Upload
hoangthu
View
216
Download
2
Embed Size (px)
Citation preview
208
;ko
fJj rZb sK n;hA ;ko/ uzrh soQK ikDd/ jK fe GkJh Bzd bkb ih r[o{ r'fpzd
f;zx ih d/ nkBzdg[o ;kfjp d/ dopko d/ 52 ethnK dh wkbk ftu'A fJe nfijk
w'sh ;h fi;dk nkgDk jh ;EkB ns/ wjZst pfDnk fojk. T[j fBj;ze'u ;z;feqs,
fjzdh, noph ns/ cko;h d/ pj[s T[FZx/ ftdtkB ej/ ik ;ed/ jB. d{ik, T[BQK dk
r[o{ r'fpzd f;zx ih d/ eth dopko ftu wkB^;BwkB fJzBk fInkdk ;h fe T[j r[o{
;kfjp d/ pj[s jh B//V/ wzB/ rJ/ jB. fJE/ n;hA T[BQK d/ w[ZYb/ ihtB pko/ e'Jh
uouk BjhA eo oj/ jK, ;r'A e/tb T[BQK dh fJe iK d' cko;h ftu fbyhnK g[;seK
dk nkb'uBkswe nfXn?B eoB dk :sB eo oj/ jK, go T[; s'A gfjbK fJj
dZ;Dk th Io{oh j? fe GkJh Bzd bkb r':k dh fIzdrh ftu T[d'A ;G s'A tZvk w'V
nkfJnk id'A w[rb pkdPkj n"ozrI/p B/ T[BQK ƒ fJ;bkw ep{b eoB bJh j[ew
fdZsk. id'A T[BQK B/ nfijk eoB s'A ;kc fJBeko eo fdZsk sK T[j oks'A^oks
nkBzdg[o ;kfjp fty/ r[o{ r'fpzd f;zx ih dh ;ogq;sh j/m gj[zu rJ/. T[BQK B/ fJZE/
ofj e/ Gkoh wksok ftu ;kfjs ofunk, Bkb jh T[BQK B/ bzro dh ;/tk th ehsh.
;w/A^;w/A s/ T[E/ nkT[D tkbh ;zrsK Bkb ;zgoe oZfynk ns/ T[BQK dh ;/tk th
ehsh. fJE/ fJj dZ;Dk th Io{oh j? fe fi; ;kfjs dh T[BQK ouBk ehsh, T[; s'A
fJj gsk uZbdk j? fe T[BQK dh nkgDh Py;hns ns/ ftuko r[o{ r'fpzd f;zx ih dh
Py;hns ns/ ftukoK s'A pj[s fInkdk gqGkfts j' e/ T[BQK B/ nkgDhnK ;kfjse
ouBktK ƒ nzfsw o{g fdZsk. T[BQK dhnK e[Zb fwbk e/ 11 ouBktK jB^ fIzdrhBkwk
(cko;h), rIbhns (cko;h), s"Phc^U^;Bk ns/ ykfsw (cko;h), rziBkwk
(cko;h), i's fprk; (cko;h), d;s{o[b^fJzBPk (cko;h tkose), noI[b nbcki
(cko;h), ofjs Bkwk (gzikph), i's fprk; (gzikph), sBykjBkwk (gzikph), nkfd
w[Zy jB.
fJBQK ouBktK d/ pko/ pj[s jh ;zy/g ftu e[M fJE/ efjDk tkfip j't/rk.
fIzdrhBkwk, fJ;dk w[Zy ftPk r[o{ ;/tk s/ gqG{ Grsh j?, fJ; ouBk T[FZs/ sK
209
r[opkDh dk f;ZXk gqGkt j?. fJ; ouBk ftu pzdrh T[go tX/o/ I'o fdZsk j?. fJ;
s'A Gkt j? fe pzd/ ƒ JhPto dh Grsh ns/ ;/tk ftu ofjDk ukjhdk j?.
rIbhnsL fJj fJe ;dkukoe ns/ nfXnkswe gZy s'A pj[s jh gqf;ZX ns/
jowBfgnkoh ouBk j?, fJ; ftu wB[Zy d/ ihtB ƒ uzrk s/ ;cb pDkT[D dk wkor
do;kfJnk frnk j?. fJ; soQK fejk ik ;edk j? fe fJ; g[;se B/ T[; ;w/A d/
nkw nkdwh ƒ ihtB ftu fJe nfij/ o;s/ s/ gkfJnk fe T[j nZr/ T[Bsh tZb
tZX ;eD.
s";hc^U^;Bk ykfswk:L fJj fJe nfijh ouBk j? fi; dh tkose sK pj[s
n"yh j? go fJ; ouBk ƒ ;wMD fgS'A nkdwh ƒ nkgD/ ihtB dk noE ;wM nk
iKdk j?. fJ; ouBk ftu cko;h ns/ noph d/ Gkt/A pj[s n"y/ Ppd fdZs/ jB, go
T[BQK PpdK ƒ ;wMD fgS'A gsk uZbdk j? fe GkJh Bzd bkb ih fJe pj[s jh T[FZx/
ns/ ;'utkB ftdtkB ;B. T[BQK d/ ihtB dk T[d/P fJe gk;/ r[o{ ;kfjp d/ gqsh
nkgDh GktBk ns/ PoXk ƒ fdykT[Dk ;h ns/ d{i/ gk;/ nkw b'eK ƒ fJj dZ;Dk ;h
fe fpBK gqG{ ns/ r[o{ Grsh d/ ihtB ftu w[esh s/ w'eP ed/ gqkgs BjhA j[zdk.
fJ; ouBk ftu T[BQK B/ ;gZPN ehsk j? fe nkdwh ƒ w"s s'A vo BjhA brdk ;r'A
w"s d/ G?n s'A y"c bZrdk j?. T[j fbyd/ jB fe w"s sK e/tb ;oho ƒ nkT[Adh j?
nkswk ƒ BjhA. fJ; bJh wB[Zy ƒ w"s ƒ e/tb w[esh dk jh wkor iK o;sk
;wMDk ukjhdk j?, fJ; s'A voBk BjhA ukjhdk. T[BQK dh fJj ouBk wB[Zy ƒ dZ;dh
j? fe nkdwh ed/ BjhA wodk e/tb T[;dk BkPtkB ;oho jh wodk j?. woB s'A
pknd T[j fe;/ Bk fe;/ o{g ftu j'o iBw b? e/ fco fJ; Xosh s/ nkT[Adk j?.
rziBkwkL fJj T[BQK dh fJe j'o gqf;ZX ouBk j? fi; ftu T[BQK B/ d; r[o{
;kfjpkBK dh T[;sfs ehsh j?. r[o{ BkBe d/t ih s'A b? e/ r[o{ r'fpzd f;zx ih sZe
f;Zy Xow d/ ftek; bJh ehs/ ezwK dk fJ; ouBk ftu e/tb fIeo jh BjhA ;r'A
T[BQK ezwK dk wjZst th dZf;nk j?. T[dkjoD ti'A ;zrs ns/ gzrs dh wjZssk,
pkUbh d/ fBowkD dk wjZst, Bt/A PfjoK fit/A soBskoB, eoskog[o, uZe
okwdk;g[o, nkfd d/ fBowkD d/ fgZS/ d/ T[d/PK ƒ dZ;Dk ns/ r[o{ ;kfjpkBK gqsh
210
nkgDh PoXk, ;BwkB ns/ nkgD/ ;/tk Gkt ƒ ft;fsqs o{g ftu fbyDk fJ;
g[;se dhnK w[Zy ftP/PsktK ns/ bZSD jB.
i'fs fprk;L T[BQK dh fJj ouBk cko;h ftu fbyh j'Jh j?. fJ; ouBk ftu GkJh
Bzd bkb ih B/ r[o{ ;kfjpkBK d/ ezwK dk ft;sko ftu toDB fdZsk j?. yk; s"o s/
dZ;t/A gksPkj r[o{ r'fpzd f;zx ih dh ndG[s ns/ p/fw;kb Py;hns dk fpnkB
ehsk j?. fJ; ouBk ftu T[BQK B/ r[o{ ;kfjp ƒ nfXnkswe fdqPNh s'A ;wMD bJh
e/tb e'fPP jh BjhA ehsh, ;r'A T[BQK ns/ T[BQK d/ gfotko okjhA fdZshnK
e[opkBhnK dk toDB ehsk j? ns/ Bkb jh fJ; ouBk d/ ;kfjse wjZst pko/ ikD{
eotkfJnk j?. fBo;zd/j fJ; g[;se dh GkPk fJzBh fInkdk gqGktPkbh j? fe T[BQK
okjhA fbyh jo rZb fJe ;EkJh gqGkt gVQB tkb/ d/ fdb s/ SZv iKdh j?.
T[BQK dh fJe j'o ouBk ‘i'fs fprk;’ f;ob/y j/m gzikph ftu fbyh j'Jh
fJe ekft ouBk j?. fJ; ftu e[Zb soskbh pzd jB. fJj cko;h ftu fbyh i'fs
fprk; dk n;b ftu nB[tkd BjhA, ;r'A n;b gzikph ftu fbyh fJe wjZstg{oD
ouBk j?. Gkt/A fJj ouBk th r[o{ ;kfjp dh T[;sfs ftu jh j?, go fJ; ftu
f;Zy Xow dhnK ;z;EktK dk ft;sko ftu toDB eofdnK j'fJnK ftP/P s"o s/
r[o{ r'fpzd f;zx ns/ T[BQK d/ gfotkoe ihtB pko/ ft;sko ftu fbfynk tZvw[Zbk
;'wk j?.
d;s{o[b fJBPkjL fJj T[BQK dh cko;h ftu fbyh fJe j'o ouBk j?, go fJj g{oh
BjhA fwbdh. fJ; dh n;b ekgh dk th e'Jh gsk BjhA. fJj cko;h ftu fby/
ysK dk fJe ;zrqfj j?. fJj ys^;zrqfj fJfsjk;e fdqPNh s'A Bk e/tb GkJh ;kfjp
ih d/ ihtB ns/ ;e/^;zpzXhnK pko/ jh dZ;dk j?, ;r'A gzikp, w[bskB ns/ j'o
wjZstg{oB PfjoK pko/ th dZ;dk j?. Bkb jh f;Zy fJfsjk; dk fJe tZvw[Zbk
yIkBk j?. fJ; ouBk s'A ;kƒ T[; ;w/A d/ ;kXkoB iK nkw b'eK d/ ;wkfie ns/
T[BQK d/ ;fGnkukoe ihtB pko/ th frnkB gqkgs j[zdk j?.
noI[b nbckIL GkJh Bzd bkb ih dh fJj th fJe j'o cko;h ftu fbyh ouBk
j?. fJj ekft o{g ftu fbyh j'Jh j?. fJj ekft th r[o{ i; ns/ oZph feos Bkb
211
;zpzXs ouBk wzBh rJh j?. fJ; ekft ftu cko;h Ppdktbh d/ tZv/ gZXo s/ tos'A
ehsh rJh j?. nfXnkswe frnkB d/ Bkb^Bkb fJ; ekft ouBk ftu dkoPfBe
ftukoK dh th ekch wksok ftu gqkgsh j[zdh j?. T[BQK dh fJ; ouBk dk th ekch
gqGkt ;wkfie ihtB ƒ T[FZuk u[ZeD bJh g?Adk j?.
ofjsBkwkL T[BQK dh fJj g[;se gzikph ftu j? ns/ fJj th fJe ekft d/ o{g ftu
fbyh j'Jh j?. fJ; ftu f;ZyK d/ fBZs eowK ;zpzXh t/otk fdZsk frnk j?. fJ;
ftu r[o{ r'fpzd f;zx okjhA GkJh ;kfjp d/ gqPBK d/ fdZs/ T[FZso ft;sko ftu fwbd/
jB, ns/ Bkb jh fJ; ouBk ftu r[o{ ;o{g pko/ wjZstg{oB dkoPfBesk pko/ th
gsk uZbdk j?.
GkJh Bzd bkb r':k dh fJe j'o gzikph ftu fbyh ouBk sBykjBkwk j?.
fJ; ƒ ykb;k dh ;EkgBk s'A pknd dhnK xNBktK Bkb ;zpzXs fJfsjk; fbyD
ftu wdZd d/D tkbk fJe ;'wk wzfBnk frnk j?. fJ; ouBk ftu th r[o{ r'fpzd
f;zx ns/ GkJh Bzd bkb d/ nkg; ftu j'J/ ;[nkb^itkp fdZs/ jB. ykb;k d/ fBs
eqw s'A fJbktk ykb;k d/ ;o{g pko/ pj[s jh wjZstg{oB t/otk nzfes j?. GkJh Bzd
bkb B/ fBPfus s"o s/ fbyd/ j'J/ fJ; rZb dk ftP/P s"o s/ fXnkB oZfynk j? fe
T[j e'Jh th nfijh rZb Bk fbyD fi; pko/ E'VQh fijh th Pzek iK fezs{ eoB tkbh
e'Jh rZb g?dk j't/. T[BQK dhnK ouBktK dk fJe gk;/ sK ;kfjfse wjZst j? ns/
d{i/ gk;/ fJBQK ouBktK dk fJfsjk;e wjZst th T[Bk jh j?, feT[Afe fJBQK s'A ;kƒ
T[; ;w/A dhnK eJh wjZstg{oB xNBktK dk gsk uZbdk j?. Bkb jh fJj th gsk
uZbdk j? fe r[o{ ;kfjp (r[o{ r'fpzd f;zx ih) d/ ihtB ftu T[; ;w/A eh^eh
T[sko^uVQkn nkJ/. y'I ftP/ d/ T[d/PK pko/ fJE/ d/Dk fJ; bJh tkfip pD iKdk
j? feT[Afe fJ; Bkb GkJh Bzd bkb r':k d/ r[o{ ;kfjp Bkb fej' fij/ ;zpzX oj/ ns/
T[j r[o{ ;kfjp dh Py;hns s'A fe; jZd sZe gqGkfts ;B, T[BQK dh fJe ;gZPN
s;tho T[FZGo e/ ;kjwD/ nkT[Adh j?. fJ; y'i ekoi dk ftPk GkJh Bzd bkb r':k
ih dhnK ouBktK dk f;XKse ftPb/PD eoBk j?. fJ; y'i ekoi okjhA GkJh
;kfjp dhnK ouBktK ƒ f;XKse gZy s'A goyD dh e'fPP ehsh rJh j?. GkJh
;kfjp dhnK brGr ;kohnK ouBktK dk e/Ado fpzd{ r[o{ r'fpzd f;zx ih dk ihtB,
212
T[BQK dh Py;hns ns/ T[BQK okjhA ehs/ rJ/ ezw ns/ e[opkBhnK jh oj/ jB. r[o{
;kfjp dh wjkB ns/ nd[Zsh Py;hns dh tfvnkJh fJBQK outBktK dk w[Zy e/Ado
pDh ojh j? ns/ r[o{ ;kfjp dk ihtB ns/ T[BQK d/ ihtB dhnK xNBktK r':k dhnK
ouBktK dk w[Zy nkXko ojhnK jB. d{ik, nkg dhnK ouBktK ftu r[owfs ns/
;{ch f;XKs dh o{jkBhns d/ nB/eK Gktg{oD ftuko fwbd/ jB. ;', T[BQK ƒ goyD
dh fJ; y'i fBpzX ftu g{oh e'fPP ojh j?.
fiZE/ sZe fJ; y'i fBpzX ftu ngDkJh rJh y'i ftXh dk ;zpzX j?,
nfXnkswe pkohehnK ns/ sZEK ƒ ;wMD bJh fJ; y'i ekoi ftu f;XKse
ftPb/PD ftXh dh tos'A ehsh rJh j?. s[bBkswe gqDkbh ƒ ngDk e/ n;hA T[;
;w/A dhnK j'o ouBktK ƒ th ikDB dk T[gokbk ehsk j? fi; Bkb ;kvk tZv/ gZXo
s/ frnkB ftu tkXk j[zdk j?. GkJh ;kfjp dhnK ouBktK T[go j'o eJh ftdtkBK B/
ezw ehs/ jB, T[BQK ƒ th fJ; y'i fBpzX ƒ g{ok eoB bJh nkXko pDkfJnk frnk
ns/ T[BQK ouBktK ftu'A T[j rZbK bJhnK rJhnK jB fiBQK ƒ j'o ouBktK ftu
pko^pko d[jokfJnk frnk j?. ;zy/g ftu y'i dh nkb'uBkswe ftXh ƒ w[Zy s"o s/
wjZst fdzfdnK j'fJnK fJ; y'i fBpzX ƒ g{oh soQK fJ;/ ftXh s/ fBoGo ehsk
frnk j?.
B;o (Prose) s";hc^U^;BkL fit/A fe fJ; d/ BK s'A jh ;gZPN jz[dk j? fe fJ;
fbys dk ftPk s";hc^U^;Bk j?. fJ; rd (go'I) ftu w[oZ;k, w[;Zik ns/ w[eZck
j?. fJBQK fszBK PpdK dk ;wkB noE j? fi;dk s'A Gkt fJj j? fe rd (go'I) d/
ftu th fPzrko o; th eJh EktK s/ fdZsk ik ;edk j? iK gqkgs jz[dk j?^ fiZE/ rd
ftu v?e'o/fNt GkPk j't/ T[BQK bJh cko;h d/ fJj Ppd fJ;s/wkb ehs/ iKd/ jB.
fJ; dh ;G s'A tZvh ftP/Psk fJj j? fe T[; ftu fJe noE oZyD tkb/ noph
cko;h nbckI nfij/ Yzr Bkb g/P ehs/ rJ/ jB fe feskp dh PkB ftu tkXk
j'fJnk j? fi; Bkb r':k dh :'rsk, sfjeheh wjkos, B[eskdkBh t/y e/ wB[Zy
j?okB ofj iKdk j?, fit/A fe r[o{ r'fpzd f;zx ih B/ ‘ikg ;kfjp’ ns/ ‘nekb
T[;sfs* ftu oZp ƒ d' noEK tkb/ PpdK dk gq:'r ehsk frnk j?. noph cko;h
d/ nbckI r':k B/ nkgD/ w[ofPd^J/^ekfwb ;qh r'fpzd f;zx ih dh skohc bJh
213
gq:'r ehs/ jB i' fJBQK dh ewkb dh p/fw;kb feskp j? fi; ftu T[FZu/ fynkbK dk
gqrNktk PoXk Bkb ehsk frnk j?.
r':k cowkT[Ad/ jB fe ;fsr[o{ dh s";hc ;Bk dk f;bf;bk nN[ZN j?. fJ;
rZb ƒ fBt/eb/ Yzr Bkb g/P eoB dk :sB ehsk frnk j?. gVQB tkbk fJ; ƒ P[o{
eoe/ nzs sZe ysw eoB dk :sB eodk j? fi; ftu g/Pekoh, v{zxkJh, ;obsk
nkgDh fw;kb nkg j?. noph cko;h d/ nbckI B/ fJ; dh y{p;{osh ftu j'o
tkXk ehsk j?. fJe S'Nh s'A S'Nh rZb ƒ th pj[s y{p;{os Yzr Bkb g/P ehsk frnk
j?. fJ; ftu t/dK, ftnkeoDK, nmkoK g[okDK ns/ j'o eJh PpdK ƒ pj[s jh
gqGktPkbh Yzr Bkb g/P eoB dk :sB ehsk frnk j?. eJh b'eK B/ j'o GkPktK dk
;jkok b? e/ fJ; soI s/ fbyD dk T[gokbk ehsk, go ekw:kp BjhA j'J/. fJZE/ jh
p; BjhA ;r'A fJ; soI nB[;ko fbyD d/ B/V/ th BjhA gj[zu ;e/. w[Zedh rZb fJj
fe GkJh Bzd Bkb r':k B/ nkgD/ w[ofPd^J/^ekfwb dh skohc ftu fbyD dk jo
;zGt T[gokbk ehsk j?.
r[o{ ;fjBPkj ;odkoK dk ;odko^ r':k B/ fJBQK ƒ pkdPkjK dk pkdPkj, nwhoK
dk nwho, ;odkoK dk ;odko, d[yfVnK dk rwyko, sys dh PkB ns/ y{p;{osh
fij/ PpdK Bkb :kd ehsk j?.
wfjcb ƒ ;ikT[D tkbk^ r':k nkg pko/ skohc eofdnK d[BhnK dh wfjcb ƒ
;ikT[D tkb/, y[PhnK d/D tkb/, ;fjBPkjh sys ƒ fIzdrh pyPD tkb/, T[FZu/ o[sp/
tkb/, b'eK d/ d[Zy^dod ftu Pohe j'D tkb/, gq/PkB b'eK dh wdd eoB tkb/,
PpdK Bkb :kd ehsk j?.
jZe jZe nkrkj r[o r'fpzd f;zx, Pkfj PjBPkj r[o r'fpzd f;zx]ñú÷]
po d' nkbw Pkj r[o r'fpzd f;zx, yw; ok iK^ekj r[o r'fpzd
f;zx]ñúø]
jw/Pk dh pkdPkjh dk wkfbe j?L^ jw/Pk ofjD tkbh pkdPkjh d/ wkbe fi; Bkb
B/e B;hp/ dk uzB uwedk oj/, s/o/ uzBQ ƒ edh rqfjD Bk bZr/, s/ok Bk jw/Pk
ekfJw dkfJw oj/, s/oh gksPkjh edh ysw Bk j't/. T[; dh je{ws ƒ oZph skes
214
jk;b oj/. T[; dh je{ws ftu d[y sebhc dh e'Jh rZb BjhA. je{ws th nfijh
j? fi; ftu T[sko BjhA. r[o{ ih dh je{ws dk sys ;fink Xfink j? ns/ nfijk
j? fi; ftu edhA th wZXw j'D d/ nk;ko BIo BjhA nkT[Ad/. fJ; soQK ;zy/g ftu
efj ;ed/ jK feL
Bkf;o' wB;{o r[o r'fpzd f;zx, JhIfd wBI{o r[o{ r'fpzd f;zx ]ñúõ]
;fsr[o{ BkfIw j?1, T[j nIhw ;kB P'es dk wkfbe j?^ gqpzX ubkT[D ftu
;fj:'r d/D tkb/, y{p;{osh ftu tkXk eoB tkb/, T[BQK d/ c?I s'A bkG gqkgs eoB
tkb/, jo/e ezw ftu nkg dh Beb eoB tkb/, dopko ftu gstzfsnK dk doik
gqkgs eoB tkb/ jB.
|kfJI[b nBtko r[o r'fpzd f;zx, ekPc[b n;oko r[o r'fpzd f;zx]ñúù]
r[o{ dk j[ew o~ph ns/ p/fw;kb j?2^ Gkt r[o{ dk nkd/P oZp dk nkd/P j[zdk j?.
r[o{ oZp d/ j[ew s'A pr?o e[M BjhA efjzdk, i' efjzdk j? oZp d/ c[owkB nB[;ko
efjzdk j?. nkg dh T[vkB sZe e'Jh BjhA gj[zu ;edk.
r[o{ cfonkd ;[DB tkbk j?^ Gkt cfonkdh ns/ ;tkbh dk ;tkb ;[D e/ T[;ƒ
g{ok eoB dk :sB eodk j?. cfonkdh dh cfonkd dk yk; fXnkB oZydk j?.
d[Zy ns/ szrh d{o eoB tkbk j?.3 r[o{ I[bw eoB tkb/ ƒ wkoB tkbk j?, I[bw
fwNkT[D tkbk j?.
;fsr[o{ dh cIb fwjo ns/ ;yktsL noe c?I ns/ eowk Go/ pZdbK tKr, fiBQK
dk cIbK dk pZdb jw/Pk oj/, wfjcb d/ fuokr, XBh ns/ ;ykts d/ Gzvko,
r[BkjK dh w[nkch eotkT[D tkb/, cIb ns/ fwjo dh dbhb, eow ns/ ofjw dk
gzx{Vk, ;ykts d/ dfonk, fwZmk cb d/D tkb/ doys, cIb ns/ fwjo d/ uPw/,
;ykts d/ dfonk, cIbK ns/ fwjo pkBhnK d/ Gzvko, fBnkwsK tkb/, ;[Zy^PKsh
tkb/, y{p;{osh d/ e/Ado, d[obG w'sh, jw/Pk pjko c[ZbK tkb/ pkr, fwjoK Go/ whAj
1 vkH rzvk f;zx, GkJh Bzd bkb rqzEktbh, gpbhe/PB fpT{o', gzikph :{Bhtof;Nh, gfNnkbk, 1989,
gzBk 154, Bkf;o' wB;{o r[o r'fpzd f;zx, JhIfd wBI{o r[o{ r'fpzd f;zx ]ñúõ] 2 T[jh g[;se, gzBk 155, iK^c'ofI dfjo r[o r'fpzd f;zx, |?fI jZe ok pfjo r[o r'fpzd f;zx
]ññò] 3 T[jh g[;se, gzBk 156, \kIfB jo rzi r[o r'fpzd f;zx, pojwfj jo ozr r[o r'fpzd f;zx]ññö]
215
tKr, d[Zy dod ftu fjZ;k gkT[D tkb/, trd/ gkDh tor/ ;kc, nsk:K eoB tkb/,
d[Zy dod tzvkT[D tkb/, ofjwsK tkb/, p/;jkfonK d/ ;jko/, poesK tkb/, so;
eoB tkb/, fJBkwK tkb/, eowK tkb/, fBnkwsK Gog{o, eokwksK Gog{o, ehwsh
w'sh tKr, trd/ dfonk tKr jB. ;fsr[o{ b'ekJh dhnK wfjfcbK d{o eoB tkbk
ns/ fJB;kc eoB tkbk j?.4
r[o{ oZp dk o{g j?5^ r':k fbyd/ jB fe r[o{ oZp dk jh B{o j?. uVQdhebk ftu
ofjD tkbk B{o, oZp d/ gstzfsnK d/ fro"j ftu Pkfwb j'D tkb/, oZp dh fJe'
fJe j'D dh rtkjh d/D tkb/, nkgD/ B{o ;dek wfjcbK ƒ o'PB eoB tkb/, fdbK
ƒ mzve gj[zukT[D tkb/, fujfonK ƒ B{o pyPD tkb/, p[okJh fwNkT[D tkb/,
uzfrnkJh d/ o;s/ ƒ gqc[Zbs eoB tkb/, jZe dk ;kE d/D tkb/, p[okJh s'A ezBh
esokT[D tkb/, jB/o/ ftu dZph wB[Zysk ƒ o'PBh tb fbnkT[D tkb/ ;B. r[o{
fJB;kc eoB tkfbnK dk wddrko j?. T[j sK B{o jh B{o jB6, oZp d/ fJe'^fJe
j'D ƒ wzBD tkb/ jB7 ns/ oZp sZe gj[zuD tkb/ frnkB d/ ekfJb jBl Ikjo
pkfsB dk frnkB oZyD tkb/8, jo/e dk ;kE d/D tkb/, j~e ;~u d/ g[ikohl o~p s/
Go';k oZyD tkb/l w[ZY'A jh nBkfJsK d/ wkbe jB9l jZe ;Zu dk frnkB p/BIho
j?. T[j sK Ikfjo pkfsB bJh ;iktN jB. GkJh Bzd bkb r':k nB[;ko ;fsr[o{
nzdo'A pkjo'A th nfij/ ezw eod/ jB fe ;iktN dk ekoB pD iKd/ jB.
;fsr[o{ jZe gq;s jB10^ Bzd bkb r':k nB[;ko ;fsr[o{ jZe gq;s jB. jZe
;Zu ftu ;hP/ tKr ;kc ;[Eo/, jZe gq;sh ftu nkgDh fw;kb nkg, jZe ;Zu
dhnK feoBK Bkb x[Zg jB/o/ ;wki ftu o'PBh g?dk eoB tkb/, jZe ;Zu dh p/Vh s/
4 T[jh g[;se, gzBk 157, \kbf;' p/̂ ehBk r[o r'fpzd f;zx, jZe jZe nkJhBk r[o r'fpzd f;zx]ñòô] 5 T[jh g[;se, gzBk 165, jw{ r[o{ r'fpzd f;zx jw{ BkBe n;s, jwk Ppfd T{ I"jo' wkBe
n;s]òø] 6 T[jh g[;se, gzBk 155, d;fs jwk^rK pI?fb n|Ikfb T{, po ;fo nBtkfo fJbfj jZe ekfb
T{]ñúó] 7 T[jh g[;se, gzBk 176, sokts o:kjhfB s"jhd ok, BIkos p[;kshfB siohd ok ]ññù]l gzBk
207, tjhd[b^njd bk^Pohe[b ;wd, nwhw[b^eow bw^:jd w[B|od]ñö] 8 T[jh g[;se, gzBk 155, nkfbw[b n;sko r[o r'fpzd f;zx, npfo ofjws pko r[o r'fpzd
f;zx]ññú] 9 T[jh g[;se, gzBk 175, jgfjfo nbk ;kfjp nispk, ;jkfp eow nk|skfp j[dk ]ññô] 10 T[jh g[;se, gzBk 159, po so nI jo edo r[o r'fpzd f;zx, ikftdkBh ;do r[o r'fpzd
f;zx]ñôô]
216
;tko j'D tkb/, jZe ;Zu dh rZb ƒ gqtkB uVQkT[D tkb/, jZe ;Zu dh fwZmh Bdh
dk gkDh ghD tkb/, r[o{ o{jK dh o{j th jB. wIp{s fJokd/ tkb/l gZeh g?ohA ofjD
tkb/l eZuh rZb Bk efjD tkb/l fwZm/ dfonk dk fwZmk gkDh ghD tkb/l J/e w/A
nB/e s/ Go';k oZyD tkb/l w[Zy'A ns/ nzs d/ g?dk eoB tkb/ ns/ :ehB eoB tkb/l
P[o{ tkb/ ns/ nzs tkb/, T[j jo uhI ftu w"i{d jB, jo uhI ftu :ehB oZyD
tkb/ ns/ jo P?n ftu jkIo BkfIo ofj e/ Go';k oZyD tkb/ jB. r':k fco fbyd/
jB fe oZp d/ BIdhe g;zdhdk ns/ wBI{o jB11l j~e dh gSkD eoB tkb/l ekfJw
ofjD tkb/l r[o{ d/ g?oK dh X[V d/th d/tfsnK dhnK nZyK bJh ;[owk12, feBko/ s'
fpBK ;w[zdo jB ns/ ;{yw jB.13
T[Zu/ o[sp/ tkb/ jB14^ nkg dk ;EkB j'oK Bkb'A ekch T[FZuk j?. nkg jo fbjkI
Bkb fe;/ j'o Bkb w/b BjhA yKd/. nkg dh Iks nfijh y{Pp{dko uhI j? fi; Bkb
j'o fezBhnK uhIK s'A fdwkrK ƒ ;e{B fwbdk j?. ewkb, iwkb ns/ ibkbk nkg
dhnK p/fw;kb uhIK ftu Pkfwb jB. jZe B[wkJh, jZe gq;sh, jZe ;Zu dh rZb ƒ
wzBD tkb/ ns/ jZe ;Zu s/ :ehB eoB tkb/, nkcsK, gq/PkBhnK ns/ sebhcK ƒ
d{o eoB tkb/ jB. ;ob PpdK ftu fejk ik ;edk j? fe T[~u/ doi/ d/ wB[~y jBl
oZp d/ B[wkfJzd/ jB. 15 nkg ƒ r':k B/ PfjBPkj, dot/P, d[y sebhcK ns/
gq/PkBhnK dk fBgNkok eoB tkb/ ns/ ;[bskB fijhnK T[gkXhnK Bkb fBtkfink j?.
r':k fbyd/ jB fe nkg d/ doPB eoB Bkb o{jkBh PKsh fwbdh j?.16 nkg dh
Iks nkw BjhA j?. id'A nkg d/ w[yV/ s'A eZgVk T[sko d/JhJ/ sK T[j fJzi jh j?
fit/A e'Jh Pwk wfjcb ftu irk d/JhJ/. fJBQK d/ nkT[D Bkb jB/ok d{o j' iKdk
j?. u[c/o/ o"PBh jh o"PBh c?b iKdh j?. ;fsr[o{ dk o'np dpdpkl ;fsr[o{ dk
11 T[jh g[;se, gzBk 154, Bkf;o' wB;{o r[o r'fpzd f;zx, JhIfd wBI{o r[o{ r'fpzd f;zx ]ñúõ] 12 T[jh g[;se, gzBk 159, fsZ;n T[bth \kfe r[o r'fpzd f;zx, ukefo ukbkfe r[o r'fpzd
f;zx]ñôò] 13 T[jh g[;se, gzBk 160, o{j do jo fi;w r[o r'fpzd f;zx, B{o do jo uPw r[o r'fpzd
f;zx]ñõò] 14 T[jh g[;se, gzBk 158, \ke^p'f; gkfJ r[o r'fpzd f;zx, w[epb nI nkbkfJ r[o r'fpzd
f;zx]ñóõ] 15 T[jh g[;se, gzBk 159, T[FZfw e[Zd; pekfo r[o r'fpzd f;zx, rkPhnk podkfo r[o r'fpzd
f;zx]ñôú] 16 T[jh g[;se, gzBk 158, BkfIokfB o{fJ r[o r'fpzd f;zx, w;fs jZe do e{fJ r[o r'fpzd
f;zx]ñóô]
217
y[~bQk^v[~bQk ;[Gknl oZp Bkb fwbkT[D tkbh rZbpksl ;fsr[o{ dh ;'ul ;fsr[o{ dh
sphnsl fdb d/ G/d ;w[zdo tKr y[ZbQ/ v[Zb/ jB.17
;fsr[o{ dk B;hpk T[F~u/ o[sp/ tkbk j?18^ nkg dk B;hp iwkb ns/ ewkb Gog{o
j?l T[; ftu ibkb th j?. w[beK ns/ fdbK s/ csfj gkT[D tkb/ jB. ;koh d[[BhnK
ƒ nkgDhnK y{phnK okjhA ekfJb eoB tkb/, I[bw d/ fybkc NZeo b?D tkb/, jB/oh
ftu v[Zph wB[Zysk ƒ o'PBh tZb fbnkT[D tkb/, T[FZu/ B;hp/ tkb/, nkgD/ iwkb
okjhA b'eK ftu ewkb g?dk eoB tkb/, ;z;ko ftu y{p;{osh b? nkT[D tkb/, p/ikB
b'eK ftu e[ZM eo r[IoB tkbh GktBk g?dk eoB tkb/, T[FZu/ fynkbK T[FZuhnK
GktBktK ns/ T[FZuhnK ;'uK d/ wkbe ;B. Bkb jh ;fsr[o{ uzr/ B;hpK tkb/ jBl
T[BQK dhnK y{[phnK ns/ nebwzdh dk e'Jh nzs BjhA. T[j sK v{zxh BIo tkb/ ns/
d{o dh ;'uD tkb/ jB. T[j j[fPnko th jBl T[BQK dh w[j~ps, PfjD eoB dh
skes, Xhoi, fdnkbsk s/ feqgkbsk sK p/fw;kb jB.
r[o{ fwjopkB j?19^ r':k fbyd/ jB fe ;fsr[o{ sK fBo/ fwjopkB jB. fwjopkBh
d/ yIkB/ ti'A ikD/ iKd/ jB. fwjopkBhnK, eow cowkJhnK ns/ cIbK tkb/ jB.
fBPekw ;/tk eoB tkfbnK ns/ fwjo eoB tkfbnK ftu'A fJe jB. w[nkc eoB
tkfbnK ftu w[nkc eoB tkb/, XBkvK ftu'A XBkv, uzrhnK nkdsK gkT[D tkfbnK
ftu'A uzrhnK nkdsK tkb/ jB. ;fsr[o{ edodkB jBl ;G Bkb ;[bkj ;ckJh eoB
tkb/l ;fsr[o{ w;skfBnK dk w;skBk j?20l T[j uzrhnK nkdsK tkb/ jBl T[BQK dh
B/eh nfwZN j?21l nkg dh rZbpks ftu d{o nzd/Ph j?l p/BIho PkfJo ns/ tkofse
fbyD tkb/22l ;fsr[o{ dh ;Zuh p'bhl r[o{ e;'Nh j?23l r[o{ dk o[spk.24
17 T[jh g[;se, gzBk 155, w[ep[b' wep{b r[o r'fpzd f;zx, tk;b' w';[b r[o r'fpzd f;zx]ñññ] 18 T[jh g[;se, gzBk 158, nPo e[Zd;h okfw r[o r'fpzd f;zx, tkf;f| fJokw r[o r'fpzd f;zx
]ñóù] 19 T[jh g[;se, gzBk 160, tkfjp' tZjkp r[o[ r'fpzd f;zx, |kfsfj jo pkp r[o r'fpzd f;zx]ñõú]l
Pkfwfb^b^nPcke r[o r'fpzd f;zx, ekfwfb^b^n\bke r[o r'fpzd f;zx]ñõñ]l j{ nb^ekb' nbjjkb' nbpkbBk, j{ n|ok;' fJepkbBk]ñóòù]l gzBk 207, j{ nb^tkfjp[b fBnw pk nb^nBBk, j{ nb^wi|Ib nb^fJbw pnb^nBBk]ñóóø]
20 T[jh g[;se, gzBk 207, j{ nb^;bsBs' j{ sothjBk, j{ nb^psBkl U j{ s|ohjBk]ñóóú] 21 T[jh g[;se, gzBk 175, i|kfB ;\k nkbfw weows, wjhfs nsk e[bIfw nks|s]ññó] 22 T[jh g[;se, gzBk 156, jZe \[d tZ;kf| r[o r'fpzd f;zx, po sohA n";kf| r[o r'fpzd f;zx]ññø] 23 T[jh g[;se, gzBk 157, ykfb;' p/̂ ehBk r[o r'fpzd f;zx, jZe jZe nkJhBk r[o r'fpzd f;zx]ñòô]
218
r[o{ dh pI[orh ns/ nIws25^ r':k fbyd/ jB fe r[o{ ;kfjpkB pI[orh ns/
nIws ftu fe;/ d{i/ ;wkB BjhAl nkg ;kfjpkB dh pI[orh ns/ tfvnkJh b'ekJh
Bkb'A ftP/P j'fJnk eodh j?. Bkw, ekw ns/ wekw th j'oK Bkb'A T[FZuk j[zdk j?.
r[o{nK dk iwkb ns/ ewkb th tyZok jh j'fJnk eodk j?. nIws ns/ tfvnkJh
nkg dh fIzdrh dk nN[ZN ns/ nfBZyVtK nzr j?. eow eoB tkfbnK, cIbK
tkfbnK ns/ fwjo eoB tkfbnK ftu nkg ;kfjpkB dk o[spk ns/ wekw pj[s
T[FZu/ gZXo dk j'fJnk eodk j?.
;po ;zs'y ftu ;kfonK Bkb'A T[FZu/, fgS'A ns/ nZr/ nkT[D tkfbnK ftu
;ot'sw, o[sp/ ns/ p[bzdhnK ftu ;G s'A fInkdk T[FZu/, PfjoK, d/PK dh ;?o eoB
tkfbnK ftu fInkdk ;?o eoB tkb/, GktBktK ns/ fynkbK ftu ;G s'A ftbZyDsk
tkb/ Pohc b'eK ftu'A Pohc, T[FZu/ o[sp/ tkfbnK ftu'A T[FZu/ o[sp/ gkT[D s/ pDkT[D
tkb/, ekfpb ns/ fBg[zD b'eK ftu'A wkfjo, g[zB^dkB eoB tkfbnK ftu'A ;G s'A
fInkdk g[zB^dkB eoB tkb/, cIbK fwjoK tkb/, uzr/ ;dkuko tkb/, nkgfDnK
gokfJnK Bkb fgnko eoB tkb/, tXhnk Bch; b'eK ftu'A Bch;, b'eK ftu'A ;G s'A
fInkdk y{phnK tkb/, tfvnK ftu'A tZv/, ewkb tkfbnK ftu'A ewkb tkb/, T[FZfunK
ftu'A T[FZu/, nIws pI[orh tkfbnK ftu'A nIws pI[orh tkb/, uzrk p'bD tkfbnK
ftu'A uzrk p'bD tkb/, T[FZuh ;'u oZyD tkfbnK ftu'A w[cZfeo, dofinK tkfbnK
ftu'A pj[s doik gkT[D tkb/, uzrh rZb efjD tkfbnK ftu'A ;G s'A uzrh efjD
tkb/, T[FZuh PkB tkfbnK ftu'A ;G s'A T[FZuh PkB tkb/, T[FZuh ;'u oZyD tkfbnK
ftu'A T[FZuh ;'u oZyD tkb/.
r[o{ p/fBnkI j?^ r':k fbyd/ jB fe r[o{ ;kfjpkB d[BhnK ns/ d[BhnK tkfbnK dh
e'Jh gqtkj BjhA eod/, ;r'A fJBQK ;kohnK uhIK s'A p/fBnkI j[zd/ jB. b'ekJh dh
fBPekw ;/tk GktBk ;fjs fydws eoBk nkgDk coI ;wMd/ jB. fJBQK dh
nodk; d/ PpdK dh bVh jko tKr go'Jh j'Jh j?. r[o{ sK fdbdkoK dk fdbdko j?l
24 T[jh g[;se, gzBk 158, ;otoK ok ski r[o r'fpzd f;zx, po sohA fwnoki r[o r'fpzd
f;zx]ñóø] 25 T[jh g[;se, gzBk 156, ;kfjfp nebhb r[o r'fpzd f;zx, fIfp jZe sIbhb r[o r'fpzd
f;zx]ññõ]
219
nkfPeK dk nkfPel ;iktN d/D tkb/ jBl T[j p/BIho jBL w[ezwb T[;skd jBl
;kohnK y{phnK Bkb Gog{o jB ns/ r[o{ p/jd pjkdoh d/ wkfbe jB.26
;fsr[o{ ih dk n;bk^ nkg dk sho nkw sho BjhA ;h, ;[ZfsnK ƒ irkT[D tkbk
;h. nkg dh roI f;o ƒ ckND tkbh ;h. nkg dh sbtko e'j ekc dhnK
gjkVhnK ƒ d' N[eV/ eoB tkbh ;h. nkg dk B/iK csfj gqkgs eoB tkbk ;h.
csfj tkbk Mzvk, jo S'Nh s'A S'Nh uhI ƒ fpibh tKr MZN ;wMD tkb/, B/finK
okjhA vke{nK ƒ T[BQK dk okj ftykT[D tkb/, n;wkB dhnK ewzdK sZe o;kJh eoB
tkb/, fJe S'Nh fijh uzfrnkoh okjhA ;koh d[BhnK ftu o"PBh c?bkT[D tkb/, nkg
dh sbtko t?oh dhnK nKdoK sZe pjko b? nkT[D tkbh ;h. fiZE/ sZe ;fsr[o{ dh
skes dk gqPB j?, T[j c"i d/ nkr{ jBl izr ftu x'V;tko ofjzd/ ns/ r[o{ nIhw
cfsj jB.
s/r ok cZskj r[o r'fpzd f;zx, ikB' fdb ok okj r[o r'fpzd f;zx]ññô]
;fsr[o{ dh c"i dh skes^ Bzd bkb r':k fbyd/ jB fe ;fsr[o{ dh c"i dh skes
p/P[wko ;h. fJe c"ih jIko c"ihnK dk w[ekpbk eodk ;h. n"yh xVh ftu c"ih
Bk neZd/ Bk EZed/, c"iK dk w{zj w'VB tkb/, fto'Xh c"i ƒ jko dk ;kjwDk
eotkT[D tkb/ csfj dk Mzvk jo EK bfjokT[D tkb/, iIp/ Bkb bVB tkb/ ;B fi;
eoe/ ekw:kph fJBQK d/ g?o u[zwdh ;h. ;fsr[o{ ;G dh skohc eoB tkbk j?l ;ko/
r[o{nK dhnK f;csK T[BQK ftu jBl ;fsr[o{ ;ko/ gq/wh b'eK bJh fizdikB jBl fJBQK
dh skohc ;[DBk uzrh rZb j?l d/th d/tfsnK ns/ ;ko/ ;fsr[o{ d/ nkfPe jBl T[j
nksfwe b'eK dk wddrko j?l r[o{ oZp d/ pzfdnK dh skes tXkT[Adk j?l d/th
d/tfsnK ns/ Xkofwe rqzEK ƒ ;ikT[D tkbk j?l r[o{ d/tfsnK dk T[;skd j?l T[j
oZp dh Grsh eoB tkfbnK d/ d';s jBl ;fsr[o{ poesK d/ yIkB/ jB ns/ f;woB
eoB tkb/ ƒ fJIZs pyPd/ jB.
Gb/ wB[~yK d/ y?oykj jB^ Gb/ eow ewkT[D tkfbnK ns/ GbkJh d/ okj s/ uZbD
tkfbnK, B/eh ƒ ngDkT[D ns/ c?bkT[D tkfbnK ns/ p[okJh ƒ fwNkT[D tkfbnK d/
26 T[jh g[;se, gzBk 175, db/o' sB'wzd' |ho'I izr, r[fb ndb' fdB;k| ok p{ U ozr]ññò]l gzBk
176, p^w?dkfB izr nktoh Pfj;tko, p^i"bkfB \;w n|rBh Bkwdko ]ñòñ]
220
y?oykj jB. Gbk, Gb/ ns/ GbkJh ƒ soihj d/D tkb/ jB. jZe ;Zu d/ g?Av/ s/
uZbD tkfbnK bJh ikB d/D bJh fsnko jB. jZe ;Zu d/ okjhnK bJh nkgDh
ikB wkb ns/ ;wK e[opkB eoB bJh sZsgo BIohA nkT[Ad/ jB. jZe ns/ jehes
ƒ g;zd eod/ jB. Bk jZe ns/ p[okJh ƒ fwNkT[D bJh jo ;zGt :sB eod/
BIohA nkT[Ad/ jBl r[o{ o{j ƒ skes pyPd/ jBl ;Zu d/ gKXhnK d/ bJh ;jkJh
jBl r[o{ nkswk ƒ skes pyPD tkb/ jBl wkBf;e ns/ fJZSktK d/ Mzp/fbnK s'A
pukT[D tkb/L dhB d[BhnK ƒ ;iktN pyPD tkb/ jBl IwhB n;wkB d/ g?dk eoB
dk ekoB T[jh jBl r[o{ ;[ZfsnK ƒ irkT[D tkb/ jBl r[o{ nIkd wB[ZyK ƒ
w[pkoepkd efjD tkb/ jBl ebkw ƒ fwmk; pyPD tkb/ jBl G'r ftbk; ƒ
xNkT[D tkb/ jB.
\kej{fp ;okfJ r[o r'fpzd f;zx, \Zw; t;| g?okfJ r[o r'fpzd f;zx]ñõõ]
r[o{ d/ w[ohd r[o{ ƒ ;G s'A fgnko/ jB^ r[o{ ih ƒ nkgd/ w[ohdK Bkb fJBQK w'j
w[jZps j? fe T[j nkgD/ w[ohdK ƒ nkgDh fizd ikB s'A th fgnko/ brd/ jB. jo
gb T[BQK dk fynkb oZyDk, T[BQK d/ ;Zu/ fgnko dh fBPkBh j?. fJBQK Bkb i[V/
ofjDk ns/ i'Vh oZyDk nkgDh PkB ;wMd/ jB. nekP d/ d/ts/ th nkg d/ r[bkw
jB, uzB, ;{oi ns/ f;sko/ r[o{ bJh ikB fdzd/ jB, ;fsr[o{ d/ nfsnzs ;/te jB,
;fsr[o{ o~p d/ yk; jBl ;fsr[o{ dk ykb;k, ;fsr[o{ tck d/ g[sb/ jB, fBwkfDnK
ƒ fJI~s pyPD tkbk j?, ;fsr[o{ d/ ;/te nIkp s'A w[esh gkT[D tkb/ jB, ;fsr[o{
y[Pypoh d/D tkb/ jB ns/ ;fsr[o{ db/oh ns/ j';bK d/D tkb/ jB.
;fsr[o{ w[okdK g{ohnK eoB tkb/ jB^ GkJh Bzd bkb r':k fbyd/ jB fe ;fsr[o{
fJe nfijh ;fseko :'r j;sh jB fiBQK nzdo w[okdK g{ohnK eoB dh skes j?.
we;dK ƒ g{ok eoBk, Io{osK dh g{osh, ezwK ƒ B/go/ ukVQB tkb/, c[ZbK ftu o'De
pyPD tkb/, ezw^ekiK ftu ;jkfJsk eoB tkb/ jB. p/w[okdK dhnK w[okdK g{ohnK
eoB tkb/, Bekwh ƒ ;cbsk ftu spdhb eoB tkb/, nZyK dh o"PBh pyPD tkb/,
fdbK ftu ;[Zy PKsh d/D tkb/, p/ikBK ns/ p/o{jK ftu ikB s/ o{j eqwtko gkT[D
tkb/, tfjwK GowK dh v[Zph b'ekJh ƒ f;ZX/ okj ftykT[D tkb/, jB/o/ u'A eZY e/
221
o"PBh tZb b? nkT[D tkb/ jB. ;fsr[o{ o;wK fotkiK wzBD tkfbnK d/ fybk| jB.
o;wK, fotkIK, tfjwK, GowK, p/eko ezwK ns/ ;ze'u eoB tkb/ jB.
GkJh Bzd bkb r':k fbyd/ jB fe ;fsr[o{ wfjfcbK, ;GktK dh o'De
tXkT[D tkb/ jB. fJZE/ jh p; BjhA ;r'A fuokrK ƒ o"PBh pyPD tkb/ jB.
Go';/:'r Py;hnsK ftu Pkfwb jB.
nZr/ fbyd/ jB fe ;fsr[o{ fBPekw ;/tk GktBk tkfbnK d/ nzr ;zr jB.
Bgke uhIK ns/ Bgke b'eK ƒ gke eoB tkb/ jB. p{o/ ezw eoB tkfbnK ƒ f;ZXk
okj ftykT[D tkb/ jB. uzr/ p'bD tkb/ ns/ uzr/ ezw eoB tkb/ jB. p/;jkfonK
bJh ;jkok ns/ skes d/D tkb/ jB. jo d[Zy^;[Zy ftu ;kE d/D tkb/ jB, ;r'A
jo n"yh xVh ftu yV/ j[zd/ jB. jo p[okJh d/ yksw/ bJh nkg dh nkwd j?.
;fsr[o{ gq/PkB b'eK bJh gBkj dk ezw eod/ jB. gq/PkBh ftu ;jkfJsk eod/ jB.
phwkohnK j'D, d[Zy dod d/ Mzp/b/ j'D, s/I jtk dk MZyV j't/, fIzdrh d/ fe;/ w'V
s/ e'Jh gq/PkBh nk ikt/ sK r':k nB[;ko ;fsr[o{ gBkj dk ezw eod/ jB.
;fsr[o{ p/e;K, p/p;K, p/;jkfonK, fBwkfDnK ns/ fBskfDnK bJh ;jkfJsk
dk ezw eod/ jB. wdd ukj[D tkfbnK bJh wdd d/D tkb/, jZE cVB tkfbnK
bJh jZE cVB tkb/, nkofEe wdd ukj[D tkfbnK bJh nkofEe wdd d/D tkb/
ti'A ikD/ iKd/ jB. ;fsr[o{ G[ZfynK ƒ o'Nh y[nkT[D tkb/, BzfrnK ƒ eZgVk
gfjDkT[D tkb/, d[y dod tkfbnK ƒ y[Ph d/ gb d/D tkb/, gq/PkBhnK ƒ y[PhnK
ftu spdhb eoB tkb/, d[BhnK d/ Mzp/fbnK s'A w[esh eotkT[D tkb/ jB.
;fsr[o{ gkgK ƒ w[nkc eoB tkb/, fuZeV GfonK ƒ bkT[D tkb/, ewI'oK,
Io{os wzdK dh wdd eoB tkb/, tXheh d/ fybkc vN ikD tkb/, I[bw d/ fto[ZX
izr bVB tkb/ jB. w[;hpsK, gq/PkBhnK dk vN e/ w[ekpbk eoB tkb/ jB. GkJh
Bzd bkb r':k fbyd/ jB fe ;fsr[o{ ;bkwsh pyPD tkb/, ;bkwsh b? nkT[D tkb/
jo/e ezw ;bkwsh d/ Bkb eoB tkb/ jB.
n;wkB tZb'A nkT[D tkbhnK w[;hpsK s'A gBkj fdtkT[D tkb/, n;wkB ns/
IwhB d/ EzwQ ti'A ikD/ iKd/ jB. ;fsr[o{ uzr/ B;hp/ tkb/, B/e B;hpK b? nkT[D
222
tkb/ jB. c;h j'Jh p/Vh ƒ gko bzxkT[D tkb/ jB. brksko wdd eoB tkb/, jZe
;Zu dk ;kE d/D tkb/, jZe ;Zu dh rZb dk gquko s/ gq;ko eoB tkb/ jB.
;fsr[o{ jB/o/ ƒ d{o eoB tkb/, jB/o/ ftu v[Zp/ b'eK ƒ o"PBh tZb fbnkT[D tkb/
jBl jZe ;Zu dk o;sk ngDkT[D tkb/ ns/ jZe ;Zu dh rZb s/ nV ikD tkb/
jB. ;w[Zu/ s"o s/ ;fsr[o{ ofjpo d/ s"o s/ ikD/ iKd/ jB. nkr{ g/Ptk ti'A :kd
ehs/ iKd/ jB. fJBQK d/ g?oK dh X[V nZyK bJh ;{ow/ dk ezw eodh j?. ;[Gkr/ B/
T[j b'e fiBQK ƒ fJBQK d/ g?oK dh X[V fwb ikt/. ;fsr[o{ dk bzro ;G bJh j? e'Jh
nwho j't/ iK rohp ;kfonK bJh fJe' d;soykB j?. S'Nk j't iK tZvk ;G dh
fJj' gSkD j?.
r[o{ y{p;{os Peb s/ ;{os d/ wkbe jBl Bkb jh Xkofwe MrfVnK dk
c?;bk eoB tkb/ jB. fijV/ oZp dhnK dksK ƒ Bk wzBD T[BQK ƒ wko ;[ZND tkb/
jB. X'y/pkIK, gkyzvhnK ƒ ;jh g?rkw d/D ns/ mhe okj s/ gkT[D tkb/ jB. GkJh
Bzd bkb r':k fbyd/ jB fe ;fsr[o{ jo Xow d/ g{iBheK, ntskoK ns/ ;kX{^;zsK
tKr BjhA jB. nkg dh PkB fJBQK ;kfonK s'A T[FZuh j?. d/th^d/tfsnK ns/
g[ikohnK s'A T[go T[FZm e/ ;kfonK ƒ ;ot;KMhtkbsk dk ;zd/P d/D tkb/ jB. fJ;
;zpzXh nkg dh fizBh th skohc ehsh ikt/, xZN j?. jZe ;Zu dk t;so gfjD e/
b'eK ƒ X'yk d/D tkfbnK d/ fybkc vZN ikD tkb/ jB. jzeko, x[wzv d/ ;\s fto'Xh
ti'A ikD/ iKd/ jB. gkyzvhnK s/ fonkekoK ƒ tzrkoD tkb/ jB. nfij/ wB[Zy fijV/
b'ekJh bJh bkj/tzd ;kfps Bk j'D, T[BQK bJh ;ys ekotkJh eoB tkb/ jB.
bVkJh MrVk, dzr/ c;kd eoB tkfbnK d/ fybk| ekotkJh eoB tkfbnK d/ fto[ZX
ntkI p[bzd eoB tkb/ jB. ;fsr[o{ fJZSktK ns/ wB dh rZb wzBD tkfbnK d/
fybkc jB. Jhoyk eoB tkfbnK ƒ ;Zuk^;[Zuk wB[Zy pDB bJh ek|h gq/fos eod/
jB. Jhoyk eoB tkfbnK Bkb Bcos eoB tkb/ jB. p{o/ T[gd/P d/D ns/ p{o/
okj gkT[D tkfbnK d/ fybk| jB. tkndk eoe/ s'VB tkfbnK ns/ tknd/ dk
gkbDk Bk eoB tkfbnK d/ th fybk| jB. PoBkoEhnK dh gfjb d/ nkXko s/
rZbpks ;[DB tkb/ jB. w[odk fdbK ftu o{j gkT[D tkb/ jB. ;|o ftu :kd
;wrZoh dk gqpzX eoB tkb/ jB. T[iV/ fdbK ƒ p;kT[D tkb/ jB.
223
n?pK ƒ YeD tkb/ ns/ godk gkT[D tkb/ jB. T[j nkgD/ jZEhA nkg ezw
eoB ƒ wjZst d/D tkb/ jB. oZp ƒ Bk wzBD tkfbnK d/ fto[ZX jB. ;z;koe
ihtB pshs eoB tkfbnK dk th j";bk ncIkJh eoB tkb/ jB. ;fsr[o{ b'eK
dhnK uzrhnK rZbK ƒ goyD ns/ T[;dk pDdk jZe d/D tkb/ jB. fJj sK nwbK
;dek ;wki ftu y[Pp{ py/oD tkb/ jB. p/Go';/ ftu fIzdrh dh rZvh ubkT[D
tkfbnK bJh fJspko ns/ Go';k tXkT[Ad/ jB. ;z;kfoe ihtB ftu th b'ekJh bJh
;tor pDkT[D tkb/ jB. nkgDh fe;ws d/ nkg ou/sk jB. pI[orK dh fJIZs
ns/ ;fseko eoBk nkgDk coI ;wMd/ jB. fJBQK d/ fto'XhnK bJh oZp dh eo'gh
fsnko ofjzdh j?. ;zy/g ftu fJj efj ;ed/ jK fe ;fsr[o{ fJe gZe/ fBPu/ tkb/
ns/ gZe/ t;hb/ tkb/ g?rzpo jB.
r':k B/ s";hc^U^;Bk ftu ;fsr[o{ dh skoh| ehsh j? fi; ftu tZy^tZy
ozr ftykJ/ jB. fszB ;dhnK r[IoD s'A pknd th fBt/ebkgD Mbedk BIohA
nkT[Adk. fJj fbys noph cko;h d/ PpdK eoe/ p'Mb Io{o brdh j?, go noph
cko;h dh Ppdktbh Bkb fbys ftu BthA uhI wfj;{; j[zdh BIohA nkT[Adh j?.
PpdK fynkbK ns/ iIfpnK ƒ fJ; Yzr Bkb pzfBQnk frnk j? fe gkme EektN
(p'ohns) wfj;{; BjhA eodk. fJj uzr/ b/ye ns/ T[;dh fbys bJh wkD tkbh
rZb j[zdh j?.
T[BQK B/ nkgDh nfijh fwjBs ns/ fbnkes Bkb ;zzrqfj dh ;zgkdBk ehsh
j? fe GkJh Bzd bkb r':k dh wjkos, ;wM, neb, Ppdktbh, :'iBkpzdh ƒ t/y
neb j?okB ofj iKdh j?. fJj fJbw ns/ ewkb dh p/BIho s;tho j? fi; ftu
PkfJo B/ noEK d/ tZy^tZy ozr Go fdZs/ jB ns/ PoXk ns/ w[jZps d/ c[Zb fyV/
ftykJh fdzd/ jB.
r':k B/ s";hc^U^;Bk ftu wkB:'r ;fsr[o{ dh skohc ehsh j?. ;koh
fJpkos ftu Y[Zet/A nbckI, ekchnk pzdh dh tXhnk fw;kb j? ns/ g[okD/ d"o dh
:kd skIk eotkT[Adh j? fi; t/b/ fJ; soI dh fbys ƒ g;zd ehsk iKdk ;h. fszB
;dhnK s'A th tZX r[IoB s'A pknd th nkg dh fbys ns/ y{p;{osh ftu e'Jh
coe BjhA nkfJnk. fJ; fbys ftu nbzekoK, o{gkekoK dh ozrhBh Bkb fbys
224
ftu j'o y{p;{osh fByo e/ nkJh j? fi; s'A b/ye ns/ fbys dh nIws, fjews,
cIb, j[Bo, frnkB ns/ ;kfjse gZy'A wIp{s j'D dh fBPkBh T[Go e/ ;kjwD/
nkT[Adh j? fi; ftu ;fsr[o{ dh skohc eofdnK fBt/eb/ nzdkI ƒ g/P ehsk frnk
j?. fJ; fbys ftu noEK dh v{zxkJh EK^e[^EK t/yD ƒ fwbdh j?. eJh irQk fjzdh
ns/ fpqi GkPk d/ bcIK ƒ th fJ;s/wkb ehsk frnk j?. fJ; soQK n;hA fB;ze'u
efj ;ed/ jK fe r':k dh ;kohnK ouBktK fJ; rZb dk gqwkD jB fe T[j nkgD/
;w/A d/ brGr ;ko/ b/yeK, ouBkekoK ns/ ethnK ftu'A fJe yk; jh wjZst ns/
;EkB oZyd/ ;B, go fJ; rZb ƒ fXnkB ftu oZyDk j't/rk fe T[BQK B/ nkgDhnK
ouBktK dh GkPk ƒ fpbe[b ;ob pDk e/ oZfynk sK i' T[BQK okjhA ejh ikD tkbh
rZb ;kXkoD s'A ;kXkoD nkdwh d/ IfjB ftu p?m iktr/.