L-A!" I#$%&&SA ! J%''%! - M%!() *+,+ ! 1

Vol 31Nru 167

Jannar - Marzu 2010

errejW

5

14

26

L-ART IMQADDSA

Rivista Biblika li to-ro. kull tliet xhur mill-Kummissarjat ta’ l-Art Imqaddsa tal-Provin/ja Fran.iskana Maltija

EDITUR:P. Twanny Chircop OFMKummissarju ta’ l-Art Imqaddsa

GRAFIKA:P. Joseph Magro OFM

BORD EDITORJAL:P. Marcello Ghirlando OFMP. Noel Muscat OFMMr. Louis Casha

DISTRIBUZZJONI:Fra. Lorrie Zerafa OFM

ABBONAMENT:010 1s-sena015 jew aktar Sostenitur

Kummissarjat ta’ l-Art Imqaddsa8, Triq Santa Lu/ija,Valletta, VLT 1188Malta.Tel: 21 242254Fax: 21 252031

STAMPAT:Best Print Co. Ltd.

Il-Materjal kollu li jidher f ’din ir-Rivista huwa Copyright ! tal-Kummis-sarjat ta’ l-Art Imqaddsa u l-Edizzjoni TAU, 2010

comalt@ofm.org.mtwww.ofm.org.mt

Qoxra Quddiem:G!ajn Karem

2 ! L-A!" I#$%&&SA ! J%''%! - M%!() *+,+

5 Banias u Tel Dan

14 L-im!abba t!oll kull dnub

26 L-impenn ta’ "esù favur il-Batuti (3)

31 Il-Via Dolorosa (1)

38 Il-Foqra tal-Mulej bil-Bibbja

42 Is-Sa#erdozjoni ta’ Kristu (1)

Eta’ P. Twanny Chircop ofm

PELLEGRINI JEW

TURISTI?

Meta wie-ed ji.i l-Art Imqaddsa jibqa’ impressjonat bin-numru kbir ta’ vi2itaturi li jara 1s-santwarji u 1t-toroq ta’ 3erusalemm, Nazaret u Betle-em. F’dawn l-a--ar snin, minkejja li t-tensjoni politika ma naqsitx, in-numru ta’ persuni li ji.u j2uru l-Art Imqaddsa ma naqasx. Xi perjodi tas-sena, l-aktar il-Milied, il-3img-a Mqaddsa u x-xhur ta’ Settembru u Ottubru, jimmarkaw il-qu//ata 1n-numru ta’ vi2itaturi 4-Art Imqaddsa. Skont cifri mog-tijin mill-Ministeru tat-Turi2mu Israeljan, il-vi2itaturi li .ew Israel 1s-sena 2008 kienu b’kollox 3 miljuni, li minnhom 1.8 miljun kienu vi2itaturi Kristjani. Dan i1sser li kwa2i 2 minn kull 3 vi2itaturi li ji.u f ’Israel ji.u bi skop reli.ju2 Kristjan.Naturalment, meta ng-idu Kristjani, in1ssru diversi tipi ta’ Kristjani, fosthom Kattolici, Ortodossi, Anglikani, Luterani, u setet o-rajn li normalment ji.u inklu2i b’mod mhux tant korrett fost il-Kristjani, b-alma huma l-Mormoni. Fis-santwarji tal-1dwa a-na l-Fran.iskani nilqg-u dawn it-tipi kollha ta’ Kristjani, kif ukoll vi2itaturi o-rajn li huma Lhud, jew Musulmani, jew inkella ta’ xi reli.jon o-ra jew ukoll bla ebda reli.jon.Dawn il-folol ta’ vi2itaturi huma sinjal sabi-, u /ertament huma ta’ g-ajnuna g-all-ekonomija kemm ta’ Israel kif ukoll, u /ertament -afna aktar, tat-Territorji Palestinjani (specjalment Betle-em u 3eriko). Mil-lat reli.ju2, i2da, mhux kollox hu ward u 2ahar. U2ajt il-kelma vi2itaturi. A-na soltu mdorrijin nu2aw il-

31

38 L-A!" I#$%&&SA ! J%''%! - M%!() *+,+ ! 3

...editorjal

Pellegrini jew Turisti

kelma pellegrini. Imma l-pellegrin hu vi2itatur partikulari, li hu di5erenti mit-turist. It-turist hu vi2itatur li ji.i bi skop kulturali jew rikreattiv. Il-pellegrin ji.i bi skop ewlieni reli.ju2. Il-problema hi li mhux il-vi2itaturi Kristjani kollha li jin.iebu Israel ji.u b-ala pellegrini. Numru sostanzjali ji.u forsi bi skopijiet reli.ju2i tajbin, imma l-a.enziji ta’ l-ivja..ar li j.ibuhom huma aktar interessati 1lli jag-mlu minnhom turisti li ji.u biex jiddevertu u jqattg-u sig-at 1l--wienet tas-souveniers, u mbag-ad 1l-fdalijiet tal--in i2uru s-santwarji biex jitolbu.Dan i.ib mieg-u di6kultajiet kbar g-alina l-Fran.iskani. Is-santwarji huma 2g-ar. Ji.u gruppi bla “bookings” tal-quddies, bla sacerdot li jakkumpanjahom, bla ma jafu l--inijiet tal-7u- tas-santwarji. Xi gwidi jabbandunawhom 1l-Qabar ta’ Kristu u 1l-Ba2ilika ta’ Betle-em

ming-ajr ma jedukawhom dwar kif g-andhom i.ibu ru-hom u liema hu l-a-jar -in biex i2uru bla ma jiddi2appuntaw ru-hom g-ax isibu funzjonijiet g-addejjin u ma jkunux jistg-u jid-lu.Hu g-alhekk li a-na l-Fran.iskani ninsistu li, min irid ji.i l-Art Imqaddsa bi skop reli.ju2, g-andu ji.i bi spirtu ta’ pellegrin, u j1ttex min jg-inu jag-mel pellegrina.. u mhux .ita turistika. Min irid ji.i b-ala turist isib f ’Israel pajji2 sabi- li jilqg-u u jo5rilu kull ma jrid. Imma wie-ed ma jistax i-allat i2-2ew. elementi 4imkien. Is-servizz li a-na l-Fran.iskani nag-tu b’sagri1//ju kbir lill-pellegrini jitlob kooperazzjoni mill-gwidi u l-a.enziji ta’ l-ivja..ar biex ji8mu li s-santwarji tal-1dwa huma knejjes u mhux mu2ewijiet ta’ arti, u li l-kummer/ ma g-andux jie-u post l-esperjenza unika ta’ kuntatt mal-Kelma ta’ Alla li wie-ed jag-mel 4-Art Imqaddsa.

Meta naraw quddiemna vi2itaturi ddi2appuntati jiddispja/ina, imma ji.ina li nistaqsuhom: g-ax ma sibtux min seta’ jippreparakom u jiggarantilkom 2jara organizzata mill-aspett reli.ju2 jekk ridtu ti.u b-ala pellegrini? A-na l-Fran.iskani, permezz tal--idma tal-Kummissarjati ta’ l-Art Imqaddsa u ta’ dawk il-patrijiet li huma animaturi spiritwali u6/jali tal-pellegrina..i, nistg-u niggarantixxu li min ji.i mag-na jag-mel pellegrina.. u mhux vja.. turistiku. Il-kumplament li l-a.enziji ta’ l-ivja..ar i.ibuhom ta-t l-isem ta’ Kristjani imma bi skop li jag-mlu turi2mu g-andhom kull dritt li j2uru s-santwarji, imma mhux li jiddettaw kif a-na l-Fran.iskani g-andna nilqg-uhom 4-eqdes postijiet g-al min jemmen li l-pellegrina.. hu esperjenza ta’ 1di u mhux divertita.

4 ! L-A!" I#$%&&SA ! J%''%! - M%!() *+,+

Is-siti arkeolo.ici ta’ Banias u Tel Dan jinsabu 1t-tramuntana estrema ta’ l-Istat ta’ Israel, qrib il-fruntiera mal-Libanu u s-Sirja, immarkata mill-muntanja 9ermon. Huma l-aktar mag-ru1n g-all-abbundanza ta’ ilma li jnixxi 1hom, g-ax hawnhekk jinsabu l-g-ejjun tax-xmara 3ordan. Imma huma wkoll postijiet ta’ interess kbir arkeolo.iku u bibliku.

BANIAS 

U 

TEL DANNoel Muscat OFM

L-A!" I#$%&&SA ! J%''%! - M%!() *+,+ ! 5

Banias u Nahal !ermon

Banias hu marbut qabel xejn man-nixxieg-a tax-xmara 3ordan, imsej-a Nahal 9ermon. Din in-nixxieg-a tircievi l-ilmijiet tag-ha mix-xaqliba tan-nofsinhar tal-muntanja 9ermon u mill-g-oljiet tat-tramuntana tal-Golan. Il-muntanja 9ermon bl-G-arbi tissejja- Jabal el-Shaiykh, u bil-Lhudi Har Hermon, hi l-og-la muntanja 1l-katina tal-muntanji ta’ l-Anti-Libanu. Til-aq 2814 metri fuq il-livell tal-ba-ar. Il-quccata tag-ha timmarka l-fruntiera bejn il-Libanu u s-Sirja, 1lwaqt li x-xaqliba tan-nofsinhar, fejn titwieled ix-xmara 3ordan, hu ta-t il-kontroll ta’ Israel, li okkupa l-g-oljiet tal-Golan 1l-gwerra ta’ l-1967.In-Nahal 9ermon tilqa’ l-ilma minn 2ona ta’ 150

kilometri kwadri, l-aktar min-nixxieg-a ta’ Sa’ar (Wadi Hasba) u minn Nahal Sion (Wadi Asal). Kull sena n-Nahal 9ermon tipproduci 120 miljun metru kubu ta’ ilma, li jammonta g-al kwart ta’ l-ilma li jin2el 1x-xmara 3ordan. 9afna mill-ilma jnixxi f ’Banias, ta-t l-g-ar ta’ dan is-sit arkeolo.iku, f ’temperatura kies-a ta’ 15 gradi Celsius. G-al tliet kilometri n-Nahal 9ermon tin2el b’qawwa minn -ondoq dejjaq, permezz ta’ kaskati, li l-aktar wa-da famu2a fosthom hi l-Banias Waterfall. Imbag-ad in-Nahal 9ermon tid-ol 1l-wied ta’ Hula, fejn l-ilmijiet jikkalmaw. Xi 9 kilometri lejn in-nofsinhar in-Nahal 9ermon ting-aqad man-Nahal Dan, biex 4imkien ji5urmaw ix-xmara 3ordan, li tibqa’ nie2la sakemm to-ro. 4-G-adira

tal-Galilija, minn fejn imbag-ad ter.a’ to-ro. 1x-xaqliba opposta biex tibda nie2la lejn il-Ba-ar il-Mejjet.Is-sit arkeolo.iku ta’ Banias hu, qabel xejn, post turistiku fejn wie-ed imur, l-aktar 1r-rebbieg-a, meta jin-all is-sil. fuq l-9ermon, biex igawdi l-.miel ta’ din ir-riserva naturali u l-ilmijiet abbundanti li jnixxu f ’dan il-post. Imma Banias hu wkoll post arkeolo.iku u bibliku ta’ importanza.Wara li Alessandru l-Kbir okkupa l-Art Imqaddsa 1s-sena 332 q.K. il-kultura Griega idda--let 1l-lvant nofsani. F’Banias, qrib in-nixxieg-a tal-9ermon, .ie mibni Paneon, ji.i1eri tempju lil alla Pan, li kienu jemmnu li jg-ix 1n-natura. L-isem tal-post, Banias, jew Paneas, .ej proprju minn dan il-kult lejn l-alla

Il-Muntanja Hermon

6 ! L-A!" I#$%&&SA ! J%''%! - M%!() *+,+

Pan. L-istoriku Xenon ta’ Rodi jikteb li, 1s-sena 200 q.K. hawnhekk se--et battalja bejn is-Selewcidi u t-Tolomej li kienu 1 gwerra biex ja-kmu l-Palestina.Fi tmiem l-ewwel seklu q.K. ir-Rumani okkupaw Banias u g-aqqduha mas-saltna ta’ Erodi l-Kbir. L-istoriku lhudi ta’ dak il-perjodu, Josephus Flavius, ifakkar li Erodi bena f ’Banias tempju qrib in-nixxieg-at tal-9ermon, u iddedikah lill-patrun tieg-u, l-imperatur Ruman Augustus. Wara l-mewt ta’ Erodi s-saltna tieg-u inqasmet bejn it-tliet uliedu subien. It-tramuntana tal-Palestina u l-g-oljiet tal-Golan .ew ta-t il--akma ta’ Filippu, li iddikjara Banias kapitali tas-saltna tieg-u 1s-sena 2 q.K. Hu semmieha Caesarea Philippi, g-alkemm baqa’ jin2amm l-isem Paneas. Din il-belt

baqg-et il-kapitali tas-saltna ukoll ta-t il--akma ta’ Agrippa II, 1t-tieni nofs ta’ l-ewwel seklu ta’ l-era Kristjana. Josephus Flavius ifakkar li Agrippa II sebba- il-belt , billi bena 1ha palazz kbir u diversi tempji bi statwi.G-at-tradizzjoni Kristjana, Banias jew Paneas jibqa’ marbut ma’ 2ew. fatti evan.elici li se--ew hawnhekk, u li huma indikazzjoni li 3esù wasal ukoll 1t-tramuntana tal-Palestina ta-t il-muntanja 9ermon. L-ewwel fatt hu dak marbut ma’ l-istqarrija ta’ 1di ta’ Pietru, f ’Mattew 16,13-19:“Meta wasal 4-in-awi ta’ Cesarija ta’ Filippu, 3esù staqsa lid-dixxipli tieg-u u qalilhom: «Min jg-idu n-nies li hu Bin il-bniedem?» U huma we.buh: «Xi w-ud, 3wanni l-Battista; o-rajn Elija; u

o-rajn 3eremija jew wie-ed mill-profeti». «Imma intom min tg-idu li jien?» staqsiehom. U qabe2 Xmun Pietru u qallu: «Inti l-Messija, Bin Alla l--aj». U 3esù wie.bu u qallu: «Hieni int, Xmun bin 3ona, g-ax mhux bniedem tad-demm u l-la-am uriek dan, imma Missieri li hu 1s-smewwiet. U jiena ng-idlek: Inti Pietru, u fuq din il-blata jiena nibni l-Knisja tieg-i, u s-setg-at ta’ l-infern ma jeg-lbuhiex. Jiena nag-tik l-im1eta- tas-Saltna tas-Smewwiet, u kull ma torbot fuq l-art ikun marbut 1s-smewwiet, u kull ma t-oll fuq l-art ikun ma-lul 1s-smewwiet”.It-tieni fatti evan.eliku li Missirjiet il-Knisja jg-idu li se-- f ’Banias hu dak tal-fejqan mirakolu2 tal-mara li kienet marida b’emorra.ija. Il-fatt jirrakkontawh Mattew 9,20-22, Mark

L-A!" I#$%&&SA ! J%''%! - M%!() *+,+ ! 7

5,25-34, u Luqa 8,43-48, g-alkemm mill-Evan.elji jidher car li dan il-fatt se-- f ’Kafarnahum, g-ax hu -a.a wa-da mar-rakkont tal-fejqan tat-ti4a tal-kap tas-sinagoga 3ajru. X’aktarx li din il-mara kienet marret Kafarnahum biex titfejjaq u jista’ jag-ti l-kas li kienet tg-ix f ’Banias. Skond tradizzjoni antika din il-mara kienet po..iet statwa ta’ 3esù 1l-bieb tad-dar tag-ha biex tfakkar il-miraklu tal-fejqan li kienet qalg-et. L-istoriku Sozomeno jikteb li meta l-imperatur 3uljanu l-Apostata sema’ li f ’Caesarea Philippi kien hemm wieqfa statwa ta’ Kristu, li kienet saret minn wa-da mara li kienet .iet imfejqa minn emorra.ija

mill-istess 3esù Kristu, hu ordna li din tin-att u ssir statwa tieg-u nnifsu 4okha. Imma ni2el nar mis-sema u kisser din l-istatwa ta’ l-imperatur hekk li r-ras u l-g-onq spiccaw ma’ l-art bil-marka ta’ xejn laqtithom dik is-sajjetta.Fl-era Bi2antina, li timmarka l-perjodu li 1h il-Palestina kienet Kristjana, Banias bidlet il-karatteristika ta’ belt pagana. Il-kult lejn l-alla Pan intemm g-al kollox u t-tempji pagani .ew abbandunati. Imma l-belt baqg-et abitata u anzi kibret, 1lwaqt li l-palazz ta’ Agrippa II sar post fejn l-abitanti kienu ji.u g-all-banjijiet 4-ilmijiet cari tan-nixxieg-a.Wara li l-Palestina .iet

ma-kuma mill-Musulmani, 1s-sena 638, Banias tilfet l-importanza tag-ha u saret biss ra-al minsi. L-isem Banias da-al biex -a post l-isem Paneas. Sas-seklu 10 Banias kienet baqg-et abitata minn immigrati Musulmani, imma kien hemm 1ha wkoll il-pre2enza tal-Lhud.Mal-wasla tal-Krucjati 1s-sena 1099 Banias mall-ewwel akkwistat l-importanza ta’ belt ta’ fruntiera bejn ir-Renju Latin Krucjat ta’ 3erusalemm u l-artijiet l-o-rajn okkupati mill-Musulmani, li c-centru amministrattiv tag-hom kienet il-belt ta’ Damasku 1s-Sirja, fuq ix-xaqliba l-o-ra tal-muntanja 9ermon. Min-abba

Tel Dan Bieb tal-belt Kaghnanea

8 ! L-A!" I#$%&&SA ! J%''%! - M%!() *+,+

l-po2izzjoni tag-ha f ’salib it-toroq bejn Sidon u Tir 1l-Libanu u Damasku 1s-Sirja, Banias kienet post strate.iku ta’ importanza. Kien g-alhekk li, 1l-g-oli fuq Banias il-Musulmani kienu sa--ew il-Fortizza ta’ Nimrod. Imma 4-1129 Nimrod u Banias intreb-u mill-Krucjati, sakemm 4-1132 re.g-u in-akmu mill-Musulmani.Wara li Saladin reba- lill-Krucjati 1l-battalja ta’ Qarne Hattin 4-4 ta’ Lulju 1187 u kecciehom mill-Galilija, Banias naqset 4-importanza tag-ha. Il-Mameluki kienu sa--ew il-belt, imma bil-mod il-mod abbandunaw il-Fortizza ta’ Nimrod. Banias b’hekk saret ra-al 2g-ir u minsi minn kul-add sakemm 4-1967 l-Israeljani okkupaw l-g-oljiet tal-Golan u -akmu n-nixxieg-at ta’ l-ilma tal-muntanja 9ermon, u Banas saret post ta’ importanza arkeolo.ika u turistika.I2-2jara tas-sit arkeolo.iku ta’ Banias tibda min-nixxieg-a tal-9ermon li to-ro. proprju ta-t l-g-ar li quddiemu kien hemm it-tempju ta’ l-alla Pan. It-tempju ta’ Pan kien mibni ta-t irdum li hu 40 metru g-oli, u li mhux g-ajr il-fdal ta’ g-ar kbir li g-adu je2isti biss f ’bicca minnu waranett, u li s-saqaf tieg-u kien waqa’ biex -oloq an1tejatru naturali li 1h inbnew diversi postijiet ta’ kult pagani. In-na-a

ta’ wara ta’ l-g-ar g-ada te2isti u tissejja- l-G-ar ta’ Pan. Illum in-Nahal 9ermon ma g-adhiex tnixxi 1l-g-ar kif kienet 4-antikità, imma aktar ’l isfel, kif g-idna, ukoll g-ax il-kwantità ta’ ilma naqset -afna. It-tempju ta’ Pan kien mibni fuq pjattaforma ta’ 80 metru tul li kienet tiddomina l-belt ta’ Banias. Dan il-post kien «temenos» jew recint qaddis dedikat lil alla Pan. Il-kult lejn Pan kien jiddependi mit-ta-lita ta’ fatturi naturali li kienu jinkludu l-ve.etazzjoni (bosk), l-ilma (nixxieg-a) u l-g-ar. Minn 2minijiet il-qedem dan il-post kien o..ett ta’ kult tar-rag-ajja li kienu jissagri1kaw mog-o2 quddiem dan l-g-ar. It-«temenos» kien jinkludi t-tempju, il-btie-i, il-g-ar u xi nicec li g-adhom jidhru 1l-blat ta’ l-irdum, li 1hom x’aktarx li kien hemm statwi. Mit-tempju ta’ l-alla Pan fadal biss xi fdalijiet.Quddiem id-da-la tal-grotta sagra Erodi l-Kbir, 1s-sena 19 q.K., kien bena tempju ad unur ta’ Cesari Awgustu. Dan it-tempju ji.i deskritt mill-istoriku Lhudi Josephus Flavius, li jg-id li t-tempju kien 20 metri twil. Mit-tempju wie-ed kien jg-add 1l-grotta ta’ l-alla Pan, li wkoll kienet meqjusa b-ala tempju, kif rajna, u li 1ha kienu jsiru sagri1ccji tal-mog-o2 li kienu mbag-ad jix-uthom 1l-qieg- tan-nixxieg-a. Jekk id-demm

tag-hom kien jo-ro. ma’ l-ilma aktar ’l isfel allura dan kien i1sser li l-alla Pan ma kienx laqa’ s-sagri1ccju.Matul l-ewwel seklu ta’ l-era Kristjana inbena santwarju ie-or pagan, iddedikat lil Pan u n-Nin1, lejn ix-xaqliba tal-lvant tat-tempju ta’ Awgustu. Dan il-post jissejja- il-Bit-a ta’ Pan u n-Nin1. Il-binja kienet tikkonsisti f ’rettangolu ta’ 15 metru b’10 metri li ma kienx imsaqqaf u g-alhekk kien santwarju g-all-apert. Fil--ajt tar-rdum li hemm fuq wara .iet im-a5ra nicca kbira, li qisha g-ar, u fuqha 2diedu wkoll nicec o-rajn g-al xi statwi. Hemm iskrizzjoni bil-Grieg li tindika li dawn in-nicec saru 1s-sena 148: “Il-qassis Victor, iben Lysimachos, iddedika din l-alla mara lil alla Pan, il-ma-bub ta’ Echo”.Ma.enb din il-binja hemm il-fdalijiet tat-tempju ta’ Zeus u tal-bit-a ta’ Nemesis. Madwar is-sena 100, meta kien imperatur Trajanu Cesari, inbena tempju lil Zeus f ’Banias. It-tempju kellu 2ew. kmamar, sala interna li kienet dekorata bl-ir-am u portiku wiesg-a quddiemha. Il-faccata tat-tempju kienet im2ejna b’erba’ kolonni li kellhom kapitelli Korinzi. Ma.enb it-tempju kien hemm bit-a wiesg-a 4 metri, li kont titla’ g-aliha b’tara. mix-xaqliba tan-nofsinhar, fejn kien isir il-kult ta’ Nemesis, l-alla mara tal-vendetta u

L-A!" I#$%&&SA ! J%''%! - M%!() *+,+ ! 9

l-.ustizzja.Fl-a--arnett, fuq l-estremità tal-lvant ta’ dan ir-recint qaddis, 1t-3 seklu inbena post ta’ kult li 1h kienu jindifnu l-g-adam tal-mog-o2 sagri li kienu ji.u o5ruti lil alla Pan. L-arkeolo.i sabu diversi fdalijiet ta’ g-adam 1n-nicec, kif ukoll muniti li 1hom hemm rappre2entati l-mog-o2 sagri tal-belt ta’ Banias, li kienu ji.u o5ruti lil alla Pan.Minn quddiem l-g-ar ta’ l-alla Pan, imma 1x-xaqliba tal-punent 1l-g-oli, wie-ed jilma- koppla 2g-ira bajda. Din timmarka l-qabar ta’ Nebi Khader li ismu 4-G-arbi j1sser “-addari”, u li hu meqjus b-ala bniedem qaddis g-all-Musulmani u d-Dru2i.

Il-Fortizza Nimrod

Il-fortizza Nimrod, bl-G-arbi «Qala’at al-Subeiba» (Kastell ta’ l-irdum) tinsab fuq g-olja li tixref fuq Banias, lejn il-lvant, ta-t il-massicc tal-muntanja 9ermon, 800 metru fuq il-livell tal-ba-ar. L-isem Nimrod hu dak tal-famu2 kaccatur li jissemma 1l-3enesi 10,8-9: “Kus (iben 9am, iben Noè) wiled lil Nimrod, li kien l-ewwel wie-ed setg-an fuq l-art. Kien kaccatur qalbieni f ’g-ajnejn il-Mulej: u g-alhekk kienu jg-idu: B-al Nimrod kaccatur qalbieni f ’g-ajnejn il-Mulej”. Skond tradizzjoni lokali

Kastell ta’ NImrod

10 ! L-A!" I#$%&&SA ! J%''%! - M%!() *+,+

Nimrod kien jg-ix fuq din il-quccata. Il-fortizza kienet inbniet mill-Krucjati, biex jiddefendu l-belt ta’ Banias li tinsab 1l-wied ta’ ta-tha. Kienu l-mexxejja Musulmani ta’ Damasku li kienu re.g-u bnewha biex jiddefendu l-fruntiera tag-hom kontra l-Krucjati. Il-fortizza nbniet minn al-Aziz Uthman, neputi ta’ Saladin, 4-1229-1230. Fl-1260 is-sultan Baibars re.a’ sa--a-ha u 2iedilha torrijiet ta’ di12a. Matul is-sekli 12 u 13 il-fortizza g-addiet minn -afna battalji u waqg-et f ’idejn diversi, imma kienet ma-kuma principalment mill-Musulmani, kif jixhdu d-diversi iskrizzjonijiet bl-G-arbi li nstabu 1l-fdalijiet tag-ha.Il-fortizza hi kbira -afna, u tkopri 420 metri 1t-tul u 150 metri 1l-wisg-a, u hi mibnija minn .ebel kbir u min.ur. Fuq ix-xaqliba tal-lvant, f ’post aktar g-oli mill-fortizza nni1sha hemm binja kbira forma ta’ kastell forti1kat, ta’ dimensjonijiet kbar (65 metri b’45 metri), li 1ha wkoll torrijiet kbar rettangolari. Hawnhekk kien joqg-od il-kmandant tal-fortizza, imma kienet isservi wkoll b-ala -abs, u l-fatt li kellha foss kbir fuq in-na-a tal-punent juri li wa-edha kienet kapaci ti5unzjoni b-ala fortizza f ’mumenti ta’ assedju.It-torri tad-da-la tal-fortizza ta’ Nimrod 1h iskrizzjoni li tg-id li .iet

mibni mill-mexxej Ayyubid al-Aziz Uthman 4-1230. Instabet ukoll iskrizzjoni bl-G-arbi li tg-id li s-sultan Mamluk Baibars kien sewwa dan it-torri tad-da-la tal-fortizza 4-1275.Instabet ukoll .iebja kbira u tara. dejjaq li kien jg-aqqad id-diversi torrijiet ta’ di12a. Instab ukoll passa.. sigriet mid-da-la tal-fortizza li jwassal barra mill-fortizza, bl-iskop li d-difensuri setg-u jg-addu minnu biex jattakkaw lill-assedjanti b’attakki sorpri2a.Fi tmiem is-seklu 13 meta l-Musulmani okkupaw il-port ta’ Akri u keccew lill-Krucjati darba g-al dejjem mill-Art Imqaddsa 4-1291, il-fortizza Nimrod tilfet l-importanza tag-ha u bdiet taqa’ f ’rovina, kif g-adha tidher sallum.B-ala sit arkeolo.iku l-fortizza hi llum irran.ata u wie-ed jista’ j2urha bil-kumdità kollha, 1lwaqt li mill-g-oli tag-ha jgawdi l-panorama kemm tal-massicc muntanju2a tal-9ermon li jog-la fuqha, kif ukoll tal-pjanura ta’ Kiryat Shmona u l-wied ta’ Hula, bl-g-oljiet fuq ix-xaqliba tal-punent li jimmarkaw il-fruntiera ta’ Israel mal-Libanu u fuq ix-xaqliba tal-lvant bl-g-oljiet tal-Golan.

Tel Dan

Qrib ta’ Banias hemm ir-riserva naturali ta’ Tel Dan, fejn titwieled l-akbar wa-da fost in-nixxieg-at li

jag-mlu 4imkien ix-xmara 3ordan. Ix-xmara Dan tnixxi 238 miljun metri kubi ta’ ilma kull sena. L-ilma jo-ro. mill-art wara li jkun g-adda minn diversi mini naturali 1l-muntanja 9ermon, li 1x-xitwa tkun miksija bis-sil..Sal-gwerra ta’ l-1967 ix-xmara Dan kienet l-unika nixxieg-a tal-3ordan li kienet f ’idejn Israel. Min-abba n-nuqqas ta’ xita 1l-lvant nofsani kien qieg-ed jittie-ed -afna ilma minn din in-nixxieg-a. Imma 4-1969, sentejn wara li Israel -akem in-nixxieg-at kollha li jin2lu mill-9ermon, l-ilmijiet ta’ Tel Dan, b-al dawk ta’ Banias, .ew dikjarati riserva naturali.Tel Dan, i2da, mhuwiex biss riserva naturali li 1ha eluf ta’ turisti ji.u g-all-frisk ta’ l-ilmijiet abbundanti u g-ad-dell tal-boskijiet. Tel Dan hu, fuq kollox, sit arkeolo.iku ta’ importanza kbira. L-iskavi ta’ Tel Dan saru 4-1966. L-isem Tel Dan jindika g-olja arti1cjali li 4-Art Imqaddsa dejjem turi li kien hemm belt, jew a-jar, diversi strati ta’ bliet wa-da fuq o-ra, u jindika wkoll l-isem ta’ wie-ed mit-tribujiet ta’ Israel, it-tribù ta’ Dan.Il-Ktieb ta’ l-Im-all1n, 1l-kapitlu 18, jirrakkonta l-istorja tat-tribù ta’ Dan: “F’dak i2-2mien ukoll ma kienx hemm sultan f ’Israel; u t-tribù ta’ Dan kien qieg-ed i1ttex art

L-A!" I#$%&&SA ! J%''%! - M%!() *+,+ ! 11

fejn jg-ammar, g-ax sa dakinhar kien g-adu ma messux sehem f ’nofs it-tribujiet ta’ Israel. Ulied Dan g-alhekk bag-tu -amsa min-nies tat-tribù tag-hom, ir.iel ta’ -ila, minn Sorg-a u Estawl, biex iduru u jitkixxfu l-art, u qalulhom: «Morru u tkixxfu l-art» (...) U telqu l--amest ir.iel u waslu Lajs (Laish), u raw li l-poplu kien jg-ix bla bi2a’ b-as-Sidonin, b’mo--hom mistrie-; ma kien jonqoshom xejn mill-.id ta’ l-art; u -add ma kien ja-kimhom bi dritt ta’ wirt; u kienu ’l bog-od mis-Sidonin, u ma kellhom x’jaqsmu xejn ma’ l-Aramin. Mbag-ad re.g-u lura g-and -uthom f ’Sorg-a u Estawl, u dawn staqsewhom: «X’minnkom?» U huma wie.bu: «Qumu, u itilg-u g-aliha! X’intom ta-sbuha? La titnikkrux, 1ttxu itilqu u morru -udu l-art f ’idejkom. Meta taslu hemm issibu nies jg-ixu bla bi2a’ f ’medda kbira ta’ art. Tassew li Alla r-ieha f ’idejkom. Post fejn m’hemm xejn nieqes mill-.id li tista’ tag-ti l-art». Mbag-ad telqu minn Sorg-a u Estawl mit-tribù ta’ Dan sitt mitt ra.el armati g-all-gwerra (...) U huma marru Lajs, g-and nies li kienu jg-ixu 1l-kwiet bla -sieb ta’ xejn, u g-addewhom minn xifer ix-xabla, u l-belt -arquha bin-nar. Ma kien hemm -add min jg-inha, g-ax kienet

bog-od minn Sidon, u ma kellhomx x’jaqsmu xejn ma’ Aram. Kienet 1l-wita ta’ Bet-ro-ob; re.g-u bnewha mill-.did u g-ammru 1ha. U semmewha Dan, g-al isem missierhom Dan, li kien twieled lil Israel. Imma qabel, sa mill-bidu, kien jisimha Lajs” (M- 18,1-2.7-10.26-29).It-tribù ta’ Dan, mela, emigra mill-art limitata li kienet messitu, bejn Shoresh u Esta’ol, 4-in-awi ta’ Nahal Sorek, fuq ix-xaqliba tal-punent ta’ 3erusalemm, u mar jg-ix 1l-limiti tat-tramuntana ta’ l-art ta’ Israel. Il-belt ta’ Laish jew Leshem kienet belt Kang-anija, li kienet abitata bejn is-snin 2700 u 2400 q.K. Fi2-2jara ta’ dan is-sit arkeolo.iku wie-ed jista’ jmur jara id-da-la tal-belt Kang-anija li g-adha wieqfa b’mod verament meravilju2 wara dawk il-millennji ta’ snin, bl-arkata fuq il-bieb li hi s-i-a u wa-da mill-unici li g-adhom weq1n 1d-dinja. Il-bieb tal-belt Kang-anija hu llum protett mill-elementi, u baqa’ ippreservat g-al dak i2-2mien kollu g-ax kien mg-otti minn terrapien li .ie mikxuf biss 4-iskavi ta’ l-1966.Skond tradizzjoni biblika dan il-bieb seta’ jindika wkoll 2mien il-patrijarki, qrib is-sena 1750 q.K., g-ax 1l-3enesi 14,14 jing-ad li “malli Abram sema’ li (lil Lot) kienu -aduh ilsir,

-are. bin-nies im-arr.a tieg-u, nies imwielda f ’daru, tliet mija u tminax-il ru-, u g-amel g-al warajhom sa Dan”.Mal-.enb tat-triq li minnha tid-ol 1s-sit arkeolo.iku, tara l-fdalijiet tal--ajt protettiv tal-belt mibnija mill-Israeliti. Dan il--ajt hu impressjonanti 1d-dimensjonijiet tieg-u u juri li l-belt kienet im-arsa b’di12a eccezzjonali. L-istess jing-ad g-ad-da-la principali tal-belt, li hi e2empju klassiku ta’ kif kien ikun il-bieb tal-belt skond deskrizzjonijiet biblici. Kien hawnhekk, qrib id-da-la tal-belt, li l-arkeolo.i kienu sabu framment ta’ dik li setg-et tkun “stele”, jew .ebla wieqfa kommemorattiva. Il-.ebla ta’ basalt vulkaniku kien 1ha iskrizzjoni bl-Aramajk, li tirreferi g-al xi wie-ed mis-slaten Armej ta’ Damasku; diversi studju2i ja-sbu li dan hu riferiment g-al 9a2ael (840 q.K.) jew forsi Ben-9adad (802 q.K.). Fis-seklu 9 q.K. kien hemm diversi gwerer bejn is-slaten ta’ Israel u s-slaten ta’ Aram-Damasku, li kienu okkupaw Dan (1Slat 15,20; 2Slat 8,7-15; 9,24-29; 2Kron 22,5). L-arkeolo.i jridu jaqraw f ’dan il-framment il-kelma “Beth David”, id-dar ta’ David. Jekk dan hu minnu allura din hi l-eqdem riferiment li je2isti g-all-isem tas-sultan David.Quddiem id-da-la tal-belt hemm pjazza ta’ 400 metri

12 ! L-A!" I#$%&&SA ! J%''%! - M%!() *+,+

kwadri, u malli tg-addi mid-da-la ssib ru-ek 1 triq wiesg-a processjonali li titla’ 1l-parti superjuri tal-belt. Il-bieb hu l-aktar e2empju preservat ta’ bieb tal-belt Israelita biblika. G-adhom jidhru l-kmamar ta’ l-g-assa, u anke c-cappetti li kienu jwie2nu l-bibien tal-belt. Hemm ukoll il-bank li fuqu kienu joqog-du l-anzjani tal-belt, skond ma nsibu f ’diversi riferimenti biblici (3en 19,1; Salm 69,13; Rut 4,1-2). Hemm ukoll fdalijiet ta’ pilastri qosra li kienu j2ommu tribuna, li forsi timmarka l-post li 1h kien joqg-od l-im-allef 1l-bieb tal-belt. E2empju ta’ dan insibuh 1t-2 Ktieb ta’ Samwel 19,9: “U s-sultan qam u qag-ad 1l-bieb; u g-arfu lin-nies kollha u qalulhom: «Araw, is-sultan qieg-ed 1l-bieb!» U l-poplu kollu mar quddiem is-sultan”.Meta wie-ed jid-ol 1l-

belt u jg-addi minn fost ir-rovini, jasal 4-aktar post elevat, hekk imsejja- «Bamah», li kien ic-centru tal-kult tal-belt Israelita ta’ Dan. Il-Ktieb ta’ l-Im-all1n18,30 jg-id li “wlied Dan waqqfu xbieha”. Meta mbag-ad, 1s-seklu 10 q.K. is-saltna inqasmet 1 tnejn wara l-mewt ta’ Salamun, bit-tribujiet ta’ 3uda u Benjamin li kellhom is-sultan Robog-am u l-g-axar tribujiet l-o-rajn is-sultan 3erobog-am, Dan sar is-santwarju l-aktar 1t-tramuntana tas-saltna ta’ Israel. Naqraw 4-1 Ktieb tas-Slaten 12,28-30: “G-alhekk, is-sultan 3erobog-am g-amel 2ew. g-o.iela tad-deheb, u lill-poplu qallu: «Ilkom tmorru bi22ejjed 3erusalemm. Israel, dawn huma l-allat tag-kom li tellg-ukom mill-art ta’ l-E.ittu». Huwa qieg-ed wie-ed mill-g-o.iela f ’Betel, u l-ie-or

qieg-du f ’Dan; u din il--a.a waqqg-et lil Israel 1d-dnub. Il-poplu kien imur sa Dan biex iqim l-g-o.ol”.Is-santwarju kien jiksi 2ona ta’ 60 b’45 metri, mag-luqa b’-ajt u mdawwra bi kmamar. Dan ir-recint sagru kien .ie restawrat 1s-seklu 9 q.K. mis-sultan A-ab, li bena «bamah», jew altar kbir fuq pedistall g-oli (20 bi 18-il metru). Fi 2mien 3erobog-am II, 1s-seklu 8 q.K., 2died tara. monumentali fuq ix-xaqliba tan-nofsinhar tal-«bamah». X’aktarx li dan l-altar ifakkarna kif seta’ kien l-altar tas-sagri1ccji tat-tempju ta’ 3erusalemm. Il-«bamah» ta’ Dan .ie meqrud meta Tiglath Pileser, sultan ta’ l-Assirja, qered il-belt 1s-sena 732 q.K.. Instabet iskrizzjoni li tg-id “lil alla li hu Dan”. Hi prova li tidenti1ka dan il-post ma’ Dan tal-Bibbja.

Banias G!ar ta’ l-alla Pan

L-A!" I#$%&&SA ! J%''%! - M%!() *+,+ ! 13

"esù jilqa’ midinba mag#rufa (Lq 7,36-50)

Meta naqraw it-test mill-isba- tal-laqg-a ta’ ma-fra bejn 3esù u l-midinba mag-rufa, mill-ewwel nindunaw bi -jata li hemm 1h: il-.esti tal-mara jidhru b-ala l-kaw2a tal-ma-fra li qalg-et – il-.esti qalg-ulha l-ma-fra (vv.47a. 37-38. 44-46); il-parabbola ta’ 3esù turi li l-.esti huma konsegwenza tal-ma-fra (vv.47b. 40-43).

!"#$%&''&()%*!!(KULL DNUB

Dun Pawl Sciberras

14 ! L-A!" I#$%&&SA ! J%''%! - M%!() *+,+

"esti kaw$a tal-ma#fra "esti konsegwenza tal-ma#fra

47aG-alhekk ng-idlek li dnubietha, li kienu -afna, n-afrulha, g-ax -abbet -afna;37Issa 1l-belt kien hemm midinba mag-rufa. Din saret taf li kien qieg-ed g-all-ikel 1d-dar tal-Fari2ew; .iebet va2ett ta’ l-alabastru bi2-2ejt ifu-; 38u marret qag-det warajh -dejn ri.lejh, tibki u xxarrablu ri.lejh bi dmug-ha u tixxuttahomlu b’xuxitha; imbag-ad bisitlu ri.lejh u dilkithomlu bi2-2ejt ifu-.44Imbag-ad dar lejn il-mara u qal lil Xmun: “Qieg-ed taraha lil din il-mara? D-alt g-andek, u ilma g-al ri.lejja ma tajtnix, i2da hi ri.lejja xarrbithomli bi dmug-ha u xxuttathomli b’xuxitha. 45Bewsa ma tajtnix, i2da hi minn x-in da-let ma waq1tx tbusli ri.lejja. 46Rasi ma dlikthilix bi2-2ejt, imma hi dilkitli ri.lejja b’2ejt ifu-.

47bimma min jin-a1rlu 7it, 7it i-obb.40Imma 3esù qabad u qallu: “Xmun, g-andi -a.a xi ng-idlek.” “G-id, mg-allem?” qallu dak. 41”Tnejn min-nies kellhom id-dejn ma’ wie-ed li jislef il-4us; wie-ed kellu jag-tih -ames mitt dinar u l-ie-or -amsin. 42Minn fejn i-allsu dejnhom ma kellhomx, u hu -afrilhom it-tnejn. Min minnhom se j-obbu l-i2jed?” 43Wie.eb Xmun u qal: “Jidhirli jien li dak li -a1rlu l-i2jed.” “9sibtha tajjeb,” qallu 3esù.

1. Dar, mejda

Dar u stedina g-al ikla huma /-/irkostanza tal-laqg-a li jirrakkonta Luqa. Wie-ed Fari2ew jistieden lil 3esù g-al ikla 1d-dar tieg-u u 3esù jilqa’ l-istedina, japprezza l-ospitalità.Ma nafux x’kienet l-okkasjoni, imma rridu nassumu li f ’ambjent fejn kienet komuni -afna li jsiru ikliet g-al mistednin spe/jali, fa/li li 3esù, protagonist kontemporanju interessanti f ’tag-limu, f ’im.ibtu, 1s-sinjali li jag-mel, jir/ievi stedina b-al din. Aktar tard insiru nafu li l-istedina ma kinitx daqstant mill-qalb, g-alkemm il-Fari2ew ma kienx ostili g-al 3esù.

2. Mara … midinba … mag#rufa

Fil-kuntest ta’ din l-ikla, ji.ri xi -a.a li ta-sadna: tid-ol mara hemm .ew u tibqa’ sejra lejn 3esù. Mhux l-iktar li da-let hemmhekk jissorprendina, imma li tissogra tid-ol mara daqstant “barranija” g-al dak l-ambjent, daqstant mhix milqug-a f ’dak l-ambjent, tal-Fari2ew u tal-istil tal--ajja tieg-u. Il-mara li da-let f ’dar il-Fari2ew, waqt ikla li kien qieg-ed jag-ti f ’.ie- l-Img-allem 3esù, kienet “midinba mag-rufa” (v.37). Tliet fra2ijiet (mara, midinba,

L-A!" I#$%&&SA ! J%''%! - M%!() *+,+ ! 15

mag-rufa) li Luqa ju2a g-all-mod ta’ -ajja ta’ dik il-mara. Dak kien il-mod li bih kienu jafuha tant tajjeb; u li hi donnha kienet taf tant tajjeb ukoll. Dak kien fatt o..ettiv. Imma l-kuntrast bejn dak li kienet mag-rufa bih u dak li 1l-fatt kienet minn .ewwa se jkun indikat iktar tard f ’wie-ed mill-.esti tag-ha.Tid-ol b’determinazzjoni kbira malli ssir taf li kien g-all-ikel g-and il-Fari2ew. I2-2ejt prezzju2 li kellha mag-ha 1l-va2ett ta’ l-alabastru, u wkoll il-fatt li kellha l-kura.. li tid-ol hemm .ew u l-.esti li g-amlet, juru /ar u tond x’kienet tassew l-intenzjoni tag-ha: riedet tasal g-and 3esù, biex tag-tih qima, kif setg-et u bil-mezzi li kellha g-ad-dispozizzjoni tag-ha.Dawn il-mezzi u2athom ming-ajr ma qag-det tkejjel, u bis-simboli2mu ta’ dawk id-doni riedet to5ri lilha n1sha. Fil-fatt il-va2ett tal-alabastru huwa s-simbolu ta’ dak li kienet hi tassew: l-alabastru j-alli jidher il-kontenut li hemm .ewwa 1h!Tis1da l-.udizzji tal-o-rajn, titbaxxa f ’ri.lejn 3esù mimdud g-all-ikel, u minn warajh tibda xxarrablu ri.lejh bid-dmug-, tixxuttahomlu, tbushom u tidlikhom bi2-2ejt ifu-. Imma kull pass li g-amlet, kull .est, kull azzjoni tag-ha kienu mmirati biss lejn 3esù … donnu ma kien je2isti xejn u -add iktar

f ’dak l-ambjent! G-aliha, g-all-mara midinba mag-rufa, i/-/entru kien biss 3esù.Il-mara ma tlissen lanqas kelma wa-da, imma titkellem -afna bil-.esti u bl-im.iba tag-ha. Sa tmiem ir-rakkont tibqa’ siekta, riservata, imma determinata sa l-a--ar 4-g-otja tag-ha u 1l-.esti. Ma tidher l-ebda preokkupazzjoni fuqha: zgur mhix preokkupata li ta-bi la dnubha u lanqas l-im-abba tag-ha 1l-.esti lejn 3esù. Mhix preokkupata b’dak li jistg-u jg-idu l-o-rajn imma mitlufa biss 1l-.esti lejn 3esù.Waqt li kienet se tag-mel .est ta’ reverenza kbira lejn 3esù, tinfexx f ’kommozzjoni ta’ bikja sin/iera mimlija ndiema u m-abba. Bi dmug-ha nie2el i.elben, ta-sel ri.lejn 3esù qabel tidlikhomlu bi2-2ejt ifu- u prezzju2. Luqa j2id 4-intensità tal-.est. Ming-ajr ma tit1xkel bl-emozzjoni tag-ha, t-oll xag-arha u tixxotta d-dmug- minn fuq ri.lejn 3esù. Li mara tne--i l-velu u t-oll xag-arha 1l-pubbliku kien .est li j.ib di2unur kbir lill-mara. Imma hi t-alli r-rikonoxxenza lejn dak li taha l-ma-fra u m-abbtu mill-.did tie-u s-sopravvent, ming-ajr ma tiddejjaq x’jg-idu l-o-rajn u tag-ti kas biss li Hu ji8em is-sens tal-.esti tag-ha.Hi, bid-determinazzjoni

li tasal g-and 3esù bil-.esti tag-ha, kienet qed turi li l-im.iba tag-ha riditha t1sser iktar minn im.iba lejn regola, jew kmandament jew moralità, imma riditha t1sser relazzjoni g-al kollox .dida mal-persuna ta’ 3esù, li 1h kienet di.à lem-et lil dak li jista’ jibdilha g-al kollox billi ja//ettaha kif inhi, bid-dnub u bl-im-abba tag-ha. F’3esù riedet tag-raf xi -add di5erenti minn Xmun jew minn dawk li kienu madwar, ji4u u ji..udikaw.

3. Ma#fura

Nistg-u ng-idu li biex g-amlet dak li g-amlet, bilfors li lil 3esù kienet iltaqg-et di.à mieg-u jew semg-etu jitkellem, jew semmewhulha u riedet tiltaqa’ mieg-u. Allura l-.esti tag-ha, l-il1q tag-ha, id-determinazzjoni tag-ha, ma jitkellmux u ma jg-idux biss hi min kienet imma jg-idu -afna wkoll fuq 3esù: min kien dan li r-regoli kollha a//ettati mis-so/jetà ji.u s1dati u mog-tija

16 ! L-A!" I#$%&&SA ! J%''%! - M%!() *+,+

l-.enb g-alih? Dawk il-.esti tag-ha juruha b-ala mara -ielsa g-ax .iet me-lusa minn xi -add, minn 3esù, f ’xi laqg-a qabel fejn hu salvaha (imqar bi kliemu) gratwitament! Meta: ma nafux. Imma 2gur li l-mod kif laqag-ha kkonferma dak li kien Hu, dak li kien hemm f ’qalbu g-aliha.

4. Il-kuntest ta’ qabel u ta’ wara

Tajjeb li ninnutaw li f ’Lq 7,18-35, il-kuntest ta’ qabel ir-rakkont tag-na huwa dak ta’ nies li kienu jmorru g-and 3wanni l-Battista biex jitg-ammdu (v.29).

Jista’ jkun li l-mara kienet marret g-andu u l-mag-mudija tieg-u qanqlitha tersaq lejn 3esù? Jista’ jkun li l-mara hija wa-da mill-midinbin li jirreferi g-alihom 7,34 b-ala -bieb ta’ 3esù, u g-alhekk -assitha ma-fura billi g-amlitha mieg-u?Il-kuntest ta’ wara r-rakkont tag-na (8,1-3) wkoll jirreferi g-al nisa li kienu .ew me-lusa mill-ispirti -2iena u mard, li kienu

jakkumpanjaw lil 3esù 1l-ministeru tieg-u. Jista’ jkun kienet wa-da minnhom?

5. Opri tal-Li%i jew &di f ’"esù g#all- ma#fra tad-dnubiet?

Jidher li Luqa ji5oka fuq il-.esti tag-ha b-ala sinjal, b-ala konsegwenza tal-ma-fra li di.à r/eviet.

L-A!" I#$%&&SA ! J%''%! - M%!() *+,+ ! 17

"esu jilqa’ lil Midinba

L-episodju ta’ Pietru u Kornelju f ’Atti 10,1-11,18 (miktub ukoll minn Luqa) huwa /ar -afna fuq l-idea tal-indiema u l-konver2joni. Mhumiex l-atti jew .esti li jiksbu l-ma-fra, l-indiema u l-konver2joni: hija biss il-1di f ’3esù. Kornelju huwa deskritt b-ala bniedem pagan imma li kien jag-mel -afna atti tajbin u ta’ min ifa--arhom. Huwa deskritt hekk f ’10,2: “Dan ir-ra.el, 4imkien mal-familja tieg-u kollha, kien bniedem sewwa u kellu l-bi2a’ ta’ Alla; kien jag-mel -afna opri ta’ karità mal-poplu u kien dejjem jitlob lil Alla.” Safrattant, meta Luqa

jer.a’ jirrakkonta dik il-.rajja, jda--al element .did u jg-id: f ’10,33: “G-alhekk jien malajr bg-att g-alik (g-al Pietru); u int g-amilt sewwa li .ejt. Issa a-na qeg-din hawn ilkoll quddiem Alla, biex nisimg-u dak kollu li l-Mulej iridek tg-idilna.” F’11,14: “hu jg-idlek kliem li bih issalva, int u l-familja tieg-ek kollha.” F’Atti 10,43, Pietru jiddikjara li: “Il-profeti kollha jixhdu g-alih (g-al 3esù) u jg-idu li kull min jemmen 1h jaqla’ l-ma-fra tad-dnubiet bis-sa--a ta’ ismu.” Mhux il-fatt li kien bniedem sewwa u kellu l-bi2a’ ta’ Alla; li kien jag-mel -afna opri ta’ karità mal-poplu

18 ! L-A!" I#$%&&SA ! J%''%! - M%!() *+,+

u kien dejjem jitlob lil Alla; mhux l-opri u l-.esti, imma l-1di f ’3esù .abu l-ma-fra u l-indiema f ’Kornelju u l-familja kollha tieg-u. Mhux il-.esti tal-mara, qawwija kemm kienu qawwija, qalg-ulha l-ma-fra, imma l-1di 1l-ma-fra tieg-u!3esù ma jlissen l-ebda kelma. G-alkemm g-ajnejn dawk kollha li kienu hemm kienu fuqu, hu ma jitkellimx, jibqa’ kalm -afna. Imma kien qieg-ed jag-ti -afna kas dak li kienet qed tag-mel, g-ax il-.esti tag-ha kienu j1ssru -afna: lilha, midinba mag-rufa, kien -alliha tersaq lejh u tmissu; mhux biss ma kienx imbuttaha ’l bog-od

minnu jew waqqa8a, imma lanqas 1ttex li ji..usti1ka dak li kienet qed tag-mel.

6. Profeta … jew iktar?

Ir-reazzjoni ta’ Xmun (u naturalment ta’ kull min kien hemm .ew) kienet ta’ skandlu, mhux tant g-all-im.iba tag-ha (kienet midinba mag-rufa, x’tistenna!) imma ta’ 3esù! Il-mod kif kien qieg-ed i.ib ru-u hu, kien 2gur sinjal li ma kienx profeta, g-ax kieku kien jinduna x’mara kienet! Imma kien hemm b2onn tkun profeta biex tinduna u tkun taf li kienet

Il-Midinba ta!sel saqajn "esù

L-A!" I#$%&&SA ! J%''%! - M%!() *+,+ ! 19

Il-Festa fid-dar ta’ Xmun

20 ! L-A!" I#$%&&SA ! J%''%! - M%!() *+,+

midinba, la kienet mag-rufa b-ala hekk? Imma ridt tkun profeta tassew biex tinduna li dak li kienet qed tag-mel il-mara kien sinjal ta’ bidla tassew kbira, ta’ akkoljenza ta’ dak li kien qed jag-mel Alla mag-ha, ta’ bniedma li tassew g-arfet min kien tassew 3esù.Dak li lissen biss bejnu u bejn ru-u Xmun u ta’ madwaru: “Dan, li kien profeta, kien ikun jaf min hi u x’mara hi din li qieg-da tmissu; kien ikun jaf, g-ax hi midinba!” (v.39) huwa mod ironiku -afna li ju2a Luqa. Ma kellux b2onn ikun profeta biex ikun jaf min hi u x’mara hi, imma ried ikun tassew profeta biex jinduna x’kien hemm tassew f ’qalbha, u min tassew kienet, mara mhux aktar midinba imma niedma, -ielsa u mfejqa!G-ax kien tassew profeta, 3esù kien qieg-ed jara mara li -akmet il-grazzja u l-im-abba ta’ Alla; -addie-or kien qieg-ed jara biss il-mara ta’ qabel, il-mara li g-amel minnha -addie-or. Luqa, 1s-suspetti ta’ Xmun, qieg-ed jag-mel -a.a o-ra: iqajjem suspett ie-or 1na li naqraw il-.rajja miktuba ispirata,

mistoqsija fundamentali – min hu tassew dan 3esù? Xmun jara li mhux profeta; il-mara tara 1h ferm iktar minn hekk; a-na n-arsu minn barra x-xena u nibdew naqbdu -jiel li wkoll huwa iktar minn hekk. Aktar tard, 1l-v.49, dawk pre2enti g-all-.rajja jistaqsu: “Dan min hu biex ja-fer id-dnubiet ukoll?” In-allu l-mistoqsija mdendla g-al issa, g-ax se ning-ataw twe.iba 4-a--ar!

7. Bidla &l-punt ta’ l-attenzjoni: Xmun

Wara deskrizzjoni 1na tal-.esti tal-mara, Luqa jitfa’ l-ispotlight xi mkien ie-or. Qisu j-alliha 7it 1l-.enb biex ji5oka fuq angolu ie-or, fuq persuna/i o-ra. Fi/-/entru ji.i 3esù ma’ Xmun il-Fari2ew. Ti.ri xi -a.a o-ra, li 1l-fatt tokkupa l-bqija (u l-parti l-kbira tar-rakkont): s’issa 3esù kien sieket, u Xmun tkellem mieg-u nnifsu. Issa 3esù jibda jitkellem u jit-addet ma’ Xmun. Il-mara kienet spontanja 1l-.esti tag-ha; Xmun huwa donnu riservat -afna; iktar qisu josserva u ji.bed il-konklu2jonijiet f ’qalbu. Kien baqa’ skandalizzat mhux l-aktar bl-im.iba tal-

mara imma bil-mod kif 3esù ma ndunax min kienet dik il-mara. Imma -sibijietu ma qasamhomx ma’ 3esù (“l-Fari2ew li stiednu qal bejnu u bejn ru-u” - v.39). Jidher /ar x’qieg-ed jag-mel l-evan.elista bejn il-mara u Xmun: il-mara tintla-aq 1l-.ewwieni tag-ha g-ax taqsam ma’ 3esù dak li kienet t-oss u kien hemm f ’qalbha g-alih ming-ajr ma’ 3esù hemm g-alfejn jg-id xejn; Xmun ma jintla-aqx jekk mhux b’parabbola (mekkani2mu ta’ -sieb u .udizzju fuq sitwazzjoni ma-luqa f ’forma letterarja enigmatika) g-ax hu jibqa’ mag-luq 1h innifsu 1 -sibijietu u 1l-.udizzji tieg-u, u min-abba f ’hekk lanqas il-grazzja ta’ Alla 1l-konver2joni tal-mara midinba mag-rufa li ra sse-- quddiemu ma tista’ tinfdu. Xmun jing-alaq g-all-grazzja ta’ 3esù imma 3esù ma jridx jing-alaq g-al Xmun. U jie-u l-inizjattiva hu!Issa 3esù jid-ol 1 -sibijietu u jindirizzahom b’parabbola: forma letterarja ta’ tag-lim im-addem -afna mill-img-allmin Lhud, forma li se tg-inu l-ewwelnett ji8em.Imma 1l-fatt biss li 3esù jag-ti kasu, u jindirizzah

L-A!" I#$%&&SA ! J%''%! - M%!() *+,+ ! 21

b’mod tal-mestier tieg-u, juri li anke Xmun hu importanti g-al 3esù, anke hu g-andu b2onn is-salvazzjoni tieg-u, u lest jiltaqa’ mieg-u skont is-sitwazzjoni u /-/irkostanzi tieg-u. Il-parabbola hija forma ta’ storja ma-luqa djalo.ika-argumentattiva (mhux xi rakkont ta’ fatt storiku), me-uda mill--ajja ta’ kuljum, imma li g-andha l-g-an spe/i1ku li twassal lil min jismag-ha jie-u po2izzjoni, jag-mel .udizzju, spe/jalment fuqu

nnifsu, l-iktar fuq issues li dejjem -adhom for granted imma li l-parabbola trid the2he2! 3udizzju li jinbet minn tg-arbil intelli.enti u sin/ier tal-kuxjenza.

8. Parabbola

Is-sid jidde/iedi li ja-fer id-dejn s-i- ta’ 2ew. debituri tieg-u g-ax huma ma kellhomx minn fejn. Id-de/i2joni tieg-u hija ppre2entata b-ala fatt, ming-ajr xi kunsiderazzjoni ta’ mertu jew .udizzju

dwar xi wie-ed mid-debituri: somom di5erenti ma-fura lit-tnejn. Imma r-rikonoxximent, il-gratitudni g-al dik il-ma-fra mi2-2ew. debituri tiddependi g-al kollox mill-.udizzju li jag-mel kull wie-ed mit-tnejn fuq is-sitwazzjoni tieg-u: ma kellix minn fejn; ma g-amilt xejn jien biex jin-a1rli d-dejn tieg-i; lanqas biss tlabt li jin-a1rli; kollox hu inizjattiva tal-qalb tajba u l-bona volontà tal-kreditur!

22 ! L-A!" I#$%&&SA ! J%''%! - M%!() *+,+

Min sema’ l-parabbola, l-aktar Xmun, jikkonkludi ma’ 3esù li l-g-a2la tal-kreditur li ja-fer li2-2ew. debituri, g-al kollox gratwita g-ax m’hemm l-ebda kondizzjoni imposta jew murija mid-debituri, mhix g-al kollox paradossali. Li Xmun fehem li dak li n-afritlu l-akbar somma j-obb iktar lis-sid, hija l-punt li 3esù jrid iwassal g-alih lis-semmieg-a tieg-u.Il-qalb kbira tas-sid timbuttak jew t-ajrek t-obbu iktar u tassew.

9. L-applikazzjoni tal-parabbola

Interrogat minn 3esù dwar il-parabbola, Xmun iwie.eb u t-twe.iba tieg-u timpenja mhux biss l-g-ar1en f ’dak li jaf, imma wkoll l-u2u tajjeb ta’ l-intelli.enza tieg-u f ’illi ji2en l-a5arijiet, jag-2el. Xmun jirrappre2enta lil kull min jaqra l-Kelma ta’ Alla: min jaqraha ma jridx biss jikseb tag-rif .did g-ax tg-allem ng-idu a-na parabbola o-ra, .rajja o-ra 1l--ajja ta’ 3esù, imma wkoll irid jg-arbel il--ajja tieg-u stess. L-istorja, il-parabbola, il-.rajja tg-arbel lilu: 4-istorja, 1l-parabbola, 1l-.rajja jaqra l-istorja u s-sitwazzjoni tieg-u stess!3esù jikkonferma l-.udizzju tajjeb li g-amel Xmun dwar il-parabbola: “:42b“Min minnhom se j-obbu l-i2jed?” 43Wie.eb

Xmun u qal: “Jidhirli jien li dak li -a1rlu l-i2jed.” “9sibtha tajjeb,” qallu 3esù”. Issa 3esù jista’ jg-in lil Xmun jg-arbel is-sitwazzjoni tal-mara quddiemu u f ’daru b’iktar o..ettività (jaqra dak li hemm .ol-va2ett minn .ewwa), u li fuqha kien di.à g-adda l-.udizzju fuq 3esù (“ma jistax ikun profeta”) u fuq il-mara stess (“mara midinba b-alha”). Minn hemm ikun jista’ jg-arbel is-sitwazzjoni ta’ -ajtu b’aktar trasparenza u o..ettività (b-al 1l-va2ett tal-alabastru) ... u jie-u de/i2joni!Luqa jinnota l-moviment 12iku ta’ 3esù … biex ji.bed l-attenzjoni g-al dak li g-addej 1l-qlub ta’ dawk pre2enti hemm .od-dar ta’ Xmun, u dawk pre2enti quddiem l-evan.elju 1l-qari tieg-u: 3esù jdur lejn il-mara, il-mara li “daret” lejn 3esù u lejn Alla, Xmun mistieden “idur” lejn il-qalb ta’ Alla wkoll ... u a-na?! Il-kelma bil-Grieg g-al “iddur” hija l-istess verb g-al “tikkonverti” ... con-vertere iddur lejn!3esù jdur lejn il-mara u jistieden lil Xmun (u lil dawk pre2enti u lilna ...) jdur lejha wkoll (billi l-ewwel idur 12ikament -a jaraha): “Qieg-ed taraha lil din il-mara?” (v.44)Ried jg-idlu: “Qed tara b’liema libertà imlietni bl-attenzjoni u l-im-abba tag-ha? Tag-raf minn fejn setg-et .abitha dik

il-libertà? Tag-raf li, b-ad-debituri tal-parabbola li g-aliha g-adek kemm we.ibt tajjeb inti stess, din il-mara t-ossha tant ma-buba minn min di.à -afrilha -afna?”Xmun il-Fari2ew isir f ’dan l-istadju ermenewta (wie-ed li jinterpreta) tas-sens, tas-sini1kat, tal-.esti wie-ed wie-ed tal-mara kif iddeskrivihomna l-awtur. Imma fuq kollox issa jista’ j1sser, 1d-dawl tal-parabbola (min minnhom i-obbu l-iktar? ... dak li -a1rlu l-aktar!), ir-ra.uni 1l-fond 1l-fond g-ala g-amlet dak kollu li g-amlet ... u fuq kollox fejn qieg-dha qalbha issa!Jekk il-.esti tag-ha 4imkien huma sinjal /ar u jg-ajjat tal-gratitudni lejn 3esù u l-im-abba 1l-ma-fra li wrieha, allura huma sinjali tal-g-ar1en li .iet milqug-a mill-.did, imma wkoll li issa hi stess tista’ tilqa’ lil dak li -afrilha, -abbha u laqag-ha lura .o qalbu. Issa hi -adet post Xmun:hu lil 3esù da--lu biss f ’daru imma ma laqg-ux kif kellu jilqg-u;hi, l-mara midinba mag-rufa, saret il-vera hostess ta’ 3esù .o 1ha u f ’-ajjitha, u ta’ dak kollu li g-amel mag-ha.Din kienet il-bidla (“dawra”) l-kbira li .ab 1ha 3esù: issa tista’ t-obbu tassew, b’libertà li g-amlitha tassew s-i-a.Fir-rakkont ta’ Kornelju, li jg-in biex ni8mu minn

L-A!" I#$%&&SA ! J%''%! - M%!() *+,+ ! 23

fejn ti.i l-ma-fra, il-Lhud infushom, li qabel kienu -aduha kontra Pietru g-ax da-al g-and u kiel mal-pagani, jistqarru: ““Mela Alla lill-pagani wkoll tahom l-indiema li twassal g-all--ajja!”” (11,18) permezz tal-1di f ’3esù (10,43)! Atti 15,9: “Sa6elhom (lill-pagani) qalbhom bil-1di” – hija d-dikjarazzjoni ta’ Pietru quddiem il-Knisja ta’ 3ersualemm 1s-Sinodu, b’referenza /ara g-all-episodju ta’ Kornelju u l-familja kollha tieg-u, fejn l-opri tal-Li.i kienu qeg-din ji.u diskussi!

Xmun stieden lil 3esù g-andu 3esù laqa’ bil-qalb l-istedina tieg-u u da-al g-andu

3esù laqa’ mill-.did g-andu lill-mara midinba

Il-mara tilqa’ bil-qalb l-istedina ta’ 3esù u ter.a’ lura g-andu b’-afna gratitudni

24 ! L-A!" I#$%&&SA ! J%''%! - M%!() *+,+

Xmun ma jag-rafx bi22ejjed l-im-abba ta’ 3esù meta laqa’ l-istedina u da-al g-andu, u ma kienx host kif kellu jkun

Il-mara midinba tag-raf tajjeb l-im-abba gratwita ta’ 3esù u hi ssir hostess tajba -afna tieg-u

Xmun ji.i mistieden isir host ta’ 3esù u jitg-allem minnu x’ji.i1eri tkun host

Il-mara di.à saret hostess ta’ min ifa--arha

Xmun i-ares lejn kollox mil-lenti ta’ host li ma jafx tajjeb x’ji.i1eri tkun host

Il-mara qrat kollox bil-lenti ta’ x’ji.i1eri tkun hostess ta’ 3esù li laqag-ha g-andu u g-allimha Hu kif tkun hostess

l-alabastru tal-va2ett – il-.esti-sinjal tal-gratitudni lejn il-ma-fra li taha.

Fil-bidu, Xmun, il-mara, u aktar tard dawk pre2enti g-ax-xena kollha, a-na ... konna lkoll quddiem mistoqsija: “Dan min hu?” Fil-vv.47-48, 3esù jg-id li lill-mara n-afrulha -afna -tijiet. Il-verbi (aphi;ntai u aphietai) huma 1l-passiv (teolo.iku): huwa Alla wara l-azzjoni tal-ma-fra. U Alla xejn ma j2ommu milli ja-frilha permezz ta’ dak li “.ie j1ttex u jsib lill-mitluf ” (Lq:19,10). Dan min hu, li jista’ jkun daqstant qrib ta’ Alla –li wa-du jista’ ja-fer id- dnubiet– biex dnub din il-mara jin-afru permezz tal-1di 1h, g-ax hu jiddikjara dnubietha ma-fura? Dak li “mhux profeta” … g-ax hu ikbar minn hekk, huwa dak li Alla permezz tieg-u ja-fer id-dnubiet u jsalva lill- bnedmin. Huwa hu Alla nnifsu!

10. Konklu$joni

Tilqa’ lil 3esù mhux biss billi to5rilu d-dar imma tilqg-u tassew .ewwa 1k … u tilqa’ dak li jista’ jag-mel g-alik! Tag-tih mhux xi -a.a, imma lilek innifsek. Jekk 1l-Bibbja l-ma-fra u l--niena huma mxebbha mal-.uf (bil-Lhudi ra-amim) li jo5ri spazju f ’Alla g-al min idur lejh, il-mara sabet l-ispazju .ol-qalb ta’ 3esù biex ter.a’ ssir hi, u tag-raf dik l-im-abba. Xmun ji.i mistieden isib hu wkoll l-ispazju 1l-.uf tal--niena ta’ 3esù, u jag-mel spazju g-al 3esù mhux biss 1d-dar tieg-u imma f ’qalbu wkoll. Il-ma-fra u l-indiema j1ssru mhux l-aktar li INTI tg-id -tijietek, imma li t-alli lil 3ESU jibdilhom 1k 1 m-abba tieg-u.

L-A!" I#$%&&SA ! J%''%! - M%!() *+,+ ! 25

Luqa huwa l-evan.elista so/jali; a..ettiv li jaqbel tassew meta wie-ed jag-mel il-kritika nterna. Fil--sieb u 1l-fond tal-qalb ta’ Luqa, 3esù huwa dak li jsejja- henjin

il-fqar (Lq 6,20), u 4-itess waqt jitkellem tant iebes fejn jid-lu l-g-onja. “9a2in g-alikom, intom l-g-onja” (Lq 6,24). Hawn 3esù qed jag-mel sej-a profetika qawwija; stedina g-al proprejtarji biex ju2aw sewwa l-.id tag-hom u jag-mlu karità: “Mela ag-tu karità minn dak li

!"#$+,--()&.((/,01(FAVUR IL­BATUTI  

(3)

Mons Lawrenz Sciberras

26 ! L-A!" I#$%&&SA ! J%''%! - M%!() *+,+

hemm .ewwa u taraw kif kollox ikunilkom nadif ” (Lq 11,41).

Stedina g#a'-'a#da

F’tifsira aktar wiesg-a 3esù qed jordna biex wie-ed jitlaq .idu kollu (14,33), ibig- kull ma g-andu u jag-tih lill-foqra (18,22). Din l-istedina hija indirizzata lil dawk li jridu jersqu l-aktar 1l-qrib ma’ 3esu. Ma tistax tkun dixxiplu ta’ 3esù jekk wie-ed ma jirrinunzjax g-all-.id proprju tieg-u, inklu2 ir-rabtiet ta’ mal-familja (18,28-30). Imma minn barra dan i/-/irku ta’ dawk li jridu jimxu wara 3esu, din l-istedina ddur ukoll fuq il-bnedmin kollha. L-e2ortazzjoni .ejja mill-ambjent ta’ Luqa u dan sabiex waqt ikla ma tistedinx lill-familjari u anqas .irien g-onja imma “lill-foqra, il-mag-tubin, iz-zopop , u l-g-omja” (14,12), hija stedina mag-mula lilll- kul-add, b’mod spe/jali lis-sinjuri.Il-kritika qawwija lill-g-ani msemmi 1l-parabbola tal-g-ani u Lazzru, hija ndirizzata lill-bnedmin kollha ming-ajr ebda restrizzjoni. It-tag-lim dwar it-tezori li wie-ed g-andu ji.mà mhux le f ’din id-dinja imma 1s-sema (Lq 12,33), taqbel perfettament mal-kliem meqjus; “Ma tistg-ux isservu lil Alla u lill-4us” (Lq 16,13; Mt 6,24). Dejjem skont Luqa, i/-/a-da s-i-a g-al dak li wie-ed jippossjedi, it-t-eddid ta’ tke//ija mis-saltna t’Alla (18, 25), dawn ji.u ssi.illati sew 1l-predikazzjoni ta’ 3esù; anzi huma rikjesti l-aktar me-tie.a biex wie-ed jid-ol 1s-saltna.

Dawn it-talbiet hekk radikali, 3esù bosta drabi jindirizzahom lid-dixxipli tieg-u; dawn kellhom ikunu ta’ tip u mudell g-all-komunità Kristjana. Huwa proprju g-alhekk li bosta drabi 3esu jdur fuq il-komunità u jg-idilha: “Le mer-la /kejkna, tib2g-u xejn, g-ax Missierkom g-o.bu jag-tikom is-Saltna! U dritt wara jkompli; “Bieg-u .idkom u ag-tuh karità u 1ttxu g-alikom infuskom boro2 li ma jitmermrux...” (Lq 12,33). Aktar ’l isfel imbag-ad, 1l-parabbola tal-qaddej 1dil u dak -azin Pietru jistaqsi lil 3esù: “Din il-parabbola qieg-ed tg-idha g-alina jew g-al kul-add” (Lq 12,41). Il-kuntest huwa /ar; 3esu jindirizza lill-mexxejja responsabbli mill-komunità.

Il-foqra

Biex wie-ed ji8em il--sieb ta’ Luqa f ’relazzjoni mal-predikazzjoni ta’ 3esù wie-ed g-andu i2omm f ’mo--u /ar minn huma l-foqra ptohoi. Din il-kelma Luqa jiktibha g-axar darbiet u dejjem i1sser dawk li materjalment huma foqra, neqsin mill-me-tie., mela tallaba. Fil-beatitidni dwar il-foqra (Lq 6,20), u dan f ’kuntrast mal-g-onja (Lq 6,24), wie-ed hawn ji8em faqar li j.ib l-.u- u d-dmug-. F’Mattew din l-istess beatitudni, ti.i mqieg-da f ’kuntest reli.ju2. Huma dawn il-foqra li joqog-du b’mod s-i- g-ar-rieda t’Alla, billi jqieg-du 1h it-tama s-i-a tag-hom. Fuq l-istess livell hemm ukoll dawk

L-A!" I#$%&&SA ! J%''%! - M%!() *+,+ ! 27

Kristu huwa il-Kbir fost il-!lejjaq kollha: fih il-!olqien isib l-e#i#tenza tieg!u, il-konsistenza u l-armonija tieg!u

li jibku imma ji.u kkonslati; dawk ta’ qalbhom -elwa u li g-ad jirtu l-art, ji.i1eri s-saltna t’Alla (Mt 5,3-6). F’dan l-istess -sieb hemm it-twissija g-all--ajja mag-quda m’ Alla; mela bnedmin ta’ -niena, dawk li j.ibu l-pa/i, u li jsofru persekuzzjoni g-all-im-abba tal-.ustizzja.Dawk li b-al issa g-andhom il-.u- u jibku, 1l-.ejjieni g-ad ikunu mxebbg-in u jid-ku 12-2mien li .ej, dak li j.ib Alla mieg-u, je-les id-destin tal-foqra u ta’ dawk li jbatu hawn fuq l-art jibku. Din it-t-abbira ta’ salvazzjoni lill-foqra, ting-ata 4imkien mal--elsien lill--absin, id-dawl lill-g-omja, nifs ta’ hena lil dawk ma-qura. Il-bidla li se ssir bejn dawn ta’ din id-dinja 1s-saltna futura g-andha l-fundament tag-ha 1l-Mani1kat: “Mela b’kull .id lil min hu bil-.u-, u l-g-onja bag-athom ’il barra b’xejn” (Lq 1,53). Fl-istess -in kemm il-beatitudni kif ukoll is-sa-tiet g-andhom b-ala g-an il--arsa eskatolo.ika. Dejjem 1l-Van.elu ta’ Luqa, ma hemm qatt ebda idea ta’ xewqa ta’ kastig, imma u dan jg-odd kemm g-all-propjetarji kif ukoll g-al g-onja u dawk potenti, hemm sej-a qawwija g-al konversjoni.Mill-Van.elu jidher sew kemm Luqa baqa’ marbut wa-da sew mal-predikazzjoni ta’ 3esù fejn jitkellem dwar il-mistednin g-at-tie.. Luqa jikteb li f ’okka2jonijiet b-al dawn wie-ed ma g-andux jistieden il-familjari, l-g-onja, daqskemm il-foqra, mag-tubin, zopop u l-g-omja (Lq 14,12-14). Meta wie-ed ji7akar

li dawn il-kwalitajiet ta’ nies b-all-im.iddma kienu meqjusin imni..sa, mela ta’ min iwarrabhom u ja-rabhom, kliem 3esu g-andu tassew qawwa. Li wie-ed i-ejji ikla g-al dawk li huma mwarrbin mis-so/jetà, dan jaqbel mat-tg-lim dwar l-im-abba tal-proxxmu.

Biex wie-ed ji8em aktar dawn il-fqar wie-ed g-andu j2omm f ’mo--u l-istat meskin ta’ dawn il-morda u l-batuti. Huma qeg-din fuq l-istess livell ta’ dawk zopop, g-omja u mi4u.a (Lq 14,13.21). U dan g-aliex il-faqar laqathom tant li waslu 1 stat li jittalbu bil-kbir. Dawn it-talin li ma setg-ux jipprovdu g-alihom infushom, kienu jg-ixu mill-mejda tal-fqar. Biss 1 2mien 3esù ma kien hemm ebda organizzazzjoni serja dwar dan. Fin-nuqqas tal-g-ajnuna pubblika lill-foqra, kien hemm xi forom ta’ g-ajnuna o-ra imma din privata, u dan kien me-tie. tassew. 3esu g-amel stedina qawwija -afna fejn tid-ol il-karità-g-ajnuna. “Big-u .idkom u ag-tuh karità u 1ttxu g-alikom infuskom boro2 li ma jitmermrux”. (q 12,33). Il-kap tal-publikani <akkew, meta dde/ieda li jag-ti nofs .idu lill-foqra (Lq 19,8) kien qed jimxi fuq din l-istedina ta’ 3esu. 3esù kkritika b’mod l-aktar a-rax g-al mod legalistiku li bih kienu jimxu l-Fari2ej, g-ax dawn kienu mitlu1n 1l--asil minn barra tal-ktieli, borom u platti, biex imbag-ad minn .ewwa mimlija serq u xe--a. “Mela ag-tu karità minn dawk li hemm

28 ! L-A!" I#$%&&SA ! J%''%! - M%!() *+,+

.ewwa u taraw kif kollox ikunilkom nadif ” (Lq 11,41). Luqa kiteb ukoll l-e2empju ta’ dik il-mara fqira li tefg-et is-sehem tag-ha 1t-te2or tat-tempju (Lq 21, 1-4; Mk 12, 41-44).G-all-evan.elista Luqa l-faqar huwa stat li jg-akkes wa-da sew lill-bniedem. G-alhekk wie-ed g-andu jag-mel -iltu biex ita6h billi jg-in mill-.id li jkollu. 3esu stess kien jag-mel parti mi/-/etu tal-fqar, u bil-mirakli tal-fejqan tieg-u, wera kif wie-ed jista’ jg-in lil dawn il-fqar. Il-faqar iwassal g-all-mewt; hekk per ezempju kienu dawk l-im.iddmin; Imma

3esu lil dak ir-ra.el marid sewwa bil-lebbra” fejqu dritt (Lq 5,12). La22ru, ra.el fqir, mix-ut fuq l-g-atba tal-bieb, mimli /raret kien tassew qrib il-mewt. Imma wara mewtu l-an.li -aduh 1 -dan Abraham.Luqa aktar mill-evan.elisti l-o-ra s-abu g-amel g-a2la favur dawk foqra. G-alih huma l-mag-2ulin ta’ Alla, li g-ad ikollhom sehem 1s-saltna futura. Meta pparagunati ma’ dawk g-onja, l-foqra ji.u mg-ollija ‘l fuq u dan grazzi g-all-im-abba t’Alla lejhom (Lq 16,22). Hekk Luqa jsir il-prekursur ta’ privile.. g-all-fqar. Dan 1l-verità

wie-ed jarah 4-ewwel snin tal-Kristjanezmu, spe/jalment 4-ittra ta’ 3akbu: “Alla kien li g-a2el lill-foqra g-ad-dinja biex jistag-new 1l-1di u jsiru werrieta tas-saltna” (3ak 2,5).

Il-g#onja

Luqa jiddedika aktar tag-rif dwar il-g-ana milli lejn il-faqar, avolja bejniethom hemm rabta re/iproka. Minn dak li -alla Luqa 4-evan.elju, wie-ed jiltaqa ma numru ta’ -a2in g-alikom il-g-onja(Lq 12,24), il-parabbola tal-bidwi li stag-na -afna (12,16-21),

L-A!" I#$%&&SA ! J%''%! - M%!() *+,+ ! 29

id-diskors dwar l-ikliet kbar u bil--ala (14,12-14), il-parabbola tal-g-ani u Lazzru (l16,19-31), u l-episodju tal-kap tal-publikani Zakkew (19, 2-10).Kif ji.u deskritti l-foqra? Wie-ed jissopponi li jkollu -afna .id materjali, fuq kollox beni mmobbli. Ma’ dawn hemm dawk li g-andhom -afna proprejtà, kummer/ wiesà tassew, u kuntratturi dwar xog-lijiet. Luqa ma jiteressahx wisq minn fejn .ie il-.id, imma j-ares lejn l-im.iba ta’ dak li huwa g-ani. Luqa huwa aktar minn /ert li l-g-ana hija kaw2a ta’ xe--a kbira (12,15). Barra dan l-g-ani jkompli ja-seb u jer.a’ jaseb ta’ kif ikompli ji.ma’ l-.id (8,4; 12,19). Aktar ma g-adu, dejjem irid aktar.Il-g-ana twassal g-all-in.ustizzi, il-g-onja dejjem iridu is-siwi ta’ kollox; iridu minn ifa--arhom u junurahom (14,7-10). Fost il--a2in g-alikom ta’ 3esu hemm ukoll din : 9a2in g-alikom meta kul-add isemmikom 1l-.id. G-ax l-istess g-amlu missirijietkom lill-profeti foloz” (6,26). 3esu jag-mel enfasi qawwija fuq “l-g-onja”, fuq il-konsegwenzi koroh li jo-or.u (26,25) u spe/jalment g-aliex dawn .ew -afna f ’ilsien in-nies (26,26).Il-perikli li jo-or.u mill-g-ana u dan biex wie-ed isalva -ajtu huma bosta; -ajja f ’lussu kbir (12,19), id-disprezz tal-foqra (16,20), l-ambizzjoni u l-g-ira (14,7), l-arroganza (14,16-2). Il-g-ana twassal biex wie-ed iwarrab ‘l Alla u jing-alaq wa-da sew g-as-sej-a li jag-millu l-Mulej

(18,22). Il-g-ana tant hija ta’ dannu li l-g-onja xejn mhu fa/li g-alihom li jid-lu 1s-saltna t’Alla u dan g-aliex “e-fef li .emel jg-addi minn g-ajn ta’ labra milli wie-ed g-ani jid-ol 1s-Saltna ta’ Alla” (Lq 18,25). Biss hawn ukoll wie-ed g-andu jag-mel g-a2la u attenzjoni. Qatt ma g-andha issir kundanna b-ala tali g-al dak li wie-ed jippossjedi, imma g-all-vjolenza, g-all--tif, g-all-korruzzjoni u g-all-in.ustizzi li jtaqqlu sew fuq minn jippossedihom.Luqa jkompli jg-allem dwar l-onestà 1n-negozju ta’ din id-dinja. Iwissi bil-qawwa biex wie-ed jamministra bil-g-aqal dak kollu li .ie fdat f ’idejh. L-insistenza biex wie-ed ikun 1dil 1l-7it hekk imbag-ad ji.i afdat 1l-wisq jitfa’ dawl fuq il-komunità biex din t-addem bil-g-aqal il-4us li ji.u fdati f ’idejjha. Il--a2en tal-“mammona” ji.i1eri 4us ji.i kkuntrastat mal-g-ana vera; kif ukoll wie-ed g-andu juri u jag-mel attenzjoni spe/jali wkoll 1l-.id ta’ -addiehor: “U jekk ma wrejtux ru-kom 1dili f ’dak li hu ta’ -addie-or, min se jag-tikom dak li hu tag-kom?” (Lq 16,12). It-taqsima s-i-a li hemm bejn il-versi 9-13 huwa tag-lim /ar, qawwi u kon/i2 ta’ kif wie-ed jag-mel u2u tajjeb mill-fus u mill-.id kollu l-ie-or ta’ din l-art. Hawn jidher li l-enfasi qieg-da fuq il-mod ta’ kif wie-ed jamministra sew il-.id li jkollu. Is-sentenza tal-g-eluq, “ma tistg-ux taqdu lil Alla u lill-4us” (Lq 16,13) t1sser li wie-ed g-andu jag-ti lil kul-add dak li hu tieg-u.

$akkew

30 ! L-A!" I#$%&&SA ! J%''%! - M%!() *+,+

“Meta twieldet e2attament ir-Triq tas-Salib? Din hi domanda li mhux fa/li li wie-ed jirrispondiha. Dan min-abba l-fatt li din id-devozzjoni, kif waslet lilna illum, hija ri2ultat ta’ pro/ess twil u li huma mda--lin 1h 3erusalemm u l-Ewropa.Ma hemmx dubju li l-Via Dolorosa taf il-bidu tag-ha lill-ewwel insara, in4uwenzati mill-litur.ija li ti.i attwalizzata mir-rakkonti Bibli/i. Huma kienu dawk li g-enuna n-arsu u nix-tu l--arsa tag-na lejn l-a--ar episodji 1l--ajja ta’ 3esù. L-ewwel insara riedu jag-mlu

IL­

2#&(3*!*4*0&

P. Twanny Chircop ofm

L-A!" I#$%&&SA ! J%''%! - M%!() *+,+ ! 31

t-ti=ira tag-hom 1l-post ori.inali, 4-ambjent ori.inali. B’hekk wie-ed jg-ix, 4-ambjent u klima ori.inali tal-.rajjiet, u jsir parte/ipi mis-so5erenzi ta’ Kristu (1Pt 4,13; 2, 21) “Imma i1r-u, g-ax b’hekk intom qeg-din tissie-bu 1t-tbatijiet ta’ Kristu. G-al dan intom kontu msej-a g-ax Kristu wkoll bata g-alikom u -allielkom e2empju biex timxu fuq il-passi tieg-u.” Il-kumplament g-amlitu l-Ispiritwalità medjevali, sensibbli g-all-umanità ta’ Kristu u g-as-so5erenzi tal-Iben ta’ Alla. Permezz ta’ dan l-insara r/evew stimolu (qawwa) biex jimxu wara 3esù 1t-triq tas-salib, jimmeditaw il-.rajjiet tal-Passjoni, biex jimitaw 1l--ajja ta’ kuljum l-e2empju tas-Salvatur tag-hom.

Storja qasira tal-Via Crucis

Sa mill-ewwel 2menijiet l-insara g-amlu minn kollox biex i2ommu -ajja .ewwa 3erusalemm it-tradizzjoni tal-passjoni ta’ Kristu anke jekk f ’mod di5erenti minn dik tal-lum.Lejn l-a--ar tar-IV seklu (381-384), il-pellegrina spanjola, Egeria 2aret l-Art Imqaddsa f ’pellegrina... Mid-djarju tal-vja.. li 2ammet naqraw li 1 .ranet tal-.img-a u tas-sena l-insara tal-post kienu jmorru fuq il-postijiet marbuta mal-grajjiet tal-1dwa. Fil-lejl ta’ 9amis ix-Xirka u l-3img-a l-Kbira, il-1dili (l-insara), 4imkien ma’ l-isqof tag-hom, kienu jag-mlu pur/issjoni lejn il-postijiet qaddisa tal-

32 ! L-A!" I#$%&&SA ! J%''%! - M%!() *+,+

passjoni ta’ 3esù; wara li jo-or.u mill-Imbomon (dan huwa bini fuq il-qu//ata tal-G-olja ta2-<ebbu. li jfakkar it-tlug- 1s-sema tal-Mulej) jin2lu l-3etsemani fejn, permezz tal-qari tal-van.elu, kant u talb, kien ji.i mfakkar l-arrest ta’ 3esù. Minn hemm il-pur/issjoni kienet taqsam il-belt sal-Ba2ilika tal-Qabar ta’ Kristu fejn kienu jsiru i/-/elebrazzjonijiet prin/ipali (Itinerarium 36). Wasal g-andna tag-rif simili permezz tal-Lezzjonarju Armen (V seklu).I2-2mien tal-Kru/jati hu tappa importanti o-ra 1l-formazzjoni tal-Via Crucis. Il-Kavallieri, .ejjin mill-pajji2i Ewropej, wara li reb-u lura l-belt ta’ 3erusalemm, bdew isa--u

l-memorja tal-postijiet qaddisa, kemm dawk veri u dawk li kienu ja-sbu li kienu hemm, marbuta mal--ajja ta’ 3esù u b’mod partikulari mal-passjoni. It-ti=ira f ’dawn il-postijiet bdiet, bil-mod il-mod, issir aktar -ajja u bdiet tie-u xejra ta’ mixja ta’ stazzjonijiet.Lejn is-sena 1294, id-dumnikan Ricoldo di Monte Croce, 1l-kronaka tieg-u tal-vja.. li g-amel 4-Art Imqaddsa, jg-id g-all-ewwel darba li l-pellegrini kienu jag-mlu l-istess triq li mexa 3esù 4-a--ar jum ta’ -ajtu; mill-post fejn .ie kkundannat sal-post fejn .ie msallab u midfun .ewwa qabar.Kienu l-Kru/jati li .abu dawn it-tradizzjonijiet mill-Art Imqaddsa g-all-Ewropa. L-insara ta’ dak i2-2mien kienu

L-A!" I#$%&&SA ! J%''%! - M%!() *+,+ ! 33

34 ! L-A!" I#$%&&SA ! J%''%! - M%!() *+,+

fuq kollox interessati dwar il-.rajjiet tal-passjoni ta’ Kristu, f ’sintonija mal-ispiritwalità tal-medju evu. L-i2vilupp ta’ forom reli.ju2i .odda kienu ji5avorixxu diversi devozzjonijiet li nxterdu prin/ipalment 1t-territorju .ermaniku u tal-pajji2i baxxi, b-alma kienu ‘Is-Seba’ waqat ta’ 3esù’, ‘Il-mixjiet ta’ tbatija ta’ 3esù’ jew ‘Pellegrina..i Spiritwali’.Il-Kanonku Bartilmew ta’ Pola, huwa l-awtur ta’ librett devozzjonali importanti, ippubblikat 4-1475, li jxerred id-devozzjoni lejn il-hekk imsej-in ‘Seba’ Ma-friet’, talbiet penitenzjali li kienu jing-adu f ’kull stazzjon. In-numru 7 ma kienx g-a2la bl-addo//; 1l-fatt ‘sebg-a’, 1l-Bibbja, jidher b-ala simbolu ta’ dak li hu s-i- u perfett (ara 3en 1,3-2,3, E2 12,15-20, 1Slat 7,38b, 3ob 5,19, Prov 24,16). It-test miktub mill-kanonku Taljan, maqlub g-all-Latin, kien l-ispirazzjoni g-al opri o-ra fuq l-istess stil li n1rxu b’mod qawwi 4-Ewropa kollha.Fit-tieni nofs tas-seklu sittax l-iskema 1ssa ta’ seba’ stazzjonijiet-waqg-at kibret g-al tnax. B’dan il-mod .ew mi2juda mal-‘waqg-at’ .rajjiet o-ra mill--ajja ta’ 3esù, b’tali mod li 4imkien kienu jag-mlu enfa2i fuq l-importanza li wie-ed jimxi wara 3esù 1t-triq tas-Salib u li jing-aqad spiritwalment mal-passjoni tieg-u. E2empju ta’ dan, ta’ din it-tendenza l-.dida, huwa mog-ti lilna minn il hekk imsejja- ‘Pellegrina.. Spiritwali’ (stampat 4-1563) li 1h, il-karmelitan Bel.jan Johan van Paesschen (Jean van Paschen) ippropona ordni 1l-Via Dolorosa mhux -afna di5erenti minn dak li g-andna illum (l-akbar di5erenza tirrigwarda i2-2mien: kull stazzjon kien jikkorrispondi ma’ .urnata). Il-forma twila (longa Via Crucis) kienet ti.bor 1ha 15-il stazzjon, 1lwaqt li dik .enwina (vera Via Crucis), bl-ewwel tliet stazzjonijiet m-ollija barra, kien 1ha 12-il stazzjon:1.  L-arrest 1l-3etsemani

2.  Il-pro/ess quddiem is-Sinedriju3.  Il-pro/ess quddiem Pilatu4.  Il-kundanna g-all-mewt5.  3esù mg-obbi bis-salib u l-ewwel waqg-a6.  Il-laqg-a ma’ Ommu u t-tieni waqg-a7.  It-tielet waqg-a u l-g-ajnuna ta’ Xmun minn >irene8.  Ir-raba’ waqg-a u l-.est ta’ -niena tal-Veronika9.  Il--ames waqg-a10.  In-nisa ta’ 3erusalemm11.  3esù mne22a’ minn -wej.u12.  It-tislib13.  Il-mewt14.  3esù mni22el mis-salib15.  Id-difnaOpra o-ra tal-istess 2mien (1584) hija dik tas-sa/erdot ?amming Christian van Adrichem (Adrichomius). Il-Via Dolorosa hi maqsuma 1 12-il stazzjon, li l-ordni tag-hom 1s-sustanza mhux di5erenti minn dak ta’ van Paschen; il-waqg-at ta’ 3esù .ew imnaqqsa g-al tlieta. Adrichomius g-amel sforz biex jindika t-tul tat-triq li mexa 3esù ming-and Pilatu sal-Kalvarju; 1321 pass jew 3330 pied (=kwa2i 4 kilometri). Il-qies pre/i2 tad-distanza bejn stazzjon u ie-or kellu skop; b’dan il-mod, in-nisrani jkun fejn ikun (id-dar jew il-knisja), jimxi madwar jew lura u ’l quddiem biex jimxi ma’ 3esù, i2omm f ’mo--u it-Triq tas-Salib u jimmedita f ’qalbu l-passjoni ta’ Kristu.Bejn is-sekli XVII u XVIII, l-iskema tal-Via Crucis -adet forma .dida, din id-darba de1nitiva: mat-tnax-il stazzjon .ew mi2juda (jew separati minn dawk do.à e2istenti) l-a--ar tnejn; 3esù jitni22el mis-salib u d-difna. B’dan il-mod .ie a5ermat u mxerred l-ordni l-.did tal-Via Dolorosa mag-mula minn 14-il stazzjon, li g-adha hekk sal-lum.Fl-1731 il-Kongregazzjoni tal-Indul.enzi g-arfet il-Via Crucis b-ala devozzjoni qaddisa. Din id-de/i2joni ekklesjastika

L-A!" I#$%&&SA ! J%''%! - M%!() *+,+ ! 35

sabet appo.. prezzju2 1l-predikazzjoni ta’ San Leonardo da Porto Maurizio – il-famu2 predikatur Fran.iskan tal-Via Crucis – li ghal 40 sena, sal-mewt tieg-u 4-1751, waqqaf personalment 572 Via Crucis. Wa-da minnhom, bil-permess tal-Papa Benedittu XIV, waqqa8a .ewwa il-Colosseo ta’ Ruma 4-1741. F’dan il-post, imqaddes bid-

demm ta’ tant martri insara, il-Papa Pawlu VI, wara l-pellegrina.. li g-amel 4-Art Imqaddsa 4-1964, beda l-u2anza li jag-mel hemm il-Via Crucis nhar il-3img-a l-Kbira.Din id-devozzjoni, minkejja l-bidliet li rat 1l-forma tag-ha, baqg-et dejjem tgawdi stima kbira mill-insara. Imma lanqas ma naqsu l-kriti/i. Wie-ed mill-aktar -orox kien il-

benedittin P. Giuseppe Maria Puiati tal-monasteru ta’ Monte Cassino. Huwa wera d-dubbji tieg-u dwar l-istazzjonijiet li ma humiex imsemmija 1l-Van.eli – il-waqg-at, il-laqg-a ma’ Ommu, il-.est tal-Veronika u li jpo..u l-.isem mejjet ta’ 3esù f ’-o.or Marija. Kienu -afna l-awturi li taw ir-reazzjoni tag-hom g-al dawn l-o..ezzjonijiet. Dawn sostnew li l-veru sens

36 ! L-A!" I#$%&&SA ! J%''%! - M%!() *+,+

tal-Via Crucis mhux dejjem hu bba2at fuq il-kronolo.ija ta’ fatti stori/i, xi w-ud mill-istazzjonijiet huma msejsa fuq it-tradizzjoni, me-uda mill--ajja litur.ika jew mill-frott ta’ ri4essjoni teolo.ika u mill-intwizzjoni spiritwali ta’ l-insara.Il-Via Crucis ma tatix kronologija tal-a--ar sig-at tal--ajja ta’ 3esù, u lanqas ma hu l-iskop tag-ha li b’mod 1dil tirrappre2enta l-a--ar .rajjiet ta’ -ajtu, anki jekk u-ud mill-istazzjonijiet huma me-uda mill-Van.eli. Il-Via Crucis tg-in lin-nisrani jid-ol 1l-misteru tas-so5erenza u tal-mewt ta’ Iben Alla.

Hija lezzjoni ta’ umiltà u m-abba – sej-a g-all-konversjoni. Min i-ares lejn il-Via Crucis mill-vi2joni storika jew i1ttex stimuli ta’ natura esi.etika, wisq probabbli li jibqa’ delu2.L-ewwel t-assib huwa proprju dwar il-belt ta’ 3erusalemm, fejn 3esù miet u rxoxta. Il-belt, minn 2mien 3esù, .iet meqruda u mibnija mill-.did bosta drabi. Il-pellegrin irid i2omm dan f ’mo--u waqt li jkun qed jag-mel it-Triq tas-Salib .ewwa il-Via Dolorosa, qalb l-isqaqien u toroq dojoq u l-istorbju u kaos tas-suq ta’ 3erusalemm illum. Wie-ed

ji8em il-mistoqsija, “Imma veru li 3esù mexa hawn?” Il-mixi matul it-Triq tas-Salib irid ikun akkumpanjat mill-1di u d-devozzjoni. Dan biex wie-ed jissupera l-barrieri ta2-2mien.Irridu n-allu l-.ebel jitkellem, xhieda tal-passat li jibnu l-pont bejn ilbiera- u illum. L-istazzjonijiet tal-Via Dolorosa jag-mlu -ajjin il-mumenti tra.i/i 1l--ajja ta’ 3esù, li n-nisrani irid jid-ol 1hom biex jiltaqa’ mal--ellies, ti=ira tal-weg-da divina, “t1ttxuni u ssibuni. Meta t1ttxuni b’qalbkom kollha, issibuni” (3er 29,13-14).

L-A!" I#$%&&SA ! J%''%! - M%!() *+,+ ! 37

“Imberkin dawk li huma foqra f ’qalbhom, g!ax g!alihom hi s-saltna tas-smewwiet” (Mat 5:3)

Il-Foqra ta’ qalb umli

Fl-Ebrajk insibu diversi kliem li j1ssru l-kelma ‘faqar’, fost dawn insibu: ebhyon, dal, rush,

#!"5*64&()&!"MULEJ BIL­BIBBJA

Fr. Charles Buttigieg

38 ! L-A!" I#$%&&SA ! J%''%! - M%!() *+,+

chelekhah. Fil-Grieg insibu l-kelma ‘ptochoi’ g-all-foqra. Insibu ukoll 4-Ebrajk il-kelma ‘anaw’, plural ‘anawim’, li gejja mill-verb ‘anah’, li j1sser ‘tg-awweg ‘l isfel’ jew ‘titg-awweg’, g-aliex dawk li huma fqar u batuti min-abba s-sewwa huma tassew qaddejja umli ta’ Alla. G-alhekk l-‘anawim’ huma dawk il-fqar li jbatu u jitolbu b’qalb umli, u huma msej-a 4-Antik Testment b-ala ‘il-foqra ta’ Jahweh’: “il-fqir jidher b-ala l--abib u l-qaddej ta’ Jahweh” (Salm 86:1). L-idea kienet mela li l-g-ani mhux inklinat li jirrikorri g-and Alla g-ax ma jonqsu xejn, waqt li l-fqir ma-qur i-ares lejn Alla.

Il-Fqar tal-Mulej

L-g-azla tal-poplu Lhudi .ej mill-fatt li Alla -enn g-al dan il-poplu li kien imjassar 4-Egittu: “G-ax qatt ma jonqos xi -add 1l-b2onn 1l-pajjiz; g-alhekk jien nordnalek u ng-idlek: I7a- idejk sewwa lil -uk, lill-fqir u lill-miskin f ’artek.” (Dewt 15:11, ara Ezodu 3:8). I2da din it-tama tal-Mulej 4-Egittu tmur lura 12-2mien meta qabel Alla kien g-amel diversi pattijiet mal-Patrijarki: Abraham, I2akk u 3akobb kif naqraw f ’Rumani 4:18:: «:Meta ma kellu ebda tama, Abraham ittama u emmen, u hekk sar missier ta’ kotra kbira ta’ .nus, skont ma kien ntqal lilu:». L-istorja ta’ 3uzeppi tal-Antik Testment, hija ukoll ikona ta’ dan il-faqar tal-Mulej. 3uzeppi mibjug- minn -utu, jispi//a 1l-faqar tal--abs tal-Farun,

Mosè jir%ievi l-Kmandamenti

L-A!" I#$%&&SA ! J%''%! - M%!() *+,+ ! 39

jinterpreta l--olm, isir vici-re ta’ l-Egittu u jsir tama g-al -utu meta dawn .ew biex jixtru l-qam- minn g-andu. 9utu ne--ewlu qabel it-tama u issa hu jag-tihom mill-gdid it-tama. Anke Mose` hu mudell ta’ dan il-faqar tal-Mulej:; il-bniedem li jtemtem sar tama g-all-poplu ta’ Izrael: “Mose` kien bniedem umli, l-aktar umli fost il-bnedmin li hawn fuq wicc l-art” (Numri 12:3). Ikona o-ra tal-bniedem b’qalb umli u fqir 4-ispirtu huwa 3ob, il-bniedem sfortunat imma baqa’ jittama f ’Alla. Tama li narawha dejjem tidwi 1l-messa.. ta’ Alla lill-poplu fuq kollox permezz tal-profeti. Insemmu l-esperjenza ta’ 3eremija ppersegwitat minn s-abu. 3ona li jsir tama g-all-belt ta’ Ninive. Il-profeta Isaija jwassal dan il-messa.. tat-tama lill-fqajrin tal-Mulej: “u l-imsejknin ji1r-u 1l-Mulej, u l-fqajrin fost il-bnedmin jaqb2u bil-fer- bil-Qaddis ta’ I2rael” (Isaija 29:19); u “L-Ispirtu tal-Mulej fuqi; g-aliex hu ikkonsagrani biex inwassal il-Bxara t-tajba lill-fqajrin. Bg-atni n-abbar il--elsien lill-imjassrin u d-dawl mill-.did lill-g-omja. Inrodd il--elsien lill-ma-qurin u nxandar sena tal-grazzja tal-Mulej” (Isaija 61:1-2). Dan il-kliem jg-idu 3esù nnifsu 1s-sinagoga ta’ Nazaret wara li qara din is-silta ta’ Isaija kif naqraw f ’Luqa 4:18. Infatti e2attament wara dan l-episodju 3esù -eles lil wie-ed imxajtan u fejjaq omm il-mara ta’ Pietru.Is-salmi ukoll juruna dan l-aspett tat-tama tal-imsejken, fejn fost o-rajn insibu s-Salm

10:12: “Qum, Mulej! Erfa’ idek, O Alla! La tinsihomx lill-imsejknin”; is-Salm 22:27: “Jieklu l-fqajrin u jixbg-u; ifa--ru l-Mulej dawk li j1ttxuh”; u s-Salm 149:4 “G-ax il-Mulej jitg-axxaq bil-poplu tieg-u, u jsebba- lill-fqajrin bir-reb-a”.

"esu’ u l-Faqar (-Ispirtu

3esù 1l--ajja tieg-u g-azel il-faqar, i//kken sar bniedem b-alna f ’kollox minbarra d-dnub. 3esù twieled fqir, g-ex fqir, -ajja pubblika 1l-faqar u miet ta’ fqir, il-mewt tas-salib. 3esù jitlob mis-segwaci tieg-u /a-da mill-a5arijiet temporali biex jircievu l-vera g-ana. Fra2i /ara -afna li turi lil 3esù jistieden sabiex ng-ixu dan it-tip ta’ faqar, hu meta 3esù stess jg-id f ’Mattew 11:29: “9udu fuqkom il-madmad tieg-i u tg-allmu minni, g-aliex jiena ta’ qalb -elwa u umli, u intom issibu l-mistrie- g-al ru-kom”. Dan il-kliem 3esù qalu, wara li xi dixxipli ta’ 3wanni l-Battista li kien 1l--abs bdew jsaqsu dwar 3esù kif insibu f ’Mattew 11:5 u Luqa 7:18-23: “Morru ag-tu lil 3wanni l-a-bar ta’ dak li rajtu u smajtu: kif il-g-omja qeg-din jergg-u jaraw, iz-zopop jimxu, l-imgiddmin i1equ, it-torox jisimg-u, il-mejtin iqumu u kif il-Bxara t-tajba qieg-da tixxandar lill-fqar. Hieni hu min ma jit1xkilx min-abba 1ja”. 3esù ma kienx mela xi Messija politiku i2da Messija fqir, umli u manswet kif i-obb jg-allem il-Qaddis San 3or. Preca.Il-predikazzjoni u l-mirakli ta’ 3esù huma mela marbuta ma’ dan l-aspett tat-tama: «:Big-u

40 ! L-A!" I#$%&&SA ! J%''%! - M%!() *+,+

.dkom u ag-tuh karita`, u 1ttxu g-alikom infuskom boroz li ma jitmermrux, te2or li ma jigix nieqes 1s-sema…:» (Lq 12::33):; “mur, bieg- li g-andek u ag-tih lill-foqra:» (Lq 18:22):; “X’-in ni2el l-art mid-dg-ajsa ra kotra kbira ta’ nies u t-assarhom g-ax kien qishom nag-a. bla ma g-andhom rag-aj, u qabad ig-allimhom hafna hwejjeg” (Mark 6:34).Ma ninsewx imbag-ad id-diskors tal-Muntanja: «:Imberkin dawk li huma foqra f ’qalbhom, g-ax g-alihom hi s-saltna tas-smewwiet:» (Mt 5:3). L-idea ta’ San Mattew hi li dawn in-nies i-arsu lejn Alla g-ax m’hemmx il-.id li jtelli8om; “Imberkin dawk li qalbhom -elwa, g-ax jiksbu l-art” (Mt 5:5). Min hu fqir f ’qalbu però g-andu garanzija li se jkun mal-Mulej dejjem: “Imberkin dawk li qalbhom sa?a, g-ax huma jaraw lil Alla” (Mt 5:8). Konkluzzjoni

Il-1losofu @eilhard de Chardin jikkummenta li: “Id-dinja hija g-al dawk li huma kapaci jo5ru tama tassew kbira”. Jehtie. mela li nkunu iktar fqar f ’qalbna u 4-ispirtu u n-arsu lejn Kristu li qalilna: “U meta nintrefa’ ’l fuq mill-art, jiena ni.bed lill-bnedmin kollha lejja” (3wanni 12:32). Kristu hu g-alhekk it-tama tag-na: “Hu li kien g-ani, sar fqir min-abba 1kom biex jag-nikom bil-faqar tieg-u” (2 Korintin 8:9).

"ob

L-A!" I#$%&&SA ! J%''%! - M%!() *+,+ ! 41

L-Ittra lil-Lhud hi mimlija densità ta’ duttrina teolo.ika u profondità umana. L-awtur jesprimi g-ar1en tal-misteru ta’ Kristu u, 4-istess -in, jippre2entah b-ala dak li hu -a.a

wa-da f ’kollox ma’ l-umanità. Fl-istess -in l-Ittra hi mimlija riferimenti g-all-kult tat-Testment il-qadim u riferimenti simbolici lejn realtajiet tar-reli.jon Lhudija. Fost l-istudju2i hemm diversi mistoqsijiet dwar din il-kitba: min hu l-awtur ta’ din l-Ittra? Nistg-u norbtuha

#0"0&7,43*891()&.(KRISTU FL­ITTRA 

LIL­LHUD (1)P. Noel Muscat ofm

42 ! L-A!" I#$%&&SA ! J%''%! - M%!() *+,+

b’xi mod ma’ l-Appostlu Pawlu? Min huma d-destinatarji ta’ din l-ittra? Se nippruvaw nag-tu -arsa lejn dawn l-elementi qabel ma nid-lu 1t-tema principali ta’ l-Ittra, ji.i1eri s-sa/erdozju wa-dieni ta’ Kristu li jissupera s-sacerdozju tat-Testment il-qadim. Dan sejrin nag-mluh ukoll 1l-kuntest tas-sena li l-Papa Benedittu XVI ried li niddedikawha g-all-approfondiment tas-sacerdozju ministerjali.

L-ori%ini ta’ l-Ittra lil-Lhud

Fil-Knejjes tal-lvant l-Ittra lil-Lhud minn dejjem .iet meqjusa b-ala kitba ta’ San Pawl. Minkejja dan, anke l-istudju2i tal-qedem innutaw li l-Ittra 1ha diversi elementi li jiddistingwuha mill-Ittri l-o-rajn ta’ l-Appostlu Pawlu.San Klement ta’ Lixandra jippre2enta l-Ittra b-ala adattament bil-Grieg ta’ dokument li Pawlu kitbu bl-Ebrajk (Ewsebju ta’ Cesarija, Historia Ecclesiastica, VI, 14.2). Ori.ene jg-id li l-Ittra lil-Lhud .iet miktuba minn dixxiplu ta’ San Pawl li jesprimi bil-fedeltà t-tag-lim ta’ l-img-allem tieg-u. Ori.ene jg-id li ma jafx min hu dan id-dixxiplu awtur ta’ l-Ittra.Fil-punent San Klement ta’ Ruma kien g-amel u2u mill-Ittra lil-Lhud 4-Ittra li kiteb lill-Korintin 4-1 seklu. Imma 1l-Knisja tal-punent kien hemm aktar problemi biex l-Ittra ti.i accettata b-ala opra ta’ Pawlu. Imbag-ad l-Ittra kellha xi elementi suspetti li kienu di.à adottati minn setet u eretici. E2empji jinkludu l-kapitlu 7, li jitkellem dwar is-sacerdozju ta’ Melkisedek b-ala tip tas-sacerdozju ta’ Kristu. Dawk li ma kienux jaccettaw il-ma-fra tad-dnubiet wara l-mag-mudija kienu jikkwotaw Lhud 6,4-6 u 10,26, 1lwaqt li l-eretici Arjani kienu ju2aw Lhud 3,2 biex isostnu li l-Verb ma kienx divin imma biss kreatura. San 3lormu jg-id li r-Rumani ma kienux jattribwixxu l-Ittra lil-Lhud lil San Pawl, imma 4-istess -in jaccetta l-Ittra b-ala kitba ispirata fuq ix-xhieda li kienet tag-ti dwarha l-Knisja

L-A!" I#$%&&SA ! J%''%! - M%!() *+,+ ! 43

1l-lvant. Dan kien ukoll il-parir ta’ Santu Wistin. Il-Kanoni ta’ l-Iskrittura li .ew stabiliti lejn tmiem is-seklu 4 temmew id-dubji billi inkludew l-Ittra lil-Lhud 1l-lista ta’ l-Ittri ta’ San Pawl. Fil-Medjuevu l-Glossa ordinaria stabiliet li l-Ittra lil-Lhud hi kitba ta’ San Pawl li .iet fedelment tradotta bil-Grieg minn Luqa wara l-mewt ta’ l-Appostlu.Id-diskussjoni re.g-et qamet 1 2mien ir-Riforma. Fl-1517 Luteru kiteb kummentarju fuq l-Ittra lil-Lhud. Mhux biss jg-id li l-Ittra hi dik ta’ Pawlu, imma sa-ansitra li f ’din l-Ittra Pawlu je2alta l-grazzja kontra l-kburija tal-.ustizzja umana li ti.i mill-osservanza tal-li.i. Minkejja dan hu jammetti li l-Ittra 1ha lingwa.. di5erenti minn dak ta’ kitbiet o-rajn, per e2empju l-Ittra lill-Galatin. Skond hu, l-Ittra lil-Lhud hi opra komposta, ji.i1eri kitba mag-mula minn diversi awturi. Kalvinu wkoll jaccetta l-Ittra lil-Lhud b-ala kitba ispirata, imma ma jikkunsidrahiex opra ta’ San Pawl.Il-ma.isteru Kattoliku, li hu marbut b’mod s-i- max-xhieda tat-tradizzjoni, ipprova jiddefendi l-ori.ini Pawlina ta’ l-Ittra. Ta’ min jinnota li l-Koncilju ta’ Trentu ma -are. bl-ebda stqarrija u6cjali dwar il-kwestjoni ta’ l-awtenticità ta’ l-Ittra. Diversi

kummentaturi Kattolici bdew iqisu li l-awtur kien dixxiplu ta’ San Pawl, li 1l-fatt kiteb opra ori.inali. Il-Kummissjoni Biblika Rumana kienet ipprojbiet lill-Kattolici li jic-du l-ori.ini Pawlina ta’ l-Ittra, g-alkemm ammettiet li wie-ed seta’ jitkellem dwar redazzjoni minn id mhux ta’ Pawlu. Wie-ed mill-aktar studju2i famu2i 1l-kamp Kattoliku, C. Spicq (L’épitré aus Hébreux, tomo I, pp. 260-261) jg-id li l-Ittra .iet miktuba minn Apollo, wara l-martirju ta’ San Pawl.

L-awtenticità ta’ l-Ittra lil-Lhud, destinatarji u datazzjoni

L-Ittra lil-Lhud 7it li xejn 1ha xeb- ma’ l-Ittri ta’ San Pawl. Ta’ xejn 4-Ittra nippruvaw in1ttxu l-espressjoni “Kristu 3esù”, jew “1 Kristu”, li hi tant frekwenti 4-Ittri ta’ San Pawl. L-awtur isemmi biss darba l-qawmien mill-imwiet ta’ Kristu (13,20), u l-pre2entazzjoni tat-tema tas-sacerdozju ta’ Kristu hi unika 1t-Testment il-.did. Minkejja dan hemm xi xeb- li ta’ min jinnutah.(1) Il-passjoni ta’ Kristu hi pre2entata ta-t l-aspett ta’ l-ubbidjenza volontarja f ’Lhud 5,8 u 10,9 (cfr. Fil 2,8 u Rum 5,19); (2) l-Ittra ssemmi l-fatt li l-Li.i tat-Testment il-qadim issa spiccat u 4okha da-let il-Li.i l-.dida, f ’Lhud 7,11-19

u 10,1-10 (cfr. Gal 3,21-25; Rum 4,15; 5,20); (3) l-Ittra lil-Lhud issib 4-Ittri ta’ San Pawl riferimenti espliciti g-at-tema principali tag-ha (cfr. 1Kor 5,7; Rum 3,25; Ef 5,2), rigward l-aspett sagri1kali u sacerdotali tar-redenzjoni; (4) hemm rabtiet 1l-Kristolo.ija ta’ l-Ittra lil-Lhud ma’ dik 4-Ittri tal-pri.unija ta’ San Pawl: l-Iben b-ala xbieha ta’ Alla, li hu ’l fuq mill-an.li u s-setg-at, u li Ismu ji.i msebba- fuq kull isem.Hu di6cli li niddeterminaw bi preci2joni l-isem ta’ l-awtur ta’ l-Ittra. Hemm diversi ipotesi fost l-istudju2i: Luqa, Klement ta’ Ruma, Barnaba, Apollo. Dan ta’ l-a--ar jidher li hu l-aktar wie-ed probabbli: kien Lhudi, ircieva edukazzjoni ellenistika f ’Lixandra, kellu g-ar1en ta’ l-Iskrittura (Atti 18,24-28; 1Kor 3,6).Hemm ukoll dubji jekk din hix 1l-fatt Ittra jew diskors. L-istil mhux dak epistolari, g-ax l-Ittra tibda bi prologu teolo.iku (1,1-4). Hemm donnu biljett epistolari 1 tmiem l-Ittra (13,22-25) imma l-kumplament jidher li hu diskors mag-mul lil komunità ta’ insara li, b’xi mod, kienu mid-la tar-reli.jon Lhudija (1,1 – 13,21).Id-destinatarji wkoll hu di6cili nkunu nafu min kienu. Awturi antiki jsostnu li d-destinatarji kienu insara ta’ ori.ini ebrajka li kienu jg-ixu 1l-

44 ! L-A!" I#$%&&SA ! J%''%! - M%!() *+,+

Palestina. Imma l-Grieg ta’ l-Ittra juri li din mhix traduzzjoni, u g-alhekk ma jistax ikun li hi inkitbet ori.inarjament bil-Lhudi. Li nistg-u ng-idu biss hi li d-destinatarji kienu mid-la tar-riti Lhud 1t-Tempju, imma wkoll li kienu nsara li kienu g-addejjin minn persekuzzjoni (10,35-36; 12,4.7).

Id-data tal-kompo2izzjoni ta’ l-Ittra tista’ ti.i kalkulata b’mod diversi. Xi kummentaturi jridu li l-Ittra inkitbet f ’data antika, qabel l-Ittri ta’ Pawlu. O-rajn jg-idu li nkitbet lejn tmiem is-seklu 1. Dawk li jattribwuha lil Klement ta’ Ruma jqieg-du d-data 1s-sena 95. O-rajn jiddatawha g-al xi data qrib il-mewt

ta’ Pawlu, lejn is-sena 64, u l-fatt li l-Ittra ssemmi l-kult tat-Tempju ta’ 3erusalemm b-ala xi -a.a attwali jindika li inkitbet qabel is-sena 70, meta t-Tempju .ie meqrud.L-istruttura ta’ l-Ittra hi importanti biex imbag-ad idda--alna 1t-tema principali ta’ l-anali2i tag-na, ji.i1eri s-sacerdozju ta’ Kristu.

L-A!" I#$%&&SA ! J%''%! - M%!() *+,+ ! 45

kummissar jatta’  l ­ar t   imqaddsa

!"#$%&#'#%()*"&%+,-.$$/.0%%

,::;(<;="5>;?@ABC;?AD((

!"#$%&'()*+&'),-./&,"#0.*1234),1&*#5&'16&%4),1&"#$)36&,78)*9/,)"#

0')*4&,0&112")+&:,,!"-2/,;%9<9'1),/)""#=>=?,@#A%1,1&8,B9*C:,,!"#DE&1%)4)91,

1&"#F&G9"HI,+)7,)'-./&,/&JK%.L',)"#$%&'()*+&'),@#A%1,!/M&33*&I,

4JK)'.+,1&JK/9",;9""9J%)'&((,"),/&,1)'*)9-N:,,OJK)'.+,1JK)N,)"#;&('),1&8,

"#PQ&'(9"4.,7.M,"#)*19**,;2*1)4)91,"),*9KK.I,G83)779%9'R&:,,

SK&N,-./&,3&6',)"#;2*1)4)91,4JK)N.,L-2/:,,OJK)'.+,1)7-9/,(%&44)91,1&8,

*12%4&,.,/2'./9'1),1&8,&%+92"2()4&,"),-./&,*19**,K&%(.-2/,JK&3#3&6":,,

$8T&"1&,"#0.//)**&%4&1,1&8,"#A%1,!/M&33*&,4277%)"9+,3&',)*#*9%Q)RR,

;%279**42'&"),G)"#;9""9J%)'&((),"94',"#A%1,U&33)*&,"),"#E&;&,E&6".,V!,

*94K)"-&,D)"#F&/9*,PQ&'(9"4.H:

46 ! L-A!" I#$%&&SA ! J%''%! - M%!() *+,+

;9""9J%)'&(() 2010

=W ,A; % ) " , # , > ? ,A; % ) "= X ,T9 4 4 . , # , > Y ,T9 4 4 .Z[ ,T9 4 4 . , # , ? ,B.' 4 .=\ , ]. " 4 . , # , > X , ]. " 4 .

= ,A66 ) * *. , # , W ,A66 ) * *.>W ,A66 ) * *. , # , X ,59 1 1 9/G %.

=> ,59 1 1 9/G %. , # , > [ ,59 1 1 9/G %.

  A%1, !/M&33*&,.,5)'&)[> ,^2Q9/G %. , # , = > ,^2Q9/G %.

\I,_%)M,5&'1&,].`)4&V&""911&I,V]_,==\\>=,>Y,>>,aY,19",,>=,>a,>[,Z=,7&Nb2/&"1c27/:2%J:/1

l ­ar t   imqaddsa/&"#7%&'()*+&')

L-A!" I#$%&&SA ! J%''%! - M%!() *+,+ ! 47

!"#$%&'(

)*++

,*&(

*-".$*/0

1,2*

/134

(54

-6&7879

77:9

&&

48 ! L-A!" I#$%&&SA ! J%''%! - M%!() *+,+