T.C. MLL ETM BAKANLII

MEGEP(MESLEK ETM VE RETM SSTEMNN GLENDRLMES PROJES)

MAKNE TEKNOLOJS VDA VE DELK LEMLER

ANKARA 2006

Milli Eitim Bakanl tarafndan gelitirilen modller; Talim ve Terbiye Kurulu Bakanlnn 02.06.2006 tarih ve 269 sayl Karar ile onaylanan, Mesleki ve Teknik Eitim Okul ve Kurumlarnda kademeli olarak yaygnlatrlan 42 alan ve 192 dala ait ereve retim programlarnda amalanan mesleki yeterlikleri kazandrmaya ynelik gelitirilmi retim materyalleridir (Ders Notlardr). Modller, bireylere mesleki yeterlik kazandrmak ve bireysel renmeye rehberlik etmek amacyla renme materyali olarak hazrlanm, denenmek ve gelitirilmek zere Mesleki ve Teknik Eitim Okul ve Kurumlarnda uygulanmaya balanmtr. Modller teknolojik gelimelere paralel olarak, amalanan yeterlii kazandrmak koulu ile eitim retim srasnda gelitirilebilir ve yaplmas nerilen deiiklikler Bakanlkta ilgili birime bildirilir. rgn ve yaygn eitim kurumlar, iletmeler ve kendi kendine mesleki yeterlik kazanmak isteyen bireyler modllere internet zerinden ulaabilirler. Baslm modller, eitim kurumlarnda rencilere cretsiz olarak datlr. Modller hibir ekilde ticari amala kullanlamaz ve cret karlnda satlamaz.

NDEKLERAIKLAMALAR ....................................................................................................................ii GR ....................................................................................................................................... 1 RENME FAALYET-1 ..................................................................................................... 3 1.GEN VDA AMA ......................................................................................................... 3 1.1.Vida Kaleminin Hazrlanmas........................................................................................ 3 1.1.1.Metrik gen Vida in Kalemin 60 U Al Bilenmesi ..................................... 4 1.1.2.Whitworth gen Vida in Kalemin 55 U Al Bilenmesi............................... 5 1.1.3.Kalemin Balanmas ve Ayar................................................................................ 5 1.2.Tornann Ayarlanmas.................................................................................................... 5 1.2.1.Metrik Vida in Vida Admna Gre Hz Kutusu Ayar ....................................... 5 1.2.2.Whitworth Vida in Parmaktaki Di Saysna Gre Hz Kutusu Ayar ................ 6 1.2.3.Ana Mili Dn Yn Ayar .................................................................................. 6 1.2.4.Tornann Devir Says Ayar................................................................................... 6 1.3.Vidann Almas ........................................................................................................... 6 1.3.1.Kalemin Tamburla Sfrlanarak Deneme Talann Verilmesi ............................... 6 1.3.2.Vida Tara ile Kontrol Edilmesi ........................................................................... 7 1.3.3.Kesme Ya Kullanlarak Vidann Almas .......................................................... 7 1.3.4.Alan Vidann Kontrol ........................................................................................ 7 1.4.Kalemle Vida Amada Dikkat Edilecek Kurallar .......................................................... 8 1.4.1.Dz ve Kademeli Millerde...................................................................................... 8 1.4.2.Delik ve Kr Deliklerde........................................................................................ 10 UYGULAMA FAALYET .............................................................................................. 11 LME VE DEERLENDRME .................................................................................... 12 PERFORMANS DEERLENDRME .............................................................................. 13 RENME FAALYET-2 ................................................................................................... 15 2.DELK DELME VE DELK BYTME .......................................................................... 15 2.1.Delik Delme ................................................................................................................. 15 2.1.1.Torna Tezghn ve Yzeyini Delik Delmeye Hazrlama................................. 15 2.1.2.Tornada Helis Oluklu Matkapla Delik Delme...................................................... 16 2.1.3. Tornada Helis Oluklu Matkapla Delik Bytme................................................. 17 2.2. Delik Bytme ............................................................................................................ 17 2.2.1.Delik Kalemlerinin Tornaya Balanmas ve Ayar .............................................. 17 2.2.2.Tornann Devir ve lerleme ayarnn Yaplmas ................................................... 18 2.2.3.Boydan Boya Delik Tornalama ............................................................................ 20 2.2.4.Kr Delik Tornalama............................................................................................ 20 2.2.5.Konik Delik Tornalama ........................................................................................ 22 2.2.6.Delik Giri ve klarna Pah Krma ................................................................... 22 2.2.7.Deliklere Mil ve Rulman Altrma ...................................................................... 22 2.2.8.Tornalanan Deliklerin l ve Kontrl .............................................................. 23 UYGULAMA FAALYETLER....................................................................................... 24 LME VE DEERLENDRME .................................................................................... 25 PERFORMANS DEERLENDRME .............................................................................. 26 MODL DEERLENDRME .............................................................................................. 28 CEVAP ANAHTARLARI ..................................................................................................... 31 KAYNAKA ......................................................................................................................... 32 i

AIKLAMALAR AIKLAMALARKOD ALAN DAL/MESLEK MODLN ADI MODLN TANIMI 521MMI102 Makine Teknolojisi Bilgisayarl Makine malat Vida ve Delik lemleri Makine imalatl dalnda torna tezghnda vida ama, delik delme ve bytme ilemlerini anlatan renim materyalidir. 40/24 Tornada gen vida ekme. Toplam renim Sresi 12 Ders saati , Yapm sresi 4 Ders saati. Delik delme ve bytme. Toplam renim Sresi 12 Ders saati, Yapm sresi 4 Ders saati. Bireysel renme:32 Ders saati ; Bireysel ve grup ile aratrmalar yapmak proje hazrlamak Makine imalatclnda gerekli olan i gvenlii,i kazalarna kar gvenlik nlemleri ve alan ortak modllerini alm olmak. Delik delme ve vida ama ilemlerini yapabilmek. Genel Ama Bu modl ile uygun ortam ve ara gereler salandnda delik delme ve vida ama ilemlerini yapabileceksiniz. Amalar Tornada gen vida aabileceksiniz. Delik delme ve delik bytme ilemlerini yapabileceksiniz. ETM RETM ORTAMLARI VE DONANIMLARI Torna tezgh, i paras, gen vida kalemi (60 ve 55 u as), kalem bileme mastar, di tara, vida kontrol mastar punta matkap, mandren, i paras, matkaplar, hava matkap. Modln iinde yer alan her renme faaliyetinden sonra verilen lme sorular ile ayrca kendinize ilikin gzlem ve deerlendirmeleriniz yoluyla kazandnz bilgi ve becerileri lerek kendi kendinizi deerlendireceksiniz. retmen, modl sonunda size lme teknikleri uygulayarak modl uygulamalar ile kazandnz bilgi ve becerileri lerek deerlendirecektir.

SRE

N KOUL YETERLK

MODLN AMACI

LME VE DEERLENDRME

ii

GR GR

Sevgili renci, Bu modl tamamladnda gen vida ve delik ilemlerini baarl bir ekilde yerine getireceksiniz. Baarl olabilmek iin istenenleri dikkatli ve istekli bir ekilde yapmalsnz. Baarl olursanz gnmz teknolojilerinin temeli olan makine teknolojisi alannn gz bebei olan makine malatl dalnn imalat lemleri 1 dersine ynelik modllerden Vida ve Delik ilemleri eitimini alm olacaksnz. Alacanz eitim kalifiye bir eleman olmanz yolunda size ciddi bir destek salayacaktr.

1

2

RENME FAALYET-1 RENME FAALYET-1AMATornada gen vida aabileceksiniz.

ARATIRMATorna tezgahlarnn olduu iletmeleri ziyaret ederek, alanlardan gen vidalar hakknda bilgi alnz ve gen vidalardan rnek alarak snfta arkadalarnzla paylanz.

1.GEN VDA AMA1.1.Vida Kaleminin Hazrlanmas

ekil 1.1:.gen vida kalemi alar

Tornada kalemle gen vida amak iin her eyden nce vida kaleminin kusursuz bilenmesi gerekir. Bunun iin vida kalemlerinin kesmesini salayan az alar dikkatle bilenmelidir. ekil 1.1'de bir gen (metrik) vida kaleminin kesmesini salayan alar gsterilmitir. Vida kalemleri bir eit profil kalemi olduundan, bunlara genel olarak tala as verilmez, yani gen vida kalemlerinin tala as genel olarak sfrdr (= 0 ). Genelde vida alrken, sport para eksenine dik olarak ayarlanr. Her pasoda tala sporttan verilince vida kaleminin sa ve sol iki kenar ayn anda tala ald iin byk adml vidalar alrken fazla tala derinliklerinde kaleme gelen yk artar ve vida yzeyi bozuk kar. Bu problemi ortadan kaldrmak iin sporta 30 a verildikten sonra kalemin diklii ayrlanr. Her pasoda tala yine sporttan verilir. Bu ekilde tala verilince vida kaleminin sadece sol kenar tala alaca iin vida yzeyi daha dzgn kar. 3

gen vida kalemleri mastara gre bilenir (ekil 1.2). Vida kalemlerinin mastara gre dik olarak nasl ayarlanaca ve nasl bilenecei ekil 1.2 'de grlmektedir. Kalem bilenirken u asnn doru verilmesine ve kalem ucu ekseninin kalem prizmasnn kenarna mmkn olduu kadar paralel olmasna dikkat edilmelidir. Buna dikkat edilmezse kalemin i eksenine gre tam dik olarak ayarlanmas zorlar.

ekil 1.2:Vida kalemi bileme mastar

1.1.1.Metrik gen Vida in Kalemin 60 U Al BilenmesiMetrik vida kaleminin ucu 60 lik bir a ile bilenir. Kalemin ucuna gre sol tarafndaki kenar 30 ve sa kenar da 30 olacak ekilde eit olarak bilenir.

ekil 1.3: Metrik vida kalemi ve mastar

4

1.1.2.Whitworth gen Vida in Kalemin 55 U Al BilenmesiWhitworth vida kaleminin ucu 55 lik bir a ile bilenir. Metrik vida kaleminden tek fark budur. Bileme ilemi metrik vida kaleminde olduu gibidir.

ekil 1.4.: Whitworth vida kalemi ve bileme mastar

1.1.3.Kalemin Balanmas ve AyarVida kaleminin st ksm yandaki ekilde grld gibi para eksenine dik olarak balanmaldr.Vida kalemi, yalnz ucu darda kalacak ekilde katere tespit edilmelidir. Kater kalemlie balanr ve kalemi, i parasna dik olarak ayarlamak iin bir vida mastar kullanlr. Bu mastar, kalemin ucuna tutularak i parasna yaklatrlr. Mastar ve para arasnda balangta hafif bir aklk kalmaldr. Mastar i parasna paralel oluncaya kadar katere hafife vurulmaldr. Daha sonra mastar i parasna dayanarak kalemin tam diklik ayar yaplr.ekil 1.5: Kalemin i parasna mastar ile diklik kontrol

1.2.Tornann Ayarlanmas1.2.1.Metrik Vida in Vida Admna Gre Hz Kutusu AyarTorna tezghlar ana mili adm milimetre olarak verilir. Tezghn hz kutular zerindeki vida tablosundan alacak vidann ilerleme ayar aranarak bulunur. Metrik vidann admna gre ilerleme hz kutusu ayarlanr. 5

1.2.2.Whitworth Vida in Parmaktaki Di Saysna Gre Hz Kutusu AyarTezghn zerindeki vida tablosundan alacak vidann parmaktaki di says aranarak bulunur. Vidann parmaktaki di saysna gre ilerleme hz kutusu ayarlanr.

1.2.3.Ana Mili Dn Yn AyarAna mili dn yn vidann sa veya sol vida oluuna gre ayarlanr. Sol vida iin ana mili, araba soldan saa, yani fener milinden puntaya doru gidecek ekilde; sa vida iin ana mili, araba sadan sola, yani fener miline gidecek ekilde ayarlanr.

1.2.4.Tornann Devir Says AyarVida aarken seilecek devir saylar, tornada kullanlan devir saylarnn 1/3 veya 1/4 kadar olmaldr. En doru olan ise, kalemin hareketini her an kontrol edebilmeye' uygun olan devir says olmaldr. Genellikle kk devir saylar seilmelidir. Ayrca kk adml vidalarn byk adml olanlara oranla daha yksek devirlerde almas gerektii unutulmamaldr. Yksek devir saylar, pirin gibi yumuak gerelerden yaplan vidalar iin uygulanr. Sert malzemeler iin daha dk devir saylar kullanlmaldr. ekilecek vidann zelliklerine gre devir saylar dikkate alnarak fener mili kutusu zerindeki kollarla gerekli ayarlamalar yaplr.

1.3.Vidann Almas1.3.1.Kalemin Tamburla Sfrlanarak Deneme Talann VerilmesiKalem i parasnn d apna gre sfrlanr ve balang konumuna getirilerek 0.05 mm deneme tala verilir. Arabann makas kavratlarak i zerinde vida admn gsteren ince bir iz alr (ekil 1.6).

ekil 1.6. Di ta ile vida kontrol

6

1.3.2.Vida Tara ile Kontrol EdilmesiDi tarayla bir vida admnn doruluunun kontrol edilmesi en ok uygulanan bir yoldur. Tornada gen vida aarken adm ayarnn doruluu, ekil 1.7de grlen di tara ile kontrol edilir. Di tara, metrik vidalrda adma ve in vidalarda parmaktaki di sayna gre bulunur. Alan ize diler tam olarak oturuyor ise tezgah ayarlar dorudur. Aksi halde ayarlar tekrar kontrol edilmelidir.ekil 1.7: Di (vida) tara

1.3.3.Kesme Ya Kullanlarak Vidann AlmasTormada vida aarken bor ya kullanlmas vidann temiz kmasn salar. Bunun iin vida ekerken bor ya kullanlmas veya yadanlkla kesme ya damlatlmas gerekir. Ama srtnmeden dolay oluan snmay ve anmay azaltmak, ayn zamanda kesmeyi de kolaylatrmaktr.

1.3.4.Alan Vidann KontrolBir vidann dilerini oluturan btn lleri, o vida iin yaplm bir mastarla kontrol edilebilir. ekil 1.8de grld gibi vida mastar aynen tampon mastarlarnda olduu gibi bir taraf geer taraf, dier taraf da gemez taraf olarak yaplr. Delik iine alan vidalar vida tampon mastar ile, d yzeylere alan vidalar da somun vida mastar ile kontrol edilir. Seri olarak retilmesi gereken hassas vidalar bu tr mastarlarla kontrol edilerek yaplr.

ekil 1.8. Vida mastar

Mikrometre ve aksesuarlar yardm ile (vida dii l pimleri ) vida di dibi ap en doru ekilde llr (ekil 1.9).

7

ekil 1.9:.Vida mikrometresi ile vidann kontrol

1.4.Kalemle Vida Amada Dikkat Edilecek Kurallar1.4.1.Dz ve Kademeli MillerdeTornada vida amak bilgi, dikkat ve sabr gerektiren, hassas bir itir. Bu yzden vida aarken aada belirtilen kurallara uyulmas gerekir: Vida kaleminin kusursuz bilenmesine dikkat edilmeli ve her bilenme sonunda kalemin klas alnmaldr. Vida aarken verilecek kesme hz (Vmaks = 10 m/dak) dk verilmelidir. Vidann lm ve kontrol doru yaplmal, l ve kontrol aletleri kusursuz olmaldr. Tornann ana mili sadece vida aarken kullanlmal, normal tornalama iin kullanlmamaldr. Adm kk olan (2 mm 'ye kadar) vidalar alrken tala as sfr olmal, byk adml vidalar alrken kaleme 2-3 tala as verilmelidir.

ekil 1.10.Adm byk vidann kaba ilemi

ekil 1.11'de grld gibi kaleme uygun boluk as verilmelidir. Aksi halde vidann yzeyi kaleme srtnr.

8

ekil 1.11. Boluk as hatal bilenmi kalem

Kalemin ykseklii; iin ekseninde olacak ekilde ayarlanmaldr. Kalem ucu ekseninin i eksenine dik olarak ayarlanmas vida kalem mastaryla yaplmaldr. Vidann d ap tornalanrken u ksmna 45 lik bir pah krlmaldr. Pah, vida kaleminin kesmesini kolaylatrr ve abuk krlenmesini nler. Vidann adm ayarnn doru yaplp yaplmad bir di tarayla kontrol edilmelidir. Kalem, balang konumuna giderken (iin ters dnmesiyle) vidaya zarar vermemesi iin yeteri kadar geri ekilmelidir. Temiz bir vida amak iin bor ya veya kesme ya kullanlmaldr. Vidann temiz kmas iin son paso (pasolar) ok az verilmeli hatta son pasoda kalem di yanaklarn kazr gibi yaparak kesmelidir. Bunun iin kalemi yeniden bilemek ve klasn almak gerekir. Uzun i paralarna vida aarken i paras bir gezer yatakla yataklanmaldr. Bu ilemde, yatan ii destekleyen ayaklarnn kalemin solunda olmasna dikkat edilir. Fatural paralarda vidalarn di dibine bir di dibi kanal almal, bylece hem vidann almas kolaylatrlmal hem de vidann ba ksmnn skma esnasnda paraya oturmas salanmaldr (ekil 1.12).

ekil 1.12. Kademeli mil

9

1.4.2.Delik ve Kr DeliklerdeDeliklere vida ekmede de kalem tam eksene balanmaldr. Kalem ucunun i parasna dik olarak balanmas iin vida mastarndan yararlanlr.

ekil 1.13. Delik kaleminin eksen ayarnn yapl

Kalem ile di dibi ap arasnda yeter derecede boluk as olmas gerekir. Bylece kalemin alt ksmnn srtnmesi nlenmi olur. Kalem delik iinde rahat hareket edecek ekilde olmaldr. Titreimi ve esnemeler nlemek iin kater ve delik kalemi mmkn olduu kadar kaln olmal ve kalemlie ksa balanmaldr.

10

UYGULAMA FAALYETLER UYGULAMA FAALYETLEM BASAMAKLARI NERLERGerekli emniyet kurallarna uygun olarak i parasn aynaya balaynz. parasnn aln yzeyini istenen lde tornalaynz. Uygun punta matkab ile punta delii anz. parasn uygun ekilde ayna punta arasna balaynz. Ayna anahtarn ayna zerinde unutmaynz Alacak gen vidann zelliine ve u ana gre mastar seiniz. Vida kalemini mastara gre i eksenine dik olarak ayarlaynz. Vida kalemini uygun ekilde bileyiniz. Bilenen kalemin u alarn mastar ile kontrol ediniz. parasnn resme uygun olup olmadn kontrol ediniz. Vida admna gre hz kutusundan ayar yapnz. Kalemin ykseklik ayarn yapnz. Kalem ucu ekseninin i eksenine 90 olacak ekilde dikliini mastarla ayarlaynz. Kalemi ie gre sfrlaynz, balang konumuna getiriniz ve 0,05 mm tala veriniz. Vida admnn doru ayarlanp ayarlanmadn vida tara ile kontrol ediniz. Kalemi balang konumuna getiriniz ve ilk tala veriniz. Kalem, vidann sonuna gelir gelmez ii aniden ters dndrnz, ayn anda kalemi geri ekiniz ve balang konumuna getiriniz. Bu ileme 34 kez, kaleme ok az derinlik ve daha fazla yan tala vererek devam ediniz. Diler meydana knca 2-3 defada ince tala veriniz. Tornada vida aarken bor ya kullannz. Am olduunuz viday vida mastar ile kontrol ediniz. Elinizdeki vida kontrol mastarnn bir taraf geer bir taraf gemez konumdadr. Kontroln yapm olduunuz vida, vida mastarnn geer taraf ile uyum iinde alyor, dier taraf ile almyorsa am olduunuz vida uygun vidadr. 11

parasn ayna ile punta arasna balaynz. Vida kalemlerini mastara gre bileyiniz.

Torna tezgahn alacak vidaya uygun olarak hazrlaynz.

Vida kalemini mastara gre balaynz ve sfrlamasn yapnz.

Deneme tala vererek vida tara ile kontrol ediniz.

Tala vererek anz.

gen

viday

Alan viday di tara veya mastar ile kontrol ediniz.

LME VE DEERLENDRME LME VE DEERLENDRMEAadaki lme ve deerlendirmede oktan semeli lme ve deerlendirme kriterleri uygulanmtr. 1. Whitworth ve metrik gen vidalarn u alar nedir? A) Whitworth 55 Metrik 60 B) Whitworth 60 Metrik 55 C) Whitworth 50 Metrik 65 D) Whitworth 55 Metrik 65 Vidann adm ayarnn doru yaplp yaplmad ne ile kontrol edilmelidir? A) Gz ile B) Di tara C) Vida mastar D) ablon 3. Kalem ucu ekseninin i eksenine dik olarak ayarlanmas ne ile yaplmaldr? A) Vida mastaryla B) Di tara C) Tampon mastar D) Kalem bileme mastaryla 4. Vida kaleminin kusursuz bilenmesi iin dikkat edilecek hususlar nelerdir? A) Alacak vidann cinsi B) Tala as C) Az alar D) Boluk as

2.

DEERLENDRMECevaplarnz cevap anahtar ile karlatrnz. Doru cevap saynz belirleyerek kendinizi deerlendiriniz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevap verirken tereddt yaadnz sorularla ilgili konular faaliyete geri dnerek tekrar inceleyiniz Tm sorulara doru cevap verdiyseniz dier faaliyete geiniz.

12

PERFORMANS DEERLENDRME PERFORMANS DEERLENDRME

Yandaki resime gre tornada M20 vida ama ilemi yapnz.

13

Alan Ad: Modl Ad: Faaliyetin Ad: Faaliyetin Amac: AIKLAMA:

MAKNE TEKNOLOJLER Vida ve Delik lemleri Tornada gen vida ama Tornada gen vida amak.

Tarih: rencinin Ad Soyad: No:

Snf: Blm: Bitirdiiniz faaliyetin sonunda aadaki performans testini doldurunuz. (Hayr) olarak iaretlediiniz ilemleri retmeniniz ile tekrar alnz.

DEERLENDRME KRTERLER1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 Gvenlik nlemlerini aldnz m? Gerekli yardmc aralar tezgaha baladnz m? lem basamaklarn tespit ettiniz mi? paras zerinde markalama yaptnz m? parasn aynaya baladnz m? Punta delii delmek iin uygun punta matkab baladnz m? Punta deliini deldiniz mi? parasn torna punta arasna baladnz m? parasn istenen llerde tornaladnz m? Vida kalemini mastara gre bilediniz mi? gen vida kalemini uygun olarak torna tezgahna baladnz m? Ana mili hz kutusundan vida adm verecek ekilde ayarlama yaptnz m? ok az tala verecek ekilde vida admn gsteren ince bir iz atnz m? Vida tara ile vida adm kontrol ettiniz mi? M 20 viday atnz m? parasnn genel kontroln yaptnz m? Bu ilemler srasnda soutma svs kullandnz m?

Evet

Hayr

DEERLENDRMEYaplan deerlendirme sonunda hayr eklindeki cevaplarnz bir daha gzden geiriniz. Kendinizi yeterli grmyorsanz renme faaliyetini tekrar ediniz. Cevaplarnzn tamam evet ise bir sonraki faaliyete geiniz. 14

RENME FAALYET-2 RENME FAALYET-2AMADelik delme ve delik bytme ilemlerini yapabileceksiniz.

ARATIRMATorna tezgahlarnn olduu iletmeleri ziyaret ederek alanlardan yaptklar delik delinmi paralardan rnekler getirerek snfta arkadalarnzla paylanz.

2.DELK DELME VE DELK BYTME2.1.Delik Delme2.1.1.Torna Tezghn ve Yzeyini Delik Delmeye Hazrlama parasnn biim ve lsne uygun bir torna aynas seilir. Ayna, nce fener miline taklr. paras balanr ve merkezlenir. Para, aynadan dar lzumundan fazla kmamaldr. Parann dar kmas tornann titreim yapmasna ve matkabn krlmasna sebep olur. Para aln torna edilir. Uygun lde bir punta matkab seilir. Mandren, gezer puntaya taklr ve punta matkab mandrene balanr. Punta matkabnn ucu i parasna mmkn olduu kadar yaklaacak ekilde gezer punta kaydrlr ve tespit edilir. Punta matkabnn apna uygun olan devir says seilir ve tezgh bu devire ayarlanr. Torna altrlr. Gezer punta el tekeri dndrlerek punta matkab ie doru ilerletilir. Punta matkab, dnmekte olan parann alnna yaklatrlr ve matkap ucunun merkezde olup olmadna dikkat edilir. Punta matkab merkezde deilse, matkab doru olarak merkezlemek ve matkabn krlmasn nlemek iin gezer punta ayarlanr. Punta matkabnn ucuna birka damla ya damlatlr ve matkap yava yava ilerletilerek, merkezleme delii alr. Bu delik, helisel matkapla delii delerken ok gereklidir.

15

2.1.2.Tornada Helis Oluklu Matkapla Delik Delme 2.1.2.1. Helisel Matkaplar Balama YntemlerMandrenle balama: Gezer puntaya balanm mandren, matkab skca tutarak aynaya balanm parann delinmesini salar. Mandren, kk ve orta apl matkaplarn balanmasnda kullanlan bir aratr. Mandrene balanabilecek en kk ve en byk matkap aplar, yani mandrenin kapasitesi genellikle zerinde yazldr. Matkap mandrenin gezer punta kovanndaki konik delie uyan konik bir sap vardr. Mandren gezer puntann konik deliine doru itilince, bu konik sap mandreni tutar ve dnmesini nler. Ancak, mandrenin konik sap, gezer puntannkinden kkse bu taktirde mors kovanlarndan yararlanlr. Kovan1arla balama: Konik sapl matkaplar ya dorudan ya da kovanlar yardm ile gezer punta kovanndaki konik ksma taklrlar. Matkabn desteklenmesi: Delmeye balarken matkap ucunun punta delii veya noktalanm merkezle ayn eksende olmasna dikkat edilir. Eer matkap ucu delik ekseninden kaksa, ekil 2.1de gsterildii gibi bir katerin arkasyla desteklenerek delmeye balatlr. Matkap ucuna dayanan kater arkas veya uygun bir para gezinmeyi nler. Matkabn kesici azlar ie dalncaya kadar matkap yava yava ilerletilir ve sonra kater sklr. Delme ilemine, matkabn salgsz olarak devam salanr.ekil: 2.1. Matkabn katerle desteklenmesi

2.1.2.2. Tornada Delme paras ayna balanmaldr. Mandren gezer puntaya taklmaldr. Uygun bir punta matkab mandrene balanmaldr. Devir says, punta matkab apna gre ayarlanmaldr. Gezer punta, i parasna gre yeter uzaklkta sabitlenmelidir. Torna altrlmal ve gezer punta el tekeri dndrlerek punta matkab i parasna yaklatrlmaldr. Punta matkab yava yava ilerletilerek bir klavuz delii almaldr. parasnn merkezi punta matkab, merkezleme kalemi veya zel olarak bilenmi bir kalem ile iaretlenebilir. Delie uygun matkap seilmeli ve punta matkab kartlarak, matkap balanmaldr. 16

parasnn malzemesine gre matkap apna uygun devir saysna tezgah ayarlanmaldr. Gezer punta el tekeri dndrlerek matkabn delmesi salanmaldr. Delme srasnda matkap sk sk delikten kartlarak talalardan temizlenmelidir. Matkap, istenilen derinlik elde edilinceye kadar ilerletilmelidir.

2.1.3. Tornada Helis Oluklu Matkapla Delik BytmeAynaya balanan i parasna nce aln tornalamas yaplr. Punta matkap ile punta delii alr. Kk apl ilk matkapla n delik delinir. Son apa uygun matkapla kk delik bytlr. Son ap ok bykse ara matkaplar kullanlr.

2.2. Delik Bytme2.2.1.Delik Kalemlerinin Tornaya Balanmas ve AyarKalem ncelikle katere punta seviyesinde balanmaldr. Deliin zelliine gre kalem ve kater seilmelidir. Kr delikler iin krdelik kalemi, boydan boya delikler iin ise uygun bir kalem seilmelidir. Kalem ayarlanrken esnememesine zen gsterilmelidir. Esneme, l tamln bozar ve titreime neden olur. Kalem ksa balanmal, delik katerlerinden faydalanlmaldr. Delik ilerken tala miktar az verilmelidir.

17

2.2.2.Tornann Devir ve lerleme ayarnn Yaplmas

izelge 1 : Torna kalemleri iin kesme hz , ilerleme ve kesme svlar

Devir saysnn hesaplanmas Tornada ilenmesi gereken paraya verilmesi gerekli devir says N, kesme hz formlnden yararlanlarak bulunur. Kesme hz, malzeme cinsine gre tablolardan veya kataloglardan seilir. V= .d.N/1000 buradan, N = 1000 V / .d dev/dak rnek: ap 30 mm. olan alaml takm eliini tornalamak iin, tezgaha verilecek devir says ne olmaldr ? Kesme hz, seri elik kalem kullanldna gre, izelge 1 den, kaba tala iin 10 m/dak olarak alnr. zm: N =1000. V/ .d = 1000.10/3,14.30 N = 106,1 dev/dak bulunur. Devir says iin hazr tablolardan da yararlanlr. Ayrca ekil 2.2ye benzer tablolardan da faydalanlr. Bu tabloda devir says yle bulunur:

18

Kesme hzlarn gsteren dik eksen zerinde, kesme hzn karlayan ve rnekteki deer olan 10 m/dak iaretlenir ve yatay bir izgi izilir. Yatay eksen zerindeki aplardanda 30 mm zerinden yukarya doru dik bir izgi izilir. Yatay ve dik izgilerin kesitikleri nokta, 95 ile 130 devir saylarn gsteren izgiler arasndadr ve 106 dev/dak kadar olduu grlr.

ekil 2.2:. Torna tezghnda devir saysn bulma tablosu d parann ap, v m/dak olarak kesme hz, N dakikadaki devir says, a karlkta iken, b karlksz.

Bulunan btn devir saylar tezgah zerinde olmayabilir. Bu taktirde, hesaplanan devir saysna en yakn olan ve tezghta bulunan devir says alnmaldr. lerleme lerleme torna kaleminin ekseni boyunca bir devirde alm olduu mm cinsinden yoldur. Genellikle, kaba tala iin byk, ince tala iin de kk ilerleme verilir. lerleme Seiminde Dikkat Edilecek Hususlar Tala Derinlii: ilerleme miktar, tala derinlii ile dorudan doruya ilgilidir. Tala derinlii fazla olduu durumlarda kaleme gelen yk azaltmak iin ilerleme dk seilir. Malzemenin Cinsi, Durumu: Malzemelerin tornalamaya kar gsterecei diren farkldr. Bu nedenle de her malzeme iin kullanlacak ilerleme miktar deiir. lerleme, sert malzemelerde az, yumuak malzemelerde ise ok olur (izelge 1). Yzey Przll: lerleme arttka yzey przll de artar. lerleme azaldka yzey przll de iyileir. Torna Tezghnn Gc Ve Kapasitesi: lerleme, tezghn gc ve kapasitesi ile ilgilidir. Kaba tala iin tezghn ve kalemin kaldrabilecei en byk ilerleme verilmelidir. nce tala verilirken, istenen yzey kalitesine gre ilerleme dnlmelidir.

19

lerleme Miktaryla lgili Tablolarn Okunmas: Malzeme cinsi ve kullanlan kesiciye bal olarak kataloglardan uygun ilerleme miktar seilmelidir. Tezghn Uygun lerleme Miktarna Gre Dzenlenmesi: lerleme iktarn dzenlemek iin hz kutusundan yararlanlr. Hz kutusu zerindeki kollarn konumlar deitirilerek istenilen ilerleme miktarlar elde edilir. Bu amala, hz kutular zerinde ilerleme miktarlarn gsteren cetveller bulunur. Ayrca, belli bir ilerleme miktar iin, hangi kolun nereye getirilecei de bu cetvellerde gsterilmitir. Bu nedenle, istenilen ilerleme miktarna gre tezgah ayarlamak ok kolay olur. Bylece fener milinin dnme hareketi, hz kutusunun aracl ile tala miline ve oradan da torna arabasna iletilir. Araba da enine ve boyuna otomatik hareketini bu sayede yapar.

2.2.3.Boydan Boya Delik TornalamaDelinmi veya ii bo olarak dklm i paralar, preslerde alm delikler, boru eklindeki ilerin vb. i paralarnn i yzeyleri istenen l ve kalite tamlnda tornalarda ilenir. Deliklerin, yani i yzeylerin tornalanmas, her ynyle d yzeylerin tornalanmasndan daha ok dikkat gerektiren bir itir. nk deliklerin tornalanmasnda kalemin kesmesi grlemez, kater uzun olduu iin esneme yapar ve bu yzden fazla tala verilemez. leme srasnda, ilenen yzey grnmedii iin yzey kalitesi hakknda bir fikir edinmek zor olur. Kesme esnasnda kalem krlrsa bunu anlamak da zordur. Ancak usta tornaclar kan sesten, kalemin krlm olduunu anlayabilirler. te bu sebeplerden, i yzeylerin tornalanmas d yzeylerin tornalanmasndan daha ok dikkat ister. 2.2.4.Kr Delik Tornalama Kr delik tornalamada kullanlan kalemler, tantlmas ve zellikleri: parasnn aln yzeyinden balayarak, nceden delinmi bir deliin, ieriye doru belli ap ve derinlikte bytlmesine kr delik tornalama denir.

20

ekil 2.3. Kr delik kalemi

Dik olarak ilenen bir aln yz vardr. Kr delik ilemek iin, delik kalemine ekil 2.3 teki biim verilir. Seilecek kalemin genilii, ilenecek delik yarapndan kk olmaldr. Aksi halde, kr deliin alnnn tornalanmas mmkn olmaz. Bu ilem de delik tornalamann baka bir eklidir. Kalemlerin dzenlenmesi Kalem, i parasnda bulunan kr delii ileyebilecek ekilde bilenir veya uygun sert maden u ve kater seilir. Kalem uygun ekilde ve tam punta yksekliinde balanmaldr. Aksi halde, aln yzeyde hi arzu edilmeyen knt (meme) meydana gelir. Kalem boyu, kr delik boyundan biraz uzun olmaldr.

Kr delik tornalama paras aynaya dzgn ekilde balanmaldr. parasnn aln tornalanmaldr. Delik, istenilen lden 1-1 ,5 mm kk ap ve boyda delinmelidir. Uygun bir kr delik kalemi seilerek, kalemlie punta yksekliinde balanmaldr. Kalem, kr delik boyunca ilerletilerek delik tornalanmaldr. Kalem, kr delik boyu sonuna geldiinde merkeze doru ilerletilerek aln tornalanmaldr. Kalem geri ekilerek, deliin ap ve boy lleri kontrol edilmelidir. Her talatan nce delik ap ve boy llerine baklmal ve ona gre tala verilmelidir. Kalem esniyorsa, ayn tala tekrar verilmelidir.

21

Delik tornalamada dikkat edilecek hususlar Kalem eksende balanmayacak olursa delik temiz olarak elde edilemez. Kalem alar uygun deilse, kalem srtnr, delik yzeyi bozuk kar. Kalemin uzun balanmas titreimleri meydana getirir, delik yzeyi bozulur.

2.2.5.Konik Delik TornalamaKonik delik tornalama: Siperi dndrerek konik delik tornalamak iin delik kalemi veya kateri kullanlr. Uygulanlacak ilem sras d konik tornalamann ayndr. Yalnz siper ters konumda tespit edilir. Konik tornalama tertibat ile delik tornalama: Konik tornalama tertibat ile konik delik tornalama iin silindirik delik tornalamadaki gibi hareket edilir. Sevk kza bir ncekinin tersi eklinde ayarlanr, Uygun bir delik kalemi veya kateri seilir. Deliin kontrol iin bir konik tampon mastar kullanlr. Konik delik kaba olarak tornalandktan sonra, bir uygun konik rayba ile lsne getirilebilir.

2.2.6.Delik Giri ve klarna Pah KrmaPah krlacak delik, uygun llerde delinmeli veya tornalanmaldr. Siper istenilen aya ayarlanmaldr. Yan kalem veya pah krlacak kalem, kalemlie baIanmaldr. Araba uygun konumda tespit edilerek, pah kaba olarak tornalanmaldr. Pah konii kontrol edilmeli ve gerekirse siper yeniden ayarlanmaldr. Ince tala vererek pah istenilen lye getirilmelidir.

2.2.7.Deliklere Mil ve Rulman Altrmalenecek deliin yzey kalitesi beraber alaca mil veya rulmana uygun olarak ilenmeli, bunun iinde kalem ucu kavisi verilen deere gre bilemelidir. Delik i ap ile mil veya rulman d ap arasnda bir balant kurulmal mil ve rulman delie sk bir ekilde pres yardm ile gemesi iin delik uygun toleranslarda ilenmelidir.Resim 2.1.Rulman taklm flan

22

2.2.8.Tornalanan Deliklerin l ve KontrlTornalanan deliklerin lme ve kontrol aletleri ile l kontrolu yaplr

1. ap pergeller

2. ap kumpaslar

3. ap mikrometreleri

4. Delik komparatrleri

5.Tampon mastarlar Resim 2.2:Delik lme ve kontrol aletleri

23

UYGULAMA FAALYETLER UYGULAMA FAALYETLERLEM BASAMAKLARI parasn balaynz. niversal aynaya

NERILERGerekli gvenlik nlemini alnz. parasn ayakl aynaya balaynz. Torna kalemini kalemlie uygun ekilde ve kuvvetlice balaynz. parasnn aln yzeyini tornalaynz. Gezer puntaya uygun mandren balaynz. Mandrene punta matkapn balaynz. Punta matkap ile punta delii deliniz. Punta delii delme ileminde soutma svsn kullanmal unutmaynz. Punta matkapn mandrenden sknz. Yerine kk apl matkab skca balaynz. paras zerinde boydan boya delik deliniz. Matkap ve mandrene gezer punta zerinden sknz. 30 mm apndaki matkap, sapna gre direkt veya mors kovan yardm ile gezer puntaya taknz. 30 mm lik matkapla delik deliniz. nce tala kalemi ile delii tornalamak sureti ile bytnz. Gezer puntaya hava matkab taknz. Hava delii anz. Bu ilemlerde soutma svn kullanmay unutmaynz.

Torna tezgahn ve i yzeyini delik delmeye hazrlaynz. Punta matkap ile klavuz delik deliniz. Tornada helis oluklu matkapla delik delip delii bytnz.

Hava matkab ile delie hava anz.

24

LME VE DEERLENDRME LME VE DEERLENDRMEAadaki lme ve deerlendirmede oktan semeli lme ve deerlendirme kriterleri uygulanmtr. 1. lerleme miktarna hangi faktr etki etmez? A ) Tala derinlii B ) Malzemenin cinsi, durumu C ) Talan tipi D ) Kalemin cinsi Delik delme ileminde matkap ucu delik ekseninden kak olursa ne yaplmaldr? A ) Matkap kater ile desteklenir. B ) paras matkap ucuna gre yeniden balanr. C ) Matkap i parasna gre yeniden balanr. D ) Matkap yeniden bilenir. Delik tornalamada kalemin esnememesi iin ne yaplmaldr? A ) Kalem uzun balanmaldr. B ) Tala miktar azar azar verilmelidir. C ) Kalem punta seviyesinden aada balanmaldr. D ) Kalem ters evrilmelidir. Aadaki lme ve kontrol aletlerinden hangisi deliklerin lme ve kontrolnde kullanlmaz? A ) Vida mastar B ) ap kumpas C ) Delik komparatr D ) Tampon mastar

2.

3.

4.

DEERLENDRMECevaplarnz cevap anahtar ile karlatrnz. Doru cevap saynz belirleyerek kendinizi deerlendiriniz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevap verirken tereddt yaadnz sorularla ilgili konular faaliyete geri dnerek tekrar inceleyiniz. Tm sorulara doru cevap verdiyseniz dier faaliyete geiniz.

25

PERFORMANS DEERLENDRME PERFORMANS DEERLENDRME

Yandaki resme gre delik delme ve bytme ilemi yapnz.

26

Alan Ad: Modl Ad: Faaliyetin Ad: Faaliyetin Amac: AIKLAMA:

MAKNE TEKNOLOJLER Vida ve Delik lemleri

Tarih: rencinin

Tornada Delik Delmek ve Delik Ad Soyad: Bytmek No: Tornada delik delme ve delik Snf: bytme ilemlerini Blm: yapabileceksiniz. Bitirdiiniz faaliyetin sonunda aadaki performans testini doldurunuz. (Hayr) olarak iaretlediiniz ilemleri retmeniniz ile tekrar alnz.

DEERLENDRME KRTERLER1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 Gvenlik nlemlerini aldnz m? Gerekli yardmc aralar tezgaha baladnz m? lem basamaklarn tespit ettiniz mi? paras zerinde markalama yaptnz m? parasn aynaya baladnz m? Punta delii delmek iin uygun punta matkab baladnz m? 5 lik matkap ile n delik deldiniz mi? 18 lik delik delmek iin uygun matkap baladnz m? 30 lik kademeli delik delmek iin uygun matkap baladnz m? Uygun torna kalemi baladnz m? 32 mm apnda ve 20 mm derinliinde tornalama yaptnz m? Resimdeki lye uygun olarak delii byttnz m? parasnn genel kontroln yaptnz m?

Evet

Hayr

DEERLENDRMElme sorular ve performans testi sonunda baarsz olduunuz ksmlar hakknda yeniden konu ve uygulama tekrar yapnz.

27

MODL DEERLENDRME MODL DEERLENDRMEYETERLK LME

stte resmi verilen parann llerine uygun olarak; 1-Kama kanal anz 2- 16 lik delik deliniz 3- 32 ye gre 50 mm delinliinde delii bytnz. 4-100 mm boyunda M60 vida anz.

28

Alan Ad: Modl Ad: Faaliyetin Ad: Faaliyetin Amac: AIKLAMA:

MAKNE TEKNOLOJS VDA ve DELK LEMLER Tornada gen Vida Ama ,Delik Delme ve Delik Bytme

Tarih: rencinin Ad Soyad: No:

Tornada gen vida aabileceksin, Snf: delik delme ve delik bytme Blm: ilemlerini yapabileceksiniz. Bu modl sonunda rencinizin yeterlik lme faaliyetin sonunda aadaki performans testini doldurunuz. Yapm olduu ilemlere (Evet) yapmam olduu ilemlere (Hayr) olarak iaretleriniz.

DEERLENDRME KRTERLER1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 Gvenlik nlemlerini aldnz m? Gerekli yardmc aralar tezgaha baladnz m? lem basamaklarn tespit ettiniz mi? paras zerinde markalama yaptnz m? parasn aynaya baladnz m? Punta delii delmek iin uygun punta matkab baladnz m? 5 lik matkap ile n delik deldiniz mi? 16 lik delik delmek iin uygun matkap baladnz m? 30 lik kademeli delik delmek iin uygun matkap baladnz m? Uygun torna kalemi baladnz m? 32 mm apnda ve 50 mm derinliinde tornalama yaptnz m? Resimdeki lye uygun olarak delii byttnz m? parasn torna punta arasna baladnzm? parasn istenen llerde tornaladnz m? Vida kalemini mastara gre bilediniz mi? gen vida kalemini uygun olarak torna tezgahna baladnz m? Ana mili hz kutusundan vida adm verecek ekilde ayarlama yaptnz m? ok az tala verecek ekilde vida admn gsteren ince bir iz atnz m? 29

Evet

Hayr

19 20 21 22

Vida tara ile vida adm kontrol ettiniz mi? M 60 vidal atnz m? parasnn genel kontroln yaptnz m? Bu ilemler srasnda soutma svs kullandnz m?

DEERLENDRMErenci zerinde yapm olduunuz yeterlik lme deerlendirme ileminde istediiniz taktirde Evet ve Hayrlara not sistemi uygulamak sureti ile deerlendirme yapabilirsiniz. Hayr olan cevaplar rencinin yeniden uygulamasn istemek sureti ile modl tamamlatabilirsiniz.

30

CEVAP ANAHTARLARI CEVAP ANAHTARLARIRENME FAALYET-1 CEVAP ANAHTARI1 2 3 4 A B D C

RENME FAALYET-2 CEVAP ANAHTARI1 2 3 4 C A B A

31

KAYNAKA KAYNAKABULUT Halit, efik ZCAN, Atlye ve Teknoloji 12, Emel Matbaas Ankara, 1991. Mitutoyo TR-12001, Hassas l Aletleri Katalou, 2004. AHN Naci, Tesviyecilik Meslek Teknolojisi II, Kozan Ofset, Ankara, 1998. AHN Naci, Tesviyecilik Meslek Teknolojisi I, Kozan Ofset Ankara, 2000.

32