ve Evkafı - kocaelitarihisempozyumu.com · fetva ve kırk yedi cilt kelam ve diğer kitaplar olmak üzere toplam yüz altmış beş cilt kitap bulunmaktadır.31 Vakfiye ve tahrir

1647

GEBZE ÇOBAN MUSTAFA PAŞA KÜTÜPHANESİ

Abdullah ÇAKMAK*

Giriş

Tezkirecilikten vezirliğe kadar uzanan görev hayatında temlik yoluyla elde ettiği Geb-ze’deki arazisine bir külliye yaptıran Çoban Mustafa Paşa, Gebze’nin bir İslâm şehrine

dönüşümünde büyük katkıya sahiptir. Ayrıca Gebze’nin hac ve ticaret kervanları için İstanbul çıkışlı ilk menzil yeri olması külliyenin önemini daha da artırmaktadır.

Külliyenin bir bölümünü oluşturan kütüphanede, vakfiyede belirtildiğine göre farklı disip-linlere ait yüz altmış beş yazma eser bulunmaktaydı. Günlük üç akçe ücretle bir hafız-ı kü-tübün görev yaptığı kütüphane için şart koşulan bu görev ve tahsisat, Paşa’nın, kitapların muhafazasına verdiği önemi ortaya koymaktadır. Ancak yaklaşık dört asırdır ayakta duran bu müessesenin içinde bulunan birçok kitap zamanla muhafaza edilemeyerek bir şekilde farklı yerlere intikal etmiştir.

Çoban Mustafa Paşa’nın Hayatı

Hayatının erken dönemleri hakkında ayrıntılı bilgi bulunmayan Mustafa Paşa’nın arşivlerde ismine daha çok “Gazi” sıfatıyla rastlanmaktadır. Günümüzde ise daha çok “Çoban” sıfatıyla tanınması kanaatimizce bu sıfatın daha sonraki bir dönemde kendisine verildiği yönündedir. 932/1526 tarihli vakfiye suretinde isminin Mustafa Paşa bin Abdulmuin,1 934/1527-28 ve 935/1529 tarihli altı adet vakfiye zeylinde ise Mustafa Paşa bin Abdülkerim2 olarak geçmesi Paşa’nın kul sisteminden yetiştiğini göstermektedir.

Çoban Mustafa Paşa ismi tarihlerde ilk olarak I. Selim’in Çaldıran seferi esnasında karşımıza çıkmaktadır. Buna göre Çaldıran seferinde Rumeli Defterdarı Pirî Mehmed Paşa’nın tezki-recisi olan Mustafa Paşa aynı zamanda onun damadıdır.3 Mustafa Paşa daha sonra Rumeli Beylerbeyi olup Şehsuvaroğlu Ali Bey, Hayırbay ve Canbirdi Gazâlî ile beraber Ridaniye se-ferinde (Zilhicce 922/Ocak 1517) İskenderiye’ye kaçan Memluk Sultanı Tomanbay’ın yaka-lanmasında görev aldı.4 Pirî Mehmed Paşa sadrazam olduktan sonra İran ve Mısır seferlerinin

* Uzman, Afyon Kocatepe Üniversitesi İslami İlimler Fakültesi, [email protected] Başbakanlık Osmanlı Arşivi Topkapı Sarayı Müzesi Arşivi Defterleri (BOA. TS. MA.d) 7003, s.5a.2 TS. MA.d. 7003, s.57b, 61a, 61b, 63b, 66a ve 67a.3 Şair Nedim Efendi, Müneccimbaşı Tarihi Tercümesi, cilt III, Matbaa-i Âmire, İstanbul 1285, s. 475.4 Şair Nedim, Müneccimbaşı, cilt III, s. 467.

Abdullah ÇAKMAK

1648

ardından genişleyen Osmanlı topraklarını idare etmenin zorluğundan bahisle damadı Rumeli Beylerbeyi Mustafa Paşa’nın Muharrem 925’de ikinci vezir olmasını sağladı.5 Pirî Paşa’nın bu hareketi, Mustafa Paşa’nın görev terfiinde ona büyük kolaylıklar sağladığının açık bir delilidir.

I. Selim’in ölümüyle6 tahta geçen oğlu I. Süleyman, ilk olarak Belgrad ve Rodos üzerine sefer düzenledi. Belgrad seferinde Çoban Mustafa Paşa, Tuna nehri tarafından Salankamin üzerine yürüdü.7 Paşa, bu bölgeyi ele geçirerek Belgrad’ın alınmasında (927/ 1521) büyük yararlılık gösterdi. Bundan sonra yine Pirî Mehmed Paşa’nın desteğiyle Rodos seferine serdar tayin edilen ikinci vezir Çoban Mustafa Paşa, seferin beklenen süreden daha uzun sürmesi baha-nesiyle serdarlıktan azledilerek vefat eden Mısır beylerbeyi Hayırbay’ın yerine 928/1522’de Mısır valiliğine tayin edildi.8 Burada Çerkeslerin isyanı ile karşılaşan Paşa, bu isyanı bastırdı ve 929/1523’de İstanbul’a davet edilerek Mısır eyaleti önce Kasım Paşa’ya daha sonra kendi is-teği doğrultusunda 929/1523’de Ahmed Paşa’ya verildi.9 Mısır valiliğinden sonra herhangi bir göreve getirilmeyen Mustafa Paşa, 935/1529’da vefat ederek Gebze’de bulunan külliyesinin yanındaki türbesine defnedilmiştir.

Gebze’de Çoban Mustafa Paşa’nın Hayratı ve Evkafı

Çoban Mustafa Paşa’nın yaşadığı on beşinci asrın sonları ile on altıncı asrın başlarında aynı isimde birkaç paşanın bulunması yaptırdıkları hayratın birbiriyle karıştırılmasına neden olmuş-tur.10 Bu sebeple çalışma konumuz olan Çoban Mustafa Paşa’nın hayratını, en doğru şekliyle yine Paşa’ya ait evâil-i Receb 932 tarihli Arapça vakfiye suretinden11 tespit etmek mümkün-dür. Vakfiyeye göre Paşa, Gebze kasabasında bir imaret, Eskişehir’de başka bir imaret, Sey-yidgazi kasabasında sıbyan mektebi, Galata kazasına bağlı Yenihisar olarak bilinen Boğazke-sen’de sıbyan mektebi, Rodos Kalesi’nde sıbyan mektebi, Edirne Söğütlüdere nehri üzerinde büyük bir taş köprü yaptırmıştır.12 Bu vakfiyede yer almayan Svilengrad’daki (Cisr-i Mustafa Paşa) taş köprünün de Paşa’ya ait olduğu bilinmektedir.13

Çoban Mustafa Paşa’nın Gebze’deki külliyesi; cami, on altı hücreli medrese, on iki hücreli zaviye, yazlık ve kışlık misafirhane, odunluk, mutfak, fırın, yemek salonu, sığınak, ambar, ahır,

5 Şair Nedim, Müneccimbaşı, cilt III, s. 471; Hoca Sâdeddin, Tâcü’t-tevârîh, cilt II, s. 383-4; Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, cilt II, s. 303-4; Lütfi Paşa, Tevârîh-i Âl-i Osman, (haz. Âlî Bey), Matbaa-i Âmire, İstanbul 1341, s. 276.

6 I. Selim, 8 Şevval 926’da Çorlu civarında vefat ettiğinde hazinesi ikinci vezir Çoban Mustafa Paşa, cenazesi ise Ferhad Paşa kumandasında İstanbul’a getirildi. Celâlzâde Mustafa Çelebi, Tabakâtü’l-Memâlik ve Derecâtü’l-Mesâlik (nşr. P. Kappert), Wiesbaden 1981, s. 24b.

7 Karaçelebizâde Abdülaziz, Süleymannâme, Matbaatü Bulak, Mısır 1832, s. 34; Celâlzâde, Tabakâtü’l-Memâlik, s. 55a-56a.

8 Karaçelebizâde, Ravzatü’l-Ebrâr, Matbaatü Bulak, Mısır 1832, s. 418.9 Celâlzâde, Tabakâtü’l-Memâlik, s. 104a-109b; Karaçelebizâde, Süleymannâme, s. 69-73; Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi,

cilt II, s. 314-7.10 Özellikle Üsküp’te hayratı bulunan diğer bir Mustafa Paşa, Çoban Mustafa Paşa ile karıştırılmaktadır. Ancak

bu paşanın Üsküp’teki eserlerine dair olan vakfiyesi incelendiğinde şahitler kısmında Rumeli Defterdarı Pirî Mehmed Çelebi’nin ismine rastlanmaktadır. Çoban Mustafa Paşa, bu Pirî Paşa’nın damadı ve tezkirecisi olduğu düşünüldüğünde bu hayratın kendisine ait olmasına imkân yoktur. TS.MA.d. 7024.

11 Vakfiye suretini aslından nakleden Rumeli Kazaskeri Fenari Mehmed bin Ali’dir. TS.MA.d. 7003, s.3b.12 TS.MA.d. 7003, s. 6b-8b.13 Semavi Eyice, Svilengrad’da Mustafa Paşa Köprüsü(Cisr-i Mustafa Paşa), TTK Belleten, 28/112(1964), s. 733.

Gebze Çoban Mustafa Paşa Kütüphanesi

1649

abdesthane ve kütüphaneden oluşmaktadır.14 Paşa’nın Mısır valiliği esnasında Memluk mima-risinden etkilendiğini Gebze’deki külliyesinin mimarisinden anlamak mümkündür.

Paşa, yaptırdığı hayratta yürütülecek hizmetlerin devamını sağlamak için Anadolu ve Rume-li’nin çeşitli yerlerinde köy, çiftlik, mezra, hamam, dükkân, değirmen, ev gibi gayr-i menkul-lerin yanında para, eşya ve hayvan gibi menkul akarlar da vakfetmiştir.15 Bu akarların tamamı-nın tespiti ayrıntılı bir çalışmanın konusu olacağından biz burada sadece Paşa’nın Gebze’de bulunan hayratına ait Kocaeli’ndeki akarlarını tespit etmekle yetineceğiz. Gebze kazasında bulunan Alacakilise Çiftliği, Elmacık timarından olan Sancakbeyi Çiftliği ve Eskihisar isimli kışla yakınındaki üç parça tarla önceleri hâs olup daha sonra Mustafa Paşa’ya temlik edilmiş, Paşa da bu yerleri Gebze’deki imaretine vakfetmiştir.16 Ahmed Çelebi Hürmüz’den satın al-dığı Gebze’ye bağlı Donuzluca Köyü,17 Karaca Kutbeddin vakfından yılda iki yüz elli akçe karşılığında doksan yıllığına kiraladığı Gebze’de Alibey Çiftliği18 ve temlik yoluyla elde ettiği Yalakabad kazasına bağlı Eşicibalaban Köyü sınırında yer alan Çınarcık Derbendi Paşa’nın va-kıf akarlarındandır.19

Çoban Mustafa Paşa’ya ait vakfın idaresi diğer vüzera vakıflarında olduğu gibi Evkaf-ı Ha-remeyn Nezareti’ne bağlıdır. Buna göre vakfın nazırlık görevi, darüssaade ağaları tarafından yürütülmektedir. Vakfın diğer idari personeli arasında mütevelli, kâtip, vekilharç ve câbî gibi görevliler bulunmaktadır. Camide görev yapanlar hatip, imam, vaiz, dersiam, zaviye şeyhi, mü-ezzin, kayyım, ferraş; imarette görev yapanlar imaret şeyhi, kilerci, aşçı, oduncu, ekmekçi, bulaşıkçı, etçi, tamirci gibi görevlilerdir.20


Vakfiyede “vakfedilen kitapların muhafaza edilmesi için misafirhane ile mutfak arasındaki kapı üzerinde bulunan dâhili ve harici fevkânî iki odadan oluşur ki bu mekân düz ve geniş bir yerdir21“ şek-linde tarif edilen kütüphane, giriş kapısı üzerindeki fevkani düzenlemesiyle külliyede dikey boyutta vurgulanmıştır.22 Kütüphane binasının günümüze kadar sağlam bir şekilde ulaşması muhakkak bazı tamirler geçirdiğini göstermektedir. Ancak arşiv kayıtlarında yaptığımız araş-tırmalarda doğrudan kütüphanenin tamiriyle ilgili bir belgeye rastlamadık. Fakat camiin tamir edilmesi ilgili bir hicri 1303 tarihli kayıtta “cami dâhilinde bulunan kütüphanedeki kitapların telef olmasının engellenmesi23“ ifadesi tamir işlerinde kütüphanenin camiden bir bölüm sayıldığını düşündürmektedir. Yine hicri 1267 ve 1312 senelerinde “cami ve teferruatının tamiri için ke-şif yapılması24“ kaydı ile vakıf muhasebe defterlerindeki tamir masraflarını gösteren kayıtlar25

14 TS.MA.d. 7003, s. 6b-7a.15 Vakfiyede bu akarların hepsi ayrıntılı olarak yazmaktadır. TS.MA.d. 7003, s. 9a-36b.16 Başbakanlık Osmanlı Arşivi Tapu Tahrir Defterleri (BOA. TT.d). 438, s.786; BOA. TT.d. 733, s.143 ve 161-2.17 BOA. TT.d. 733, s.470-1.18 BOA. TT.d. 733, s.499.19 BOA. TT.d. 438, s.807.20 TS.MA.d. 7003, s. 44a-48b; Başbakanlık Osmanlı Arşivi Evkâf Haremeyn Muhasebeciliği Defterleri (BOA. EV.

HMH.d). 645, s. 1b-2a. 21 TS. MA.d. 7003, s. 7a.22 Fatih Müderrisoğlu, Bânî Çoban Mustafa Paşa ve Bir Osmanlı Şehri Gebze, Vakıflar Dergisi, 25 (1995), s. 90.23 Başbakanlık Osmanlı Arşivi Maarif Mektûbî Kalemi (BOA. MF. MKT). 88/74.24 Başbakanlık Osmanlı Arşivi Sadâret Âmedî Kalemi (BOA. A. AMD). 25/75; Başbakanlık Osmanlı Arşivi İrade

Tasnifi Evkâf (BOA. İ. EV). 13/64 (1).25 Başbakanlık Osmanlı Arşivi Nezâret Sonrası Evkâf Defterleri (BOA. EV.d). 17020; 18827;19070; 19438.

Abdullah ÇAKMAK

1650

kütüphanenin de cami ile birlikte tamir edildiğini göstermektedir. Bunun yanında dikkate değer bir husus hicri 1312 senesinde cami ve teferruatının zamanla harap olması ve vakfın tamir masraflarını karşılayamayacak durumda olmasından bahisle tamir işinin önce Evkâf-ı Hümâyûn Nezâreti’ne havale edilmesi,26 ancak nezâretin bu işi çok fazla geciktirmesinden dolayı işin Şehremaneti’ne havalesine karar verilmesidir.27 Bu durum cami ve teferruatındaki harabiyetin acil tamir edilmesini gerektirecek kadar fazla olduğunu ve binaların selameti ba-kımından tamir işinin önemli ve elzem olduğunu göstermektedir.

Kütüphane, XVI. yüzyılın ikinci ve üçüncü çeyreğinde yaptırılan diğer kütüphaneler gibi kül-liye içerisinde yer alan medreseyi tamamlayan bir unsur olarak gözükmektedir.28 Bu anlamda I. Süleyman(1520-66) devrinin nüfuz sahibi şeyhülislamı Ebussuud Efendi’nin de ilk müder-risliğini yaptığı29 medrese ile kütüphane arasındaki bu ilişki tedrisatın daha verimli yapılması bakımından son derece önemlidir. Müderrisin günlük ücretinin elli akçe olmasından hareketle ellili payeye sahip olduğu anlaşılan medresenin, vakfiyede eğitim bakımından sahn-ı seman medresesi ile denk olduğuna işaret edilmiştir.30 Kütüphanede yer alan kitapların bu medrese-de okutulacak dersler için yeterli olması da medresenin gerçek manada o gün için hazırlanmış yüksek bir eğitim kurumu olduğunu göstermektedir.

Çoban Mustafa Paşa’nın kütüphaneye vakfettiği kitapların her birinin ismi vakfiyede kayıtlı-dır. Sultan I. Ahmed (1603-17) zamanında hazırlanan tahrir defterinde ise kitapların ilim dal-larına göre cilt sayıları vakfiyeden tespit edilerek gösterilmiştir. Buna göre kütüphanede kırk altı cilt tefsir ve şerhleri, otuz cilt hadis ve şerhleri, yirmi beş cilt fıkıh ve şerhleri, on yedi cilt fetva ve kırk yedi cilt kelam ve diğer kitaplar olmak üzere toplam yüz altmış beş cilt kitap bulunmaktadır.31

Vakfiye ve tahrir defterindeki bilgiler esas alınarak her bir ilim dalına ait kitaplar şu şekil-dedir:

26 BOA. İ. EV. 13/64 (1-2).27 BOA. İ. EV. 19/54 (1-2-3).28 İsmail E. Erünsal, Osmanlı Vakıf Kütüphaneleri, Türk Tarih Kurumu, Ankara 2008, s. 134.29 Nevʻizâde Atâî, Şakâik-ı Nuʻmaniye ve Zeyilleri Hadaiku’l-Hakaik fî Tekmileti’ş-Şakaik, (nşr. Doç. Dr. Abdülkadir

Özcan), Çağrı Yayınları, İstanbul 1989, (metin kısmı) s. 184.30 TS.MA.d. 7003, s. 7a ve 47b. Şevval 1081/Mart 1671 tarihinde de müderris ücreti 50 akçedir. TS. MA.d. 1786,

s. 2a.31 “... ve müşârün-ileyh vakf ettiği kütüb-i sagîre tefâsir ve şurûhundan kırk altı mücelled kitâb ve ehâdîs ve şurûhundan otuz

mücelled kitâb ve usûl ve fürû ve mütûn ve şurûhundan yirmi beş mücelled kitâb ve fetâvâdan on yedi mücelled kitâb ve kütüb-i kelâmiyyeden ve gayrıdan kırk yedi mücelled kitâb cümle yüz altmış beş mücelled kitâb olub imâret-i âmirelerinde hıfz olunub ...” BOA. TT.d. 733, s. 498.


1651

Tablo I: Vakfiyede kayıtlı kitapların listesi32

Kitap Adı Cilt Sayısı

TEFS

İR(4

6 ci

lt)

Tefsîru’l-Keşşaf 1

Tefsîru’l-Kebîr 13

Tefsîru’l-Basît li’l-İmâmi’l-Vâhidî 15

Envârü’t-Tenzîl ve Esrârü’t-Tevîl li’l-Kâdı’l-Beydâvî-1 1

Envârü’t-Tenzîl-2 2

Tefsîru’l-İmâmi’n-Nesefî 1

Kıtʻatün kemmiyyetün fî cildi min Tefsîru’l-Kur’ân -

Bahrü’l-Muhîti’l-Ebî Hayyân 5

Şerhu’l-Keşşâf li’s-Seyyidi’ş-Şerîf 1

Şerhu’l-Keşşâf li’ş-Şeyh Abdilcebbar 1

li’l-Atûfî el-vâiz ale’l-Keşşâf 1

ed-Dürrü’l-Masûn 5

HA

DİS

(30

cilt

)

es-Sahîhu’l-Buhârî-1 1




es-Sahîhu’l-Müslim el-Kuşeyrî 3

es-Sahîhu’l-Müslim 4

Fethu’l-Bârî fî Şerhi’l-Buhârî li-ibn Hacer-1 1

Şerhu’l-Buhârî li-ibn Hacer-2 8

Kitâbu’s-Sünen li-ibn Mace 2

Kitâbu’s-Sünen li-ibn Davud 2

En-Nihâyetü li-ibni’l-Esir 2

Tenkîhu’l-Buhârî li’z-Zerkeşî 1

Câmiu’l-Usûl 1

el-Mesâbîh 1

FETV

A(1

7 ci

lt)

Muhîtü’l-Fetâvâ li’l-İmâmi’s-Serahsî 6

Min-zahîretü’l-fetâvâ 6

el-Fetâvâ et-Tatarhâniyye 4

Münyetü’l-Müftî 1

USU

L V

E FÜ

RU

(25

cilt

)

Şerhu’l-Mecma li-ibni’l-Melek-1 1

Şerhu’l-Mecma li-ibni’l-Melek-2 2

el-İhtiyâr fî Şerhi’l-Muhtâr 1

Muhtasaru’l-Kudûrî 1

Şerhu’l-Vikâye li-ibn Melek 1

Şerhu’l-Vikâye li-Sadri’ş-Şeria 1

el-İnâyetü fî Şerhi’l-Hidâye li’l-Mevlâ Ekmelüddin 2

Gâyetü’l-Beyân fî Şerhi’l-Hidâye 6

el-Cildü’l-evvel mine’l-Kifâyeti fî Şerhi’l-Hidâye 1

Havâşî’l-Ebher alâ şerhi’l-Muhtasar li-ibni’l-Hacib 1

el-Hidâyetü fi’l-Fıkh 2

el-Mebsût li’l-İmâmi’s-Serahsî33 [2]

Şerhu’l-Kenz li’z-Zeylaî 4

32 TS.MA.d. 7003, s. 37a-39a.33 Cilt sayısı vakfiyede boş bırakılmış.

Abdullah ÇAKMAK

1652

KEL

ÂM

VE

DİĞ

ERLE

Rİ

(47

CİL

T)

Târîhu’r-Ravzateyn fî Ahbâri’d-Devleteyn 2

Mecmau’l-Ayneyn 1

Ravzu’l-Menâzır fi’t-Tevârîhi’l-Arabiyye 1

Tuhfetü’s-Sâil fî Ecvibeti’l-Mesâil 1

Târîhu zevi’l-İslâm Telifu eş-Şeyh ez-Zehebi 1

Târîhu’t-Taberî el-Fârisî 1

Sirâcü’l-Mülûk 1

İhyâü’l-Ulûm’un bir cildi 1

Lemeanü’l-Hakâyık [1]

Rütbetü’l-Kerem fi’l-Mefâhir beyne’s-Seyf ve’l-Kalem [1]

Zübdetü’t-Tarîk [1]

Hadîsi’l-Erbaîn El-Mütercim bi’n-Nazm el-Fârisî [1]

Ferâiz et-Türki [1]

Risâletü Muhammed bin Muhammed el-Hâfız el-Buhârî [1]

Medhu’l-Müminîn li-ebi’l-Hadîd [1]

Kitâbu’n-Nasiha [1]

Havâssu’l-Kur’ân [1]

Mecmûatü’l-Celâliyye ve Miftâhü’l-Berreyen Misbâhu’l-Bahreyn ve Risâletü fi’t-Tıb ve’l-Fütûhâtü’l-Mekkiyye

1

Şerhu’t-Taarruf fi’t-Tasavvuf ve Şerhu’l-Fusûs li’ş-Şeyh Davud el-Kayseri 1

Şerhu’l-Mevâkıf li’s-Seyyidi’ş-Şerîf ve Şerhu’l-Mevâkıfu’l-uhrâ ve Şerhu’l-Makâsıd ve Havâşî el-merhûm Mevlânâ Hasan Çelebi alâ Şerhi’l-Mevâkıf ve Kitâbü’ş-Şifâ li-ibn Sina

1

Hâşiyetü’l-Metâli li’s-Seyyidi’ş-Şerîf ve Havâşî el-l-Mutavvel li-Hasan Çelebi ve’l-Mufassal fi’n-Nahv

1

el-Mükemmel fî Şerhi’l-Mufassal 1

Muhtasaru’t-Telhîs ve Şerhu’l-Makâmâti’l-Harîriyye li’ş-Şüreyşî 2

Hayâtü’l-Hayevâni’l-Kübrâ 2

Târîhu’l-Medîneti’l-Münevvere 1

Şerhu’l-Meşârık li’l-Mevlâ Ekmelüddin 1

Şerhu’t-Teshîl li’ş-Şeyh Abdulkadir el-Mekkî 2

Ravzatü’l-Müceyyiz? Li-ibni’l-Cevzî 1

Bedâyiu’s-Sanâyi 2

el-Mesnevî li’l-Mevlâ Celaleddin el-Belhî 1

Zübdetü’l-Hakâyık li’ş-Şeyh aynü’l-Kudât el-Hemedânî 1

Kimyâü’s-Saâde 1

Külliyâtü eş-Şeyh Feriduddin el-Attar [1]

Şerhu’l-İşrâk li’l-Kutbi’ş-Şirâzî [1]

Kâmûsu’l-Lügati 1

Mutavvel ve’s-Sihâh 1

Kâmûsu’l-Muhît ve’l-Kâmûsu’l-Vasît 1

Miftâhu’l-Gayb li’ş-Şeyh Sadreddin el-Konevî 1

el-Meşârık fi’l-Hadîs ve Mirâtü’t-Tevîl li-Atufi el-Vaiz [1]

Şerhu Menâzil’s-Sâyir 1

Mecmûatün fîhâ Resâil min-telifât eş-Şeyh Muhyiddin el-Arabî 1

eş-Şifâ li’l-Kâdı İyaz34 1

Toplam 165

34 Bu kitap günümüzde siyer alanına ait olmasına rağmen vakfiyede hadis kitaplarının son kısmında yer almaktadır.


1653

Çoban Mustafa Paşa, Tablo I’de gösterilen bu yüz altmış beş cilt kitabın bulunduğu kütüp-hanede günlük üç akçe vazife ile bir hafız-ı kütübün görev yapmasını şart koşmuştur.35 Buna göre hafız-ı kütüb doğru, güvenilir, kitapları birbirinden ayırt edebilen ve temizliğine özen gösterip koruyabilen biri olmalıdır.36 Ayrıca kütüphaneyle ilgili olarak vakfın mütevellisinin görevleri arasında kitapların Gebze’de bulunan imaretten dışarıya çıkarılmasına engel olması da eklenmiştir.37 Mustafa Paşa’nın kütüphanede belirli vasıfları haiz bir personelin görev yap-masını istemesi ve kitapların kaybolmasını önleme görevini vakfın mütevellisine tevdi etmesi kütüphaneye büyük önem verdiğini göstermektedir.

Kütüphanede bulunan kitapların adetlerinde ve fizikî yapılarında zamanla birtakım değişiklik-ler olmuştur. Bu değişikliği gösteren bir belge 5 Zilkade 1302/16 Ağustos 1885 tarihine kayıt-lıdır. Belgede Gebze Naibi Hacı Abdullah Hilmi marifetiyle hazırlanan listede Çoban Mustafa Paşa Kütüphanesi’nde bulunan kitapların isimleri ve cilt sayıları yer almaktadır. Gebze Naibi, listeyi hazırlarken kütüphane görevlisi hâfız-ı kütübün de yanında bulunduğunu, kitapların dış kısmında isimlerinin yazılı olduğu bölümün zamanla silindiği, ancak yeni baştan birer birer yazılmasında hata yapmaktan sakınmak maksadıyla kütüphanede mevcut bulunan defterden mukayese edilerek bu listenin hazırlandığını belirtmektedir.38

Tablo II: 1302/1885 tarihli sayıma göre kitapların listesi

Kitap Adı Cilt Adedi

TEFS

İR(4

5 ci

lt)

Mushaf-ı şerîf eczâları (29 adet) 1

Tefsîr-i Kebîr 4

Tefsîr-i Kebîr-2 12

Dürr-i Masûn 5

Keşşâf 1

Tefsîr-i Teysîr 1

Tefsîr-i Basît 15

Tefsîr-i Bahr-i Muhît 4

Keşşâf 1

Seyyid Şerif ale’l-Keşşâf 1

35 TS.MA.d. 7003, s. 47b.36 TS.MA.d. 7003, s. 42b.37 TS.MA.d. 7003, s. 41b.38 (BOA. MF. MKT). 87/100. Bolt karakter ile gösterilen kitaplar vakfiyede yazılı olmayıp daha sonra kütüphaneye

eklenen kitaplardır.

Abdullah ÇAKMAK

1654

HA

DİS

(68

cilt

)

Buhârî-i Sahîh eczâları (29 adet) 29

Sâhihu’l-Buhârî 1

Sahîhu’l-Buhârî-2 2

Sâhihu’l-Buhârî-3 4

Sahîh-i Müslim 4

Sahîh-i Müslim-2 3

Camiu’l-Usûl fî Ehâdîsi’r-Resûl 1

Fethu’l-Barî Şerhu’l-Buhârî 8

Fethu’l-Barî Şerhu’l-Buhârî-2 2

Sünen-i İbn Mâce 1

Süneni Ebî Dâvud 2

Nihâye İbni’l-Esîr 8

Nihâye İbni’l-Esîr-2 2

Mesâbîh-i Şerîf 1

FETV

A(1

6 ci

lt)

Zahîretü’l-Fetâvâ 6

Tatarhâniyye 4

Muhît-i Serahsi 5

Münyetü’l-Müfti 1

USU

L V

E FÜ

RU

(43

cilt

)

Şerh-i Minhâc 4

Mebsûd-ı Serahsi 21

Şerh-i Vikâye İbn Melek 1

Kitâb-ı Zeylaî 4

Kifâye 1

Mecmau’l-Bahreyn 2

Gâyetü’l-Beyân 6

Akd li’l-Seyfi’l-Ebherî 1

İhtiyâr-ı Şerh-i Muhtâr 1

Hidâye fi’l-Fıkh 2


1655

KEL

AM

VE

DİĞ

ERLE

Rİ

(66

cilt

)

Miftâhu’l-Gayb 1

Kamûs 2

el-İhyâ-yı Ulûm 1

Sadru’ş-Şerîa 1

el-Ekmel 2

Sirâcü’l-Mülûk 1

Sirâcu Mûciz serîri fi İlmi Tıb 2

Şerh-i Külliyat li-Kutbi Şirâzî 1

Kânûn-ı Şehinşâh-ı Fârisî 1

Medh-i Ali 1

Şerh-i Hikmetü’l-İşrâk 2

Hılyetü’l-Fazli ve’l-Kerem fî Makâmi Beyne’s-Seyfi ve’l-Kalem 1

Şerh-i Makâmâti Harîrî 2

Hayâtü’l-Hayevân 2

Şerh-i Mevâkıf 2

Şerh-i Teshîl 2

Ravzateyn fî Ahbâri’d-Devleteyn 2

Mufassal 1

Mesnevî-i Şerîf 1

Şerh-i Menâzilü’s-Sâirîn 1

Minhâcü’l-Beyâni’t-Tıb 1

Resâil-i Şeyh Bahaüddin 1

Tevârih-i Kübrâ 1

Târîh-i Zehî 1

İhyâ-i Fârisî 1

Zahîretü’l-Fârisî fî İlmi’t-Tıb 1

Kânûn mine’t-Tıb 1

Müfredât-i Baytar 2

Mutavvel 1

Muhtasar 1

eş-Şifâ fî İlmi’t-Tıb 1

Şerh-i Meşârîk 1

Metn-i Meşârîk 1

Şerh-i Taʻrîf 1

Şerh-i Hadîsü’l-Erbaîn 1

Ravza 1

Şerh-i Metâliʻ 1

Risâle-i Müeyyitzade fi’t-Tıb 1

Hasan Çelebi ale’l-Mevâkıf 1

Müntehab-ı Mesnevî 1

Nasâyih-i Süleymanî 1

el-Miat Şeyh Iraki 1

Mirâtü’t-Teʼvîl Haşiye-i Kâdı 1

Zübdetü’l-Hakâyık fi’t-Tasavvuf 1

Zübdetü’t-Tarîk fi’t-Tasavvuf 1

Kitâb-ı Fârisî Ali Kuşî 1

Hâşiye-i Metâliʻ 1

Fütuhât-ı Mekkiyye 1

Hasan Çelebi ale’l-Mutavvel 1

Fusûs Dâvud-ı Kayserî 1

Keşfü’l-Meşârîk 1

Kimyâ-yı Saʻâdet ve’l-İmâm Gazali 1

Mecmau’l-Ayneyn 1

Şerh-i Makâsıd 1

Mefâtîhu’l-Gayb 1

eş-Şifâ bi-taʻrîfi Hukûki’l-Mustafa li’l-Kâdı Iyâz 1

Toplam 239

Abdullah ÇAKMAK

1656

1302/1885 senesinde yapılan sayımda kitapların sayısında ciddi bir artış olduğu gözlemlen-mektedir. Kitaplardaki en fazla artış ise kelam ve diğerleri bölümünde yer alan tasavvuf, tarih ve tıp alanına dair eserlerdir.

Tablo III: Kütüphaneye sonradan vakfedilen kitapların listesi

Kitap Adı Cilt Adedi

Gebze’deki medresede müderris

olan Şaban Efendi’nin vakfettiği

kitaplar

Tefsîr-i Beydâvî eczâları 1

Keşşâf 1

Şerh-i Mesâbih 1

Haşiye-i Tefsîr 1

Tefsîr-i Celâlî 1

Metîn-i Meşârık 1

İbn Melek ale’l-Meşârık 1

Şerh-i Menâr 1

Muhtasar 1

Molla Câmi mine’n-Nahv 1

Kitâb-ı Isâmüddin 1

Şerh-i Hakâyık 2

Kitâb-ı Kenz 1

Kitâb-ı Fârisî 1

Evrâk-ı Perîşâne 1

Fârisî Mecmûʻa 1

Gebze’deki medresede müderris

olan Ramazan Efendi’nin vakfettiği

kitaplar

Kitâb-ı ... 1

Kitâb-ı Ekmel 1

Kitâb-ı Sadrü’ş-Şeria 1

Muhtâr 1

Kitâb-ı Seyyid ale’l-Ferâʼiz 1

Kütüphanede olup da defterde kayıtlı olmayan kitaplar

Meşârîk 1

Kitâb-ı Hidâye 1

Medh-i Ali 1

Hâşiye-i Keşşâf 1

Şerh-i Kutb 1

Evrâk-ı Perîşâne 1

Risâle-i Tasavvuf 1

Şerhu Ebyad 1

Bedâyiʻ 1

Müsned-i Sahîh 1

Tenkîh 1

Ekmel Şerhi 1

Makâye 1

Muhît 1

Toplam 36


1657

Kütüphaneye sonradan müderrisler tarafından vakfedilen bu kitaplar, hem medresenin ellili

payeye sahip dönemin yüksek eğitim kurumlarından biri olduğunu hem de kütüphane hacmi-

nin medresede tedrisatta bulunan talebeleri besleyebilecek kapasitede olduğunu göstermek-

tedir. Külliyenin inşa tarihi olan 930/1523’de kütüphanede yüz altmış beş cilt kitap var iken

başkaları tarafından vakfedilen bu kitaplarla beraber sayının 1302/1885’de iki yüz yetmiş beş

cilde ulaştığı anlaşılmaktadır. Ancak günümüzde kütüphanedeki kitaplar vakfiyede yer alan

şarta muhalif olarak başka yerlere intikal ettiğinden kütüphane faal olarak kullanılmamak-

tadır. Günay Kut’un bildirdiğine göre Türk ve İslâm Eserleri Müzesi, Evkaf-ı İslâmiye Müzesi

adıyla ilk kez 1914’te açıldığı zaman müzede Anadolu’nun ve İstanbul’un çeşitli müze ve

kütüphanelerinden bir takım yazma eserler toplanarak sergilenmiştir. Bu müzeye intikal eden

kitaplar arasında Gebze’deki Çoban Mustafa Paşa Kütüphanesi’nde bulunan bazı kitaplar da

yer almaktadır.39 Bu kitapların tespiti için Türk ve İslâm Eserleri Müzesi’ne yaptığımız müraca-

at döküm sayımı nedeniyle maalesef sonuç vermemiştir.

Sonuç

Çoban Mustafa Paşa, Osmanlı Devleti’nde tezkirecilik, Rumeli Beylerbeyliği, ikinci vezirlik ve

son olarak Mısır valiliği yapmış önemli devlet adamlarındandır. Bunun yanında Paşa’nın, yap-

tırdığı imaret, köprü ve mekteplerle bani bir kimliğinin de olduğu anlaşılmaktadır. Gebze’de

yaptırdığı külliyenin batıdaki cümle kapısını avluya bağlayan koridor üzerinde kütüphanesi

yer almaktadır. Vakfiyesinde kütüphanede yer alan yüz altmış beş cilt kitabın külliye dışına

çıkarılmamasını ve kütüphanede günlük üç akçe ücretle bir hafız-ı kütübün görev yapmasını

şart koşmuştur.

XV. ve XVI. yüzyıl kütüphanelerinin daha çok medrese ve mektep gibi müesseseleri tamam-

layan bir unsur olarak tasarlanması bu kütüphanede de kendini göstermektedir. Buna göre

kütüphanede yer alan kitaplar incelendiğinde kütüphanenin medresede okuyan talebelerin

faydalanması için kurulduğu anlaşılmaktadır. Ayrıca medresede görev yapan bazı müderrisle-

rin birtakım kitapları vakfetmeleriyle kitap sayısında ciddi bir artış olmuştur.

Gebze’nin fetihten sonra bir İslâm şehrine dönüşmeye başlamasında ilk muharrik unsur olan

Çoban Mustafa Paşa’nın külliyesinde yer alan medrese ve kütüphane ilmî hayatın neşvünema

bulmasında kayda değer bir yere sahiptir. Tüm bunları dikkate alarak kütüphanenin bugün-

kü durumunu araştırdığımızda maalesef Gebze’nin kültür tarihi açısından vahim bir tablo ile

karşılaştık. Kitaplar vakfiyede yer alan şarta muhalif olarak başka yerlere intikal ettiğinden

kütüphane bugün aslî fonksiyonunu icra edememektedir. Gebze’nin kültür hazinesinin bir

bölümünü oluşturan bu kitapların yerlerinin tespit edilerek kütüphanenin yeniden ihyası hem

vâkıfın şartına muhalif hareketi ortadan kaldıracak hem de Gebze’nin kültürel tarihinin can-

landırılması bakımından büyük bir kazanım olacaktır.

39 Günay Kut, İstanbul’daki Yazma Kütüphaneleri, Tarih Dergisi, sayı 33, 1980-81, s. 364.

Abdullah ÇAKMAK

1658

KAYNAKÇA

Arşiv Belgeleri

BOA. A. AMD. 25/75.

BOA. EV.d. 17020.

BOA. EV.d. 18827.

BOA. EV.d. 19070.

BOA. EV.d. 19438.

BOA. EV. HMH.d. 645.

BOA. İ. EV. 13/64.

BOA. İ. EV. 19/54.

BOA. MF. MKT. 87/100.

BOA. MF. MKT. 88/74.

BOA. TT.d. 438.

BOA. TT.d. 733.

TS. MA.d., 1786

TS.MA.d. 7003.

TS.MA.d. 7024.

Kaynak ve Telif Eserler

Celâlzâde Mustafa Çelebi, Tabakâtü’l-Memâlik ve Derecâtü’l-Mesâlik (nşr. P. Kappert), Wies-baden 1981.

Danişmend, İsmail Hami , İzahlı Osmanlı Kronolojisi, cilt II, Türkiye Yayınevi, İstanbul 1971.

Erünsal, İsmail E., Osmanlı Vakıf Kütüphaneleri, Türk Tarih Kurumu, Ankara 2008.

Eyice, Semavi, Svilengrad’da Mustafa Paşa Köprüsü(Cisr-i Mustafa Paşa), TTK Belleten, 28/112(1964), s. 729-756.

Hoca Sâdeddin Efendi, Tâcü’t-tevârîh, cilt II, Dârü’t-Tıbâati’l-Âmire, İstanbul 1279.

Karaçelebizâde Abdülaziz, Ravzatü’l-Ebrâr, Matbaatü Bulak, Mısır 1832.

............ , Süleymannâme, Matbaatü Bulak, Mısır 1832.

Kut, Günay, İstanbul’daki Yazma Kütüphaneleri, Tarih Dergisi, sayı 33, 1980-81, ss. 341-374.

Lütfi Paşa, Tevârîh-i Âl-i Osman, (haz. Âlî Bey), Matbaa-i Âmire, İstanbul 1341.

Müderrisoğlu, Fatih, Bânî Çoban Mustafa Paşa ve Bir Osmanlı Şehri Gebze, Vakıflar Dergisi, 25 (1995), ss. 67-124.

Nevʻizâde Atâî, Şakâik-ı Nuʻmaniye ve Zeyilleri Hadaiku’l-Hakaik fî Tekmileti’ş-Şakaik, (nşr. Doç. Dr. Abdülkadir Özcan), Çağrı Yayınları, İstanbul 1989.

Şair Nedim Efendi, Müneccimbaşı Tarihi Tercümesi, cilt III, Matbaa-i Âmire, İstanbul 1285.

Uzunçarşılı, İsmail Hakkı, Osmanlı Tarihi, cilt II, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1983.


1659

Resim I: Çoban Mustafa Paşa Külliyesi’nde yer alan kütüphanenin cepheden görünümü.

Abdullah ÇAKMAK

1660

Belge I: Gebze’de Mustafa Paşa’ya ait külliyenin birimlerini açıklayan kayıt. (BOA. TT.d. 733, s. 498.)


1661

Belge II: Kütüphanede görev yapacak hâfız-ı kütübe dair vâkıfın şartı. TS.MA.d. 7003, s. 47b.

Belge III: Kütüphanede görev yapacak hâfız-ı kütübde aranan vasıflar. TS.MA.d. 7003, s. 42b.

Belge IV: Kitapların kütüphane dışına çıkarılmaması için mütevelliye verilen görev. TS.MA.d. 7003, s. 41b.

Abdullah ÇAKMAK

1662

Belge V : 1302/1885 tarihli kütüphanede bulunan kitapların isimlerini gösteren belge. BOA. MF. MKT. 87/100


1663

Documents

ve Evkafı - kocaelitarihisempozyumu.com · fetva ve kırk yedi cilt kelam ve diğer kitaplar olmak üzere toplam yüz altmış beş cilt kitap bulunmaktadır.31 Vakfiye ve tahrir