VEKTORSKE ZARAZNE BOLESTI

Vektori

• Živi prenosioci putem kojih biološki agens sa

zaražene osobe ili njenih izlučevina dospeva do

osetljive osobe, njene hrane ili neposredne okoline.

• Vektori su zglavkari koji se dele na:

- klasu insekata (vaši, komarci, muve i buve) i

- klasu paukova (krpelji i grinje)

Vektori

• U prenošenju zaraznih bolesti, vektori imaju

- biološku, aktivnu (npr. kod malarije, pegavog tifusa) ili

- mehaničku, pasivnu (npr. kod bacilarne dizenterije,

trbušnog tifusa, antraksa) ulogu

VEKTORSKE ZARAZNE BOLESTI

• Vektorskim zaraznim bolestima se nazivaju one

bolesti čije prouzrokovače prenose vektori koji

imaju biološku ulogu.

VEKTORSKE ZARAZNE BOLESTI

• Vektorske zarazne bolesti se dele na:

- obligatno vektorske (malarija, žuta groznica pegavi

tifus, povratna groznica, papatači groznica)

- fakultativno vektorske (Q groznica, tularemija,

kuga, antraks)

VEKTORSKE ZARAZNE BOLESTI

Rasprostranjenost

• Visoka incidencija:

- malarija (subsaharska Afrika)

- Lajmska bolest

- denga (južna i jugoistočna Azija)

- hemoragične groznice (kongo-krimska) u

pojedinim krajevima

VEKTORSKE ZARAZNE BOLESTI

Rasprostranjenost

• Visok mortalitet: malarija

• Najviši letalitet:

- malarija (malaria tropica Lt=10-40%)

- virusne hemoragične groznice:

Lasa Lt=60-70%

Ebola Lt=80%

žuta groznica Lt=20-80%

denga Lt=5-40%

Broj obolelih i stopa incidencije vektorskih zaraznih bolesti,

Srbija, 2013-2017.

Izvor: Institut za javno zdravlje Srbije „Dr Milan JovanovićBatut”

VEKTORSKE ZARAZNE BOLESTI

Pruzrokovači:

• Bakterije

- Yersinia pestis (kuga)

- Francisella tularensis (tularemija)

- Borrelia recurrentis (povratna groznica)

- Borrelia burgdorferi (lajmska bolest)

- Bacillus anthracis (antraks)

- Rickettsia prowazeki (pegavi tifus)

- Rickettsia mooseri (murini tifus/pegavac)

- Rickettsia conori (mediteranska groznica)

VEKTORSKE ZARAZNE BOLESTI

Pruzrokovači:

• Virusi ‒ familija Flaviviridae

- žuta groznica

- denge

- krpeljskih meningoencefalitisa

- papatači groznice ‒ familija Bunyaviridae

- kongo-krimske hemoragične groznice ‒ familija

Bunyaviridae

VEKTORSKE ZARAZNE BOLESTI

Pruzrokovači:

• Protozoe

- Plasmodium spp. (malarija)

- Leishmania spp. (lajšmanijaza)

- Trypanosoma crusi (tripaznonomijaza)

VEKTORSKE ZARAZNE BOLESTI

Pruzrokovači:

• Helminti

- Onhocerca volvulus (onhocerkijaza)

- Wuchereria bancrofti (filarijaza)

VEKTORSKE ZARAZNE BOLESTI

Rezervoar: čovek i životinje

Primeri

• Isključivo čovek (malarija, pegavi tifus, povratna groznica)

• Čovek i životinje (žuta groznica, kongo-krimska hemoragična

groznica, kuga, lajšmanijaza)

VEKTORSKE ZARAZNE BOLESTI

Vektori:

• Komarci

- Anopheles prenosi malariju

- Phlebotomus prenosi lajšmanijazu, papatači groznicu

- Aedes prenosi žutu groznicu, dengu

- Culex prenosi filarijazu, groznicu Zapadnog Nila,

meningoencefalitise uzrokovane arbovirusima

VEKTORSKE ZARAZNE BOLESTI

Vektori:

• Krpelji prenose sledeće zarazne bolesti:

- Lajmsku bolest

- Q groznicu

- tularemiju

- krpeljske meningoencefalitise

- virusne hemoragičnee groznice (kongo-krimska, omska,

kjasanurske šume)

VEKTORSKE ZARAZNE BOLESTI

Vektori:

• Bela vaš prenosi sledeće zarazne bolesti:

- pegavi tifus

- povratnu groznicu

• Pacovska buva prenosi sledeće zarazne bolesti:

- kugu

- murini pegavac

VEKTORSKE ZARAZNE BOLESTI

• Ulazno mesto prouzrokovača bolesti koji se prenose putem

vektora je koža.

• Mehanizmi preko kojih se prouzrokovači vektorskih bolesti

unose u organizam domaćina su:

- inokulacija (npr. kod malarije, žute groznice, denge,

lajšmanijaze, papatači groznice)

- kontaminacija (npr. pegavi tifus, povratna groznica, murini

pegavac)

Karakteristike vektorskih zaraznih bolesti

• Endemski karakter

• Karakteristična geografska rasprostranjenost

• Sezonska učestalost

• Socijalno-ekonomski uslovi

Opšte preventivne mere prema rezervoarima

vektorskih bolesti

• Ukoliko su rezervoari životinje:

- otkrivanje i lečenje domaćih životinja obolelih od pojedinih

bolesti

- vakcinaciju životinja

- uništavanje glodara (murini pegavac, lajšmanijaza, kuga)

- uništavanje pasa lutalica (lajšmanijaza)

- karantin u trajanju od 7 dana, za primate koji dolaze sa

područja gde ima žute groznice

Opšte preventivne mere prema rezervoarima

vektorskih bolesti

• Neki vektori predstavljaju i rezervoare bolesti, pa u tom

slučaju preventivne mere usmerene prema prenosiocima

predstavljaju i preventivne mere prema rezervoarima.

• Npr. kod sledećih vektorskih bolesti:

lajmska bolest, Q groznica, krpeljski meningo-encefalitis, žuta

groznica, papatači groznica, kongo-krimska hemoragična

groznica

Opšte preventivne mere prema rezervoarima

vektorskih bolesti

• Ukoliko je rezervoar čovek, opšte mere prevencije su:

- u periodu prisustava prouzrokovača vektorskih zaraznih

bolesti u krvi čoveka, u endemskim krajevima, sprečiti pristup

vektora obolelom čoveku (npr. zaštitne mreže impregnirane

insekticidima oko kreveta bolesnika)

- traženje i lečenje parazitonoša kod ljudi koji dolaze iz

zemalja u kojima ima malarije (zdravstveni nadzor, mere

prema dobrovoljnim davaocima krvi)

Opšte preventivne mere prema rezervoarima

vektorskih bolesti

• Ukoliko je rezervoar čovek, opšte mere prevencije su:

- traganje za asimptomatskim nosiocima prouzrokovača bolesti (žuta

groznica, lajšmanijaza, kongo-krimska hemoragična groznica)

- većina država (SAD, zemlje zapadne Evrope) za putnike u

međunarodnom saobraćaju koji dolaze iz predela gde ima žute groznice,

kao uslov za ulazak u zemlju zahtevaju međunarodni sertifikat o

imunizaciji protiv te bolesti.

U suprotnom sprovodi se karantin u trajanju od 7 dana.

Opšte preventivne mere prema vektorima

Prenosilac Mere

Komarac

izbegavanje boravka u spoljnoj sredini za

vreme najveće aktivnosti komaraca;

upotreba insekticida; isušivanje vlažnih

terena (melioracija); mehanička zaštita

(mreže na prozorima, vratima, oko

kreveta)

Bela vaš

suzbijanje vašljivosti (depedikulacija-

fizička i hemijska tela i odela), pranje i

prokuvavanje posteljine

Krpelj

izbegavanje kretanja kroz visoku travu i

gusto rastinje u prirodnim žarištima;

košenje trave i spaljivanje niskog rastinja;

raskrčivanje terena od guste vegetacije pri

kampovanju i logorovanju, dezinsekcija

Opšte preventivne mere prema vektorima

• upotreba repelenata

• nošenje odeće svetlih boja koja prekriva ruke i noge

Specifične mere prevencije

• Vakcinacija se koristi u prevenciji sledećih vektorskih bolesti:

- virusne hemoragične groznice ( žuta groznica, kongo-

krimska)

- kuga

- Q groznica

- pegavi tifus

- krpeljski meningoencefalitis

- tularemija

- antraks

- lajmska bolest

Specifične mere prevencije

• Hemioprofilaksa se koristi u prevenciji malarije.

Mere suzbijanja vektorskih zaraznih bolesti

• Mere prema bolesniku

- dijagnoza (klinička slika, laboratorijski nalaz, epidemiološka anamneza)

- prijava (čak i sumnja na kugu i virusne hemoragične groznice, SZO se

obavezno prijavljuje svaki slučaj kuge, malarije i virusnih hemoragičnih

groznica

- izolacija (kućna ili bolnička)

- lečenje

- prevoz (lica obolela od kuge i virusnih hemoragičnih groznica osim

virusne hemoragične groznice sa bubrežnim sindromom (VHGBS)

obavezno se prevoze odgovarajućim sanitetskim vozilom)

Mere suzbijanja vektorskih zaraznih bolesti

Mere prema okolini

- epidemiološko ispitivanje

- zdravstveni nadzor (nad licima koja dolaze iz zemalja u kojima ima kuge,

malarije i virusnih hemoragiskih groznica osim VHGBS)

- karantin (kuga, virusne hemoragiske groznice osim VHGBS)

- zaštita stanovništva imuno-, sero- i hemioprofilaksom

- dezinfekcija, dezinsekcija, deratizacija

- sanitarno-higijenske mere

- zdravstveno vaspitanje

Pojedine bolesti iz grupe vektorskih

zaraznih bolesti

MALARIJA

• Malarija je najrasprostranjenija vektorska bolest u

svetu i zajedno sa sidom i tuberkulozom čini tzv.

„veliku trijadu'' najznačajnijih zaraznih bolesti našeg

doba.

MALARIJA

• Procenjuje se da se svake godine u svetu registruje oko 300–500

miliona obolelih od ove bolesti, od čega više od 90% u zemljama

subsaharske Afrike, dok je 40% svetske populacije u riziku da oboli.

MALARIJA

• Od malarije svake godine u svetu umire oko 2 miliona ljudi, od

kojih polovinu čine deca uzrasta do 5 godina. Bolest se javlja

endemski u više od 100 zemalja sveta.

• Malarija po pravilu prati ratove, glad, izbeglištvo i elementarne

katastrofe, često je povezana sa velikim migracijama stanovništva i

sa promenama klimatskih faktora.

MALARIJA

Uzročnik

• Plasmodium falciparum – Malaria tropica

• Plasmodium vivax – Malaria tertiana

• Plasmodium malariae – Malaria quartana

• Plasmodium ovale – malarija slična tercijani i kvartani

Preko 100 vrsta plazmodijuma, samo 4 patogena za čoveka.

MALARIJA

Inkubacija

• Plasmodium falciparum: 7-14 dana

• Plasmodium vivax: 8-14 dana

• Plasmodium malariae: 7-30 dana

• Plasmodium ovale: 8-14 dana

MALARIJA

Rezervoar

• Isključivo čovek:

- bolesnik

- parazitonoša

• Nema interhumanog prenosa!

MALARIJA

Izvor zaraze

• inficirana ženka anofelesa

Zaraznost

• Plasmodium falciparum – do 1 godine

• Plasmodium vivax – 1-2 godine

• Plasmodium malariae – do 3 godine

- Komarac ostaje zarazan tokom celog života

- Uzeta krv može biti infektivna manje od mesec dana

MALARIJA

Putevi prenošenja

• Anopheles

70 vrsta, najčešći A. maculopenuis

• transfuzija krvi

• kontaminirani špricevi i igle (ponekad kod narkomana ‒

kriptogena malarija)

MALARIJA

Osetljivost i otpornost

• Opšta osetljivost

• Imunitet

- Ne ostavlja solidan imunitet

- Tolerancija zapažena kod osoba koje dugo žive u

endemskom području i kontinuirano su izložene anofelesima

kroz duži vremenski period

MALARIJA

Preventivne mere

• Dve ključne mere prevencije malarije su uništavanje

komaraca i hemioprofilaksa.

MALARIJA

Preventivne mere

• Za osobe koje putuju u zemlje gde se malarija endemski javlja

zakonski je obavezna hemioprofilaksa i to pre odlaska, za

vreme boravka i po povratku iz zemalja, odnosno područja, u

kojima postoji endemija malarije.

• Za hemioprofilaksu malarije se koriste antimalarici. Trajanje

hemioprofilaksa pre polaska i po napuštanju malaričnog

područja je specifično za svaki antimalarik.

MALARIJA

Opšte preventivne mere za zaštitu od malarije

• Izbegavanje boravka u spoljnoj sredini u vreme najveće aktivnosti

komaraca (sumrak, noć)

• Od sumraka do zore treba nositi odeću dugih rukava i nogavica

• Nepokrivene delove tela mazati repelentima

• Zaštitne mreže na prozorima, vratima, i oko kreveta

- Efikasnost zaštitnih mreža se povećava ako se impregniraju

insekticidima

MALARIJA

Opšte preventivne mere za zaštitu od malarije

• Primena insekticida u naseljima

• Zaprašivanje prostorija za boravak i spavanje

• Isušivanje močvara- melioracija

MALARIJA

Obaveze prema davaocima krvi:

• obavezno uzeti anamnezu o boravku u malaričnom području

• osoba koja je bolovala od malarije zauvek se isključuje kao

davalac krvi

• osoba može biti davalac krvi tek 3 godine posle prekida

uzimanja hemioprofilakse i/ ili boravka u malaričnim

predelima

MALARIJA

Eradikacija malarije na području bivše Jugoslavije

• Epidemiološka situacija vezana za malariju, na području bivše Jugoslavije,

neposredno posle II svetskog rata, bila je izuzetno nepovoljna. Najteže je bila

pogođena Makedonija, gde je 1946. godine obolelo čak 600.000 ljudi, što je tada

činilo oko 50% stanovništva ove republike.

• Mere koje su u našoj zemlji preduzimane u borbi protiv malarije do 1958. godine

nisu dale zadovoljavajuće rezultate. Iste godine Savezna vlada se obratila SZO za

pomoć u borbi protiv malarije, a već 1959. godine počeo je da se sprovodi program

eradikacije ove bolesti. Osnovu ovog programa činila je borba protiv komaraca, tj.

njihovo uništavanje, dok je hemioprofilaksa upotrebljavana ograničeno.

• Aktivno su tražene i lečene parazitonoše. Ovaj program je veoma brzo doveo do

očekivanih efekata, tako da je već nakon 5 godina registrovan poslednji slučaj

malarije (u Kraljevu 1964. godine). Zvanični sertifikat o eradikaciji malarije na

području bivše Jugoslavije dobijen je od strane SZO 1973. godine.

MALARIJA

Epidemiološka situacija u vezi sa malarijom u Srbiji

• Iako se autohtona malarija ne registruje u našoj zemlji već 55

godina, svake godine se beleže slučajevi importovane malarije.

• Poslednjih 10 godina broj godišnjih slučajeva imortovane malarije

se kretao između 4 i 20.

• Usled migrantske krize i povećanog broja migranata u našoj zemlji,

broj slučajeva imortovane malarije je porastao na 24 u 2016; 28 u

2017. i 32 u 2018. godini.

MALARIJA

Epidemiološka situacija u vezi sa malarijom u Srbiji

• Bez obzira što autohtone malarije u našoj zemlji nema već 55 godine i dalje

postoji mogućnost da se ona javi. Naime, prisustvo importovane malarije i

komaraca u posteradikacionom periodu predstavljaju opasnost za ponovno

javljanje malarije u našoj sredini, posebno na širem području Beograda.

• Ovaj region je vulnerabilno područje za malariju, jer se nalazi između dve

velike reke. Ukoliko su temperatura i vlažnost vazduha odgovarajući (što je

jako često u Beogradu u letnjim mesecima), nastaju idealni uslovi za

opstanak i razmnožavanje komaraca. U priobalnim područjima se često

nalaze farme, vikend naselja, obavljaju se poljski radovi, izleti, ribolov, pa

su komaracima lako dostupni „krvni obroci“.

MALARIJA

• Kako je avionski saobraćaj sve intenzivniji, postoji i mogućnosti pojave

„aerodromske malarije“, tj. prenosa komaraca iz malaričnih područja

avionima, kako u drugim zemljama, tako i kod nas. Mada je dezinsekcija

aviona obavezna, nekada se ne izvrši potpuno i na odgovarajući način.

MALARIJA

• U našoj zemlji zakonom je regulisan zdravstveni nadzor nad

licima koja dolaze iz zemalja u kojima ima malarije.

Po ovom zakonu osoba koja je došla iz endemskog područja

dužna je da svako febrilno stanje prijavi Institutu za javno

zdravlje Srbije.

MALARIJA

Vakcina protiv malarije?

• Danas se intenzivno istražuju mogućnosti za prevenciju

malarije imunizacijom, međutim činjenica da paraziti u

različitim fazama imaju različite antigene, otežava dobijanje

efektivne vakcine.

ŽUTA GROZNICA

• Akutna virusna hemoragična groznica

• Najčešće asimptomatska infekcija

• Različite težine kliničke slike - od blagog febrilnog

oboljenja do žutice sa hemoragijom

ŽUTA GROZNICA

Prouzrokovač

• Virus žute groznice (genus Flavivirus, familija

Flaviviridae)

• RNA virus

ŽUTA GROZNICA

Rasprostranjenost

• Geografska distribucija direktno uslovljena faktorima

potrebnim za opstanak vektora – komaraca iz roda Aedes

• Aedes može da opstane u pojasu između 40º severne i 40º

južne geografske širine, na područjima do 500 m nadmorske

visine

• Srednja dnevna temperatura za opstanak Aedes-a je 24ºC

• 47 zemalja u Africi (34) i Centralnoj i Južnoj Americi (13) su

ili endemske, ili imaju regije koje su endemične za žutu

groznicu

ŽUTA GROZNICA

Rasprostranjenost

Žuta groznica u prirodi egzistira u 2 transmisiona ciklusa:

1) Silvatični ciklus ili ciklus džungle (šumska žuta groznica) obuhvata

komarce iz roda Aedes ili Haemogogus i primate. Ograničena je na

područje Afrike i Latinske Amerike. Više od 70% svih slučajeva registruje

se u pošumljenim delovima Bolivije i Perua.

ŽUTA GROZNICA

Rasprostranjenost

2) Urbani ciklus (urbana žuta groznica) obuhvata komarce Aedes aegypti i

čoveka. Ovaj oblik žute groznice se javljao u brojnim malim gradovima

Latinske Amerike (1954- epidemija u Trinidadu), ali se u tim područjima

ne registruje više od 50 godina.

Danas je ovo oboljenje vezano uglavnom za Nigeriju. U Africi postoje

endemske zone koje se prostiru između 15º severne i 10º južne geografske

širine prostirući se od Saharske pustinje na jug preko severne Angole, Zaira

i Tanzanije.

Nema dokaza da je žuta groznica ikada bila prisutna u Aziji.

Na području bivše SFRJ autohtona žuta groznica nikada nije bila

registrovana. Komarci iz roda Aedes aegypti zapaženi su samo do granica

Grčke i Makedonije.

ŽUTA GROZNICA

Rezervoar infekcije

• Silvatična – kičmenjaci (majmuni), torbari i šumski komarci Aedes

africanus i Haemogogus

• Intermedijarna – komarci Aedes (zaraze i majmune i čoveka)

• Urbana – Aedes aegypti, čovek

• Transovarijalna transmisija u komarcu doprinosi održavanju prirodnih

žarišta

Put prenošenja

• Vektori – komarci

ŽUTA GROZNICA

Inkubacija i zaraznost

• Inkubacija: 3–6 dana

• Krv je infektivna za komarce kratko vreme pre početka groznice i u prvih 3–5 dana

bolesti; virus nađen u krvi i do 17 dana od početka bolesti

• Inkubacija u Aedes Aegypti je 9–12 dana na uobičajenim tropskim temperaturama

• Jednom inficiran komarac ostaje doživotno inficiran

• Bolest izuzetno zarazna u osetljivoj populaciji sa obiljem vektora

Osetljivost i otpornost

• Osetljivost opšta

• Veći rizik za one koji nisu vakcinisani, a putuju ili rade u šumskim endemskim

područjima

• Infekcija ostavlja dugotrajan imunitet

• Pasivni imunitet kod novorođenčadi imunih majki traje do 6 meseci

ŽUTA GROZNICA

Preventivne mere

• Najznačajnija preventivna mera protiv žute groznice je vakcinacija.

• Živa, atenuisana vakcina, daje se u jednoj dozi

• Visoko efektivna, unutar 10 dana imunitet u 80-100% vakcinisanih, unutar

30 dana u preko 99% vakcinisanih

• Bezbedna, jeftina, jedna doza obezbeđuje doživotni imunitet (nije potrebna

revakcinacija nakon 10 godina, prema preporukama SZO - maj 2013,

Ženeva)

ŽUTA GROZNICA

Preventivne mere

• Vakcina – Srbija ( prema Pravilniku o programu obavezne i preporučene

imunizacije stanovništva protiv određenih zaraznih bolesti ("Sl. glasnik RS", br.

112/17)

Obaveznoj aktivnoj imunizaciji protiv žute groznice podležu lica koja

- Putuju u zemlju u kojoj postoji ova bolest

- Putuju u zemlju koja zahteva imunizaciju protiv te bolesti

Primenom 1 doze vakcine najkasnije 10 dana pre polaska na put; jedna doza

vakcine daje doživotnu zaštitu

Kod lica od navršenih 9 meseci života

• Međunarodni propisi: validan sertifikat o vakcinaciji (važi od 10. dana nakon

imunizacije do 10 godina)