Văn bia và giá trị nghiên cứu qua loại hình bia

hậu ( khảo sát trên địa bàn Hà Tây cũ)

Nguyễn Bích Trà

Viện Việt Nam học & Khoa học phát triển

Luận văn ThS ngành: Việt Nam học; Mã số: 60 31 60

Người hướng dẫn: PGS.TS. Vũ Văn Quân

Năm bảo vệ: 2011

Abstract. Vài nét về văn bia Việt Nam: Khái lược về thuật ngữ văn bia, nguồn gốc

của văn bia, sự hình thành và phát triển văn bia, tình hình sưu tầm và nghiên cứu văn bia, các

loại hình văn bia, những giá trị của văn bia Việt Nam. Khái quát văn bia Hà Tây: Trình bày

khái quát về địa danh hành chính của vùng đất Hà Tây cũ qua các thời kỳ lịch sử, nghiên cứu

về văn bia ở Hà Tây theo niên đại, theo sự phân bố của huyện thành ở Hà Tây để làm rõ lịch

sử về các nhân vật anh hùng, lịch sử của làng xã, lịch sử khoa bảng, tình hình kinh tế, văn hóa,

xã hội Hà Tây thời kỳ trước. Bia hậu Hà Tây và những giá trị nghiên cứu: Bia hậu Hà Tây

xuất hiện bắt đầu từ thế kỷ XVII và bùng phát về số lượng ở niên đại Chính Hòa, Cảnh Hưng.

Bia hậu có nhiều giá trị khi nghiên cứu về lịch sử làng xã, về tình hình kinh tế, xã hội, văn

hóa Hà Tây thời kỳ trung và cận đại.

Keywords. Việt Nam học; Văn bia; Hà Tây; Bia hậu; Di sản văn hóa

Content

MỤC LỤC

MỤC LỤC .............................................................................................................. 5

DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT .................................................................. 8

DANH MỤC BẢNG THỐNG KÊ ....................................................................... 9

MỞ ĐẦU .............................................................................................................. 10

1. Lý do chọn đề tài ........................................................................................... 10

2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề ........................................................................... 11

3. Mục tiêu nghiên cứu ..................................................................................... 13

4. Đối tƣợng, phạm vi nghiên cứu ................................................................... 14

5. Phƣơng pháp nghiên cứu ............................................................................. 14

6. Nguồn tƣ liệu ................................................................................................. 14

7. Đóng góp của luận văn ................................................................................. 15

8. Cấu trúc của luận văn .................................................................................. 15

CHƢƠNG 1: VÀI NÉT VỀ VĂN BIA VIỆT NAM ....................................... 17

1.1. Thuật ngữ văn bia ....................................................................................... 17

1.2. Sự hình thành và phát triển văn bia ở Việt Nam ..................................... 20

1.3. Tình hình sƣu tầm và nghiên cứu văn bia ở Việt Nam ........................... 22

1.4. Các loại hình văn bia ở Việt Nam .............................................................. 26

1.5. Giá trị nghiên cứu của văn bia .................................................................. 29

1.5.1. Giá trị nghiên cứu về lịch sử .................................................................... 29

1.5.1.1. Giá trị nghiên cứu về lịch sử tư tưởng .................................................... 29

1.5.1.2. Giá trị nghiên cứu về lịch sử khoa cử .................................................... 34

1.5.1.3. Giá trị nghiên cứu về lịch sử làng xã ...................................................... 36

1.5.2. Giá trị nghiên cứu về kinh tế, xã hội, văn hóa ...................................... 38

1.5.2.1. Giá trị nghiên cứu về kinh tế, xã hội của các địa phương ...................... 38

1.5.2.2. Giá trị nghiên cứu về văn hóa ................................................................. 41

1.5.2.3. Giá trị nghiên cứu về văn chương ........................................................... 44

1.5.2.4. Giá trị mỹ thuật của văn bia .................................................................... 48

* Tiểu kết chƣơng 1............................................................................................ 50

CHƢƠNG 2: KHÁI QUÁT VĂN BIA HÀ TÂY ............................................ 51

2.1. Vài nét về vùng đất Hà Tây cũ .................................................................. 51

2.2. Văn bia Hà Tây .......................................................................................... 56

2.2.1. Tình hình chung ....................................................................................... 57

2.2.1.1. Niên đại ................................................................................................... 57

2.2.1.2. Địa điểm .................................................................................................. 63

2.2.2. Những nội dung chủ yếu .......................................................................... 67

2.2.2.1. Văn bia góp phần nghiên cứu các nhân vật lịch sử ................................ 67

2.2.2.2.Văn bia góp phần nghiên cứu các di tích văn hóa lịch sử ....................... 69

2.2.2.3. Văn bia góp phần tìm hiểu các hoạt động của làng xã .......................... 71

2.2.3.4. Văn bia góp phần nghiên cứu sinh hoạt văn hóa .................................... 80

2.2.3.5. Văn bia góp phần nghiên cứu phong tục, tập quán ở địa phương ......... 82

* Tiểu kết chƣơng 2............................................................................................ 85

CHƢƠNG 3: BIA HẬU VÀ NHỮNG GIÁ TRỊ NGHIÊN CỨU ................. 86

3.1. Bia hậu ........................................................................................................ 86

3.1.1. Số lượng .................................................................................................... 86

3.1.2. Phân bố ...................................................................................................... 87

3.1.2.1. Phân bố theo không gian ......................................................................... 87

3.1.2.2. Phân bố theo thời gian ............................................................................ 89

3.2. Giá trị nghiên cứu của bia hậu ................................................................. 91

3.2.1. Về hình thức ............................................................................................... 91

3.2.1.1. Kích thước............................................................................................... 92

3.2.1.2. Mỹ thuật .................................................................................................. 93

3.2.1.3. Người soạn .............................................................................................. 94

3.2.2. Về nội dung ................................................................................................ 95

3.2.2.1. Tục bầu hậu, cúng hậu ............................................................................ 95

3.2.2.2.Vấn đề huy động đóng góp cộng đồng được phản ánh qua loại hình bia

hậu……………………………………………………………………………..106

3.2.2.3. Phong tục, tập quán làng xã được thể hiện qua bia hậu………………110

* Tiểu kết chƣơng 3.......................................................................................... 113

KẾT LUẬN ........................................................................................................ 114

TÀI LIỆU THAM KHẢO ................................................................................ 116

PHỤ LỤC .......................................... ERROR! BOOKMARK NOT DEFINED.

MỞ ĐẦU

1. Lý do chọn đề tài

Trong những di sản văn hóa dân tộc mà cha ông để lại, di sản Hán

Nôm chiếm một vị trí quan trọng. Tư liệu di sản Hán Nôm có giá trị lâu bền

nhất là văn bản khắc trên bia đá. Ở khắp các tỉnh thành Việt Nam hầu như

nơi đâu cũng có văn bia. Cho đến nay, có khoảng hơn 30.000 thác bản văn

bia Hán Nôm đã được sưu tầm, niên đại dựng bia có từ thời Bắc thuộc đến

hết thời kỳ phong kiến ở Việt Nam [30, tr.9]. Việc tìm hiểu và nghiên cứu số

văn bia sưu tầm này đã được tiến hành cho chúng ta nhiều giá trị quý báu.

Những giá trị của văn bia Hán Nôm là cơ sở để tìm hiểu về xã hội Việt Nam

thời kỳ trung và cận đại. Đó cũng là nhu cầu cấp bách của khoa học và thực

tiễn.

Hà Tây (cũ) vốn là vùng đất cổ và cũng là địa phương có số lượng văn

bia Hán Nôm nhiều nhất trong cả nước. Cho đến năm 2007, chúng ta đã sưu

tầm được khoảng 2700 thác bản văn bia ở đây và chủ yếu từ các di tích đình,

chùa, đền, miếu [30, tr.51]. Với nhiều loại hình, nội dung văn bia phản ánh

đa dạng và phong phú về các lĩnh vực văn hóa, xã hội, lịch sử, kinh tế của

địa phương. Tuy nhiên, chưa có một công trình nào nghiên cứu về những giá

trị nội dung của văn bia Hà Tây.

Trong số văn bia ở Hà Tây có một loại hình văn bia tôi đặc biệt chú ý,

đó là văn bia hậu Thần, hậu Phật, hậu Hiền (gọi chung là văn bia hậu). Văn

bia hậu chiếm một khối lượng lớn trong số văn bia ở Hà Tây. Loại văn bia

này bắt đầu xuất hiện từ những năm giữa thế kỷ XVII và có sự phát triển

nhanh chóng về số lượng ở thời kỳ sau. Nội dung ghi lại trên bia hậu rất

phong phú và có giá trị để nghiên cứu tình hình văn hóa xã hội ở Hà Tây nói

riêng và Việt Nam thời kỳ phong kiến nói chung. Chính vì những lý do trên,

tôi quyết định đề tài cho luận văn của mình là: “Văn bia và giá trị nghiên

cứu qua loại hình bia hậu (khảo sát trên địa bàn Hà Tây cũ)”.

2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề

Văn bia đã có ở Việt Nam cách đây hơn một thiên niên kỷ và niên đại

cổ nhất còn tìm thấy được là bia đời Tùy, niên hiệu Đại Nghiệp thứ 14 (618).

Ba thế kỷ sau, năm 973, với cột kinh Hoa Lư trên đó khắc những bài kinh

Phật ghi nhận thêm sự hiện diện của thể loại văn bia khắc trên đá của Việt

Nam [39]. Trải qua các triều đại Lý – Trần – Lê sơ – Mạc - Lê Trung hưng -

Tây Sơn - Nguyễn, văn bia được dựng ở khắp các làng quê và ngày càng

phát triển.

Nghiên cứu và tìm hiểu giá trị văn hóa của kho thác bản văn bia Việt

Nam đang là sự quan tâm của các nhà nghiên cứu trong nước và ngoài nước.

Công trình nghiên cứu văn bia Hán Nôm sớm nhất là vào cuối thế kỷ

XVIII của nhà bác học Lê Quý Đôn, trong sách “Kiến văn tiểu lục” mục

Thiên chương, ông đã nêu tên được 16 bài văn bia của các đời Lý – Trần –

Lê [14]. Tiếp đó, đến công trình của học giả Bùi Huy Bích, trong bộ sưu tập

nổi tiếng “Hoàng Việt văn tuyển”, đã giới thiệu 30 bài văn bia của các đời,

trong đó có 4 bài của triều Trần, 17 bài của triều Lê, 6 bài của triều Mạc, còn

lại từ Lê Trung hưng đến Gia Long [60].

Vào những năm đầu của thế kỷ XX, Viện Viễn Đông Bác Cổ Pháp tại

Hà Nội (viết tắt là E.F.E.O) đã tổ chức một đợt sưu tập cho in, rập các văn

bia, tạo thành một bộ sưu tập các thác bản văn bia Việt Nam gồm hơn

20.000 mặt bia chữ Hán, Nôm [54, tr.3]. Một số không nhỏ các văn bia quý

có niên đại sớm đã bị thất lạc.

Nghiên cứu văn bia Hán Nôm được thực hiện thường xuyên từ khi

Ban Hán Nôm ra đời, sau này đổi tên thành Viện nghiên cứu Hán Nôm, có

những công trình nghiên cứu lớn như sau: Năm 1970, bộ “Thư mục bia Việt

Nam” do Bùi Thanh Ba chỉ đạo đã hoàn thành, với 5000 trang đánh máy

chia làm 25 tập, lần đầu tiên khai thác và mô tả kho văn bia hồi bấy giờ [4].

Tiếp đó là bộ “Thư mục bia giản lược” do Hoàng Lê chủ biên cùng một

nhóm tác giả thuộc Viện nghiên cứu Hán Nôm biên soạn, gồm 30 tập, ngót

6000 trang đánh máy [22]. Hai bộ thư mục vừa nêu trên đã mô tả và giới

thiệu lược thuật về văn bia Việt Nam.

Năm 1993, có hai ấn phẩm là “Danh mục thác bản văn khắc Hán Nôm

Việt Nam” và “Văn khắc Hán Nôm Việt Nam” được xuất bản, do Nguyễn

Quang Hồng chủ biên [17]. Trong đó, văn bia ở mỗi địa phương được chọn

một số văn bản tiêu biểu cho từng thời kỳ, từng di tích.

Từ năm 2005 đến nay, với phối hợp của Viện nghiên cứu Hán Nôm,

Viện Viễn Đông Bác Cổ và Trường Cao học thực hành (Cộng hòa Pháp) đã

xây dựng được ba hạng mục lớn đó là: Tổng tập thác bản văn khắc Hán

Nôm [51], Thư mục thác bản văn khắc Hán Nôm [28], và cơ sở dữ liệu tin

học về văn khắc Hán Nôm. Công trình nghiên cứu này với mục đích giới

thiệu toàn bộ thác bản văn khắc Hán Nôm hiện đang lưu giữ tại Viện nghiên

cứu Hán Nôm.

Trên đây là các bộ thư mục lớn giới thiệu khái quát về kho thác bản

văn khắc Hán Nôm Việt Nam. Ngoài ra còn có nhiều công trình nghiên cứu

văn bia của từng địa phương trong đó có tỉnh Hà Tây. Nghiên cứu về văn bia

Hà Tây có những công trình như sau: Văn bia Hà Tây do Nguyễn Tá Nhí

chủ biên, xuất bản năm 1993, biên dịch và giới thiệu 40 bài văn bia [34]; Tư

liệu văn hiến Thăng Long – Hà Nội, do Vũ Văn Quân chủ biên, xuất bản

năm 2010 [34]. Đây là cuốn sách giới thiệu thư mục thác bản văn bia Hán

Nôm trước năm 1945, trong đó có 14 quận huyện thuộc tỉnh Hà Tây (cũ),

với hơn một nghìn văn bia.

Những năm gần đây có một số luận án Tiến sĩ và Thạc sĩ chuyên

ngành Hán Nôm đã đi sâu nghiên cứu khai thác giá trị của văn bia. Các luận

án Tiến sĩ về văn bia như: Văn bia Việt Nam và giá trị của nó khi nghiên cứu

văn học Việt Nam thời Trung đại của Trịnh Khắc Mạnh [24]; Văn bia thời

Lê xứ Kinh Bắc và sự phản ánh sinh hoạt làng xã của Phạm Thị Vinh [52];

Văn bia khuyến học Việt Nam của Nguyễn Hữu Mùi [31]; Văn bia thời Mạc

và đóng góp của nó trong nghiên cứu lịch sử Việt Nam thế kỉ XVI của Đinh

Khắc Thuân[41]. Và một số luận văn Thạc sĩ như: Nghiên cứu văn bia chợ

của Đỗ Bích Tuyển[45]; Nghiên cứu văn bia chữ Nôm của Nguyễn Thị

Hường [17] ; Nghiên cứu văn bia chùa quận Ba Đình Thành phố Hà Nội của

Đoàn Trung Hữu [19]; Nghiên cứu văn bia huyện Đông Sơn tỉnh Thanh Hóa

của Ngô Thị Thanh Tâm [37]; Nghiên cứu hệ thống văn bia đình Thừa Thiên

Huế của Nguyễn Lãm Thắng [39], v.v.…

Cùng với các loại văn bia khác, văn bia hậu cũng đã bắt đầu được nhiều

nhà nghiên cứu Hán Nôm khai thác. Những bài viết giới thiệu về bia hậu

được đăng trên các Tạp chí Nghiên cứu lịch sử, Tạp chí Hán Nôm, Tạp chí

Khảo cổ học, v.v… Luận văn Thạc sĩ viết về bia hậu có đề tài: Tìm hiểu văn

bia hậu thời Tây Sơn của Lê Văn Cường [9].

Những công trình nghiên cứu trên là tiền đề cho tôi tìm hiểu, nghiên

cứu về văn bia và bia hậu ở Hà Tây.

3. Mục tiêu nghiên cứu

Lựa chọn đề tài này, tôi muốn tìm hiểu về văn bia Việt Nam nói

chung, văn bia Hà Tây nói riêng và tôi đặc biệt lưu ý đến loại hình bia hậu ở

Hà Tây. Trên cơ sở đó, việc tìm hiểu về văn bia Hà Tây có được tính hệ

thống về hình thức và nội dung. Qua đây, thấy được những giá trị của văn

bia và giá trị của văn bia hậu Hà Tây.

4. Đối tượng, phạm vi nghiên cứu

Đối tượng nghiên cứu của luận văn là những nội dung khái quát về

văn bia Hán Nôm. Từ đó, đi vào nghiên cứu nội dung tất cả các thác bản văn

bia Hán Nôm Hà Tây trong các thời kỳ lịch sử và trên các đơn vị huyện,

thành của tỉnh.

Về phạm vi thời gian nghiên cứu văn bia Hán Nôm Hà Tây, chúng tôi

tìm hiểu văn bia Hà Tây từ khi xuất hiện đến năm 1945.

Phạm vi không gian nghiên cứu: Trong luận văn này tôi tập trung tìm

hiểu văn bia trên địa bàn tỉnh Hà Tây (cũ) trước khi sát nhập vào Hà Nội

(trước ngày 1/8/2008).

5. Phương pháp nghiên cứu

Để làm sáng tỏ những vấn đề về văn bia, văn bia Hà Tây, bia hậu ở

Hà Tây, gồm sự phân bố về không gian, về niên đại, về di tích dựng bia, về

tác giả,… chúng tôi sử dụng phương pháp thống kê, định lượng, phân loại

thác bản bia. Phương pháp này quán xuyến toàn bộ luận văn.

Để tìm hiểu nội dung được đề cập đến trong văn bia chúng tôi sử dụng

phương pháp liên ngành trong quá trình nghiên cứu về văn bia như: sử học,

văn hóa học, văn bản học.

Để làm sáng tỏ những băn khoăn trong khi nghiên cứu thác bản, tôi sử

dụng phương pháp điền dã về các địa phương.

6. Nguồn tư liệu

Luận văn sử dụng nguồn tư liệu thác bản Hán Nôm do E.F.E.O tiến

hành in rập vào những năm đầu của thế kỷ XX. Công trình đã sưu tập ngẫu

nhiên tại các địa phương nên có thể có nơi sưu tập được nhiều, có nơi ít.

Chính vì vậy, trong quá trình nghiên cứu chúng tôi không đưa ra những nhận

xét phỏng đoán cho số lượng văn bia của từng địa phương, mà căn cứ hoàn

toàn vào kết quả sưu tập của E.F.E.O để kết luận.

Đồng thời tôi sử dụng tài liệu do PGS.TS Vũ Văn Quân (ch.b) (2010):

Tư liệu văn hiến Thăng Long – Hà Nội: Thư mục tư liệu trước 1945. T1, 2.

Nxb Hà Nội. Trong đó tập một của tập sách này giới thiệu và tóm tắt toàn bộ

các văn khắc Hán Nôm khắc trên đá (văn bia) hoặc chuông khánh ở hầu hết

các địa điểm như đình, chùa, đền, miếu, nhà thờ họ, văn miếu, văn chỉ, lăng

mộ... trên địa bàn Hà Nội, được sắp xếp theo thứ tự ABC tên các địa danh,

trong đó có văn bia các huyện của Hà Tây (cũ).

Tài liệu “ Văn bia Hà Tây” do Nguyễn Tá Nhí (ch.b), xuất bản năm

1993 cũng là cuốn tư liệu quan trọng trong quá trình nghiên cứu.

Các bài viết trên các tạp chí về văn bia, bia hậu cũng là những tư liệu

tham khảo quan trọng trong quá trình nghiên cứu về văn bia và giá trị nghiên

cứu của loại hình bia hậu.

7. Đóng góp của luận văn

Luận văn góp phần cung cấp tư liệu đã được định tính, định lượng về

văn bia Hà Tây và bia hậu Hà Tây. Đây là lần đầu tiên có luận văn nghiên

cứu phân loại văn bia Hà Tây theo niên đại, theo địa danh và theo loại hình

di tích.

Luận văn đã nghiên cứu giá trị của văn bia Hà Tây và bia hậu qua các

thời kỳ lịch sử. Qua đó cho thấy sự vận động và biến đổi của xã hội, kinh tế

ở địa phương.

Giá trị nghiên cứu của loại hình bia hậu trong luận văn này cho thấy

những mặt tích cực, những nét đẹp văn hóa của hình thức cúng hậu và

những mặt còn hạn chế.

8. Cấu trúc của luận văn

Ngoài phần mở đầu và kết luận, phần nội dung luận văn được chia

làm ba chương như sau:

Chương 1. Vài nét về văn bia Việt Nam

Khái lược về thuật ngữ văn bia, nguồn gốc của văn bia. Giới thiệu về

sự hình thành và phát triển văn bia, tình hình sưu tầm và nghiên cứu văn bia,

các loại hình văn bia, những giá trị của văn bia Việt Nam.

Chương 2. Khái quát văn bia Hà Tây

Trình bày khái quát về địa danh hành chính của vùng đất Hà Tây cũ

qua các thời kỳ lịch sử. Ở chương này tôi đã nghiên cứu về văn bia ở Hà Tây

theo niên đại, theo sự phân bố của huyện thành ở Hà Tây. Những nội dung

chủ yếu của văn bia Hà Tây thể hiện: lịch sử về các nhân vật anh hùng, lịch

sử của làng xã, lịch sử khoa bảng trên đất Hà Tây; nội dung phản ánh về

kinh tế, văn hóa, xã hội Hà Tây thời kỳ trước. Những nội dung đó đã cho

thấy văn bia Hà Tây chiếm số lượng lớn và có nhiều giá trị cho các lĩnh vực

nghiên cứu của khoa học.

Chương 3: Bia hậu Hà Tây và những giá trị nghiên cứu

Khi khảo sát số văn bia ở Hà Tây có loại hình bia hậu chiếm số lượng

lớn hơn các loại bia khác. Bia hậu Hà Tây xuất hiện bắt đầu từ thế kỷ XVII

và bùng phát về số lượng ở niên đại Chính Hòa, Cảnh Hưng. Bia hậu có

nhiều giá trị khi nghiên cứu về lịch sử làng xã, về tình hình kinh tế, xã hội,

văn hóa Hà Tây thời kỳ trung và cận đại. Khi tìm hiểu bia hậu, chúng tôi tìm

thấy nét đẹp văn hóa trong tục bầu hậu các làng quê Hà Tây, mặc dù bên

cạnh đó vẫn có mặt hạn chế.

TÀI LIỆU THAM KHẢO

1. Đào Duy Anh (1964): Đất nước Việt Nam qua các đời, Nxb KHXH,

Hà Nội.

2. Đào Duy Anh (2000): Việt Nam văn hóa sử cương, Nxb Văn hoá

thông tin, Hà Nội.

3. Đào Duy Anh (2004): Từ điển Hán Việt . Nxb Văn hóa thông tin, Hà

Nội.

4. Trần Thị Kim Anh (2004): “Bia hậu ở Việt Nam”, Tạp chí Hán Nôm,

số 3, tr.54- 63.

5. Trần Thị Kim Anh (2007): Tìm hiểu văn bia từ góc nhìn thể loại, Tạp

chí Hán Nôm, số 5, tr.43 – 51.

6. Phạm Văn Ánh (2008): “Một số đặc điểm chính của văn bia thời

Trần”, Thông báo Hán Nôm học năm 2007. Nxb Viện KHXH- Viện

Nghiên cứu Hán Nôm, tr. 36- 53.

7. Bùi Thanh Ba (1970): Thư mục văn bia Việt Nam, Tập 1- 25, Ban Hán

Nôm.

8. Trường Chinh (1986): Về văn hóa văn nghệ, Nxb Văn học, Hà Nội.

9. Lê Văn Cường (2009): Tìm hiểu văn bia Hậu thời Tây Sơn, Luận văn

Thạc sĩ Hán Nôm, Khoa Hán Nôm, Trường Đại học KHXH và Nhân

văn, Hà Nội.

10. Trần Văn Giáp (1969): “Văn bia Việt Nam, công dụng thác bản văn

bia Việt Nam đối với khoa học xã hội, Tạp chí nghiên cứu lịch sử, số

118, tr.3 - 19.

11. Phạm Xuân Độ (1941): Sơn Tây tỉnh, Nxb L'Auteur.

12. Lê Quý Đôn (1962): Kiến văn tiểu lục, Nxb Sử học, Hà Nội.

13. Lê Quý Đôn (2007): Đại Việt thông sử, Ngô Thế Long dịch, Văn

Tân hiệu đính, Nxb Văn hóa thông tin.

14. Mai Hồng (2004): “Tục bầu Hậu Thần, Hậu Phật qua một số tấm bia

ở một làng quê Thái Bình”, Thông báo Hán Nôm học 2003, Nxb Viện

KHXH- Viện nghiên cứu Hán Nôm, tr.270- 277.

15. Nguyễn Quang Hồng (ch.b)(1992): Văn khắc Hán Nôm Việt Nam,

Nxb KHXH, Hà Nội.

16. Nguyễn Đình Hưng (2006): “Ba bài thơ cổ khắc trên vách đá Chùa

Hang”, Tạp chí Hán Nôm, số 1, tr.76-78.

17. Nguyễn Thị Hường (2005): Nghiên cứu văn bia chữ Nôm, Luận văn

Thạc sĩ khoa học Ngữ Văn, Hà Nội.

18. Lê Văn Hưu, Phan Phu Tiên, Ngô Sĩ Liên (1967): Đại Việt sử ký

toàn thư Cao Huy Giu dịch, Đào Duy Anh hiệu đính, Nxb KHXH.

19. Đoàn Trung Hữu (2008): Nghiên cứu văn bia chùa quận Ba Đình

Thành phố Hà Nội, Luận văn Thạc sĩ Hán Nôm, Đại học Khoa học xã

hội và Nhân văn, Hà Nội.

20. Hoàng Lê (ch.b) (1986): Thư mục bia giản lược, Tập 1- 30, Viện

nghiên cứu Hán Nôm, Hà Nội.

21. Hoàng Lê (1982): “Tình hình sưu tầm và nghiên cứu văn bia” Tạp chí

Khảo cổ học, số 2, tr.64 - 70.

22. Trần Thị Bích Liên (2006): “ Những điều ghi nhận được qua chuyến

khảo sát làng nghề ở Hà Tây”, Nội san nghiên cứu khoa học, số 47,

tháng 8/ 2007, trường Cao Đẳng Tài chính – Kế toán Quảng Ngãi,

Tr.59-63.

23. Lê Thị Hồng Lý (2002): “Về tấm bia kỉ niệm cải lương ở Làng Đăm”,

Thông báo Hán Nôm học 2001, Tr.320-324.

24. Trịnh Khắc Mạnh (1990): Văn bia Việt Nam và giá trị nghiên cứu

của nó trong nghiên cứu văn học Việt Nam thời trung đại. Luận án

Phó Tiến Sĩ, Matxcơva.

25. Trịnh Khắc Mạnh (1993): “Đặc điểm thể loại văn bia Việt Nam”, Tạp

chí Hán Nôm, số 4, Tr.20- 27.

26. Trịnh Khắc Mạnh (1998): “Bước đầu tìm hiểu những giá trị của văn

bia Việt Nam đối với việc nghiên cứu tư tưởng chính trị xã hội nước ta

thời phong kiến”, Tạp chí Hán Nôm, số 2, Tr.27 – 39.

27. Trịnh Khắc Mạnh (2005): Văn bia đề danh Tiến sĩ Việt Nam, Tạp chí

Hán Nôm, số 4, Tr.10 – 19.

28. Trịnh Khắc Mạnh (2007-2008): Thư mục thác bản văn khắc Hán

Nôm Việt Nam: tập 1- 4, Nxb Văn hóa thông tin, Hà Nội

29. Trịnh Khắc Mạnh (2008): “ Một số nhận xét về đặc điểm, hình thức

bia Việt Nam”, Tạp chí Hán Nôm, số 1, Tr.29-39.

30. Trịnh Khắc Mạnh (2008): Một số vấn đề về văn bia Việt Nam, Nxb

KHXH, Hà Nội.

31. Nguyễn Hữu Mùi (2006): Nghiên cứu văn bia khuyến học Việt Nam

(từ thế kỷ XV- XX). Luận án Tiến sĩ Ngữ Văn, Hà Nội

32. Trần Nghĩa (1984): Sưu tầm bảo vệ thư tịch Hán Nôm. Tạp chí Hán

Nôm, số 1, Tr.11- 20.

33. Nguyễn Tá Nhí (ch. b) (1993): Văn bia Hà Tây, Nxb Bảo tàng tổng

hợp, Sở văn hóa thông tin thể thao Hà Tây.

34. Quốc sử quán triều Nguyễn (1992): Đại Nam nhất thống chí. Phạm

Trọng Điềm dịch, Đào Duy Anh hiệu đính, Tập 4. Nxb Thuận Hóa.

35. Vũ Văn Quân (ch.b) (2010): Tư liệu văn hiến Thăng Long – Hà Nội:

Thư mục tư liệu trước 1945, tập 1 - 2. Nxb Hà Nội.

36. Nguyễn Ngọc Quỳnh (2001): Tục cúng hậu xưa và nay qua các tấm

bia Hậu. Thông báo Hán Nôm học năm 2000, Nxb Viện KHXH- Viện

Nghiên cứu Hán Nôm, tr.480-490.

37. Ngô Thị Thanh Tâm (2008): Nghiên cứu văn bia huyện Đông Sơn

tỉnh Thanh Hóa, Luận văn Thạc sĩ Hán Nôm, Đại học Khoa học xã

hội và Nhân văn, Hà Nội.

38. Hà Văn Tấn (1965): ‘Từ một cột kinh Phật năm 973 vừa phát hiện ở

Hoa Lư, Tạp chí nghiên cứu lịch sử, số 2, tr 39- 50.

39. Nguyễn Lãm Thắng (2010): Nghiên cứu hệ thống văn bia đình Thừa

Thiên Huế. Luận văn Thạc sĩ Hán Nôm, Đại học Khoa học xã hội và

Nhân văn, Hà Nội.

40. Dương Thị The, Phạm Thị Thoa (1987): “Đôi nét về bia Hậu”, Tạp

chí Hán Nôm, số 2, Tr.35-36.

41. Đinh Khắc Thuân (1996): Văn bia thời Mạc và đóng góp của nó

trong nghiên cứu lịch sử Việt Nam thế kỉ XVI. Luận án Phó Tiến Sĩ

Khoa Học Ngữ Văn, Hà Nội.

42. Đinh Khắc Thuân (1987): “ Văn bản chuông Thanh Mai thế kỷ VIII”,

Tạp chí Hán Nôm, số 1, Tr. 14-21.

43. Đinh Khắc Thuân (1996): Văn bia thời Mạc, Nxb KHXH, Hà Nội.

44. Đặng Văn Tu, Nguyễn Tá Nhí (ch.b.) (2008): Địa chí Hà Tây, Nxb

Sở Văn hóa thông tin Hà Tây.

45. Đỗ Bích Tuyển (2003): Nghiên cứu văn bia chợ, Luận văn Thạc sĩ

Hán Nôm, Hà Nội.

46. Đỗ Bích Tuyển (2005): Văn bia chợ Việt Nam- giá trị tư liệu khi tìm

hiểu các vấn đề sinh hoạt xã hội thời phong kiến, Thông báo Hán

Nôm học 2004, tr.266-270.

47. Tuyển tập văn bia Hà Nội (quyển 1), Nxb KHXH, năm 1978.

48. Văn khắc Hán Nôm Việt Nam, T. I: Từ Bắc thuộc đến thời Lí, Viện

Nghiên cứu Hán Nôm - Viện Viễn Đông bác cổ Pháp, Paris- Hà Nội,

1999

49. Văn khắc Hán Nôm Việt Nam, T. II: Thời Trần, Viện Nghiên cứu Hán

Nôm (Việt Nam) và Đại học Trung Chính (Đài Loan), Gia Nghĩa- Hà

Nội, 2002.

50. Viện Ngôn ngữ học (1998): Từ điển tiếng Việt, Nxb KHXH, Hà Nội.

51. Viện Nghiên cứu Hán Nôm ,Viện Viễn Đông Bác cổ, Viện Cao học

thực hành (2005): Tổng tập thác bản văn khắc Hán Nôm. Tập 1- 21.

Nxb Văn hóa Thông tin, Hà Nội

52. Phạm Thị Vinh (1996): Văn bia thời Lê xứ Kinh Bắc và sự phản ánh

sinh hoạt làng xã. Luận án Phó Tiến Sĩ Khoa Học Ngữ Văn, Hà Nội.

53. Phạm Thị Thùy Vinh (2002 ): Văn bia thời Lê xứ Kinh Bắc và sự

phản ánh sinh hoạt làng xã, Tạp chí Hán Nôm, số 5, Tr.47-56.

54. Phạm Thị Thùy Vinh (2003): Văn bia thời Lê xứ Kinh Bắc và sự

phản ánh sinh hoạt làng xã, Nxb Văn hóa Thông tin.

55. Phạm Thị Thùy Vinh (2006): “ Lễ bầu hậu của người Việt qua tư liệu

văn bia”, Tạp chí Nghiên cứu lịch sử, số 3, Tr.33-40

56. Chu Kiếm Tâm (1981): Kim thạch học, Văn vật xuất bản xã, Bắc

Kinh.

57. Lưu Hiệp (1997): Văn tâm điêu long (Phan Ngọc dịch, giới thiệu và

chú thích), Nxb Văn học, Hà Nội.

58. Tần Công Vương Xuân Nguyên (1977): Tần thuyết bi kí, Trung Quốc,

Thanh niên xuất bản xã, Bắc Kinh.

59. J. Rouan (1925): Hà Đông tỉnh địa dư chí, Nxb Trung Bắc tân văn.

60. Ríp Tin B.L (1982): “Hoàng Lê nhất thống chí” và những truyền

thống của tiểu thuyết vùng Viễn Đông trong cuốn Truyền thống và

cách tân trong nền văn học các nước Đông Nam Á, Matxcơva.

61. http://vi.wikipedia.org/wiki/Bùi-huy-bích: Hoàng Việt Văn Tuyển.

62. Lâm Đào An: Tìm thấy 68 văn bia đá cổ.

http://dantri.com.vn/c20/s20-445696/tim-thay-68-van-bia-da-co.htm.

22/12/2010.