindir. Tedavide, dismenoreye yol açan bozukluğun düzeltilmesi amaçlanır.Disney, Walt, asıl adı WALTER ELIAS DISNEY (d. 5 Aralık 1901, Chicago - ö. 15 Aralık 1966, Los Angeles), ABD'li sinema ve televizyon yapımcısı. Canlandırma sinemasının öncülerinden biri ve Miki Fare (Mic- key Mouse), Vakvak Amca (Donaid Duck) gibi çizgi film kahramanlannın yaratıcısı olarak ünlüdür. 1955'te Los Angeles yakınlarında açılan dev eğlence parkı Disney- land'i tasarlayıp yapımını gerçekleştirmiş, daha sonra da Florida'da Orlando kenti yakınlarında Walt Disney World (Walt Disney Dünyası) adlı aynı fip bir parkın yapımını başlatmıştır.Çocukluğu ve gençliği. Gezici marangozluk, çiftçilik ve inşaat müteahhitliği yapmış

195 Disney, VValt

Elias Disney ile bir devlet okulunda öğretmen olan Flora Call'un dördüncü oğuluydu. Küçüklüğünde ailesi Missouri'de, Marceli- ne yakınlarında bir çiftliğe taşındı. Okula burada başlayan Disney'in çizgi çizmeye, mumboya ve suluboya resme olan hevesi ve yeteneği kısa sürede ortaya çıktı.Sık sık iş değiştiren babası bir süre sonra çiftçiliği bıraktı ve aile Missouri'deki Kan- sas kentine taşındı. Burada bir gazetenin dağıtım işini alan baba Disney, yağmur çamur demeden abone evlerini dolaşırken, çocuklarını da kendisine yardım etmeye zorluyordu. Disney sonraları, yaşamındaki pek çok alışkanlık ve saplantının, dağıtım işinde babasıyla birlikte çalıştığı bu zorlu ve rahatsız dönemden kaynaklandığını söyleyecektir. Kansas kentinde geçen yıllarda mektupla karikatür dersleri aldı ve Kansas Sanat Enstitüsü ve Tasarım Okulu'nda derslere girdi.

Ailesi 1917'de Chicago'ya döndü ve Disney, McKinley High School'a girdi. Burada bir yandan okul gazetesi için fotoğraf çekip çizim yapıyor, bir yandan da, ileride bir gazetede karikatürcü olarak iş bulabilmek umuduyla karikatür çizme alıştırmaları yapıyordu. Ama I. Dünya Savaşı'nın çıkmasıyla çalışmaları kesintiye uğradı. Savaşa katıldı ve Amerikan Kızılhaç Örgütü'nde kamyon sürücüsü olarak Almanya ve Fransa'da görev yaptı.1919'da Kansas kentine döndü. İş buldukça çeşitli stüdyolarda teknik ressam olarak çalıştı, resim çiniledi. Bu stüdyolardan birinde genç sanatçı Ub Ivverks'le tanıştı. Onunla, yaşamı boyunca ortağı ve en yakın danışmanı olan ağabeyi Roy'dan sonra meslek yaşamının en şanslı çalışma arkadaşlığını kurdu.İlk çizgi filmleri. Durumlarından hoşnut olmayan Disney ve Iwerks, kendilerine küçük bir stüdyo kurdular. Elden düşme bir kamera bularak canlandırma tekniğiyle,

yöredeki sinemalarda gösterilen ve günümüzün televizyon reklam filmlerine benzeyen bir iki dakika uzunluğunda reklam filmleri yapmaya başladılar. Ayrıca "Laugh-O- Grams" adını verdikleri, kısa öykülerden oluşan bir dizi çizgi filmle "Alice in Carto- onland" (Alice Çizgi Film Diyarında) adlı, yedişer dakikalık çizgi filmlerden oluşan bir masal dizisi gerçekleştirdiler. New Yorklu bir film dağıtımcısının kendilerini dolandır- masıyla parasız kalan ve umutsuzluğa kapılan Disney, Los Angeles'a, ağabeyi Roy'un yanına gitti.

ÎHnT >Dismal Bataklığının ortasında bulunan Drummond Gölü, VirginiaVirginia Department of Conservation and Economic Development

Iwerks'ü de birlikte çalışmaya ikna eden Disney, "Alice" dizisine yeniden başladı. Birlikte, Talihli Tavşan Oswald (Osvvald the Rabbit) tipini yarattılar ve film başına 1.500 dolardan bir dağıtım

anlaşması yaptılar. Bu, küçük girişimleri için umutlu bir başlangıç oldu. 1927'de, sinemada sesli filmlere geçilmesinden kısa bir süre önce Disney ve Iwerks, neşeli, enerjik ve haylaz bir fare olan ve Miki adını verdikleri yeni kahramanları üzerinde çalışıyorlardı. Aynı yıl ilk sesli film yapıldığında Miki Fare'li iki kısa film tasarlamışlardı. Canlandırma filmindeki ses olanaklarını farkeden Disney, bu iki sessiz filmi bir yana bırakıp hızla, ses ve müzikle donatılmış üçüncü bir Miki Fare filmi yaptı. 1928'de gösterime giren Steam- boat Willie (İstimbot Willie) adlı bu film büyük yankı uyandırdı.Disney ertesi yıl, The Skeleton Danceİskelet Dansı) filmiyle "Silly Symphonies"Sersem Senfoniler) adlı yeni bir diziye başladı. Bu filmde mezardan çıkan bir iskelet Saint-Saens'ın Danse macabre'ı (iÖlüm Dansı) eşliğinde kaba ve gürültülü biçimde dans ediyordu. Büyük bir başarıyla başlayan dizi, karmaşık çizim ve teknik çalışmalarının maliyetleri yükseltmesiyle tehlikeye girdi.Miki Fare ve kız arkadaşı Mini ise (Min- nie) giderek daha büyük ilgi görüyordu. Konuşan, yetenekli, insan özellikleri taşıyan küçük yaratıklar halkın hoşuna gitmişti. (Disney Miki'yi kendisi seslendiriyordu.) Bu yoğun ilgi, Plüto (Pluto) ve Gufi (Goofy) adlı köpekler Vakvak Amca gibi başka hayvan tiplerinin yaratılmasına yol açtı. Disney 1933'te The Three Little Pigs (Üç Küçük Domuz) adlı kısa filmi yaptı. Bu film Büyük Bunalım'ın tam ortasında ülkede fırtınalar yarattı. Öfkeli, esip savuran, teh- ditkâr kurda karşı sıkı bir biçimde çalışıp ısrarla kendi tuğla evini yapan küçük bir domuzu anlatan masalı ele alışıyla, ekonomik çöküntü karşısında gereksinme duyulan dayanma gücüne katkısı oldu. Filmin şarkıları da çekilen sıkıntıları neşeli bir üslupla alaya alıyordu. 1930'ların başla.ında, ekonomik sıkıntının en yoğun olduğu günlerde Disney, kendisini ve filmlerini bütün dünyaya sevdirmeyi başardı ve Büyük Buna- lım'a karşın para kazanmaya başladı.Disney, canlandırma alanına ardı ardına getirdiği yenilikler ve yaptığı katkılarla 1930'lar boyunca gelişmesini sürdürdü. Ya-ratıcı gençlerden oluşan bir kadro kurmuş, başına Iwerks'ü getirmişti. "Silly Symphonies" dizisinden Flowers and Trees'le (1932; Çiçekler ve Ağaçlar) ilk renkli filmini yaptı. Zaman zaman, The Grasshopper and the Ants (1934; Çekirge ile Karıncalar) ve The Tortoise and the Hare (1935; Kaplumbağa ile Tavşan) gibi filmlerde öteki hayvan kahramanları da kullanıyordu. Roy, Miki Fare ve Vakvak Amca filmlerinin yanında koşullu olarak çeşitli eşya ve oyuncak satışını gerçekleştirerek şirkete büyük kârlar sağladı.Uzun metrajlı çizgi filmleri. Disney, bulunduğu yerle yetinen biri değildi. Uzun süredir kısa filmlere ek olarak uzun metrajlı canlandırma filmleri yapmayı da düşünüyordu. 1935'te klasik masal uyarlaması Snow White and the Seven Dwarfs (1937; Pamuk Prenses ve Yedi Cüceler) üzerine çalışmaya başladı. Bu tasarı stüdyodaki yaratıcı ve teknik yetenekler arasında büyük bir düzenleme ve eşgüdüm çalışması gerektiriyordu. Disney'in, bu tür bir işin gerektirdiği eşsiz bir yeteneği vardı. Zaten filmlerinin yapımının bütün aşamalarıyla etkin biçimde ilgilenir, ama işin sanatsal yanıyla uğraşmaktan çok, eşgüdümü sağlar ve son karar organı işlevi görürdü. Pamuk Prenses eğlenceli ve duygusal bir aşk öyküsü olarak eleştirmenlerle izleyicilerin övgüsünü topladı. Pamuk Prenses, Prens ve Kötü Kraliçe tiplerinde insan figürlerinin canlandırılması ve Yedi Cüceler'de karikatür insan figürlerinin yaratılmasıyla Disney, kısa filmlerin içerik ve tekniğinden uzaklaşıyor, böylece sinemasının niteliğinde önemli bir geçişi gerçekleştiriyordu. İnsan özellikleri kattığı küçük hayvanlarıyla bir süre daha kısa filmler yapmayı sürdürürken, bir yandan da uzun metrajlı çeşitli eğlence filmleri çekmeye başladı.

Pamuk Prenses'i üç yıl sonra Pinocchio (1940; Pinokyo) ve uçabilen bir filin öyküsü olan Dumbo (1941; Uçan Fil Dumbo) gibi öteki uzun metrajlı çocuk klasikleri izledi. Disney bu arada bütünüyle olağandışı ve ilginç bir film yaptı. Çok bölümlü ve stilize Fantasia (1940; Fantazya) filminde çizgi figürler ve renkli desenler, J. S. Bach, Stravinski, Paul Dukas, Çaykovski, Beethoven, Mussorgski, Schubert gibi bestecilerin müzikleriyle hareket ediyordu.Ama bu tür iddialı projelerde, müzik eleştirmenleri ve aydınlar Disney'in beğenisini ve sanatsal yeteneklerini sorgulamaya başladılar. Onu ticari açıdan fırsatçılık yaptığı ve sanatsal eğretilemeleri birbirine karıştırdığı gerekçesiyle eleştirdiler. Disney bu suçlamalardan fazla rahatsızlık duymadı. 1940'ta şirketini California'nm Burbank kentindeki yeni bir stüdyoya taşıdı. Ertesi yıl personeli greve gitti. Disney ve Roy bu duruma dayandılar, ama Disney'in, yanında çalışan sanatçılara dostça davrandığı ve cömert olduğu yolundaki imaj sarsıldı.Başlıca filmleri ve televizyon yapımları. Disney stüdyosu II. Dünya Savaşı sırasında ordu ve federal hükümet için birçok iş yaptı ve bu arada da canlandırmayla gerçek görüntüleri birleştirme yöntemlerini yetkin- leştirdi. Disney bu karma tekniklerle pek çok film yaptı. Bunlar arasında The Reluc- tant Dragon (1941; Gönülsüz Ejder), Salu- dos Amigos (1942; Selam Dostlar), The Three Caballeros (1944; Renkli Mucizeler), Make Mine Music (1946; Renkli Besteler) ve Song of the South (1946; Güney'in Şarkısı) sayılabilir..Disney stüdyoları artık büyük bir işletme haline gelmiş, değişik türde ve çok sayıda eğlence filmi yapmaya başlamıştı. Disney'in "True-Life Adventures" (Gerçek Yaşamdan Serüvenler) adlı çok sevilen dizisinde gerçek doğa filmleri kullanılıyordu; ama bunlar öylesine yanıltıcı biçimde kurgulanmıştı ki, belgesel olmaktan çok, Disney'in fanteziye olan eğilimini sergiliyordu. Bunlar arasında Seal Island (1948; Fok Adası), Beaver Valley (1950; Kunduz Vadisi) ve The Living Desert (1953; Yaşayan Çöl) gibi filmler sayılabilir. Disney ayrıca oyunculu filmler yapmaya da yöneldi. Cinderella (1950; Külkedisi), Alice in Wonderland (1951; Alice Harikalar Diyarında) ve Peter Pan (1953; Peter Pan) gibi uzun metrajlı canlandırma filmleri, The Parent Trap (1961) ve The Absent-Minded Professor (1961; Dalgın Profesör) gibi küçük bütçeli, oyunculu filmler yaptı. Disney stüdyosu, televizyonun popüler bir eğlence aracı olarak taşıdığı potansiyeli önceden gören ve doğrudan televizyon için film yapan ilk stüdyolardandı. Zorro ve Davy Crockett dizileri çocuklar arasında çok büyük ilgi gördü. Bunlarla bağlantılı olarak rakun postundan yapılma kuyruklu şapka, boynuzdan barutluk ve Zorro pelerini gibi şeylerin satışıyla şirkete ek kârlar sağlandı. W alt Disney's Wonderful World ofColor (Walt Disney'in Harika Dünyası) değişmeyen televizyon yapımlarından biri oldu. Disney, öykülü film yapımcısı olarak mesleğinin doruğuna 1964'te Mary Pop- pins'le (Gökten inen Melek) ulaştı. Pamela L. Travers'ın bu sevilen çocuk öyküsünün uyarlaması bütün dünyada övgü topladı. Disneyland. Bu arada Disney daha 1950'lerin başlarında, Los Angeles yakınlarında büyük bir eğlence parkı kurmak üzere planlar yapmaya başlamıştı. 1955'te Disneyland açıldığında, Disney'deki geçmişe ve fanteziye düşkünlüğün parkın tasarımına ve yapımına açıkça yansıdığı görülüyordu. Park kısa sürede dünyanın dört köşesinden gelen turistlerin gezmeden geçemediği yerlerden biri oldu. Disney öldüğünde Flori- da'da yapımı süren ikinci park 1971'de açıldı. Bunu Tokyo'daki Disneyland izledi. 1992'de de Euro Disney adıyla Paris'te dördüncü park açıldı.Değerlendirme. Disney'in yaratıcılığı, enerjisi, düş gücüne dayanan mizahı ve halkın beğenisine uyum sağlama yeteneği, dünyanın her yanındaki "her yaştan çocuklar" için geliştirdiği eğlencelerin esin kaynağı olmuştur. O, toplumun hemen her kesimi için eğlence üreten bir yaratıcı ve ürünlerinin çok usta bir satıcısı olarak elde ettikleri açısından, başarılı bir sanayiciyle karşılaştırıİabilir. Ama son yıllarında Disney ve yapıtları konusundaki

değerlendirmeler önemli ölçüde değişmiş, bazılarınca onun muhafazakâr siyasal görüşleri kadar beğenisi de eleştirilmiştir. Sosyal bilimciler ve eğitimciler Disney filmlerinin, estetik açıdan kaba yanlarının yanı sıra pek çoğundaki şiddet, vahşet ve sadizm öğelerine de karşı çıkmışlardır. Disneyland de birçokla- rınca bir "eğlence süpermarketi" olarak nitelenmiştir.Disney Company, tam adı WALT DISNEY COMPANY, eskiden (1929-86) VVALT DISNEY PRODUCTIONS, çocuklara yönelik eğlence hiz-metleri sunan ve kendi alanında en büyük üne ulaşan ABD şirketi. Merkezi California eyaletindeki Burbank'tedir. Canlandırma sinemasının öncülerinden olan Walt Disney ile işadamı olan ağabeyi Roy tarafından 1929'da Walt Disney Productions adıyla kuruldu. Şirketin temelini oluşturan iki kardeşe ait stüdyoda bir süreden beri canlandırma tekniğiyle çizgi filmler yapılıyordu. Miki Fare, Mini, Vakvak Amca, Plüto ve Gufi gibi Disney çizgi film kahramanları 1930'larda ABD'de halktan yoğun ilgi gördü. Bu başarı üzerine şirket ilk uzun metrajlı canlandırma filmi olan Snow White and Seven Dwarfs (1937; Pamuk Prenses ve Yedi Cüceler) gibi büyük bir projeyi gerçekleştirdi. Pamuk Prenses'i günümüzde canlandırma sinemasının klasikleri arasında sayılan uzun metrajlı bir dizi film daha izledi.Canlandırma tekniği için gerekli işgücü maliyetinin yükseldiği 1940'larda uzun met-rajlı canlandırma filmlerinin yapımı çok pahalıya çıkmaya başlayınca, şirket, doğa belgeselleri, canlandırmayla gerçek görün-tülerin birleştirildiği filmler, ayrıca televizyon için kısa çizgi filmler ve gerçek görüntülere dayalı programlar yapmaya yöneldi. Şirketin girişimiyle 1955'te California eyaletindeki Anaheim'da dünyanın en ünlü eğlence parkı olarak kabul edilen Disneyland açıldı. Yaklaşık 30 hektarlık bir alanı kaplayan Disneyland'de belirli temalara göre dü-zenlenmiş çeşitli bölümler vardır. Daha büyük olan ikinci eğlence parkı 1971'de Walt Disney World adıyla Florida'nın Orlan- do kenti yakınlarında açıldı. Experimen- tal Prototype Community of Tomorrovv (EPCOT) Center (Geleceğin Örnek Topluluğu Deneysel Merkezi) ve Magic Kingdom

Disney Company 196

(Büyülü Krallık) parklanyla tanınan Walt Disney World'de oteller, tatil merkezleri, spor ve dinlence tesisleri de vardır.Walt Disney'in 1966'daki ölümüyle en büyük yaratıcısından yoksun kalan şirket bir gerileme sürecine girdi. Ama 1980'lerde yeni bir yönetim altında toparlanmayı başardı. Özellikle film üretim birimi ABD'de- ki en başarılı yapımcılar arasına girdi. Bir Japon şirketi 1983'te Disney Company'ye imtiyaz payı ödeyerek Tokyo yakınlarında Tokyo Disneyland adlı parkı açtı. Disney Company'nin girişimiyle Paris yakınlarında kurulan Euro Disney ise Nisan 1992'de açıldı.

disodil, KÂGRR KÖMÜR olarak da bilinir, grimsi ile sarı arasında değişen renklerde, ince katmanlar halinde bulunan esnek kömür. Hayvan kalıntılarından oluşan disodil, torbanit (alga kömürü) ile kanel kömürü arasında tipik bir geçiş durumudur. Bileşimi, petrol şeyllerinde olduğu gibi oksijen, kükürt ve azotun bazı organik bileşikleri ile katı hidrokarbonların karmaşık karışımlarını içerir. En yaygın elde edildiği yerler Brezilya, Almanya, İtalya ve Çekoslovakya'dır.

disotonomi bak. Riley-Day sendromudisparöni, AGRILI CINSEL BIRLEŞME olarak da bilinir, kadında cinsel birleşmenin, organik ya da ruhsal nedenlerle ağrılı ve güç olması. Ayrıca bak. cinsel işlev bozukluğu.

dispeç, müşterek avarya hesaplaşmasını saptayan belge ya da rapor. Türk Ticaret Kanunu (TTK) dispeçin varma yerinde, eğer buraya varıiamazsa yolculuğun bittiği Umanda hükümetin atadığı dispeççiler, bunlar yoksa mahkemenin atayacağı kişilerce yapılacağını belirtmiş, gemi ve yükle ilgili kimselerin de birlikte dispeççi seçebileceğini hükme bağlamıştır (m. 1207, 1208). Türkiye'de hükümetçe atanmış dispeççiler olmadığından, uygulamada dispeççiyi taraflar seçmektedir. Kaptan, dispeçi yaptırmakla yükümlüdür. Dispeççinin olayı müşterek avarya saymaması durumunda, ilgililer ve sigortacı mahkemeye başvurabilir. York- Anvers Kurallan'na göre müşterek avarya hesaplaşmasında zarar ve masraflar, gara- meye katılma borçlan yolculuğun bittiği zaman ve yerdeki değerlere göre saptanır. Dispeçin birinci bölümünde gemi jurnali ve deniz raporuna dayanılarak müşterek avarya olayı anlatılır, ikinci bölümde müşterek avarya hareketinin doğrudan sonucu olan zarar ve masraflar saptanır (alacaklı masa). Üçüncü bölümde borçlu masa yer alır. Dördüncü ve son bölümde ise alacaklı masanın borçlu masaya bölünmesi sonucunda müşterek avarya garamesine katılma oranı bulunur.Dispeç ticaret mahkemesince onaylandıktan sonra yürürlüğe girer. İlgililer ve sigortacılar mahkemeden onay isteyebilecekleri gibi, avaryanın türüne ya da hesaplarına itiraz da edebilirler. İtirazlann çözümü TTK'nm 1210. maddesinde düzenlenmiştir. Dispeçin onaylanmasına ilişkin ilam, onay istemi üzerine duruşmaya usulüne göre çağnlmamış ilgililer aleyhine hiçbir sonuç doğurmaz.

dispepsi bak. sindirim güçlüğüdispersiyon (fizikte) bak. aynlımdisplazi, vücuttaki bir organ ya da dokunun oluşum bozukluğu; bu terim daha çok kemiklerdeki oluşum bozuklukları için kul-lanılır. İnsandaki displazilerin çoğu, her biri özel bir adla anılan, yeterince tanımlanabilmiş hastalıklardır.Ellis-van Creveld sendromu olarak da bilinen kondroektodermal displazi, çok ender görülen ve eşey kromozomları dışındaki çekinik genlerle taşınan kalıtsal ve doğuştan olma bir bozukluktur. Hastalarda, erken ölüme yol açabilen yapısal kalp bozuklukla- n, cücelik, çoğu kez bacaklarda çarpıklık ve el kemiklerinde kaynaşma görülür. Bu has- talann parmaklan sayıca fazla, diş ve tırnak gelişimi kusurludur. Hastalığın görülme sıklığı, Pennsylvania'da yaşayan Amish'ler arasında binde 5 gibi bir oranla doruğa ulaşır.

Engelmann sendromu olarak bilinen ilerleyici kemik gövdesi (diyafiz) displazisi, ender görülen kalıtsal (çekinik otozom genler) bir bozukluktur. Çocukluk çağında başlayan hastalıkta uzun kemiklerin gövdesi ve kafatasının tepesi kalınlaşır; hasta ağrı duymaz, ama boyu normal ölçüleri aşar, kaslan güçsüzdür, çabuk yorulur, yürüyüşü gergin ve paytaktır.Daha sık görülen kemik ucu (epifiz) dis- plazisinde, çocukluk çağında uzun kemiklerin ucundaki büyüme ve kemikleşme çok gecikir; bu gecikmenin doğal sonucu olan cücelik bazen yalnız bacaklarla sınırlı kalır. Orta yaşlarda genellikle doku yozlaşmasına bağlı eklem hastalıklan ortaya çıkarsa da, hastalarda başka bir rahatsızlık görülmez.Noktalı kemik ucu displazisi çok ender bir bozukluktur; nedeni bilinmeyen bu hastalıkta, yenidoğanm kemik ucu kıkırdaklarında saydam olmayan madde noktacıklan görülür. Bebeklerin çoğu bir yaşına gelmeden ölür; yaşayanlarda da cücelik, zekâ geriliği ve doğuştan katarakt gelişir.Metafiz displazisi de çok seyrek görülen, kalıtsal bir bozukluktur. Hastalarda, uzun kemiklerin gövdelerinin kabuk bölgesinin çok ince ve kınlmaya yatkın olmasından başka bir bozukluk görülmeyebilir.Kalça displazisi köpeklerde, özellikle Alman çoban köpeği, ingiliz çoban köpeği ve senbernar gibi iri köpeklerde çok sık görülen kalıtsal bir oluşum bozukluğudur. Uyluk kemiğinin başı ile kalça kemiğinin yerleştiği çukurda yapısal bozukluklar görülebilir.

dispne bak. soluk darlığıdisprosyum (Dy), periyodik tablonun Illb grubundaki azrak toprak metalleri dizisinden kimyasal element. Oldukça sert ve çok tepkin bir metal olan disprosyum, hava ve suyla kolayca yükseltgenir. Erime noktasının yüksek olması ve nötron soğurma özelliği, bu elementin nükleer reaktörlerde- ki denetim çubuklarında kullanılmasına olanak verir. Bileşikleri de petrol antma sanayisinde katalizör, bazı elektronik donanımların bileşeni ve fosfonşıma etkinleştiri- cisi olarak kullanılır.Disprosyumu 1886'da P.-E. Lecoq de Bo- isbaudran, holmiyum ve öbür ağır azrak toprak metalleriyle bileşik halde buldu; 1906'da Georges Urbain elementi oldukça katışıksız biçimde ayırmayı başardı. Disprosyumun bazı önemli mineral kaynaklan ksenotim, öksenit ve monazittir; ayrıca çekirdek bölünmesi (fisyon) ürünlerinde de bu elemente rastlanır. Sanayide ayırma için iyon değişimi yöntemlerine başvurulur. Susuz halojenürlerin, alkali ya da toprak alkali metallerle ısıl yoldan indirgenmesiyle elde edilen metal haldeki disprosyum, oda sıcaklığında, yakın birleşmiş heksagonal yapıda kristalleşir: -168°C'nin altında ferro- magnetiktir, çok düşük sıcaklıklarda üstün- iletken olur. Kütle sayıları 156, 158, 160, 161, 162, 163 ve 164 olan doğal izotoplarının tümü kararlıdır; bu izotoplardan son dördü, doğal disprosyumun yaklaşık yüzde 98'ini oluşturur.

197 Disraeii, Benjamin

Kimyasal olarak, +3 değerli bütün azrak toprak metalleri gibi davranan disprosyum, donuk sarı renkte bir dizi bileşik oluşturur. Dy" iyonu son derece paramagnetiktir, çok düşük sıcaklıklarda magnetik soğutma yapabilmek için iyonun bu özelliğinden yararlanılır.

atom numarası atom ağırlığı erime noktası kaynama noktası özgül ağırlığı birleşme değerielektronların yerleşimi 2-8-18-28-8-2 ya da (Xe)

4 / > ° 5 6 s 2

Disraeii, Benjamin, BEACONSFIELD KONTU (d. 21 Aralık .1804, Londra - ö. 19 Nisan 1881, Londra, İngiltere), iki kez başbakanlığa gelen (1868, 1874-80) İngiliz devlet adamı ve romancı.İtalyan göçmeni bir Yahudi ailesinin en büyük oğluydu. Babası Isaac D'Israeli,

Bevis Marks Sinagogu'yla arası açıldığı için 1817'de çocuklarını Hıristiyan olarak vaftiz ettirdi. Babasının bu kararı Disraeli'nin yaşamına yön veren en önemli etken oldu; çünkü Yahudiler ancak 1858'den sonra Parlamento'ya girebilecekti. Özel okullarda öğrenim gören Disraeii, 17 yaşına geldiğinde bir avukatlık firmasında çalışmaya başladı. Ama bu işle yetinmedi ve 1824'te Güney Amerika'daki madencilik şirketlerinin çıkardığı hisse senetleri üzerinde spekülasyona girişti; bir yıl sonra elindeki her şeyi yitirdi ve orta yaşlarına değin kurtulamadığı ağır bir borç yükü altına girdi. Babasının arkadaşı John Murray ile birlikte çıkardığı Representative adlı günlük gazete de batınca payına düşen borcu ödemekten kaçınması, Murray ve öteki ortaklarla arasının açılmasına yol açtı. Disraeii bu gazetenin öyküsünü imzasız yayımladığı ve Murray'i alaycı bir dille eleştirdiği Vivian Grey (1826-27, 5 cilt) adlı romanında anlattı. Bir süre sonra kitabın yazarı olduğu ortaya çıkınca çok geniş bir çevrenin eleştirisine uğradı.Disraeii bunu izleyen dönemde bir sinir krizi geçirdi ve sonraki dört yıl boyunca önemli bir etkinlik gösteremedi. Daha sonra The Young Duke (1831, 3 cilt; Genç Dük) adlı bir roman daha yazdı. 1830'da Akdeniz ve Ortadoğu ülkelerini kapsayan uzun bir yolculuğa çıktı. Bu gezi, romanları için malzeme sağladığı kadar, siyasette doruğa ulaştığı 1870'lerde Mısır, Hindistan ve Osmanlı Devleti'ne karşı izlediği politikala- n da etkileyecekti.

Disraeli'nin W. & D. Downey tarafından albüminli kâğıda basılmış bir fotoğrafı

Gernsheim Collection. üniversity of Texas. Austin

66162,500 1409°C 2335°C8,540 (25°C'de) 3

dişten 198

Disraeli ülkesine döndüğünde Londra'daki edebiyat çevrelerine girdi ve döneminin önde gelen kişileriyle tanıştı. O dönemde yazdığı Contarini Fleming (1832, 4 cilt) çoğu romanı gibi otobiyografik renkler taşıyor ve siyasal görüşlerini yansıtıyordu.Siyasal yaşamının başlangıcı. 1831'de siyasete atılmaya karar veren Disraeli, High Wycombe'dan radikal bağımsız aday olarak katıldığı 1832 ve 1835 seçimlerini kazanama-yınca, bir partiye girmek zorunda olduğunu anladı; kendi radikallik anlayışı ile Muhafa-zakârların görüşleri arasında kimi benzerlikler kurarak Muhafazakâr Parti'ye girdi. Ama 1835'te Taunton'dan Muhafazakâr aday olarak katıldığı seçimlerde de başarılı olamadı. Abartılı davranışları, yüklü borçlan ve Henrietta Temple (1837, 3 cilt) adlı romanına esin kaynağı olan, Sir Francis Sykes'ın kansı Henrietta'yla ilişkisi, Disrae- li'ye kötü bir ün kazandırmıştı. Gene de 1837'de Kent'in Maidstone seçim bölgesinden katıldığı seçimleri kazanarak Parla- mento'ya girmeyi başardı. Avam Kamarası'nda usta bir konuşmacı olarak kısa sürede dikkatleri üzerinde topladı. 1839'da zengin dul Wyndham Lewis ile evlenerek toplumsal konumunu güçlendirdi.1841 seçimlerini Muhafazakârlar kazanınca, siyasete atılma konusunda Disraeli'yi desteklemiş olan parti başkanı Sir Robert Peel başbakan oldu. Ama kabinede kendisine görev verilmediği için büyük düş kırıklığına uğrayan Disraeli, Peel'e ve onun muhafazakârlık anlayışına karşı eleştirel bir tutum takındı. Böylece, Peel'in uygulamalarına karşı çıkan ve "Genç ingiltere" olarak adlandmlan bir grup genç Muhafazakârın desteğini kazandı. Coningsby; or The New Generation (1844, 3 cilt; Coningsby ya da Yeni Kuşak) adlı romanında, Peel'in temsil ettiği soğuk, pragmatik ve orta sınıfa özgü muhafazakârlık anlayışı ile Genç İngiltere grubunun romantik, nostaljik ve aris- tokratik yaklaşımı arasındaki farkı vurguladı.1845'te Tahıl Yasalan tartışmaları Disrae- li'ye Peel'e karşı bir kampanya başlatma fırsatını verdi. Peel, tahıl ithalinden gümrük vergisi alınmasını öngören Tahıl Yasalan' nin kaldırılmasını tasarlıyordu. Oysa bu, Muhafazakâr Parti'nin belkemiğini oluşturan kırsal kesimdeki küçük soylulann çıkar- lanna aykınydı. Disraeli, yasaların kaldırılmasına karşı çıkanların önderliğini üstlenen Lord George Bentick'in sağ kolu olarak yaptığı bir dizi etkili konuşmayla, Peel'e karşı sürdürülen muhalefetin güçlenmesini sağladı. Whig'ler de Peel'in tasansını desteklediği için, Disraeli önderliğindeki korumacılar Tahıl Yasalarinm kaldınlmasını engelleyemediler ama Peel'in parti içinde azınlıkta kalmasını sağlayarak 1846'da onu istifaya zorladılar.Muhafazakârların önderi ve başbakan. Eski Muhafazakâr bakanların çoğunun Peel'e bağlı kalması ve Bentick'in ölümü, Disraeli'yi Avam Kamarası'ndaki muhalefetin önderi durumuna getirdi. Disraeli, sonraki birkaç yıl boyunca Muhafazakâr Parti'yi, artık umutsuz saymaya başladığı korumacılık politikasından vazgeçirmek için çalıştı. 1847'de Buckinghamshire'dan Parlamento' ya seçilmesi ve 1848'de High Wycombe yakınlarındaki Hughenden Malikânesi'ni satın alması, toplumsal ve siyasal nüfuzunu artırdıysa da mali durumu hâlâ sallantıdaydı.Liberaller 1852'de iktidardan düşünce, Muhafazakâr Parti başkanı Derby kısa ömürlü bir azınlık hükümeti kurdu veDisraeli'yi maliye bakanlığına getirdi. Disraeli maliyeden anlamadığını ileri sürerek başlangıçta bu görevi kabul etmek istememişti. Gerçekten de Disraeli'nin hazırladığı 1852 bütçesi hükümetin düşmesiyle sonuçlandı. Ama bunda Disraeli'nin suçu olduğu söylenemezdi; çünkü Avam Kamarası'nda çoğunluğu elinde tutan serbest ticaret yanlıları, koruyucu önlemler içermese de tarımı geliştirmeye yönelik her girişime karşı çıkıyordu.Derby, 1858'de Disraeli'nin maliye bakanı olduğu yeni bir azınlık hükümeti kurdu Seçim sistemi reformunu Whig'lere bırakmak istemeyen Disraeli, 1859'da ılımlı bir reform

tasarısı hazırladı. Ama tasarı açıkça Muhafazakâr Parti lehine düzenlendiği için reddedilince Muhafazakârlar bir altı yıl için daha muhalefete geçti. 1866'da Lord Rus- sell başkanlığındaki liberal hükümet düşünce, Derby üçüncü azınlık hükümetini kurdu ve Disraeli'yi yeniden maliye bakanlığına getirdi. Disraeli'nin bakanlığı sırasında, Kraliçe Victoria ile Lord Derby'nin girişimiyle seçim sistemiyle ilgili yeni bir reform tasarısı hazırlandı. Tasarıyı Avam Kamara- sı'na sunan Disraeli, çoğunluktaki Liberallerin, tasarıyı Muhafazakârların işine yaramayacak ölçüde değiştirmelerine engel olamadı. Gene de "bütün yaşamının düşü" olarak nitelendirdiği bu yasayla Muhafazakârların güç kazandığına inanıyordu.Derby'nin 1868'de siyasetten çekilmesi üzerine Disraeli başbakan oldu; ama aynı yıl yapılan seçimleri Liberaller kazanınca, başbakanlıktan ayrıldı. Bunu izleyen 12 yıllık sürede İngiliz siyasal yaşamında yıllardır süregelen karışıklık sona ermiş ve tutarlı politikaları olan iki büyük parti ortaya çıkmıştı. İki partinin başında, birbirine diş bileyen Disraeli ve Gladstone bulunuyordu.Disraeli önceleri görece barışçıl bir tutum içindeydi. Yeni seçmenler kazanmak umuduyla, Muhafazakâr Parti'ye yeni bir çehre vermeye çalışıyordu. Ama soğuk kişiliği ve siyasal bir taşlama niteliğindeki Lothair (1870, 3 cilt) adlı romanı yandaşlarının bir bölümünün ondan uzaklaşmasına yol açtı.Disraeli 1872'den sonra parti üzerinde sıkı bir denetim kurdu. Belirli konularda, Muhafazakâr ve Liberal politikalar arasındaki aynm çizgisini keskinleştirdi. Lordlar Ka- marası'm, monarşiyi ve kiliseyi savundu; Hindistan'a özel bir önem vererek imparatorluğun bütünlüğünün korunmasına yönelik bir politika oluşturdu; toplumsal reformlarla ilgilendi; başta en büyük tehlike olarak gördüğü Rusya olmak üzere yabancı ülkelere karşı katı bir dış politika benimsedi.İkinci başbakanlık dönemi. 1873'te Gladstone hükümetinin istifası Disraeli'nin siyasal yaşamında dönüm noktası oldu. Bu durumda, Disraeli, bir azınlık hükümetinin partiye zarar vereceği düşüncesiyle hükümeti kurmak istemedi. Bunun üzerine gönülsüzce başbakanlığa dönen Gladstone çok geçmeden Parlamento'yu dağıtarak seçimlere gitti; Muhafazakârlar 1874 seçimlerinde büyük bir zafer kazandılar.Güçlü bir kabine kurarak kraliçenin de dostluğundan yararlanan Disraeli bir dizi toplumsal reform yasası çıkardı ve Tory demokrasisinin bir slogandan ibaret olmadığını gösterdi. Ama toplumsal reformlardan çok, izlediği dış politikayla kamuoyunun desteğini kazandı. İlk büyük başarısı, Mısıı hıdivi İsmail Paşa'dan, Süveyş Kanalı hisselerinin yarıya yakınını satın alması oldu. Biı gazeteci, İsmail Paşa'nın hisselerini satmak istediğini öğrenmiş ve durumu Dışişleri Bakanlığı'na bildirmişti. Disraeli, daha Par- lamento'nun karannı beklemeden, Roths- child ailesinden sağladığı mali destekle hisseleri aldı. 1876 başlarında Parlamento'yaKraliçe Victoria'yı "Hindistan İmparatori- çesi" ilan eden bir tasarı sundu; geniş muhalefet karşısında tasanyı geri çekmeye hazırlanırken kraliçenin ısrarıyla tasarı yasalaştı. Disraeli, sağlığının bozukluğu yüzünden Avam Kamarası grubunun önderliğini yürütemez duruma gelince Beaconsfi- eld kontu unvanını kabul ederek Lordlar Kamarası'nın önderi oldu.Disraeli, 1878'e değin ağırlıklı olarak dış politikayla ilgilendi. 1877'de Osmanlı Devletine savaş ilan eden Rusya 1878'de İstanbul kapılanna dayanınca, İngiltere'nin Hindistan yolu üzerindeki denetimi tehlikeye düştü. Bunun üzerine Disraeli, bir güç gösterisiyle Rusya'yı antlaşmaya zorladı. Osmanlı Devleti'ni büyük kayıplara uğratan Ayastefanos (Yeşilköy) Antlaşması 1878'de toplanan Berlin Kongresi'ne getirilince burada istediği tüm ödünleri elde eden Disraeli Londra'ya zafer havası içinde geri döndü.Disraeli, siyasal yaşamının doruğundayken kraliçenin kendisine önerdiği düklüğü geri çevirdiyse de "Order of the Garter" nişanını kabul etti. Daha sonra felaketler birbirini izledi: İngiliz orduları Afganistan'da yenilgiye uğradı,

Güney Afrika'daki birlikler katledildi, tarımda ve sanayide üretim düştü. Bunun sonucunda Muhafazakârlar 1880 seçimlerinde ağır bir yenilgiye uğradı. Parti önderliğini sürdüren Disraeli, siyasal yaşamının ilk günlerini anlatan Endymion (1880, 3 cilt) adlı romanım tamamladı. Bunun ardından sağlığı hızla bozuldu, çok geçmeden de öldü.dişten bak. kiyanitDistinguished Service Order (D.S.O ),İngiliz askeri nişanı. Savaşta üstün hizmette bulunan subaylara verilen bu nişan 1886'da Kraliçe Victoria tarafından konmuştur. Nişanı alanlar adlarının sonunda "D.S.O." ibaresini kullanabilirler. İngiltere Silahlı Kuvvetleri'nde hizmet gören yabancı subaylar da "onur üyesi" olarak bu nişanı alabilirler. Haç biçimindeki nişan, beyaz ve altın rengindedir. Haçın kollarının kesiştiği noktada kırmızı zemin üstünde defne çelengiyle çevrili bir taç yer alır.distorsiyon, akustikte ve elektronikte, temel dalga biçiminin ya da çeşitli frekans bileşenlerinin aralanndaki ilişkinin bozulmasına yol açan sinyal değişikliklerinin ortak adı. Çoğunlukla sinyalin sönümlenmesi biçiminde gelişir. Sinyallerin dalga biçimleri değiştirilmeden doğrudan kuvvetlendirilmesi ya da zayıflatılması, genellikle distorsiyon olarak tanımlanmaz. Sinyalin çeşitli frekans bileşenlerinin farklı oranlarda kuvvetlendirilmesi ya da zayıflatılmasına genlik distorsiyonu, sinyaldeki çeşitli fazlar arasındaki ilişkilerin değişik biçimde yeniden üretilmesine ise faz distorsiyonu denir. Aramodülasyon distorsiyonu ise, sistemin kaynak frekansının doğrusal bileşiminin bozulması, örneğin bir frekans bileşeninin (örn. bir yüksek ses frekansı), başka bir frekans bileşenini (örn. bir düşük ses frekansı) modüle etmesi sonucunda ortaya çıkar. İşitsel sistemlerde en sık oluşan distorsiyon türleri, genlik, frekans ve ara-modülasyon distorsiyonlandır. Görsel sis-temlerde ise, çoğunlukla yeniden üretilen görüntünün sönümlenmesine yol açan dis-torsiyon türlerine rastlanır. Bilerek ya da istemeden sinyale gürültü eklenmesi kimi zaman distorsiyon olarak tanımlanır.distribütör, AKIM DAGITICI olarak da bilinir, içten yanmalı motorlarda, indüksiyon bobi-ninden (marş motoru) gelen yüksek gerilimli akımı bujilere(*) dağıtan aygıt. Temel olarak bir kam mili ile bunun üzerine yerleştirilen bir rotordan oluşan distribütör,

motor silindirlerindeki supapların açılıp ka-panmasıyla eşzamanlı olarak elektrik akımının geçişini sağlar. Rotor kolu, bobinden gelen yüksek gerilim ucuna bağlıdır ve mille birlikte dönerken, distribütör kapağının iç kenarlarına yerleştirilmiş olan iletken parçalara sürtünerek akımın bujilere iletilmesini sağlar. Kam mili, açılıp kapanarak akı-mın geçişini denetleyen kesiciyi (platin) de hareketlendirir. Kesicinin değme uçlarının arasına bağlanan bir kondansatör (mekse- fe), bu uçlar arasında oluşan elektrik arkını yavaşlatır ve akımın keskin bir biçimde kesilerek bujilerin hızla kıvılcım çakmasını sağlar.

Ayrıca bak. ateşleme sistemi.District of Columbia (D.C.), ABD'nin doğusunda federal yönetim bölgesi. Poto- mac Irmağı kıyısında, Washington, D.C. kentiyle aynı alanı kaplar.diş, omurgalılarda ağız-yutak boşluğunun çevresinde, çene kemiklerinin kenarlanna dizilmiş olan, yiyecekleri alıp kavramaya,

^------------------------orta kesicidiş

^____-------------------------------yan kesicidiş^-------------------------------------------------------------------köpekdişi\ t / İÇ...............................■------------------birinci küçük azı

f^S^T ^^----------- ikinci küçük azı

-SZŞı' ,,--------------- birinci büyük azı

I^CAY' -------------ikinci büyük azı

ı^^/^"^V^k azı

insanda altçenedeki dişlerin dizilişiG. J. Romanes, Cunningham's Textbookof Anatomy. Oxford

University Press

çiğneyerek parçalamaya, düşmanlardan ko-runmaya ve başka özel işlevlere uyarlanmış, beyazımsı renkte, sert ve dayanıklı oluşumların ortak adı.Omurgalıların çeşitli türlerinde dişler, ge-nellikle yüklendiği işleve uygun özel biçimler gösterir. Örneğin yılanın dişleri çok ince, keskin ve çoğu kez geriye doğru kıvrıktır; bu havyanlar avlarını bütün olarak yuttukları için, dişler çiğnemeye değil yalnızca avı yakalamaya uyarlanmıştır. Kedi ve köpek gibi etçil memelilerin dişleri, insan ve maymunların dişlerinden daha sivridir. Bu hayvanların köpekdişleri uzun, öğütmekten çok kesmeye ve koparmaya uyarlanmış olan küçük azıların yassı çiğneme yüzeyi yoktur. Büyük azıların da bir bölümü kaybolmuştur. Oysa inek ve at gibi otçul memelilerde çiğneme yüzeyi, küçük azılarda çok geniş ve yassı, büyük azılarda çok karmaşık girinti ve çıkıntılarla dolu, köpekdişleri de bazen hiç yoktur. Bu açıdan, çiğnemeye pek elverişli olmayan sivri uçlu dişler genellikle yılan, köpek ve kedi gibi etçil hayvanlara, çiğneme ve öğütme işlevine uyarlanmış olan geniş ve yassı yüzeyli dişler ise otçul hayvanlara özgüdür. Hayvanların pek azı selülozu sindirebilir; oysa otçulların temel besini olan bitkilerde hücrenin çevresi selü-lozdan bir zarla kuşatılmıştır ve sindirim

enzimlerinin hücre içine girebilmesi için önce bu zarın parçalanması gerekir. Hayvan hücresini sindiremeyecek türden bir zar çevrelemediği için, etçil hayvanların yediği et doğrudan doğruya sindirim enzimleriyle işlenebilir. Dolayısıyla, otçulların beslenme-sinin temeli olan çiğneme etçiller için o kadar önemli değildir. Hem bitkisel, hem hayvansal dokularla beslenen insanda, gerek yapısal, gerek işlevsel olarak etçil ve otçul hayvanların dişlerinin özelleşme sınırlarına yaklaşan değişik nitelikte dişler (hete- rodont diş yapısı) bulunur. Omurgalıların yalnızca bir sınıfında, kuşlarda, gerçek dişler yoktur. Bu hayvanlar yiyeceklerini, midenin arkasında bulunan ve taşlık denen, kaslardan oluşmuş bir kesenin içindeki taş ve kum parçacıklarıyla öğütürler. Fil, mors gibi bazı hayvanlarda ise dişler beslenmedeki işlevini yitirerek daha çok bir savunma organına dönüşmüştür.Omurgalıların' dişleri, ataları olan kıkır- daklıbalıklarda gövdeyi örten kemiksi deri levhaların değişime uğramış türevleridir. Bütün dişler genel yapısıyla birbirine benzer ve üç katmandan oluşur. Memelilerde, en dış katman olan mine(*), dişetine gömülü olmayan diştacının tümünü ya da bir bölümünü örten çok sert ve yoğun bir dokudur. Orta katman olan dentin(*), mineden daha yumuşaktır ve bileşimi kemiğe benzer. Dentini besleyen, en içteki dişözü odacığının içine yerleşmiş hücrelerden, ince kan damarlarından ve bir sinirden oluşan dişözüdür. Dişeti sınırının altında kalan diş kökünün büyük bölümünü, dentinden daha yumuşak olan ve özellikleri kemiğe çok benzeyen sement(*) ya da seman katmanı örter. Memeliler dışındaki omurgalıların çoğunda dişlerin kökü ya da sementi olmadığı gibi, diştacı da mine kadar sert olan, ama bileşimi daha çok den tine benzeyen, vitrodentin adında bir maddeyle kaplıdir.

Her diş, kök, boyun ve taç olmak üzere üç bölümden oluşur. Kök, dişetinin altında kalan ve diş çevresi zarının lifsi bağlarıyla çene kemiklerindeki diş yuvası çıkıntısına tutunan bölümdür. Diş çevresi zan ya da bağı (periodontum) denen bu etsi bağdoku,

embriyonun dişlerini saran bir keseden gelişir ve dişin yuvasında kıpırdamadan durmasını, çiğneme sırasındaki basınca karşı koymasını ve yanındaki dişlere bağlanmasını sağlar. Bu dokuda kan damarlan, ayrıca ağrıya, dokunmaya ve iç organlardan gelen uyanlara duyarlı duyu sinirlerinin uçlan bulunur; iç organlardan gelen uyanla- n alan sinir uçlan,

çiğneme ve yutma gibi karmaşık etkinliklerdeki kas hareketlerinin eşgüdümü için gerekli olan bilgileri geribes- leme mekanizmasıyla merkez sinir sistemi- 199 diş çürümesi

ne iletir. Dişin kök ile taç arasında kalan boyun bölümü, ağız boşluğunu döşeyen mukozanın özelleşmiş bir parçası olan diş- etiyle kuşatılmıştır. Dişetinden dışanya taşarak ağız boşluğuna doğru uzanan diştacı ise, dişin ağızda görünen bölümünü oluşturur.Çene kemiğinin bir bölümü olan diş yuvası kemiği, gelişmekte olan her dişin çevresinde, içine yerleşeceği ve diş çevresi bağlarıyla tutunabileceği kemiksi bir yuva ya da çukur oluşturur. Geçici dişler yerlerini kalıcı dişlere bırakırken, geçici diş kökünün büyük bölümü ile kökü çevreleyen kemik erir ve bunun yerini alacak olan kalıcı diş için yeni bir yuva hazırlar.insanda, bütün öbür memelilerdeki gibi üç katmandan oluşmuş 20 geçici diş ya da süt- dişi(*) ile 32 kalıcı diş(*) bulunur. Geçici diş düzeninde, her çenede dörder kesicidiş(*), ikişer köpekdişi(*) ve dörder azıdişi(*) vardır. Kalıcı diş düzeni ise, her çenedeki dörder kesicidiş, ikişer köpekdişi, dörder küçük azı ve altışar büyük azıdan oluşur. Geçici azıdişleri yerlerini kalıcı küçük azılara bırakırken, kalıcı büyük azılann geçici diş düzeninde öncülleri yoktur. Kesicidişler ile köpekdişleri yiyecekleri kesmeye ve koparmaya, küçük ve büyük azılar ise parçalayarak öğütmeye yarar. Dişlerin bi-çimleri de işlevlerine uyarlanmıştır: Kesici- dişlerin taç bölümü keskin kenarları, küçük ve büyük azılarınki ise yiyecekleri ezerek parçalamaya elverişli bir dizi çıkıntıyla do-natılmıştır. İnsanın diş düzeni, köpekdişle- rinin küçüklüğüyle hayvanlarınkinden ayrı bir özellik gösterir. Kesicidişler ile köpekdişleri tek köklü, üstçenedeki büyük azılar ise üç köklüdür.

diş çürümesi, diştacının yüzeyinden başlayıp dentin boyunca ilerleyerek dişözü odacığına kadar varabilen delik ya da çürüklerle diş dokusunun yıkıma uğraması. Diş çürümesi, diş dipleri ile dişeti arasındaki

Bir insan dişinin bölümlerini ve çevresindeki dokuları gösteren boyuna kesitG J. Romanes, Cunningham's Textbook of Anatomy, Oxford University Press

dentin

boyun -

sement

_ diş çevresi zarı

sement

apical loramen

. kemik

diş hekimliği 200

boşluklarda birikmiş yiyecek artıklarında üreyen mikroorganizmalann, şeker ve kar-bonhidratlı besinleri parçalamasınla açığa çıkan organik asitlerden, özellikle laktik asitten ileri gelir. Bu asitler diş minesini eriterek deler ve mikroorganizmaların daha alttaki dokulara girmesine yol açar; böylece dentin katmanının yapısındaki proteinler de enzimlerin etkisiyle parçalanır ve dişözü odacığına kadar ulaşan mikroorganizmaların başlattığı iltihaplanma buradaki siniri tuttuğunda diş ağrısı dayanılmaz boyutlara ulaşabilir. Dişetleriyle dişler arasındaki boşluklarda ve dişteki delikte biriken organik artıkların çürümesiyle ağız kokuları başlar. Ayrıca, diş kökünün ucundaki apse çene kemiğine doğru ilerleyerek kemik iltihabına (osteo- miyelit) ya da diş kökünün çevresindeki yumuşak dokuları tutarak ödemli bağdoku- su iltihabına (selülit), diş kökünde kistlerin oluşumuna yol açabilir. İltihap ilerledikçe dişler yuvasında gevşeyerek sallanmaya başlar ve dişi çekmekten başka çare kalmaz.Diş çürümesinin başhca nedeni ağız sağlığına ve temizliğine özen gösterilmemesidir; ayrıca beslenme koşullan, genel sağlık durumu, dişlerdeki yapı bozuklukları ve kalıtım gibi etkenler de çürüklerin oluşmasında rol oynayabilir. Yetersiz ve kötü beslenme, alkol bağımlılığı, D vitamini ve protein eksikliği diş çürümesini hızlandıran koşullardır. Tedavi için beslenmeye özen gösterilmesi, özellikle şekerli yiyeceklerden kaçınılması, dişleri sürekli fırçalayıp temiz'tutarak ve çürükleri ilerlemeden dolguyla kapatarak diş bakımına önem verilmesi gerekir. Flüorür diş minesinin organik asitlere karşı direncini artırdığından, birçok ülkede kullanım sularına sodyum flüorür katılması ve flüorürlü diş macunlarının kullanılması gibi önlemlerle diş çürümelerinde yüzde 50-60 oranında bir gerileme görülmüştür.diş hekimliği, DişçiLiK olarak da bilinir, öncelikle dişlerdeki ve çene kemikleri, diş- etleri gibi çevre dokulardaki hastalıklann, gelişme bozukluklarının önlenmesini ve te-davisini amaçlayan cip dalı. Diş hekimliği yalnızca çürük dişlerin onarılması ve çekil-mesiyle değil, dişİerin çene kemiğinde düzgün olarak dizilmesi, üst üste binmeyecek ya da aralannda boşİuk kalmayacak biçimde kapanması, diş protezlerinin tasarımı, yapımı ve yerine yerleştirilmesiyle de ilgilenir. Bu görevleri yerine getirebilmek için, diş hekimliği içinde, çene cerrahisi(*), ortodonti^), pedodonti(*), periodonti(*) ve prostodonti(*) gibi uzmanlık dalları gelişmiştir.Diş hekimliğinin tarihi. Diş hekimliği, tıbbın bilimsel temellerinin atıldığı 16. ve 17. yüzyıllarda, özellikle Fransa'nın öncülüğünde gelişerek ayn bir uzmanlık alanına dönüşmüştür. 14. yüzyıla değin, ağrıyan çürük dişleri çekmek berber-cerrahlann işiydi; 16. yüzyılda bile, ilk kez Fransa'da cerrahlara diş hekimliği için yetki belgesi verilmesine karşın, berberler bu alandaki etkinliklerini sürdürdüler. 1544'te İngiltere, kadınların da kabul edildiği Berber-Cerrah- lar Birliği'ne yetki tanıyan VIII. Henry'nin girişimleriyle Fransa'nın açtığı yolu izledi. Diş hekimliğiyle ilgili ilk ders kitabı 1530'da Leipzig'de basıldı, 50 yıl sonra da Fransız üniversiteleri ilk diş hekimliği öğrencilerine kapılannı açtı. XİV. Louis döneminde, diplomalı cerrah diş hekimleri cerrahlar loncasında ayrı bir bölüm olarak örgütlendi; bir yıl sonra da, çene cerrahisi ve diş protezi alanında uzmanlaşmak isteyenlerin yazılı sınavdan geçmesini öngören bir yasa çıka- nldı. Aynı dönemde Fransa'da kadınlann da diş hekimliği yapmasına izin verildiyse de, 18. yüzyılın ortalannda bu yetki geri alındı.18. yüzyıla gelindiğinde, diş hekimliğinin çürük dişlerin çekilmesinden ve diş ağrılarının giderilmesinden öte bir tıp dalı olduğunun bilincine varılmıştı. Bu yüzyılda basılan üç önemli ders kitabı, Fransız diş hekimi Pierre Fauchard'ın Le Chirurgien dentiste (1728; Diş Cerrahı), Alman diş hekimi Philipp Pfaff'ın Abhandlung von den Zah- nen (1756; Dişler Üzerine İnceleme), İngiliz anatomi ve cerrahi bilgini John Hunter'ın The Natural History of the Human Teeth (1771; İnsan Dişlerinin Doğal Tarihi) adlı yapıtlarıdır.

İngiltere'de, özellikle yoksullara hizmet vermek üzere, tıp fakültelerinden ve büyük hastanelerden bağımsız olarak diş hastaneleri çok daha önce kurulduğu haîde, 1858'e değin ayrı bir diş hekimliği okulu kurulmamıştı. O tarihte ingiltere'nin ilk diş hekimliği okulu Londra Diş Hekimliği Derneği'n- ce, ikincisi de bir yıl sonra ingiltere Diş Hekimliği Yüksekokulu'nca kurularak öğretime başladı.Türklerde diş hekimliği. Diş sağlığına ve bakımına büyük önem veren Orta Asya Türklerinde, dişleri bitkisel fırçalarla ovmak ve hilâl denen kürdanlarla temizlemek geleneği yerleşmişti. Orta Asya'da yapılan kazılarda, Türklerin bin yıl önce diştaşlannı (kefeki) temizlemek için kullandıkları aletler bulunmuştur. Diş sağlığına aynı özeni gösteren Osmanlılar döneminde diş bakımıyla ilgili ilk yapıtlar 14. yüzyıldan kalmadır. Gene de 19. yüzyıla değin diş hekimliği, kendi kendini yetiştirmiş hekimler, cerrahlar, hatta berber ve ebeler eliyle yürütülmüştür. 19. yüzyıldan başlayarak, öbür tıp dallan gibi diş hekimliği de örgütlenmeye başladı. Dişçi Mektebi'nin(*) açılmasıyla bu alandaki eğitim belirgin bir düzeye ulaştı. Hastanelerde çalışan diş hekimlerinin yan- lannda çalışanlara verdikleri yeterlilik belgelerinin 1878'den sonra Mekteb-i Tıbbiye Nezareti'nce, daha sonra da sağlık müdürlüklerince onaylanması koşulu getirildi.1928'de, 1219. sayılı Tababet ve Şuabat-ı Sanatlar Tarzı İcrasına Dair Kanun'un 30. maddesi, diş tedavisinin kesinlikle Diş He-kimliği Okulu'nu bitirenlerce uygulanabile-ceğini öngörüyordu. II. Dünya Savaşı'nın sonlarına değin yalnızca İstanbul'daki bu okuldan yetişen diş hekimlerinin sayısı, 1960'tan sonra özel diş hekimliği yüksekokullarının açılmasından sonra hızla arttı. 1981'de Yükseköğretim Kanunu'nun yürürlüğe girmesiyle, yedi üniversitede diş hekimliği fakülte ve yüksek okulları açıldı.Türkiye'de diş hekimliği öğrenimi tıp öğ- renimiyle birlikte başlar. Bir yıllık ortak öğrenimden sonra diş hekimliği fakültelerin-deki dört yıllık öğrenimle diş hekimliği yükseklisans diploması, üç yıllık ek bir eğitimden sonra da uzmanlık dallannda doktora derecesi alınır. Diş hekimliğindeki teknik gelişmeler. Elle çalıştırılan ilk diş matkaplarında diş hekimi küçük, yuvarlak testereyi parmakları arasında çeviriyor ya da bir eliyle matkabı kullanırken öbür eliyle bir tutamağı döndürüyordu. Sonraları, dikiş makinesinden esinlenilerek, pedalla çalışan bir model geliştirildi. 1870'te bulunan elektrikli matkap, 1950'lerde yerini hava türbinli matkap-lara bıraktı. Bu matkabın dakikada yaklaşık 400 bin devirlik hızı, hastaya daha az rahatsızlık vererek diş tedavisinde büyük kolaylık' sağladı.19. yüzyılın sonlarında, anestezik ve ağrı kesici olarak önce kokain ve diazot monok- sitin (güldürücü gaz), sonra daha etkili ilaçların kullanılması diş hekimliğinde önemli gelişmelere yol açtı. X ışınlarının geliştirilmesi de, diş hekiminin diş köklerini ve o bölgedeki çürük ya da iltihapları görmesini sağlayan en önemli adımlardan biriydi.Geçmişi oldukça eskiye dayanan takma dişler 18. yüzyılda yaygınlaştı, ama başlangıçta pek kullanışlı değildi. Takma diş yapmak için alçıyla çenenin kalıbı alındıktan sonra, bu kalıp hastayı çok rahatsız eden bir işlemle çıkarılarak parçalan yeniden birleştirilirdi. Protezin yapımında tahta, fildişi ya da bağa, dişler için de fildişi ya da porselen kullanılıyor, ama protez ağıza iyi oturmadığı için rahatsızlık veriyordu. Çene kalıbını almak için önce balmumu, sonra plastiklerin, takma dişlerin yerleştirileceği damak protezinin yapımında da lastik ve plastiklerin kullanılmasıyla bu alanda büyük gelişmeler oldu. İlk takma dişler çeneye çatal ya da tellerle tutturulduğu halde çoğu kez sallanıyordu; oysa suyun kılcal etkisiyle yerine sıkıca yerleştirilen modern protezlerde bu sorunun üstesinden gelinmiştir. Günümüzde, diş hekiminin verdiği kalıp ve ölçülere dayanarak takma diş, kuron ve köprü gibi onarım gereçlerinin hazırlanmasından, bu konuda uzmanlaşmış olan diş teknisyenleri sorumludur. Son yıllarda geliştirilen "implant" (diş dikimi) teknolojisi ile, ağzında protez monte edecek tek bir diş bile kalmamış

hastaların çene kemiğine özel alaşımlı metaller çakılarak bu metal parçalar yapay dişlerle kaplanmakta, protez bu dişlere oturtulmaktadır.

diş minesi bak. minediş sıkışması bak. aerodontaljidişbudak, zeytingiller (Oleaceae) familyasının Fraxinus cinsinden, genellikle kışın yapraklarını döken 70 kadar ağaç türünün ortak adı. Odunu ve güzel görünümü nedeniyle değerli olan bu ağaçlar Kuzey Yarıkü- re'de yaygındır. Karşılıklı dizilmiş tüysü yaprakları tek sayıda, ender olarak da tek bir yaprakçıktan oluşur; meyveleri kanatlı ve tek tohumludur. Gövde kabuğu kuvvet ilacı olarak kullanılan bir glikozit (fraksin) içerir. Genellikle göze çarpmayan çiçekleri erdişi ya da tek cinslidir; bazı türlerde taçyapraklar bulunmaz.Avrupa'dan Kırım ve Kafkasya'ya kadar geniş bir dağılım gösteren adi dişbudak (F. excelsior), Türkiye'nin Trakya, Kocaeli ve Karadeniz yöresinde bulunur. Yüksekliği yaklaşık 30 m'yi bulan bu ağacın 7-11 yaprakçıklı, mavimsi yeşil renkli yaprakları vardır. Ağır ve sert odunu mobilya ve spor aletlerinin yapımında kullanılır. Anayurdu

Güney Avrupa olan çiçekli dişbudak (F. ornus) da Türkiye'nin hemen bütün kıyı bölgelerinde yaygındır. Boyu 21 m'ye kadar yükselebilen ağacın güzel kokulu, beyaz çiçekleri ve genellikle yedi yaprakçıktan oluşan yaprakları vardır. Süs bitkisi ve yakacak olarak değerlendirildiği gibi, gövdesinden akan özsudan da müshil olarak kullanılan kudrethelvası(*) elde edilir. Türkiye'nin çeşitli orman bölgelerinde çok sık rastlanan sivri meyveli dişbudak (F. oxycar- pa) adi dişbudağa çok benzer. Kuzey Amerika'nın güneybatısında yetişen ve 8 m'ye kadar boylanabilen F. cuspidata'nm bileşik yaprakları 3-9 yaprakçıklıdır. Anayurdu Himalayalar olan, 30 m yüksekliğindeki F. floribunda'nm yapraklarında 7-9 yaprakçık bulunur; çiçekleri de 30 cm uzunluğunda çiçek salkımları oluşturur. Bileşik yapraklarında 5-9 yaprakçık bulunan Amerika dişbudağı (F. americana) fazla boylanmaz.F. uhdei, 18 m yüksekliğinde, geniş tepeli ve yapraklan 5-9 yaprakçıklı bir ağaçtır. Ilıman iklim ağacı olan F. velutina'nva boyu 13 m'ye ulaşır ve yapraklarında üç-beş dar yaprakçık bulunur.

Dişçi Mektebi, diş hekimi yetiştirmek üzere Türkiye'de kurulan ilk yüksekokul.Dişçi Mektebi'nin kurulması, ilk kez Tıp Fakültesi Muallimler Meclisi'nin 22 Kasım 1908'de yaptığı bütçe önerisiyle gündeme geldi. Okul ertesi yıl Tıp Fakültesi dekanı Cemil Paşa'nm (Topuzlu) ve Halid Şazi'nin (Kösemihal) çabalarıyla kuruldu ve 6 Ekim 1909'da İstanbul'un Kadırga semtinde Mek- teb-i Tıbbiye-i Mülkiye'nin eski binası olan Menemenli Mustafa Paşa Konağı'nda öğretime açıldı. Okul müdürlüğüne de Halid Şazi getirildi. Eczacı, Kabile (Ebe) ve Hastabakıcı mektepleri de bu binada bulunduğundan okulun ilk adı Darülfünun-ı Os- mani Tıp Fakültesi Eczacı ve Dişçi, Kabile ve Hastabakıcı Mektepleri idi. Öğretim süresi üç yıl olan Dişçi Mektebi ilk mezunlarını 1911'de verdi. 1925'te

Adi dişbudağın (Fraxinus excelsior) meyve ve yapraklarıA to Z Botanical Collection - EB İne

Beyazıt Devlet Kütüphanesinin yanındaki binasına taşındı. 1933 Üniversite Reformu'nda İstanbul Üniversitesi Tıp Fakültesi Diş Hekimliği Yüksekokulu adını aldı ve öğretim süresi dört yıla çıkarıldı. 1964'te Tıp Fakültesi'nden ayrılarak İstanbul Üniversitesi'ne bağlı ayrı bir fakülte haline getirildi.

dişçik, geniş bir jeolojik zaman dilimi içinde oluşmuş deniz kayaçlannda bulunan ve konodont(*) adıyla bilinen dişe benzer küçük fosillerin üstündeki çıkıntılı yapılardan bir bölümünün ortak adı. Dişçikler, konodontların üstündeki konimsi çıkıntılara (konidişçik) benzemekle birlikte, genellikle bu oluşumlardan daha küçük. Biçim ve yapılan da çok çeşitlidir: İğne, diken ya da testere dişi biçiminde, bazen birbirleriyle kaynaşacak kadar yakın, bazen de ayrı ayrı gözlemlenebilecek kadar aralıklı olabilir. Bazı konodontlarda hiç dişçik bulunmaz. Bu durumda konodont hemen hemen tek bir konidişçikten oluşmuştur. Dişçiklerin biçimi, sayısı ve yerleşme düzeni, değişik tipten konodontlann ayırt edilmesini sağlayan tanıtıcı özelliklerinden biridir. Bazı tiplerde dişçikler düz bir çizgi boyunca uzanan tek ya da birkaç sıra halinde dizilmiştir. Bazıla- nnda ise kıvnmlı bir çizgiyi izler ya da dallanmış bir yerleşme gösterir. Dişçikli konodontların ilk örnekleri, genellikle üstünde ana konidişçik ile dişçik dizisinin bulunduğu bir çubuk biçimindedir. Daha yakın çağlara tarihlenen örneklerde ise, ana konidişçik ile dişçik dizisinin iki yanında geniş ve düz bir yüzey bulunur.

dişçilik bak. diş hekimliği dişeti, dişin boyun bölümünü ve çevresindeki diş yuvası kemiğini sıkıca saran mukoza. Yeni çıkmaya başlayan dişlerin ağız boşluğuna doğru uzamasından önce, ağzın içini döşeyen mukoza hafifçe kabarıp yükselerek dişeti yastıkçıklarım oluşturur. Dişlerin çıkması tamamlandığında, dişeti, her dişin boyun bölümünü çember gibi çepeçevre sarar. Dişlerin gömülü olduğu diş yuvası kemiğine, aynca dişin sement ve mine katmanlarına kalın bağdoku lifleriyle sıkıca yapışmış olan dişeti, kan damarları açısından zengin bir dokudur.Sağlıklı dişetleri pembe renkte, dokusu sıkı ve benekli, ağnya, sıcaklığa ve basınca az duyarlıdır. Dişetleri ile kırmızı renkteki diş yuvası mukozasını, dişlerin çevre çizgisini izleyen tarak dişi gibi girintili-çıkıntılı bir çizgi ayırır. Dişetinin, dişlerin çevresindeki kenarlan serbesttir ve bitişik dişlerin arasındaki boşluğa doğru küçük çıkıntılar (dişeti memecikleri) biçiminde uzanır. İçte, diş çevresi zarının (periodontium) lifleri dişeti- ne girerek, dişetinin dişlere sıkıca bağlanmasını sağlar.Dişetinin renginin ve duyarlılığının değişmesi, dokusundaki benekçiklerin kaybolması dişeti iltihabının ilk belirtileridir. İltihaplanan dişetleri gevşer, genellikle şişer ve kolayca kanar. Yer yer dokusu ölür, yaralar açılır, ağız pis kokar ve iltihap ilerlemişse ateş yükselir. Vincent hastalığı olarak bilinen ülserleşmiş dişeti iltihabından, Borrelia cinsinden spiroketler ile Fusobacterium cinsinden bakterilerin sorumlu olduğu sanılmaktadır. Bütün vücudu etkileyen enfeksiyonlar, alt ve üst çene dişlerinin iyi kapanmaması, çene kemiğine kaynamış dişler, hatalı diş protezleri, alerji tepkimeleri ve vitamin eksiklikleri, özellikle candida cinsi mantarlar dişeti iltihabına ortam hazırlayabilir. Uçuk virüsünün

(Herpes sim- plex) ağız dokulanna yerleşmesi de, bütün dişetleri ve ağız mukozasının iltihaplanmasına, ağızda beyaz pulsu levhacıklann ve içi su dolu kabarcıkların oluşmasına yol açan çok ağrılı bir hastalıktır.dişi eğreltiotu (Athyrium filix-femina), Aspleniaceae (bazı sınıflandırmalara göre Aspidiaceae) familyasından, süs bitkisi olarak yetiştirilen tüylü eğreltiotu türü. Ilıman

bölgelerin nemli ve yan gölgeli alanlarında yetişen bitkinin yaklaşık 75 cm uzunluğunda ve 25 cm genişliğindeki yaprakları, gövdenin çevresinde kümeler oluşturarak büyür. Saçaklı ve zarımsı bir koruyucu kılıfla örtülü olan spor kümeleri (sorus) atnalı biçimindedir.dişiorgan, PISTIL olarak da bilinir, çiçeğin dişi üreme organı. Çiçeğin tam ortasında

201 dişli

yer alan dişiorgan, içinde tohumtaslakları- nın bulunduğu şişkin bir bölüm olan yumurtalık (ovaryum), yumurtalıktan çıkan bir boyuncuk (stilus) ve çiçektozlarını yakalamak üzere genellikle yapışkan bir yüzey olan çeşitli biçimlerdeki tepecik (stigma) bölümlerinden oluşur.Dişiorganın bileşimi ve biçimi, taksonomik ilişkilerin belirlenmesinde önemli bir etkendir. Bir çiçekte, örneğin zambakta olduğu gibi tek bir dişiorgan ya da düğünçiçeğinde olduğu gibi birden çok sayıda dişiorgan bulunabilir, dişiorgan ya da dişiorganlar, çiçeğin en ortasındaki ginosiyum bölümünü oluşturur. Her dişiorgan, bir ya da daha fazla sayıda, kıvnlmış yapraksı yapılar olan meyveyaprağından (karpel) oluşur. Meyve- yaprağı, tohumtaslağı taşıyan, değişikliğe uğramış bir yapraktır. Itırşahide olduğu gibi tek bir meyveyaprağından oluşan dişiorgan- lara basit, hardalda olduğu gibi iki ya da zambakta olduğu gibi üç ya da daha çok sayıda, kısmen ya da tamamen birleşmiş meyveyaprağından oluşan dişiorganlara bileşik dişiorgan denir.Bir çiçek, her biri tek meyveyaprağından yapılmış iki ya da daha çok sayıda dişiorgan içeriyorsa apokarp, iki ya da daha çok sayıda meyveyaprağının birleşmesiyle oluşmuş tek bir dişiorgan içeriyorsa sinkarptır.

dişli, döner bir mile eklenmiş dişli bir çarktan oluşan makine parçası. Dişleri birbiri içine geçmiş çiftler halinde çalışan dişliler, dönme hareketini ve momenti (burma kuv

veti), kaymaya yol açmaksızın bir milden ötekine aktarırlar. Bu türden bir dişli takı-mındaki çarklann dişleri çember biçiminde açılmışsa, yani dişliler dişli çarklar duru- mundaysa, millerin dönme hızlarının ve momentlerinin birbirine oranı sabittir. Eğer dişler, çembersel olmayan bir gövde üzerinde açılmışsa, millerin karşılıklı hız ve moment oranları değişir.Çoğu dişliler çemberseldir. Hareketin bir milden ötekine sürekli bir biçimde, düzgün ve sabit bir hız oranında iletilebilmesi için, birbirini kavrayan dişlerin değme yüzeylerinin özel bir profilde biçimlendirilmiş olması gerekir. Dişli takımının daha az sayıda diş içeren küçük dişlisi (pinyon) devindirici mile bağlıysa, dişli çifti hızı azaltıcı ve momenti

artmcı işlev görür; eğer pinyon, hareketin iletildiği milin üzerinde bulunuyorsa, bu kez dişli çifti hız artırıcı ve moment azaltıcı etkide bulunur. Örneğin, hareketin iletildiği dişlinin (çark) diş sayısı, pinyonunkinin iki katıysa, çarkın momenti pinyonun momentinin iki katı, buna karşı- dişli balinalar 202

lık, pinyonun hızı çarkın hızının iki katı olur.Dişlilerin bağlandığı miller, birbirine olduğunca yakın konumda olmalıdır, ama karşılıklı konumlanmaları açısından hemen her uzamsal ilişkiye sahip bulunabilirler; doğrultulan paralel olabilir ya da olmayabilir, kesişebilir ya da kesişmeyebilir. Millerin bütün bu düzenleniş biçimlerine bağlı olarak, dişlilerin üstleneceği işlevler de değişir. Paralel miller, dişleri boylamasına düz ve millerin eksenine paralel olan (düz dişli) ya da vida biçiminde burulmuş (helisel dişli) silindirik dişlilerle birbirine bağlanabilir. Doğrultuları kesişen miller ise, dişleri kesik koniler üzerinde açılmış olan konik dişlilerle bağlanır. Paralel olmayan ve kesişmeyen miller genellikle bir sonsuz vida ve dişliyle bağlanır. Kesişsin ya da kesişmesin, paralel miller arasındaki açı çoğunlukla diktir (90°).Temelde bir vida olduğundan, sonsuz dişlinin tek bir dişi vardır. Öte yandan pinyonun, paralel mil dişlileriyle (düz ve helisel) sürekli ilişkide olabilmesi için, en az beş dişinin bulunması gerekir. Bu nedenle, tek bir dişli çiftinde yüksek bir hız oranının elde edilebilmesi için, bir sonsuz vida ile bir dişli yeterlidir. Millerin paralel olması zorunluy- sa, yüksek bir hız oranının tutturulabilmesi için, birkaç dişli çiftinin seri olarak kullanılması gerekebilir. Ayrıca bak. diferansiyel.

dişli balinalar (Odontoceti), Cetacea takı-mının, çoğu denizlerde, yalnız birkaçı tatlı sularda yaşamaya uyarlanmış çok sayıda memeli türünü içeren alttakımı. Yedi familya içinde sınıflandınlan bu hayvanların ağzında, çubuklu balinalardaki gibi boynuzsu çubuklar değil gerçek dişler bulunur. Hemen hemen eşbiçimli olan dişler birçoğunda körelmiş, bazılannda sayısı iyice azalmıştır (tek dişi olan erkek denizgergedanı gibi); ama bazı türlerde diş sayısı 300'ü bulur.Dişli balina türleri ve grupları üzerine ayrıntılı bilgi için bak. ak balina; denizgergedanı; gagalı balina; kaşalot; katil balina; musur; yunus.

dişlidil bak. raduladişlikök, turpgiller (Brassicaceae) familya-sının, Dentaria cinsinden, 10 kadar çokyıllık otsu bitki türünün ortak adı. Kuzey ılıman bölgelerde doğal olarak yetişen bu bitkile

re, dişli ya da pulsu kökleri nedeniyle "dişlikök" denilmiştir. Dört taçyaprağı bulunan beyaz, pembe ya da leylak renkli çiçekleri gövdenin ucunda kümeler oluşturur. Kuzey Amerika'nın nemli ormanlarında yetişen D. diphylla'nm, her biri üç geniş yaprakçıktan oluşan bir çift gövde yaprağı vardır. Aynı yerlerde yetişen D.laciniata' nin, çevrel olarak dizilmiş üç gövde yaprağı bulunur; yaprakların her biri, kenarları dişli üç ince yaprakçıktan oluşur. Anadolu'da yaygın olan D.bulbifera'mn kökleri ishale karşı kullanılır.dişlisazancık, Atheriniformes takımının Cyprinodontidae familyasından, başta Afrika ve Yenidünya'nın tropik bölgeleri olmak üzere tüm yeryüzüne dağılmış, ince uzun gövdeli birkaç yüz balık türünün ortak adı. Tatlı, tuzlu ve acı sularda yaşayabilen bu balıklara, bazı çöllerdeki sıcak su kaynakla- nnda bile

Dişi eğreltiotu (Athyrium filix - femina) A to Z Botanica! Collection -

EB Inc.

Dişlikök (Dentaria laciniata) Joan E. Rahn - EB Inc.

rastlanır. Uzunlukları genellikle 15 cm'yi bulursa da türlerin bir bölümü çok daha küçüktür. Hayvan ve bitki ayırımı yapmaksızın suyun yüzeyinde beslenirler, Dişlisazancıklar, aynı takımdan akrabaları olan ve lepistes (gupi), moli, plati, kılıçkuy- ruk gibi çok tanınmış akvaryum balıklannı içeren Poeciliidae(*) familyasının üyelerine çok benzer. Aralanndaki temel fark. Poeci- liidae üyelerinin canlı yavru doğurarak, bütün dişlisazancıkların ise yumurtlayarak çoğalmasıdır. Geçici su birikintilerinde yaşayan türler yumurtalannı dipteki çamurla- nn arasına gömer ve kışın kuruyan gölcük, yazın yeniden suyla doluncaya kadar yumurtaların gelişmesi durur. Güney Amerika ve Afrika'da dağılmış olan bu türlerin yaşam çevrimi genellikle bir yıl içinde tamamlanır.Dişlisazancıkların birçok türü göz alıcı renklerinden ötürü akvaryumlarda beslenir. En tanınmış cinsleri, başta lir kuyruk olmak üzere bazı akvaryum balıklannı içeren Ahp- yosemiorı, Epiplatys, Rivulus ve Aphanius' tur; bu son cinsin Aphanius fasciatus ve A. dispar türleri Batı ve Orta Anadolu'daki acı ve tatlı sularda da yaşar. A. burduricus ise yalnız Burdur Gölünden tanınan bir türdür. Daha iri balıklara yem oldukları için beslenme zincirinin önemli bir halkası sayılan dişlisazancıklar ayrıca olta yemi olarak kullanılır ve sivrisinek larvalarıyla beslendikleri için bu böceklerle mücadelede büyük yarar sağlar.California kıyılarında ve ABD'nin batısındaki bazı tuz göllerinde yaşayan Cyprino- don cinsinden dişlisazancıkların soyu tükenmek üzeredir.dişotu (Ammi visnaga), HILTAN, KILIR ya da KÜRDANOTU olarak da bilinir, maydanozgiller (Apiaceae ya da Umbelliferae) familya-

sından biryıllık otsu bitki. Yakındoğu'da, Afrika'nın kuzeyinde ve Türkiye'de (Trakya, Batı ve Güney Anadolu) yaygın olarak yetişir. Meyvelerinin saplan kürdan gibi kullanıldığı için bu adla anılan, yaklaşık 100 cm yüksekliğindeki bitkinin parçalı yapraklan ve beyaz çiçekleri vardır. Meyveleri 2 mm uzunluğunda, hafif sivrilmiş oval biçimli ve esmer renklidir. Bu keskin kokulu ve acımsı meyveler çok eskiden beri bazı yörelerde kalp damarlarını genişletici, idrar ve gaz söktürücü, öksürük kesici, taş ve kurt düşürücü ilaç olarak kullanılır. Gene Yakındoğu ülkeleri ile Türkiye'de yetişen yabani dişotu (A. majus) 25-100 cm yükseklikte, beyaz çiçekli otsu bir bitkidir; ortalama 1,5-2 mm uzunlukta, kokusuz meyveler verir.

dişsiz balinalar bak. çubuklu balinalardişsizler bak. EdentataDithmarschen, Danca DITMARSKEN, Jut- land Yanmadasının batı kıyısında, Eider ve Elbe ırmaklan arasında yer alan bölge. Bugün

Almanya'nın Schleswig-Holstein eyaleti içindedir. Tarihte adından ilk kez 9. yüzyılda söz edilen Dithmarschen, Elbe'nin kuzeyindeki üç Sakson bölgesinden biriydi. 1144'teki bir halk ayaklanmasında kontunun öldürülmesinden sonra bir süre Saksonya dükü ile çekişen Bremen başpiskoposunun yönetimine girdi. 1434'te bağlı papazlıkların oluşturduğu merkezî yargı organı, zamanla 48 naipten oluşan bir yönetime dönüştü ve 1447'de göreneğe dayalı yasalar yazıya geçirildi. 1473'te Kutsal Roma-Ger- men imparatoru III. Friedrich, Dithmar- schen'i Danimarka kralı I. Christian'a tımar olarak verdiyse de, Danimarka krallarının, bu topraklardan yararlanma girişimleri Hemmingstedt'te kötü bir yenilgiye uğramalarıyla noktalandı (Şubat 1500). 1580'de bölge krallığa bağlı Güney Dithmarschen ile düklüğe bağlı (Gottorp) Kuzey Dithmarschen olarak ikiye bölündü; 1773'te bütün bölge Danimarka kralının yönetimine geçtiğinde de bu yönetsel ayrım sürdü. Danimarka krallan altında yan bağımsız bir statüsü olan Dithmarschen, 1867'de Schles- wig ve Holstein ile birlikte Prusya'ya katıldı.

dithyrambos, Yunanistan'da İÖ 7. yüzyılda Şarap Tanrısı Dionysos onuruna yapılan şenliklerde, "şarap şimşeğiyle çarpılmış" birinin yönetiminde çalınıp söylenen doğaçlama şarkı. Apollon'un onuruna söylenen daha ağırbaşlı paian'm(*) karşıtıydı. İÖ 600 dolaylarında edebi bir tarz olarak belirmeye başladı; şair Arion'un(*) bu tarihte bu tür şarkılar yazdığı, bunları adlandırarak Korinthos'taki Dionysos Şenlikleri yarışmalarında resmen sunduğu kabul edilir. Şenliklerde 50 yetişkin erkek ve oğlan çocuğundan oluşan korolar kamış flütlerin eşliğinde Dionysos sunağı çevresinde dans ederek şarkı söyler, öndeyişi okuyan kişi de onları yönetirdi.İÖ 6. yüzyıl sonlarında dithyrambos biı edebi tür olarak yerleşmişti. Bu türde yapıt verenlerin en ünlüsü Pindaros'un öğretmenlerinden olduğu söylenen Hermioneli La- sus'tu (d. y. 548). Dithyrambos'un altın çağı, genel olarak Yunan korolu lirik şiirinin doruğa ulaştığı döneme rastlar; Simoni- des, Pindaros ve Bakkhylides bu türde yapıtlar vermiştir. Simonides ile Pindaros' unkiler hakkında bilinenler azsa da Bakkhylides'in iki dithyrambos'unun tamamı, birkaçının da uzunca parçaları günümüze ulaşmıştır. Bakkhylides'in 18'inci Od'u, koro ile solocu arasında bir diyalog içermesi bakımından olağandışı bir örnektir. Anlatının dramatik etkisini artırmak yolundaki bu girişim, zamanla klasik dithyrambos'un yerini niçin daha canlı tragedya yöntemlerine bıraktığını açıklayabilir.Dithyrambos şairleri İÖ 450'den başlayarak, gitgide daha şaşırtıcı dil ve müzik oyunlarına başvurdular. Sonunda türün adı eskiçağ eleştirmenlerinin gözünde "şişirilmiş," "abartılmış" anlamına gelmeye başladı.Modern şiirde gerçek dithyrambos'lara ender rastlanır.Dittersdorf, Kari Ditters von, asıl adı (1773'e değin) KARL DITTERS (d. 2 Kasım 1739, Viyana - ö. 24 Ekim 1799, Schloss Rothlhotta, Neuhof, Bohemya), kemancı ve besteci. Çalgı müziği yapıtlarından başka Singspiel(*) biçiminin oluşmasını sağlayan hafif operalar yazmıştır.Çocukken çok yetenekli bir kemancıydı. On iki yaşında Sachsen-Hildburghausen prensinin orkestrasında düzenli olarak çalıyordu. Daha sonraları Viyana'da opera orkestrasında çaldı. Gluck'la arkadaş oldu ve 1761'de onunla birlikte Bologna'ya gitti. Orada kemancı olarak büyük ün kazandı. 1765'te Grosswardein piskoposunun orkestra yönetmeni oldu. Piskoposluk sarayında kurduğu özel sahne için ilk operası Amore in musica'yı (Müzikte Aşk) yazdı. İlk oratoryosu Isacco'ya da bu dönemde besteledi. Piskoposa bağlı sanatçıların Küçük Perhiz sırasında da hafif operalar sahnelemeyi sürdürmesi skandala yol açtı. İmparatoriçe Maria Theresia'nm sert eleştirileri ile karşılaşan piskopos, 1769'da orkestranın işine son verdi. Ditters 1770 dolaylarında Silez- ya'daki Johannisberg'de gene bir din adamının, Breslau prens-piskoposu Kont Schaff- gotsch'un hizmetine girdi. Bu dönemde, aralarında II viaggiatore americano'nun da (1770; Amerikalı Gezgin) bulunduğu 11 komik opera ve Davidde

penitente (1770; Tövbekâr Davud) adlı bir oratoryo besteledi. 1773'te Viyana'da soyluluk unvanını ve Dittersdorf adını aldı. Aynı yıl Esther adlı oratoryosu seslendirildi. 1779 dolaylarında yakın bir dostluk kurduğu Haydn onun operalarını, çok gelişmiş bir müzik çevresi olan Esterhâzy prenslerinin sarayına tanıttı. Dittersdorf 1783'te Viyana'da Mozart'la birlikte yaylı çalgılar dörtlülerinde çalmaya başladı. Bu dönemden sonra çok sayıda yapıt verdi. 1786'da Giobbe adlı oratoryosunu seslendirdi. Ayrıca çeşitli operalar besteledi. Bunlardan Doktor und Apotheker (1786; Doktor ve Eczacı), Hie- ronymus Ktıicker (1789) ve Das rote Kapp- chen (1790; Kırmızı Şapkalı Kız) büyük başarı kazandı. Özellikle Doktor und Apotheker Alman Singspiel türünün klasik örnekleri arasına girdi. Dittersdorf çok sayıda çalgı müziği yapıtı da besteledi. 1795'te Piskopos Schaffgotsch ölünce küçük bir

emekli aylığı bağlanarak işten çıkarıldı. Yoksul düşmüş ve sağlığı bozulmuş bir durumda, Bohemya'daki Neuhof'ta bulunan Schloss Rothlhotta'da, Baron Ignaz von Ştillfried'in hizmetine girmeyi kabul etti. Ölüm yatağında yazdırdığı otobiyografisi içerik bakımından fazla basit kalmakla birlikte, 18. yüzyıl müziği araştırıcıları için çok önemli ve ilginç bir kaynaktır.Dittersdorf, Viyana klasik okulunun ilk bestecilerindendir. Senfonilerinin çoğu oldukça ilgi çekicidir. Keman konçertoları incelenmeye değer özellikler taşır. Arp, flüt, klavsen, kontrbas ve başka çalgılar için yazdığı konçertolar da seslendirilmekte, plak kayıtları yapılmaktadır. Yaylı çalgılar dörtlülerinden bazıları, Haydn'ınİciler kadar derin ya da Boccherini'ninİciler kadar çekici olmasa da, özgün yapıtlardır. Bir opera bestecisi olarak Dittersdorf, hafif, tasasız ve bazen de duygusal Singspiel'leriyle anılır.

Dittoniyen Kat, Avrupa'nın kuzeybatısında Devoniyen Dönemde (y. 395-50 milyon yıl önce) oluşan Eski Kırmızı Kumtaşları bölümü. Dovntoniyen Kat kayaçlarının üstünde ve Brekoniyen Kat kayaçlarının altında yer alan Dittoniyen Kat adını, İngiltere' deki Ditton Priors bölgesinde saptanan yüzey oluşumlarından alır. Dönüşümlü olarak marn (kireçli kil) ve kumtaşı katmanlarından oluşan Dittoniyen Kat yaklaşık 370 m kalınlığındadır. Kumtaşları tümüyle renkli (kırmızı, mor, san, yeşil) ve çoğunlukla kalkerlidir (kalsiyum karbonatça zengin). Günümüzde rastlanan yataklarda görülen dalga izleri, çamur çatlaktan ve yağmur damlalannın izleri, Dittoniyen kayaçla- rın sığ sularda yığıldığına ve zaman zaman yüzeye çıktığına işaret eder. Galler'in sınır bölgelerinde, konglomeralar, kumtaşlan ve miltaşları, 15 m kalınlığında birbirini dönü-şümlü olarak izleyen katman dizileri oluşturur. Bu yataklar büyük olasılıkla, dolambaçlı akarsu kanallarının ürettiği birikinti (alüvyon) ovası üzerinde tortulların birikmesi yoluyla oluşmuştur. Dittoniyen kayaç- lar, Psammosteus cinsi balığa benzeyen ilkel omurgalılar fosilleriyle ayırt edilir.

Diu, Hindistan'ın batısında, Goa, Daman- Diu birlik toprağına bağlı il ve il merkezi kasaba. Diu kasabası Umman Denizindeki Kambay Körfezinde, Gucerat eyaletinin Saurashtra kıyısı açıklarındaki bir adada kuruludur. Uzunluğu

Dişotu (Ammi visnaga)Turhan Baytop Koleksiyonu

Dittersdorf, Karl Traugott Riedel'in oymabaskı çalışmasıÖsterreichische Nationalbibliothek, Viyana

yaklaşık 11 km, genişliği 3 km olan ada, görkemli Se Matriz Katedrali ve doğal güzellikleriyle ünlüdür. Kasaba, 1534'te Portekizlilerin eline geçti ve 1961'e değin Portekiz kolonisi olarak kaldı. Hindistan yönetimine geçişte kanlı çatışmalara sahne oldu. Diu, Goa 1987'de Hindistanın bağımsız bir eyaleti olana değin Goa, Daman ve Diu birlik toprağının parçasıydı. Bacra (hintdarısı) ve hindistancevizi başlıca ürünleridir. Sanayi dalları arasında balıkçılık, gıda işleme ve tuz sayılabilir. Adada bir havalimanı vardır. Nüfus (1981) kasaba, 8.020; il, 30.421.

diüretik bak. idrar söktürücüDi vakar apandita, asıl adı DIVAKARA (d. 1040, Kamboçya - ö. y. 1120), dinsel ve yönetsel görevlerde dört Kamboçya kralına (II. Harshavarman, VI. Jayavarman, I. Dharanindravarman ve II. Suryavarman) hizmet etmiş Brahman. Adının parçasını oluşturan pandita (bilge rahip) unvanını sonradan almıştır.Fırsatları değerlendirmeyi çok iyi bilen Divakarapandita art arda gelen saray dar-belerinde sağ kalmayı başardığı gibi, her yeni hükümdarın gözüne girmeyi de becerdi. II. Suryavarman, dünyanın en büyük dinsel yapılarından ve eski Khmer (Kam-

203 divan

boçya) uygarlığının en büyük ürünlerinden biri olan Angkor Wat tapınağının yapımını, Divakarapandita'nın isteği üzerine başlattı. Angkor Wat'ta, Divakarapandita anısına dikilmiş bir anıt da bulunur.Divali (Sanskrit dilinde dipavali: "ışık dizisi"), Hindistan'ın en önemli dinsel şenliklerinden biri. Hindu takvimindeki Aşvina ayının karanlık yarısının 13. günüyle Kartti- ka ayının aydınlık yarısının 2. günü arasındaki (Miladi takvime göre ekim sonlarında) 5 gün boyunca kutlanır. Bolluk tanrıçası Lakshmi onuruna (Bengal'de Tanrıça Kali onuruna) düzenlenen Divali geleneği özellikle tüccarlar arasında yaygındır.Şenlik sırasında, topraktan yapılmış küçük kandiller evlerin ve tapınakların korkuluk- lanna dizilir, dere ve ırmaklara salınır. Böylece, Rama'nın (Hindu Tanrısı Vişnu' nun bedenleşmesi) Ayodhya'ya dönmesi ve 14 yıllık bir sürgünden sonra kral olarak taç giymesi anılır. Asıl şenlik günü olan dördüncü gün, Vikrama takvimine göre yeni yılın başlangıcıdır. O gün tüccarlar dinsel törenler düzenler ve yeni hesap defterleri açarlar. Şenlik süresince en yeni elbiseler giyilerek ziyaretler yapılır, armağanlar verilir, evler süslenir. Bir sonraki yılın şanslı geçmesi umuduyla kumar' oyunlan özendirilir ve Tanrı Şiva ile Parvati'nin anısına Kailasa Dağında zar oyunları oynanır.Çoğunluğunu tüccarlann oluşturduğu Cay- nacılar arasında da Divali şenliklerinin önemli yeri vardır. Caynacılıkta Divali günü, 24. Tirthankara (tarihin her döneminde Caynacılığı insanlığa tebliğ ettiğine inanılan kurtarıcı) olan Mahavira'nın (Büyük Kahraman) Nirvana'ya (tinsel kurtuluş) ulaştığı gündür. Kandiller, Mahavira'nın ölümüyle yok olan kutsal bilginin ışığını simgeler.divan, âşık edebiyatında aruzun "fâilâtün fâilâtün fâilâtün fâilün" kalıbıyla yazılan ve besteyle okunan şiir türü. Divanlar gazel, murabba, muhammes, müseddes biçiminde olabilir. Gazel biçimindekilerin musammat ve ayaklı (ya da yedekli) tipleri de vardır. Bir tür müstezat olan ayaklı divan, dizeler arasına "fâilâtün fâilün" ziyadesi eklenerek oluşturulur.Azerbaycan âşıkları arasında "divani" olarak adlandırılan 14 heceli bir şiir türü ve aynı adlı bir âşık havası vardır. Bu hava, Anadolu âşıkları arasında da yaygınlık kazanmış, âşık fasıllarında çalınıp söylenmiştir.divan, klasik Türk müziğinde dindışı sözlü formlardan biri. Divan en az üç kıtalık bir şiir üstüne bestelenir. Kıtalar birbirinden aranağmeyle aynlır. Her kıtanın başına genellikle "ah", "yâr" gibi bir terennüm sözcüğü eklenir. Divanlarda kıtalardan biri yer yer ritimsiz okunacak biçimde; bir başkası da, doğaçlama izlenimi vermesi için bütünüyle ritimsiz olarak bestelenmiştir. Bu formun en ünlü örnekleri Nevres Paşa'nın "Vardım ki yurdundan ayağ göçürmüş" (şehnaz) ve

"Hasretle bu şeb gâh uyudum, gâhi uyandım" (uşşak) diye başlayan divanlarıyla, Suphi Ziya Özbekkan'ın "Dün gece ye's ile kendimden geçtim" (hicaz) diye başlayan divanıdır. Muhayyer makamındaki, bestecisi bilinmeyen ve "Ok gibi, hublar beni yaydan yabana attılar" diye başlayan divan da çok ünlüdür.divan, İslam devletlerinde idari yargı, maliye, askerlik ve yönetimle ilgili işleri yürüten kurul ve dairelere verilen ad.Hz. Ömer döneminde (hd 634-644) ortaya çıkan ilk divanda, ganimetlerden pay alma- divan 204

ya hak kazanan askerlerin adları kaydedilirdi. Daha sonra ise divana kayıtlı olanlara, ele geçirilen toprakların sahiplerinden alınan vergilerden maaş verilmekteydi. Devletin toprağa dayanması sürecinin bir parçası olan bu maaşlar babadan oğula da geçiyordu. Muaviye döneminde (661-680) divan hesap, posta ve haberleşme işleriyle ilgili bir kuruluştu. Abbasilerde hem en yetkili yönetim organı, hem de devletin yazışma, yargı, kayıt ve arşivle ilgili işlerini yürüten daire ve kurullar bu adla anılıyordu. Büyük Selçuklularda ve Anadolu Selçuklularında divanlar, öbür İslam devletlerinde- kine benzer işlere bakardı. Ama Anadolu Selçuklu divanları birer kuruldan çok, devlet dairesi niteliğindeydi. İran'da yaklaşık 19. yüzyıla değin divan genel olarak merkezî hükümet anlamında kullanıldı. Hint-Türk İmparatorluğu'nda (1556-1707) divan, temelde hükümetin mali işlerine bakardı. Eyaletlerde bu kuruma bağlı başka divanlar vardı. Osmanlılarda divan (Divan-ı Hüma- yun[*]) devletin en yüksek merkez kuruluydu. Önceleri padişahın, sonra genellikle sadrazamın başkanlığında toplanırdı. Tanzimat'a değin sadrazamın ve daha alt derecedeki devlet görevlilerinin başkanlık ettikleri başka divanlar da varlıklarını sürdürdü. Tanzimat'tan sonra oluşturulan divanlar ise yargı ve denetim kurullarıydı. Eyaletlerde valilerin de birer divanı vardı. Aynı bölgede birbiriyle bağlantılı köylerin oluşturduğu küçük kadılıklara da divan denirdi. Nahiye konumundaki bu yönetim birimleri kapsadıkları köy sayısına göre "dörtdivan", "se- kizdivan" gibi adlarla anılırdı. Osmanlı Devleti'nde devlet yönetimiyle ilgili önemli defter ve kütüklerin yanı sıra hükümdar tahtına divan dendiği de olurdu. Saray ve konaklardaki toplantı salonları ve büyük mekânlar ise divanhane olarak adlandırılırdı. Bu odalar çepeçevre minder ve yastıklarla döşenmişti. Divan sözcüğünün bugünkü anlamı da (oturulacak yer) buradan gelmektedir.

divan, divan edebiyatı şairlerinin, şiirlerini belli bir düzen içinde topladıkları kitap. Önceleri, herhangi bir konu üzerine yazılmış yapıt demek olan divan sözcüğünün (örn. Divarıü Lügati't-Türk) bu anlamı zamanla daralmış ve şiirlerin yer aldığı antoloji anlamında kullanılmaya başlamıştır. Daha sonraları ise bir şairin bütün şiirlerinin toplandığı yapıta divan denmiştir. Zamanla (14. ve 15. yy'lar) divanlarda şiirler belli bir düzen içinde sıralanmaya başladı. Buna "divan tertibi", böyle divanlara da "mürettep divan" denirdi. Tam bir divanda sırasıyla kaside (tevhid, münacat, na't, medhiye), tarih (tarih düşürme), musammat, gazel bölümleri, en sonda da lugazlar, muammalar, müfredler, azadeler yer alır. Divanda gazeller, uyak ve rediflerinin son harfinin Arap alfabesindeki sırasına göre ("eliften başlayıp "ye"ye kadar) sıralanır. Her harfte en az bir şiir olması şarttır. Ama bu kurala uymayan şairler de olmuştur. Ayrıca bak. divançe.

divan edebiyatı, Türklerin 13-19. yüzyıllar arasında Anadolu'da yarattıkları, İslam kül-türünün ortak özelliklerini yansıtan, geniş ölçüde Arap ve Fars edebiyatının etkisini taşıyan yazılı edebiyat. Türklerin İslam dinini kabul ettikleri ilk dönemlerden başlayarak Orta Asya'da (önceleri Uygurcanın, daha sonra da Çağataycanın yayıldığı bölgelerde) ve Azerbaycan'da aynı nitelikleri taşıyan bir edebiyat ortaya çıkmışsa da, divan edebiyatı tanımlaması genellikle Anadolu'da oluşan edebiyat için kullanılır.

Türleri. Divan edebiyatı dindışı ve dini- tasavvufi olmak üzere iki ana kolda gelişmiştir. Şiir ve düzyazı alanındaki en eski örnekler 13. yüzyıldan kalmış olmakla birlikte, divan edebiyatının doğuşunun daha eskilere gidebileceğini gösteren ipuçları da

vardır. Başlangıcından beri şiir düzyazıdan daha önde gelmiş, daha hızlı gelişmiştir. Bunda, şiirin hüner göstermekte daha elverişli bir alan olmasının rolü vardır. Divan şairi, söz ve anlam sanatlarını kullanarak, yeni mazmunlar(*) bularak okuyucuyu daha kolay etkiler. Düzyazı alanındaysa farklı bir durum göze çarpar; halk için yazılan kitaplarda öğretici yan ağır bastığından sanatlı anlatımlara ilgi duyulmamıştır. Buna karşılık belagat(*) kuralları çerçevesindeki düzyazılarda anlam bir yana itilmiş, hüner gösterme ön plana çıkmıştır.Divan edebiyatı yazarlarının beslendikleri kaynaklar başta dinsel inançlar olmak üzere İslami ilimler, İslam tarihinin önemli olayları, tasavvuf, Hint-İran kökenli söylenceler, peygamber kıssaları ve evliya menkıbeleri, çağın bilimleri (örn. kimya, simya, hikmet, hey'et), günlük olaylar, gelenek ve göreneklerdir; ayrıca terimler, deyimler, atasözleri vb ile zenginleşen dildir. Divan şiirinde aşk büyük bir yer tutar. Aşk hem tasavvufi, hem de dünyasaldır. Tasavvufa bağlanan şairin amacı, mutlak güzellik olan Tanrı'yı bulmaktır. Tanrısal aşk maddi aşkla başlar. Bir güzele âşık olan şair, duygularını daha sonra soyutlama yoluyla tanrısal aşka dönüştürerek, Tanriya kavuşmak için çabalar. Aşkı din dışı bir anlayışla işleyen şairlerin şiirlerinde, tapınılacak bir varlık olan kadın önemli bir yer tutar. Bu tür şiirlerde kadın, âşığını sürekli biçimde üzer ve yaşamdan bezdirir.Dil konusunda büyük ölçüde Arapçayla Farsçanın etkisinde kalan divan edebiyatında sözcük çok önemlidir. Her sözcük tam anlamıyla ve yerli yerinde kullanılmalıdır. Divan edebiyatı anlatım açısından belagat kurallarına bağlıdır ve sanatçılar ustalıklarını gösterebilmek için bunlara olabildiğince uymaya dikkat etmişlerdir. Şairler teş- bih(*), istiare(*), hüsn-i talil(*), iham(*), kinaye(*), leff ü neşr(*), tecahül-i arif(*), telmih(*), mecaz(*), mecaz-ı mürsel(*), teşhis ü intak(*) vb söz ve anlatım sanatlarını kullanarak özgün bir şiir oluşturmaya çalışmışlardır. Bu nedenle şiirin estetik kurallarına uymak, çoğu zaman konudan önemli tutulmuştur.Divan şiirinin ölçüsü aruzdur. Aruzda açık ve kapalı heceler çeşitli kalıplarda, kendiie- rine özgü bir düzen içinde sıralanır. Şairler seçtikleri kalıba mutlak olarak uymak zo-rundadır.Divan şiirinin konu bakımından birçok türü vardır. Dindışı şiirde başlıca türler bahariye, cemreviye(*), dariye(*), fahriye(*), iy- diye, medhiye(*), mersiye(*), gazavatna- me(*)-, sakiname(*), hamamname(*), sahil- name(*), kıyafetname(*), surname(*), lu- gaz(*), muamma(*), hicviye(*), hezli- yat(*), tarih düşürme(*) ve şehrengizdir(*). Dini-tasavvufi

Ahmed Paşa, Âşık Çelebi Tezkiresi'ndeki bir minyatürden ayrıntı, 16. yy; Millet Kütüphanesi, istanbul

Ara Güler

şiirde ise tevhid(*), müna- cat(*), na't(*), maktel-i Hüseyin(*), miraci- ye(*), hilye(*), mevlid(*), kırk hadis(*), menakıbname(*) başlıca türlerdir. Dindışı düzyazı alanında tezkire(*), tarih düşür- me(*), seyahatname(*), siyasetname(*), münşeat(*), sefaretname(*); dini-tasavvufi düzyazı alanında ise evliya tezkiresi(*), kısas-ı enbiya(*) ve siyer(*) başlıca türlerdir. Hem düzyazı, hem şiir olarak ürün verilmiş türlerin başında hikâye gelir. Bunların dinsel ve destansal olanlarının yanında tek ya da çift kahramanlı aşk hikâyeleriyle temsili hikâyeler de çokça yazılmıştır.Divan şiiri nazım biçimleri bakımından da hayli zengindir. Şiirde bütünlük amaçlan-madığından konu birliği beyitte yoğunlaş-mıştır. Beyit dışında konu birliği olan nazım biçimleri rubai(*) ve kıtadır(*).Divan şiirinin nazım biçimleri beyit ve bend olmak üzere iki ana kola ayrılır. Beyit temeline dayananlar da aynı ve ayrı uyaklı olmak üzere ikiye ayrılır. Aynı uyaklıların

başlıcaları gazel(*), kaside(*) ve müstezad- dır(*). Ayrı uyaklı tek nazım biçimi ise mesnevidir(*). Bendlerden oluşan nazım biçimleri de, tek bendli ve çok bendli olarak ikiye ayrılır. Tek bendliler rubai ve tu- yuğ(*), çok bendliler ise musammat ana başlığı altında toplanan murabba(*), şar- kı(*), muhammes(*), tahmis(*), tardiye, taştir, müseddes(*), tesdis, müsebba, tesbi, müsemmen, tesmin, muaşşer(*), taşir, ter- kib-i bend(*) ve terci-i benddir(*). Bunun dışında müfred (tek beyit) ve azade de (tek mısra) anılabilir.Gelişimi. 13-15. yüzyıllar arasında divan şiirinde en önemli gelişme Farsçadan yapılan çevirilerdir. Bu dönemde Sadi, Nizamî vb şairlerin şiirlerinin çevrilmesiyle divan şiirinin özellikleri büyük ölçüde belirlenmeye başlamıştır.Hoca Dehhani (13. yy) maddi aşk ve şaraptan söz eden şiirler yazmış, buna karşılık Nesimî tasavvuf düşüncesini işlemiştir. Kadı Burhaneddin (ö. 1398) tasavvuf şiirleriyle divan şiirinin kurucuları arasında yer alır. Aynı biçimde Şeyhî de tasavvuf şiiri geleneğinin öncülerindendir. Bu dönemde Ahmed-i Dâi (15. yy) Türkçe- nin gelişmesine büyük katkıda bulunmuştur.15. yüzyıl sonlarıyla 16. yüzyıl başlarında saray çevresinin ilgi ve desteğini kazanan divan şiiri gerçek kimliğini bulmaya başlamıştır. Ahmed Paşa (ö. 1496/97) ve Necati Bey (ö. 1509) bu dönemde sivrilen şairler olmuşlardır. 16. yüzyılda farklı eğilimler ortaya çıkmıştır. Türki-i basit (yalın Türkçe) adı verilen bir akım içinde yer alan Edirneli Nazmî (ö. 1555) ve Tatavlalı Mahremi (ö. 1535/36) divan şiirini yenileştirmeye çalış- mışlarsa da çek başarılı olamamışlardır. Bu yüzyılda Zâtı (ö. 1546)

güzel buluşlarıyla ön plana çıkmış, divan şiirinin en büyük şairlerinden biri sayılan Fuzulî (ö. 1556) lirik aşk şiirlerinin en yetkin örneklerini vermiştir. Hayali Bey (ö. 1557) zengin bir düş gücüyle süslü özentici bir şiire ilgi duymuş, Bâkî (ö. 1600) söz ve anlam oyunlarıyla süslediği şiirleriyle divan şiirinin büyük ustalarından biri olmuş ve "sultanü'ş-şuara" (şairler sultanı) adını haketmiştir. Bu dönemin öbür ünlü şairlerinden Bağdatlı Ruhî (ö. 1605/06), çevresindeki ahlaksızlık ve ikiyüzlülükleri alaycı bir üslupla eleştirmiştir. 17. yüzyılda Neft (ö. 1635) de kaside ve hicivleriyle kendini göstermiştir. Şeyhülislam Yahya (ö. 1644) yalın bir dilin egemen olduğu gazelle- riyle dikkati çekmiş, Nailî-i Kadim de (ö. 1666) titizlikle seçilmiş sözcüklerle kurduğu gazellerinin özgünlüğüyle sivrilmiştir. Sebk-i hindi (yadırgatıcı benzetmelerin ve düş oyunlarının egemen olduğu şiir dili) akımının öncüsü olan Neşatî'nin (ö. 1674) şiirlerinde ince bir işçilik göze çarpar, Nâbî (ö. 1712) ise yapıtlarında daha çok düşünceye önem vermiştir. 18. yüzyılın ünlü şairi Nedim (ö. 1730), şiirlerinde döneminin yaşantısını büyük bir başarıyla yansıtmıştır. Sebk-i hindi akımının en büyük ustası sayılan Şeyh Galib ise (ö. 1799) ağır bir dille tasavvuf konusunu işledi.18. yüzyılın ikinci yansı ve 19. yüzyılın ilk yansında Osmanlı toplumunun Batı'ya açıl-masıyla yeni bir edebiyat geleneği oluşmaya başladı. Bu dönem şairlerinden Enderunlu Vâsıf (ö. 1824), Nedim etkisinde bir halk şiiri anlayışına yönelirken, İzzet Molla (ö. 1829) genellikle tasavvuf konulannı dile getirdi. Encümen-i Şuara'dan (şairler topluluğu) Leskofçalı Galib (ö. 1867) ve Hersekli Ârif Hikmet (ö. 1903) gene tasavvuf konulannı klasik bir dille işlemiş, Yenişehirli Avnî (ö. 1884) genellikle tasavvufa yönelen, kimi zaman da büyük bir karamsarlığı yansıtan şürlere ağırlık vermiştir.Düzyazı, divan edebiyatında üç tür halinde gelişmiştir: Yalın düzyazı, süslü düzyazı, orta düzyazı. Yalın düzyazıda halkın konuştuğu dil kullanılmış, halk kitapları, halk öyküleri, Kuran tefsirleri, hadis açıklamala- n bu türde yazılmıştır.Süslü düzyazıda hüner ve marifet göstermek amaçlanmıştır. Bu türe genellikle medrese öğrenimi görmüş, Osmanlıcayı iyi bilen yazarlar yönelmiştir. Çok uzun cümlelerin, bol söz ve anlam oyunlarının göze çarptığı bu türün en belirgin örneklerini Veysî (ö. 1628) ve Nergisî (ö. 1635) vermiştir. Süslü düzyazıda çok ürün verilmiş bir alan da tezkiredir(*). Bu türün ilk klasik örneğini 16. yüzyılda Âşık Çelebi yazmış ve tezkire geleneği 19. yüzyılda Fatin Efendi'ye değin sürmüştür.Orta düzyazı ise, divan edebiyatının hemen hemen bütün klasik yazarlarının yazdığı bir türdür. Belirgin özellikleri söz ve anlam oyunlarından, hüner ve marifet göstermekten kaçınılmış ye içeriğin ön planda tutulmuş olmasıdır. Özellikle tarih, gezi, coğrafya ve din kitaplan bu türde yazılmıştır.divan sazı, Türk halk müziğinde bağlama ailesinden çalgıların meydan sazından sonra en büyük boylusu. Ortalama 75 cm'si sap, 45 cm'si tekne olmak üzere, toplam boyu 120 cm kadardır. Teknenin derinliği 25-26 cm, genişliği 22-23 cm kadar olur. Akordu, cura bağlamanınkinden (ya da daha yaygın adıyla bağlamanınkinden) bir oktav daha pes olduğundan davudi bir ses verir. İkişerli ya da üçerli üç takım tel takılır. Alttakiler la (110 frekanslı), ortadakiler onun dörtlüsü olan re, üsttekiler ise, alttakilerden dört derece daha pes olan mi sesine akortlanır. Günümüzde, uzunhavalardan önce yapılan doğaçlamalarda (açışlarda) kullanılan divan sazının, eskiden "çöğür" adıyla saray müziğinde de kullanıldığı sanılmaktadır.divançe, küçük divan. Divançelerin düzeni de genellikle divanda olduğu gibi kaside, tarih (tarih düşürme), musammat, gazel ve kıta sırasını izler. Ama bir divançede bu bölümlerden en az biri eksik olur. Divançe belli türleri seven şairin bilinçli seçmesi olabildiği gibi, bir şairin divan dolduracak kadar şiir yazamadan ölmesi nedeniyle de oluşabilir. Divan edebiyatının ünlü şairi Figanî'nin (ö. 1532) divançesi bu türdendir. Ayrıca bak. divan.

divanhane, geniş anlamıyla hükümdann tahtının bulunduğu salon; daha dar anlamıyla Anadolu'nun bazı yörelerinde evin odala- nnın arasında, bazen bir yüzü bahçeye açık olarak düzenlenen büyük mekân. Ayrıca bak. sofa.Divan-ı Ahkâm-ı Adliye, Osmanlı Devle- ti'nde meşruti yönetime geçiş denemelerinin ilk meclislerinden sayılan yüksek yargı kurulu. Nizamnamelerle talimatların hazırlanması, yüksek devlet görevlilerinin yargılanması, devletle kişi arasındaki uyuşmazlıkların çözümü ve danışmanlık gibi hizmetleri yürüten Meclis-i Vâlâ-yı Ahkâm-ı Adli- ye'nin 1868'de iki ayn meclise aynlmasıyla kuruldu. Yasa ve tüzükleri hazırlama görevi Şûra-yı Devlet'e bırakılırken, Divan-ı Ah- kâm-ı Adliye temyiz (yargıtay) ve istinaf mahkemelerinin görevîerini üstlenen ceza ve hukuk dairelerinden oluşan, devletin son yüksek yargı kurulu olarak görevlendirildi. Divan-ı Ahkâm-ı Adliye aynı zamanda ilk modern Osmanlı yargı kuruluydu. Vilayet- lerdeki meclis-i temyiz-i hukuk, meclis-i kebir-i cinayet adlı mahkemelerin en üst mercii sayılan Divan-ı Ahkâm-ı Adliye'nin bir görevi de devletle kişiler arasındaki uyuşmazlıkları "hakkaniyet" ilkesiyle çözmekti. Meşrutiyet kurumu olma özelliği de bu yetkisinden kaynaklanmaktaydı. Yönetime karşı özerkti ve çalışmaları 1 Nisan 1868 tarihli Nizamname-i Divan-ı Ahkâm-ı Adliye ile 16 Mart 1870 tarihli Nizamname-i Dahili adlı iki tüzükle belirlenmişti. 1869'da Divan-ı Ahkâm-ı Adliye Nezareti adı altında örgütsel yapısı genişletildi. 1870'te de Adliye ve Mezahib Nezareti adı altında bir bakanlık haline getirildi. Yaklaşık iki yıl varlığını sürdüren Divan-ı Ahkâm-ı Adliye, Yargıtay'ın kökeni kabul edilmiştir.Divan-ı Ali, Anadolu Selçuklulannda ve Osmanlılarda yönetsel ve yargısal kurul.Anadolu Selçuklu Devleti'nin en büyük kurulu olan Divan-ı Âlâ ya da Divan-ı Âli'ye (Yüce Divan) hükümdar başkanlık

205 Divan-ı Hümayun

ederdi ve kurulda devlet, adalet, diplomasi konuları görüşülürdü. Yargı kararlan infaz için sahib-i âzama (vezir) gönderilirdi. Sultanın katılmadığı zamanİarda Divan-ı Âlâ, sahib-i âzamin başkanlığında toplanırdı. Divanın her gün toplanması bir yasa gereğiydi. Divan münşiler, tercümanlar, naib, atabeg, müstevfi, emir-i ânz ve işraf-ı memalikten oluşurdu. Emir-i dâd, toplantının törensel gereklerini yerine getirirdi. Münşiler kararlan, tercümanlar yabancı hükümdarlara gönderilecek mektupları yazarlardı. Misal, menşur ve nameler yazımdan sonra kaabız-ı divan denen görevli tarafından onaylanmak üzere sahib-i âzama sunulur ve böylece işlemleri tamamlanmış olurdu. Divanda alman kararlann ve yapılan işlemlerin ilgili defterlere geçirilmesi de bir yasa gereğiydi.Osmanlı Devleti'nde Tanzimat ve Meşrutiyet dönemlerinde padişahın huzurunda düzenlenen ödül, nişan, madalya ve uğurlama törenlerine Divan-ı Âli denirdi. Divan-ı Âli aynı zamanda, 1876 Kanun-ı Esasisi'nin getirdiği bir yargı kuruluydu. Bu kurul, nazırlan, yüksek düzeydeki devlet görevlilerini yargılamakla görevliydi. Padişah iradesiyle atanan 10'u âyan, 10'u Şûra-yı Devlet üyesi, 10'u Divan-ı Temyiz üyesi olmak üzere 30 üyeden oluşurdu. Benzeri bir kurul da Divan-ı Âli-i Askerî adı altında silahlı kuvvetler için oluşturulmuştu. Bu kurul 1912 Balkan Savaşı yenilgisinden sorumlu tutulanlan da yargılamıştı.

Divan-ı Arız, eski İslam devletlerinde orduyla ilgili işleri yürüten kurul.Divan-ı Anz, Abbasilerde ikinci derece bir divandı ve ânzü'l-ceyşin başkanlığında top-landığında Divanü'l-Ânzi'l-Ceyş de denirdi. Büyük Selçuklularda ise Divan-ı Büzürg'den (Büyük Divan) sonraki dört alt kuruldan biriydi. Savunma ve savaş konularının görüşüldüğü kurula ânz, ânz-ı ceyş ya da ârız-ı sultan başkanlık ederdi. Arız, ordu komutanlığı ile bir ilgisi olmamakla birlikte, Divan-ı Büzürg'de orduyu temsil eden üyeydi. Anadolu Selçuklulannda Divan-ı Ânz, ordunun savaş gereksinmelerine bakar, asker aylıklarını öder, kayıt ve yoklama işlerini yürütürdü. Başkam, emir-i ânz- dı. Eyaletlerde ise bölgesel savunma

Âşık Çelebi, Âşık Çelebi Tezkiresi'nden bir minyatür, 16. yy; Millet Kütüphanesi, istanbul

Ara Güler

işlerinden ânzü'l-ceyş denen görevliler sorum-luydu.Gaznelilerde Divan-ı Ârız'a, sahib-i divan-ı ânz başkanlık ederdi. Ordu komutanlarının arasından seçilen bu görevli divan başkanlığının yanı sıra, hükümdarın askerî danışmanlığını da yapardı. Gazne ordusunun eğitiminden, savaşa hazırlanmasından sorumlu olan Divan-ı Ânz, orduyu yılda bir kez hükümdann denetimine çıkanrdı. Divanın, Darü't-Tahrir denen kaleminde de ordu kayıtlan tutulurdu. Savaşlarda birliklerin gereksinimleri divan tarafından karşılandığı gibi, ganimetler de bu kuruluşça korumaya alınırdı. Memlûklerde ise benzer görevleri Mısri ve Şami olmak üzere iki daireye ayrılan Divan-ı Ceyş-i Mansure yapardı.

Divan-ı Hümayun, Osmanlı Devleti'nin en yüksek karar organı. Divan-ı Hümayun' un varlığı I. Osman (Gazi) dönemine (1299- 1324) uzanmakla birlikte ilk kurallan I. Bayezid (Yıldıran) döneminde (1389- 1402) belirlenmiştir. Bu dönemde Divan-ı Hümayun padişahın başkanlığında toplanırdı. II. Mehmed (Fatih), devletin merkezîleşmesine paralel olarak divana bazı temel değişiklikler getirdi. Fatih Kanunnamesi, divanın işleyişini ve hiyerarşisini belirli kurallara bağladı. Padişahın divana başkanlıkDivan-ı İıışa 206

etmesi yöntemi kaldırıldı. Artık egemen sınıfın öbür mensuplarının çok üzerinde bir konuma yükseltilen padişah, vezirleriyle dahi araya mesafe koyuyor ve isterse divan toplantılarını "kasr-ı adil" denen bir kafes arkasından izleyebiliyor, ama toplantılara müdahale etmiyordu. Bu durum divana başkanlık eden sadrazamın devlet yönetimindeki etkisini artırdı. Bununla birlikte I. Selim (Yavuz) ve I. Süleyman (Kanuni) zaman zaman divana başkanlık etmeyi sürdürdüler. Başlangıçta her gün toplanan Divan-ı Hümayun, 16. yüzyılın başlarında haftada beş kez, aynı yüzyılın sonlarında ise haftada dört kez toplanıyordu. IV. Meh- med döneminde (1648-87) toplantı günü haftada ikiye indiyse de daha sonra yeniden dörde çıkarıldı. 18. yüzyıl başlarında Divan- ı Hümayun etkinliğini büyük ölçüde yitirdi ye devlet yönetiminde ağırlık sadrazamın İkindi Divam'na geçti. Gene 18. yüzyıl başlarında divan toplantıları III. Ahmed tarafından yeniden haftada iki güne indirildi. Daha sonra haftada yalnızca bir kez salı günleri toplanan Divan-ı Hümayun, 1768'de altı haftada bir gün toplanmaya başladı. 1837'de Meclis-i Vükela'nın oluşturulmasıyla fiilen ortadan kalkmasına karşın, Osmanlı Devleti'nin sonuna değin varlığını simgesel olarak sürdürdü.İstanbul'un alınmasından 18. yüzyıla değin Divan-ı Hümayun, Topkapı Sarayı'nda Kubbealtı denen yerde toplanırdı. Sadrazam, kubbealtı vezirleri, Rumeli beylerbeyi, Rumeli ve Anadolu kazaskerleri, nişancı, başdefterdar, şıkk-ı evvel ve şıkk-ı sani defterdarları divanın asıl üyeleriydi. Yeniçeri ağası ve kaptanıderya, ancak vezir rütbesinde olmaları halinde görüşmelere katılabilirlerdi. Bunlar belli bir statüye bağlı üyelerdi. Reisülküttab, tezkireciler, çavuş- başı ve kapıcılar kethüdası da divan üyesi olmamakla birlikte Divan-ı

Hümayun'un yardımcıları olarak toplantıya katılırdı. Divanın asıl üyeleri teşrifata uygun olarak düzenlenmiş yerlerine oturarak görüşmelere katılırken, reisülküttab, tezkireciler, ça- vuşbaşı ve kapıcılar kethüdası toplantıyı ayakta izlerlerdi. Bu görevlilerin dışında toplantıların hazırlanması ve yürütülmesi, kararların uygulanması, infaz gibi işlere yardım eden pek çok hizmetli vardı.Divan-ı Hümayun çalışmasına geleneksel olarak sabah namazından sonra törenle başlardı. Reisülküttab telhis kesesini (gündem) sadrazamın soluna, divitdar bir peşkir ile bir torba akçeyi önüne koyardı. Tezkire-çiler de Defterhane'den gerekli defterleri toplantıya getirirlerdi. Çavuşbaşı, kapıcılar kethüdası ve divan çavuşları Divan-ı Hüma-yun'un güvenliği, dilekçelerin alınması, şi-kâyetçilerin sıraya konması gibi işleri yapar-lardı. Oturum boyunca, gündemdeki konular görüşülüp karara bağlanırdı. Kararlar arz gününde sadrazam tarafından padişaha sunulur ve onun onayı alınırdı. Sadrazam seferdeyken divana genellikle onun yerine sadaret kaymakamı denen en kıdemli vezir başkanlık ederdi. Divana çağrılan elçilerle görüşmeler Divan-ı Hümayun tercümanları aracılığıyla yürütülürdü. Alınan kararların hemen uygulanması yasa gereğiydi. Cuma günkü toplantılara cuma divanı(*) ya da huzur mürafaası(*) denir ve hukuksal sorunlarla davalar ilgili kazaskerce çözülürdü. Hükümler reisülküttabın buyruğundaki kâ- tiplerce hemen yazılarak ilgililere verilir, berat düzenlemesi gerektiğindeyse konu nişancıya havale edilirdi. Muhzır ağa, bostancılar odabaşısı ile öbür güvenlik ve infaz görevlileri, divandan çıkan idam, tutuklama ya da sürgün cezalarını infaz için dışarıda beklerlerdi. Öğle namazından önce oturum kapanır, görüşülemeyen konular sadrazamın İkindi Divanı'nda ele alınırdı. Üyelerin sarayda öğle yemeği yemeleri ve törenle dağılmaları bir gelenekti.Divan-ı Hümayun'un kapıkulu ulufelerinin dağıtılması ve elçilerin kabulü ile ilgili özel toplantılarına Galebe Divanı ya da Ulufe Divanı denirdi. Bu tür divanlar, ek olarak yapılan törenin dışında, olağan Divan-ı Hümayun'dan sayılırdı. Divan-ı Hümayun özel durumlarda padişahın gerekli görmesi halinde de toplanır, bu tür toplantılarda yalnızca bir konu görüşülürdü. Divan-ı Hümayun'a bağlı Beylik, Tahvil, Rüus ve Amedi kalemleri vardı. Bu kalemlerde Divan-ı Hümayun'dan çıkan kararlarla ferman ve beratların örnekleri, mühim- me, şikâyet, ahkâm, rüus ve tahvil defterlerine aynen geçirilirdi. Yabancı devletlerle ilgili kararlar name defterlerine yazılırdı. Bu kayıtlara Divan-ı Hümayun sicilleri denirdi.Divan-ı İnşa, eski İslam devletlerinde hükümdarın yazışmalarını, berat, nişan ve menşurların hazırlanması işlerini yürüten kalem.Abbasilerde Divan-ı İnşa iki birimden oluşurdu: Divan-ı Sır ve Divan-ı Müraselat. Her iki birim de vezirlerin gözetiminde çalışırdı. 9. yüzyılda Divan-ı Sır "emirü'l- berid", Divan-ı Müraselat da "sahibü'd-diva- ni'r-resail" denen birer vezirin başkanlığında görev yapıyordu. Daha sonra Divan-ı İnşa'nın daha özerk çalışması ve ayrı bir kurum olması öngörülerek reisü'd-divani'l- inşa olarak anılan bir vezire bağlandı. Divan-ı İnşa'ya bazen Divan-ı Aziz de denirdi. Asıl görevi halife ile yabancı hükümdarlar arasındaki yazışmaları yürütmekti. Ayrıca, sunulan dilekçelere halife adına derkenar yazmak divan başkanının göreviydi. Bu işleme tevki denirdi. Divan-ı İnşa, Büyük Selçuklularda da merkezî örgütlerdendi. Divan-ı Resail ve'l- İnşa ve Divan-ı Tuğra birimlerinden oluşuyor, "tuğrai" ya da "sahib-i divan-ı inşa" denen vezir tarafından yönetiliyordu. Hükümdarın eyalet yöneticileri ile yazışmalarını yürüten bu divan, berat, menşur, atama ve arazi belgelerini de düzenlerdi. Divan-ı İnşa, Samanilerde Divan-ı Risalet ya da Darü't-Tahrir, İlhanlılarda İnşa-i Memalik adını taşırdı ve başında da münşi-i divan-ı büzürg bulunurdu. Memlûklerde ise bu divan daha kapsamlı bir örgüttü; amiri olan kâtib-i sır ya da nazır-ı divan-ı inşa, doğrudan hükümdara bağlıydı. Divanda "muvakki" denen ve tevki işiyle görevli memurlar, "dest" ve

"dere" denen birimler vardı. Mükâtebe, menşur, ferman, mürase- le, name, ahidname, tayin ve ıkta işlemleri bu bürolarda yapıldığı gibi, vezir, has ve üstaddar divanlarından gelen teçhiz, tevkii, tevcih müsveddeleri de gene Divan-ı İnşa' da temize geçirilirdi.Divan-ı istifa, bazı eski İslam devletlerinde maliye ve hazine dairesi. Anadolu Selçuklularınca, Büyük Selçuklu- lardaki benzeri maliye örgütü örnek alınarak kurulan Divan-ı İstifa'nın amiri olan müstevfi ya da sahib-i divan-ı istifa aynı zamanda Büyük Divan'ın da üyesiydi. Divan-ı İstifa mali işlerden sorumluydu; ama ıkta ve arazi defterleri ile ilgili işlemler, Büyük Divan üyelerinden pervane tarafından yürütülmekteydi. İlhanlılardaki Divan-ı Müstevfi ise cami, mukarrer, avarice, ha- rac-ı mukarrer, kanun, tevcihat, ruznamçe defterlerinin işlenmesinden sorumluydu. Memlûklerde Divan-ı İstifa-yı Sohbe ve Divan-ı İstifa-yı Devlet, Divan-ı Nazar denen merkez maliye örgütünün birimleriydi. Bütün mali hesaplar Divan-ı İstifa-yı Sohbe'de tutulurdu. Müstevfi-i sohbe bu birimin amiriydi ve emrinde müstevfi denen görevliler olurdu. Divan-ı İstifa-yı Devlet ise sayım, yazım, gelir ve gider hesaplarının tutulmasından sorumluydu. Osmanlılarda Divan-ı İstifa'nın yerini defterdarlıklar almıştır.Divan-ı İşraf, eski İslam devletlerinde kamu maliyesini denetleyen kurul.İlk Divan-ı İşraf, Emevi halifesi I. Mua- viye döneminde (661-680) kuruldu. Abbasilerde, İşraf-ı Mahzen ve İşraf-ı Dari't- Teşrifat, genel denetim divanının birimleriydi. Büyük Selçukluların merkez örgütünde, ikinci derecedeki dört divandan biri Divan-ı İşraf-ı Memalik'ti. Amirine sahib-i divan-ı işraf-ı memalik ya da müşrif denirdi. Divan-ı İşraf-ı Memalik devletin genel mali ve idari işlerini denetleyen en yetkili kuruldu. İşraf-ı Memalik, gerekli gördüğünde kent ve kasabalara naipler göndererek her konuda inceleme yaptırabilirdi. Bu denetim sistemini olduğu gibi koruyan Anadolu Selçuklularında Divan-ı İşraf'm amirine müşrif-i mülk ya da işraf-ı memalik, bazen de müşrif denirdi. Eyyübilerde ve Memlûklerde Divan-ı İşraf yoktu. Erbab-ı kalemden seçilen vezir ve nazır aşamasındaki yedi büyük yöneticiden biri müşrif-i memalik yetkisiyle ülke genelinde denetimlerde bu-lunurdu. Daha özel denetimler için de müşrif-i matbah ve müşrif-i hazine denen görevliler vardı.Divan-ı Mezalim, eski İslam devletlerinde idari yargı kurulu. Abbasilerde Divan-ı Mezalim en üst idari yargı kurulu konumundaydı ve halkın şikâyetlerini de dinlerdi. Kurul başkanı ordu komutanlarından seçilirdi. Muhtedi döneminden (869-870) sonra bu görev halife adına kadi'l-kudata bırakıldı ve kurulun, halk ile yöneticiler, tahsildarlar ve nüfuzlu kişiler arasındaki uyuşmazlıklara bakması da gelenek haline geldi. Gazneliler, Zengi- ler ve Memlûklerdeyse Divan-ı Mezalim'e hükümdarlar başkanlık ederdi. Fatımiler, Eyyubiler ve Memlûklerde Di- van-ı Mezalim ya da Darü'1-Adl haftada iki gün (pazar ve çarşamba) toplanır ve halkın şikâyetlerini dinler, gerekli durumlarda da tarafların ifadelerini alarak hüküm verirdi. Bu divanın en gelişmiş biçimi Memlûklerde görülmüştü. Genellikle hükümdarın baş-kanlığında toplanan Divan-ı Mezalim'in üyeleri kadi'l-kudat, vezir ve emirler, daha alt derecede beytülmal vekili, reisü'l-belde, kâtib-i sır, nazır-ı ceyş ve tevki idi. Silah-

Divan-ı Hümayun, 16. yüzyılda yapılmış bir minyatür; Avusturya Ulusal Kütüphanesi, Viyana

Alfa Yapım

dar, candar, haseki memlûkleri, ümera-yı ulûf gibi askeri yetkilerle hacib ve devaddar da emirleri yerine getirmek, için Divan-ı Mezalim salonunda hazır bulunurdu. Kâtib-i sır, dava konularını yüksek sesle ve hükümdara hitaben okur, davacılar huzurda dinlenirdi. Mezhep kadılarını ilgilendiren konular ise onlara havale edilirdi. Konu askerlikle ya da ikta ile ilgili ise hacibin ya da nazırü'l-ceyşin görüşleri alınırdı. Divan, görüşlerden sonra hükümdar ve üyelerin birlikte yedikleri yemekle sona ererdi.Divan-ı Muhasebat, Tanzimat Dönemi'n- de devlet harcamalarını denetlemek amacıyla 29 Nisan 1865'te kurulmuş organ. Bugünkü Sayıştay'ın temelini oluşturur. Ayrıca bak. Sayıştay.divanıharp, silahlı kuvvetler mensuplarına ve yargı yetkisi içine giren öteki kişilere yönelik suçlamalara bakan askeri mahkeme ve bu mahkemenin işleyişini düzenleyen yargılama usulü. Eski dönemlerde genellikle sivillerin yararlandığı haklardan yoksun olan askerler, bütünüyle komutanlarının emirlerine göre davranmak zorundaydı. Ortaçağda da geçerli olan bu askeri hukuk anlayışı, 16. yüzyıla değin sürdü. Bu dönemde suç ve cezaları belirlemekle görevli askeri konseylerin ortaya çıkmasıyla, askeri yargı işlemleri başlamış oldu.İngiltere'de düzenli bir orduyu disiplin altına almak amacıyla çıkarılan 1689 tarihli İsyan Yasası, bugünkü Angloamerikan askeri hukukunun başlangıcı olarak kabul edilir. Günümüzde ülkelerin çoğunda askeri mahkemeler eliyle uygulanan ayrı askeri yargı yasaları yürürlüktedir; bu mahkemelerin kararlan genellikle gözden geçirilmek üzere sivil temyiz mercilerine gönderilir. Bu alanda ilginç bir istisna oluşturan Almanya'da önemsiz ve sıradan suçlar dışında askeri personeli yargılama ve cezalandırma yetkisi sivil mahkemelere bırakılmıştır.Divanıharp genellikle kendisini oluşturan üst makamın gönderdiği bir ya da birden çok davaya bakmak üzere toplanır ve görevi bitince dağılır. Genel divanıharp ancak büyük bir askeri üssün komutanı, bir general, amiral ya da daha yüksek bir askeri merciin emri üzerine toplanır. Özel divanıharp, alay komutanı ya da tugay komutanı rütbesinde komutanlarca oluşturulabilir. Genel divanıharp her türlü suçu yargılamaya ve her türlü cezayı vermeye yetkilidir. Buna karşılık özel divanıharp yalnızca kısa süreli hapis ve disiplin cezalan verebilir. Divanıharp oluşturmaya yetkili askeri merci, heyete katılacak üyeleri kendi komutası altındaki subaylar arasından seçer. Heyet yargılama sonunda sanığın ya da sanıkların suçlu olup olmadığına karar verir ve gerekli cezayı belirler.Türk hukukunda Askeri Mahkemeler Kuruluş ve Yargılama Usulü Kanunu'nun yürürlüğe girdiği 1963'ten sonra divanıharp deyimi yerine askeri mahkeme deyimi kullanılmaya başlanmıştır. Sıkıyönetim dönemlerinde, yasaya göre özel görev yapan askeri mahkemelere Sıkıyönetim Mahkemesi adı verilir. Bu mahkemeler yalnızca sıkıyönetim döneminde görev yapmak üzere askeri yargıç ve savcılardan oluşturulur ve görevleri sona erince dağılır.divani, Osmanlılarda yaygınlık kazanmış bir yazı türü.İlk kez II. Mehmed (Fatih) döneminde (1451-81) kullanılmaya başlamıştır. Selçuklularda da görülen benzeri yazı, Osmanlı divanisinin ilkel biçimi olarak kabul edilebilir. Divani, tevkiî ve talik yazının bazı özelliklerini taşımakla birlikte, harflerin biçimi, bitişmesi ve istif yapısı onlardan

istif özellikleri kazanmıştır. Satır sonlannın yukanya doğru uzaması da divani yazıya özgü bir özelliktir.Divani, Osmanlıların özellikle divan belge-lerinde, resmî metinlerde, yargı kararlan ve vakıf kayıtlannda kullandıkları, taklit edilmesi güç bir yazı türüdür. Daha gelişkin biçimi celi divani(*) adını taşır.

divani celisi bak. celi divanidivani kırması, divani yazının nk'a özellikleri taşıyan daha yalın biçimi. Divani yazının daha hızlı yazılması gereksiniminden doğan divani kırması, çoğunlukla mah-

Divani kırması yazı örneğiAna Yayıncılık Arşivi

keme kayıtlarında, mahkemelerin ve resmî makamlann verdikleri belgelerde kullanılmıştır. Taklidi zor olduğu gibi, yazanların elinde oldukça değişik biçimler aldığından, okunması da güç bir yazı türüdür.

Divaniye, ed- Irak'ın ortagüney kesiminde, el-Kadisiye ilinin (muhafaza) merkezi kent. Ülkenin en küçük illerinden birinde yer alır. Bağdat'ın 160 km güneyinde, Fırat Irmağına bağlı bir kanalın 32 km batısında, sulak bir alanda kuruludur. Başlıca uğraş alanı tarımdır;

bağları, meyve bahçeleri ve hurma ağaçlıklan vardır. Nüfus (1965) 60.486.

Divanü Lugati't-Türk, tam adı KITABU DİVANÜ LUGATI'T-TÜRK, Kaşgarlı Mahmud'un Araplara Türkçe öğretmek ve Türkçenin Arapça kadar zengin bir dil olduğunu göstermek amacıyla 1072-74 arasında hazırladığı ansiklopedik sözlük. Bugün elimizde yalnızca Şamlı Mehmed bin Ebu Bekir'in 1266'da kopya ettiği bir nüshası bulunmaktadır (Millet Kütüphanesi, İstanbul). Divan ilk kez Kilisli Rifat'ın (Bilge) denetiminde yayımlanmış (1915-17, 3 cilt), Besim Ata- lay'ın yaptığı Türkçe çevirisi ise Türk Dil Kurumu yalanlan arasında çıkmıştır (1939-43, 4 cilt; 2. bas: 1985-86). Dehri Dilçin yapıtın Arap alfabesine göre dizinini hazırlamış (1957), Robert Dankoff-James M. Kelly (1982-85, 3 cilt) sözlüğün bilimsel yayınını yapmışlardır.Kitabın Halife el-Muktedi'ye (hd 1075-94) sunulması dikkate alınarak Kaşgarlı'nın Divan'ı Bağdat'ta yazdığı düşünülmektedir. Divan yaklaşık 7.500 sözcük içerir. Sözcük-

207 Divini, Eustachio

ler Arap dilbilgisinin sözcük kalıplarına göre dizilmiş, tanımlann daha iyi anlaşılabilmesi için de çeşitli Türk boylannın halk edebiyatlarından derlenen savlar (atasözü), sagular (ağıt), koşuklar (şiir), deyimler örnek olarak kullanılmıştır. Türkçe olmayan sözcükler alınmamış, aynca çok bilinen kadın ve erkek adlarıyla, Türk-İslam ülkelerine ilişkin coğrafi adlara da yer verilmiştir.Divan'm çeşitli yerlerinde sunulan bazı dilbilgisi kurallanndan başka, Türk lehçelerinin (özellikle Hakaniye Türkçesi ve Öğuz Türkçesi) özellikleri de anlatılmıştır.Yıllarca çeşitli Türk boylan arasında dolaşan Kaşgarlı, Doğu Türkistan ile Maveraün- nehir ve Bizans arasındaki bölgede yaşayan Türk boylarının coğrafi konumlarını, yayılışlarını, gelenek ve inanışlarını anlatmaya özen göstermiş, bu arada İslam dünyası içinde yer almayan Türklere (örn. Uygur Türkleri) yer vermemiştir.Türkçenin ilk sözlüğü olarak kabul edilen Divan'da yer alan renkli, dairesel dünya

haritasında merkez, Türk hükümdarlarının oturduğu Balasagun'dur. Harita 11. yüzyıl Türk boylarının önemli bir bölümünün Orta Asya'daki coğrafi konumlarını göstermesi açısından önemlidir.

diverjans (matematikte) bak. ıraksamadivertikül, vücudun büyük organlarından birinin duvarında oluşan kese ya da cep

biçimindeki çıkıntı. En çok yemek borusu ile ince ve kalın bağırsaklarda görülür. Aynca bak. bağırsak divertikülü.

divertimento (İtalyancada "eğlendirme"), 18. yüzyıla özgü, hafif ve eğlendirici nitelikte müzik tarzı. Genellikle yaylı ve nefesli çalgılar ya da her ikisi içi yazılan birkaç bölümden oluşur. Bölümler sonat, çeşitleme biçimleri, dans ve rondoları içerir. Haydn'm birçok divertimentosundan biri de iki ayn yaylı çalgılar üçlüsünün iki ayrı mekânda aynı anda çalması için yazılmış olan Altılıdır. Mozart'ın divertimentoları genellikle kasasyon ve serenad adını taşıyan yapıtlarına benzer. Bunun tek istisnası, oda müziğinin başyapıtlan arasında yer alan K. 563 Yaylı Çalgılar Divertimentosu'dur. Divertimento, yaylı çalgılar dörtlüsünün kaynaklarından biri olmuştur. Her ikisi de yaylı ve üfleme çalgılar için yazılmış olan Beethoven'in Opus 20 Yedili'si ile Schu- bert'in Opus 166

Sekizli'sinde. divertimento tarzı bir dereceye kadar korunmuştur.

Divini, Eustachio (d.

4 Ekim 1610, San Severino delle Marçhe, Ancona yakınları - ö. 1685, Roma, İtalya), bilimsel optik aletlerin yapımı için gerekli olan teknikleri geliştiren İtalyan bilim adamı.Galilei'nin öğrencisi olan Benedetto Cas- telli'nin yanında bir süre eğitim gördükten sonra 1646'da Roma'ya yerleşen Divini, burada saat ve mercek yapımcısı olarak çalışmaya başladı. Bu dönemde çeşitli bileşik mikroskoplar ile uzun odaklı teleskoplar geliştirdi. Ağaç boruların içine yerleştirilen dört mercekten oluşan teleskoplann odak uzaklığı 15 m'nin üstündeydi.

Divani yazı örneğiAna Yayıncılık Arşivi

oldukça farklıdır. Divani yazıda harflerin karakteri büyük ölçüde değişmiştir. Örneğin kuyruklar uzayarak kıvrımlar oluşturmuş, harfler yer yer iç içe geçerek değişik

&> A J . - • / 'sM^yS '^ i l jyVŞj t ı y j SJ) O» f.

Divinöpolis 208

Kendi geliştirdiği bir teleskopla yaptığı gözlemlere dayanarak Ay'ın haritasını ha-zırlayan Divini, bu haritanın bakır oyma- baskılarını hazırlayarak 1649'da yayımladı. Astronomi alanında aynca, Satürn'ün bazı halkalarını ve Jüpiter'in üzerindeki lekeleri ve uydularını inceledi. Geliştirdiği mikroskopların ve teleskoplann çoğu Floransa, Roma, Padova ve başka müzelerde günümüze değin korunmuştur.

Divinöpolis, Brezilya'da, Minas Gerais eyaletinin (estado) ortagüney kesiminde kent. Deniz düzeyinden 672 m yükseklikteki bir platoda, Para Irmağına yakın bir noktada kuruludur. 1911'de belediye merkezi, 1915'te de kent statüsü kazandı. Ekonomisinde tarım (manyok, mısır, pirinç, kahve, kaymakağacı, fasulye, şekerkamışı) ve hayvancılık önemli bir yer tutar. Metalürji tesisleri, dokuma fabrikaları, tabakhaneleri ve mandıralarıyla Minas Gerais'teki en önemli sanayi merkezlerinden birisidir. 156 km doğusundaki eyalet merkezi Bela Horizonte'ye kara ve demir yoluyla bağlanır. Nüfus (1980) 108.344.

divit, eski dönemlerde kullanılan ve genellikle silindir biçimindeki bir kalemdanla bir hokkadan oluşan yazı takımı.Genellikle gümüş, kurşun, kurşun ve kalay alaşımı ya da porselenden yapılırdı. 18. yüzyılda en gözde divit malzemesi gümüştü.

Krallar için hazırlanmış, metal ayaklar üstüne oturan tahtadan divitler de vardı. Bunla- nn içinde kapakları metalden cam mürekkep kapları da bulunurdu. Daha sonraki divitlere ince mumlar için şamdan, mürekkep kurutma tozu kutusu, mühür kutusu vb eklendi.Osmanlı divitleri Batı'da görülenlere göre daha sadeydi. Kolay taşınması için hokkayla kalemdan birbirine bağlı yapılırdı. Hattatlar ya da kâtipler divitlerini bellerine sardıklan kuşağın arasında taşırlar, kaymasın diye de divit şiltesi denen deriden bir kılıf içine koyarlardı. Genellikle pirinçten yapılan Osmanlı divitlerinde hokka, kalem- danın alt bölümüne, dışandan bakıldığında görülmeyecek biçimde vidalı olarak yerleşti-rilir ya da üst bölümün kenarına perçinle- nirdi.Her iki tip divitte de hokkanın küçük, metal bir kapağı vardı. Hokkanın içine lika denen didiklenerek kabartılmış ham ipek konur, mürekkep bununla karıştığı için dökülmezdi. "Kubur" denen ve ağaçtan da yapılan kalemdanın içinde kalemden başka, üstünde kalemin ucunun kesildiği makta ile küçük bir bıçak da bulunurdu.Osmanlılarda divit genellikle bakır ya da pirinçten ya da ceviz, abanoz, zeytin ve kuka gibi ağaçlardan yapılırdı. Ayrıca pişmiş topraktan, gümüş ya da altından, tombaktan, fildişinden, sombalığı kemiğinden divitler olduğu gibi, bazısı demir üzerine gümüş ya da altın kaplama, kakma, savatlama gibi tekniklerle bezenirdi.

Divitçioğlu, Sencer (d. 14 Şubat 1927, İstanbul), Türk iktisatçı. Tarih alanındaki çalışmalarıyla da tanınmıştır.1950'de istanbul Üniversitesi İktisat Fa- kültesi'ni bitirdi. Paris Üniversitesi İktisadi Bilimler Fakültesi'nde doktora yaptı. 1957'de Türkiye'ye dönerek İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi'ne asistan olarak girdi. Marx'da İktisadi Büyüme (1959) adlı

teziyle doçent oldu. 1967'de İktisat Fakülte- si'nce profesörlüğe yükseltildiyse de, bu karan üniversite senatosu onaylamadı. Senato karannm Danıştay'ca bozulmasına karşın Divitçioğlu profesörlüğe ancak 1976'da yükseltildi. Aynı yıl İktisat Nazariyeleri ve İktisadi Düşünce Tarihi Kürsüsü başkanı oldu. 1977'de yayımlanmaya başlayan Toplum ve Bilim dergisinin 1-17. sayılarının yönetmenliğini yaptı. 1982'de 1402 sayılı yasaya dayanan istanbul Sıkıyönetim Komutanlığı tarafından öğretim üyeliğine son verildi. Bundan sonra Divitçioğlu 1983- 84'te Paris Üniversitesi'nde konuk profesör olarak ders verdi.Çeşitli iktisat kuramlarını matematiksel bir dille ele alan Divitçioğlu'nun iktisat alanındaki başlıca çalışmaları Mikroiktisat (1962), Antalya Bölgesi Girdi-Çıktı Analizi (1966), D as Kapital Üstüne Çeşitlemeler (1969) ve Değer, Üretim ve Bölüşüm'dür (1982). Tarih alanında da Asya Tipi Üretim Tarzı ve Az-Gelişmiş Ülkeler (1966), Asya Üretim Tarzı ve Osmanlı Toplumu (1967), Kök Türkler (1987) adlı yapıtlan, Türkiye'de ve yurt dışında çeşitli dergilerde yayımlanan makaleleri, matematiksel iktisadın soyut model arayışlarını tarihe uygulama çabalarını yansıtır.

divitin, bir yüzünde çözgü, öteki yüzünde atkı iplikleri kullanılan kadife görünümlü kumaş. Divitinde atkı ipliği, çözgü ipliğine göre bir numara daha kahn ve daha az bükümlüdür. Atkı ipliğinin az bükümlü olması tüylendirme sırasında kumaşa kadife görünümü sağlar. Divitin kumaşların havları sık, ince ve yumuşaktır. Bazı türleri, basit bir keçeleştirme işlemiyle de elde edilebilir. Yumuşak ve parlak yüzeyli bir kumaş olduğundan özellikle kırsal bölgelerimizde basma gibi çok tutulur. Divitinden genellikle kadın elbiseleri yapılır. Perde, yastık ve yorgan yüzü yapımında da kullanılır.

divizyonizm (Fransızca division: "ayırma", "bölme"), resim sanatında boya maddesinin (pigment) palette kanştırılmadan tuvale küçük, noktamsı fırça vuruşlarıyla uygulanması. Bu teknikle yapılan resimlerde renkler ve tonlar, ancak uzaktan bakıldığında ayrı ayrı boyaların bir arada görülmesiyle kavranır. Ayrıca çeşitli boyaların yalnızca görsel olarak birleşmesi yapıta olağanüstü bir parlaklık ve ışıltı kazandırır. Oysa palette kanştırıldıktan sonra tuvale uygulanan boyalar resmin ışıltısını azaltır. Alla prima(*)' tekniğiyle çalışan birçok ressam bir ölçüde bu tekniği uygulamışsa da, divizyonizmin asıl öncüleri Jean-Antoi- ne Watteau (1684-1721) ve Eugene Delac- roix'dır (1798-1863). Pierre Renoir'm (1841-1919) "gökkuşağı paleti"ni benimseyen bazı izlenimciler de bu teknikle çalışmışlardır. Divizyonizm terimini ilk kez kullanan Paul Signacf*) tekniğin ilkelerini şöyle belirlemiştir: 1) Tayftaki bütün renklerin ve bunlann tonlarının palette kanştırılmadan kullanılması, 2) yerel renklerin, ışığın renginden ve yansımalardan ayrılması, 3) bu etmenler arasındaki denge ve ilişkilerin karşıtlık, ton ve yansıma kuralla- nyla uyumlu olarak kurulması, 4) fırça vuruşlarının büyüklüğünün, resmin izleneceği en uygun uzaklık göz önünde tutularak belirlenmesi. Yeni-izlenimciliğin(*) temelini oluşturan bu tekniği Georges Seurat(*) bilimsel olarak sistemleştirmiş ve noktacılıkla^) en yetkin düzeyine ulaştırmıştır.Divizyonizm 1880'lerde ve 90'larda İtalya' da Giovanni Segantini (1858-99), Gaetano Previati (1852-1920) ve Guiseppe Pelliza da Volpeda (1868-1907) gibi yeni-izlenimci- liği benimseyen sanatçılar tarafından bir akım niteliğine dönüştürülmüştür.Divo, Fildişi Kıyısı'nın ortagüney kesiminde il (departement) ve il merkezi (1969) kasaba.

Yöredeki Didalarm muz, ananas, kahve, kakao, kereste ve kauçuk gibi ürünleri burada toplanır ve ihraç edilir. Kentte devlete ait bir kahve ve kakao araştırma enstitüsü ile kiliseler vardır. Divo ilinin yüzölçümü 7.920 km2'dır. Nüfus (1975) kasaba, 37.896; (1975) il, 202.511.Divriği, topraklarının bir bölümü İç Anadolu Bölgesi, daha büyük bölümü Doğu Anadolu Bölgesi sınırları içinde kalan, Sivas iline bağlı ilçe ve ilçe merkezi kent. Yüzölçümü 2.782 km2 olan Divriği ilçesi doğuda Erzincan, güneyde Malatya illeri, batıda Kangal, kuzeyde de Zara ve İmranlı ilçeleriyle çevrilidir.ilçe topraklarının büyük bölümünü Kara- su-Aras Dağları(*) engebelendirir. Bu dağ- lann batı ucu Divriği ilçesinin güney kesiminde belirginleşmeye başlar. Bu kesimdeki başlıca yükseltiler Gönderen Dağı (Ulu- tepe'de 2.432 m) ile Yama Dağının Çalgan Tepesidir (2.735 m). Kuzey kesimi engebe- lendiren Çengellidağ'ın doruğu ilçe sınırları dışında kalır, ilçe alanı çok sayıda akarsuyla parçalanmıştır. Bunların en önemlisi Çaltı Suyudur(*). Akarsu vadileri genelde dar oluklar biçimindedir. Vadilerin genişlediği düzlükler ve ovalık alanlar pek görülmez.

, f

g» •3-fc*

m&g,Divriği'de Ulucami (solda) ve kale surları (sağda), SivasDiatek

Tarıma elverişli alanlann sınırlılığı bitkisel üretime olanak tanımamaktadır. Akarsu boylarında ve ilçe merkezinin güneyinde uzanan dar düzlükte yapılabilen bitkisel üretim yerel tüketime yöneliktir. En çok buğday, fiğ, patates, soğan, sebzeler, elma, erik ve üzüm yetiştirilir. İlçedeki hayvancı

Ana Yayıncılık Arşivi

DivitçioğluAra Güler

lık etkinliği de pazardan çok halkın kendi gereksinimini karşılamaya yöneliktir. İlçede temel ekonomik etkinlik madenciliktir. Kâtip Çelebi Cihannüma'da yörede "mıknatıs madeni"nin bulunduğundan söz eder. 1936'da Sivas-Erzurum Demiryolu' nun açılma çalışmaları sırasında Divriği'nin 6 km kadar kuzeyindeki Demirdağ köyünde bulunan demir cevheri yataktan, 1938'de kurulan, Etibank'a bağlı Divriği Madenleri İşletmesi'nce işletilmeye başladı. Son araştırmalar, 1938-48 arasında yapılan araştırma çalışmalarında 35 milyon ton olarak saptanan demir cevheri rezervinin gerçekte 120 milyon tonu bulduğunu ortaya koymuştur. Divriği demir yatakları büyüklük ve zenginlik açısından dünyadaki benzerlerinin en önemlilerindendir. Demir cevheri kamu ve özel kesim eliyle açık işletme yöntemiyle çıkartılıp, Cürek ve Demirdağ yükleme istasyonlarından demiryoluyla demir-çelik işletmelerine gönderilir. Yıllık üretim miktarının 1 milyon tonu geçtiği kuruluşta, konsantrasyon ve peletleme tesisi ile sağlık ve sosyal hizmet tesisleri vardır. Ayrıca ilçe topraklarından linyit çıkarılmaktadır. Yöre İÖ 550'de Perslerin egemenliğin- deydi. İÖ 334'ten sonra bir süre İskender'in işgali altında kaldı; İÖ 330'larda Kapadokya Krallığı'na bağlandı. Krallığın Roma egemenliğini tanımasının ardından kısa sürelerle

Pontus Krallığı ve Sasaniler tarafından yönetildi. Bizans döneminde bir sınır kalesi olan Divriği, Tephrike adıyla tanınırdı. 9. yüzyıl ortalannda Tephrike, Bizans imparatorlarının dine karşı gelmekle suçladığı ve Arap halifelerinin koruduğu Paulusçuluk(*) mezhebi taraftarlannın sığınağı oldu. Tephrike 1080'de Mengüceklerin eline geçti. 1142'de ikiye ayrılan Mengücek- lerden I. Süleyman Şah'ın yönetimi altına girdi. Daha sonra İlhanlıların, 1340'ta da Eretna Beyliği'nin egemenliğinde kaldı. I. Bayezid (Yıldırım) tarafından Osmanlı top-raklama katıldıysa da, 1400'lerin başında Timur işgali sırasında bir yönetim boşluğu yaşadı. Daha sonra Memlûklerin denetimine giren yöre, 1516'da kesin olarak Osmanlı yönetimine geçti. Osmanlı döneminde uzun süre Rum (Sivas) Eyaletinin bir sancağı olan Divriği, Tanzimat'tan sonra Sivas vilayeti Merkez sancağına bağlı bir kaza durumuna getirildi.İlçe merkezi Divriği kenti, ilçenin aşağı yukan ortasında, Çaltı Suyu ile onun kena- nndaki istasyonun hemen güneyinde yer alır. Uzun süre ulaşım ağının dışında kalan kentin kapalı, durağan bir yapısı vardı. Divriği'ye demiryolu 1937'de, düzgün bir karayolu ise ancak 1970'te gelmiştir. İl merkezi Sivas'a 17 km uzaklıktadır. Çetin- kaya-Kangal üzerinden Sivas'la bağlantıyı sağlayan karayolu Divriği'de son bulduğu için, doğudaki merkezlerle karayolu ulaşımı ancak kuzeybatıda kalan Sivas üzerinden sağlanabilmektedir. Kent, bağ ve bahçelerle çevrili evleriyle çok geniş bir alana yayılır. 13. yüzyıldaki Selçuklu kent dokusunun ve mimarlığının özellikleri bugüne değin sürmüştür. Kentte Selçuklu dönemine ait birçok yapı vardır. Bunların en eskilerinden biri 12. yüzyıldan kalma Mengüceklerden Seyfeddin Şahin- şah bin Süleyman'ın yaptırdığı Kale Cami- si'dir(*). Mengüceklerden Seyfeddin Şahin- şah için yapılan kümbet sonradan Sitte Melik Kümbeti(*) olarak adlandırılmıştır. Gene 12. yüzyıl sonundan kalma Kamered- din Kümbeti, Mengücekli hacibi Kamered- din'e aittir. Kentin en önemli tarihsel yapıtlarından biri de Divriği Ulucamisi ve Da- rüşşifası'dır(*). Mengücekler döneminde, 13.

yüzyılda yapılmış olan Divriği Kalesi, iç ve dış kale olmak üzere iki bölümdür. Yiyecek ambarlan, cephanelikler, su kuyu- lan, sarnıçları bulunan, daire planlı, kesme taş bedenli kaleden bugüne yalnızca dış kale surlarının bir bölümü ile kare biçimindeki atış kulesi kalmıştır.Divriği Belediyesi Cumhuriyet'ten önce kurulmuştur. Nüfus (1990) ilçe, 33.105; kent, 17.664.

Divriği Ulucamisi ve Darüşşifası, Divriği Kalesi'nin güneyindeki tepenin batı yamacında, Mengücek hükümdarı Ahmed Şah'la (cami bölümü), karısı olduğu sanılan Turan Melik'in (darüşşifa bölümü) yaptırdıkları külliye yapısı. Yazıtlarından 1228/29'da tamamlandığı, mimannın Ahlatlı Hürremşah olduğu anlaşılmaktadır. Yazıt yıpranmış olduğundan, mimarın adını Horşah olarak okuyan araştırmacılar da vardır.Cami ile darüşşifa tek bir yapı kütlesi oluşturacak gibi bitişik düzenlemiştir. Ölçüleri yaklaşık 32 m x 63 m olan dikdörtgen kütlenin uzun ekseni kuzey-güney doğrultusunda yerleştirilmiştir. Cami bunun kuzey, darüşşifa güney ucundadır. Kesme taştan örülmüş, ağır görünüşlü, çok az sayıda pencereyle delinmiş beden duvarlan yukarıda basit saçak silmeleriyle son bulur. Taçkapılar bu yalın duvarlarla tam bir karşıtlık yaratacak gibi ele alınmış, çok zengin taş işçiliğiyle bezenmiştir. Yapının, Anadolu'daki benzerleri arasında en öne çıkmasını sağlayan özelliklerinin başında da bu bezemeler gelir.Caminin ana girişi, kuzey cephesinin orta-sındaki taçkapıdır. Bu aynı zamanda yapıdaki dört taçkapının en görkemli ve ünlü olanıdır. Bütün yüzü oyma, yüksek ve alçak

kabartma teknikleriyle oluşturulmuş geometrik ve bitkisel örgelerle kaplıdır. Basit bir kenar silmesinin içinde neredeyse hiçbir sınır tanımadan bütün yüzeye yayılan benzersiz bir düşgücünün ürünü iri palmet ve yapraklar, taçkapıya barok bir hava ve döneminin çok ilerisinde bir olgunluk getirmektedir. Yüksek kabartma tekniğinin yarattığı ışık-gölge etkisi, bazı bezeme örgelerinin yer yer birbiri üzerine taşmasıyla daha da çoğalarak, taçkapının görünümüne büyük bir derinlik duygusu katar. Oldukça küçük kapı boşluğu, çok daha büyük bir sivri kemerin içinde yer alır.

209 Divriği Ulucamisi

Cami mekânına açılan ikinci taçkapı doğu cephesindedir. Burada zemin, tepenin yükselen eteğinden dolayı, öbür cephelere göre daha yüksekte olduğu için bu taçkapıdan doğrudan hünkâr mahfiline geçilir. Oldukça küçük olan kapı boşluğu bugün bir pencere haline getirilmiştir.Yapının batı cephesindeki iki taçkapıdan kuzeye yakın olanı camiye açılan üçüncü giriştir. Yüzü, doğu taçkapısındaki gibi bitkisel ve geometrik örmelerden oluşan iç içe bezeme bantlanyla kaplıdır.Batı cephesindeki ikinci taçkapı güney uca yakındır ve darüşşifaya açılmaktadır. Dışa doğru basamaklar halinde genişleyen çok büyük bir sivri kemer biçiminde olması, bu kapıya alışılmadık bir görünüm verir. İki yandan yükselip tepede birleşerek kemeri oluşturan narin dışbükey silmeler yer yer yatay zincir örgüsü bezeme bantlanyla ve gayet iri, yüksek kabartma palmetlerle kesilmektedir. Kapının üstünde, bir sütunla ikiye ayrılmış bir pencere bulunmaktadır. Pencerenin iki yanındaki ikişer tane yüksek kabartma rozet, bu taçkapının değişik özelliklerinden biridir. Başka bir ilginç nokta da, kapı nişinin sol iç yanındaki silmelerin arasındaki bir kadın ve bir erkek başından oluşan adeta saklanmış durumdaki kabartmadır.

Caminin kuzeybatı köşesini geniş ve yüksek, silindir biçiminde bir payanda duvarı sarmaktadır. Bunun üstünde minare yükse-

lir. Koni biçimli peteği çok kısadır, oldukça basık külahı taş kaplamadır.Caminin iç mekânı, dört ayak sırasıyla kıble ekseni yönünde (ortadaki daha geniş) beş şahına aynlmıştır. Her sırada sekiz köşeli dört tane ayak vardır. Bu 16 ayak kemerlerle birbirine bağlanmaktadır. Böylece ortaya çıkan 25 açıklık (ikisi dışında) tonozlarla örtülmüş, tonozların üstünde düz bir çatı oluşturulmuştur. Tonozların her biri başka bir biçimde düzenlenmiştir. Kıble ekseni ile batı kapısı ekseninin kesiştiği noktadaki açıklık oval bir kubbeyle örtül-

Divriği Ulucamisi ve Darüşşifası'nın A. Gabriel tarafından çizilen boyuna kesiti ve planıAlbert Gabriel, Monuments Turcs d'Anatolie (Paris, 1934)

Dix, Dorothea 210

müştür. Ortası açık bırakılmış bu kubbenin altında eskiden havuz biçiminde bir şadırvanın bulunduğu sanılmaktadır. Mihrap önü kubbesi, cami iç mekânındaki en görkemli taş işçiliğinin olduğu yerdir. Dört ayağa oturan kemerlerin köşelerinde, birbirini çaprazlama kesen ikişer kemercikle dört tromp oluşturulmuştur. Bunların üstündeki dar bir kasnaktan mukarnaslı konsollar çıkmakta, kubbeyi taşıyan 12 kaburga bu konsollara oturmaktadır. Kubbenin üstü dıştan sekiz kırık yüzlü bir piramit biçiminde ve taş kaplı bir külahla örtülüdür.Mihrap, yarım daire planlı, üstü sivri kemerli bir niş halindedir. İçi girift bitki örgeleriyle kaplıdır. Mihrap nişini geniş, pahlı, üstü bezemesiz birkaç silme çevrele-

mektedir. Bu pahlı silmelerin üstünde, kuzey taçkapısındakileri andıran yüksek kabartma palmetler dikkati çeker.Mihrabın solunda bulunan hünkâr mahfilinin bugün yalnızca ahşap dikme kirişleri durmaktadır. Mihrabın sağ yanındaki, geçme yıldız örgeleriyle bezeli ceviz ağacından mimber de dönemin ahşap işçiliğinin çok seçkin bir örneğidir.İç mekânın kuzeybatı köşesinde yükselen bir merdiven, döşemeden oldukça yüksekteki minare kapısına ulaşmaktadır. Bu merdivenin minareden önce çatıya çıkmak için yapıldığı sanılmaktadır.Darüşşifa bölümü, cami eksenine dik bir eksen üzerinde düzenlenmiştir. Planı, kapalı ve açık avlulu dört eyvanlı medrese şemalarının bir bileşimi gibidir. Taçkapıdan geçilerek girilen, üzeri bir yıldız tonozla örtülü mekân aslında bu dört eyvandan biridir. Bu eyvanın sağ ve sol duvarlarındaki birer kapıyla da iki yan odaya geçilir.Orta mekânın iki yanında ikişer ayaklı birer revak vardır. Sağdaki yuvarlak gövdeli ayaklar taş bezemeyle kaplıdır; soldaki ayakların sekizgen gövdeleri boş bırakılmış, başlıkları bezenmiştir. Revaklarm gerisinde, ortada yan eyvanlar yer alır. Yan eyvanların üzeri birbirinden değişik yıldız tonozlarla örtülüdür. Bunların iki yanında, yani orta mekânın dört köşesinde birer küçük oda bulunmaktadır. Orta mekânın üzeri ana eksene dik yönde üç tane beşik tonozla örtülüdür. Ortadaki tonozda bir açıklık bırakılmış, bunun altına gelen yerde döşemede bir havuz yapılmıştır. Girişin karşısındaki ana eyvanın üzeri dört ışınlı bir yıldız tonozla örtülüdür. Bunun ortasına çok ilginç, sarmal biçimli bir ayna yerleştirilmiştir. Yan duvarlarda yelpazeye benzeyen çok büyük birer desen kazınmıştır. Ana eyvanın iki yanındaki mekânlardan soldaki türbedir ve kubbesi dışarıdan sekiz yüzlü piramit biçiminde, taş kaplı bir külahla örtülüdür. Türbenin kuzey duvarındaki iki pencere camiye açılır. Buradaki 16 sanduka arasında, Turan Melik'inkiyle Ahmad Şah' ınki de bulunmaktadır. Bunlar turkuvaz renkli sırlı çinilerle kaplıdır.

Orta mekânın güney batı köşesinde yer alan dik bir merdiven üst kata çıkar. Ust kat, giriş eyvanıyla iki yanındaki odaların ve sağ yan eyvanla onun iki yanındaki mekânların üzerini kaplamaktadır. Giriş eyvanının üzerine gelen oda gene değişik düzende zengin bir yıldız tonozla örtülüdür. Darüşşifa taçkapısının üstündeki, sütunla ikiye bölünmüş pencere de bu odanın penceresidir.Divriği Ulucamisi ve Darüşşifası, bir bölümü kazılıp bir bölümü doldurularak düzle- tilmiş bir araziye oturtulmuştur. Sağlam olmayan dolgu zemine gelen batı duvarında, yapının sürekli oturması nedeniyle, zaman zaman tehlikeli boyutlara ulaşan eğilmeler ortaya çıkmıştır. Çeşitli dönemlerde yapılan onarımlarla da yapı epeyce değişikliğe uğramıştır. Daha Selçuklular döneminde önce kuzeybatı köşesindeki si- lindirik payanda yapılmış, sonra bunun üstüne minare çıkılmıştır. 16. yüzyılda cami bölümünün batı duvarı, taçkapıyla birlikte sökülerek yeniden örülmüş, taşlarının arası açılan cami tonozlarını taşıyan ayaklar demir çemberlerle sağlamlaştırılmış ve taş kılıflar içine alınarak kalınlaştırılmıştır. 20. yüzyıldaki çeşitli onarımlarda da cami ve darüşşifadaki ortası açık kubbelerin üstü camlı birer aydınlık feneriyle kapatılmış, caminin mihrap önü kubbesini örten taş külah yenilenmiş, türbe kubbesinin üstündeki yıkık külah bugünkü biçimine getirilmiştir. 1954'te bütün yapının üstü eğimli ve kurşun kaplı bir çatıyla örtülmüş, 1967'de de bu çatı örtüsü saca dönüştürülmüştür.Dix, Dorothea Lynde (d. 4 Nisan 1802, Hampden, Maine, Massachusetts - ö. 17 Temmuz 1887, Trenton, New Jersey, ABD), ABD'li toplumsal reformcu ve hü-

Dorothea Dix, S. B. VVaugh'un portre çalışması, 1868; Saint Elizabeths Hastanesi, Washington, D.C.Saint Elizabeths Hospital, Washington, D.C.

manist. Akıl hastalarının sağlıklı bir ortama kavuşması için gösterdiği çabalar, ABD'de ve dünyada yaygın reformİara yol açmıştır.1821'de Boston'da bir kız okulu açtı. Sağlık durumunun bozukluğu nedeniyle sık sık kesintiye uğrayan öğretmenlik mesleğini 1835'e değin sürdürdü. 1841'de East Cam- bridge (Massachusetts) cezaevindeki Pazar okulunda ders verme çağrısını kabul etti. Burada kadın ve erkek suçlularla birlikte cezaevine atılan akıl hastalarının durumundan büyük ölçüde etkilendi. Sonraki 18 ay boyunca Massachusetts'te akıl hastalarının kapatıldığı çeşitli kurumları dolaştı. Karşılaştığı korkunç koşulları eyalet meclisine gönderdiği bir raporda açıkladı (1843). Gerekli reformların yapılmasından sonra, dikkatini komşu eyaletlere ve daha sonra da Batı ve Güney eyaletlerine

yöneltti. Yaşadığı süre içinde 15'i aşkın eyalette ve Kanada'da akıl hastaları için özel hastaneler kuruldu. Bu arada ülkenin her yanında ileri tedavi yöntemleri uygulanmaya başladı. Tasarıları için bazı kamu arazilerinin ayrılması yönündeki girişimleri sonuçsuz kaldıysa da, ABD'nin yanı sıra Avrupa'da da akıl hastalarının sorunlarına karşı bir ilgi uyan-masını sağladı.

Dix, Otto (d. 2 Aralık 1891, Untermhaus, Thüringen - ö. 25 Temmuz 1969, Singen, Baden-Württemberg, Almanya), yeni- nesnelcilik akımı doğrultusunda yapıtlar

veren Alman ressam ve oymabaskı sanatçısı. Dışavurumculuğun umutsuzluğu ile acıma duygusunu birleştirdiği yapıtlarında toplumu acımasızca eleştirmiştir.Bir demiryolu işçisinin oğluydu. Gençlik yıllarında bir dekoratörün yanında çıraklık etti ve Dresden kentinde eğitim gördü. Başlangıçta bir süre izlenimci tarzda çalışan Dix aşırı bireyci bir üsluba ulaşana değin, modern sanatın çeşitli eğilimlerini denedi. 1920'lerde George Grosz ile birlikte yeni- nesnelcilik akımın önde gelen temsilcilerinden biri oldu. Üslubunun olgunluğa ulaştığı bu dönemde çağdaş toplumsal gerçeği karabasana benzeyen görüntülerle izleyiciye aktardı. 1922-25 arasında Düsseldorfta ders verdiği sıralarda "Kadın Simsarı ve Kızlar" ve garip kılıklı bir sokak kadınıyla bir eski askeri betimlediği "Kapitalizmin İki Kurbanı" gibi figüratif resimler yaptı. 1924'te "Savaş" başlığı altında, savaşın dehşetini aktaran 50 oymabaskılık bir dizi gerçekleştirdi.1927'de Dresden Akademisi'ne profesör olarak atanan Dix, 1931'de de Prusya Akademisi üyeliğine seçildi. Ama savaş karşıtı yapıtlarına öfkelenen Nazi rejimi onun üyeliğini ve profesörlüğünü onaylamadı, yoz sanat ürünleri olarak nitelediği resimlerinin sergilenmesini yasakladı. 1939'da Adolf Hitler'e karşı düzenlenen bir suikast girişiminde parmağı olduğu gerekçesiyle hapsedildi, ama 1945'te 53 yaşındayken sivil savunma hizmetinde görevlendirildi. Fransızlar tarafından tutsak edildiyse de, daha sonra serbest bırakıldı.Otto Dix daha sonra, "Saul ve Davud" (1945) ve "Çarmıha Geriliş" (1946) gibi resimlerinde görüldüğü gibi dinsel bir gizemciliğe yöneldi.

Divriği Ulucamisi'nin kuzey taçkapısı, Divriği, SivasAra Güler

"Sanatçının Anne ve Babası", Otto Dix'in yağlıboya çalışması, 1921; Basel Sanat Koleksiyonu, isviçre

Öffentliche Kunstsammlung, Basel; fotoğraf, Hans Hinz