Datum: 22/02/2017

Auteur:

Peter Brepoels

Versie:

Definitief

Herkomst:

Leergroep sociale netwerken van thuislozen

Doel: Ter informatie

Bestemming:

Medewerkers in thuislozenwerkingen

Inhoud Het verslag van een leergroep .......................................................................................................................... 5

Een leergroep? ............................................................................................................................................... 5

Bedankt! .......................................................................................................................................................... 5

Dit verslag ....................................................................................................................................................... 5

Definities en kaders ........................................................................................................................................... 6

Thuislozen ...................................................................................................................................................... 6

Sociale netwerken .......................................................................................................................................... 6

Sociaal kapitaal ............................................................................................................................................... 6

Banden en relaties .......................................................................................................................................... 7

Bonding, bridging, linking ....................................................................................................................... 7

The strength of weak ties ......................................................................................................................... 7

In de gemeenschap zijn vs er deel van uitmaken ...................................................................................... 9

Weak ties, easy tie, hidden ties? .............................................................................................................. 9

De hulpverleningsrelatie: weak tie? Strong tie? .................................................................................... 9

De veranderlijkheid van ties .................................................................................................................. 10

Ecogrammen die passen in de context van thuislozen ..................................................................... 10

Agogische aspecten van weak ties ........................................................................................................ 10

Structurele aspecten van weak ties ....................................................................................................... 11

Thuislozen en hun netwerken ........................................................................................................................ 12

Hebben thuislozen netwerken? ................................................................................................................. 12

Soorten netwerken van thuislozen en thuislozencarrières ......................................................................... 12

Risky members ........................................................................................................................................ 12

Moeder ..................................................................................................................................................... 12

drie thuislozencarrières .......................................................................................................................... 13

Verschillende profielen, verschillende interventies ............................................................................ 13

Veel bonding, weinig bridging of linking social capital ..................................................................... 13

Normen en voedselonzekerheid ........................................................................................................... 13

Netwerken en het proces van thuisloos worden en uit thuisloosheid komen ........................................ 14

De rol van het netwerk op zich ............................................................................................................ 14

De rol van steun vanuit het netwerk .................................................................................................... 14

Geloofsgemeenschappen ....................................................................................................................... 14

Wegvallen van ouderlijke verantwoordelijkheid en de rol van betekenisvolle anderen ............... 15

Sociale media en netwerken van thuislozen ................................................................................................. 15

Contact houden en zoeken naar werk en huisvesting ....................................................................... 15

Contacten met home based friends ...................................................................................................... 15

Online jongleren met netwerken .......................................................................................................... 15

Digital Divide? ......................................................................................................................................... 16

Impact van sociale netwerken op andere levensdomeinen ........................................................................ 16

chlamydia en gonorrhea ......................................................................................................................... 16

Gebruik van voorzieningen ....................................................................................................................... 16

Natuurlijke leiders en het park als ontmoetingsplaats ....................................................................... 16

Wat heeft impact op sociale netwerken? ...................................................................................................... 17

Wat doet netwerken krimpen? ................................................................................................................... 17

Stigma, geografische mobiliteit en constante verandering houden netwerken klein ......................... 17

Wat versterkt netwerken of sociaal kapitaal? ........................................................................................... 17

Stabiele huisvesting ................................................................................................................................. 17

Op netwerken gefocuste therapie of begeleiding. .............................................................................. 18

Oogsteconomie ....................................................................................................................................... 18

Plaatsen waar je mag zijn: de bibliotheek ................................................................................................. 18

De bibliotheek.............................................................................................................................................. 19

Online: sociale media en thuisloosheid .................................................................................................... 19

Interventies groot en klein om met sociale netwerken aan de slag te gaan ............................................. 21

Twee bedenkingen vooraf .......................................................................................................................... 22

Kleine interventies uit aan de slag met sociale netwerken ..................................................................... 22

Groslijst .................................................................................................................................................... 22

Ecogram ................................................................................................................................................... 22

Cirkel van Lensink .................................................................................................................................. 22

Duplopoppen .......................................................................................................................................... 23

Een bordspel ........................................................................................................................................... 24

Life Skills Intervention ........................................................................................................................... 24

New Visions of Me ................................................................................................................................. 24

Ga samen met je cliënt op zoek naar online-informatie ................................................................... 25

Google maps om belangrijke plaatsen en mensen in het leven van cliënten in beeld te brengen ................................................................................................................................................................... 25

Deugdelijke WIFI ................................................................................................................................... 25

Bespreking van de kleine interventies ...................................................................................................... 25

Van gros naar fijn .................................................................................................................................... 25

Introduceren van deze interventies bij de cliënt ................................................................................ 25

Houding bij het inzetten van deze interventies .................................................................................. 26

Voornaamste redenen om netwerken in kaart te brengen ................................................................ 26

Middelgrote interventies ............................................................................................................................. 27

Homeless World Cup ............................................................................................................................. 27

Samen opkomen voor rechten .............................................................................................................. 27

Actie-onderzoek ...................................................................................................................................... 28

Peer education ......................................................................................................................................... 28

Vrijwilligerswerk ...................................................................................................................................... 28

Inzetten van peers en ervaringsdeskundigen ...................................................................................... 28

Assertive Community Treatment ......................................................................................................... 29

Critical Time Intervention ..................................................................................................................... 29

Eigen Kracht Conferentie ..................................................................................................................... 32

Zet op je website een rubriek met weblinken ..................................................................................... 33

Maak heldere teamafspraken over hoe je in de hulpverlening sociale netwerksites gebruikt ...... 33

Agendeer online incidenten op intervisie ............................................................................................ 33

Bespreking van de middelgrote interventies ............................................................................................ 34

Foto’s als werkinstrument ..................................................................................................................... 34

Werken met peers: de jeugdadviseurs .................................................................................................. 34

Afbakening in de tijd en faseren ........................................................................................................... 34

Een duidelijk einde en tijd voor afscheid ............................................................................................ 34

Samen voorbereid zijn op crisissen ...................................................................................................... 35

De groep groter maken .......................................................................................................................... 35

Balanceren tussen wel of niet tussenkomen en/of overnemen ....................................................... 36

Opletten dat we groepsinterventies en kritische interventies niet uit het oog verliezen .............. 37

Kansen in het facebook et al. verhaal .................................................................................................. 37

Grote interventies ........................................................................................................................................ 38

Andere op stabiele huisvesting gebouwde interventies ..................................................................... 38

Beleid van je deelwerking....................................................................................................................... 38

Beleid van het CAW ............................................................................................................................... 39

Wat kan er wél in korte opvang? .......................................................................................................... 39

Housing First ........................................................................................................................................... 40

Aanwervingsbeleid .................................................................................................................................. 40

Werken met ervaringsdeskundigen ...................................................................................................... 40

Index .................................................................................................................................................................. 42

Bibliografie ........................................................................................................................................................ 43

Het verslag van een leergroep Een leergroep? Eerst even: wat is een leergroep. Ervaren hulpverleners wisselen ervaring uit en gaan samen op zoek naar nieuwe input. Ze sturen het proces in grote mate zelf maar worden ondersteund door Steunpuntmedewerkers. De deelnemers aan deze leergroep werkten in de brede sector thuisloosheid. Concreet houdt dit in dat ze werken in vluchthuizen, inloopcentra, residentiële voorzieningen voor lang en kort verblijf en diensten begeleid wonen.

Bedankt! Ann Van Bel, Els Wydooghe, Esmiralda Kramp, Ethel Bolle, Jan Vanhove, Jolien Beuselinck, Karolien Vandewalle, Katrien Deckers, Kristine Verhaert, Liselotte Alentijns, Luk Van Holen, Nele Welvaert, Sabine Van Esch, Sylvie Cogghe, Tessa Verschure, Ethel Bolle, Tine Welvaert, Tom Claes.

Dit verslag In dit verslag proberen we wat we leerden te bundelen. We kozen ervoor om dit te doen aan de hand van de thema’s die opborrelden uit het proces met de leergroep. Vaak werkten we met een voorzet van een expert of uit literatuur waarop we verder boomden. Voor de leesbaarheid werd het spoor van een louter chronologisch verslag verlaten.

Definities en kaders Ook leergroepen beginnen niet vanuit het niets. Er zijn een aantal kaders in de vorm van definities en omschrijvingen aanwezig.

Thuislozen De definities van termen zoals ‘huis’,‘thuis’, en ‘thuisloosheid’ halen we bij Feantsa, de Europese federatie van organisaties die met thuislozen werken. In België zijn de fédération des maisons d’accueil et des services d’aide aux sans-abri, Association Chapitre XII du Relais Social du Pays de Charleroi, de Belgian Homeless Cup vzw, La Strada, het Vlaams Huurdersplatform, en het Steunpunt Algemeen Welzijnswerk lid.

Feantsa ontwikkelde een typologie van thuisloosheid, Ethos, en definieerde in de aanloop hier naartoe ook thuisloosheid. De Ethos typologie stelt dat het concept “thuis” steunt op aspecten uit drie domeinen. Thuisloosheid houdt de afwezigheid in van één of meerdere van deze domeinen. De domeinen zijn:

1. Het fysieke domein: de mater waarin de woonst fysiek adequaat is, 2. Het sociale domein: mogelijkheid om in de woning privacy te hebben en sociale relaties uit te

bouwen 3. Het wettelijke domein: de wettelijk titel waarmee men aanspraak kan maken op deze ruimte

(Feantsa, 2006; FEANTSA, 2006; Meys & Hermans, 2014).

Sociale netwerken Binnen de sociologie bestaat er een lange traditie om sociale netwerken in kaart te brengen. Georg Simmel beschreef in 1908 al het verschil tussen functioneren in een dyade dan wel een triade en hoe in een samenleving die meer en meer gekenmerkt wordt door grote verbanden het belang van de kleinere groepen toeneemt (Simmel, 2009). Jacob Moreno en Helen Jennings ontwikkelden als eersten een methode, het sociogram, om netwerken in kaart te brengen, en gaven zo het startschot voor een nieuwe wetenschap: de sociometrie.

Ondertussen is netwerkanalyse uitgegroeid tot een volwaardige wetenschappelijke tak die tot ver buiten de grenzen van de sociologie reikt. In de jaren ’90 van de vorige eeuw ontdekten ook de natuurkundigen sociale netwerken (Freeman, 2011). Dit zorgt er onder andere voor dat de definitie van een sociaal netwerk ruimer wordt dan netwerken van mensen of organisaties:

A social network is a set of socially relevant nodes connected by one or more relations. Nodes, or network members, are the units that are connected by the relations whose patterns we study. These units are most commonly persons or organizations, but in principle any units that can be connected to other units can be studied as nodes (Scott & Peter, 2011, p11).

De definitie die Claude S. Fischer gebruikt sluit wellicht beter aan bij de dagelijkse realiteit in het sociaal werk:

Sociale netwerken: zijn groepen waarin leden elkaars gedrag kunnen beïnvloeden door sociale vergelijking, sociale beloningen en sancties, uitwisseling van informatie en socialisatie van nieuwe leden. (Fischer, 1982)

Sociaal kapitaal Het begrip sociaal kapitaal is nauw verbonden met sociale netwerken. De twee meest gekende auteurs die er mee aan de slag gingen zijn Pierre Bourdieu en Robert Putnam. De eerste toont aan hoe sociaal kapitaal kan worden en gebruikt wordt om sociale ongelijkheid te creëren of te bestendigen. Mensen verwerven toegang tot machtsposities via een systeem van grof vertaald ‘ons

kent ons’(Bourdieu, 1977).

Sociaal kapitaal is bij Bourdieu de verzamelterm voor bestaande of potentiële bronnen die gelinkt zijn aan het hebben van een duurzaam min of meer geïnstitutionaliseerd netwerk van relaties van mensen die elkaar kennen en erkennen. In andere woorden, voor lidmaatschap tot een groep die elk van zijn leden voorziet van de steun van kapitaal dat door de collectiviteit wordt gedeeld, een geloofsbrief, als het ware, die hem of haar toegang geeft tot krediet in de brede betekenis van het woord.

Robert Putnam laat een minder op in- en uitsluiting gericht licht schijnen op sociaal kapitaal: Hij definieert het als: de kenmerken van sociale organisatie zoals netwerken, normen, en sociaal vertrouwen die de coördinatie en samenwerking faciliteert die leidt tot wederzijds voordeel. (Putnam, 2001)

Banden en relaties Bonding, bridging, linking Putnam maakt ook een onderscheid tussen twee verschillende soorten relaties die bestaan in sociale netwerken: hij ziet:

Bruggen bouwende relaties: “bruggen bouwend sociaal kapitaal zijn open netwerken die gericht zijn op de buitenwereld en mensen richting geven waarmee ze diverse sociale breuklijnen overbruggen (Putnam, 2000, p. 22).

Bonding relationships: “hechtend” sociaal kapitaatl bestaat uit naar binnen kijkende netwerken die geneigd zijn om de exclusieve identiteit van een homogene groepen te versterken (Putnam, 2000). Dit kan de zorg inhouden voor familie en vrienden maar ook in extreme gevallen, superverlijmde netwerken, gebaseerd op agressieve uitsluiting die schadelijk zijn voor een samenleving. Putnam geeft als voorbeeld de Ku Klux Klan (Putnam, 2000, 21 ff).

Later vulden Simon Szreter en Michael Woolcock deze beide begrippen nog aan met linking relationships:

Ze definiëren linkend sociaal kapitaal als te respecteren regels en vertrouwensbanden tussen mensen in wisselwerkingen doorheen expliciete, formele of geïnstitutionaliseerde machts- of autoriteitszones. Het gaat om bruggen bouwend sociaal kapitaal met dit onderscheid dat het eerder verticaal werkt in termen van status en macht, waar Putnams bruggen bouwend kapitaal eerder horizontaal werkt. (Szreter & Woolcock, 2004).

The strength of weak ties Mark Granovetter maakt een onderscheid tussen weak ties en strong ties, zwakke en sterke bindingen. Of een binding sterk dan wel zwak is hangt af van de hoeveelheid tijd, de emotionele intensiteit de intimiteit en de wederkerigheid in een relatie. Granovetter merkt in 1973 op dat de meeste netwerktheorieën het, impliciet, enkel hadden over strong ties. Daardoor beperkten ze hun toepasbaarheid tot kleine, goed gedefinieerde groepen. Door de nadruk te leggen op weak ties, komen de relaties tussen groepen beter in beeld.

Tegen de intuïtie in wijst Granovetter op de kracht van zwakke bindingen. Wanneer mensen oplossingen zoeken voor praktische problemen: werk zoeken, huisvesting vinden, een ander schaars goed verwerven, … dan komt de oplossing meestal uit het netwerk van die persoon dan spelen, weak ties, zwakke verbindingen, een grotere rol dan strong ties. Met een schematisch voorbeeld: In onderstaand schema wordt een netwerk geschetst. De punten zijn personen. De volle lijnen staan

voor sterke bindingen, de stippellijnen staan voor zwakke bindingen.

Stel dat persoon B een studio zoekt en persoon A een studio heeft die hij of zij wil verhuren. In onderstaand schema is er een zwakke binding tussen beide personen, wat wil zeggen dat ze elkaar kennen maar dat hun relatie er één is waarin weinig tijd, emotionele intensiteit, intimiteit en wederkerigheid zit. Desalniettemin bestaat er een gerede kans dat A de studio zal verhuren aan B.

Denk nu de stippellijn tussen A en B even weg. B kan nog wel tot bij A komen, maar via een omweg. Die omweg loopt in bovenstaand schema van B naar I via een sterke binding, van I naar E via een zwakke binding en ook via een zwakke binding van E naar A. Granovetter maakt een eenvoudig rekensommetje: om de zwakke binding tussen A en B te vervangen zijn er minimaal 3 stappen nodig. De ‘waarde’ van de binding A-B is dus 3.

In een andere situatie die geschetst wordt in de tekening hierboven is volgens dezelfde denkwijze de waarde van de relatie A-B veel groter: 13.

Ook Granovetter gebruikt de term brug: hij wijst erop dat sterke bindingen zelden een brug naar een ander netwerk zijn hij stelt het zelfs sterker: ‘No strong tie is a bridge.’ Het advies van Granovetter is dus ook eenvoudig: focus op de zwakke bindingen (Granovetter, 1973).

In de gemeenschap zijn vs er deel van uitmaken Bogdan en Taylor kijken vanuit het werken met mensen met ontwikkelingsstoornissen naar netwer-ken. Zij zien in de eerste deïnstitutionaliseringen in de Verenigde Staten vooral een poging om mensen uit instellingen en in de gemeenschap te krijgen. Dit liep voor heel wat mensen met ontwik-kelingsstoornissen fout waardoor er een groot deel van hen thuisloos werd. Ze maken het onder-scheid tussen ‘in de gemeenschap zijn’ en ‘deel uitmaken van de gemeenschap’. In de gemeenschap zijn verwijst enkel naar de fysieke aanwezigheid. Deel uitmaken van de gemeenschap betekent dat o.a. mensen met ontwikkelingsstoornissen de mogelijkheid hebben om interacties te hebben met andere leden van de gemeenschap en er betekenisvolle relaties mee aan te gaan. Deel uitmaken van de gemeenschap wordt volgens de auteurs nu ook omschreven als inclusie (Bogdan & Taylor, 1999)

Weak ties, easy tie, hidden ties? Een deelnemer uit de leergroep geeft een goed gekozen voorbeeld: We geven één van onze cliënten de taak om brood te gaan halen. De banden die hij op die manier ontwikkelt met de bakker, de vrouw van de bakker en de mensen die meestal op dat moment ook staan te wachten zijn weak ties.

Een andere deelnemer pikt hierop in en creëert onbewust een kleine spraakverwarring. Hij begint weak ties consequent easy ties te noemen. Het zou inderdaad kunnen dat het vanuit het standpunt van een begeleider, voornamelijk in kortdurende opvang, veel makkelijker is om aan de slag te gaan met de weak ties dan met strong ties. Een andere deelneemster herkent zichzelf in de vaststelling die Granovetter in ’73 maakte: het is vaak gewoon zaak om de handelingen en inspanningen die cliënten doen in het kader van deze weak ties te zien en de cliënten hiervoor erkenning te geven.

We gaven onszelf twee huiswerkopdrachtjes: reflecteer over je eigen weak ties en zie het belang daarvan en neem in de ecogrammen die je maakt tussen nu en de volgende sessie ook uitdrukkelijk de weak ties mee op.

.

Op het einde van de eerste leegroepsessies gaven de deelnemers zichzelf een huiswerkopdracht: Kijk door het perspectief van de vier aspecten die Granovetter hanteert (hoeveelheid tijd, emotionele intensiteit, intimiteit of wederzijdse vertrouwdheid en wederkerigheid) naar de hulpverleningsrelaties waarin je momenteel functioneert.

In sessie twee bespraken we de bevindingen: Het bleek meer complex dan de vier aspecten doen vermoeden: Hoeveelheid tijd is o.i. de enige echt objectief te meten parameter. De andere drie zijn voor interpretatiee vatbaar. De vragen waar we al snel bij uitkomen zijn:

De hulpverleningsrelatie: weak tie? Strong tie? Hoe zien wij een hulpverleningsrelatie? Als weak tie? Strong tie? Tussenin variërend? Hoe zien cliënten deze hulpverleningsrelatie? Weak tie? Strong tie? Pendelend of oscillerend tussen de twee?

Het perspectief van de ander zal in dit relaties zelden een spiegelbeeld zijn. Bijvoorbeeld: “De vrouw die ik ooit geholpen heb. Ik was voor haar een van de drie personen waarmee ze sprak over het misbruik waarvan ze als kind slachtoffer was geweest. Voor mij was ze een cliënt waarvoor ik als professional m’n professionele best deed. Daarbij hoort empathie, en correcte luisterhouding, maar ook een gedegen dossiervorming en goed kunnen omgaan met afstand en nabijheid.”

Een andere deelnemer: “Cliënten waren voor mij vaak een weak tie. Ik merkte, of dacht, dat ik voor hen vaak strong tie was. Want de andere kant: Overschatten we ons belang vaak niet? Soms hoor je weleens cliënten onderling praten over collega’s van je, of over een vorige hulpverlener in een andere organisatie. Vaak getuigt dat niet van erg sterke ties.

Een andere bedenking: Met de typering van Granovetter is het perfect mogelijk dat een tie te sterk is om nog een hulpverleningsrelatie te kunnen zijn: Casus: grensoverschrijding, te veel nabijheid, in een vorige instelling maakt dat

cliënte niet meer terug kan naar instelling.

De veranderlijkheid van ties Deelnemers die werken in de vrouwenopvang merken op dat een aantal bindingen van cliënten van karakter is veranderd net voor mensen op bij hen terechtkomen: bijvoorbeeld door het weggaan van of breken met een partner verandert de relatie met die partner, maar ook met veel mensen uit het netwerk van die partner. Volgens andere deelnemers vormen jonge thuislozen erg snel sterke bindingen met medebewoners vaak dadelijk als strong ties. T.t.z. ze brengen er veel tijd mee door, voeren er gesprekken mee die een hoge emotionele intensiteit en intimiteit hebben, stellen er veel vertrouwen in, …Best Friends Forever. Bij vertrek uit de opvang lijken deze relaties te stoppen, even abrupt als ze begonnen.

Ecogrammen die passen in de context van thuislozen Al even snel kwam de bedenking bij het eigen oordeel: Zijn we niet wat snel om daar een oordeel over te geven? Een deelneemster vertelde over haar ervaringen met het maken van ecogrammen met cliënten. Ze doet dit zo laagdrempelig en aanschouwelijk mogelijk. Vaak met opstellingen met duplo-poppetjes en andere symbolen. Dit vraagt behoorlijk wat tijd, maar het loont:

De aanpak met opstellingen is handig o.w.v. het ruimere speelveld dat het toelaat, ruimer dan op een A4 of A3 formaat vel papier. Een persoon waar de cliënt zich nu erg ver van wil houden kan aan de andere kant van het gebouw worden gezet. Ook nodigt het de cliënt meer uit tot participatie: het juiste poppetje kiezen voor de juiste netwerfiguur. Snel kunnen schakelen tussen huidige en gewenste situatie of tussen heden en verleden. Foto’s van de opstellingen kunnen helpen om doorheen de hulpverlening continuïteit in het verhaal te brengen.

Door er als hulpverlener de tijd voor te nemen en er aandacht aan te geven krijg je over deze relaties gesprekken met een andere lading. Een terugkomende ervaring is dat cliënten in eerste instantie een aantal strong ties niet als ties zien. Wat janmmer is, want het is sociaal kapitaal dat dan niet of pas veel later aan bod zou komen in de hulpverlening en weinig, te laat of niet wordt aangeboord. Een andere ervaring is dat cliënten op het moment dat ze in de vrouwenopvang terecht komen zelf bewust hun bindingen scannen op bruikbaarheid in de nieuwe situatie. ‘Vriendin X ben ik een tijdje geleden uit het oog verloren, maar ik weet wel dat ze toen ook is weggegaan bij haar partner met een drankprobleem, misschien even bellen.’

Het proberen te typeren van ties is zinvol en iets wat we in andere bewoordingen als hulpverleners vaak doen. Algemene uitspraken doen die ties zet ons al snel op glad ijs. Relaties en hulpverleningsrelaties zijn, zeker in de context van hulpverlening aan thuislozen, divers en veranderlijk. We zien dit zelf bij jongere hulpverleners, maar ook bij onszelf bijvoorbeeld in de vraag hoe we facebook hanteren in relatie met onze cliënten. Maar desalniettemin: die weak ties blijven iets dat aandacht verdient.

Agogische aspecten van weak ties We stelden ons ook de vraag welke aspecten van het hebben an weak ties kunnen aangeleerd of voorgeleefd worden. Introduceren we onze gasten bij hun nieuwe buurvrouw, die wij al jaren kennen? Hoe gaat dan zo’n gesprek? Stuur je een gast samen met een andere gast naar de bakker om zo mensen tegen te komen? Ga je zover dat je small talk oefent met cliënten die het daar moeilijk mee hebben?

Ties leren onderhouden was een ander aspect waarrond agogisch kon worden gewerkt. Hoe breng of hou je wederkerigheid in een relatie? Wat zijn gepaste attenties bij een verjaardag? Hoe hou je al die verjaardagen bij?

Maar ook een hulpverlener kan nog heel wat te leren hebben over het omgaan met ties, strong of weak. We stelden bij onszelf en/of bij collega’s enige handelingsverlegenheid vast als het om relaties gaat. Zijn we niet te volgend in wat een cliënt zegt te willen m.b.t. ties? Voorbeeld: cliënt zegt dat er geen ties meer zijn. Volgen we hem/haar hierin of gaan we op zoek en blijven we met hem/haar op zoek gaan naar ties? Cliënt geeft in het begin van een begeleiding aan geen contact te willen met tie X. Laten we het hierbij of nemen we iedere gelegenheid te baat om hier vraagtekens bij te

plaatsen?

Structurele aspecten van weak ties Het denken over weak en strong ties bracht ons ook bij de regels die we in de diverse vormen van hulpverlening aan thuislozen hanteren. Welke van onze bestaande regels bewerkstelligen weak ties van cliënten? Welke staan weak ties in de weg? Welke veranderingen zouden goed zijn? Het ging over een aantal leefregels in de opvang, maar niet alleen daarover: tijdens een koffiepauze in de leergroep kwam er een discussie over nazorg. Soms is het belang dat in het geding is: het in stand houden van een hulpverleningsrelatie in de vorm van een weak tie. Het zou goed zijn dit gewoon te erkennen. Nu lijkt het er op dat cliëntrelaties een aan-of-uitknop hebben, waarbij het niet duidelijk is of iets wat nazorg heet dan onder de aan- of uitstand valt. Een ex-gast een verjaardagskaart sturen? Tijd maken voor een ex-gast die komt binnenwaaien met zoon of dochter? Belangrijke zaken in het licht van weak ties, en het kan er grandioos fout mee gaan, maar ze daarom in regeltjes proberen te gieten is absurd. Het is wel intervisiemateriaal.

Thuislozen en hun netwerken Hebben thuislozen netwerken? Een vaak geciteerd onderzoek is dat van Mark La Gory en zijn collega’s (La Gory, Ritchey, & Fitzpatrick, 1991). In dit onderzoek werden 150 thuislozen bevraagd in Birmingham, Alabama, US. Vertrekpunt was de veronderstelling die in eerder onderzoek aanwezig was dat de extreme armoede en machteloosheid van thuislozen kan gelinkt worden aan een gebrek aan sociale verbanden. La Gory en zijn collega’s onderzochten of thuislozen inderdaad weinig sociale banden hebben.

Dat bleek niet het geval. De bevraagde thuislozen hadden een netwerk van vertrouwelingen, vrienden, familie en kennissen. Echter, waar in de brede bevolking het hebben van een netwerk samen gaat met een hoger inkomen, minder anomie, minder psychotische symptomen, meer kennis over hulpdiensten en meer tevredenheid over de leefomgeving was dit bij de bevraagde thuislozen niet het geval. La Gory besluit dan ook dat een theorie die thuisloosheid wijt aan de afwezigheid van sociale verbanden twijfelachtig denkgereedschap is.

Het onderzoek doet de auteur eerder vermoeden dat thuisloosheid in die mate stigmatiseert dat het een kloof slaat met de ‘normale maatschappij’ die moeilijk te overbruggen valt. Zelfs niet door de aanwezigheid van netwerken. Waarschijnlijk, vervolgt La Gory, zijn de vele stressoren die in thuisloosheid zijn vervat zo slopend dat zelfs sterke informele bindingen eraan moeten geloven. Hij verwijst naar Emerson’s exchange theory (Emerson, 1972) om aan te geven dat zulke qua ‘geven en nemen’ onevenwichtige verbanden niet lang kunnen standhouden.

Tegelijk echter benadrukt La Gory dat een netwerk hebben, ook voor thuislozen, wel degelijk positieve gevolgen heeft: thuislozen met een netwerk voelen zich gezonder, minder depressief en voelen zich meer baas over het eigen leven.

Vooral sociale verbanden die uitdrukking geven aan een emotionele band (expressive ties) verminderen depressie, verhogen de mate waarin thuislozen ervaren dat ze het eigen leven kunnen sturen en verminderen de symptomen van ziekte. Een aantal meer recente onderzoeken diepen dit alles verder uit en brengen nuance aan.

Soorten netwerken van thuislozen en thuislozencarrières Risky members Harold Green en z’n collega’s bestudeerden de netwerken van thuisloze mannen op Skid Row, Los Angeles. Het gaat om mannen die vaak zonder onderdak en geïsoleerd leven, met verbroken bindingen naar ondersteunende organisaties en individuen. Wenzel maakt een onderscheid tussen risicovolle leden van een netwerk en minder risicovolle leden. Het stellen van risicovol gedrag zoals risicovolle seks en middelenmisbruik maakt iemand een ‘risky network member’.

Mannen die aaneensluitende thuisloos waren voor de voorbij zes maanden hebben een netwerk dat bestaat uit ‘riskier members’ vergeleken met mannen die minder lang thuisloos waren.(Green, Tucker, Golinelli, & Wenzel, 2013).

Moeder Amanda Williams en Michael Merten luisterden naar de verhalen van thuisloze moeders en bestudeerden op basis daarvan de invloed van leden uit vroegere netwerken op hun huidige netwerken en relaties. Vooral de relatie met hun moeder bleek uit de analyse van de verhalen van deze vrouwen een grote impact te hebben (Williams & Merten, 2015).

drie thuislozencarrières Chris Chamberlain leidt uit verhalen van thuislozen drie thuislozencarrières af. Ze ziet een jeugdcarrière, een huisvestingscrisis carrière en een thuisloosheidscarrière die teruggaat op een uiteenvallen van de familie. Ze trekt conclusies naar vroege interventie die erop gericht is om thuisloosheid te voorkomen. In de jeugdcarrière moeten interventies starten wanneer jongeren in een in-en-uit-het gezin fase zitten om zo langdurige thuisloosheid te voorkomen. Thuisloosheid die samengaat met het uiteenvallen van heet gezin gaat vaak gepaard met familiaal geweld. Vroege interventies zullen dan volgens Chamberlain moeten focussen op dit familiaal geweld of op het zoeken van veilige huisvesting (Chamberlain & MacKenzie, 2006).

Verschillende profielen, verschillende interventies Kimberly Bender en haar ploeg vergeleken jongeren die hulp zochten bij voorzieningen in de thuislozenzorg in Austin Texas US, en St. Louis, Missouri US. Om verschillen op te sporen gebruikten ze vragenlijsten die peilden naar: de mate waarin de jongeren bindingen met instituties zoals school hebben, psychologisch disfunctioneren, menselijk kapitaal en identificatie met een cultuur van thuisloosheid. Bevragingen aan de hand van dit instrument leren dat de jongeren die voorziening voor thuislozen opzochten in Austin meer vervreemd zijn van familie en diensten die hen kunnen ondersteunen in het stellen van pro-sociaal gedrag, dat ze sterk betrokken zijn in druggebruik en straatcultuur en dat ze voor hun inkomen afhangen van de sociale voorzieningen van de overheid en niet-traditionele inkomensbronnen. De jongeren in St. Louis, hadden meer contact met familie en minder met andere op straat levende jongeren, de kans dat ze drugs gebruikten was kleiner en ook hun identificatie met de straatcultuur was minder groot. De jongeren in Austin waren ook vaker op doortocht, dan die in St. Louis. Een mogelijke hypothese voor een verklaring is dat de jongeren die in St. Louis een beroep doen op voorzieningen voor thuislozen nog vroeger in hun thuisloosheidscarrière zitten. Voor de vaak op doortocht zijnde jongeren in Austin zullen interventies zich naast outreach toespitsen op de jongeren zelf en hun peers. In St. Louis zijn er meer aanknopingspunten: naast de jongere zelf en zijn peers zijn er familie en buurt(Bender, Thompson, Pollio, & Sterzing, 2010).

Veel bonding, weinig bridging of linking social capital Vanessa Oliver en Rebecca Cheff werkten met de levensverhalen van 8 jonge thuisloze meisjes en vrouwen in Toronto, Canada, om een zicht te krijgen op hun sociale kapitaal en de implicaties die dit heeft op hun gezondheid. Theoretisch bouwen o.a. ze verder op onderzoek van Cattell over hoe sociaal kapitaal en sociale netwerken gezondheid beïnvloeden bij mensen die in armoede leven (Cattell, 2001) en van Drever en Whitehead over ongelijkheid en gezondheid.

Oliver en Cheff zien in de vehalen vooral bonding capital. Een tekort aan bridging capital beperkt deze jonge vrouwen in hun mogelijkheden. Peers, leerkrachten en hulpverleners komen uit de interviews naar voor als de belangrijkste verstrekkers van bridging capital.

Ze leren uit de interviews dat de combinatie van helpende mensen, of het nu grootmoeders of sociaal werkers zijn, en online gemeenschappen een omgeving kan creëren waarin jonge mensen met een gebrek aan sociaal kapitaal hun kracht, hulpbronnen, vertrouwen en zelfvertrouwen kunnen opbouwen.

Normen en voedselonzekerheid Susan Booth en John Conveney onderzochten de rol die voedselonzekerheid speelt bij thuisloze jongeren. Ze deden dit in een mixed method studie met een kleine groep thuisloze jongeren tussen 15 en 24 jaar oud in Adelaid, Australië. De geïnterviewde jongeren vertelden over pro-actief sociaal gedrag zoals het delen van voedsel, het delen informatie, gezamenlijk bedelen en het beschermen

van kwetsbare anderen. Wanneer de druk op het verwerven van voedsel toeneemt zien de onder-zoekers twee patronen. Een eerste groep jongeren zal geen morele compromissen sluiten. Wanneer ze voorheen vonden dat bedelen of mensen overvallen, of voedsel stelen van een zwakkere een brug te ver was, dan houden ze zich daaraan, ook al betekent dit dat ze uit vuilnisbakken moeten eten. Een andere groep sloot die compromissen wel (Booth & Coveney, 2007).

Netwerken en het proces van thuisloos worden en uit thuisloosheid komen De rol van het netwerk op zich Michael Shier en z’n collega’s brengen de trajecten in kaart van mensen die thuisloos worden of uit een situatie van thuisloosheid komen. Hij kijkt naar de verschillende sociale netwerken die hierbij een rol spelen. Hij stelt vast dat vijf soorten relaties een grote impact hebben op deze trajecten:

• Relaties met familie en vrienden • Kennissen uit gedeeld verblijf • Huisbazen en werkgevers • Andere thuislozen • Mensen uit het systeem van sociale voorzieningen

Belangrijk om te zien is dat deze impact even groot kan zijn in het thuisloos worden als in het uit thuisloosheid raken. (Shier, Jones, & Graham, 2011).

De rol van steun vanuit het netwerk De ploeg van Stephen Hwang onderzocht in Toronto, Canada, de correlatie tussen het sociaal kapitaal van thuislozen en hun gezondheid. De steun die thuislozen vanuit hun omgeving kregen kon worden opgedeeld in financiële steun, emotionele ondersteuning, en instrumentele sociale ondersteuning. De thuislozen die deze typen van steun kregen uit hun sociaal netwerk waren zowel fysiek als mentaal gezonder en werden minder snel slachtoffer van misdrijven (Hwang et al., 2009). Verder onderzoek is nodig om te zien of en en zo ja welke oorzaak- en gevolgredenering hieraan kan worden opgehangen.

Geloofsgemeenschappen Patricia Cook-Graig en Laura Koehly rapporteren over een longitudinaal onderzoek naar de ondersteunende netwerken van 28 thuisloze families die in religieus geïnspireerde opvangplaatsen verblijven in het Zuid-Oosten van de VS. De opvang is georganiseerd op basis van lokale program-ma’s waarin binnen geloofsgemeenschappen netwerken gevormd worden die doorheen het ganse jaar opvang voorzien voor vier tot zes families tegelijk.

Ze hanteerden drie onderzoeksvragen: De eerste luidde: Hoe veranderen de sociale netwerken van moeders in thuisloze families wanneer ze een dergelijk, religieus geïnspireerde opvangplaats binnenkomen, gebruiken en verlaten? In dit onderzoek werd er in tegenstelling tot eerdere onderzoeken (Choi & Snyder, 1999; DeOllos, 1997) niet vastgesteld dat het verblijf in opvang het informele netwerk verzwakte.

De tweede onderzoeksvraag was welke kenmerken van sociale ondersteuning kunnen gezien worden als voorspellers van stabiele netwerkrelaties? In deze steekproef bleken vooral de banden uit het informele netwerk dat bestond voor de opname stabiel te blijven.

De derde vraag was welk effect veranderingen hebben in het ondersteunend netwerk van volwassen-en in thuisloze families op hun huisvestings- en financiële situatie. Het onderzoek toonde geen verband aan tussen de aanwezigheid en de sterkte van sociale netwerken en de huisvestings- en financiële situatie na het verlaten van de opvang.

Wegvallen van ouderlijke verantwoordelijkheid en de rol van betekenisvolle anderen Tavecchio, Thomeer en Meeus gingen op zoek naar de factoren die maken dat jonge mensen thuisloos worden. Ze deden dit d.m.v. interviews met 108 thuisloze jongeren, 85 jongeren die in een instelling verbleven en met vergelijkbare problemen kampten als de thuisloze jongeren. De antwoorden op de vragen in de interviews werden ook vergeleken met antwoorden op soortgelijke vragen door jongeren uit de standaardpopulatie. Voor deze laatsten werd gebruik gemaakt van eerder survey-materiaal. De resultaten van het onderzoek tonen aan dat opgroeien in een familie met gescheiden ouders, en meer in het bijzonder een gebrek aan ouderlijke verantwoordelijkheid en emotionele ondersteuning belangrijke factoren zijn in het thuisloos worden van deze jongeren. Tegelijk leren de resultaten dat contacten met betekenisvolle anderen zoals familieleden, kennissen en sociaal werkers de impact van deze factoren kunnen inperken en het risico op wegloopgedrag kunnen verminderen. (Tavecchio, Thomeer, & Meeus, 1999).

Sociale media en netwerken van thuislozen Contact houden met de mensen in je netwerk is moeilijker als je geen vaste stek hebt. Recent onderzoek focust op de vraag of en, zo ja, hoe thuislozen gebruik maken van computers en gsm’s en smartphones om mensen in hun netwerk te bereiken en welke resultaten dit oplevert.

Contact houden en zoeken naar werk en huisvesting Karin Eyrich-Garg onderzocht het computergebruik bij 100 thuisloze mannen en vrouwen in Philadelphia, Pennsylvania, US, die niet in opvang verbleven. Bijna de helft gaf aan de laatste 30 dagen een computer te hebben gebruikt. Die computer gebruikten ze om in contact te blijven met mensen uit hun netwerk, om op zoek te gaan naar werk en huisvesting, en als vrijetijdsbesteding (Eyrich-Garg, 2011).

Contacten met home based friends Eric Rice doet veel onderzoek naar het sociale mediagebruik van thuislozen. Zo onderzocht hij het gebruik van sociale media bij 136 thuisloze adolescenten in Hollywood, California, US. Hij leerde dat face to face contacten van deze jongeren met peers die net als zij op straat leefden een risicofactor waren voor angst en depressie. Contacten via sociale media met ‘home based’ vrienden beschermden deze jongeren voor depressie. Rice sluit af met een pleidooi voor degelijke internettoegang in diensten die met thuislozen werken (Rice, Kurzban, & Ray, 2012). In een ander artikel brengt Rice verslag uit van een succesvol project waarbij peer leaders face to face en online- netwerken opzetten met als doel de verspreiding van HIV te voorkomen bij thuisloze jongeren.

Online jongleren met netwerken Jill Palzkill Woelfer deed groepsinterviews met jonge thuislozen over hun gebruik van socialenet-werksites. Op deze sites verkennen deze jongeren hun identiteit, bouwen ze sociale verbanden uit en maker er gebruik van, ervaren ze spanningen tussen personen, gaan ze, bijvoorbeeld door het gebruik van verschillende accounts en profielen om met niet compatibele toeschouwers, zoals de vriendengroep en toekomstige werkgevers, en hanteren ze veranderende vriendschapsverbanden. Woelfer ziet in dit gebruik van sociale media een mogelijk instrument om de banden met familie en vrienden te onderhouden en ook de vaak noodzakelijke scheiding tussen niet compatibele toeschouwers te bewaren(Woelfer & Hendry, 2012).

Digital Divide? Zoals uit de vorige abstract kan worden afgeleid, verschilt het gebruik van sociale media niet erg veel tussen thuisloze en niet-thuisloze jongeren. Rosanna Guadagno komt tot deze vaststelling wanneer ze het gebruik van sociale media van thuisloze jongeren vergelijkt met dat van leeftijdsgenoten in het hoger onderwijs. Op basis van haar onderzoeksresultaten zet Guadagno vraagtekens bij het bestaan van de term ‘digital divide’ (Guadagno, Muscanell, & Pollio, 2013).

Impact van sociale netwerken op andere levensdomeinen chlamydia en gonorrhea Annie Valente interviewde thuisloze adolescenten testte ze op seksueel overdraagbare infecties (chlamydia en gonorrhea). Eén van de bevindingen was dat bij de jonge vrouwelijke thuislozen die in hun sociaal netwerk vrouwelijke leeftijdsgenoten of vriendinnen hebben de kans toeneemt dat ze een condoom gebruiken. Het verhogen van gewone contacten en vriendschapsrelaties met mensen van hetzelfde geslacht kan thuisloze jongeren beschermen tegen seksueel overdraagbare infecties, besluit Valente (Valente & Auerswald, 2013).

Gebruik van voorzieningen Jean-Pierre Bonin gebruikt Pescosolido’s network episode model, om na te gaan welke rol het sociale netwerk speelt wanneer thuislozen overwegingen maken m.b.t. het gebruik van voorzieningen in de geestelijke gezondheid. Hij stelt vast dat thuislozen met een groter sociaal netwerk meer gebruik maken van geestelijke gezondheidsinstellingen. Het onderzoek gebeurde in Canada waar toegang tot gezondheid gratis is voor alle burgers (Bonin, Fournier, & Blais, 2007; Pescosolido, 1990, 1992).

Amy Donley voerde focusgroepgesprekken met thuislozen die geen gebruik maakten van voorzieningen voor thuislozen zoals shelters. Ook hier duiken verwijzingen naar sociale netwerken op.

A couple who has spent every night of their last 10 years embraced in each others’ arms is not going to forego that warmth, security, and love so she can go to one shelter and he to another. A man whose only companion for the last decade has been his dog is not going to abandon the dog so he can “receive treatment (Donley & Wright, 2012).”

Natuurlijke leiders en het park als ontmoetingsplaats Donald Reitzes brengt verslag uit over twee jaar participatief onderzoek in een park waar veel thuislozen komen in Atlanta. Ook in dit onderzoek wordt verwezen naar het La Gory (cfr. supra). Reitzes ziet in de sociale netwerken van thuislozen vaak natuurlijke leiders die bemiddelen in disputen tussen niet verwante thuislozen maar die ook de noden van hun medethuislozen goed kennen. Hij adviseert stedelijke planningsdiensten om bij het ontwerpen van publieke ruimtes ook oog te hebben voor de thuisloze gebruikers van deze ruimtes. In de tijdsperiode dat het onderzoek liep werd het park attractiever gemaakt voor de brede bevolking, met meer aandacht voor netheid en veiligheid, het opzetten van een buiten-eetplaats en leesruimte, gratis draadloos internet en concerten. Dit alles verstoorde de netwerken tussen de thuislozen niet. Integendeel, de inspanningen om het park net en veilig te houden hadden op de thuislozen hetzelfde effect als op de mensen uit de brede bevolking.

Daarnaast beveelt Reitzes ook aan om de banden tussen formele hulpverleners en informele, thuisloze, hulpverleners aan te halen. Het kan de drempels naar hulpverlening verlagen. De natuurlijke leiders onder de thuislozen kunnen ook worden ingezet als adviseurs die diensten kunnen

helpen bij de inspanningen die diensten doen om hun aanbod beter af te stemmen op de noden van thuislozen.

Wat heeft impact op sociale netwerken? Wat doet netwerken krimpen? Robert Hawkins en Courtney Abrams onderzochten door middel van interviews de netwerken van 39 New Yorkse thuislozen met een dubbele diagnose (verslaving gecombineerd met andere ernstige geestelijke gezondheidsproblemen). De netwerken van deze thuislozen krimpen om wille van drie redenen:

Leden uit het sociale netwerk sterven vroegtijdig De geïnterviewden trokken zich terug uit een netwerk of duwden anderen uit het netwerk Vrienden en familie kwamen in hun leven zoveel zware obstakels tegen dat ze niet meer

konden zorgen voor de geïnterviewden.

Een aantal geïnterviewden reageerden op dit krimpen van het netwerk met pogingen om hun netwerk opnieuw op te bouwen, ook met nieuwe netwerken die negatief sociaal kapitaal aandroegen. Andere isoleerden zichzelf om te ontsnappen aan de druk en de ontgoochelingen die interactie met zich meebracht.

Stigma, geografische mobiliteit en constante verandering houden netwerken klein Rachel Rayburn interviewde 20 thuislozen over de manier waarop ze omgaan met stigma van thuisloosheid. Afstand nemen van de stereotype groep thuislozen, het accepteren en zelfs omarmen van het thuislozenstigma, en het vertellen van fictieve verhalen bleken de meest voorkomende strategieën te zijn. Van de twee stigma-managementstrategieën die Goffman schetst: “passing” waarbij de stigmadrager de informatiedeling over hem of haar zoveel mogelijk controleert om door te kunnen gaan als normaal en “covering” het verminderen van de gestigmatiseerde status wordt covering het meest ingezet. Dit heeft volgen Rayburn te maken met de zichtbaarheid van de status als thuisloze (Rayburn & Guittar, 2013).

Joan Neale interviewde 30 bewoners van een opvangcentrum die drugs en alcohol gebruiken. Hun netwerken waren telden tussen 3 en 13 mensen met een gemiddelde van 7 à 8. Deze relatief kleine netwerkgroottes houden niet in dat er geen sociaal kapitaal aanwezig is. De relaties vertonen diverse vormen van, vaak wederkerige, praktische en emotionele ondersteuning. De thuislozen hadden in hun netwerk mensen die maaltijden voor hen kookten, op hun spullen letten, hen spullen leenden, maar ook op hun kinderen pasten hen onderdak boden en hen aanmoedigden om hun verslaving aan te pakken. Uit de interviews bleek wel dat dit sociaal kapitaal ondermijnd werd door de geografische mobiliteit en de snel opeenvolgende veranderingen. De meeste constante relaties waren die met medewerker van het opvangcentrum en andere bewoners (Neale & Stevenson, 2014).

Wat versterkt netwerken of sociaal kapitaal? Stabiele huisvesting Philip Yanos en zijn collega’s onderzochten het effect van het hebben van een woonst na een lange periode van thuisloosheid bij mensen met ernstige geestelijke gezondheidsproblemen. Hun onder-zoek wijst uit dat het hebben van een woonst inderdaad samengaat met een betere integratie in de gemeenschap. De respondenten geven aan dat het verhuizen naar een eigen stek hun gevoel van veiligheid vergroot, hun zelfbeeld verbeterd, en het gevoel versterkt dat ze deel uitmaken van de samenleving. Een minderheid van de respondenten gaf aan dat het intrek nemen in de eigen stek een aantal uitdagingen met zich meebracht. Omgaan met eenzaamheid en de taken die samengaan met

zelfstandig wonen worden het meest aangehaald. Ander onderzoek geeft aan dat het hier kan gaan om tijdelijke aanpassingsproblemen.

Op netwerken gefocuste therapie of begeleiding. Neale vermoedt op basis van de bevindingen uit haar onderzoek bij thuisloze alcohol- en druggebruikers dat therapieën of begeleidingsvormen die focussen op sociale netwerken deze netwerken kunnen versterken. Ze verwijst in dit kader naar Social and Behaviour Network Therapy (Copello, Orford, Hodgson, Tober, & Barrett, 2002; Copello, Williamson, Orford, & Day, 2006)

Oogsteconomie Maja Flåto en Katja Johannessen onderzochten de rol van de oogsteconomie (harvesting economy) in de sociale verbanden tussen thuislozen d.m.v. interviews en participatieve observatie (Flåto & Johannessen, 2010). Een oogsteconomie wordt ingezet door mensen met weinig economische middelen. Binnen deze economie verstrijkt er weinig tijd tussen productie en consumptie. ‘Bestaansmiddelen worden gelaten zoals ze zijn en onbewerkt in hun originele staat geconsumeerd zo snel als ze beschikbaar zijn’ (Sørhaug, 1996). Productie is in de oogsteconomie dan ook een misleidende term: bijvoorbeeld in het geval van thuislozen wordt er weinig echt gemaakt of geproduceerd. Het gaat eerder om het verzamelen van bestaansmiddelen, ze gebruiken en delen.

Het concept oogsteconomie is sterk beïnvloed door de antropologische kijk op samenleving van jagers en verzamelaars. De opbrengst van oogsten is in deze context onvoorspelbaar. Delen binnen een groep is een rationele manier om met deze onvoorspelbaarheid om te gaan.

Een andere rationale strategie is geld snel terug uitgeven: Flåto en Johannessen citeren in dit verband uit onderzoek van Lia Van Doorn:

“Het is extreem aangewezen voor thuislozen om hun geld in één keer uit te geven. Het geld op zak houden vergroot het risico dat je beroofd wordt of afgeperst. Zoals één informant Johannes (pseudoniem) het stelt: ‘Wanneer je in fout gezelschap zit of je alleen bent, heb je geluk gehad als je al je spullen nog hebt wanneer je wakker wordt. Als je je spullen wil houden moet je er bovenop slapen of ze vastmaken aan je lichaam (Van Doorn, 2010).

Plaatsen waar je mag zijn: de bibliotheek Waar Bogdan en Taylor het verschil maken tussen ‘in de gemeenschap zijn of vertoeven’, en ‘deel uitmaken van de gemeenschap’ ervaren thuislozen vaak fysieke uitsluiting, bijvoorbeeld door de inzet van irritant hoge tonen op plaatsen waar thuislozen samenkomen of door hen te weren uit bijvoorbeeld bibliotheken (www.movingsoundtech.com, 2017). Voor Darrin Hodgetts en zijn collega’s was een artikel in een krant in Nieuw-Zeeland dat de aanwezigheid van thuisloze mannen in de lokale bibliotheek problematiseerde aanleiding voor een diepgravend onderzoek. De bericht-geving over thuislozen in bibliotheken werd onder de loep genomen, de thuislozen werden geïnterviewd over hoe ze de biblitheek ervaarden als een publieke plaats waar ze net als andere mensen gebruik konden maken van het aanwezig materiaal om iets bij te leren. De bibliotheek bleek voor de thuislozen ook een veilige plek te zijn, waar ze konden relaxen en net als andere bibliotheek-bezoekers leren over hun omgeving via kranten.

De onderzoekers stuurden ook een korte vragenlijst naar bibliothecarissen in Nieuw Zeeland. Daarin werd een verwijzing gemaakt naar het krantenartikel. De bibliotheekmedewerkers kregen drie stellingen voorgelegd: (1) ‘Bibliotheken zijn er enkel voor onderzoekers en ontleners’; (2) ‘Zij, de thuislozen, hebben het recht om hier te zijn maar ze moeten in het oog worden gehouden, en (3) ‘Bibliotheken zijn er voor iedereen, wij oordelen niet.” Iets meer van de bibliothecarissen was het eens met deze laatste stelling, iets meer dan een derde koos voor de eerste.

In een volgende fase van het onderzoek bekeken de onderzoekers wat er gebeurd wanneer ze de journalisten laten kennismaken met de verhalen van zowel bibliothecarissen als thuislozen over het bibliotheekbezoek van deze laatsten. Het resultaat is een veel langer en begripvoller en genuanceerd artikel over de thuislozen in de bibliotheek.

De bibliotheek Het actie-onderzoek van Darrin Hodgetts en zijn Nieuw Zeelandse collega’s roept herkenning op. Ook aan deze kant van de planeet zijn bibliotheken vaak veilige plaatsen voor thuislozen (Hodgetts et al., 2008) . Je zit er warm, er is een toilet, je kan in sommige bibliotheken gratis koffie of water scoren, er zijn computers die je kan gebruiken, … en je hebt er letterlijk duizenden aanknopings¬punten voor een gesprek.

Eén deelnemer pikt hierop in: In de lokale openbare bibliotheek zorgde een thuisloze man die werd begeleid door een medewerker van het CAW voor ernstige overlast. De medewerkers van de bibliotheek kloppen aan bij het CAW met de vraag hoe ze hiermee om kunnen gaan. Ondertussen is de cliënt die voor overlast zorgde vrijwilliger in de bibliotheek. Naar de bib met je cliënten!

Online: sociale media en thuisloosheid Philippe Bocklandt gaf een korte introductie over wat onlinetoepassingen konden betekenen in het werken met thuislozen. De presentatie die hij hiervoor gebruikte vind je XXXX. Als kapstok gebruikte Philippe het groeischema van onlinetoepassingen voor cliëntcommunicatie in welzijn en gezondheid (Bocklandt, Adriaensens, De Zitter, Sap, & Vandecasteele, 2014). Dit schema deelt onlinetoepassingen op in toepassingen zonder interactie, die vooral informeren, en toepassingen met interactie. In deze groep vinden we communicatietoepassingen die zowel één op één communicatie faciliteren als communicatie binnen groepen. Nog in de groep toepassingen met interactie vinden we de ondersteunende instrumenten, het gaat om onlinetoepassingen die kunnen worden gebruikt bij het maken van genogrammen, tijdslijnen, dagboeken, … .

De uiteenzetting ontsloot veel toepassingen die voor veel deelnemers nieuw waren. In dit verslag

proberen we de focus te houden op die toepassingen die relevant zijn in het werken met thuislozen en hun netwerken. Een eerste rondvraag naar ervaringen van de deelnemers met onlinetoepassingen het sociale mediagebruik leert dat die onlinetoepassingen een deel van het werk zijn geworden. Een deelneemster: “die onlinedingen, het is niet echt mijn interesse. Ik doe geen facebook, ik gebruik nog een gewone gsm, geen smartphone, … Maar ik merk wel dat cliënten vaak meer durven zeggen/schrijven per sms dan face to face. En dat vind ik interessant. Verder is de gsm of smartphone van cliënten een manier om mensen te blijven bereiken wanneer ze weg blijven.”

Ook een andere deelneemster ziet gasten veel gebruik maken van sociale media: “… Maar dat maakt me soms ook ongerust. Zeker met facebook etc. Ik ben daar niet zo in mee, maar ik vraag me wel af of onze gasten beseffen wat er allemaal openbaar is van wat ze daar opzetten. Zelf ben ik er niet zo snel mee, maar collega’s van me botsen soms op informatie waarvan ik denk ‘Wil ik dit wel weten?’”

Nog een deelnemer ziet het beleid binnen de deelwerking en de organisatie achterop hinken in deze snelle evolutie: “Wat is er hier nodig aan lijnen die een organisatie op dit vlak uitzet? Wat is daarvoor het juiste forum? Is het vrijheid blijheid en kiest elke medewerker z’n eigen favoriete media? Of komen er eenduidige maar waarschijnlijk al te strakke keurslijven vanuit de hoofdzetel? Hoeveel marge heeft een deelwerking om hierover een beleid te maken? Een andere deelnemer vult aan met vragen die zich nu al stellen en waarop het zoeken is naar antwoorden: welke media bieden de nodige garanties wat privacy betreft? Hoe gaan we om met need to know – nice to know als het gaat om cliëntprofielen op het net? Wat spreken we af over het beantwoorden van sms-sen en telefoons buiten permanentie-uren?; … “

Enkele termen zijn belangrijk in het werken met onlinetoepassingen: we zetten ze op een rijtje:

Kanaalreductie: In het gebruik van online communicatietools in de hulpverlening blijkt kanaalreductie een belangrijk gegeven. Bij het chatten is dit het meest uitgesproken. Bij het chatten communiceer je in real time met een hulpverlener, maar is het enige communicatiekanaal dat je hebt het scherm. In de andere vormen van real time communicatie zoals het face to face gesprek krijg en geef je informatie door middel van vele kanalen.

Uit ervaren baat onderzoek geven blijkt dat cliënten deze kanaalreductie als positief ervaren. ‘Nabijheid dankzij de afstand’ blijkt hier de regel. Cliënten vinden het makkelijker om gevoelige zaken ter sprake te brengen wanneer ze zich geen zorgen hoeven te maken over het feit dat de hulpverlener hen zal zien blozen, horen stotteren, zien huilen, … . Dit is een voordeel van chathulpverlening waaraan cliënten een hoger belang hechten dan aan anonimiteit.

Tegelijk houdt deze kanaalreductie een uitdaging in voor de professional. Hij of zij heeft weinig informatie en moet daardoor goed opletten wanneer hij of zij uit de opeenvolgende lijnen op het scherm het verhaal compleet wil maken.

Blended hulp: is het inzetten van een zo goed mogelijke mix van reguliere en onlinehulp. Wat goed in varieert en wordt bepaald door de hulpvrager, medewerker, doelgroep, thema …

Philippe schetst een continuum: Net zoals er hulpverlening bestaat die zich volledig offline afspeelt zijn er hulpverlenings-trajecten die zich volledig online afspelen. Een voorbeeld is alcoholhulp.be. Er is bij deze begeleidingen geen enkel face to face contact nodig. Naast kanaalreductie biedt dit ook het voordeel van makkelijker bereikbaarheid. Werkende vrouwen met kinderen zijn als groep in deze vorm van hulpverlening sterk aanwezig, ze hoeven zich niet te verplaatsen naar een centrum. Een aantal van de opdrachten of zelftesten die ze krijgen in het programma kunnen ze op eender welk tijdstip uitvoeren, om real time met een hulpverlener te communiceren hoeven ze niet naar een centrum te komen. Een andere sterk vertegenwoordigde groep zijn bekende Vlamingen. Voor hen

zal anonimiteit zwaarder doorwegen. Onderzoek toont aan dat dit soort begeleidingen effectief is. De drop out is kleiner dan in face to face hulpverlening.

Toch vermoed Philippe dat de toekomst zal liggen bij blended hulp, hulp waarin de hulp via een mix van kanalen zal worden aangeboden: face to face gesprekken, beeldbellen, telefoon, chat, … allemaal in dezelfde begeleiding en telkens functioneel gekozen. Eén lijn die in bestaande blended hulp initiatieven wel opduikt is die van de afbouw van intensiteit: Bij ee opstart werkt men erg intensief werkt en zet men veel in op face to face gesprekken afgewisseld met chat en andere online toepassingen. Later in het traject worden de face to face gesprekken vaak afgebouwd en komen het werken met opdrachten en zelftests in de plaats. Realtime contacten kunnen dan vlot worden aangevraagd. Uiteraard hangt veel af van de vragen en wensen van de cliënt maar op termijn levert chatten en beeldbellen tijdswinst op.

Nele ziet in het inzetten van blended hulp ook een hulpmiddel voor het bewaken van tijdspaden. De mate waarin intensiteit afneemt kan tegelijk meer gepland en meer geleidelijk gebeuren. Philippe geeft mee dat hieraan op teamniveau wel enig denk- en planwerk vooraf gaat. De vraag is dan wat een team in zijn basisaanbod zet. Daarnaast raadt Philippe ook aan om af te sluiten met een face to face moment. Een begeleiding die uitdooft zonder ‘formeel’ moment of met een formeel moment dat louter online bestaat geeft vaak een lastig gevoel.

Interventies groot en klein om met sociale netwerken aan de slag te gaan Doorheen het proces verzamelden we manieren om methodisch met sociale netwerken aan de slag te gaan. Methodisch werken zien we, met Ad Snellen, als een interactioneel gebeuren tussen hulpverlener en cliënt dat gericht is op het oplossen van problemen en dat - min of meer - in fasen verloopt vanuit specifieke opvattingen en uitgangspunten. We gebruiken in deze bundeling de term interventies en maken een pragmatisch onderscheid tussen grote en kleine interventies. De term interventies houdt ons uit de begripsverwarring die gepaard gaat met woorden zoals methode, methodiek, instrument, tool, aanpak, benadering, … . We zien interventie als een ruim zittende verzamelterm. Het onderscheid tussen klein en groot zien we in het kader van de verslaggeving over dit leertraject in termen van de grootte van de verandering die binnen een organisatie of deelwerking nodig is om met een bepaalde interventie te kunnen starten. Bij een aantal van de interventies is dit erg klein: het gaan gebruiken van een groslijst, wat verderop aan bod komt, kan gebeuren door een individuelen hulpverlener en vraagt weinig of geen voorbereidingstijd, opleiding of afstemming. Het inzetten van woongerichte oplossingen zoals Housing First vraagt daarentegen een beslissing op niveau van de organisatie en het netwerk waarin de organisatie opereert en een beleidskader en in dit specifieke geval, een voldoende ruim aanbod aan geschikte woningen. Hiermee zijn de uitersten van het continuüm geschetst. Ertussen liggen bijvoorbeeld een supervisor zoeken die werkt vanuit een achtergrond in Assertive Community Treatment, of XXXXX. Uiteraard hangt de grootte van de verandering die voorligt ook af van de vertreksituatie. Wanneer je werking al een goed draaiende vrijwilligerswerking heeft vraagt het minder moeite om die zachtjes in een andere richting te sturen dan wel wanneer er geen traditie is in het werken met vrijwilligers. Een deel van deze interventies hieronder vonden we in de publicatie ‘Aan de slag met sociale netwerken’ (Kruijswijk et al., 2014). Andere werden door de deelnemers eerder al zelf ontwikkeld. Het gaat instrumenten die vaak al buiten de thuislozensector werden ontwikkeld en door de deelnemers aangepast voor gebruik in hun specifieke setting. Ook de literatuurscan leverde concrete instrumenten op.

Twee bedenkingen vooraf De eerste bedenking is er een die in ons denken sloop terwijl we in termen van interventies en methodisch werken over netwerken van thuislozen spraken. Op sommige momenten was het een althans voor de leergroep existentiële twijfel. Breken we niets belangrijks menselijks af door zo sterk instrumenteel te denken over netwerken van mensen? Hoe voelt het bij ons als er over de mensen waarmee we samenleven en met wie we relaties aangaan, van wie we houden, … gesproken wordt in termen van doelgerichtheid?

Beter kan de kolonisering van de leefwereld door de systeemwereld die Jurgen Habermas schetst inderdaad niet worden geïllustreerd. De leefwereld is bij Habermas de wereld van de sociale verhoudingen of sociale verbanden die worden gekenmerkt door solidariteit of wederzijdse loyaliteit. Binnen deze wereld wordt veelal communicatief gehandelde: de actoren zijn bereid om via gezamenlijk overleg tot een wederzijdse overeenstemming of consensus te komen. De systeem-wereld staat voor de wereld van economie en politiek. Hier wordt vooral doelrationeel en strategisch gehandeld, gericht op het eigen gewin of het doorzetten van persoonlijke doelstellingen. Habermas ziet de doel–ratio–naliteit meer en meer binnendringen in de leefwereld en vindt dit een kwalijke zaak (Habermas, 1987; Laermans, 2012).

Wouter Mensink stelt met Bruno Latour’s network-actor theorie de tweedeling die Habermas maakt tussen systeem en leefwereld in vraag. Hij ziet zulke tweedelingen als al te schematische weergaven van de werkelijkheid, die weliswaar kunnen helpen om grote lijnen te begrijpen, maar de complexiteit van die werkelijkheid onrecht aandoen. Hij benadrukt ook dat dit soort tweedelingen in de eerste plaats door mensen worden gemaakt en vervolgens een eigen leven gaan leiden, waardoor mensen gaan denken dat ze van nature bestaan. Mensink pleit er, nog steeds samen met Latour voor om op te houden het denken in algemene, vage termen als ‘systemen’, ‘waarden’ en ‘bureaucratie’. En vervolgens heel praktisch te gaan beschrijven hoe professionals en burgers zich tot elkaar verhouden. Waar spreken ze elkaar? Zijn er plekken waar ze regelmatig samenkomen? Wat voor afspraken maken ze, en hoe leggen ze die vast? Op die manier te kijken hoe dit soort actoren onderling netwerken vormen, of juist netwerkvorming afhouden.

“Ongetwijfeld kom je dan ook voorbeelden tegen van professionals die burgers in een bepaald stramien proberen te duwen, of overlegmomenten waarop mensen inderdaad verschillende talen spreken. Maar dan is de insteek om precies te beschrijven waaraan dat nu ligt, in plaats van in algemene dichotomieën te vervallen.”(Latour, 2006; Mensink, 2015)

Kleine interventies uit aan de slag met sociale netwerken Groslijst Dit is een snelle en eenvoudig manier om zonder veel gedoe een netwerk in kaart te brengen. Je werkt gewoon met pen en papier en je vraagt aan je cliënt dat hij de mensen benoemt die een aanspreekpunt zijn.

Ecogram Wat meer gesofisticeerde manier die ook meer mogelijkheden biedt. De manier bouwt verder op hoe genogrammen werken maar de focus is breder dan familie. Er zijn enkele symbolen waarmee je moet vertrouwd worden, maar eens dat het geval is valt er met je cliënt ook meer te bespreken. Er bestaat een vrij goed, maar helaas betalend online programma om genogrammen te maken: genopro.

Cirkel van Lensink Ook hier worden relaties in kaart gebracht. Er wordt gewerkt met vier concentrische cirkels die gaan over de nabijheid van een bepaalde relatie. De cirkels zijn:

• familie • intimi • vrienden • bekenden • diensten

Deze drie interventies worden beschreven in de publicatie ‘Aan de slag met sociale netwerken’ van Movisie die je op www.movisie.nl gratis kan downloaden.

Duplopoppen Deelneemster Jolien Beuselinck vertelde hoe ze samen met cliënten met duplopoppen en allerlei ander materiaal opstellingen maakt van het netwerk op een bepaald momenten en daar foto’s van maakt. Als vertrekpunt wordt een cirkel genomen die wat lijkt op de Cirkel van Lensink (cfr. supra). De kringen van buiten naar binnen zijn:

professionelen kennisseen vriendschap initimiteit.

Deze voorzet werd door de andere deelnemers opgepikt: er volgde een levendige uitwisseling van 'tips and tricks' bij het in kaart brengen van iedereen. Monsters en schaduw inzetten bijvoorbeeld: dit brengt ruzies, spanningen en kwetsuren in beeld. Ook de schatkist die in heel wat duplosets aanwezig is wordt ingezet: Het wordt iets aan de hand waarvan de cliënt spreekt over waar ze waarde aan hecht, wat waardevol is in haar leven. Ook het formaat van de poppetjes wordt ingezet: door kleinere poppetjes waarvan er ook grotere poppen in de cirkels staan rond een pop te zetten wordt de rugzak met kwetsuren en krachten uit het verleden zichtbaar. Welke rol spelen deze interacties met anderen in het verleden nu in het heden nog? Uiteraard speelt ook de positie van de poppen onderling een rol: naar wie kijkt de pop? Naar wie heeft ze haar rug gekeerd. Dit kan helpen om een zicht te krijgen op het traject waarlangs iemand nog wel communiceert via derden maar niet meer rechtstreeks. Ook evoluties in de tijd kunnen worden weergegeven. Jolien maakt met haar cliënten verschillende opstellingen voor verschillende levensfasen. Ze zet deze uit op ondergrond met een verschillende kleur. De prille jeugd is groen, het nu is blauw, etc. Ook een gewenste situatie in de toekomst kan een kleur krijgen.

Ook overleden personen kunnen een plaats krijgen: de popjes staan dan niet rechtop maar liggen. Verhogingen, voetstukken, kunnen hiërarchische verschillen zichtbaar maken. Wie is er de baas in huis? Soms kiezen cliënten om bepaalde mensen geen plaats te geven. Dan dringt Jolien aan om hen toch een plaats te geven. Dit mag heel ver uit de cirkel zijn, aan de andere kant van de kamer, of op een compleet ander niveau (op grond en rest op tafel) of ergens weggestopt…. Belangrijk is dat de opstelling goed voelt voor de cliënt. Het poppetje niet uitzetten kan nog steeds hun keuze zijn. Bij herhalingen van de oefening stelt de hulpverlener nogmaals vragen rond de afwezige(n).

Afronden van een sessie met duplo’s gebeurt met verwijzen naar een volgende sessie en het maken van één of meerdere foto’s. Een volgende sessie begint met de vraag sessie teweeg heeft gebracht. Daarvoor aandacht hebben. Als je dit herhaalt zien cliënt en hulpverlener hoe het netwerk van de cliënt evolueert. De hulpverleenster kiest voor deze manier van werken omdat het schrijven met inkt op papier vrij definitief kan overkomen en zo voorbijgaat aan het veranderlijke karakter en dus ook het potentieel tot veranderen in netwerken. Andere leergroepleden vielen in door te verwijzen naar familie-opstellingen.

Tot zover wat kan doorgaan als basisregels. Maar dat is maar het begin van het werk. Meespelen, aanpassen, inspelen op wat er gebeurt is de boodschap. Met kinderen lukt dit meestal erg goed, het hoeven ook geen duplo’s te zijn: Je mag creatief zijn smurfen, damschijven, kindersurprise poppetjes, houten poppetjes, …. Als er maar voldoende variatie kan zijn. Leg een verzameling aan.

Vroeger was er bij Balans VSPW een opleiding van enkel halve dagen, maar deze wordt ondertussen niet meer gegeven. Liesbeth Vervecken vermeldt in haar luikje op de Balans Website nog wel het werken met duplo-poppen (“Balans: opleiders VSPW Gent,” 2017).

Een bordspel Guylaine Racine en Odile Sévigny beschrijven een bordspel dat ze ontwikkelden om te gebruiken in de groepswerking van een vrouwenopvangcentrum (Racine & Sévigny, 2008). Het doel was om via het bordspel een zicht te krijgen op de manier waarop vrouwen die in Auberge Madeleine, een vrouwenopvangcentrum, verbleven omgaan met de moeilijkheden in hun dagdagelijks leven. Ze stellen vast dat het bordspel ook goed bruikbaar is als een interventiemiddel in groepswerkingen van vrouwenopvangcentra.

Life Skills Intervention Christine Helfrich en Dara Chan onderzochten hoe het doorlopen van een Life Skills Intervention inwerkte op de prioriteiten, competenties en waarden van recent thuisloos geworden volwassenen met geestelijke gezondheidsproblemen (Helfrich & Chan, 2013). Life skills zijn de vaardigheden die voor vele mensen vanzelfsprekend zijn. Geld kunnen beheren, winkelen, koken, het huishouden doen en netwerken onderhouden. Ze zijn essentieel om zelfstandig te kunnen wonen. Sommige thuislozen beheersen niet al deze vaardigheden, soms omdat ze ze nooit hebben verworven of geleerd, soms omdat ze ze verleerden gedurende lange perioden van thuisloosheid. Life Skills Training focust op deze vaardigheden. Het verschilt van ondersteuning en hulp omdat het in de eerste plaats gericht is op het versterken van de zelfstandigheid van de persoon die de opleiding volgt(The Homeless Hub, 2016).

In de interiews die de onderzoeksters afnemen bij cliënten blijkt dat voor deze mensen die net thuisloos werden het opnemen van sociale rollen een lage prioriteit heeft. De prioriteiten ‘Zorgen voor anderen waarvoor ik verantwoordelijk ben’, ‘Betrokken zijn als student, werknemer, vrijwilliger,en/of familielid’ scoorden in de priorteitenlijsten zowel voor, na als tijdens de Life Skills Interventie laag. Een meer doorgedreven analyse doet de onderzoekers besluiten dat de juiste moment om in te zetten op het opnemen van rollen niet zozeer is waneer de thuisloze net gehuisvest is, maar wanneer hij of zij stabiele huisvesting heeft. Ze verwijzen naar onderzoek van o.a. Sam Tsemberis dat aangeeft dat zowel de competenties als de motivatie stijgen wanneer de cliënt weet dat zijn huisvesting stabiel is (Tsemberis, Gulcur, & Nakae, 2004; Yanos, Philip, Barrow, Susan, & Tsemberis, 2004)

New Visions of Me New Visions of Me gaat over het belang van pret, spel en plezier in herstelprogramma’s. In het project werden acht thuisloze vrouwen met geestelijke gezondheidsproblemen en een verslaving uitgenodigd om te brainstormen over dingen die ze zouden doen om:

iets nieuws te proberen zorg te dragen voor zichzelf terug verbinding te maken met het kind in zichzelf verbinding te maken met andere vrouwen in het herstelprogramma.

Ze mochten er hierbij van uit gaan dat ze ongelimiteerde tijd, geld en vrijheid hadden.

Deze brainstorm was het begin van een zes maanden lopend project waarbij negen medewerkers en vier peer-mentors zich toelegden op het creëren van mogelijkheden voor pret. De start bleek moeilijker dan gedacht: De vrouwen voelden zich geprangd zitten tussen het gevoelen geen recht te hebben op pret en niet te weten hoe je pret kan hebben. Bij het einde werd het project positief geëvalueerd door alle deelnemers. De auteurs van het artikel willen het project geen onderzoek noemen, wel een pleidooi om pret, plezier en spel niet uit het oog te verliezen (Lawless, Rowe, & Miller, 2009).

Ga samen met je cliënt op zoek naar online-informatie Dit geeft je een beeld over het zoekgedrag, maar ook het online-netwerk van je cliënt en je kan tegelijk dit netwerk, en dat van jezelf, verbreden. Het levert waarschijnlijk op gezette tijden nieuwe links op voor in de rubriek met linken op de website van je eigen deelwerking.

Google maps om belangrijke plaatsen en mensen in het leven van cliënten in beeld te brengen Philippe Bocklandt toonde in de presentatie die hij gaf hoe hij in de dimensie ‘plaatsen’ via een eenvoudige toepassing van google maps netwerken van mensen in kaart kan brengen. Hij gebruikt hiervoor verschillende pinpoint, speldekoppen, voor plaasten:

waar kom ik mensen tegen waar praat ik met mensen waar heb ik goede vrienden verbrande schepen …

Deugdelijke WIFI Nog een hygiënestukje: wifi is ondertussen een vereiste voor iedere stek waar we met thuislozen werken. Wifi is noodzakelijk in opvang, in inloopcentra. Het stelt onze cliënten in staat om hun online contacten bij te houden, websites te raadplegen, … .

Bespreking van de kleine interventies Van gros naar fijn De volgorde waarin de deelneemsters de interventies uit ‘aan de slag met sociale netwerken’ voorstelden riep bij de andere deelnemers de bedenking op dat er bijna voor elke fase in de hulpverlening een passende manier is om een netwerk in kaart te brengen. De quick & dirty groslijst leek ons dan geschikt voor een eerste contactname, ecogrammen en de cirkels van Lensink leken ons meer geschikt in verdere fases in de hulpverlening, of wanneer je op zoek gaat naar een oplossing voor een concreet probleem. Op het materiaal dat al uit een groslijst kwam kan ook verder worden gebouwd in een ecogram. Met het materiaal uit een ecogram kan ook vlot een Lensink-voorstelling gemaakt worden.

Introduceren van deze interventies bij de cliënt Ook de vraag hoe we deze methoden introduceren bij cliënten gooiden we in de groep. Dit leverde diverse antwoorden op. Een genogram zit al vervat in het intake-instrument Baert dat vrij algemeen wordt gebruikt bij vraagverheldering in het onthaal. Het instrument Baert wordt dan nog wel kort geïntroduceerd maar het werken met het genogram is daar dan gewoon een deel van.

Op andere momenten gebruiken de leden uit de leergroep hun eigen onwetendheid als introductie. “Wacht even, ik ben niet meer mee. Ik ga het proberen te tekenen. …. Klopt het zo?”

Gewoon “Oppikken wat er valt …” in een gesprek en dat gebruiken om wat dieper in te gaan op het netwerk. Als je er bij stilstaat, is het moeilijker thema’s te bedenken waar het netwerk niet relevant bij is dan thema’s waarin het netwerk belangrijk is.

Algmene regel: maak het niet te zwaar en ingewikkeld en vermijd de dure woorden ‘genogram’, etc.

Jolien merkt op dat de grootste weerstand tegen het werken met de duplo’s vaak zit bij de begeleider zelf. Haar ervaring leert dat er gewoon mee beginnen bij een cliënt waarmee je durft experimenteren en zien waar je uitkomt die drempel helpt nemen. Ook binnen intervisie op team kun je de duplo’s uitzetten. Het helpt de aandacht van iedereen rond de tafel te krijgen. Als team dit systematisch uitproberen verlaagt de drempel én je leert andere dingen zien.

Houding bij het inzetten van deze interventies De bedenking vooraf m.b.t. het zo sterk instrumenteel benadering van relaties van mensen werkte ook door in gesprekken over de houding bij het inzetten van de instrumenten die hierboven worden geschetst. Belangrijk is dat je over de tekening niet tot een consensus moet komen met je cliënt. De houding moet er één zijn van samen ontdekken. Twistgesprekken over wie wel of niet in de picture komt of welke patronen er al dan niet spelen zijn bij voorbaat zinloos. De cliënt houdt de regie.

Daarnaast is het ook belangrijk de gekwetstheid te respecteren die rond deze kan verkenning hangen. Niet mee beginnen in de laatste 10 minuten voor een volgende afspraak, dus.

Het verkennen van een netwerk vraagt bij de cliënt ook enige rust in de chaos. Wanneer het overdonderd voelen nog te sterk op de voorgrond zit zullen netwerkverkenningen niet veel bijdragen.

Een open-boek houding. Leg goed uit wat je doet en waarom je het doet. Dit goed verwoorden helpt je trouwens ook als je als hulpverlener zelf wil nadenken over de cliëntsituatie.

En uit het New Visions of Me-traject: Maak het leuk, de boog staat bij mensen die in thuisloosheid leven vaak al erg lang erg gespannen. Even mogen relaxen, ’t kan een groot verschil maken.

Een tip vanuit het werken met duplo’s om volwassenen over de drempel te helpen van het werken met poppetjes helpt het om als hulpverlener te starten met het uitzetten van je eigen poppetje en je eigen kleine pop met de uitleg hierbij.

Met duplo’s werken doe je zorgvuldig. Je draagt zorg voor de opvang van de cliënt nadien. Het kan een grote impact hebben. Wanneer je die opvang nadien niet kan bieden doe je het beter niet. Ook het uitzetten van een opstelling op zich vraagt tijd. Je bent al snel een uur bezig.

Voornaamste redenen om netwerken in kaart te brengen Het feit dat genogrammen o.a. via het instrument Baert min of meer een alledaags gegeven zijn geworden neemt niet weg dat goed is om even stil te staan bij de het waarom van dit instrument. Een deelnemer stelde de vraag: waarom gebruiken jullie die genogrammen? De antwoorden liepen uiteen:

Soms doen we het om een overzicht te krijgen op het ganse (familie-) netwerk. Maar op andere momenten doen we het ook om mensen die een tijd uit beeld waren terug in beeld te brengen. Nog op andere momenten proberen we een zicht te krijgen op hoe relaties in het leven van de cliënt ontstaan, hoe ze evolueren en hoe ze soms ophouden te bestaan. Op nog andere momenten doen we dit voor onszelf als hulpverlener om een goede kijk te kunnen krijgen op (het netwerk van) wie er voor ons zit. Een doel kan ook zijn eerder de cliënt zelf terugkomende patronen in relatievorming te helpen ontdekken in zijn of haar eigen leven en daarmee aan de slag te gaan. Een erg eerlijk antwoord was ook: ‘omdat het een luik is dat moet ingevuld worden in het document dat hoort bij een instapgesprek.’ Soms is de aanleiding ook een concreet voorval of incident, bijvoorbeeld door de positionering in het gezin te duiden: oudste, jongste, enig kind, achterkomer,. . Of we willen de nadruk net op de verandering in patronen leggen eerder dan op het statische ervan: “Een maand geleden zagen we dit zo, en nu …”. Om nuance te brengen in verhalen is een andere reden: Een

voorbeeld: de woordelijke boodschap “Ik heb geen contact meer met familie” van een allochtoon meisje bleek te gaan over een crue uitspraak door haar vader. “Gij zijt mijn dochter niet meer.” Er bleken na wat praat- en tekenwerk nog veel contacten te bestaan met haar zussen, met tantes, …

Uit het werken met opstellingen met duplo-poppetjes blijkt ook dat veel cliënten makkelijker praten via de poppetjes dan rechtstreeks naar de hulpverlener. De opstelling doet anders kijken naar de situatie waarin de cliënt leeft. Het maakt het ook makkelijker, natuurlijker om meerzijdig partijdig te zijn. Een ‘nieuwe’ reden dook op: het mee in beeld brengen van ‘weak ties’. Deze blijven te vaak onvermeld en buiten beeld.

Redenen te over dus, maar net daarin steeds helder zien is een belangrijk aspect van methodisch werken.

Middelgrote interventies Een aantal van de middelgrote interventies benaderen de thuislozen als een groep. Brengt hen samen en mikt op het creëren van verbondenheid.

Homeless World Cup Emma Sherry interviewde Australische deelnemers aan de Homeless World Cup en observeerde hen in het traject dat ze aflegden, zowel voor als na hun deelname aan de Homeless World Cup (Sherry, 2010). Haar onderzoek biedt een goed zicht op de intrinsieke positieve uitkomsten van dit en soortgelijke sportparticipatieprojecten en bij uitbreiding van initiatieven die focussen op het versterken van sociaal kapitaal. Tegelijk waarschuwt ze: sportparticipatie alleen zal niet voor deze uitkomsten zorgen. Een ander onderzoek benadrukt vooral dit laatste aspect (Magee & Jeanes, 2013). De mogelijke positieve uitkomsten zijn dat deze activiteiten de deelnemers kansen bieden om actieve en geaccepteerde leden te zijn. Het onderzoek spitste zich toe op twee aspecten van sociaal kapitaal: het herstellen van het zelfwaardegevoel en het ontwikkelen van het gevoel ergens bij te horen, deel uit te maken van een groter geheel. Thuislozen ervaren heel wat drempels die maken dat ze niet deel kunnen nemen aan normale activiteiten wanneer ze dat willen. De Homeless Cup neemt die drempels weg. Vervolgens zorgt gewoon deelnemen al voor het gevoel ergens bij te horen, voor fierheid, en voor een uitbreiding van sociaal kapitaal.

Deelnemen aan de Homeless Cup linkt deelnemers ook aan mensen buiten hun kring van kennissen. Dit verbreden van het sociale netwerk kan een opstap zijn om toegang te krijgen tot middelen waar ze zonder deze nieuwe mensen in hun netwerk geen toegang toe krijgen. Sherry benadrukt ook dat het effect doorwerkt nadat de deelname aan de Homeless Cup is gestopt. In de groep die zij volgde was er een Post-Street-Socceroos programma waarin de eerdere deelnemers werden ingezet als ambassadeurs voor de nieuwe lichting en als coaches en mentors in educatieve programma’s.

Samen opkomen voor rechten Michael Brubaker en zijn collega’s brengen verslag uit van traject dat een groep thuislozen liep. Ze werkten met de methode Emancipatory Communitarianism. Deze groepscounselingmethode werd ontwikkeld door Isaac Prilleltensky (Prilleltensky, 1997). Deze methodiek is erop gericht cliënten te empoweren en doet dit door:

hun geschiedenis van onderdrukking te deconstrueren hen verantwoordelijkheid te laten nemen voor hun keuzes in het heden deze verantwoordelijkheid te vertalen in gemeenschappelijke actie, waarbij het individu

bijdraagt tot het grotere geheel terwijl het z’n plaats vind tussen anderen.

In de voorbereiding gaat veel aandacht naar de kijk van de begeleider op thuisloosheid en zijn of haar houding tegenover thuislozen. De onderliggende gedachte is dat ook begeleiders niet immuun zijn voor de vooroordelen die bij het brede publiek leven ten aanzien van thuislozen.

De thuislozen gaan met elkaar in gesprek, vertellen hun verhaal en luisteren naar dat van anderen. Aan het eind van een sessie komen vragen aan bod zoals:

Wat leerde ik vandaag van de groep? Wat leerde ik anderen in de groep vandaag? Hoe worden we onderdrukt door een samenleving en door anderen? Hoe onderdrukken we elkaar? Hoe staan we toe dat we onderdrukt worden? Hoe hielp de groep me om de mezelf te bevrijden van de onderdrukking die ik ervaar?

Actie-onderzoek David Moxley brengt verslag uit van een actie-onderzoek waarin thuisloze zwarte vrouwen van middelbare leeftijd werden uitgenodigd om te vertellen hoe ze thuisloos werden en hoe ze omgingen met die thuisloosheid. Het onderzoek maakte gebruik van zowel individuele interviews met de vrouwen als groepssessies. De vrouwen werden ook uitgenodigd om foto’s te maken van de plaatsen waar ze hulp vonden bij hun trajecten uit thuisloosheid en plaatsen waar ze die hulp niet vonden. De vrouwen maakten o.a. een tentoonstelling over hun trajecten in en uit thuisloosheid waarin de vrouwen ook gids waren.

De onderzoekers geven aan dat deze manier van onderzoeken henzelf en de vrouwen hielp een zicht te krijgen op de complexiteit van thuisloosheid. Eén van de rode lijnen die opdook was de ver-vreemding van familieleden die thuisloosheid met zich meebracht.

Peer education Malaike Mutere en haar collega’s gingen met 54 jongeren die op straat of in shelters leefden op zoek naar hoe effectieve gezondheidsinterventies die mikken op deze doelgroep er moeten uitzien. Zulke aanpak moet volgens de jongeren goed aansluiten bij hun leefwereld, een aspect dat volgens hen afwezig is in de meeste gezondheidsinterventies waarmee ze ervaring hebben. Verder is het betrekken van deze jongeren zelf in het opzetten én implementeren van deze interventies belangrijk.

Vrijwilligerswerk Andere initiatieven mikken eerder op integratie van mensen uit de groep ‘thuislozen’ in andere groepen in de samenleving. Beide doelstellingen hoeven elkaar echter niet uit te sluiten. Zo zal een voetbalploeg die meedraait in de Homeless Cup zal vaak tegen andere voetbalploegen in de buurt wedstrijdjes spelen.

Larry Morton en zijn collega’s gingen in een onderzoek bij 60 thuislozen met een ontwikkelings–stoornis na hoe het al dan niet hebben van vrijwilligerswerk correleert met andere aspecten. Ongeveer de helft van hen deed vrijwilligerswerk. Er werd gewerkt met semi-gestructureerde interviews. Eerst de cijfers: hun bevindingen zijn dat maandelijks bezoeken brengen aan vrienden en familie positief correleert met het hebben van vrijwilligerswerk. Werkloos zijn correleerde negatief met vrijwilligerswerk. In de interviews stelden de thuislozen dat vrijwilligerswerk hen een kans gaf of iets bij te leren én om iets terug te geven aan de gemeenschap (Morton, Cunningham-Williams, & Gardiner, 2010) .

Inzetten van peers en ervaringsdeskundigen Move On is een Schots programma dat jonge thuislozen inzet in de opleiding Youth and Community Skills. Dit is een erkende opleiding voor jonge mensen die interesse hebben in jeugd- en gemeenschapswerk. In een 12 weken durend programma krijgen de deelnemers een opleiding die hen in staat stelt om jonge mensen de vaardigheden bij te brengen die nodig zijn om alleen te gaan

wonen. Deze mensen geven dan op hun beurt vormingen in scholen en residentiële voorzieningen in de jeugdzorg. Voor de opleiding rekruteert men gericht zowel jongeren die erover denken om later in deze sector te gaan werken als jongeren die opgroeiden in de jeugdzorg of al thuisloos waren. Ook na hun opleiding krijgen de peer educators nog bijkomende coaching en supervisie van medewerkers van Move On (http://www.moveon.org.uk/peer-education).

Assertive Community Treatment Soms bestaat een interventie er ook in een andere manier van begeleiden te implementeren. Assertive Community Treatment (ACT) is daar een voorbeeld van. ACT is geen onbekende methodiek in de thuislozenzorg. Hij werd in de jaren ’70 ontwikkeld als een alternatief voor de behandeling van mensen met chronische psychiatrische aandoening in de residentiële geestelijke gezondheidszorg. (Stein & Test, 1980)

Vier kenmerken maken Assertive Community Treatment specifiek:

Een multidisciplinair team Lage caseloads die een meer intensieve contact mogelijk maken Diensten in de leefwereld van de cliënt die rechtstreeks door het team worden verstrekt

eerder dan door andere diensten waarnaar verwezen wordt 24-uur beschikbaarheid van het team.

Uiteraard biedt vooral het aanbieden van diensten in de leefwereld van de cliënt mogelijkheden om zijn of haar netwerk in kaart te brengen, in te schakelen, uit te bouwen. Assertive Community Treatment werd doorheen de jaren intensief geëvalueerd. Graig Coldwell en William Bender publiceerden in 2007 een meta-analyse van randomized trials over de effectiviteit van Assertive Community Treatment wanneer ingezet bij thuislozen met ernstige geestelijke gezondheids-problemen. Assertive Community Treatment bleek zowel in het terugdringen van thuisloosheid als in het verminderen van de symptomen die gepaard gaan met de geestelijke gezondheidsproblemen beter te werken dan andere case management modellen (Coldwell & Bender, 2007).

Critical Time Intervention Enkele deelnemers verdiepten zich in Critical Time Intervention (CTI). Ze deden dit aan de hand van de website van Impuls – onderzoekscentrum maatschappelijke zorg en ‘Bruggen bouwen, de CTI interventiegids (Beune, Bovenberg, Hemert, Plas, & Veenstra, 2009; De Vet, Lako, Beiersbergen, Jonker, & Wolf, 2016; Impuls - onderzoekscentrum maatschappelijke zorg, 2016). CTI is een gestructureerde en in tijd beperkte interventie voor sociaal kwetsbare mensen die een kritische transitie doormaken. Een voorbeeld van zulke transitie is de overgang van een maatschappelijke opvangvoorziening of een penitentiaire inrichting naar begeleid of zelfstandig wonen. Voor cliënten kan deze transitie veel spanning veroorzaken met alle risico op controleverlies en terugval, maar het kan tegelijkertijd de bereidheid van cliënten om te veranderen vergroten. CTI speelt hierop in door cliënten in deze periode emotionele en praktische steun te bieden. Daarnaast is CTI erop gericht om verbindingen van de cliënt met zijn sociaal en professioneel steunsysteem te ontwikkelen en te versterken. In Nederland werkte Judith Wolf materiaal uit voor de begeleiding van dakloze mensen en mishandelde vrouwen (Wolf, 2016).

De deelnemers aan de leergroep die het materiaal doornamen ervaren het als een voor hun settingen waardevolle methodiek. Hij is speciaal ontworpen om te worden ingezet op die kantelmomenten waar ze in residenties vaak en soms heel bruusk moeten loslaten, of waar ze hun hulpverlening beginnen. Bijvoorbeeld: de cliënt krijgt uiteindelijk en plotsklaps een sociale woning en moet verhuizen binnen drie dagen. De essentie is dat CTI wordt ingezet wanneer een crisis bij cliënt

dreigt. Eén deelnemer noemt CTI bemoeizorg in kantelmomenten, de methodiek heeft heel wat kenmerken van outreachende hulpverlening en klampt stevig aan. Startpunt voor de begeleiding is de omgeving die zich zorgen maakt: hulpverleners, buren, familie, werk, arts, … Er wordt dus niet gewacht op een hulpvraag van de potentiële cliënt om een interventie te starten. Dit heeft z’n invloed op de eerste gesprekken: die gaan over vragen zoals: Waarom is je omgeving bezorgd? Waar heeft je omgeving last van? Wat heb jij nodig?

CTI werkt op 6 leefgebieden (vanuit psychiatrie)maar andere thema’s kunnen ook aangereikt worden (vb ‘veiligheid’ in vrouwenopvang’ en ‘dagbesteding’ in opvang .) De interventies zijn binnen CTI strikt beperkt in tijd: de maximum begeleidingsduur is negen maanden. Die maximum begeleidingsduur wordt ook opgedeeld in drie fasen:

De eerste fase bestaat uit structureren: hierin wordt er een hulpverleningsrelatie uitgebouwd, wordt er op onderzoek gegaan naar de problemen waarmee de cliënt wordt geconfronteerd, maar tegelijk ook naar hulpbronnen in de omgeving van de cliënt. In het opbouwen van de relatie staat duidelijkheid voorop: wat mag de cliënt wel en niet van de hulpverlener verwachten en vice versa. Na deze uitgebreide verkenning van de vertreksituatie wordt er een keuze gemaakt m.b.t. de leefgebieden waar prioritair zal worden op ingezet. In functie de gemaakte keuze boren cliënt en hulpverlener bestaande hulpbronnen aan waar die er zijn en gaan ze op zoek naar mogelijkheden om hiaten in het netwerk van de cliënt in te vullen. De begeleiding is in deze eerste fase vrij intensief.

In de tweede fase, de testfase, is de begeleiding minder intensief en wordt er vooral gemonitord of de hulpbronnen volstaan om binnen de gekozen leefgebieden gewenste resultaten te boeken. Wanneer in de praktijk blijkt dat er ander leefgebieden belangrijker blijken dan de gekozen leefgebieden, of dat bestaande hulpbronnen toch niet de verwachte hulp bieden wordt het plan bijgesteld. De intensiteit van de hulpverlening wordt hier met een derde verminderd t.a.v de eerste fase.

In de derde fase wordt de intensiteit teruggebracht tot de helft van die in de eerste fase. De monitoring van de tweede fase wordt doorgezet, maar de aandacht verschuift naar het overdragen van verantwoordelijkheid naar zowel de cliënt zelf als mensen of diensten binnen zijn of haar netwerk. Afscheid nemen wordt ook uitdrukkelijk vermeld als een aspect van deze laatste fase. Dit laatste vonden de deelnemers aan de leergroep tegelijk logisch en goed gevonden. Het traject van veel mensen waarmee ze werken telt dikwijls veel abrupt verbroken relaties. Soms omdat relaties spaak liepen, maar te vaak ook omdat er gewoon te weinig aandacht gegeven wordt aan het moment van afscheid nemen bij bijvoorbeeld het verlaten van opvang, het beëindigen van een begeleidingstraject, weggaan uit een buurt, ... Ook afscheid nemen is een aspect van functioneren in netwerken én een aspect dat kan geleerd worden.

Eigen Kracht Conferentie Steunpuntstafmedewerker Kristin Nuyts stelde de Eigen Kracht Conferentie (EKC) als methodiek voor .. EK-c is ontstaan uit Family Group Conferencing, ontwikkeld in Nieuw-Zeeland en is via Nederland (2000) naar België (2005) gekomen. De methodiek werd aangewend in de CGGZ (2005) en verder uitgewerkt in de integrale jeugdzorg (2007). In België biedt de vzw Ek-c.be de eigen kracht-conferenties aan http://www.eigen-kracht.be/.

De visie en het theoretisch kader achter de EK-c steunt op drie pijlers. Actief burgerschap is een eerste: dit gaat over het bevorderen van samenredzaamheid door burgers en het inzetten op ‘eigen regie’. Vraaggestuurd zijn is de tweede pijler: het netwerk bepaalt zelf welke hulpverlening ze aanvullend willen inschakelen. De derde pijler is de strenghtbenadering: mensen hebben zelf krachten en talenten en ook in de omgeving bevinden zich krachtbronnen die kunnen worden ingezet.

Het verloop van een EKC-traject: In principe kan iedereen aanmelden. In de praktijk gebeurt dit vaak door een hulpverlener. De vrijwillige instemming van de cliënt is bij EK-c een voorwaarde De voorbereiding voor het traject neemt 6 tot 8 weken in beslag. De eigenlijke conferentie is een samenkomst op één dag. Meestal duurt deze ongeveer vijf uur. De conferentie verloopt in drie fasen: de informatiefase, besloten tijd en de voorstelling van het plan.

Tijdens de informatiefase krijgen de aanwezigen op de conferentie alle informatie die ze willen en die nodig is. De coördinator die het proces begeleidt (zie verder) kan in de aanloop naar de conferentie contact opnemen met de aanmelder/hulpverlener om in de eerste ronde bepaalde zaken toe te lichten. Dat kan heel gericht en informatief zijn over bepaalde problematieken, ziektebeelden, thematieken of werkwijzen. Maar ook meer algemeen de eigen ‘kijk van de hulpverlener op’ bepaalde processen of situaties kan aan de conferentie meegegeven worden.

Het tweede deel, het kerndeel, is de besloten overlegfase. Tijdens het besloten gedeelte is het netwerk zelf aan zet. De coördinator en eventueel aanwezige hulpverleners verlaten de conferentie. Nu overleggen alleen de deelnemers die behoren tot het sociaal netwerk met elkaar. Vaak gedurende meerdere uren, tot er overeenstemming bestaat over een plan.

In de derde fase wordt het plan gepresenteerd aan de coördinator en eventuele hulpverleners. De coördinator overloopt of alles duidelijk en werkbaar is voor iedereen. Ook praktisch worden alle punten grondig overlopen zodat iedereen goed weet waar ze zich toe engageren en hoe alles zal verlopen. Na afloop wordt ook afgetoetst of het plan veilig en wettelijk is en voldoet aan de vooraf bepaalde voorwaarden van een gemandateerde voorziening of (jeugd)rechter.

Na de conferentie is er ook de opvolging van het plan. Eén en drie maanden later neemt de coördinator nog eens contact op met enkele mensen uit het netwerk (die zich daarvoor opgaven) om na te vragen hoe de uitvoering van het plan loopt. Maar het is niet de bedoeling dat de coördinator een nieuwe gezinscoach, trajectbegeleider of wat dan ook wordt. Hij of zij ‘komt en gaat’ voor een afgebakende periode en met één duidelijk doel : de conferentie faciliteren. Cliënten blijven zo maximaal eigenaar van de oplossing. De opvolging moet verder met de hulpverlening afgestemd worden (als een onderdeel van het plan).

Een onafhankelijke coördinator faciliteert het hele proces en ondersteunt de betrokkenen bij de organisatie van de conferentie. Deze coördinator is geen professional, maar een geëngageerde burger, een vrijwilliger die een driedaagse opleiding kreeg. Hij/zij zoekt mee uit wie er allemaal aanwezig moet zijn, informeert en motiveert mensen, zoekt naar oplossingen voor de

onvermijdelijke “ik-kom-niet-als-die-komt” reacties en zorgt mee voor de praktische organisatie. Deze vrijwilliger is niet verbonden aan een hulpverleningsorganisatie en heeft geen enkel belang bij de inhoud en de uitvoering van het plan dat een conferentie uitwerkt. Vanuit de visie van actief burgerschap is er bewust gekozen om met vrijwilligers te werken. De vrijwilliger kan ook niet als ‘expert’ worden aangesproken en zit daardoor in de positie om veel meer neutraal blijven. Dat werkt minder sturend enerzijds en anderzijds geeft het de familie ook meer ruimte om vrijuit te spreken zodat de familie maximaal zelf aan zet kan blijven.

De cliënt heeft de regie in handen maar kan voor het delen van het plan professionele hulp inschakelen. EK-c beoogt informele hulp zoveel het kan en een tandem met professionele hulp waar nodig.. Wanneer er op deze conferentie een plan kan worden gemaakt wordt dit in het overgrote deel van de gevallen ook uitgevoerd. Het uitvoeren van het plan gebeurt in een tandem met de professionelen maar het plan blijft wel uitdrukkelijk het plan van de deelnemers aan de conferentie.

Zet op je website een rubriek met weblinken Ook online en via een eenvoudige websites zoals de meeste werkingen die ondertussen hebben kan je een rol spelen in het verbreden van het netwerk van cliënten. Het vraagt minder tijd dan het aanleggen van bijvoorbeeld een pagina met veelgestelde vragen (FAQ’s) én het biedt kansen om netwerken van gebruikers te verbreden. In plaats van alle informatie zelf te verzamelen en te verspreiden biedt je gebruikers een pagina aan met linken naar sites waar ze betrouwbare informatie kunnen vinden. Weak ties online.

Maak heldere teamafspraken over hoe je in de hulpverlening sociale netwerksites gebruikt Philippe Bocklandt ziet het gebruik van sociale netwerksites in de hulpverlening sluipen langs de achterdeur. Hierover is er in de meeste organisaties en deelwerkingen nog geen beleid. Tegelijk zijn sociale netwerksites en apps zoals facebook zijn zowel bij hulpverleners als bij cliënten al wijdverbreid. Het is dan ook verleidelijk om bijvoorbeeld wanneer er een intake gepland staat van een cliënt zijn facebook of andere profielen te gaan bekijken. Toch heeft wat je op zo’n facebook profiel ziet een impact op het intakegesprek en/of op de verdere begeleiding.

Het advies van Philippe is even eenvoudig als duidelijk: doe het niet. Het is problematisch op vele vlakken: Juridisch: wat doe je met de informatie die je daar ziet? Neem je ze mee op in het dossier over je cliënt? Je cliënt heeft daar inzage in dus dat zorgt al dadelijk voor een knoop. Ethisch, zonder medeweten van de cliënt op zoek gaan naar al dan niet relevante informatie over hem of haar om daar dan al dan niet iets mee te doen, op welk spoor zet dit je relatie? Relationeel: hoe spoort dit met het vertrouwen dat we als hulpverleners zo belangrijk vinden?

En het werkt ook andersom: heel wat hulpverleners hebben één facebookprofiel, ook cliënten kunnen, en zullen, dit gaan bekijken. Het is dus belangrijk om ook in functie hiervan na te denken over wat je op je facebook profiel zet. Een beperkt aantal facebookgebruikers maakt ondertussen, tegen de regels van facebook in, ook gebruik van meerdere facebookprofielen. BV: Ronny CAW en Ronny Hondenschool, …

Agendeer online incidenten op intervisie Een voorbeeld van een online-incident: Je komt als hulpverlener je cliënt online onbedoeld tegen op een forum, in reacties, in een getagde foto waar hij kelner is op een terras, …. Teruggrijpen naar off-line equivalenten kan helpen om je verdere acties te plannen. Al moeten die daarna ook weer terug vertaald worden naar de onlinecontext. Het equivalent in het echte leven is bijvoorbeeld dat je je cliënt op een terrasje ziet zwartwerken terwijl je in de budgetbegeleiding die je met hem voert hier

geen inkomsten van ziet. Hoe ga je hier mee om wanneer je zelf op dat terrasje belandt? Wanneer je het vanop een ander terras ziet? Wanneer iemand het je vertelt? En wat betekent dit wanneer het online gebeurt?

Bespreking van de middelgrote interventies Foto’s als werkinstrument Het idee uit het onderzoek van Moxley en zijn collega’s om met foto’s te werken triggert reacties. Het kan inderdaad zo eenvoudig zijn: Veel thuislozen hebben een smartphone waarmee foto’s kunnen worden genomen, en nemen ook vaak foto’s. En op de meeste deelwerkingen ligt wel een klein en perfect bruikbaar digitaal toestelletje ergens in een kast te niksen. Je kan vragen aan je cliënten om foto’s te trekken van mensen of plaatsen waar of waarbij ze zich goed voelen. Dit levert vaak goede aanknooppunten op voor gesprekken over hun netwerk.

Werken met peers: de jeugdadviseurs Dichter bij huis zijn er de ervaringen met jeugdadviseurs bij de JAC’s. Uit de infofiche die CAW Oost-Brabant maakte over hun jeugdadviseursopleiding: “Een jeugdadviseur word je niet, een jeugdadviseur ben je al. Het zijn gewone jongeren die goed kunnen luisteren en raad geven, heel open en sociaal zijn, begaan zijn met leeftijdsgenoten, mondig zijn maar ook kunnen zwijgen als het moet. Jongeren die je zeker in vertrouwen kan nemen.”

In de voorbeeldprofielen in de infofiche vermelden de medewerkers van het JAC expliciet thuisloze jongeren en jongeren in opvangsituaties: ‘Said: 16 jaar, afkomstig uit Irak, woont bij ouders, volgt OKAN onderwijs, leren kennen via Jeugdhuis Den Tube; Mustafa: 18 jaar, afkomstig uit Afghanistan, niet begeleid minderjarige, woont alleen met begeleiding van het JAC; Nébihe: 20 jaar, afkomstig uit Marokko, zit op internaat, studeert jeugd- en gehandicaptenzorg in TKO; Kevin: 22 jaar, verblijft op Halte 51, geen diploma, werkloos; Sofie: 19 jaar, zit op kot in Leuven, studeert de richting kinderen, jongeren en welzijn; Eline: 18 jaar, via JAC terecht gekomen in voorziening BJZ, studeert toerisme, psychosociale begeleiding via JAC; Silke: 16 jaar, nieuw samengesteld gezin, studeert STW in Sancta Maria‘(CAW Oost-Brabant, 2013) .

Afbakening in de tijd en faseren Strikt afbakenen in de tijd en faseren, zoals in CTI, heel wat hulpverleners, erkennen de deelnemers deemoedig, hebben er moeite mee. Maar het kan wel helpen om sneller te gaan in het verkennen het netwerk en het op zoek gaan naar hulpbronnen. Wanneer die strikte afbakening er niet is, is er meestal wel iets dat dringender is dan op zoek gaan naar een hulpbron. Of lijkt het allemaal sneller te gaan als je het snel even zelf doet. Elkaar als hulpverlener kritisch bevragen over de tijd die een begeleiding duurt blijkt in teams een taboe. Dit staat goede hulpverlening in de weg. Negen maanden is behoorlijke periode waarin heel wat kan worden bereikt. Wanneer resultaten na zulke periode uitblijven of er niet kan worden losgelaten is dat op z’n minst reden tot een ernstig gesprek.

Een duidelijk einde en tijd voor afscheid De bedenking die de deelneemsters maakten bij de bespreking van CTI over afscheid kan op bijval rekenen. ‘Die zorg voor de duidelijke inhoud en het moment van afscheid, is zo anders dan hoe wij vaak nazorg een invulling geven. Onze nazorg is dikwijls heel diffuus in inhoud en uitdovend. Dit biedt geen echt eindpunt. De andere deelnemers geven ook aan dat er aan het goed nemen van afscheid geen aandacht en tijd geschonken kan worden. In CTI wordt dit echt gepland, wordt er zorgvuldig mee omgegaan. Een sterk punt waaruit als het om netwerken gaat veel geleerd kan worden, ook buiten CTI.

Samen voorbereid zijn op crisissen Een ander aspect dat in het oog viel bij CTI is het feit dat crisismanagement één van de zes leefgebieden is die systematisch aan bod komen. Het denkwerk hierachter is dat het niet ondenkbeeldig is dat de cliënt na zijn CTI-periode in een crisis beland. Zo’n crisis kan op zijn beurt als een sneeuwbal weer voor tal van andere crises zorgen. De begeleider wapent de cliënt hiertegen. Hij kan hem helpen al ver van tevoren een crisis te herkennen en manieren te bedenken om die te voorkomen. Een voorbeeld uit ‘Bruggen bouwen’: Met familie worden afgesproken dat de cliënt bij een psychose een maand lang zijn medicijnen inneemt in het bijzijn van een gezinslid (Beune et al., 2009).

Veel aandacht trok het document ‘toestemmingsverklaring’ waarin een cliënt het CTI team toestemming gaf voor het uitwisselen van cliëntinformatie. Het CTI-team belooft in dit document ‘bij verwijzing alleen die gegevens door te geven die voor de instellingen belangrijk zijn en zorgvuldig met de persoonlijke gegevens om te gaan (Psychiatrieweb, 2009). Volgens sommige deelnemers een nuttig en noodzakelijk instrument om in tijden van crisis verlamming bij de hulpverleners tegen te gaan. Voor deze deelnemers is het een spijtige zaak dat de sectorafspraken over het omgaan met cliëntinformatie zulke afspraken in de CAW’s onmogelijk maken. De sectorafspraak is inderdaad dat er nooit aan de cliënt gevraagd wordt om een blanco cheque te ondertekenen die het centrum toelaat om allerhande informatie op te vragen zonder hiervoor telkens de toelating van de cliënt te vragen. De toestemmingsverklaring waarover het hier gaat is een voorbeeld van zo’n blanco cheque.

Aan de andere kant gaan de sectorafspraken wel vrij uitgebreid in op de mogelijkheid om informatie op te vragen zonder zijn toestemming. Punten die moeten meegenomen worden in deze overweging zijn:

1. Welk doel wil ik bereiken met het verstrekken/opvragen van informatie? 2. Kan dit doel ook bereikt worden zonder dat informatie aan een ander verstrek/ opvraag? 3. Heb ik alles gedaan om de toestemming van de cliënt te krijgen? Zo niet, waarom was dit niet mogelijk? 4. Weegt de schade die ik voor de cliënt wil voorkomen, op tegen het belang dat de cliënt heeft bij

geheimhouding? 5. Wordt de geheimhoudingsplicht zo min mogelijk geschonden? Het is belangrijk dat u alleen die informatie

uitwisselt die de ander nodig heeft om het belang van de cliënt te dienen en het gevaar af te wenden. Verstrek/Vraag geen informatie die hiervoor niet terzake doet.

6. Wanneer wordt de cliënt ingelicht?

Dezelfde punten gelden bij een beslissing om informatie door te geven aan een andere dienst over de cliënt, zonder diens toestemming (Steunpunt Algemeen Welzijnswerk, 2008).

Alle aanwezige deelnemers aan de leergroep erkenden wel de verlamming die bij hulpverleners in de praktijk optreedt in crisismomenten. Vooraf met de cliënt goede afspraken maken over wat je als hulpverlener zelf kan doen in zulke momenten en wat andere mensen in het netwerk kunnen doen én deze afspraken snel oproepbaar maken is een punt om mee te nemen. Al te vaak staan hulpverleners verlamd toe te kijken op hoe een cliënt in een korte crisisperiode de ene brug na de andere opblaast in een moeizaam opgebouwd netwerk.

De groep groter maken Uit de voorstelling van EKC bleek de valkuil dat de zwaarte van het plan vaak bij dezelfde mensen ligt. Het vergroten van de bestaande groep vermindert dit risico en verhoogt de kans op zelfcorrectie. Hier kunnen nieuw te zoeken personen in het netwerk een rol spelen. Kleine momenten van steun die niet veel inspanning vragen voor iemand die niet tot het kleine en vaak gesloten groepje rond een cliënt behoren kunnen voor de enkelen die erg veel bevraagd worden veel verlichting betekenen en geven het gevoel dat ze er in hun zorg voor de cliënt niet alleen voor staan. Ligt er hier een kans voor weak ties? Deze bedenking geldt zeker ook buiten de context van EKC.

Netwerkverbreding verschilt ook wezenlijk van ‘het herstel van vroegere contacten’. Het netwerk wordt verbreed in het

kader van het verkennen van een probleem en het zoeken van en implementeren van oplossingen. Vrij instrumenteel dus. Herstel van bijvoorbeeld verbroken familiebanden is geen doel op zich. Hoe breed is breed? De ruimere kring rond een cliënt telt als een EKC-vuistregel meer dan vijf mensen. Met vijf mensen of minder is het risico op overbelasting te groot en de kans op slagen klein.

Balanceren tussen wel of niet tussenkomen en/of overnemen Een in het oog springend verschil tussen EKC en CTI is de kijk op interventie door de hulpverlener/professional. Wanneer we het scherp stellen: In het EKC verhaal wordt een evolutie geschetst van een oud en achterhaald ‘redders model ‘naar de stralende toekomst waarin hulpverleners er van uitgaan dat ‘cliënten hun leven zelf kunnen dragen en er verandering in kunnen brengen’.

CTI zet zich aan de andere kant van het continuüm: Er zullen zich in de niet zo ver affe toekomst crisissen voordoen. Op die momenten zijn er hulpverleners/professionals nodig die reddersgewijs en gewapend met een blanco cheques (cfr. supra) tussenkomen en doen wat nodig is. De deelnemers aan de leergroep pikten op dat Critical Time Management kan inhouden dat de hulpverleners het overnemen: bijvoorbeeld door een appartement leeg te maken. In de casus die werd besproken waren er vele organisaties betrokken maar niemand reageerde toen de cliënt ontspoorde. Het is te zeggen: iedereen bood hulp aan maar die hulp werd geweigerd door cliënt. In zulke situaties moet iemand het durven over te nemen. Zich bemoeien, ja zelfs de cliënt overrulen. Wanneer dit in een situatie als deze niet gebeurt zullen er uiteindelijk hoge kosten zijn voor de cliënt voor het opruimen van het appartement. CTI zit hiermee op de lijn van wat in Nederland bemoeizorg is gaan heten en in het Engels Assertive Community Treatment wordt genoemd.

In Vlaanderen schreven Koen Vansevenant en Axel Liégeois en Marc Eneman al over dit vraagstuk. Vansevenant schetst de drie ethische invalshoeken van waaruit naar deze vraagstukken kan worden gekeken: de sociale grondrechtenethiek, de wederkerige zorgethiek en de individuele bestaansethiek, ofte het recht op autonomie en zelfbeschikking. Bemoeizorg houdt volgens deze auteur rekening met het recht op autonomie en zelfbeschikking maar de hulpverlener zal in verhouding tot de twee andere ethische invalshoeken de grenzen van die autonomie voorzichtig aftasten. Op die manier ziet hij bemoeizorg als een tegenpool van zowel rigiditeit, willekeur, verstikkende caritas, grenzeloze zelfbeschikking als onverschillige permissiviteit (Vansevenant, 2001).

Axel Liégeois en Marc Eneman werkten voor de begeleidingscommissie ethiek in de geestelijke gezondheidszorg van de Broeders van Liefde in Vlaanderen een ethische reflectie uit op bemoeizorg. Hun ethisch perspectief is dat van de relationele mensvisie, wat bij Vansevenant de wederkerige zorgethiek heet, of in zijn doorgeschoten vorm, verstikkende caritas. De auteurs linken de verantwoordelijkheid die een cliënt voor een bepaald levensdomein kan opnemen aan zijn beslissingsbekwaamheid op dat vlak. Beslissingsbekwaamheid plaatsen de auteurs op een continue lijn van voldoende beslissingsbekwaam, via gedeeltelijk beslissingsbekwaam tot onvoldoende beslissingsbekwaam of zelfs volledig beslissingsonbekwaam. Beslissingsbekwaamheid is ook een specifiek concept, zowel in de tijd als naar het levensdomein. Iemand kan onvoldoende beslissingsbekwaam zijn op het ene moment, maar wel op een ander moment. Bovendien kan die persoon onvoldoende beslissingsbekwaam zijn voor het ene levensdomein, maar wel voldoende beslissingsbekwaam voor een ander levensdomein. Dialoog tussen de verschillende betrokken partners is de beste weg om de beslissingsbekwaamheid te evalueren. Op basis van de gradaties in beslissingsbekwaamheid op bepaalde levensdomeinen en op bepaalde momenten kunnen verschillende gradaties van verantwoordelijkheid worden onderscheiden. Op zijn beurt kunnen aan deze gradaties van verantwoordelijkheid gradaties van bemoeizorg worden gekoppeld (Liégeois & Eneman, 2017). Dit leidt tot onderstaand schema:

Wat in zowel CTI als EKC aan bod komt is het verbreden van het netwerk en het inschakelen ervan. Ook bij Eneman en Liégeois komt dit aan bod. Zij hebben het over naastbetrokkenen en gaan ervan uit dat zorgverleners hen in de bemoeizorg betrekken voor zover de persoon met psychiatrische problemen daarmee instemt.

Enkele deelnemers aan de leergroep gaven aan dat het niet noodzakelijk gaat om beslissingsbekwaamheid. Het gaat soms ook over niet tot handelen komen. Ze gebruiken hiervoor de uitdrukking ‘het laten slieren’. Wordt gebruikt wanneer een cliënt aan het "slieren" is. De term komt uit de spinners-en weverswereld, wat verklaart dat enkel de deelnemer uit Oost- en West-Vlaanderen vertrouwd waren met het begrip. Jacobus van Ginneken geeft volgend voorbeeld van het gebruik van de uitdrukking: “Sommige ketenhouders laten de keten, in plaats van ze te herpakken, door hunne handen glijden - dat is laten slieren, hetgene zoo min als laten schieten, niet en deugt.”(Ginneken, 1914)

Een andere bedenking hierbij is dat het functioneren in een netwerk enige coördinatie veronderstelt die er, ook in netwerken met professionals, niet altijd is. ‘Het is zoals bij volleybal, iedereen kijkt naar iedereen, en ondertussen raakt de bal de grond.’ Beide bedenkingen lijken in te houden dat niet alleen naar beslissingsbekwaamheid moet worden gekeken maar ook naar het tot handelen komen. En dit niet alleen van het individu, de cliënt, maar van het netwerk errond. Een set vragen naar analogie met die die in de sectorafspraken omgaan met cliëntinformatie worden vermeld, cfr supra, zou hier in de praktijk meer richting kunnen geven.

Opletten dat we groepsinterventies en kritische interventies niet uit het oog verliezen Enkele deelnemers leggen de link tussen Housing First en de kritische kant van het werken met thuislozen. De bedenkers van Housing First zagen een woonst in de eerste plaats als een recht. Niet als een beloning van een het belopen van een woonladdertraject. Vooral bezig zijn met individuele interventies en individuele cliënten brengt het gevaar met zich mee dat we als hulpverleners ook thuisloosheid gaan zien als een individueel probleem of een individuele schuld waarvoor in hoofdzaak individuele oplossingen moeten worden gezocht. Groepswerk, bijvoorbeeld in inloopcentra, speelt een belangrijke rol in het tegengaan van dit denken.

Kansen in het facebook et al. verhaal Een facebookprofiel geeft een inkijk in het sociale netwerk van je cliënt en hoe hij of zij in alvast het in online gedeelte ervan omgaat met dat netwerk. Je kan z’n profiel bekijken in functie opdrachten waar hij voor staat: een woonst zoeken, werk zoeken, … Of je kan z’n facebook-netwerk in beeld brengen in functie van een heel concreet op te lossen probleem zijn: Wie kan er je helpen verhuizen? Philippe Bocklandt verwees in dit verband ook naar de publicatie van

een Steunpuntcollega: Gebruik van facebook als organisatie (Daniella Provost, 2017).

Grote interventies Andere op stabiele huisvesting gebouwde interventies Waar Housing First sterk focust op alleenstaande thuislozen blijkt dat ook bij gezinnen met kinderen blijkt stabiele huisvesting in belangrijke mate gerelateerd aan het bij elkaar houden van de familie-structuur (Nolan, Broeke, Magee, & Burt, 2005; Tischler, 2008). Patrick Fowler en Dina Chavira onderzochten in een randomized controlled trial de effecten van het Familiy Unification Program in de Verenigde Staten. Ook hier zorgt stabiele huisvesting voor een verminderd risicio op uithuis-plaatsing van kinderen(Fowler & Chavira, 2014).

Beleid van je deelwerking Hoe bouw je een buddy werking uit? Hoe ondersteun je een buddywerking? Hoe rekruteer je kandidaten voor een buddywerking? Wat kan je als team doen om mensen beter toe te leiden naar organisaties die in de omgeving bestaan? Hoe gaan wij als deelwerking om met de mensen die in de buurt van onze werking wonen? Zijn we actief in de buurt waarin we werken? Hebben we, gekeken vanuit het perspectief van netwerken van cliënten als team wel het juiste netwerk om hieraan goed te kunnen werken? Voeten op de grond: allemaal goed en wel, maar wat kan er op dit vlak in een deelwerking die voorziet in kortdurende opvang. Of in een vluchthuis met een geheim adres? Wat kan er online op dit vlak? Werken met de peergroup. Wat is de sterkte hiervan en hoe kunnen we hier bewuster mee omgaan?

Huisdieren Een deelneemster linkt het punt over het belang van weak ties aan huisdieren. In heel wat opvangplaatsen is de regel: geen dieren. Voor heel wat mensen is dit een belangrijke drempel: “Ik kom niet als ik m’n huisdier niet mag meekomen.” Veel herkenning in de groep: een hond kan bijvoorbeeld een extra kanaal zijn naar weak ties. Je moet ermee naar buiten, je wordt aangesproken door andere hondenliefhebbers, je komt met andere mensen in contact bij een hondenweide … .

Een opvangcentrum ging creatief aan de slag. Honden kunnen er inderdaad niet terecht, maar ze kunnen wel gratis terecht in een asiel dichtbij. Voorwaarde is wel dat de cliënt vrijwilligerswerk doet op het asiel. Heel wat weak tie-vliegen in één klap. Ook het Praktijkboek herankering besteedt een hoofdstuk aan huisdieren (Baes, Dekuyvere, & Lescrauwaet, 2013). Een andere deelnemer merkt dat meer en meer sociale huisvestingsmaatschappijen, naast het verbod op huisdieren, ook een gedoogbeleid hanteren. In dit kader dook een vraag op m.b.t. katten:

Er leefde een tijdje geleden een debat over het feit of een huurcontract je kon verbieden om een kat te houden. En indien ja, wat de waarde was van zulk een verbod. De Huurdersbond maakte hierover een uitgebreide interne nota: hun conclusie: De rechtspraak over de draagwijdte van een verbod op het houden van huisdieren is nog steeds uiteenlopend, en vooral bij de lagere rechtspraak (de vrederechters) zien we sterk uiteenlopende vonnissen. De huurdersbonden en het VOB verdedigen die rechtspraak en rechtsleer die stelt dat wanneer de verhuurder een contractueel verbod op het houden van huisdieren wil laten naleven door de huurder, hij redelijke argumenten moet leveren waarin hij aantoont dat deze dieren voor overlast zorgen of schade berokkenen aan het gehuurde goed. Kan de verhuurder dit niet aantonen dan dreigt hij een misbruik van recht te begaan en dreigt zijn verbod in te druisen tegen artikel 8 van het E.V.R.M. (Europees verdrag van de Rechten van de Mens) dat het recht op eerbiediging van het gezinsleven van eenieder waarborgt. (Inslegers, 2013)

Beleid van het CAW Een begeleider van de leergroep liet een ballonnetje op: Het in kaart brengen van, en betrekken van mensen uit het netwerk van mensen is vaak een werk van lange adem. Die lange adem lijkt inherent afwezig in kortere trajecten zoals opvang. De tendens om meer in te zetten op begeleid zelfstandig wonen biedt dan logischerwijs meer perspectieven. Als achtergrond bij deze stelling verwees de begeleider naar een vraag uit de nulmeting dak en thuisloosheid relevant. Per dak- of thuisloze die zich in de periode dat het onderzoek liep in de thuislozenzorg aanmeldde werd aan de hulpverlener gevraagd welke woonvorm hij of zij op dat moment het meest geschikt achtte voor de cliënt.

Residentiële thuislozenzorg CAW’s (n= 755)

Begeleid (zelfstandig) wonen CAW’s (n= 960)

Doorgangswoningen OCMW’s (n= 551)

Zelfstandig wonen 31% 32.2% 52.9% Wonen met ondersteuning, residentieel

19.1% 19.1% 19.1%

Wonen met ondersteuning, individueel

46.1% 62.7% 33.6%

De cijfers stemmen tot nadenken: Volgens de hulpverleners is een derde tot de helft in staat om zelfstandig te wonen. In de residentiële thuislozenzorg geven de hulpverleners aan dat voor minder dan één vijfde van de cliënten die op dat moment werden opgevangen residentiële thuislozenzorg het meest geschikt was voor de cliënt. Toen deze cijfers achteraf met hulpverleners werden besproken schreven zij deze cijfers toe aan het gebrek aan betaalbare woningen voor deze groep (Meys & Hermans, 2014).

Dit zette een geanimeerd gesprek in gang.

Wat kan er wél in korte opvang? Eén van de vragen uit de lange lijst hierboven is hoe hulpverleners kunnen omgaan met de beperkingen het werken in een opvangcentrum voor opvang van korte duur, maximum 21 dagen, met zich meebrengt. Is het in zulke setting wel realistisch om het te hebben over het versterken van netwerken van cliënten? Er moeten nieuwe gasten worden onthaald, er moet op korte tijd veel administratief in orde worden gebracht, het komen en gaan van gasten brengt spanningen met zich mee, er moet permanentie worden gedaan, ... en na maximum drie weken vertrekken de gasten.

Terechte bedenking, en eentje waarmee heel wat werkingen kampen en oplossingen zoeken: In CAW Antwerpen verdeelt men de taken nu anders. Er zijn hulpverleners die werken in de kortdurende opvang en daar alle rollen die met opvang te maken hebben op zich nemen. Maar iedere cliënt in de kortdurende opvang wordt van in het begin van het zijn of haar verblijf ook gekoppeld aan een individuele begeleider die hem of haar opvolgt doorheen het ganse traject. Dus ook in het traject dat volgt na de kortdurende opvang. Zo kunnen bruggen die worden gelegd in de eerste drukke en korte periode nadien verder worden opgevolgd en uitgediept.

Een andere oplossing, of deel van een oplossing is de andere invulling die wordt gegeven aan permanentie. Waar permanentie vroeger inhield dat er een hulpverlener in huis was en de telefoon opnam, betekent het nu dat er iemand de permanentie-gsm bij zich heeft. Maar deze persoon kan met deze telefoon ook met een gast op pad zijn naar een studio of naar een andere dienst.

Housing First De bevindingen van Philip Yanos m.b.t. stabiele huisvesting en integratie in sociale netwerken als die van Christine Helfrich en Dara Chan (cfr. supra) wijzen wat concrete aanpakken betreft duidelijk in de richting van een methodiek zoals Housing First. Dit model voorziet quasi onmiddellijke toegang tot huisvesting vanuit de straat voor daklozen met een bijzonder kwetsbaar profiel: langdurige dakloosheid, gezondheidsproblemen, verslavingen. Er wordt verwacht dat de nieuwe bewoner, zoals elke huurder, zijn huur betaalt en de condities van het huurcontract respecteert. Een woonbegelei-dingsteam ondersteunt de bewoner via integrale begeleiding. Hiermee gooit Housing First de logica van het woonladderdenken om: huisvesting is de eerste stap en de toegang is niet onderworpen aan voorwaarden (behalve de voorwaarden die ook gelden voor alle andere huurders: de huur betalen en de voorwaarden van het huurcontract naleven).

De tussentijdse resultaten van het Housing First project in Vlaanderen bevestigen deze logica. Gemeten met het Outcomes Star-instrument stijgen de uitkomsten wat betreft sociale contacten na 12 maanden Housing First van 4,9 naar 5,9 gemeten op een schaal van 10 (Brosius, 2016; MacKeith, 2011).

Aanwervingsbeleid De literatuurscan vestigde de aandacht op de manier waarop St Mungo’s in het Verenigd Koninkrijk thuislozen opleidt en aanwerft. Deze thuislozenwerking ontwikkelde in 2008 een trainings-programma dat mensen die thuisloos waren de kans geeft om de kennis en vaardigheden op te doen die nodig zijn om in de thuislozensector te werken. De opleiding staat enkel open voor mensen die ooit thuisloos waren. De opleiding biedt 12 maanden betaald werk, een omvangrijk opleidingstraject en de kans op verdere bijscholing als kok of werker in de gezondheids- en welzijnssector.

Bij St Mungo’s werken 1200 mensen. 9% daarvan was ooit thuisloos. In 2014 waren er al 98 mensen die de opleiding volgden. 95% van hen brachten de opleiding tot een goed einde. En 64% van de mensen die de opleiding volgden waren in 2014 nog in dienst van St Mungo’s (St Mungo’s, 2014).

Werken met ervaringsdeskundigen Het voorbeeld zette aan het denken. Het volgen van een opleiding en het hebben van werk, het zijn naast het hebben van een huis belangrijke stapstenen voor iemand die uit thuisloosheid wil geraken. Zulke projecten bestaan in Vlaanderen niet. Het meest dichtbij komen we met het inzetten van ervaringsdeskundigen waar enkele deelnemers ervaringen mee hebben. Dit blijkt een verhaal van vallen en opstaan. De belasting voor de ervaringsdeskundige mag niet worden onderschat: Een constant schipperen tussen “één van hen zijn” en “dan toch ook weer niet”. Daarnaast is er de rugzak die deze mensen al meebrengen, met daarin inderdaad veel kracht, maar ook heel wat ballast. Het onderscheid tussen de twee is vaak moeilijk te maken: wat vandaag ballast is kan morgen sterkte zijn en omgekeerd.

Een praktijkverhaal en de reflectie erop: Een ervaringsdeskundige begint een relatie met iemand die op het centrum verblijft. De directie oordeelt dat dit niet kan en verbreekt het contract met de ervaringsdeskundige. In één beweging wordt er ook beslist om niet meer met ervaringsdeskundigen te werken. De bedenking die hierbij kan worden gemaakt is als morgen één van onze begeleiders een fout van dit kaliber maakt, beslissen we dan ook om niet meer met bege-leiders te werken?

Dit is een verhaal dat doet nadenken over de manier waarop ook in de thuislozenzorg regels tot stand komen. Te vaak zijn incidenten de trigger, en eenmaal een regel er is worden er nog zelden vragen bij gesteld. Aan de ene kant zijn die regels noodzakelijk in bijvoorbeeld een opvangwerking. Maar tegelijk blijven we met dit zulke regels god spelen en ontnemen we met al die regels cliënten heel wat leerkansen.

Index

aanwervingsbeleid, 40 actie-onderzoek, 28 afscheid, 21, 31, 34 Assertive Community

Treatment, 29 begeleid zelfstandig wonen,

39 bemoeizorg, 36 beslissingsbekwaamheid, 36 Best Friends Forever, 10 bibliotheek, 18, 19 Blended hulp, 21 bonding relationship, 13 Bonding relationships, 7 bordspel, 24 bridging relationship, 13 bridging relationships, 7 cirkel van Lensink, 23 cirkels van Lensink, 26 cliëntinformatie, 35 computer, 15 covering, 17 crisis, 35 crisismanagement, 35 Critical Time Intervention,

30 deel uitmaken van de

gemeenschap, 9 Digital divide, 16 doelrationeel handelen, 22 duplopoppen, 23, 26 ecogram, 23 Ecogram, 10 Eigen Kracht Conferentie,

32 Emancipatory

Communitarianism, 28 ervaringsdeskundigen, 29,

40 Ethos typologie, 6

exchange theory, 12 expressive ties, 12 face to face, 20, 21 facebook, 20 familie-opstellingen, 24 faseren, 34 Feantsa, 6 financiële steun, 14 foto’s, 34 geloofsgemeenschappen, 14 genogram, 23, 26, 27 gescheiden ouders, 15 Google maps, 25 groepsinterventies, 37 groslijst, 23, 26 gsm, 15 harvesting economy, 18 HIV, 15 home based friends, 15 Homeless World Cup, 27 Housing First, 40 huisdieren, 38 huisvestingscrisis carrière,

13 in de gemeenschap zijn, 9 inclusie, 9 instrumentele sociale

ondersteuning, 14 jeugdadviseurs, 34 jeugdcarrière, 13 Kanaalreductie, 20 kritische interventies, 37 leefwereld, 22 leergroep, 5 Life Skills Intervention, 24 linking relationships, 7 linking social capital, 13 natuurlijke leiders, 16 netwerkverbreding, 36 network episode model, 16

network-actor theorie, 22 online incidenten, 33 oogsteconomie, 18 open-boek houding, 27 opvang, 39 passing, 17 peer education, 29 peers, 29, 34 pret, plezier en spel, 25 pro-actief sociaal gedrag, 14 Risky members, 12 slachtoffer, 14 slieren, 37 smartphone, 15 sociaal kapitaal, 6, 28 sociale grondrechtenethiek,

36 sociale media, 16 Sociale media, 15 sociale mediaprofiel, 16 sociale netwerken, 6 stabiele huisvesting, 18, 38 stigma, 17 strategisch handelen, 22 strong ties, 7 structureren, 30 systeemwereld, 22 testfase, 31 therapie of begeleiding, 18 thuisloosheid, 6 thuisloosheidscarrière, 13 thuisloosheidscarrières, 13 toestemmingsverklaring, 35 vrijwilligerswerk, 29 weak ties, 7, 10 Weak ties, 9 weblinken, 33 wederkerigheid, 10, 17 wifi, 26

Bibliografie aes, H., Dekuyvere, L., & Lescrauwaet, D. (2013). Praktijkboek herankering. berchem. Retrieved from

https://www.kennisplein.be/Pages/Praktijkboek-Werken-aan-herankering-in-de-praktijk.aspx

Balans: opleiders VSPW Gent. (2017). Retrieved July 24, 2017, from http://www.vspw.be/opleidingen/balans/client_gezin_en_familie/opleiders

Bender, K., Thompson, S., Pollio, D., & Sterzing, P. (2010). Comparison of Social Estrangement Among Youth Who Are Accessing Homeless Services in St. Louis, Missouri and Austin, Texas. Journal of Human Behavior in the Social Environment, 20(April 2015), 361–378. http://doi.org/10.1080/10911350903343974

Beune, E., Bovenberg, F., Hemert, B. van, Plas, A. van der, & Veenstra, M. (2009). Bruggen bouwen De Critical Time Intervention gids. Den Haag: Parnassia Bavo Groep. Retrieved from http://www.psychiatrieweb.mywebhome.nl/pw.cti/files/docs/090831 CTI-gids.pdf

Bocklandt, P., Adriaensens, E., De Zitter, M., Sap, H., & Vandecasteele, A. (2014). Bouwstenen voor een Vlaams Actieplan Onlinehulp. Leuven.

Bonin, J.-P., Fournier, L., & Blais, R. (2007). Predictors of mental health service utilization by people using resources for homeless people in Canada. Psychiatric Services (Washington, D.C.), 58(7), 936–941. http://doi.org/10.1176/appi.ps.58.7.936

Booth, S. L., & Coveney, J. (2007). Survival on the Streets: Prosocial and Moral Behaviors Among Food Insecure Homeless Youth in Adelaide, South Australia. Journal of Hunger & Environmental Nutrition, 2(April 2015), 41–53. http://doi.org/10.1080/19320240802080874

Bourdieu, P. (1977). Outline of a theory of practice. Cambridge: Cambridge University Press.

Brosius, C. (2016). Housing First Belgium Tussentijdse resultaten van het Vlaamse project na één jaar evalueren. Berchem. Retrieved from https://www.kennisplein.be/Documents/HFB-opstart en 1e observaties.pdf

Cattell, V. (2001). Poor people, poor places, and poor health: the mediating role of social networks and social capital. Social Science & Medicine, 52(10), 1501–1516. http://doi.org/10.1016/S0277-9536(00)00259-8

CAW Oost-Brabant. (2013). Infofiche: Jeugdadviseurs. Vrienden helpen vrienden. Leuven.

Chamberlain, C., & MacKenzie, D. (2006). Homeless Careers: A Framework for Intervention. Australian Social Work, 59(2), 198–212. http://doi.org/10.1080/03124070600651903

Choi, N. G., & Snyder, L. J. (1999). Homeless Families with Children: A Subjective Experience of Homelessness (Springer Series on Social Work). New York: Springer Publishing Company.

Coldwell, C. M., & Bender, W. S. (2007). The Effectiveness of Assertive Community Treatment for Homeless Populations With Severe Mental Illness: A Meta-Analysis\r10. Am J Psychiatry, 164(3), 393–399. http://doi.org/10.1176/appi.ajp.164.3.393

Copello, A., Orford, J., Hodgson, R., Tober, G., & Barrett, C. (2002). Social behaviour and network therapy. Addictive Behaviors, 27(3), 345–366. http://doi.org/10.1016/S0306-4603(01)00176-9

Copello, A., Williamson, E., Orford, J., & Day, E. (2006). Implementing and evaluating Social Behaviour and Network Therapy in drug treatment practice in the UK: A feasibility study. Addictive Behaviors, 31(5), 802–810. http://doi.org/10.1016/j.addbeh.2005.06.005

Daniella Provost. (2017). Gebruik van facebook als organisatie. Berchem. Retrieved from https://www.kennisplein.be/_layouts/15/WopiFrame.aspx?sourcedoc=/Documents/Social media-facebook in je organisatie-juli 2017.pdf&action=default

De Vet, R., Lako, D., Beiersbergen, M., Jonker, I., & Wolf, J. (2016). Critical Time Intervention werkt! Resultaten van onderzoek in Nederland naar CTI bij kwetsbare mensen in transitie. Nijmegen. Retrieved from http://www.impuls-onderzoekscentrum.nl/Critical-Time-Intervention/

DeOllos, I. Y. (1997). On becoming homeless: The Shelterization Process for Homeless Families. Lanham, MD: University Press of America.

Donley, A. M., & Wright, J. D. (2012). Safer Outside: A Qualitative Exploration of Homeless People’s Resistance to Homeless Shelters. Journal of Forensic Psychology Practice, 12(4), 288–306. http://doi.org/10.1080/15228932.2012.695645

Driessens, K., & Melis, B. (2012). Een vergelijking tussen methoden van krachtgericht werken, ingezet in de Integrale Jeugdhulp. wvg.vlaanderen.be. Antwerp. Retrieved from http://wvg.vlaanderen.be/jongerenwelzijn/assets/docs/ons/studies-onderzoeken/vergelijking-methoden-krachtgericht-werken.pdf

Emerson, R. M. (1972). Exchange Theory Part I: A Psychological Basis for Exchange; Part II: Exchange Relations and Network Structures. In J. Berger, M. J. Zelditch, & B. Anderson (Eds.), Sociological Theories in Progress, vol. 2 (pp. 38–87). New York: Houghton Mifflin.

Eyrich-Garg, K. M. (2011). Sheltered in cyberspace? Computer use among the unsheltered “street” homeless. Computers in Human Behavior, 27(1), 296–303. http://doi.org/10.1016/j.chb.2010.08.007

Feantsa. (2006). ETHOS – Europese Typologie van dakloosheid en sociale uitsluiting. Brussel.

FEANTSA. (2006). ETHOS - European Typology of Homelessness and housing exclusion. Ethos. Brussels: FEANTSA.

Fischer, C. S. (1982). To Dwell Among Friends. Chicago: University of Chicago Press.

Flåto, M., & Johannessen, K. (2010). Economic Strategies among Long-Term Homeless People : The Concept of Harvesting Economy. European Journal of Homelessness, 4, 89–109.

Fowler, P. J., & Chavira, D. (2014). Family Unification Program: Housing Services for Homeless Child Welfare–Involved Families. Housing Policy Debate, 24(April 2015), 802–814. http://doi.org/10.1080/10511482.2014.881902

Freeman, L. C. (2011). The Development of Social Network Analysis- With an Emphasis on Recent Events. In The SAGE Handbook of Network Analysis (pp. 26–39). SAGE Publications Ltd.

Ginneken, J. van. (1914). De lagere vaktalen. In Handboek der Nederlandsche taal. Deel II. De sociologische structuur onzer taal II. Nijmegen: L.C.G. Malmberg.

Granovetter, M. S. (1973). The strength of weak ties. American Journal of Sociology, 78(6), 1360–1380. Retrieved from http://www.jstor.org/stable/2776392

Green, H. D., Tucker, J. S., Golinelli, D., & Wenzel, S. L. (2013). Social networks, time homeless, and social support: A study of men on Skid Row. Network Science, 1(3), 1–16. http://doi.org/10.1017/nws.2013.18

Guadagno, R. E., Muscanell, N. L., & Pollio, D. E. (2013). The homeless use Facebook?! Similarities

of social network use between college students and homeless young adults. Computers in Human Behavior, 29(1), 86–89. http://doi.org/10.1016/j.chb.2012.07.019

Habermas, J. (1987). The Theory of Communicative Action: Volume 2: Lifeworld and System: A Critique of Functionalist Readon (Vol. 2). Boston: Beacon Press.

Helfrich, C. a., & Chan, D. V. (2013). Changes in Self-Identified Priorities, Competencies, and Values of Recently Homeless Adults with Psychiatric Disabilities. American Journal of Psychiatric Rehabilitation, 16(April 2015), 22–49. http://doi.org/10.1080/15487768.2013.762298

Hwang, S. W., Kirst, M. J., Chiu, S., Tolomiczenko, G., Kiss, A., Cowan, L., & Levinson, W. (2009). Multidimensional social support and the health of homeless individuals. Journal of Urban Health, 86(5), 791–803. http://doi.org/10.1007/s11524-009-9388-x

Impuls - onderzoekscentrum maatschappelijke zorg. (n.d.). Critical Time Intervention. Retrieved July 24, 2017, from http://www.impuls-onderzoekscentrum.nl/Critical-Time-Intervention/

Inslegers, G. (2013). Bezit huisdieren/contractueel verbod/draagwijdte. Berchem: Huurdersbond.

Kruijswijk, W., Veer, M. van der, Brink, C., Calis, W., Maat, J. W. van de, & Redeker, I. (2014). Aan de slag met sociale netwerken. Utrecht.

Laermans, R. (2012). De maatschappij van de sociologie (tweede edi). Amsterdam: Boom.

Latour, B. (2006). Reassembling the Social. Politica y Sociedad (Vol. 43). Oxford: Oxford University Press. http://doi.org/10.1163/156913308X336453

Lawless, M. S., Rowe, M., & Miller, R. (2009). New Visions of Me: Finding Joy in Recovery With Women Who Are Homeless. Journal of Dual Diagnosis, 5(April 2015), 305–322. http://doi.org/10.1080/15504260903371747

Liégeois, A., & Eneman, M. (2017). Een ethische reflectie op bemoeizorg in de geestelijke gezondheidszorg. Tijdschrift Voor Psychiatrie, 59(2), 103–110.

MacKeith, J. (2011). The development of the Outcomes Star: a participatory approach to assessment and outcome measurement. Housing, Care & Support, 14(3), 98–106 9p. http://doi.org/10.1108/14608791111199778

Magee, J., & Jeanes, R. (2013). Football’s coming home: A critical evaluation of the Homeless World Cup as an intervention to combat social exclusion. International Review for the Sociology of Sport, 48(1), 3–19. http://doi.org/10.1177/1012690211428391

Mensink, W. (2015). Systeem- en leefwereld: hoe de kloof te dichten. Retrieved July 20, 2017, from https://www.socialevraagstukken.nl/systeem-en-leefwereld-hoe-de-kloof-te-dichten/

Meys, E., & Hermans, K. (2014). Nulmeting dak- en thuisloosheid. Leuven.

Morton, L. G., Cunningham-Williams, R. M., & Gardiner, G. (2010). Volunteerism among homeless persons with developmental disabilities. Journal of Social Work in Disability & Rehabilitation, 9(1), 12–26. http://doi.org/10.1080/15367100903526070

Neale, J., & Stevenson, C. (2014). Social and recovery capital amongst homeless hostel residents who use drugs and alcohol. International Journal of Drug Policy, 26(5), 475–483. http://doi.org/10.1016/j.drugpo.2014.09.012

Nolan, C., Broeke, C. Ten, Magee, M., & Burt, M. R. (2005). The family permanent supportive housing initiative: Family history and experiences in supportive housing. Washington DC. Retrieved from

http://www.urban.org/publications/411220.html

Pescosolido, B. A. (1990). A Network Episode Model for Mental Health Services. In Illnes Careers and Network Ties: A Conceptual Model of Utilization and Compliance (p. 35). Chicago: Center for Health Administration Studies.

Pescosolido, B. A. (1992). Beyond Rational Choice : The Social Dynamics of How People Seek Help. Journal of Sociology, 97(4), 1096–1138.

Prilleltensky, I. (1997). Values, assumptions, and practices: assessing the moral implications of psychological discourse and action. The American Psychologist, 52(5), 517–535. http://doi.org/10.1037/0003-066X.52.5.517

Psychiatrieweb. (2009). Bijlage 3: Toestemmingsverklaring. Retrieved July 26, 2017, from http://www.psychiatrieweb.mywebhome.nl/pw.cti/files/docs/Instrumenten

Putnam, R. D. (2001). Bowling Alone: The Collapse and Revival of American Community. Simon & Schuster.

Racine, G., & Sévigny, O. (2008). Changing the Rules: A Board Game Lets Homeless Women Tell Their Stories. Social Work with Groups, 23(4), 37–41. http://doi.org/10.1300/J009v23n04

Rayburn, R. L., & Guittar, N. a. (2013). “This Is Where You Are Supposed to Be”: How Homeless Individuals Cope with Stigma. Sociological Spectrum, 33(April 2015), 159–174. http://doi.org/10.1080/02732173.2013.732876

Rice, E., Kurzban, S., & Ray, D. (2012). Homeless but connected: The role of heterogeneous social network ties and social networking technology in the mental health outcomes of street-living adolescents. Community Mental Health Journal, 48, 692–698. http://doi.org/10.1007/s10597-011-9462-1

Scott, J., & Peter, J. C. (2011). The SAGE Handbook of Social Network Analysis. SAGE Publications Ltd.

Sherry, E. (2010). (Re)engaging marginalized groups through sport: The Homeless World Cup. International Review for the Sociology of Sport, 45(1), 59–71. http://doi.org/10.1177/1012690209356988

Simmel, G. (2009). Sociology: inquiries into the construction of social forms. BRILL.

Sørhaug, T. (1996). Fornuftens fantasier. Oslo: Universitetsforlaget.

St Mungo’s. (2014). Briefing St Mungo’s Broadway Apprentice Scheme. Retrieved July 13, 2017, from http://www.mungos.org/documents/6202/6202.pdf

Stein, L. I., & Test, M. A. (1980). Alternative to Mental Hospital Treatment I. Conceptual Model, Treatment Program, and Clinical Evaluation. Arch Gen Psychiatry, 37, 392–397. http://doi.org/10.1001/archpsyc.1980.01780170034003

Steunpunt Algemeen Welzijnswerk. (2008). Sectorafspraken over het omgaan met cliëntinformatie in Autonome Centra Algemeen Welzijnswerk Inhoud : Antwerpen-Berchem.

Szreter, S., & Woolcock, M. (2004). Health by association? Social capital, social theory, and the political economy of public health. International Journal of Epidemiology, 33(4), 650–667. http://doi.org/10.1093/ije/dyh013

Tavecchio, L. W. C., Thomeer, M. A. E., & Meeus, W. (1999). ATTACHMENT, SOCIAL NETWORK AND HOMELESSNESS IN YOUNG PEOPLE. Social Behavior and Personality:

An International Journal. http://doi.org/10.2224/sbp.1999.27.3.247

The Homeless Hub. (n.d.). Life Skills Training. Retrieved July 19, 2017, from http://homelesshub.ca/about-homelessness/service-provision/life-skills-training

Tischler, V. (2008). Resettlement and reintegration: Single mothers’ reflections after homelessness. Community, Work & Family, 11(April 2015), 243–252. http://doi.org/10.1080/13668800802133628

Tsemberis, S., Gulcur, L., & Nakae, M. (2004). Housing First, Consumer Choice, and Harm Reduction for Homeless Individuals with a Dual Diagnosis. American Journal of Public Health, 94(4), 651–656. http://doi.org/10.2105/AJPH.94.4.651

Valente, A. M., & Auerswald, C. L. (2013). Gender Differences in Sexual Risk and Sexually Transmitted Infections Correlate With Gender Differences in Social Networks Among San Francisco Homeless Youth. Journal of Adolescent Health, (53), 486–491. Retrieved from http://www.jahonline.org/article/S1054-139X(13)00317-0/abstract

Van Doorn, L. (2010). Perceptions of Time and Space of (Formerly) Homeless People. Journal of Human Behavior in the Social Environment, 20(2), 218–238. http://doi.org/10.1080/10911350903269864

Vansevenant, K. (2001). Bemoeizorg of bemoeizucht. Een bijdrage aan de visiediscussie over zorgvuldige hulpverlening. Tijdschrift Voor W, 25(november).

Williams, A. L., & Merten, M. J. (2015). Childhood Adversity and Development of Self Among Mothers Transitioning From Homelessness to Self-Sufficiency. Journal of Social Service Research, 1–15. http://doi.org/10.1080/01488376.2015.1013171

Woelfer, J. P., & Hendry, D. G. (2012). Homeless young people on social network sites. Conference on Human Factors in Computing Systems - Proceedings. Seattlle. Retrieved from http://www.scopus.com/inward/record.url?eid=2-s2.0-84862088625&partnerID=40&md5=ab9182c161fb61e785d135a433e5deeb

Wolf, J. (2016). Krachtwerk Methodisch werken aan participatie en zelfregie. Bussum: Uitgeverij Coutinho.

www.movingsoundtech.com. (n.d.). Retrieved July 12, 2017, from http://www.movingsoundtech.com/our-products/mosquito-mk4-with-multi-age

Yanos, Philip, T., Barrow, Susan, M., & Tsemberis, S. (2004). Community Integration in the Early Phase of Housing Among Homeless ... Community Mental Health Journal, 40(2), 133–150.

Baes, H., Dekuyvere, L., & Lescrauwaet, D. (2013). Praktijkboek herankering. berchem. Retrieved from https://www.kennisplein.be/Pages/Praktijkboek-Werken-aan-herankering-in-de-praktijk.aspx

Balans: opleiders VSPW Gent. (2017). Retrieved July 24, 2017, from http://www.vspw.be/opleidingen/balans/client_gezin_en_familie/opleiders

Bender, K., Thompson, S., Pollio, D., & Sterzing, P. (2010). Comparison of Social Estrangement Among Youth Who Are Accessing Homeless Services in St. Louis, Missouri and Austin, Texas. Journal of Human Behavior in the Social Environment, 20(April 2015), 361–378. http://doi.org/10.1080/10911350903343974

Beune, E., Bovenberg, F., Hemert, B. van, Plas, A. van der, & Veenstra, M. (2009). Bruggen bouwen De Critical Time Intervention gids. Den Haag: Parnassia Bavo Groep. Retrieved from http://www.psychiatrieweb.mywebhome.nl/pw.cti/files/docs/090831 CTI-gids.pdf

Bocklandt, P., Adriaensens, E., De Zitter, M., Sap, H., & Vandecasteele, A. (2014). Bouwstenen voor een Vlaams Actieplan Onlinehulp. Leuven.

Bonin, J.-P., Fournier, L., & Blais, R. (2007). Predictors of mental health service utilization by people using resources for homeless people in Canada. Psychiatric Services (Washington, D.C.), 58(7), 936–941. http://doi.org/10.1176/appi.ps.58.7.936

Booth, S. L., & Coveney, J. (2007). Survival on the Streets: Prosocial and Moral Behaviors Among Food Insecure Homeless Youth in Adelaide, South Australia. Journal of Hunger & Environmental Nutrition, 2(April 2015), 41–53. http://doi.org/10.1080/19320240802080874

Bourdieu, P. (1977). Outline of a theory of practice. Cambridge: Cambridge University Press.

Brosius, C. (2016). Housing First Belgium Tussentijdse resultaten van het Vlaamse project na één jaar evalueren. Berchem. Retrieved from https://www.kennisplein.be/Documents/HFB-opstart en 1e observaties.pdf

Cattell, V. (2001). Poor people, poor places, and poor health: the mediating role of social networks and social capital. Social Science & Medicine, 52(10), 1501–1516. http://doi.org/10.1016/S0277-9536(00)00259-8

CAW Oost-Brabant. (2013). Infofiche: Jeugdadviseurs. Vrienden helpen vrienden. Leuven.

Chamberlain, C., & MacKenzie, D. (2006). Homeless Careers: A Framework for Intervention. Australian Social Work, 59(2), 198–212. http://doi.org/10.1080/03124070600651903

Choi, N. G., & Snyder, L. J. (1999). Homeless Families with Children: A Subjective Experience of Homelessness (Springer Series on Social Work). New York: Springer Publishing Company.

Coldwell, C. M., & Bender, W. S. (2007). The Effectiveness of Assertive Community Treatment for Homeless Populations With Severe Mental Illness: A Meta-Analysis\r10. Am J Psychiatry, 164(3), 393–399. http://doi.org/10.1176/appi.ajp.164.3.393

Copello, A., Orford, J., Hodgson, R., Tober, G., & Barrett, C. (2002). Social behaviour and network therapy. Addictive Behaviors, 27(3), 345–366. http://doi.org/10.1016/S0306-4603(01)00176-9

Copello, A., Williamson, E., Orford, J., & Day, E. (2006). Implementing and evaluating Social Behaviour and Network Therapy in drug treatment practice in the UK: A feasibility study. Addictive Behaviors, 31(5), 802–810. http://doi.org/10.1016/j.addbeh.2005.06.005

Daniella Provost. (2017). Gebruik van facebook als organisatie. Berchem. Retrieved from https://www.kennisplein.be/_layouts/15/WopiFrame.aspx?sourcedoc=/Documents/Social media-facebook in je organisatie-juli 2017.pdf&action=default

De Vet, R., Lako, D., Beiersbergen, M., Jonker, I., & Wolf, J. (2016). Critical Time Intervention werkt! Resultaten van onderzoek in Nederland naar CTI bij kwetsbare mensen in transitie. Nijmegen. Retrieved from http://www.impuls-onderzoekscentrum.nl/Critical-Time-Intervention/

DeOllos, I. Y. (1997). On becoming homeless: The Shelterization Process for Homeless Families. Lanham, MD: University Press of America.

Donley, A. M., & Wright, J. D. (2012). Safer Outside: A Qualitative Exploration of Homeless People’s Resistance to Homeless Shelters. Journal of Forensic Psychology Practice, 12(4), 288–306. http://doi.org/10.1080/15228932.2012.695645

Driessens, K., & Melis, B. (2012). Een vergelijking tussen methoden van krachtgericht werken, ingezet in de

Integrale Jeugdhulp. wvg.vlaanderen.be. Antwerp. Retrieved from http://wvg.vlaanderen.be/jongerenwelzijn/assets/docs/ons/studies-onderzoeken/vergelijking-methoden-krachtgericht-werken.pdf

Emerson, R. M. (1972). Exchange Theory Part I: A Psychological Basis for Exchange; Part II: Exchange Relations and Network Structures. In J. Berger, M. J. Zelditch, & B. Anderson (Eds.), Sociological Theories in Progress, vol. 2 (pp. 38–87). New York: Houghton Mifflin.

Eyrich-Garg, K. M. (2011). Sheltered in cyberspace? Computer use among the unsheltered “street” homeless. Computers in Human Behavior, 27(1), 296–303. http://doi.org/10.1016/j.chb.2010.08.007

Feantsa. (2006). ETHOS – Europese Typologie van dakloosheid en sociale uitsluiting. Brussel.

FEANTSA. (2006). ETHOS - European Typology of Homelessness and housing exclusion. Ethos. Brussels: FEANTSA.

Fischer, C. S. (1982). To Dwell Among Friends. Chicago: University of Chicago Press.

Flåto, M., & Johannessen, K. (2010). Economic Strategies among Long-Term Homeless People : The Concept of Harvesting Economy. European Journal of Homelessness, 4, 89–109.

Fowler, P. J., & Chavira, D. (2014). Family Unification Program: Housing Services for Homeless Child Welfare–Involved Families. Housing Policy Debate, 24(April 2015), 802–814. http://doi.org/10.1080/10511482.2014.881902

Freeman, L. C. (2011). The Development of Social Network Analysis- With an Emphasis on Recent Events. In The SAGE Handbook of Network Analysis (pp. 26–39). SAGE Publications Ltd.

Ginneken, J. van. (1914). De lagere vaktalen. In Handboek der Nederlandsche taal. Deel II. De sociologische structuur onzer taal II. Nijmegen: L.C.G. Malmberg.

Granovetter, M. S. (1973). The strength of weak ties. American Journal of Sociology, 78(6), 1360–1380. Retrieved from http://www.jstor.org/stable/2776392

Green, H. D., Tucker, J. S., Golinelli, D., & Wenzel, S. L. (2013). Social networks, time homeless, and social support: A study of men on Skid Row. Network Science, 1(3), 1–16. http://doi.org/10.1017/nws.2013.18

Guadagno, R. E., Muscanell, N. L., & Pollio, D. E. (2013). The homeless use Facebook?! Similarities of social network use between college students and homeless young adults. Computers in Human Behavior, 29(1), 86–89. http://doi.org/10.1016/j.chb.2012.07.019

Habermas, J. (1987). The Theory of Communicative Action: Volume 2: Lifeworld and System: A Critique of Functionalist Readon (Vol. 2). Boston: Beacon Press.

Helfrich, C. a., & Chan, D. V. (2013). Changes in Self-Identified Priorities, Competencies, and Values of Recently Homeless Adults with Psychiatric Disabilities. American Journal of Psychiatric Rehabilitation, 16(April 2015), 22–49. http://doi.org/10.1080/15487768.2013.762298

Hwang, S. W., Kirst, M. J., Chiu, S., Tolomiczenko, G., Kiss, A., Cowan, L., & Levinson, W. (2009). Multidimensional social support and the health of homeless individuals. Journal of Urban Health, 86(5), 791–803. http://doi.org/10.1007/s11524-009-9388-x

Impuls - onderzoekscentrum maatschappelijke zorg. (n.d.). Critical Time Intervention. Retrieved July 24, 2017, from http://www.impuls-onderzoekscentrum.nl/Critical-Time-Intervention/

Inslegers, G. (2013). Bezit huisdieren/contractueel verbod/draagwijdte. Berchem: Huurdersbond.

Kruijswijk, W., Veer, M. van der, Brink, C., Calis, W., Maat, J. W. van de, & Redeker, I. (2014). Aan de slag met sociale netwerken. Utrecht.

Laermans, R. (2012). De maatschappij van de sociologie (tweede edi). Amsterdam: Boom.

Latour, B. (2006). Reassembling the Social. Politica y Sociedad (Vol. 43). Oxford: Oxford University Press. http://doi.org/10.1163/156913308X336453

Lawless, M. S., Rowe, M., & Miller, R. (2009). New Visions of Me: Finding Joy in Recovery With Women Who Are Homeless. Journal of Dual Diagnosis, 5(April 2015), 305–322. http://doi.org/10.1080/15504260903371747

Liégeois, A., & Eneman, M. (2017). Een ethische reflectie op bemoeizorg in de geestelijke gezondheidszorg. Tijdschrift Voor Psychiatrie, 59(2), 103–110.

MacKeith, J. (2011). The development of the Outcomes Star: a participatory approach to assessment and outcome measurement. Housing, Care & Support, 14(3), 98–106 9p. http://doi.org/10.1108/14608791111199778

Magee, J., & Jeanes, R. (2013). Football’s coming home: A critical evaluation of the Homeless World Cup as an intervention to combat social exclusion. International Review for the Sociology of Sport, 48(1), 3–19. http://doi.org/10.1177/1012690211428391

Mensink, W. (2015). Systeem- en leefwereld: hoe de kloof te dichten. Retrieved July 20, 2017, from https://www.socialevraagstukken.nl/systeem-en-leefwereld-hoe-de-kloof-te-dichten/

Meys, E., & Hermans, K. (2014). Nulmeting dak- en thuisloosheid. Leuven.

Morton, L. G., Cunningham-Williams, R. M., & Gardiner, G. (2010). Volunteerism among homeless persons with developmental disabilities. Journal of Social Work in Disability & Rehabilitation, 9(1), 12–26. http://doi.org/10.1080/15367100903526070

Neale, J., & Stevenson, C. (2014). Social and recovery capital amongst homeless hostel residents who use drugs and alcohol. International Journal of Drug Policy, 26(5), 475–483. http://doi.org/10.1016/j.drugpo.2014.09.012

Nolan, C., Broeke, C. Ten, Magee, M., & Burt, M. R. (2005). The family permanent supportive housing initiative: Family history and experiences in supportive housing. Washington DC. Retrieved from http://www.urban.org/publications/411220.html

Pescosolido, B. A. (1990). A Network Episode Model for Mental Health Services. In Illnes Careers and Network Ties: A Conceptual Model of Utilization and Compliance (p. 35). Chicago: Center for Health Administration Studies.

Pescosolido, B. A. (1992). Beyond Rational Choice : The Social Dynamics of How People Seek Help. Journal of Sociology, 97(4), 1096–1138.

Prilleltensky, I. (1997). Values, assumptions, and practices: assessing the moral implications of psychological discourse and action. The American Psychologist, 52(5), 517–535. http://doi.org/10.1037/0003-066X.52.5.517

Psychiatrieweb. (2009). Bijlage 3: Toestemmingsverklaring. Retrieved July 26, 2017, from http://www.psychiatrieweb.mywebhome.nl/pw.cti/files/docs/Instrumenten

Putnam, R. D. (2001). Bowling Alone: The Collapse and Revival of American Community. Simon & Schuster.

Racine, G., & Sévigny, O. (2008). Changing the Rules: A Board Game Lets Homeless Women Tell Their Stories. Social Work with Groups, 23(4), 37–41. http://doi.org/10.1300/J009v23n04

Rayburn, R. L., & Guittar, N. a. (2013). “This Is Where You Are Supposed to Be”: How Homeless Individuals Cope with Stigma. Sociological Spectrum, 33(April 2015), 159–174. http://doi.org/10.1080/02732173.2013.732876

Rice, E., Kurzban, S., & Ray, D. (2012). Homeless but connected: The role of heterogeneous social network ties and social networking technology in the mental health outcomes of street-living adolescents. Community Mental Health Journal, 48, 692–698. http://doi.org/10.1007/s10597-011-9462-1

Scott, J., & Peter, J. C. (2011). The SAGE Handbook of Social Network Analysis. SAGE Publications Ltd.

Sherry, E. (2010). (Re)engaging marginalized groups through sport: The Homeless World Cup. International Review for the Sociology of Sport, 45(1), 59–71. http://doi.org/10.1177/1012690209356988

Simmel, G. (2009). Sociology: inquiries into the construction of social forms. BRILL.

Sørhaug, T. (1996). Fornuftens fantasier. Oslo: Universitetsforlaget.

St Mungo’s. (2014). Briefing St Mungo’s Broadway Apprentice Scheme. Retrieved July 13, 2017, from http://www.mungos.org/documents/6202/6202.pdf

Stein, L. I., & Test, M. A. (1980). Alternative to Mental Hospital Treatment I. Conceptual Model, Treatment Program, and Clinical Evaluation. Arch Gen Psychiatry, 37, 392–397. http://doi.org/10.1001/archpsyc.1980.01780170034003

Steunpunt Algemeen Welzijnswerk. (2008). Sectorafspraken over het omgaan met cliëntinformatie in Autonome Centra Algemeen Welzijnswerk Inhoud : Antwerpen-Berchem.

Szreter, S., & Woolcock, M. (2004). Health by association? Social capital, social theory, and the political economy of public health. International Journal of Epidemiology, 33(4), 650–667. http://doi.org/10.1093/ije/dyh013

Tavecchio, L. W. C., Thomeer, M. A. E., & Meeus, W. (1999). ATTACHMENT, SOCIAL NETWORK AND HOMELESSNESS IN YOUNG PEOPLE. Social Behavior and Personality: An International Journal. http://doi.org/10.2224/sbp.1999.27.3.247

The Homeless Hub. (n.d.). Life Skills Training. Retrieved July 19, 2017, from http://homelesshub.ca/about-homelessness/service-provision/life-skills-training

Tischler, V. (2008). Resettlement and reintegration: Single mothers’ reflections after homelessness. Community, Work & Family, 11(April 2015), 243–252. http://doi.org/10.1080/13668800802133628

Tsemberis, S., Gulcur, L., & Nakae, M. (2004). Housing First, Consumer Choice, and Harm Reduction for Homeless Individuals with a Dual Diagnosis. American Journal of Public Health, 94(4), 651–656. http://doi.org/10.2105/AJPH.94.4.651

Valente, A. M., & Auerswald, C. L. (2013). Gender Differences in Sexual Risk and Sexually Transmitted Infections Correlate With Gender Differences in Social Networks Among San Francisco Homeless Youth. Journal of Adolescent Health, (53), 486–491. Retrieved from http://www.jahonline.org/article/S1054-139X(13)00317-0/abstract

Van Doorn, L. (2010). Perceptions of Time and Space of (Formerly) Homeless People. Journal of Human Behavior in the Social Environment, 20(2), 218–238. http://doi.org/10.1080/10911350903269864

Vansevenant, K. (2001). Bemoeizorg of bemoeizucht. Een bijdrage aan de visiediscussie over zorgvuldige hulpverlening. Tijdschrift Voor W, 25(november).

Williams, A. L., & Merten, M. J. (2015). Childhood Adversity and Development of Self Among Mothers Transitioning From Homelessness to Self-Sufficiency. Journal of Social Service Research, 1–15. http://doi.org/10.1080/01488376.2015.1013171

Woelfer, J. P., & Hendry, D. G. (2012). Homeless young people on social network sites. Conference on Human Factors in Computing Systems - Proceedings. Seattlle. Retrieved from http://www.scopus.com/inward/record.url?eid=2-s2.0-84862088625&partnerID=40&md5=ab9182c161fb61e785d135a433e5deeb

Wolf, J. (2016). Krachtwerk Methodisch werken aan participatie en zelfregie. Bussum: Uitgeverij Coutinho.

www.movingsoundtech.com. (n.d.). Retrieved July 12, 2017, from http://www.movingsoundtech.com/our-products/mosquito-mk4-with-multi-age

Yanos, Philip, T., Barrow, Susan, M., & Tsemberis, S. (2004). Community Integration in the Early Phase of Housing Among Homeless ... Community Mental Health Journal, 40(2), 133–150.