510

VAN

Sempozyumu, Ýstanbul 2010, s. 1-11; Abdurrah-man Acar, “Ýslâm Coðrafyacýlarýna Göre Van Gö-lü ve Çevresi”, a.e., Ýstanbul 2010, s. 148-159;Metin Tuncel, “Van Yöresi”, a.e., s. 485-489; Tak-vîm-i Vekåyi‘, I. tertip, nr. 281 (1261); H. D. Andre-asyan, “Aktamar Kilisesi”, TD, XVI/21 (1966), s.77; J.-L. Bacqué-Grammont, “Un plan ottomaninédit de Van a XVIIe siècle”, Osm.Ar., II (1981),s. 97-122; Mehmet Çevik, “Tarihte Van (XX. Yüz-yýl)”, Van Kütüðü, sy. 8, Van 1992, s. 125-127;Mükrimin Halil Yinanç, “Akkoyunlular”, ÝA, I,267; Nejat Göyünç, “Van”, a.e., XIII, 197-202; V.Minorsky – [C. E. Bosworth], “Wan”, EI 2 (Ýng.), XI,135-136.

ÿOrhan Kýlýç

Bugünkü Van. XIX. yüzyýlýn sonlarýnadoðru geniþ bir bölgenin önemli ekono-mik ve ticarî merkezi, ayný zamanda nü-fusu fazla bir þehri durumunda bulunanVan XX. yüzyýlýn baþlarýnda Ermeni isyan-larýyla tarihinin en acý olaylarýný yaþadý. Buisyanlar XIX. yüzyýlýn son yýllarýnda baþla-sa da I. Dünya Savaþý’nýn ilân edilmesiylebirlikte Van þehrindeki Ermeni hareket-leri daha etkili duruma geldi. I. Dünya Sa-vaþý esnasýndaki Rus iþgalinde iþgalcileridestekleyen Ermeni komitacýlarýnýn çýkar-dýðý kargaþalýklar sonucunda Van’da bir-çok devlet dairesi tahrip edildi, müslümanmahallelerinin çoðu yakýldý. Tahribe uðra-yan þehir Van Kalesi’nin güneyindeki düz-lükte günümüzde Eski Van denilen kesim-de yayýlýyordu. Nüfusu söz konusu tah-riplerden önce 30-35.000 arasýnda tah-min edilmektedir. Van þehri I. Dünya Sa-vaþý’na gelinceye kadar þekil ve fonksiyonbakýmýndan iki farklý kýsýmdan meydanageliyordu. Bunlardan biri, batýda göl kýyý-sýnda þehrin antik çekirdeðini oluþturanve üzerinde heybetli kaleyi taþýyan kalkertepenin güneyindeki sýkýþýk sokaklý eskiþehirdi. Surlarla çevrilen bu kesimde tica-ret yerleri, resmî daireler ve mâbedler bu-lunuyor, burasý o dönemdeki Van’ýn iþ veticaret merkezini teþkil ediyordu. Surlarýndýþýnda bu kesimden tamamen farklý 5-6km. uzunluðunda ve 2-3 km. geniþliðindeyeþillikler arasýna serpilmiþ binalarýn oluþ-turduðu bir “bahçe þehri” mevcuttu.

2 Nisan 1918 tarihinde Van düþman iþ-galinden kurtarýldý. Ýþgal sýrasýnda Ana-dolu’nun baþka taraflarýna göç eden Van-lýlar’dan geri dönenler, savaþ yýllarýnda ha-rap duruma gelen göle yakýn Van’ý onar-maktansa bugünkü Van’ýn yerinde yenibir þehir kurmayý tercih ettiler. Bu yeniyerleþme göl kýyýsýndan 7 km. kadar içeri-de eski gayri müslim mahallelerinden Nor-þen ve Arak’ýn yerinde kurulmuþtu. Þeh-rin yer deðiþtirmesinde bu mekânýn tercihedilmesinin sebebi, iþgal yýllarýnda müslü-man mahallelerinin oturulamayacak kadar

tahrip görmesi ve iþgalcilerin gayri müslimmahallelerine dokunmamasýdýr. Cumhu-riyet dönemine il merkezi olarak girenVan þehrinin nüfusu yeni yerinde uzunsüre yavaþ arttý. 1927 sayýmýnda nüfusu7000’i bile bulmuyordu (6981 nüfus). Ýþ-gal yýllarýnýn sýkýntýlý günlerinde sadece þeh-rin nüfusu azalmakla kalmamýþ, insan gü-cünün azalmasý etkisini ticaret ve sanayihayatýnda da göstermiþ, meselâ Van’ýn ün-lü el sanatlarý (baþta gümüþ iþlemeciliði) ile-rideki yýllarda biraz canlanmak üzere he-men hemen ortadan kalkmýþtý. Þehrin çev-resindeki tarým ve hayvancýlýk da bir haylizayýfladýðýndan tarýmsal ve hayvansal ürün-ler için geçmiþ yýllarda önemli bir ticaretmerkezi durumundaki Van bu özelliðinide kaybetmiþ bulunuyordu. Bundan do-layý sur içindeki eski ihtiþamlý Van Çarþýsý,Þerefiye mahallesinde küçük bir alana ta-þýndý. 1935 sayýmýnda nüfusu 9362 olanVan bu yýllarda bir kasaba boyutlarýndaydý.Nüfusu ilk defa 1940 sayýmýnda 10.000’iaþtý (11.735) ve 1945 sayýmýnda 14.266’-ya ulaþtý. Cumhuriyet döneminin baþýn-dan günümüze kadar nüfusu sürekli ar-tan Van’da sadece 1950 sayýmýnda küçükbir nüfus azalmasý görüldü; 1950’de þeh-rin nüfusu 13.664’e düþtü. Bu düþüþe II.Dünya Savaþý’nýn sona ermesiyle Van gar-nizonundaki asker sayýsýnýn azaltýlmasý ve1945 yýlýnýn Temmuz ayýnda baþlayýp Ara-lýk ayý ortalarýna kadar devam eden dep-remler yol açmýþtýr. Depremler dizisininen þiddetlilerinden biri olan ve 20 Kasým1945 tarihinde vuku bulan sarsýntýda ikikatlý binalarýn çoðu yýkýldý, tek katlý evlerde oturulamayacak hale geldi. Evleri otu-rulamayacak duruma gelen çok sayýdaVanlý’nýn baþka þehirlere göç etmesi birsonraki sayýmýn sonuçlarýný etkilemiþ gö-rünmektedir. 1950’de Van þehri on iki ma-halleden meydana gelen oldukça daðýnýkküçük bir þehirdi. Kerpiç, düz damlý, birveya iki katlý evleri bahçeler içine daðýl-mýþ vaziyetteydi. Þehrin merkezi günü-müzdeki gibi Cumhuriyet caddesiydi. Ku-zey-güney doðrultusunda uzanan bu cad-de üzerinde küçük dükkân ve maðazalar,otel ve lokantalarla bazý resmî binalar sý-ralanýyordu. Binalarýn arasýnda ileride do-lacak boþluklar bulunuyordu. Bu görünü-þüyle Van henüz geliþmekte olan bir þe-hir intibaýný veriyordu.

Van þehrinin nüfusu 1955 yýlýna kadaryavaþ bir seyirle arttý, 1960’ta 22.043’eulaþtý ve 1927’deki nüfusun üç katýný geç-miþ oldu. Ardýndan hem nüfus hem me-kân bakýmýndan daha hýzlý bir geliþme sü-recine girdi ve nüfusu 1965’te 31.431,

103.260’ý müslüman, 66.427’si gayri müs-limdi. Ayný yýllarda Van merkez kazasýnýnnüfusu (Erçek, Týmar ve Havasur nahiyeleri ilebirlikte) 63.698’dir (Keleþ, s. 52-53). 1914yýlý resmî istatistiðine göre Van vilâyetin-de 179.380 müslüman, 67.792 Ermeni ya-þamaktaydý (Süslü v.dðr., s. 114-115).

BÝBLÝYOGRAFYA :TSMA, E 9847 (XVII. yüzyýl Van krokisi); Ebü’l-

Ferec, Târih, II, 490; Evliya Çelebi, Seyahatnâme,TSMK, Baðdat Köþkü, nr. 305, III-IV, vr. 251a-259b; Þeref Han, Þerefnâme (trc. Mehmet EminBozarslan), Ýstanbul 1971, s. 186; Peçuylu Ýbrâhim,Peçevi Tarihi (haz. Bekir Sýtký Baykal), Ankara1981, I, 130-131; Solakzâde Tarihi (s.nþr. VahidÇabuk), Ankara 1989, II, 180; J.-B. Tavernier, Lessix voyages en Turquie, Perse et aux indes, Pa-ris 1682, I, 307; Salnâme-i Devlet-i Aliyye-i Os-mâniyye, Ýstanbul 1263; Van Vilâyet Salnâme-si, Van 1315, s. 163-207; H. F. B. Lynch, Arme-nia Travels and Studies, London 1901, II, 80,112-116; W. Bachman, Kirchen und Moscheenin Armenien und Kurdistan, Leipzig 1913, s.31-40; Van Tarihi ve Kürtler Hakkýnda Teteb-buat, Ýstanbul 1928, s. 22, 92; Kadri Perk, Ce-nup Doðu Anadolu’nun Eski Zamanlarý, Ýstan-bul 1943, s. 242; Nazmi Sevgen, Anadolu Kale-leri, Ankara 1959, I, 331; Osman Turan, DoðuAnadolu Türk Devletleri Tarihi, Ýstanbul 1980,s. 86, 106; Hakký Dursun Yýldýz, Ýslâmiyet ve Türk-ler, Ýstanbul 1980, s. 154; Cengiz Alper, ÇeþitliYönleriyle Van, Ankara 1983, s. 24-25, 31-32,44; Faruk Sümer, Kara Koyunlular, Ankara 1984,I, tür.yer.; Veli Sevin, “Van Bölgesi Yüzey Araþtýr-masý, 1984”, III. Araþtýrma Sonuçlarý Toplantýsý,Ankara 1985, s. 291; a.mlf. – M. Taner Tarhan,“Van Kalesi ve Eski Van Þehri Kazýlarý, 1988 (ÖnRapor)”, Höyük, sy. 1, Ankara 1988, s. 65-70;Afif Erzen, Doðu Anadolu ve Urartular, Ankara1986, s. 15-27, 41; Runciman, Haçlý Seferleri Ta-rihi, III, 183; Þemseddin Günaltay, Yakýn Þark:Anadolu En Eski Çaðlardan Ahameniþler Ýsti-lasýna Kadar, Ankara 1987, II, 317-320; TuncerBaykara, Anadolu’nun Tarihî Coðrafyasýna Gi-riþ I: Anadolu’nun Ýdarî Taksimatý, Ankara 1988,tür.yer.; Ali Sevim, Anadolu’nun Fethi, Ankara1988, s. 20, 42-43; Aydýn Talay, Bizim Eller Van,Ýstanbul 1988, tür.yer.; Doðuþtan Günümüze Bü-yük Ýslâm Tarihi, Ýstanbul 1988, VIII, 44, 466;Yaþar Yücel, Timur’un Ortadoðu Anadolu Se-ferleri ve Sonuçlarý: 1393-1402, Ankara 1989, s.6-7; Ahmet Akgündüz, Osmanlý Kanunnâmele-ri ve Hukukî Tahlilleri, Ýstanbul 1992, IV, 551;Azmi Süslü v.dðr., Türk Tarihinde Ermeniler (Te-mel Kitap), Ankara 1995, s. 114-115; Orhan Ký-lýç, XVI. ve XVII. Yüzyýllarda Van: 1548-1648,Van 1997, tür.yer.; a.mlf., 18. Yüzyýlýn Ýlk Yarý-sýnda Osmanlý Devleti'nin Ýdarî Taksimatý-Eya-let ve Sancak Tevcihatý, Elazýð 1997, tür.yer.;a.mlf., “Ocaklýk Sancaklarýn Osmanlý Hukukun-da ve Ýdari Tatbikattaki Yeri”, Fýrat ÜniversitesiSosyal Bilimler Dergisi, XI/1, Elazýð 2001, s.257-274; a.mlf., “Van Eyaleti’ne Baðlý Sancak-lar ve Ýdarî Statüleri (1558-1740)”, Osm.Ar., XXI(2001), s. 189-210; Hatice Keleþ, Salnamelere Gö-re Van ve Bitlis Vilayetlerinde Dini-Sosyal Yapý(yüksek lisans tezi, 2009), Fýrat Üniversitesi Sos-yal Bilimler Enstitüsü, s. 17, 52-53; Oktay Belli,“Eskiçaðda Anadolunun En Görkemli BaþkentiVan Kalesi”, V. Uluslararasý Van Gölü Havzasý

511

nüfusuyla Van Türkiye’nin yirminci, DoðuAnadolu bölgesinin Malatya’dan sonra ikin-ci büyük þehri durumuna geldi.

Bu geliþmelere paralel olarak Van þekilbakýmýndan deðiþikliklere uðradý. Artannüfusla beraber þehir de geliþerek büyü-dü; yeni mahalleler kurulduðu gibi þeh-rin içindeki boþluklar yeni binalarla dol-du. Van, Yenimahalle’nin oluþmasýyla ku-zeydoðuya, Erciþ yolu boyunca kuzeye, Ed-remit yolu boyunca güneybatýya doðruyayýldý. 1972’de Ýskele köyünün belediyesýnýrlarý içine alýnmasýyla þehir Van gölü ký-yýsýna da ulaþtý. Bu durumda Van’ýn mer-kezini iskeleye baðlayan doðu-batý doð-rultulu Ýskele caddesi, 8 km. kadar uzun-luðu ile ayný adla devam eden ve cetvelleçizilmiþ gibi düzgünlüðüyle dikkati çekenTürkiye’nin en uzun þehir içi caddesi ola-rak gösterilebilir (böyle uzun þehir içi cadde-lerine dünyada bile örnek bulmak güçtür). Vanþehri günümüzde otuza yaklaþan mahal-lesiyle doðu-batý uzunluðu yaklaþýk 10 ki-lometreye, kuzey-güney yönünde ise 7 ki-lometreye eriþmiþtir. Þehrin ana ekseni-ni, Cumhuriyet’in baþlarýnda olduðu gibikuzey-güney doðrultulu Cumhuriyet cad-desi (güney kesimindeki adý Kýþla cad-desi) meydana getirir. Bu eksenin kuzeyucundan baþlayan Ýskele caddesiyle onagüneyden paralel uzanan Maraþ caddesi(doðu kesimindeki adý Kâzým Karabekircaddesi) þehrin diðer önemli eksenleridir.Sihke caddesi de kuzeydoðu-güneybatýdoðrultusunda diyagonal (verev) biçimdeuzanan önemli bir eksendir. Van þehri,doða ve kültürel zenginliklerinin çokluðuile tanýnan bir çevrenin turistik üs merke-zi durumundadýr. 1982’de kurulan Yüzün-cü Yýl Üniversitesi ile Van bir kültür mer-kezi olma yoluna da girmiþtir.

Þehrin bu dikkat çeken geliþmeleri de-vam ederken 23 Ekim 2011 tarihinde sa-at 13.41’de meydana gelen 7,2 þiddetin-deki deprem Van þehri ve çevresini önem-li ölçüde etkiledi. Bu ilk deprem Van’dançok Erciþ’te büyük hasara yol açtý (Van’daon bina, Erciþ’te ise yirmi beþ bina tama-men yýkýldý). Van þehrinde en çok çarþý ke-siminde ve Kâzýmkarabekir (Maraþ cadde-sinin doðu kesimi) caddesinde hasar mey-dana geldi. Artçý sarsýntýlar günlerce bir-birini izlerken 9 Kasým 2011 günü saat21.23’te meydana gelen 5,6 þiddetindekiyeni bir deprem Erciþ’ten çok Van þehrinezarar verdi. Ýlk depremde hasar gören bi-nalar bu depremde yýkýldý. Deprem þehrinnüfusunu da etkiledi: 31 Aralýk 2011 ta-rihinde yapýlan son nüfus sayýmýnda þeh-rin nüfusunun 353.419’a gerilediði görül-

dü (depremden sonra çok sayýda kiþininþehri terketmesi sebebiyle). Þehrin nüfussýralamasýndaki yeri de deðiþti. Bir öncekisayýmda (31 Aralýk 2010) Van þehri Türki-ye’nin yirminci, Doðu Anadolu bölgesininikinci þehri durumunda iken son sayýmdaTürkiye’nin yirmi birinci, Doðu Anadolubölgesinin Malatya ve Erzurum’dan son-ra üçüncü büyük þehri durumuna düþtü.

Van þehrinin merkez olduðu Van ili ku-zeyden Aðrý, batýdan Bitlis, güneybatýdanSiirt, güneyden Þýrnak ve Hakkâri illeriyleçevrilidir. Ayrýca doðuda Ýran topraklarýnakomþudur. Merkez ilçeden baþka Bahçe-saray, Baþkale, Çaldýran, Çatak, Edremit,Erciþ, Gevaþ, Gürpýnar, Muradiye, Özalp veSaray adlý on bir ilçeye ayrýlmýþtýr. 19.299km² geniþliðindeki Van ilinin sýnýrlarý için-de 2010 yýlý nüfus sayýmý sonuçlarýna gö-re 1.035.418 kiþi yaþýyordu. Nüfus yoðun-luðu elli dörttü. Diyanet Ýþleri Baþkanlý-ðý’na ait 2007 yýlý istatistiklerine göre Van’-da il ve ilçe merkezlerinde 322, kasaba-larda 28 ve köylerde 864 olmak üzere top-lam 1214 cami bulunmaktadýr. Ýl merke-zindeki cami sayýsý 190’dýr.

BÝBLÝYOGRAFYA :

Ahmed Ardel, “Van Gölü Çevresinin Coðraf-yasý”, Beþinci Üniversite Haftasý: Van, Ýstanbul1945, s. 91-112; Reþat Ýzbýrak, Cilo Daðý ve Hak-kâri ile Vangölü Çevresinde Coðrafya Araþtýr-malarý, Ýstanbul 1951, s. 124-130; Sýrrý Erinç, Do-ðu Anadolu Coðrafyasý, Ýstanbul 1953, s. 73-75;a.mlf., “Van’dan Cilo Daðlarýna”, ÝÜ CoðrafyaEnstitüsü Dergisi, sy. 3-4, Ýstanbul 1953, s. 84-106; Osman Yalçýn, Van-Hakkâri, Ýstanbul 1961;Cengiz Alper, Çeþitli Yönleriyle Van, Ankara 1974;Ejder Kalelioðlu, Þehir Coðrafyasý BakýmýndanVan (doçentlik tezi, 1980), AÜ Dil ve Tarih-Coð-rafya Fakültesi; Ercüment Kuran, “CumhuriyetDevrinde Van’ýn Sosyal, Ekonomik ve KültürelGeliþmesi (1923-1980)”, Yakýn Tarihimizde VanUluslararasý Sempozyumu (Van 2-5 Nisan 1990),Ankara 1990, s. 121-123; Orhan Gürbüz, Van Gö-lü Çevresinin Coðrafyasý (Beþeri ve Ýktisadi Coð-rafya Açýsýndan) (doktora tezi, 1994), ÝÜ SosyalBilimler Enstitüsü; Türkel Minibaþ, “Deðiþen Van”,Van (nþr. Kültür Bakanlýðý), Ýstanbul 1995, s.171-185; Metin Tuncel, “Van Yöresi”, V. Ulusla-rarasý Van Gölü Havzasý Sempozyumu (09-13Haziran 2009-Van), Ýstanbul 2010, s. 485-489;a.mlf., “Türkiye’de Yer Deðiþtiren Þehirler Hak-kýnda Bir Ýlk Not”, ÝÜ Coðrafya Enstitüsü Dergi-si, sy. 20-21, Ýstanbul 1974-77, s. 125; E. Lahn,“Van Mýntýkasý Yer Sarsýntýlarý Hakkýnda Not”,Maden Tetkik ve Arama Enstitüsü Dergisi, sy.35, Ankara 1946, s. 127; Ýbrahim Çubukçu, “De-miryollarý Ulaþýmýnda Van-Kotur Hattý”, Demir-yol Dergisi, sy. 539, Ankara 1970, s. 16-17; Or-han Deniz – Hakký Yazýcý, “Van Gölünde Ulaþým”,Türk Coðrafya Dergisi, sy. 40, Ýstanbul 2000, s.17-33; Orhan Deniz, “Van Kentinde Gözlenen Ba-zý Çevre Sorunlarý ve Alýnmasý Gereken Önlem-ler”, Doðu Coðrafya Dergisi, sy. 9, Konya 2003,s. 143-169; Mehmet Zeydin Yýldýz – Orhan Deniz,“Kapalý Havza Göllerinde Seviye DeðiþimlerininKýyý Yerleþmelerine Etkisi: Van Gölü Örneði”, Fý-

1970 sayýmýnda 46.751 oldu. 1960 yýlýn-dan sonraki nüfus artýþýnda Van’da 1960’-tan itibaren çok sayýda bölge müdürlü-ðünün açýlmasýyla þehrin daha önemli biridarî merkez durumuna gelmesi, ayrýca1955’te Muþ’a ulaþan demiryolunun 25Ekim 1964 tarihinde Van gölünün batý ký-yýsýndaki Tatvan’a ulaþmasý, o güne kadarülkenin baþka yerlerinden gelinmesi güçbir þehir olan Van’a daha kolay ulaþýlýr ol-masý da rol oynadý. Bunun yanýnda 1970’-te Van gölünün güneyinden dolaþan Tat-van-Van karayolunun iyileþtirilmesi, eski-den altý ya da sekiz saatte küçük gemiler-le geçilen Tatvan-Van arasý göl yolunun1971’de devreye sokulan feribotlarla dörtsaate inmesi de Van’ýn geliþmesine ivmekazandýrdý. Söz konusu feribotlarýn trenvagonlarýný da içine alýp gölden geçirenbir sistemde inþa edilmesi Haydarpaþa-Tatvan demiryolu baðlantýsýný saðladýðýn-dan Van’ýn ulaþýmdaki önemini daha daarttý. Aslýnda bu proje, II. Dünya Savaþýyýllarýnda düþünülen Londra-Singapur de-miryolu baðlantýsýnýn bir parçasý idi. Busebeple Elazýð Ýstasyonu’ndan Ýran sýnýrý-na kadar demiryolunun uzatýlmasýna da-ir 6 Mayýs 1940 tarihli ve 3813 sayýlý yasaTürkiye Büyük Millet Meclisi’nde kabuledildi. Van havaalaný da 1943’ten beri ge-liþerek hizmet vermektedir. Ulaþýmdakigeliþmeler Van’da sanayinin de nisbetengeliþmesine katkýda bulundu. Çimentofabrikasýyla baþlayan bu atýlým çeþitli unfabrikalarý, bulgur fabrikasý, et ürünleri vesüt ürünleri, ayakkabý, þeker, yem, deri,tuðla-kiremit üreten kuruluþlarla devametti. 1975’te 63.663’ü bulan þehrin nüfu-su 1980’de 92.802’ye, 1985’te 110.653’eulaþtý. Bu yýllarda bazý çevre sorunlarýnýnVan’ý olumsuz etkilediði dikkati çekmek-tedir. Geçmiþ dönemlerde de görülen Vangölü sularýndaki devrî yükselme hareket-leri 1993-1994 yýllarýnda tekrarlandý, buarada Van þehrini de etkiledi ve 446 ko-nut su baskýnýna uðradý. Feribot iskelesi,þehrin atýk su arýtma tesisinin bir bölü-mü, havaalaný pistinin güney ucu önemliölçüde hasar gördü. En çok hasar görenmahalleler Ýskele mahallesiyle (Ýskele kö-yü) Eminpaþa mahallesi oldu. Bu hadise-den iki yýl kadar sonra 1996 ÞubatýndaErek daðý eteklerinden gelen derelerin yolaçtýðý bir sel felâketi þehirde elli dokuzkonutun zarar görmesine yol açtý (Deniz,sy. 9 [2003], s. 158). Van þehrinin nüfusu1990’da 150.000’i geçti (153.111). Dahasonraki sayýmlarda 350.000’i de aþarak400.000 nüfusa yaklaþtý (2000’de 356.494,2009’da 360.810, 2010’da 367.419). Bu son

VAN

512

VAN

ile bunun güneyinde eski Van þehrinin et-rafýný kuþatan dýþ kaleden meydana ge-lir. Kanûnî Sultan Süleyman döneminde1548’de onarýlan iç kale Osmanlý kalesiözelliði kazanmýþtýr. Dýþ kalede þehre gi-riþi saðlayan Tebriz Kapýsý, Orta Kapý, Uð-run Kapý ve Yalý (Ýskele) Kapýsý bulunmak-tadýr. Bu kaleden baþka ilde Çatak Kalesi,Hoþap Kalesi ve Eski Erçiþ Kalesi önemlisavunma yapýlarýdýr (bk. HOÞAP KALESÝ).Van Ulucamii’nin Van gölü çevresinde hâ-kimiyet kuran Ahlatþahlar’dan I. Sökmenveya II. Sökmen zamanýnda yapýldýðý ilerisürülmekle birlikte Karakoyunlu Kara Yû-suf döneminde inþa edilmiþ olabileceðiyönünde görüþler de bulunmaktadýr (bk.ULUCAMÝ [Van]).

Kýzýl Minareli (Kýzýl, Sinan Bey, TebrizKapýsý, Topçuoðlu) Cami’nin minaresi Sel-çuklu döneminden kalmýþtýr, cami kýsmýise Osmanlý dönemine aittir. Minare ka-re kaide üzerinde silindirik gövdelidir. Os-manlý döneminde yenilenen cami eninedikdörtgen planlýdýr; orta bölüm kubbe,yanlar beþik tonozlarla örtülmüþtür. Yapýgünümüzde büyük oranda yýkýk durum-dadýr. Hüsrev Paþa Külliyesi, Mimar Si-nan’ýn eseridir ve kitâbesine göre cami975’te (1567-68) yapýlmýþtýr. Külliye klasikOsmanlý külliye þemasýna uygun biçimdeortada cami, caminin kuzeyinde medre-se, bunun gerisine imaret ve sýbyan mek-tebi, doðuda han ve türbe ile (996/1588)külliyeden biraz uzaktaki çifte hamamdanoluþmaktadýr. 1915-1917 yýllarýnda Rusiþgalindeki yangýnda büyük ölçüde tahri-bat görmüþ, 1996-2007 yýllarý arasýndakikazý ve restorasyon çalýþmalarý sonucun-da cami tamir edilmiþtir (bk. HÜSREV PA-ÞA KÜLLÝYESÝ). Kaya Çelebi Külliyesi, Hüs-rev Paþa Külliyesi’nin doðusunda yer al-maktadýr. Vakfiyesine göre Kaya Çelebi-

zâde Koçi Bey tarafýndan 1071’de (1660)inþasýna baþlanmýþ, onun idam edilmesiüzerine 1665’te Cem Dedemoðlu MehmedBey tarafýndan tamamlanmýþtýr. Cami vemedreseden meydana gelen külliye 1915-1917 yýllarýndaki Rus iþgali sýrasýnda tah-rip edilmiþ ve medrese kýsmý günümüzekadar gelememiþtir. Cami, kare planlý vetek kubbeli harimle kuzeyindeki beþ göz-lü son cemaat yeri ve silindirik gövdeli mi-nareye sahiptir. Þehirde ayrýca Osmanlýdönemine ait Ýçkale (Süleyman Han) Camii,Horhor Camii, Abbas Aða (Kethüdâ Ahmed)Camii, Sinâniye Camii harap durumda; ÝkizTürbeler, Abdurrahman Gazi Türbesi, Ga-lib Paþa Türbesi saðlam olarak bugüneulaþmýþtýr. Çeþitli tarihî kayýt ve belgeler-den þehirde birçok mescid, medrese, zâ-viye, hamam gibi yapýlar olduðu anlaþýl-makta, ancak günümüzde bunlardan biriz bulunmamaktadýr. Van’da içme ve su-lama için yapýlan kehrizlerle iç sofalý plantipinde tek ve iki katlý evler inþa edilmiþtir.

Van Müzesi arkeolojik ve etnografikeserler olmak üzere iki bölüm halinde dü-zenlenmiþtir. Müze bahçesinin bir yanýn-da Türk dönemlerine ait koç-koyun þek-lindeki mezar taþlarý, diðer yanýnda iseçivi yazýlý Urartu zafer stellerinden mey-dana gelen taþ eserler sergilenmektedir.Arkeolojik eser salonu alt kattadýr. Bura-da erken tunçtan ve neolitik dönemdenbaþlayarak çeþitli buluntularla Urartu dö-nemine ait seramikler, iðne, bilezik, ke-mer, savaþ aletleri, at koþum takýmlarý,madenî kap kacaklar, figürinler ve çeþit-li mezar buluntularý teþhir edilmektedir.Ýkinci katta Urartular’dan günümüze uza-nan döneme ait objelerle 1915-1918 yýlla-rýna ait, Van’daki Ermeni mezalimiyle il-gili Erciþ Çavuþoðlu Samanlýðý’nda bulu-nan katliam bölümü yer almaktadýr. Ayrý-ca yöre kilimlerinin zengin örnekleri, gü-müþ takýlar, el yazmasý kitaplar, çoraplar,

rat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, XV/1,Elazýð 2005, s. 15-31; Besim Darkot, “Van Böl-gesi Coðrafyasý”, AA, II, 609-611; V. Minorsky –[C. E. Bosworth], “Wan”, EI 2 (Fr.), XI, 148-150.

ÿMetin Tuncel

™ MÝMARÝ. Coðrafî konumu ve zengin-likleriyle Doðu ile Batý uygarlýklarý arasýndaköprü durumundaki Van gölü çevresi bir-çok kültürün doðup geliþtiði bir alandýr.Stratejik öneme sahip en eski yerleþmeyerlerinden biri olan bölgeye Türkler’in hâ-kim olmasýndan sonra Van þehri yenidenimar edilerek mâmur bir þehir haline ge-tirilmiþtir. Modern kentin batýsýndaki eskiVan þehri kuzey taraftan iç kale ile sýnýr-landýrýlmýþ, diðer yönlerden ise günümü-ze kadar kýsmen gelebilen dýþ kale surla-rýyla çevrelenmiþ düz bir araziye kurulmuþ-tur. Eski Van þehrinin tarihsel geçmiþiUrartu dönemine (m.ö. IX-VII. yüzyýl) ka-dar inmektedir. Mevcut tarihî yapýlardan,þehrin Ortaçað döneminde Selçuklular za-manýnda þekillenmeye baþladýðý ve Os-manlýlar devrinde XVI-XIX. yüzyýllarda ge-liþimini tamamladýðý anlaþýlmaktadýr. XVI.yüzyýlda Osmanlý egemenliðine girdiktensonra eyalet statüsü verilen þehir bölge-nin önemli bir yönetim merkezi olmuþ, an-cak I. Dünya Savaþý sýrasýnda Ermeni ayak-lanmasý ve Rus iþgali sonucunda yýkýlmýþve terkedilmiþtir. Eski Van þehrinden gü-nümüze cami, kilise, han, hamam, ambarve sarnýç gibi yapý ve yapý kalýntýlarý ulaþ-mýþtýr.

Van Kalesi, Van ovasýnýn ortasýnda yük-selen yalçýn kayalýðýn üzerindeki iç kale

Ýkiz Türbeler – Van

Eski Van’da Kaya Çelebi Camii

Van Ýçkale

(Süleyman Han)

Camii’nin

minaresi