UzBridge · зарубежные страны на обучение и стажировку 605 стипендиатов из различных министерств, ведомств

Муаллиф Мақола номи Саҳифа

Конференция ишларига оид

1. Адҳам Бекмуродов Фонд “Эл-юрт умиди” ускоренно набирает обороты

3

2. Аробиддин Тўра Ўзбекистонда суғурта бозорини ислоҳ қилиш ва уни жадал ривожлантиришни таъминлаш масалалари

6

3. Анвар Буранов Ўзбекистонда биолатекс ва биокаучук саноатини яратиш давр талаби

10

4.

Санжар Жалолов, Адхам Худайкулов, Ҳамза Турсунов, Отабек Жўраев, Аробиддин Тўра,

Фахриддин Ибрагимов

Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2020 йил 24 январь куни Олий Мажлисга Мурожаатномасига бир гуруҳ ватандошларнинг муносабати

13

5. Жавоҳир Аҳмедов Янгиланаётган Ўзбекистон – бугунги орзулар, режалар ва эртанги кунги истиқбол

20

Илмий мақолалар

6. Меҳмонали Алиқулов Эркин иқтисодий зоналар фаолиятини ривожлантиришда хориж тажрибаси (Россия Федерацияси мисолида)

23

7. Шоира Жумаева, Рисолат Марданова

Инвестиция муҳитини кучайтириш-ўзбекистонда зиёрат туризмини ривожлантиришнинг асосий омили сифатида

30

8. Нодир Карабаев Тижорат банклари рейтингига муаммоли активларни таъсири

37

9. Умид Отажанов Ўзбекистон Республикаси ҳудудларининг инвестиция муҳитини баҳолаш

46

10. Азизхон Аҳмедов, Фахриддин Абдулбоқиев

Бугунги сифатли таълим - эртанги келажак 59

11. Ботиржон Сулаймонов Ўсимликларни биологик ҳимоя қилишнинг инновацион технологиялари.

65

12. Хуршид Худойқулов Ривожланган мамлакатлар акциядорлик жамиятларини капитал қийматини баҳолашнинг прогрессив усуллари

72

“UzBridge” электрон журнали

МУНДАРИЖА

www.uzbridge.eyuf.uz

I – СОН

ФЕВРАЛЬ, 2020 ЙИЛ

3


ФОНД «ЭЛ-ЮРТ УМИДИ» УСКОРЕННО НАБИРАЕТ ОБОРОТЫ

Вот уже третий год Обращение Президента страны Шавката Мирзиёева Парламенту Узбекистана становится главным общественно-политическим событием предстоящего года. В этом знаменательном 2020 году данное событие превзошло все наши ожидания. По сути руководитель страны дал старт еще более масштабным преобразованиям в обществе и в экономике не только на предстоящий год, а на целое десятилетие.

Высокой честью для Фонда «Эл-юрт умиди» является тот факт, что в своем обращении Парламенту страны Президентом был установлен для нашей организации минимальный целевой ориентир, так называемый KPI (ключевой показатель деятельности) Фонда на 2020 год – не менее 700 стипендий для обучения и прохождения стажировки специалистов за рубежом. Это прежде всего высокое доверие и ответственность перед Президентом страны, в то же время, большая честь для нас, что наш Фонд рассматривается в качестве важнейшего института содействия проводимым в стране широкомасштабным реформам.

Мы завершили 2019 год существенными показателями, отправив в ведущие зарубежные страны на обучение и стажировку 605 стипендиатов из различных министерств, ведомств и организаций. Это на 17,3% больше показателя 2018 года, когда нами было организовано обучение 375 стипендиатов из высших образовательных

учреждений страны. Среди предпочтительных направлений для обучения и стажировки в 2019 году, наряду с партнерами из Российской Федерации и Республики Беларусь, хотелось бы отметить Великобританию – 63 чел., Южную Корею – 37 чел., Германию – 32 чел., США – 16 чел., Испанию – 11 чел., Францию – 9 чел. и Италию – 8 чел., предоставивших наилучшие условия для стипендиатов Фонда «Эл-юрт умиди».

В настоящее время 96 стипендиатов Фонда «Эл-юрт умиди» продолжают обучение в магистратуре и докторантуре, еще около 40 стипендиатов завершают стажировку в ведущих университетах, научных центрах, инновационных и других компаниях США, Великобритании, Канады, Германии, Франции, Швейцарии, Японии, Южной Кореи, России и других передовых стран мира.

Набранный нами с конца 2018 года опыт организации обучения и прохождения стажировки за рубежом стипендиатов Узбекистана даёт уверенности заявить, что поставленная уважаемым Президентом Шавкатом Миромоновичем Мирзиёевым KPI 2020 в объеме 700 стипендий будет с честью достигнуть. Более того, принимая во внимание значительность выделяемых со стороны государства Фонду финансовых средств, а также достигнутых грантовых соглашений с нашими зарубежными партнерами, мы надеемся существенно расширить стипендиальные программы Фонда, прежде всего, делать акцент на создание широких условий для государственных служащих для интенсивного обучения иностранным языкам.

Начиная с 2020 года мы намерены преимущественно выделять стипендии по таким остро востребованным специальностям, как цифровизация и инновационные технологии в государственной службе, цифровая экономика и электронное правительство,

альтернативная энергетика, инновационная медицина и фармацевтика, передовые технологии переработки сельскохозяйственного сырья и полуфабрикатов, урбанизация и развитие производственной и социальной инфраструктуры, инновационные товары и технологии в архитектуре, дизайне и строительстве, развитие транспорта и производственных коммуникаций, цифровые финансовые и банковские технологии, передовые технологии в образовании и т.д.

В 2020 году Фонд «Эл-юрт умиди» будет вести свою деятельность в структуре Агентства развития государственной службы при Президенте Республики Узбекистан, что накладывает на нашу организацию значительную ответственность по содействию развитию

“UzBridge” электрон журнали I – СОН

ФЕВРАЛЬ, 2020 ЙИЛ 3 – 5

САҲИФАЛАР

4


кадрового потенциала государственных органов и организаций, предложению стипендий преимущественно для структур и организаций, находящихся на передовых рубежах проводимых в стране широкомасштабных реформ.

2020 год ознаменован для нас еще и тем, что по инициативе Президента Республики Узбекистан Шавката Миромоновича Мирзиёева 3-4 января с.г. была проведена первая международная конференция выпускников стипендиальной программы «Умид» под девизом

«Обновляемому Узбекистану – новое поколение кадров». Данное грандиозное мероприятие, впервые состоявшееся после 25 лет инициирования этой программы, имело внушительный успех среди ее участников. В обсуждениях конференции приняли участие около 450 «умидовцев» и соотечественников, проживающих за рубежом, стремящихся вернуться на родину или работать во благо своей страны даже будучи за рубежом.

Мы впервые собрали такую большую аудиторию наших соотечественников из США, Канады, Великобритании, Германии, Франции, Дании, Турции, ОАЭ, Швеции и других стран,

которые воочию увидели грандиозные преобразования в экономике и обществе, ознакомились предстоящими проектами развития страны, создания новых отраслей и производств. В настоящее время со многими из них мы проводим переговоры по дальнейшему сотрудничеству, созданию условий для максимального использования их передовых знаний и профессионального опыта в деле скорейшей реализации задач, в том числе изложенных руководителем страны в его Обращении парламенту республики.

Сегодня мы получаем различные отклики и реакции наших соотечественников, проживающих за рубежом, а также стипендиатов, обучающихся в ведущих зарубежных

университетах и научных центрах. Они выражают восхищения лидером своей нации и гордость за принадлежность этой стране, свою готовность внести достойную лепту в намеченные кардинальные реформы в сфере государственного управления, модернизации экономики и дальнейшей демократизации общественных институтов. В частности, мы уже начали обсуждать с соотечественниками, проживающими за рубежом проекты по содействию развития солнечной энергетики, цифровизации государственного управления, финансовых рынков и банковских технологий, инновационной медицины и высшего

образования. Нас ожидают еще больше инициатив, ибо время показывает как стремительно растет интерес к Узбекистану не только среди наших соотечественников.

Сегодня мы наблюдаем существенную активизацию наших зарубежных партнеров, стремящихся не упустить время и возникший шанс вхождения в самый перспективный рынок Центральной Азии, возможно и всей Азии. Дальновидная политика Президента Узбекистана, его стратегическое видение и активное позиционирование Узбекистана как ведущего драйвера регионального развития создает нам конкурентное преимущество в

успешной реализации задач по эффективному функционированию в международном образовательном пространстве, вовлечению на выгодных условиях зарубежных партнеров в проекты по развитию кадрового потенциала ведущих министерств, ведомств и предприятий, находящихся на фарватере крупных преобразований в Узбекистане.

Мы осознаем необходимость и должны создать все условия для обучения и прохождения стажировок наших стипендиатов в ведущих университетах и научных центрах США, Великобритании, Канады и Австралии, в крупнейших инновационных, индустриальных и IT компаниях Германии, Южной Кореи и КНР, лучших медицинских

клиниках и фармацевтических компаниях Германии, Швейцарии, России, Южной Кореи и Израиля. Мы будем создавать все необходимые условия для обучения передовым цифровым технологиям в сфере государственного управления в странах северной Европы, Сингапуре, Южной Кореи и ОАЭ.

В 2020 году Фонд «Эл-юрт умиди» будет также активизировать свою вовлеченность в национальные проекты по повышению международных рейтингов Узбекистана, прежде всего, в сфере привлечения иностранных инвестиций, развития научных инноваций и эффективности высшего образования. Достигнутые в 2019 году впечатляющие результаты, особенно, признание Узбекистана британским журналом The Economist «Страной года» по показателям проводимых в стране реформ, Всемирным банком в качестве 8-го государства в списке стран по рейтингу Doing Business по показателю регистрации бизнеса, дает основание полагать, что в 2020 году Узбекистан способен быть достойным еще большего международного признания.

Мы уверены, что внимание, уделяемое со стороны руководства страны, условия,

создаваемые правительством республики, позволят нам в самое ближайшее время стать одним из важнейших институтов содействия масштабным преобразованиям в стране, и

5


самое главное, оправдать высокое доверие руководителя страны и с честью достичь ключевые показатели деятельности, установленные для нас в рамках Обращения Президента Шавката Мирзиёева парламенту в минувшей недели.

Адхам Бекмурадов

И.о. директора Фонда «Эл-юрт умиди»

6


ЎЗБЕКИСТОНДА СУҒУРТА БОЗОРИНИ ИСЛОҲ ҚИЛИШ ВА УНИ ЖАДАЛ РИВОЖЛАНТИРИШНИ ТАЪМИНЛАШ МАСАЛАЛАРИ

АҚШнинг Wells Fargo Bank ҳодими

Тўра Аробиддин Қўчкарович

I. Умумий маълумотлар ва мантиқий асослар Умумий маълумотлар Ўзбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёев Олий Мажлис палаталарининг

қўшма мажлисида Ўзбекистон Республикаси Бош Вазири Абдулла Ариповга 2025 йилгача

ялпи ички махсулот (ЯИМ) даражасини икки баравар ошириб, 58 миллиард АҚШ доллардан 100 миллиард АҚШ долларига етказиш вазифасини белгилаб берди.

Президент Шавкат Мирзиёев 2019 йил 10 июль куни яна бир муҳим масала “Суғурта хизматлари бозорини ривожлантириш” бўйича йиғилиш ўтказди. "Ушбу соҳанинг мамлакатимиз ЯИМидаги улуши атига 0,35 фоизни ташкил этмоқда. Қиёс учун, бу кўрсаткич Буюк Британияда 12 фоиз, Жанубий Кореяда 11 фоизни ташкил этади", деб таъкидлади Президент.

Йиғилишда Молия вазирлиги ҳузуридаги суғурта назорати давлат инспекциясини

бугунги кун талабларидан келиб чиққан ҳолда тубдан ислоҳ қилиш масаласи муҳокама этилди. Шу боис ушбу инспекцияни тугатиб, унинг ўрнига суғурта бозорини ривожлантириш агентлиги ташкил этиш таклиф қилинди. Мутасаддиларга қуйидаги вазифалар белгилаб берилди:

Суғурта соҳасини ўрта ва узоқ муддатли ривожлантириш стратегиясини ишлаб чиқиш;

2022 йилгача аҳоли жон бошига тўғри келадиган суғурта мукофоти ҳажмини уч баравар ошириш; Соҳанинг ЯИМдаги улушини эса икки баравар ошириш;

Миллий суғурта компанияларининг халқаро молия бозорларига чиқишини таъминлаш;

Илғор корпоратив бошқарув тизимини жорий қилиш орқали халқаро рейтинглар олиш;

«Эл-юрт умиди» жамғармаси билан биргаликда суғурта бозори мутахассисларининг хорижий таълим ва бошқа ташкилотларда таълим олиши, малака ошириши ва

стажировка ўташи тизимли асосда ташкил этилишини таъминлаш ва бошқалар.

Мантиқий асослар

Ривожланган мамлакатларда ЯИМ таркиби 75-80 фоиз хизматлар, 20-19 фоиз саноат ва 5-1 фоиз қишлоқ хўжалигидан ташкил топган. Ушбу иқтисодиётларда охирги 20 йил рақамли иқтисодни ва 30 йил молия тизимини ривожлантиришга асосий эътибор берилди, чунки пул бозори товар бозорига нисбатан жуда тез ҳаракатланади.

Суғурта тармоғи хизматлар тури ҳисобланиб, нафақат молия сектори балки мамлакат

иқтисодиёти учун стратегик аҳамиятга эга. Суғурта бир томондан иқтисодиётни турли хил молиявий хавф-хатарлардан муҳофаза қилувчи воситалардан бири бўлса, иккинчи томондан иқтисодиётга сармоя киритувчидир.

Ушбу тенгликни биринчи томони Республикамизда суст ривожланган бўлса, иккинчи томони мавжуд эмас. Суғурта бозори бизнес модели қуйидагича:



САҲИФАЛАР

7


Суғурта бўйича тўловлар (зарарни қоплаш ва харажатлар) АҚШда 92-101 фоизни

ташкил қилса, Ўзбекистонда 2017 йили 40 фоиз, 2018 йили 38 фоиз, 2019 йилнинг 9 ойида

атига 9-13 фоизни ташкил қилди. Юқоридаги ва бошқа кўрсаткичлар хорижий молиявий институтларга салбий шарҳ юборади, албатта.

Статистик маълумотларга асосланиб шуни айтиш мумкинки, агар Республикамиз

суғурта бозори тизимли реформа қилинмаса, суғурта бозорида соябон иқтисод ҳажми

камайтирилмаса, маҳаллий суғурта компаниялар соғломлаштирилмаса, келажакда

Ўзбекистон молиявий инқирозларга бардош бера олмаслиги мумкин.

Ўзбекистон Республикаси дунё молия тизимига қўшилар экан, қуйидаги саволлар

албатта табиий ҳолда туғилади: 1. Хорижий молиявий корпорациялар (хорижий инвестициялар) мамлакатимиз молия

бозорига кириши учун нима муҳим роль ўйнайди ва қандай муаммоларга ечим топишимиз керак?

2. Бизнинг суғурта тизимимиз маҳаллий ва глобал иқтисодий инқирозларга бардош бера оладими? Фавқулоддаги вазиятлар бўйича режамиз қандай?

3. Хорижий иқтисодларда суғурта компаниялар ҳисоботда булут тизимидан, зарарни

олдиндан башорат қилиш ва суғурта полюсларини баҳолашда сунъий онгдан фойдаланаётган бўлса, бизнинг компаниялар улар билан қандай рақобат қила олади? ва бошқалар.

Ҳукуматга келадиган ҳодимларнинг малакасини сифати мамлакатнинг кейинги 10-15

йиллик келажагини белгилайди. Шунинг учун, бугунги кунда, Ўзбекистонга буюк

бошқарувчилар эмас, балки инфраструктурани қура оладиган мутахассислар керак.

Хусусан, мен 14 йиллик профессионал тажрибамни активлари бўйича "Barclays

Bank"дан кейин иккинчи ўринда турувчи (1 трлн 250 млрд евро активларига эга) ва "G-20”

буюк йигирма иқтисодиётлари томонидан дунё молия тизимига таъсир қилувчи компания

сифатида тан олинган "AXA Group"да, "Wells Fargo Bank"да ва АҚШнинг энг нуфузли суғурта

компанияларидан бири (6-ўринда турувчи ва Fortune 500 рўйхатига кирувчи) "CNA Financial

Corporation"да ишлаб орттирганман. Олган билимларимни Ватанимиз молия

инфраструктурасини қуришда, аввалам бор суғурта бозорини замон талаблари даражасига

олиб чиқишда ёрдам беришни ўз олдимга мақсад қилдим.

II. Мақсадлар : Узоқ муддатли ва лойиҳа бўйича

Узоқ-муддатли мақсадлар Яқинда пойтахтимизда Ўзбекистон Республикаси Президенти ҳузуридаги Давлат

хизматини ривожлантириш агентлиги ҳамда “Эл-юрт умиди” жамғармаси томонидан “Янгиланаётган Ўзбекистонга янги авлод кадрлари” мавзусида собиқ “Умид” жамғармаси битирувчиларининг биринчи халқаро конференциясида иштирок этдим ва маъруза қилдим.

8


Ўзбекистонда бўлаётган иқтисодий ислоҳотлардан руҳланиб, муҳтарам Президентимиз Шавкат Мирзиёев томонидан олиб борилаётган, Ўзбекистонни халқаро майдонга янада фаолроқ олиб чиқиш борасидаги саъй ҳаракатларига ўз ҳиссамни қўшиш истаги менда анчадан бери бор эди.

Ушбу анжуманда менга Ўзбекистонга қайтиш ва ҳар хил лавозимларда Ватанимиз равнақига хизмат қилиш бир неча бор таклиф қилинди. Албатта, менга бундай ишонч

билдирилганлигидан жуда ҳам қувончдаман. Аввалига ўзим яхши тушунадиган соҳада Республикамизга муваффақиятларга

эришишда ўз ҳиссамни қўшишдан бошласам тўғри бўлади деб ўйлайман. Кейинчалик, албатта, бошқа тармоқларда, ҳаттоки ўзим туғилиб ўсган Андижон вилоятини ривожлатиришда ҳам қатнашиш истагим йўқ эмас.

Лойиҳага (суғуртага) таалуқли мақсадлар ва натижалар Суғурта соҳасида улкан имкониятлар мавжуд. Президент Шавкат Мирзиёев белгилаб

берган вазифалар равшан, лекин асосий муаммо уларни тизимли ва тўғри амалга

оширишда. Юқоридагилардан келиб чиқиб қуйидагиларни рўёбга оширишда

кўмаклашмоқчиман:

1. Суғурта мукофоти ҳажмини икки йилда $190 млн АҚШ доллардан $550-600 млн АҚШ

долларга олиб чиқиш (менинг таклифларим бўйича қонунга ўзгартиришлар киритилганидан

кейин);

2. Суғурта даъволарини кўриб чиқиш жараёнларини тартибга солиш, суғурта

ҳодисасини адолатли баҳолаш ва тўловларни тезкор тўлаш механизмларини жорий қилиш

орқали аҳоли ва тадбиркорларнинг суғуртага ишончини ошириш;

3. Халқаро стандартлар асосида молиявий ҳисоботларни тузиш;

4. Суғурта қолдиқ бозори тизими ва унинг ҳисоботини яратиш;

5. Расмий (давлат) электрон ҳисобот тизимини яратиш;

6. Суғурта ташкилотларининг инвестиция фаолияти механизмларини кенгайтириш;

7. Халқаро стандартларга асосланган янги суғурта маҳсулотларини яратиш (мисол

учун жазолаш тизимидан иқтисодий муносабатларга ўтиш учун тиббиётда, қурилишда,

ҳуқуқ соҳаларида касбий жавобгарликни суғурталаш);

8. Ўзбекистондаги мутахассисларни малакасини ошириш учун АҚШдан суғурта бўйича

халкаро экспертларни пойтахтимизга семинарларга жалб қилиш;

9. Суғурта соҳасида замонавий кадрлар тайёрлаш мақсадида мутахассисларни

АҚШдаги суғурта компанияларида стажировка ўташида амалий ёрдам кўрсатиш;

10. Соҳа учун замонавий кадрлар тайёрлаш мақсадида, хорижий мутахассислар

ёрдамида актуария, андеррайтинг ва бошқа суғурта бозорига таалуқли бўлган ўқув ва

сертификатлаштириш марказини ташкил қилиш;

11. Корпоратив бошқарувнинг интеллектуал капиталга асосланган (инсон капитали,

ташкилий капитал, муносабат/мижоз капитали) халқаро стандартларини тадбиқ қилиш;

12. Молия секторида яширин иқтисодиёт даражасини пасайтириш;

13. Қайта суғурталаш орқали хорижга маблағларни чиқиб кетишини камайтириш;

14. Суғурта соҳасида фирибгарликни олдини олиш (фирибгар барча полис эгалари

учун суғурта нархини оширади);

15. Ўзаро суғурта компанияларини “Mutual Insurance Companies” яратиш, айниқса

қишлоқ хўжалиги сектори учун;

16. Хорижий суғурта компаниялари устидан назорат олиб бориш. Маҳаллий суғурта

корхоналарининг ташқи операцияларини тартибга солиш ҳисоботини яратиш;

17. Суғурта бозори ахборот-таҳлилий журналини ташкил этиш;

Лойиҳа бўйича таклифлар: Суғурта йўналиши бўйича

Молиявий назорат молия тизимининг хавфсизлиги ва барқарорлигини таъминлаш

ҳамда истеъмолчиларни ҳимоя қилиш учун зарурдир. Регулятор корхоналарнинг молиявий

муаммосини кўра олиши, молиявий хавфларни, пуфакчаларни, инқирозларни башорат

қилиш ва баҳолаш, шунингдек уларнинг иктисодиётга салбий таъсирини камайтириш учун

керакли механизмларни аниқлай олиши асосий вазифа бўлиб қолмоқда.

Ривожланган мамлакатлар амалиётида иқтисодни назорат қилиш ва тартибга солиш

вазифаси қуйидаги тўрт регуляторга тақсимланган:

9


1. Марказий банк: мамлакатнинг пул-кредит сиёсатини олиб боради; банклар, электрон пул институтлари, валюта бозори, пул ювиш устидан назоратчи;

2. Молия вазирлиги: фискал (бюджет ва солиқ) сиёсат учун маъсулдир; 3. Капитал бозори агентлиги: қимматли қоғозлар бозори ва унинг иштирокчилари,

инвестицион ташкилотлар, брокерлар, дилерлар устидан маъсул орган; 4. Нобанк молия институтларини назорат қилиш агентлиги: банк бўлмаган (банк

депозити - омонат қабул қила олмайдиган) молия институтлари устидан назоратчи. Улар таркибига суғурта, активларни бошқарувчи компаниялар, молиявий маслаҳатчилар, пенсион фондлар, пул-ўтказма марказлари, лизинг, микрокредит ташкилотлар, ипотека брокерлар, ломбардлар ва бошқалар киради.

Жаҳон тажрибаси шуни кўрсатадики, бир регуляторга кўп назорат функцияларни юклатилиши давлатни назоратчи вазифаси самарадорлигини пасайтиради ҳамда мажбуриятлар тўқнашувига олиб келади. Ушбу муаммо туфайли, мисол учун, яқин ўтмишда

Хитой ва Ҳиндистон суғурта органини автоном регулятор сифатида қайта ташкиллаштирди. Менинг фикримча, Ўзбекистонда нобанк молиявий институтларни назорат қилувчи

“Молиявий Институтлар Комиссияси”ни ташкил қилиб, унинг ҳузурида эса қуйидаги назоратчилар мустақил, лекин ҳамкорликда фаолият юритишини йулга қўйиш керак:

1. Суғурта Бозорини Ривожлантириш Агентлиги: суғурта ва қайта-суғурталаш компаниялар, суғурта брокерлари тизимини назорат қилиш; тармоқда киберхавфсизликни таъминлаш.

2. Нобанк Молия Институтларини Ривожлантириш Агентлиги: ушбу сектор

тизимли назорат қилинмаганлиги учун 2008 йилда АҚШ молия бозорида инқироз юз берди. 3. Истеъмолчиларни Молиявий Ҳимоялаш Бюроси: молиявий секторда

истеъмолчилар ҳуқуқларини ҳимоя қилиш учун жавоб беради. Мисол учун, истеъмол кредитини олишда адолатли ва камситилмайдиган сиёсатни таъминлаш, масъулиятли кредит бериш ва ортиқча қарздорлик юзага келган тақдирда қарзни қайта ташкил этишни таъминлаш; кредит аризаси рад этилса, сабаблар кўрсатилишини таъминлаш ва бошқалар.

4. Тизимли Хатарларни Аниқлаш Бошқармаси: молиявий маълумотларни йиғиш,

таҳлил қилиш, баҳолаш ва ошкора қилиш билан шуғулланади. Шунингдек, тўловга қодир эмаслик, банкротлик ҳолатдаги ташкилотларни аниқлайди. Тизимли хавфларни кузатади.

Мамлакатимиз дунё ҳамжамиятига қўшилган сари, суғурта ва нобанк молия институтларининг иқтисоддаги улуши ўсиб боради. Қуйидаги жадвалда фақат Ўзбекистон суғурта компанияларининг иқтисоддаги улуши кўрсатилган:

№ Молиявий институт тури Сони Бугунги кундаги

капитал ҳажми

Потенциал капитал

ҳажми

1 Суғурта компаниялар 32 200 млн АҚШ доллар 6 млрд АҚШ доллар

Молиявий Институтлар Комиссияси ўз ҳузуридаги бўлинмалар тадқиқотларидан

келиб чиқиб, қонунчиликка керакли қўшимчаларни ҳам тафсия қилади. Суғурта бозорини ривожлантириш агентлиги ҳамда агентликда ўз хизмат

вазифаларимни сифатли бажара олишим учун қуйидагиларни муҳим деб ҳисоблайман: Хулоса ўрнида, суғурта бозорини ривожлантириш агентликни мустақил орган

сифатида қайта ташкил этиш мақсадга мувофиқ деб ҳисоблайман.

10


ЎЗБЕКИСТОНДА БИОЛАТЕКС ВА БИОКАУЧУК САНОАТИНИ ЯРАТИШ ДАВР

ТАЛАБИ

Анвар Буранов Nova-BioRubber Green Technologies Inc., Surrey, British Columbia, Canada

Tel: 1-778-554-9459. E-mail: [email protected]

Канада давлатида рўйхатга олинган Nova-BioRubber Green Technologies Inc

(NovaBioRubber) компанияси каучук ўсимлигини ўстириш ва қайта ишлаш технологияларини ривожлантириш орқали стратегик биолатекс, биокаучук, инулин ва протеинлар каби биомаҳсулотларни ишлаб чиқарувчи иннoвацион компаниядир. Бу стратегик маҳсулотлар латекс аллергиясини даволашга ва каучукка бўлган жаҳон талабини қондиришга хизмат қилади. NovaBioRubber компанияси каучук ўсимлигини Taraxacum kok-saghyz (TKS) Канаданинг Бритиш Колумбия провинциясида етиштириш ва қайта ишлаш

орқали инновацион каучук саноатини ташкиллаштирмоқда. ТКS каучук ўсимлиги Собиқ Совет Иттифоқида ўстириш 1930-1940 йилларда амалга

оширилган эди (Makagon, 1936; Prokfiev, 1936). II-жаҳон уруши даврида эса ушбу ТКS ўсимлиги Америка ва Канада давлатларида ўта маxфий лойиҳа орқали ўстирилган Совет Иттифоқи билан ҳамкорликда. Натижада Америка ва Канада давлатлари каучукдан харбий транспорт воситалари учун шиналар ишлаб чиқариб Совет Иттифоқига етказиб беришган. Бу ҳамкорлик туфайли Совет Иттифоқи II-жаҳон урушида ғалабага эришган эди (Whaley

and Bowen, 1947; Duff et al., 1943). Ишлаб чиқариш технологияларида ўта зарарли химикатларни ишлатилиши ва ишлаб чиқаришнинг ўта қимматлиги янги замонавий технологиялар яратишни талаб қиларди.

Биз каучук ўсимликлари билан боғлиқ илмий фаолиятимизни 2002 йилда Америка давлатининг молиявий ёрдами натижасида бошлаган эдик (Buranov et al., 2005, 2010). Nova-BioRubber компанияси Канаданинг Бритиш Колумбия провинциясида 2010-2018 йиллар давомида ТКS ўсимлигини ўстириш ва қайта ишлаш технологиялари бўйича барча

илмий ва инновацион ривожлантириш ишларини Канада давлатининг молиявий кўмаги орқали ниҳоясига етказдик. Мунтазам илмий ва инновацион ривожлантириш ишлари натижасида Америка давлатинининг 2 та патентини олишга эришдик (Buranov 2009, 2013). Ушбу патентлар ТКS ўсимлигидан каучукни ажратиб оладиган яшил технологияcига (green process) ва янги яратилган ишлаб чиқариш ускунаси ихтиросига (rubber extractor) берилган.

ТКS каучук ўсимлиги 4 ой давомида Бритиш Колумбия провинциясида ўстирилганида каучук миқдори 17% га етди (Buranov, 2018). Инулин миқдори эса 40% ни ташкил қилди.

Бундан ташқари 29% миқдорида қимматбаҳо протеин борлиги аниқланди. Каучукни 50% ни эса суюқ биолатекс ташкил этди. Биолатекс аллергия қўзғатмайдиган қимматбаҳо маҳсулот эканлиги ҳамкорларимиз томонидан тасдиқланди. Биолатекс аллеpгия қўзғатмайдиган тиббиёт қўлқопларини ишлаб чиқариш учун ягона хом ашёлиги унинг ўта қимматбаҳо эканлигини ва медицина саноатига ўта муҳимлиги тасдиқланди (Dafoe et al., 2017).

Шу билан биргаликда Канада давлатининг молиявий кўмаги натижасида илғор инновацион натижаларга эришдик. Жумладан, Агритехнологиялар бўйича мукофот билан 2011 йилда тақдирландик. Яқинда, 2019 йил 16-май куни эса Англияда Медицина Технологиялари бўйича инновация мукофоти ғолиби бўлдик.

Бу мукофотларга аллергия қўзғатмайдиган биолатексни ҳамкорларимиз билан яратганлигимиз учун тақдирландик. Бизнинг илмий ҳамкорларимиз Канада давлатининг Миллий Илмий Консуллиги (National Research Council) ва Америкадаги Акрон Каучук Ривожлантириш Лабораториясидир.

Ҳозирги кунда каучук саноатини ташкил этиш бўйича фаолиятимизни нафақат Канадада балки Америка ва Европа давлатларида ҳам амалга оширмоқдамиз. Ўзбекистонга



САҲИФАЛАР

about:blank

11


ҳам ушбу кенг миқёслик лойиҳада қатнашиш имконияти борлигини таклиф этмоқчимиз. Ушбу халқаро лойиҳада иштирoк этиш Ўзбекистон учун улкан молиявий имкониятлар яратади. Каучук ўсимлигини 1 гектаридан 60 минг доллар атрофида даромад олиш мумкин чунки ишлаб чиқариладиган аллергия қўзғатмайдиган латекс жуда харидорбоп айниқса медицина саноатида. Биолатекс медицина қўлқоплари, катерерлар, шланглар, латекс матраслари ва бошқа 30 мингдан зиёд латекс маҳсулотлари ишлаб чиқариш имконини

беради. Биокаучук эса машина шиналарини ва оёқ кийимлар ишлаб чиқариш учун қимматбаҳо хом ашёдир. Шу билан бирга инулин (пробиотик қўшимча ва ширин фруктоза) ва протеинлар озиқ-овқат саноатига жуда зарур қимматбаҳо маҳсулотлардир.

Каучук ўсимлиги пахтага қараганда камида 20 марта кўп фойда келтиради. Қўл меҳнати эса умуман керак эмас. Каучук ўсимлиги кам сув талаб қилади ва қишги ўсимлик сифатида ўстириш мумкин. Барча қишлоқ хўжалиги ишлари механизациялаштирилган. Бундан ташқари биз томонимиздан ихтиро қилинган яшил технологиялар атроф муҳитга

зарар келтирмаслиги ўта муҳимдир. Биз таклиф қилаётган каучук ўсимлигини қайта ишловчи яшил технологиялар ўзини самарадорлиги, кам сарф ҳаражати ва ишлаб чиқариш таннархини пастлиги билан барча технологиялардан устунлигини намойиш этмоқда.

Бизнинг инновацион компаниямиз Nova-BioRubber Green Technologies Inc 2015 йилда Канада давлатининг миллий программаси Build in Canada Innovation Program (BCIP) томонидан федерал шартнома билан тақдирланди. Бу давлат шартномаси муваффақияти Миллий Илмий Консуллиги томондан мана бу линкда эътироф этилган (https://nrc.canada.ca/en/stories/developing-natural-rubber-dandelions).

Шу билан биргаликда Канада давлатининг бир қанча молиялаштириш агентликлари томонидан маблағлар билан таъминландик. Масалан, Investment Agriculture Foundation BC (www.iafbc.ca) ва Industrial Research Assistance Program of NRC Canada (https://nrc.canada.ca/en/support-technology-innovation) каби нуфузли молиялаштириш жамғармалари каучук ўсимликлари учун қишлоқ хўжалиги ва қайта ишлаш технологияларини ривожлантириш учун махсус маблағлар ажратишди.

Яратилган технологияларни шахсан кўриш учун Канада халқаро савдо вазири жаноб

Эд Фаст шахсан келиб кўрди ва натижаларимизни эътирофи сифатида Канада давлати мукофоти билан мукофотландик. Бу мукофотлар Канада газеталари томонидан кенг ёритилди (http://www.abbynews.com/business/305200061.html).

Ўзбекистон ҳукумати ушбу халқаро лойиҳани бир қисмини Ўзбекистонда амалга ошириш учун етарли маблағ билан таъминласа, биз ушбу каучук саноатини Ўзбекистон учун яратиб беришга ўз ҳиссамизни қўшишни ўзимизнинг шарафли бурчимиз деб биламиз.

Биолатекс ва биокаучукка жаҳонда талаб жуда катта. Тахминан бир йилда дунё

бўйлаб 14 миллион тонна табиий каучук ва 13 миллион тонна синтетик каучук ишлатилади. Умумий каучук хомашё бозори қиймати тахминан 100 миллиард доллардир. Тайёр маҳсулотлар бозори эса 3 триллион доллар атрофидадир.

Каучук саноати Ўзбекистонда камида 2 миллион иш жойини яратишга олиб келади. Бу иш жойлари қишлоқ ҳўжалиги, қайта ишлаш, 1000 та янги қуриладиган каучук ва биомаҳсулотлар ишлаб чиқарадиган заводларида, оҳирги маҳсулот ишлаб чиқариш корхоналарида ва экспорт соҳаларида яратилади. Россия ва Туркиядан мигрантларни Ўзбекистонга қайтариб доимий иш жойлари билан таъминлаш имкони юзага келади.

Илмий мақолалар ва патентлар рўйхати: Anvar Buranov, 2018. Development of safe and sustainable biorubber and biolatex from

annual plant Taraxacum kok-saghyz (TKS) in Canada, 9th International Rubber Glove Conference & Exhibition. Sept 13-16, 2018. Malaysia. Research Paper No 22. Pages 14.

Buranov, A.U. “Sustainable and Hypoallergenic biolatex from annual rubber plant Taraxacum kok-saghyz (TKS)” International Latex Conference, Aug 4-6, 2019, Akron, Ohio. Oral Presentation.

Buranov, A.U., Kim, Y., Russian Dandelion Seeds and Extraction processes. 2010 EU-PEALs meeting: The Future of Natural Rubber. October 14-15, 2010. Montpellier, France. Session 4. Oral Presentation (Presentation material available on-line)

Buranov, A.U.; Elmuradov, B.J.; Shakhidoyatov, K.M.; Anderson, F.C.; Lawrence, J.P., 2005. Rubber-bearing plants of Central Asia. Proceedings of 2005 Annual meeting of American Association for the Advancement of Industrial Crops: International Conference on Industrial

Crops and Rural Development. Murcia, Spain, September 17-21, 2005, 639-647.

about:blank

about:blank

about:blank

about:blank

12


Buranov, A.U., 2009. Process for natural rubber recovery from rubber bearing plants with a gristmill. United States Patent No 7,540,438.

Buranov, A.U.; Elmuradov, B.J., 2010. Extraction and Characterization of Latex and Natural Rubber from Rubber-bearing Plants. J. Agric. Food Chem., 58 (2), 734–743.

Buranov, A.U., 2013. Automatic and continuous extracting device for extracting rubber from rubber-bearing plant material. US Patent 8,573,523.

Dafoe JT, Huang F, Yang TC (2017) Quantitative Analysis of Anti-Hevea brasiliensis Antibody Cross-Reactivity Against Taraxacum kok-saghyz Latex Proteins Demonstrates Significantly Reduced Antibody Recognition. J Biotechnol Biomater 7:270.

Duff, G.H., Lehmann, A.J.V., Hamly, D.H., and Bannan, M.W., 1943. Rubber from Canadian grown plants. The culture of kok-saghyz in 1942. Nat. Res. Council of Canada, Ottawa. Rpt. A: 1-50. [Processed Rpt.104]

Makogon, V.N., 1936. Problems of natural rubber in the USSR. In the book of research

papers “Kauchuk I Kauchukonosy” (Rubber and rubber plants, in Russian) edited by B.A. Keller, Academy of Sciences press, Moscow, USSR, pp 127-170.

Prokofiev, A.A., 1936. Analysis of rubber and rubber-bearing plants. In the book of research papers “Kauchuk I Kauchukonosy” (Rubber and rubber plants, in Russian) edited by B.A. Keller, Academy of Sciences press, Moscow, USSR, pp 408-410.

Whaley, G.W.; Bowen, J.S., 1947. Russian Dandelion (kok-saghyz). An Emergency source of Natural Rubber. Miscellaneous Publication No.618, USDA, US government printing office, Washington, 210 pp.

13


ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ПРЕЗИДЕНТИНИНГ 2020 ЙИЛ

24 ЯНВАРЬ КУНИ ОЛИЙ МАЖЛИСГА МУРОЖААТНОМАСИГА БИР

ГУРУҲ ВАТАНДОШЛАРНИНГ МУНОСАБАТИ

Ўзбекистон Республикаси Президентининг Олий Мажлисга йўллаган Мурожаатномасини эшитиб қувват олдим десам тўғри бўлади. Чунки Президент Шавкат Мирзиёев гапларида мен эшитмоқчи бўлган асосий масалаларга урғу берилди, эришилган ютуғлар, олдинда турган муаммолар, кейинги 10 йиллик режалар тўғрисида ҳам маълумот берганлиги мени қувонтирди.

Ўзбекистон иқтисодиётининг ривожланиши аввалам бор мамлакатнинг табиий бойликларига эмас, балки интеллектуал капиталига боғлиқ. 2000-2017 йиллар оралиғида халқимизнинг саводли вакилларини катта қисми хорижга чиқиб кетиши ҳисобига биз мустақиллигимизга хавф солдик деб ўйлайман. Бугунги кунда олиб борилаётган ислоҳотлар натижа бериши учун энг асосийси давлат бошқарув тизимини сифатини яхшилаш деб биламан ва ушбу

тўғрисида Президент Шавкат Мирзиёев Мурожаатномасида ҳам эшитиб жуда хурсанд бўлдим.

Ҳукуматга келадиган ходимлар малакаси мамлакатнинг кейинги 10-15 йиллик келажагини белгилайди ва шунинг учун инсон капитали сифати жуда муҳимдир. Аввалги ва ҳозирги замон ўртасидаги оддий фарқ шундан иборатки, илгари олинган билим бутун умрга етган бўлса, ҳозир ҳамма нарса тез ўзгариб бормоқда ва ушбу биздан хар куни изланиш ва бутун умр ўз устимизда ишлашни талаб қилади. 2020 йилда нафақат 1990 йилги билим ва менежмент билан балки 2010 йилги бошқарув стили билан ҳам иқтисодиётимизни рақобатдош қилиш, халқимиз ҳаётини яхшилаш қийин. Кадрлар сифати барча тармоқ ва ҳудудларга таъсир қилади.

Яқинда пойтахтимизда Ўзбекистон Республикаси Президенти ҳузуридаги Давлат хизматини ривожлантириш агентлиги ҳамда “Эл-юрт умиди” жамғармаси томонидан “Янгиланаётган Ўзбекистонга янги авлод кадрлари” мавзусида собиқ “Умид” жамғармаси битирувчиларининг биринчи халқаро конференциясида иштирок этдим ва маъруза қилдим. Қувонч билан айтаманки “Эл-юрт умиди” жамғармаси томонидан аъло даражада

ташкиллаштирилган ушбу анжуман “ақл маркази“ташкил топишига сабаб бўляпти. Ислоҳотларнинг амалий натижадорлигини оширишда хориждаги ватандошлар

Президент Шавкат Мирзиёевга ҳамда халқимизга кўмакдош бўлиши керак. Олий Мажлис минбарида Шавкат Мирзиёевни Ли Кван Юга ўхшатамиз. Шундай экан нега биз ўзимиз Сингапурликларга ўхшаб Президентимизга ёрдам беришга ҳаракат қилмаймиз деган савол мени қийнайди.

Бугунги кунда Ўзбекистонга ҳар хил тармоқ ва вилоятларни бошқара оладиган буюк

бошқарувчилар эмас, балки инфраструктурани қура оладиган мутахассислар керак деб тушунаман. Хусусан, мен АҚШ банк ва суғурта тизимларида олган 10-15 йиллик профессионал тажрибамни Ватанимиз молия инфраструктурасини қуришда, аввалам бор суғурта бозорини ривожлантиришда ёрдам беришни ўз олдимга мақсад қилдим.

Аробиддин Тўра

АҚШнинг Wells Fargo Bank ҳодими “Умид” жамғармаси стипендиати

26.02.2020



САҲИФАЛАР

14


Авваламбор, Президент парламентга Мурожаатномасида иқтисодиёт ривожи, аҳоли бандлиги ва даромадлари ўсишини таъминлайдиган энг муҳим соҳалардан бири бўлган қишлоқ хўжалигини стратегик ёндашувлар асосида тараққий эттириш зарурлигини таъкидлади. Жумладан, Ўзбекистонда бу йил 2 миллиард долларлик, кейинги 5-7 йилда эса 3-4 баробар кўп

мева-сабзавот маҳсулотларини экспорт қилиш учун маҳсулот етиштиришни кескин кўпайтириш чоралари кўрилишини қайд этганидан жуда хурсанд бўлдик. Шиддатли ислоҳотлар мамлакатимиз ривожига ўз ҳиссамизни қўшишга рағбатимизни янада оширди.

Иккинчидан, мен соғлиқни сақлаш ва фармацевтика соҳасида тадқиқотлар олиб бораётган, шунингдек бу борада Канаданинг илғор тажрибасини

Ўзбекистонда қўллаш борасида ишлаётган мутахассис сифатида Президентимизнинг соғлиқни сақлаш тизимини тубдан ислоҳ қилишни давом эттириш, бу соҳага илғор хорижий тажриба ва технологияларни жорий этишга бераётган эътиборларидан жудаям илҳомланиб кетдим. Мен муҳтарам Президентимиз фикрларига тўла қўшилган ҳолда, Ўзбекистонга Канада соғлиқни сақлаш ва фармацевтика тармоғидаги илғор тажрибани олиб киришда ўз ҳиссамни қўшмоқчиман. Бу борада мен “Эл-юрт умиди” жамғармаси билан ҳамкорлик қилаяпман, дори воситаларининг касалликни даволашдаги иқтисодий самарадорлиги масаласи устида ишлаяпмиз.

Япониянинг Васэда университетида таҳсил олганман. Шундан сўнг Япония ва АҚШда ўз мутахассислигим бўйича ишладим, Канада Соғлиқни сақлаш вазирлиги тизимида 10 йилдан зиёд масъул лавозимларда фаолият юритдим. Айни пайтда Торонто университетида илмий изланишлар олиб боряпман.

Соғлом овқатланиш ҳамда экологик табиий маҳсулотлар инсон саломатлигида муҳим аҳамиятга эга. Шу боис Ўзбекистонда кластер тизимини янада ривожлантириш, янги, серҳосил уруғлар олиб келиш, жаҳон стандартларига жавоб берадиган органилиптик

хусусиятга эга кўплаб уруғ навларини ўзимизда етиштириш, пировардида, серқуёш заминида етиштирилган қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини жаҳон бозорига олиб чиқишдек улкан, эзгу мақсадларга ҳисса қўшиш ниятидаман.

Санжар Жалолов

Канаданинг Торонто Университетида Соғлиқни сақлаш ва фармацевтика соҳаси тадқиқотчиси

15


Шу юрт фарзанди сифатида Президентимизнинг парламентга Мурожаатномасини катта қизиқиш билан тингладим. Унда асосан яқин келажакдаги муҳим вазифалар илгари сурилган бўлсада, кўтарилган масалалар моҳиятан юқори стратегик аҳамият касб этади ва ниҳоятда истиқболли. Мурожаатномада давлатимиз раҳбари “Энг катта бойлик — бу ақл-заковат ва илм, энг катта мерос — бу яхши

тарбия, энг катта қашшоқлик — бу билимсизликдир!” деди. Шундан келиб чиқиб, таълим соҳасини янада ислоҳ қилиш

юзасидан муҳим ташаббусларни илгари сурди. Жумладан, педагогик таълимнинг 6 та йўналиши бўйича ўқиш муддати 3 йил қилиб белгиланишини таклифини билдирганини шахсан ўзим катта воқелик сифатида қабул қилдим. Ушбу ташаббусларнинг ижтимоий ва иқтисодий аҳамияти ниҳоятда юқори бўлиб, у энг аввало иқтисодиётнинг муҳим соҳаларига

кадрлар етказиб бериш суръатини жадаллаштиради, давлат ҳамда фуқароларни ортиқча харажатлардан тежайди, мутахассисликка алоқаси бўлмаган фанларни камайтириш орқали талабаларнинг ўз мутахассисликлари бўйича билим ва кўникмаларини янада мустаҳкамлайди.

Шунингдек, олий ўқув юртларига талабалар қабул қилиш давлат грантларини 2 баробар кўпайтириш ташаббуси, бир томондан, ижтимоий адолат мезони сифатида талқин қилинса, иккинчи томондан, мамлакат келажагига қилинаётган энг муҳим инвестиция деса, муболаға бўлмайди.

Kембридж университетида илмий фаолият юритаётганим боис, ушбу мамлакатдаги таълим соҳасида эришилаётган ютуқлар асосини таҳлил қилиб айтишим мумкинки, мамлакатимизда тизимда олиб борилаётган ислоҳотлар истиқболли. Янги ташкил этилаётган институт ва университетлар, хорижий таълим муассасаларининг филиаллари, йўлга қўйилаётган қўшма таълим дастурлари ёшларнинг олий таълим олиш имкониятини янада кенгайтиради.

Мен “Эл-юрт умиди” жамғармаси стипендиати сифатида 2020 йилда Буюк Британияда

ўқишимни тугаллаб, жонажон Ўзбекистонимга қайтиб бориб, олган билим ва тўплаган тажрибамни Ватанимнинг порлоқ келажаги йўлида самарали сафарбар этаман деган умиддаман.

Адхам Худайкулов Kембридж университети докторанти

“Эл-юрт умиди” жамғармаси стипендиати

16


Президент Шавкат Мирзиёевнинг Олий Мажлисга Мурожаатномаси Ўзбекистонга ўзини дахлдор деб билган ҳар бир инсонни ғоятда хурсанд қилди. Чунки унда мамлакатни янада ривожлантириш бўйича устувор йўналишлар белгилаб берилди.

Айниқса Ҳурматли Президентимизнинг "демократик ислоҳотлар йўли – биз учун яккаю ягона ва энг тўғри йўлдир. Бу

борада биз ҳар куни изланишдамиз, хориждаги илғор тажрибаларни чуқур ўрганиб, ҳаётимизни, иш услубимизни янгилашга ҳаракат қилмоқдамиз" деган мурожаатлари мени жуда ҳам илҳомлантирди ва албатта Халқимизнинг ушбу муқаддас мақсад томон ташланган ҳар бир қадамида мамлакатимиз раҳбарияти, хусусан Президентимизга, елкадош бўлишни қалбимда жой қилдим.

Зеро 20 йилдан бери Ғарбда ўқиб, ишлаб ва яшаб улар қурган демократиянинг

нафақат мевасини еб балким Ўзбек фарзанди ўлароқ унинг янада тараққий топишида ўз ҳиссамни ҳам қўшиб келдим. Аммо, қалбимнинг қарини ҳамиша "қачон менинг халқим ҳам шундай фаровон ва эркин жамиятда яшашга ҳақли бўлади" деган ўй кемириб келарди. Сўнгги уч йил ичидаги Ўзбекистонда барча соҳада асрга татигулик ислоҳотлар, ўзгаришлар амалга оширилаётгани қалбимда ватан учун туйган хизмат қилиш ҳиссини янада жўшқинлаштирди.

Яқинда, шу мақсадда, пойтахтимизда Ўзбекистон Республикаси Президенти ҳузуридаги Давлат хизматини ривожлантириш агентлиги ҳамда “Эл-юрт умиди” жамғармаси

томонидан “Янгиланаётган Ўзбекистонга янги авлод кадрлари” мавзусида собиқ “Умид” жамғармаси битирувчиларининг биринчи халқаро конференциясида иштирок этдим ва ватанимизда бошланган ислоҳотлар нафақат жиддий, сер қамровли ва салмоқли эканлиги ва унинг ортга қайтмас даражада шиддат билан олға томон кетаётганига яна бир бор амин бўлдим. Конференцияда собиқ “Умид” жамғармаси битирувчилари ўзаро мулоқот қилдик, тажриба алмашдик. Ўзбекистонда амалга оширилаётган кенг кўламли ислоҳотларни муҳокама этдик.

Назаримда, Президент Шавкат Мирзиёевнинг Олий Мажлисга Мурожаатномаси Ўзбекистонда демократик-ҳуқуқий давлат, эркин фуқаролик жамияти қуриш йўлида олиб борилаётган ислоҳотлар ортга қайтмаслигига, яқин истиқболда улар янада кенг қулоч ёзишига ишончимизни мустаҳкамлади.

Ниҳоят, oлис Канада диёридан туриб мамлакатимизда бўлаётган ислоҳотларни дастаклашим мумкинлигига аминман. Масалан, Энергетика ва Инвестиция вазирликларининг норасмий ва беғараз вакили ўлароқ, хориж инвесторлари билан

Ўзбекистон ўртасида кўприк вазифасини бажаришим мумкин. Шу билан бирга, агар мамлакатимиз раҳбарияти ишонч билдирса, яқин келажакда ватанимга "амалдор-мансабдор" сифатида эмас балким жуда катта амалиётга эга профессионал мутахассис ўлароқ вақтинчалик қайтиб ҳам, энергетика соҳасида давлат-хусусий шерикчилиги асосида амалга ошириладиган сармояларни мақсадли ва тизимли ётқизишда ўз салмоқли ҳиссамни қўшиш ниятидаман.

Ҳамза Турсунов Канадада истиқомат қилади

“Умид” жамғармаси стипендиати

17


Тақдир тақозоси билан хорижда фаолият юритаётган бўлсак-да, ҳар лаҳза, ҳар он Ўзбекистонда юз бераётган ўзгаришларни кузатиб борамиз, эришилаётган ютуқлардан қувонамиз. Куни кеча Президентимизнинг Олий Мажлисга Мурожаатномасини тинглаб, халқимиз катта марраларни кўзлаётганини, жаҳонда тенглар ичида тенг бўлишни ният қилганига яна бир карра амин бўлдик.

Мурожаатномада кўтарилган ҳар бир масала бугунги куннинг ҳақиқатини, халқимизнинг олдида турган энг катта муаммоларни ва уларни бартараф этиш бўйича аниқ чораларни қамраб олган. Юртбошимиз ҳар бир масалага алоҳида тўхталиб, самимий ва очиқ мурожаат билан чиқди.

Хусусан, “Энг катта бойлик – бу ақл-заковат ва илм, Энг катта мерос бу яхши тарбия, Энг катта қашшоқлик – бу билимсизликдир” – деб таъкидлаганлари замирида ёш авлод учун

жуда катта маъно мужассам. Ўзбекистонда 2020 йил “Илм-маърифат ва рақамли иқтисодиётни ривожлантириш йили” деб номланиши президентимизнинг мазкур соҳага қанчалик катта урғу бераётганини англаш мумкин.

Дарҳақиқат, 21-аср – ахборот асри, интернет ва у билан боғлиқ технологиялар асридир. Бугунги кунда рақамли технологиялар кириб келмаган соҳалар деярли қолмади. Дунёдаги иқтисодиёти энг қудратли давлатлар рақамли технологиялар ва илм-фанга катта эътибор қаратиб катта ютуқларга эришмоқдалар. Айнан шу соҳаларда яратилган маҳсулот ва хизматларнинг қўшилган қиймати, самарадорлиги ва рақобатбардошлиги юқори.

Ўзим Жанубий Кореяда яшаганлигим сабабли ушбу мамлакат қандай қилиб тарихан қисқа муддат ичида иқтисодиётини ривожланган давлатлар даражасига олиб чиққанлиги доим эътиборимни тортади. Корея бундай ютуқларга энг аввало таълим ва илм-фанни энг устувор йўналиш қилиб танлаганлиги сабабли эришган. Ривожланишнинг илк йиллариданоқ мактаб ўқувчилари онгига камбағалликнинг енгишнинг ягона йўли бу илм-фанни ва технологияларни чуқур ўрганишдир деб сингдириб борилган, ва кўриб турганимиздек бу стратегия ўзини оқлади. Бугунги кунда Корея дунёда Инновацион ривожланиш индекси

бўйича биринчи ўринни эгаллайди. Интернет тармоғининг ўртача тезлиги бўйича дунё мамлакатлари ичида 1-ўринда туради. Юқори тезликдаги интернет тармоғи билан қамраб олиш кўрсаткичи билан ҳам етакчи ўриндадир. Бугун Самсунг, LG, КТ электроника соҳасига ихтисослашган компаниялар маҳсулотлари ва технологиялари кириб бормаган давлат йўқ. Рақамли технологияларда катта бурилиш ясаши кутилаётган 5Г технологияси 2019 йилда биринчи бўлиб Кореяда жорий этилди.

Бизнинг юртимизда ҳам илм-фан ва рақамли технологиялар соҳасида катта салоҳият

мавжуд деб ўйлайман. Биринчидан, юртимизда биз билан иқтисодиёти даражаси тенг бўлган бошқа давлатларга нисбатан таълимда аниқ фанлар жуда чуқур ўқитилади. Қолаверса рақамли технологиялар асоси ҳисобланган алгоритм атамаси юртимизнинг буюк мутафаккири Ал-Хоразмий номи билан боғлиқ. Иккинчидан, юртбошимиз мурожаатномада таъкидлаганидек Ўзбекистон иқтисодиётидаги рақобатбардошлик муаммосининг бир илдизи рақамли технологияларни ўз вақтида ва оқилона жорий қилмаганимиз сабаблидир. Ишлаб чиқариш, хизмат кўрсатиш ва бошқарув соҳаларига рақамли технологияларнинг кенг қўлланилишинг ўзи орқали ҳам рақобатбардошликни бир неча маротаба ошириш

мумкинлиги ҳеч кимга сир эмас. Учинчидан, рақамли иқтисодиёт бу барча жараёнларни максимал даражада автоматлаштириш, ахборот ресурсларининг барча учун очиқ ва шаффоф бўлишини таъминлашдир. Бу эса давлат бошқаруви соҳасида инсон омили ва бюрократияни қисқартиради, коррупциянинг олди олинади.

Мурожаатнома давомида давлатимиз раҳбари илм-фан, таълим соҳаси, умуман инсон капиталининг иқтисодий ислоҳотлар “драйвери” сифатида кўраётганлигини мени қувонтирди. Мен бу борада “Эл-юрт умиди” жамғармаси билан амалий лойиҳалар устида ишламоқдаман. Ўйлайманки, биз хорижда истиқомат қилаётган ёшлар муҳтарам Президентимизнинг ёнида туриб, ўз самарали меҳнатимиз билан ватанимизнинг эртанги порлоқ куни учун муносиб ҳисса қўшамиз.

Отабек Жўраев Корея Республикаси

Сежонг Университети Халқаро алоқалар департаменти

Ҳудудий бўлинма раҳбари

18


Президентимиз Шавкат Мирзиёев саъй-ҳаракатлари билан сўнги уч йилда давлат ва жамият ҳаётининг барча соҳаларида кенг кўламли ислоҳотлар амалга оширилди. Хусусан, таълим тизимида олиб борилаётган ислоҳотлар, билим олиш учун яратилаётган шароитлар Ўзбекистонда замонавий салоҳиятга эга олимларнинг янги авлодларини шакллантириш учун асос бўлиб хизмат қилмоқда.

Жорий йилнинг 24 январь куни Президентимиз Олий Мажлисга Мурожаатнома йўллади ва унда янгича ислоҳотларга илм-маърифат ва инновация орқали эришиш зарурлиги қайд этилди. Бу эса биз сингари ўз келажагини мамлакатимизнинг илм-фан соҳасидаги устувор йўналишларини рўёбга чиқаришга бел боғлаган илм аҳли учун ҳам мадад, ҳам масъулиятдир.

Маълумки, буюк аждодларимиз аниқ, табиий, ижтимоий фанлар, ислом дини ва

илоҳиётга оид улкан илмий асарлар яратиб, жаҳон илм-фани ва цивилизацияси ривожига беқиёс ҳисса қўшган.

Бугунги кунда Президентимиз ташаббуси билан халқимизнинг қадимий тарихи ва бой маданиятини тиклаш, буюк алломаларимиз илмий, диний ва маънавий меросини ҳар томонлама чуқур ўрганишдек эзгу ишлар изчил давом эттирилмоқда.

Ўзбекистон Республикаси Фанлар академияси Абу Райҳон Беруний номидаги Шарқшунослик институти ҳам тарихий-маданий меросимиз намуналарини ҳар томонлама чуқур ўрганиш орқали мамлакатимизда маънавий-маърифий соҳада амалга оширилаётган

ислоҳотларга ўзининг муносиб ҳиссасини қўшиб келмоқда. Бугунги кунда институтимиз тарихий-илмий меросимизни илмий тадқиқ қилиш ва ўрганиш мақсадида мамлакатимиз ҳамда хорижда илмий ўрганишлар олиб бормоқда. Қайд этиш жоиз, бунда “Эл-юрт умиди” жамғармаси бизга яқиндан ёрдам бермоқда.

Давлатимиз раҳбари ўз Мурожаатномасида жорий йилда “Эл-юрт умиди” жамғармаси томонидан яна 700 дан зиёд олимлар, профессор-ўқитувчилар чет элга илмий изланиш ва малака ошириш учун юборилиши, келгусида грантлар миқдорини 2 баробар кўпайтириш ва

тадқиқот йўналишлари кўламини кенгайтириш зарурлиги борасида фикр билдирди. Бунинг ҳаётий зарурат ва аҳамиятини ўзимнинг Туркиядаги илмий изланишим мисолимда ҳис этмоқдаман.

Айни пайтда “Эл-юрт умиди” жамғармаси гранти асосида Туркия Республикасида Ибн Сино асарларини тадқиқ қилиш бўйича стажировка ўтаяпман. Ва мамлакатимиз илмий, тиббий, фармацевтика соҳасида муҳим янгиланишлар олиб кириш учун асос бўладиган Ибн Сино асарларининг шу кунгача бизга маълум бўлмаган асари – Кичик тиб қонунини

асарининг қўлёзма нусхаларини аниқлашга, уни яқиндан ўрганишга муваффақ бўлдим. Мурожаатномани Туркия илмий доира вакиллари ҳам алоҳида қизиқиш билан

кузатганини қайд этиш даркор. Уларнинг қайд этишича, мамлакатда маҳаллий ва хорижий илмий ишланмалар базасини шакллантириш, ҳар бир олий таълим ва илмий-тадқиқот даргоҳи нуфузли чет эл университетлари ва илмий марказлари билан ҳамкорликни йўлга қўйиши шартлиги бўйича Президент ташаббуслари муҳим аҳамиятга эга.

Давлатимиз раҳбари Олий Мажлисга Мурожаатномасида таълим тизимида трансформацияни амалга ошириш зарурлиги алоҳида урғу берди. Бунинг натижасида

мамлакатда илмий тадқиқот натижаларини амалиётга кенг жорий этиш, ишланмаларни, илм-фан ютуқларини ҳаётга татбиқ этиш имконияти яратилади.

Биргина мисол. Бугун Туркияда Ибн Сино асарларининг 1 минг 184 дан ортиқ қўлёзма нусхалари сақланади, ушбу мамлакатнинг Сулаймония кутубхонаси алломанинг бизгача етиб келган асарларининг барчаси сақланадиган ягона кутубхонадир. Тиб илмининг султони илмий мероси бўйича, шунингдек, Эронда 45 та, Туркияда 13 та докторлик иши, 26 магистрлик ҳимояси амалга оширилган. Таълимдаги трансформация натижасида эса тиббиёт соҳасида тадқиқот йўналишлари кўламини кенгайтириш имкони яратилади. Мамлакатимизда соғлиқни сақлаш ва фармацевтика соҳаларини ислоҳ қилиш зарурати бўлган бугунги кунда, шу орқали соҳа вакиллари олдида турган улкан вазифаларни ҳал этиш бўйича туб бурилиш қилиш мумкин.

Жорий йил мамлакатимизда Илм, маърифат ва рақамли иқтисодиётни ривожлантириш йили деб эълон қилинди. Бу эса Президентимиз Шавкат Мирзиёев томонидан мамлакатимизда бошланган ислоҳотларнинг илмий асосда, замонавий билим ва малакага

эга кадрларнинг янги авлодини шакллантириш орқали изчил давом эттирилишини

19


англатади. Бу йўлда барчамиз бир тан-у бир жон бўлиб, янги мақсад ва марралар сари дадил одимлашимиз керак.

Фахриддин ИБРАГИМОВ,

Ўзбекистон Республикаси Фанлар академияси Абу Райҳон Беруний номидаги Шарқшунослик

институти илмий ходими, Туркия

20


ЯНГИЛАНАЁТГАН ЎЗБЕКИСТОН – БУГУНГИ ОРЗУЛАР, РЕЖАЛАР ВА ЭРТАНГИ КУНГИ ИСТИҚБОЛ

Юртимизда охирги уч йилда амалга оширилаётган жадал ислоҳотлар узининг кўлами, шиддати ва кенг қамрови билан нафақат мамлакатимиз балки хориждаги ривожланган давлатларда истиқомат қилаётган ўзининг замонавий билим ҳаётий тажрибасига эга бўлган юртдошларимиз ҳамда хорижий мамлакатлар сиёсатчиларини юксак даражадаги эътирофларига сазовор бўлмоқда.

Мамлакатимизда амалга оширилаётган кенг қамровли ислоҳотларга мос турли соҳа ва тармоқлар бўйича замонавий билим ва кўникмаларга эга бўлган, фидойи ва изланувчан мутахассис кадрларга эҳтиёж сезилмоқда. Шу каби мақсадларни амалга ошириш учун давлатимиз раҳбари томонидан “Эл-юрт умиди” жамғармаси ташкил этилди.

Жамғарманинг олдига бир қатор муҳим вазифалар қўйилган. Жумладан вазирлик,

идора, ва ташкилотларининг хорижга ўқитишга бўлган реал эҳтиёжларини ўрганиш, шунга асосан Жамғарманинг стипендия танловларини эълон қилиш танловларда ғолиб бўлган стипендиантларни хориждаги нуфузли университетлар, илмий марказлар ҳамда халқаро тан олинган корхоналарда таълим олиши, малака ошириш ва стажировка ўташни ташкил қилиш каби масъулиятли вазифа қўйилди.

“Эл-юрт умиди” жамғармаси хорижда нуфузли ташкилотларда фаолият юритаётган илмий амалий тажрибага эга бўлган салоҳиятли ватандошлари-мизни республикамиздаги давлат идораларига ва иқтисодиётимизнинг истиқболли тармоқларига меҳнат фаолиятига

жалб этиш каби муҳим вазифаларни бажариб келмоқда. Мазкур вазифаларни мантиқий давоми сифатида 2020 йил 3-4 январь кунлари

Тошкент шаҳрида собиқ “Умид” жамғармаси битирувчиларининг “Янгиланаётган Ўзбекистонга янги авлод кадрлари” мавзусида биринчи халқаро конференцияси ўтказилди.

Ушбу халқаро конференцияда иштирок этиш истагини билдириб, электрон шаклда 604 нафар мутахассислар рўйхатдан ўтишди. Шундан жами 308 нафари, жумладан, 273 нафари “Умид” жамғармаси битирувчилари, 35 нафари хорижда илмий-амалий тажрибага эга бўлган ватандошлар конференцияга таклиф этилди.

Халқаро конференция йиғилишини Ўзбекистон Республикаси Президенти маслаҳатчилари Ш.Д.Кудбиев ва А.А.Абдувахитов очиб бердилар. Шундан сўнг бешта секциялар раҳбарлари жумладан Адлия вазири Р.К.Давлетов, Халқ таълим вазири Ш.Х.Шерматов, Инвестиция ва ташқи савдо вазири С.У.Умурзаков, Инновацион ривожланиш вазири И.Ю.Абдурахмонов, Қишлоқ хўжалиги вазири Ж.А.Ходжаевлар ўз маърузалари билан иштирок этишди ҳамда пленар йиғилиши савол-жавоблар билан якунланди.

Куннинг иккинчи ярмида Халқаро конференция қуйидаги секцияларда ўз ишини давом эттирди:

- I секция. Мамлакатни демократик янгилаш ва модернизация қилиш; - II секция. Таълим - ижтимоий ривожланиш соҳасидаги асосий етакловчи омил; - III секция. Инвестиция муҳитини кучайтириш – иқтисодий ислоҳотлар марказида; - IV секция. Мамлакатнинг инновацион ривожланиш стратегияси ва устуворликлари; - V секция. Қишлоқ хўжалигига илғор технологияларни жорий этиш. Конференция давомида иштирокчилар секцияларга бўлинган ҳолда ўзларининг

хориждаги илғор тажрибаларини ҳамда мамлакатимизни келажакда ривожланиши учун муҳим саналган фикр ва мулоҳазалари билан ўртоқлашдилар.

I секция Адлия вазири Р.К.Давлетов бошчилигида 67 нафар собиқ “Умид” жамғармаси битирувчилари ҳамда илмий-амалий тажрибага эга бўлган ватандошларимиз, олий таълим муассасалари профессор-ўқитувчилари иштирокида тақдимотлар ҳамда музокаралар ўтказилди.

II секция Халқ таълим вазири Ш.Х.Шерматов раҳбарлигида 66 нафар иштирокчилар ўртасида юртимизда таълим соҳасини ислоҳ қилиш бўйича ўзаро фикр алмашилди.



САҲИФАЛАР

21


Шунингдек, III секцияда Инвестиция ва ташқи савдо вазири С.У.Умурзаков бошчилигида республикамизда инвестицион муҳитни яхшилаш борасида олиб борилаётган ислоҳотларни амалга ошириш, шунингдек хорижий инвесторлар учун қулай шарт-шароитларни яратиш бўйича 180 дан ортиқ тингловчилар билан биргаликда тақдимотлар ҳамда иштирокчилар ўртасида жонли мулоқотлар бўлиб ўтди.

IV секция Инновацион ривожланиш вазири И.Ю.Абдурахмонов раҳбарлигида

мамлакатимизда янги инновацион технологияларни жорий этишда халқаро тажрибани қўллаш юзасидан жаҳоннинг етакчи университетларида таълим олган, бугунги кунда халқаро тан олинган ташкилотларда ва мамлакатимизнинг истиқболли тармоқларида фаолият юритиб келаётган 65 дан ортиқ малакали кадрлар ўртасида ўзаро фикр алмашилди.

Халқаро конференциянинг навбатдаги V секцияси Қишлоқ хўжалиги вазири Ж.А.Ходжаев томонидан республикамиз қишлоқ хўжалиги соҳасини тубдан

такомиллаштириш ҳамда илғор қишлоқ хўжалиги технологияларни амалиётга жорий этиш бўйича 60 дан ортиқ собиқ “Умид” жамғармаси битирувчилари ҳамда хорижий илмий-амалий тажрибага эга бўлган ватандошларимиз, олий таълим муассасалари профессор-ўқитувчилари иштирокида қизғин суҳбат ўтказилди.

“Янгиланаётган Ўзбекистонга янги авлод кадрлари” мавзусида биринчи халқаро конференциясининг илмий-амалий мақолалар тўплами чоп этилди. Тўпламда чоп этилган барча мақолалар тегишли олий таълим муассасалари экспертлари гуруҳи томонидан таҳрир қилиниб 148 та мақолаларни чоп этишга тавсия этдилар. Жумладан, I секция бўйича 17 та

мақола, II секцияда 37 та мақола, III секцияда 44 та мақола, IV секцияда 19 та мақола ва V секциясида 31 та мақолалар чоп этилди.

Ушбу Халқаро конференцияда жами 440 га яқин иштирокчилар қатнашган бўлиб, уларнинг 260 нафари “Умид” жамғармаси битирувчилари ташкил этади. Жумладан, 226 нафари айни пайтда республикамиздаги давлат ташкилотларида ҳамда иқтисодиётимизнинг истиқболли тармоқларида, меҳнат қилаётган шунингдек, 34 нафар хориждаги ривожланган мамлакатларда фаолият юритаётган “Умид”

жамғармасининг битирувчилари ҳисобланади. Бундан ташқари, республика вазирлик, идораларидан 30 дан ортиқ, олий таълим муассасаларидан 100 га яқин мутахассислар ушбу конференцияда фаол иштирок этишди.

Бундан ташқари илмий-амалий тажрибага эга бўлган ватандошларимиздан 35 нафари ушбу конференцияда фаол иштирок этган ҳолда, ўзларини қизиқтирган барча соҳалар бўйича хорижий тажрибага асосланган амалий таклифларини билдиришиб, мамлакатимиз истиқболи йўлида ривожланган давлатларда ўзлаштирган билим ва

кўникмаларини амалиётда жорий этишларини маълум қилишди. Конференция хорижда таълим олаётган ва ўз меҳнат фаолиятини давом эттираётган Ўзбекистонлик кадрлар ўртасида доимий алоқа ўрнатишнинг ўзига хос платформасини яратди.

Мазкур халқаро конференциянинг иккинчи куни “Лайнер” дам олиш масканида 300 га яқин “Умид” жамғармаси битирувчилари, илмий-амалий тажрибага эга бўлган ватандошларимиз ҳамда вазирлик, идора ходимлари иштирокида мамлакатимизни жаҳоннинг етакчи ривожланган давлатлар қаторига киритиш, ҳар бир соҳада давлатимизни жаҳон рейтингларида етакчилигини таъминлаш учун дастури амал яратиш бўйича

республика айрим вазирликлари раҳбарлари томонидан эркин ва норасмий мулоқотлар ўтказилди.

Истиқболли кадрларга мўлжалланган амалий мулоқот майдони яратиш, уларни жамиятдаги ва давлат бошқаруви соҳасидаги кенг кўламли янгиланишлар билан таништириш, улар билан жамият ва давлатни модернизация қилиш дастурлари самарадорлигини янада ошириш бўйича мунозара ташкил этиш, хорижий инвестиция ва инновацияларни жалб этиш борасида маслаҳатлашиш барча анжуман иштирокчиларининг асосий мақсадларидан бирига айланди. Ушбу конференция давомида битирувчиларни давлат хизматига, таълим ва илмий тадқиқот соҳасига, иқтисодиётнинг истиқболли соҳаларига доимий ишга жалб этиш учун шароит ва имкониятлар яратиш масалалари кўриб чиқилди.

Халқаро конференцияда иштирок этган ҳар бир иштирокчи томонидан бугунги кунда мамлакатимиз барча жабҳаларида амалга оширилаётган кенг кўламли ислоҳотларнинг нақадар муҳимлиги ва бу ислоҳотлар халқимизнинг эртанги куни учун муносиб пойдевор

бўлиши, ривожланган давлатлар қаторидан муносиб ўрин эгаллаши учун конференциянинг ҳар бир иштирокчиси ўз ҳиссасини қўшишдан мамнун бўлишини таъкидлаб ўтишди.

22


Халқаро конференция якунларига кўра 20 дан ортиқ хорижда фаолият юритаётган “Умид” жамғармаси битирувчилари ҳамда илмий-амалий тажрибага эга бўлган ватандошларимиз мамлакатимиз равнақи йўлида ўз билим ва амалий тажрибаларини қўшиш мақсадида турли шаклда мамлакатимизда меҳнат фаолиятларини давом эттиришларини ва ҳамкорлик қилишларини маълум қилишди.

Халқаро конференция ишини республика ОАВларида, жумладан, Ўзбекистон 24,

Uzreport янгиликларида тўғридан-тўғри эфирга узатилди, шунингдек, Ўзбекистон радио канали, Народное слово ва Халқ сўзи газеталарида туркум нашрлар бериб борилди. Шунингдек, Ўзбекистон телерадиокомпанияси билан ҳамкорликда “Янгиланаётган Ўзбекистон – бугунги орзулар, режалар ва эртанги истиқболлар” мавзусидаги видеоролик ҳамда халқаро конференция иши якунлари бўйича қисқа метражли видеороликлар тайёрланиб Жамғарманинг ижтимоий тармоқлардаги саҳифаларида ва расмий веб-сайтида доимий ёритиб борилмоқда.

Шу билан бирга, Халқаро конференция иши Жамғарма ижтимоий тармоқларида онлайн трансляция қилинди ва уни юзлаб ватандошлар тўғридан-тўғри кузатиш имкониятига эга бўлди.

Ўзбекистон Республикаси Президенти ҳузуридаги Давлат хизматини ривожлантириш агентлиги қошидаги “Эл-юрт умиди” жамғармаси ўз олдига бундай конференцияларни ташкил этиш ҳамда республиканинг иқтидорли ва истиқболли ёш мутахассисларини хорижда мақсадли равишда тайёрлаш каби вазифаларни бундан сўнг доимий амалга ошириб боради.

Ахмедов Жавохир Жамолович

“Эл-юрт умиди” жамғармаси Ахборот-таҳлил бўлими бошлиғи

23


ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНАЛАР ФАОЛИЯТИНИ РИВОЖЛАНТИРИШДА ХОРИЖ ТАЖРИБАСИ

(РОССИЯ ФЕДЕРАЦИЯСИ МИСОЛИДА)

Алиқулов Меҳмонали Салоҳиддин ўғли Тошкент молия институти ўқитувчиси,

E-mail:[email protected]

Аннотация: мазкур мақолада эркин иқтисодий зоналар фаолияти ва уларни рағбатлантиришнинг Россия Федерацияси тажрибаси таҳлил қилиниб, қўлланиладиган механизм ва имтиёзлар ёритиб берилган.

Калит сўзлар: эркин иқтисодий зоналар, хорижий инвестициялар,солиқ имтиёзлари, божхона имтиёзлари, инновация, инфратузилма, туризм, ягона инвестицион битим, бюджет маблағлари, ялпи ички маҳсулот.

Аннотация: в данной статье проанализирован опыт Российской Федерации по деятельности свободных экономических зон и их стимулированию, освещены механизмы и применяемые преимущества.

Ключевые слова: свободные экономические зоны, иностранные инвестиции, налоговые льготы, таможенные льготы, инновации, инфраструктура, туризм, единый

инвестиционный контракт, бюджетные средства и ВВП. Annotation: this article analyzes the experience of the Russian Federation in the activity

of free economic zones and their promotion, as well as the mechanisms and benefits that have been analyzed.

Keywords: free economic zones, foreign investment, tax incentives, customs incentives, innovation, infrastructure, tourism, a single investment contract, budget funds and GDP.

Кириш Мамлакатимизнинг истиқболдаги иқтисодий тараққиёт йўлини кенгроқ тасаввур этар

эканмиз, бугунги кунда жаҳон бозори конюктураси ўзгариб бориши, жаҳон миқёсидаги иқтисодий глобаллашув ва интеграцион шароитида рақобат тобора кучайиб бораётгани Ўзбекистоннинг янада барқарор ва жадал суръатлар билан ривожлантириш учун мутлақо янгича ёндашув хамда тамойилларини ишлаб чиқиш ва рўёбга чиқаришни тақозо этмоқда.

“Эркин зоналар ташкил этилиши минтақавий ривожланишни янада мақбуллаштириш, ташқи бозорларга йўналтирилган юқори самарали ишлаб чиқаришларни жойлаштириш, логистика ва транспорт инфратузилмасининг замонавий тизимларини жорий этиш сиёсатини амалга ошириш йўлида янги қадамдир. Бизнинг вазифамиз-тўпланган тажриба ва илғор халқаро амалиётга суянган ҳолда, ўзимизнинг тараққиёт ва янгиланиш моделини қатъий амалга оширишдан иборат. Биз уларни ривожлантиришни бундан кейин ҳам ҳар томонлама қўллаб-қувватлаймиз”.

Бу жараёнларда Тармоқлар ва ҳудудларни модернизация қилиш, уларни рақобатбардошлик даражасини ошириш, экспорт салоҳиятини ривожлантириш масалалари

доимий эътиборимиз марказида бўлиши лозим. Бунинг учун хорижий сармоялар ва илғор технологияларни ҳамда ахборот–коммуникация тизимларини барча соҳаларга янада фаол жалб этишимиз зарур бўлади. Айнан шу асосда 2030 йилгача мамлакатимиз ялпи ички маҳсулотини 2 баробардан зиёд кўпайтиришга эришишимиз даркор (Мирзиёев Ш.М., 2016) ва бу йўлда эркин иқтисодий ҳудудни ташкил этиш ва уларни фаолиятини такомиллаштиришда хорижий тажрибалардан кенг фойдаланиш муҳим ҳисобланади.



САҲИФАЛАР

24


Мавзуга оид адабиётлар таҳлили Иқтисодий адабиётларда эркин иқтисодий ҳудудларга нисбатан турлича ёндашувлар

мавжуд масалан, Рус олими И.П. Фоминский раҳбарлиги остида чиққан ўқув қўлланмада (Фоминский И.П., 1993;1995), эркин иқтисодий ҳудудларга ушбу мамлакатда қабул қилинган умумий хўжалик фаолияти тартибига нисбатан имтиёзлар берувчи маълум бир ҳудуд деб таърифланади. Россияда қабул қилинган ташқи иқтисодий фаолиятнинг луғат

маълумотномасида, “Эркин иқтисодий ҳудуд - хорижий капитал билан фаолият олиб бориш рағбатлантирилувчи имтиёзли валюта - молия ва солиқ тартибларига эга бўлган махсус майдон” деб қаралади (Рыбалькнна В.Е., 1981; Дергачев В., 1994).

Т.Данко ва З.Окуртлар асосий белгиларни ажратишда комплекс ёндашган. Улар эркин иқтисодий ҳудудларни аниқ бир иқтисодиёт, мамлакатда ишлаб чиқарувчи кучларнинг жойлаштирилиши, эркин иқтисодий ҳудудларда яратилган ялпи маҳсулотнинг ишлаб чиқарилиши ва тақсимланиши нуқтаи назаридан, эркин иқтисодий ҳудуднинг

диффузион ҳолатда кенгайиш (бошқа, қўшни ҳудудларга) ва тарқалиш (бошқа тармоқ ва хўжалик фаолияти турларига) қобилияти нуқтаи-назаридан кўриб чиқадилар (Данько Т. ва Окрут З., 1998). Ҳозирги замон иқтисодий адабиётларида эркин иқтисодий ҳудудлар категориясини аниқлашда турли хил ёндашувлар мавжуд. Масалан, Эркин иқтисодий ҳудудларни ташкил этиш ва ривожлантириш, уларга хорижий инвестицияларни жалб этишни фаоллаштириш масалалари дунёдаги қатор етакчи халқаро молиявий ва иқтисодий ташкилотлар, молия институтлари, нуфузли илмий тадқиқот ва олий таълим муассасалари, хусусан, Жаҳон банки (World Bank), Халқаро молия корпорацияси (The

International Finance Corporation (IFC)), Ural Federal University Named after the first President of Russia B.N. Yeltsin, Институт экономической политики имени Е.Т. Гайдара (Институт Гайдара), Федеральное государственное учреждение «Федеральный исследовательский центр «Информатика и управление» Российской академии наук» кабиларнинг тадқиқот ишлари орқали долзарб эканлигини кўрсатиб турибди1.

Тадқиқот методологияси

Тадқиқот давомида иқтисодий-статистик маълумотлардан, воқелик жараёнларини ўрганишнинг илмий усуллари - умумлaштириш, гуруҳлaштириш, тaҳлилнинг мaнтиқий вa тaққослaмa усуллaри, мaнтиқий фикрлaш, қиёсий таҳлил ва бошқа усуллaрдaн фойдaлaнилгaн.

Таҳлил ва натижалар Бугунги кунда, дунё мамлакатларининг эркин иқтисодий ҳудудларни ташкил этиш ва

бошқариш борасидаги, кўп йиллик тарихий тажрибасидан маълумки, мамлакатдаги иқтисодий салоҳияти паст бўлган ҳудудларни иқтисодий жиҳатдан “соғломлаштириш” борасида миллий ва хорижий инвестицияларнинг ўрни юқори ҳисобланади. Аммо исталган эркин иқтисодий ҳудудни ташкил этишда унинг очиқликка, жаҳон хўжалик алоқаларини кенгайтиришга, хорижий ва маҳаллий инвесторларни жалб қилишга йўналтирилганлиги давлат томонидан тартибга солишнинг мавжуд шакллари ва усулларини оптималлаштириш, замон талаблари асосида ислоҳ этиш, улардаги ишлаб чиқариш инфратузилмаси тармоқлари комплексини ривожлантириш – мамлакат олдидаги долзарб

вазифаларидан бири бўлиб қолмоқда. Дунё бўйлаб тўпланган махсус иқтисодий зоналар бой тажрибаси ушбу зоналарнинг

механизми давлатнинг инновацион ривожланиши ва инвестиция ва бюджет сиёсатини амалга оширишнинг энг самарали воситаларидан бири эканлигини кўрсатмоқда.

Шу мақсадда Россия Федерациясида тажрибасини ўрганишни ва мамлакатимизда фаолият юритаётган эркин иқтисодий зоналар фаолиятини ривожлантиришда қўллаш мақсадга мувофиқдир.

Россия Федерациясидаги махсус иқтисодий зоналар ишлаб чиқариш тармоқларини ривожлантириш, иқтисодий ривожланишнинг юксак технологияли соҳалари, сайёҳлик ва дам олиш, порт ва транспорт инфратузилмаси, технологияларни ишлаб чиқиш ва уларнинг натижаларини тижоратлаштириш, янги турдаги маҳсулотларни ишлаб чиқариш учун яратилган. Барча турдаги махсус иқтисодий зоналар 49 йил муддатга ташкил этилади.

Россия Федерациясида эркин иқтисодий ҳудудларни ташкил этиш ва уларни

1 www.wordlbank.org; www.fias.net; www.ifc.org; www.miga.org; www.urfu.ru; www.iep.ru; www.frccsc.ru;

www.pgplaw.ru; www.princeton.edu; www.investkorea.org

http://www.wordlbank.org/

http://www.fias.net/

http://www.ifc.org/

http://www.miga.org/

http://www.iep.ru/

http://www.frccsc.ru/

http://www.pgplaw.ru/

http://www.princeton.edu/

http://www.investkorea.org/

25


фаолиятини тартибга солиш, улар учун тақдим этиладиган имтиёзларни аниқ белгилаб олиш мақсадида мазкур соҳага оид қонунчилик такомиллаштирилди.

Ҳозирги кунда Федерация ҳудудида эркин иқтисодий ҳудудларни ташкил этишда қуйидаги қонун ҳужжатлари асос бўлмоқда.

− 31.05.1999 йилдаги (№104-ФҚ) “Магадан вилоятидаги асосий иқтисодий ҳудуд тўғрисида”ги қонун;

− 22.07.2005 йилдаги (№116-ФҚ) “Россия Федероциясидаги махсус иқтисодий ҳудудлар тўғрисида”ги қонун.

− 10.01.2006 йилдаги (№16-ФҚ) “Калининград вилоятидаги махсус иқтисодий ҳудуд ва Россия Федерациясининг айрим қонун ҳужжатлари ўзгариш киритиш тўғрисида”ги федерал қонунлар ва ҳ.к.

Дастлабки тажрибалар асосида бугунги кунда эркин иқтисодий ҳудудларга жуда кенг имтиёзлар тизими амал қилмоқда:

− ер солиғидан озод этилади; − фойдаланилган транспорт воситалари рўйхатга олинган вақтдан бошлаб солиқдан

озод ҳисобланади; − даромад солиғи Федерал бюджет учун 0% маҳаллий бюджет учун умумий солиқ

ставкасининг 13,5% дан ортиқ ундирилмайди; − агар резидентлар (норезидентлар) ва корхоналар махсус иқтисодий ҳудудларнинг

бошқарувчилари бўлса 10 йил давомида мулк солиғидан озод этилади; − доимий равишда технополислар, туристик йўналишдаги махсус иқтисодий

ҳудудлар, техник-ишлаб чиқарувчи технопарклар учун суғурта бадали тўловининг тарифлари камайтириб келинмоқда. (2012-2017 йилгача 14%, 2018 йилдан 21%, 2019 йилгача 28% га қисқартирилди). Агарда 01.01.2012 йилдан даромад солиғи Федерал бюджет учун тўлаб келинган бўлса, ҳозирдан ушбу ставка 0% этиб белгиланади (1-жадвал).

(1-жадвал)

"Россия Федерациясининг махсус иқтисодий зоналари тўғрисида" ги 2005 йил 22 июлдаги 116-ФҚ-сонли федерал қонуни асосан Россия Федерациясида ташкил

этилган махсус иқтисодий зоналар2

№ Номи Россия

Федерациясидаги жойи

Россия Федерацияси

Ҳукумати қарори билан

ташкил этилган

Ҳукумати қарори билан тугатилганлиг

и

Саноат ишлаб чиқаришга ихтисослашган махсус иқтисодий ҳудудлар

1 «Липецк» Липецк области 21.12.2005 №782

2 «Алабуга» Татаристон Республикаси 21.12.2005 №784

3 «Тольятти» Самара области 12.08.2010 №621

4 «Титановая долина» Свердловск области 16.12.2010 №1032

5 «Моглино» Псков области 19.07.2012 №729

6 «Людиново» («Калуга») Калуга области 28.12.2012 №1450

7 «Владивосток» Приморский ўлкаси 18.08.2014 №822 06.12.2017 №1477

8 «Лотос» Астрахан области 18.11.2014 №1214

9 «Ступино Квадрат» Москва области 08.08.2015 №826

10 «Узловая» Тула области 14.04.2016 №302

Илмий янгиликларни тадбиқ этишга ихтисослашган махсус иқтисодий ҳудудлар

1

«Зеленоград»

(«Технополис «Москва»)

Москва шаҳри 21.12.2005 №779

2 «Санкт-Петербург» Санкт-Петербург шаҳри 21.12.2005 №780

3 «Дубна» Москва области 21.12.2005 №781

4 «Томск» Томск области 21.12.2005 №783

5 «Иннополис» Татаристон Республикаси 01.11.2012 №1131

6 «Исток» Москва области 31.12.2015 №1538

2 "Консультант Плюс" - законодательство РФ: кодексы, законы. (http://www.consultant.ru)

http://www.consultant.ru/

26


Туризм ва дам олишга мўлжалланган

1 «Долина Алтая» Олтой Республикаси 03.02.2007 №67 28.09.2016 №978

2 «Байкальская гавань» Бурятия Республикаси 03.02.2007 №68

3 «Бирюзовая Катунь» Олтой ҳудуди 03.02.2007 №69

4 «Новая Анапа» Краснодар области 03.02.2007 №70 24.09.2010 №752

5 «Ворота Байкала» Иркутск вилояти Твер

области 03.02.2007 №72

6 «Куршская коса» Калининград области 03.02.2007 №73 18.12.2012 №1330

7 «Остров Русский» Приморский ўлкаси 31.03.2010 №201 28.09.2016 №978

8 «Завидово» Приморский ўлкаси 20.04.2015 №372

"Шимолий Кавказнинг курортлари" сайёҳлик кластери таркибида

1 "Шимолий Кавказнинг курортлари" сайёҳлик

кластери

Карачаев-Черкесский Республикаси

14.10.2010 №833

Краснодар области 14.10.2010 №833 28.09.2016 №978

Адйгеа Республикаси 14.10.2010 №833 28.09.2016 №978 Кабардино-Балкария 14.10.2010 №833

Шимолий Осетия - Алания Республикаси

14.10.2010 №833 28.09.2016 №978


14.10.2010 №833


14.10.2010 №833

Ставропол ўлкаси 03.02.2007 №71 28.09.2016 №978

2 «Ведучи» Чечен Республикаси 03.10.2013 №865

Порт ҳудудлар

1. «Ульяновск» Уляновск области 30.12.2009 №1163

2. «Советская Гавань» Хабаровск области 31.12.2009 №1185 28.09.2016 №978

3. «Мурманск» Мурманск области 12.10.2010 №800 28.09.2016 №978

Қолаверса, ташкил этилган эркин иқтисодий ҳудудларнинг айримлари учун алоҳида

имтиёзлар тизими ҳам амал қилиб келмоқда. Жумладан, ”Калинград” махсус иқтисодий ҳудуди учун биринчи 6 йил давомида

даромад солиғи 0% бўлган бўлса, 7 - йилдан 12 - йилга қадар “инвестициявий лойиҳаларни рўёбга чиқарганлиги” учун даромаддан ундириладиган солиқ 50%гача

камайтирилиши белгиланади. 1-расм. Россия Федерациясида ташкил этилган махсус иқтисодий

ҳудудлар3.

1-расмдан кўриниб турибдики, 2005 йил 22 июлдаги 116-ФҚ қабул қилинганидан буён 10 та Саноат ишлаб чиқариш, 6 та Илмий янгиликларни тадбиқ этишга, 17 та Туризм ва дам олишга мўлжалланган (9 таси "Шимолий Кавказнинг курортлари" сайёҳлик

3 Голубкин И.В., Букхарова М.М., Данилов Л.В. (2018). Бизнес-навигатор по особым экономическим зонам

России. – 2018. [Business Navigator for special economic zones of Russia – 2018.] Moscow: AKIT, р. 160.

27


кластери таркибида) ва 3 та порт махсус иқтисодий ҳудудлари ташкил этилган ва уларни йиллар кесимида ҳам кўришимиз мумкин (1-расм).

2005 йил 22 июлдаги 116-ФҚ-сонли федерал қонун асосида фаолият юритувчи махсус иқтисодий ҳудудларига қўшимча равишда, Россия Федерациясида бошқа федерал асосида фаолият кўрсатадиган махсус иқтисодий мақомга эга яна учта ҳудуд мавжуд (2-жадвал).

Яратилган махсус иқтисодий ҳудудларнинг умумий сонидан 11 нафари ҳозирги кунгача тўхтаб қолди. Буни асосий сабаби, уларнинг барчасида уч йил мобайнида ягона инвестицион битим тузилмаганлигидадир. Россия Федерацияси қонунларига асосан тўхтатилган 11 ҳудуднинг 8 таси туризм ва дам олишга мўлжалланган (Шимолий Кавказ сайёҳлик кластери таркибида), 2 таси порт махсус иқтисодий ҳудудлар ва 1 таси саноат ишлаб чиқариш махсус иқтисодий ҳудудларни ташкил этган.

Тадқиқот натижаларининг муҳокамаси Махсус иқтисодий ҳудудларнинг асосий рақобат афзаллиги инвестицион

лойиҳаларни амалга ошириш учун инвесторнинг дастлабки харажатларининг сезиларли даражада (30% гача) камайиши, бунинг учун янги тайёр замонавий инфратузилма мавжудлиги ва, албатта, солиқ, божхона ва бошқа имтиёзлар мавжудлиги.

2-жадвал Бошқа федерал қонунлар асосида фаолият юритувчи махсус иқтисодий

мақомга эга зоналар4

№ Номи Федерал қонунлар

асосида ташкил этилганлиги

Фаолият муддати

1. Магадан вилояти ҳудудида эркин иқтисодий ҳудуди

31.05.1999 №104-ФЗ 31.12.2025

2. Калининград области ҳудудидаги эркин иқтисодий ҳудуди

10.01.2006 №16-ФЗ 01.04.2031

3. Қрим Республикаси ҳудудида ва Севастополнинг федерал аҳамиятга эга бўлган ҳудудидаги эркин иқтисодий ҳудуд

29.11.2014 №377-ФЗ 31.12.2039

Шу сабабдан ҳам юқорида таъкидлаб ўтилганидек, хорижий инвестицияларни жалб

этишнинг мақбул усулларидан бири бўлган – эркин иқтисодий ҳудудларни ташкил этиш

борасида ривожланган мамлакатларнинг тажрибаси билан танишиб чиқиш, улардаги энг яхши жиҳатларни миллий иқтисодиётимизга татбиқ этиш ўзининг ижобий самарасини бериши мумкин. Махсус иқтисодий зоналар ва саноат паркларини бошқариш бошқа давлат органлари билан биргаликда инвесторларни жалб қилиш ва бундай ҳудудларни ривожлантириш учун тармоқлар яратиш учун жавоб беради ва ўз навбатида уларнинг ўсишини рағбатлантиради. Бундан ташқари, энг муваффақиятли зоналар зонани ташкил этишнинг дастлабки босқичларида иштирок этиш учун юқори даражали компаниялар таклиф этилаётган инвестор стратегиясидан фойдаланади ва бу билан зонанинг бошқа потенциал инвесторлар учун мустаҳкамлигини кўрсатади ва бу омил орқали етказиб берувчиларнинг фойдали тармоғи ва ҳамкорлари ҳисобланди. Россияда ҳукумат махсус иқтисодий зоналарни ва саноат паркларини яратишда муҳим рол ўйнайди, чунки унинг асосий мақсади савдо операцияларида иқтисодий ва ҳуқуқий чекловларни бартараф этишдан кўра инвестиция муҳити ва заиф бошқарувни яхшилаш масалаларини ҳал қилишдир (Сосновких С, 2017).

4 Осипов В.А. Особые экономические зоны как современный инструмент привлечения инвестиций в регионы //

Социальная политика и социология. Том 14. 2015. № 2(108). С. 108-116.

28


2-расм. 2018 йил 1 январ ҳолатига дунё мамлакатлари инвесторлари томонидан РФ нинг Махсус иқтисодий ҳудудларга киритилган жами хусусий инвестициялар

таркиби, миллиард рубл5.

2005 йил 22 июлдаги 116-ФҚни асосида ташкил этилган ва фаолият юритиб келаётган МИҲларга 2018 йил 1 январдаги ҳолатга кўра, 656 нафар резидентлар, шу жумладан, 125 нафар чет эллик инвесторлар иштирок этди. Умуман олганда, Россия Федерациясининг МИҲларга дунёнинг 38 мамлакатидан инвестициялар киритилган. Жами хусусий инвестициялар 292,1 миллиард рубл, хорижий хусусий инвестициялар 174,8 миллиард рублни ташкил этган. Жами 28,4 минг та янги иш ўрни яратилган(2-расм).

Хулоса ва таклифлар

Олиб борилган илмий тадқиқот натижалари шуни кўрсатадики, иқтисодиётни фаол ривожлантиришда чет эл инвестицияларни жалб этиш муҳим омиллардан биридир. Россия эркин иқтисодий ҳудудларнинг ривожланишининг "иккинчи тўлқини"ни бошдан кечирмоқда, шунинг учун, уларнинг фаолиятида қуйидаги бир қанча муаммолар мавжуд:

- махсус иқтисодий ҳудудларни ҳуқуқий тартибга солишдаги камчиликлар ва бошқалар;

- махсус иқтисодий ҳудудларнинг самарадорлигини баҳолаш тизимини йўқлиги; - эркин иқтисодий ҳудудларда инфратузилма объектларини қуриш шартларини

бузилиши оқибатида инвесторларнинг ўз лойиҳаларини амалга оширишдан бош тортган ҳолатлари кузатилган;

- махсус иқтисодий ҳудудларнинг фаолияти ва уларнинг фаолияти натижалари тўғрисида мунтазам маълумотларнинг йўқлиги;

- янги иш жойларини яратишнинг юқори қиймати. Юқоридаги хорижий мамлакат тажрибасида санаб ўтилган камчиликлардан танқидий

хулоса чиқарган ҳолда ўрганилган афзалликлардан мамлакатимизда фаолият юритаётган эркин иқтисодий зоналар фаолиятини такомиллаштиришда фойдаланиш мақсадга мувофиқ, деб ҳисоблаймиз.

Фойдаланилган адабиётлар рўйхати: 1. Мирзиёев Ш.М. Эркин ва фаровон, демократик Ўзбекистон давлатини биргаликда

барпо этамиз. Ўзбекистон Республикаси Президенти лавозимига киришиш тантанали маросимига бағишланган Олий Мажлис палаталарининг қўшма мажлисидаги нутқ. Тошкент

- «Ўзбекистон» НМИУ – 2016 й. 2. И.П. Фоминский Иностранные инвестиции В России: современое состояние и

перспективы. М.: Международное отношения.1995. cт-306c 3. И.П. Фоминский Свободные экономические зоны в экономике России. Общество и

экономика. 1993., № 5,3-16С.

5 Чепинога О.А., Солодков М.В., Семенова Э.А. (2017). Problems of functioning and development prospects for

special economic zones in Russia. Baikal Research Journal, 3(8) (in Russian).

29


4. Проф.Рыбалькнна В.Е. Краткий внешно экономический словарь- справочннк. М.: Международные отношения. 1981. Дергачев В. Шеннон приглашает к посадке: (опыт создания свод. Экспорт. Пром. Зоны.)Внешняя торговля- 1994.№ 1 .С37-39

5. Данько Т., Окрут З. Свободные экономические зоны в мировом хозяйстве. М.: Ипфра М.1998. ст-18

6. "Консультант Плюс" - законодательство РФ: кодексы, законы.

(http://www.consultant.ru) 7. Голубкин И.В., Букхарова М.М., Данилов Л.В. (2018). Бизнес-навигатор по особым

экономическим зонам России. – 2018. [Business Navigator for special economic zones of Russia – 2018.] Moscow: AKIT, р. 160.

8. Осипов В.А. Особые экономические зоны как современный инструмент привлечения инвестиций в регионы // Социальная политика и социология. Том 14. 2015. № 2(108). С. 108-116.

9. Sergey Sosnovskikh. Industrial clusters in Russia: The development of special economic zones and industrial parks. Russian Journal of Economics Volume 3, Issue 2, June 2017, Pages 174-199

10. Чепинога О.А., Солодков М.В., Семенова Э.А. (2017). Problems of functioning and development prospects for special economic zones in Russia. Baikal Research Journal, 3(8) (in Russian).

11. www.wordlbank.org; www.fias.net; www.ifc.org; www.miga.org; www.urfu.ru;

www.iep.ru; www.frccsc.ru; www.pgplaw.ru; www.princeton.edu; www.investkorea.org

http://www.wordlbank.org/

http://www.fias.net/

http://www.ifc.org/

http://www.miga.org/

http://www.iep.ru/

http://www.frccsc.ru/

http://www.pgplaw.ru/

http://www.princeton.edu/

http://www.investkorea.org/

30


ИНВЕСТИЦИЯ МУҲИТИНИ КУЧАЙТИРИШ-ЎЗБЕКИСТОНДА ЗИЁРАТ ТУРИЗМИНИ

РИВОЖЛАНТИРИШНИНГ АСОСИЙ ОМИЛИ СИФАТИДА

Жумаева Шоира Бердияровна

Тошкент вилояти Чирчиқ давлат педагогика институти

таянч докторанти

E-mail: [email protected]

Марданова Рисолат Рустамжон қизи

Тошкент вилояти Чирчиқ давлат педагогика институти талабаси

Аннотация: Мақолада туризм индустриясининг ривожланиши ва аҳамияти, Ўзбекистонда зиёрат туризми тўғрисида фикр юритилиб, бугунги кунда мамлакатимизда зиёрат туризмини ривожлантириш борасида амалга оширилаётган ислоҳотлар, мавжуд муаммолар ва уларнинг ечими, шунингдек инвестиция муҳитини кучайтириш орқали зиёрат туризмини янада ривожлантириш масалалари ёритиб берилган.

Калит сўзлар: Туризм индустрияси, зиёрат туризми, инвестиция, сайёҳлар, иқтисодиёт, туризм хизматлари, мамлакат, тараққиёт.

Аннотация: В статье описывается значение и развитие индустрии туризма, паломнический туризм в Узбекистане, реформы по развитию паломнического туризма в стране, существующие проблемы и пути их решения, а также вопросы развития паломнического туризма путем укрепления инвестиционного климата.

Ключевые слова: Индустрия туризма, паломнический туризм, инвестиция, туристы, экономика, услуги туризма, страна, развитие.

Annotation: In this article the questions were taken up about the development and importance of tourism industry, the reforms so as to develop Ziyarah Tourism in Uzbekistan

nowadays. Key words: Tourism industry , Ziyarah tourism , investment, tourists, economic,

services of tourism, country, progress. Кириш Бугунги кунда жаҳон иқтисодиётида туризм соҳаси тез суръатлар билан ривожланиб

бораётган ва энг даромадли бизнес тури бўлиб, унинг ялпи миллий даромаддаги улуши 10

фоизни ташкил этади. Статистик маълумотларга кўра, яратилаётган иш ўринларининг ҳар еттинчиси, “учинчи дунё” мамлакатлари бўйича пул маблағлари тушумининг 50 фоизи ва иш билан бандлик даражасининг 80-90 фоизи туризм соҳасига тегишли.1 Бутунжаҳон туризм ташкилоти (WTO) давлатларга туризм салоҳиятини ошириш, янги хизматлар таклиф этиш, янги туризм брендларини яратиш, туризм соҳаси рақобатбардошлигини тубдан ошириш бўйича таклифлар киритиш зарурлигини илгари сурмоқда. Бу эса туризм географиясини янада кенгайтириш, мамлакатлар ички маҳсулоти (ЯИМ)даги улушини ошириш ҳамда туризмнинг рентабеллик соҳалардан бири эканлигини кўрсатиб турибди. Мамлакатимизда туризм бизнесининг ривожланиши, хорижлик туристлар оқими ва туризм хизматларини экспортини кенгайтириш тармоқда янги иш ўринларининг яратилиши аҳолининг бандлик даражасининг ўсишига, меҳмонхоналар, сайёҳларни жойлаштиришнинг бошқа воситалари ва туризм фаолияти билан шуғулланувчи бошқа субъектларнинг сони кўпайишига олиб келади. Жумладан, “2017-2021 йилларда Ўзбекистон Республикасини янада ривожлантириш бўйича Ҳаракатлар стратегияси”да ҳам

1 http//vavilon.ru/statistika-v-turizme/



САҲИФАЛАР

31


туризм индустриясини жадал ривожлантириш, туристик хизматларни диверсификация қилиш ва сифатини яхшилаш, туризм инфратузилмасини кенгайтириш муҳим йўналишлардан бири сифатида белгилаб берилди (Ўзбекистон Республикасининг қонун ҳужжатлари тўплами, 2017 йил).

Мавзуга оид адабиётлар таҳлили

Туризм соҳаси Ўзбекистон Республикасида мустақилликдан сўнг ривожлана бошлади десак муболаға бўлмайди. Жумладан, 1992 йил “Ўзбектуризм” Миллий компаниясига асос солинди ва мамлакатнинг туристик жозибадорлигини ошириш ҳамда соҳани кадрлар билан таъминлаш борасида бир қанча ислоҳотлар амалга оширилди. 1999 йил 20 август куни “Туризм тўғрисида”ги Ўзбекистон Республикаси Қонунининг қабул қилиниши соҳа ривожида муҳим роль ўйнайди. Ушбу Қонуннинг асосий мақсади туризм соҳасидаги бозорни ривожлантириш, шунингдек туристлар ва туристик фаолият субъектлари

ҳуқуқлари ва қонуний манфаатларини ҳимоя қилишдан иборат. Ўзбекистон туризм индустриясида зиёрат туризми янги йўналишлардан бири

бўлганлиги сабабли, тарихий аспектда тўлиқ ўрганилмаган. Зиёрат туризми асосан маданий туризм йўналиши таркибида талқин этилган бўлиб, мазкур мавзуга доир адабиётларни икки гуруҳга бўлиш мумкин:

1. Мустақиллик йилларига оид адабиётлар. 2. Хорижий тадқиқотчилар томонидан яратилган адабиётлар. Биринчи гуруҳга оид тадқиқотларда А.Ходжаевнинг илмий ишлари ва

монографиялари муҳим аҳамиятга эга. А.Ходжаев томонидан Ўзбекистонда тарихий-маданий туризмнинг ривожланиши, ўзига хос имкониятлари, тарихий-маданий туризм ва Буюк Ипак йўли туризми масалалари кўриб чиқилган (Ходжаев А., 2004). XXI асрда нашр қилинган адабиётлар ичида журналист ва сиёсатшунос Р.С.Мирзаевнинг монографияси Ўзбекистонда “Ипак йўли” бренди асосида халқаро туризмни ривожлантиришга янгича муносабати билан ажралиб туради. Шуни таъкидлаш лозимки, Р.С.Мирзаев томонидан мавзуга оид 80 дан ортиқ илмий ишлар ёзилган бўлиб, муаллиф асосан Ўзбекистоннинг

туристик лойиҳалардаги иштироки, халқаро туризмни ривожлантириш масалалари, ички туризмни ривожлантириш каби мавзулар доирасида илмий тадқиқот олиб борган. Шунингдек, Ўзбекистонда туризм масалалари Т.Абдуллаева, Н.Тухлиева ва А.Таксаканов монографияларида ҳам таҳлил этилган (Тухлиев Н., Таксаканов А., 2001; Тухлиев Н., Абдуллаева Т., 2006).

Туризмнинг ривожланишига оид муаммолар ва мамлакатлар иқтисодиётидаги ўрнини белгилаш масалаларига хорижий олимлардан Ж.Барлоу, Ж.Боуэн, Ф.Котлер,

Г.Ричардсларнинг илмий ва амалий характердаги ишлари бағишланган. Ҳамдўстлик мамлакатлари олимларидан А.Ю.Александрова, И.Т.Балабанов,

А.И.Балабанов, М.Б.Биржаков, Н.А.Восколович, Г.А.Папирият, В.С.Сенин туризм соҳасини ўрганиш бўйича кенг қамровли илмий тадқиқотлар олиб боришган.

Умуман олганда, бугунги кунга қадар зиёрат туризми мавзуси халқимизнинг асрлар давомида сақланиб келаётган психологик, тарихий ҳамда ижтимоий-иқтисодий феномени сифатида тўлиқ ўрганилмаган. Мамлакатимизда зиёрат туризми янги амалий йўналиш сифатида кенг оммалашиб боришига қарамай, унинг илмий-назарий асослари етарлича

ишлаб чиқилмаган. Ўзбекистонда зиёрат туризмини ривожлантириш унинг назарий-методологик асосларини такомиллаштиришни талаб этади. Шунга мувофиқ зиёрат туризмининг тадқиқот объекти сифатидаги хусусиятлари ва унинг тарих фанлари тизимидаги ўрни комплекс тадқиқ этилиши лозим.

Тадқиқот методологияси Мавзуни тадқиқ этиш жараёнида қиёслаш, тизимли таҳлил, тавсифийлик,

тарихийлик, тарихий-қиёсий таҳлил усуллари қўлланилган. Изланиш муаммоларини ҳал қилишда Жаҳон Туризми Ташкилоти (ЖТТ),

“Ўзбектуризм” (ҳозирги Ўзбекистон Республикаси Туризмни ривожлантириш давлат қўмитаси) Миллий компанияси, Давлат статистик қўмитаси маълумотлари ва шунингдек муаллифнинг махсус изланишлари, дала тадқиқотлари асосида аниқлаган материаллари статистик асос бўлиб хизмат қилади.

32


Таҳлил ва натижалар Сўнгги йилларда халқаро ва ички туризм йўналишлари ичида зиёрат туризми жадал

суръатлар билан ўсиб бормоқда ва жаҳон туризм бозорининг энг тез ривожланаётган сегментларидан бирига айланди. Халқаро тадқиқотларга кўра зиёрат туризми йўналишида саёҳат қилаётган сайёҳлар сони йилдан-йилга ортиб бормоқда. Жумладан, 2017 йилда 131 млн,2 2018 йилда бўлса 140 млн.3 нафар мусулмон сайёҳлари туризми амалга

оширилган бўлиб, 2020 йилда бу рақам 158 млн кишига (умумий туристик сегментнинг 10%), туризм бозори 220 млрд АҚШ долларига,4 2026 йилга борганда 230 млн нафарга, туризм бозори 300 млрд АҚШ долларига етиши башорат қилинмоқда5. (1-расм)

1-расм. Зиёрат туризмида саёҳат қилувчилар сонинг ўсиш динамикаси.

Юқоридаги рақамлардан келиб чиқиб, дунёнинг аксарият давлатлари зиёрат

туризмининг истиқболини инобатга олган ҳолда бу соҳага фаол сармоя жалб этмоқда. Жумладан, жаҳон цивилизацияси ўчоқларидан бўлган Миср, Юнонистон, Италия, Хитой, Саудия Арабистони каби давлатлар зиёрат туризми бўйича етакчилик қилиб келмоқда. Шуни таъкидлаб ўтиш керакки, Ўзбекистон ҳам ўзининг Самарқанд, Бухоро, Хива, Термиз, Тошкент, Шаҳрисабз, Қўқон ва Марғилон каби шаҳарлари билан зиёрат туризми бўйича дунёнинг ҳар қандай мамлакатлари билан тенглаша олади.

Ўзбекистон Республикасида географик жойлашуви, тарихи ва иқлим шароитига кўра туризмнинг экотуризм, зиёрат туризми, саёҳат туризми каби турлари мавжуд бўлиб, бугунги кунда туризмнинг янги йўналишлари-гастрономик туризм, тиббиёт туризми, таълим туризми, агротуризм, ивент-туризм, кинотуризми ва ов туризми йўлга қўйилмоқда. Шу сабабли сўнгги йилларда мамлакатимизда туризм индустриясини ривожлантиришга, соҳада инвестиция муҳитини кучайтиришга алоҳида эътибор қаратилмоқда. Жумладан, Ўзбекистон Республикаси Президенти Ш.М.Мирзиёевнинг 2019 йил учун энг муҳим устувор вазифалар ҳақидаги Олий Мажлисга Мурожаатномасида “Туризмни ривожлантириш, соҳага инвестициялар жалб этиш, кадрлар салоҳиятини ошириш бўйича комплекс чоралар кўришимиз лозим. Бизда кўпинча туризм қадимий шаҳарларимиз, тарихий-маданий ёдгорликлар доирасида чекланиб қолмоқда. Ваҳоланки, мамлакатимизнинг бетакрор табиати, миллий қўриқхоналар, тоғли ҳудудларда туризмни ривожлантириш учун катта

салоҳият мавжуд. Айниқса, тиббиёт туризми, зиёрат туризми ва экотуризмни ривожлантириш нафақат иқтисодиёт, балки ижтимоий соҳалар ривожига ҳам катта туртки беради. 2019-2025 йилларда Туризмни ривожлантириш миллий концепциясини ишлаб чиқиш ва шу асосда 2025 йилда юртимизга ташриф буюрадиган хорижий сайёҳлар сонини 7 миллион нафарга, туризм экспортидан келадиган йиллик даромадни эса 2 миллиард

2 Global Muslim Travel Index 2018// By Mastercard-Crescentrating. GMTI 2018. – P.3. 3 Global Muslim Travel Index 2019// By Mastercard-Crescentrating. GMTI 2019.– P.18. 4 Global Muslim Travel Index 2018// By Mastercard-Crescentrating. GMTI 2018. – P.3. 5 Global Muslim Travel Index 2019//By Mastercard-Crescentrating. GMTI 2019. – P.18.

0,00

50 000 000,00

100 000 000,00

150 000 000,00

200 000 000,00

250 000 000,00

2017 йилда2018 йилда

2020 йилда 2026 йилда

33


АҚШ долларига етказиш лозим”,6 – деб таъкидлаб ўтилиши соҳа ривожида муҳим аҳамиятга эга.

Ўзбекистон туризмни ривожлантириш бўйича жуда катта имкониятларга эга бўлиб, республикада 7,3 мингдан зиёд маданий мерос объектлари мавжуд. Ушбу маданий мерос объектларидан 209 таси ЮНЕСКОнинг Бутунжаҳон мероси объектлари рўйхатига киритилган бўлиб, бундан ташқари Ўзбекистонда 11 та миллий боғ ва давлат қўриқхонаси,

12 та қўриқхона, 106 та музей ва сайёҳларни ўзига жалб қилиши мумкин бошқа кўплаб объектлар фаолият олиб бормоқда. Туристик рекреацион объектлардан Тошкент шаҳрида 144 та, Самарқандда 118 та, Бухорода 201 та ва Хива шаҳрида 310 таси жойлашган бўлиб, бугунги кунда бу туристик ресурсларнинг 1/3 қисмигина туризм соҳасида фаолият кўрсатмоқда, қолганлари эса туристик инфратузилманинг шаклланиши ва янги турмаҳсулотлар тайёрлашни талаб этади. Зиёрат туризмининг яна бир муҳим жиҳатларидан бири зиёратгоҳларни сақлаш, реставрация қилиш ва шунингдек Ўзбекистон

фуқаролари ҳамда халқаро миқёсда танитишдан иборат. Юқоридагилардан келиб чиқиб, мавзунинг долзарблиги шуки, Ўзбекистон

Республикаси Марказий Осиёдаги мамлакатлар орасида нисбатан катта туристик салоҳияти ва бу соҳада юқори даражадаги рақобатга бардош бера оладиган ҳамда туризмни янада ривожлантириш учун потенциал имкониятларга эга бўлган мамлакатлардан бири. Ўзбекистон Жаҳон туристик ташкилоти (WTO) “Буюк Ипак Йўли” лойиҳасининг асосий бўғини ҳисобланади. Бу лойиҳа бўйича туристлар ихтиёрига таклиф этилаётган турларнинг аксарият қисми Ўзбекистон ҳудудидан ўтади. Бу эса ўз навбатида

лойиҳа орқали зиёрат туризмини тарғиб қилиш, маданий туризм талабларига миқдор ҳамда сифат жиҳатидан жавоб бериш имкониятларини, туристлар ихтиёрига таклиф этилаётган миллий туристик маҳсулотларимизни қўшни мамлакатларнинг туристик маҳсулотларига нисбатан рақобатбардошлигини таҳлил этиш ва маданий туристик ресурсларимиздан келгуси авлод манфаатларини ҳам унутмаган ҳолда барқарор ривожлантириш имкониятларини ўрганиб, янги ривожланиш стратегиясини ишлаб чиқиш заруриятини туғдиради.

Зиёрат туризмини ривожлантириш бўйича амалга оширилаётган ислоҳотлар билан бир қаторда барча соҳаларда бўлгани каби зиёрат туризми йўналишида ҳам муаммо ва камчиликлар йўқ эмас. Жумладан,

– зиёрат туризми объектларининг кўпчилиги собиқ Совет тузими даврида даҳрийлик сиёсати туфайли ўз тарихий-меъморий қиёфасини йўқотганлиги;

– зиёратгоҳларнинг географик жойлашуви; – иқлим шароити.

Зиёрат туризми ривожланишига тўсқинлик қилувчи омиллар: – ҳаво қатновининг юқори нархи; – инфратузилмаларнинг ривожланмаганлиги; – малакали кадрлар етишмаслиги; – туризм ва меҳмонхона индустриясини ҳуқуқий тартибга солишдаги муаммолар; – меҳмонхона саноатидаги нархлар ва хизмат кўрсатишдаги номутаносибликнинг

мавжудлиги; – турмаҳсулотлар сифати ва нархлари ўртасида фарқ;

– зиёрат туризмининг мавсумийлиги; – хизматлар соҳаси турлари кесимида статистик маълумотларнинг йўқлиги. Шу каби муаммолар сабабли мамлакатимизнинг сайёҳлик салоҳияти тўлиқ

ишламаяпти. Бунга асосий сабабларидан бири туризм инфратузилмаларининг ривожланмаганлиги, шунингдек, инфратузилмаларни ривожлантириш учун инвестицияларнинг етарли эмаслиги ҳисобланади.

Зиёрат туризмига инвестиция жалб қилиш орқали янги туристик объектларни бунёд этиш, мавжуд объектларни қайта таъмирлаш ва реконструкция қилиш, янги туристик хизматларни йўлга қўйиш ҳамда соҳага инновацион ғояларни татбиқ этиш мумкин (Боголюбов В.С., 2017). Бу эса ўз навбатида туристик хизматлар сифатини ошириш ҳамда рақобатбардош миллий туристик хизматларни жаҳон бозорига таклиф қилиш орқали юртимизга ташриф буюрувчи сайёҳлар сонини кўпайтириш имкониятини беради.

Бугунги кунда хорижий инвестицияларни туризмга жалб этиш билан боғлиқ мавжуд барча ресурс ва захираларни ўрганиш, қайтадан кўриб чиқиш, хорижий капитални

6 http//www/xabar.uz/siyosat/prezident-shavkat-mirziyoyevning-oliy majlisgamurojaatnomasi

34


ҳудудларга жалб этиш механизмини такомиллаштириш энг долзарб масалалардан бири ҳисобланади. Туризм соҳасидаги муаммоларга ечим топиш мақсадида давлатимиз томонидан мамлакатда туризмни ривожлантиришни молиявий қўллаб-қувватлаш чоралари кўрилмоқда. Жумладан, Ўзбекистон Республикаси Президентининг “Ўзбекистон Республикасида туризм соҳасини янада ривожлантириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги Фармони қабул қилинди7. Мазкур фармон асосан туризм соҳасида олиб борилаётган

ислоҳотлар самарадорлигини янада ошириш ва инфратузилмаларидаги муаммоларни бартараф этиш орқали республиканинг инвестицион жозибадорлигини кучайтириш, хизматлар кўрсатиш сифатини яхшилаш ҳамда миллий туристик хизматларни таклиф этиш орқали мамлакатимизга келувчи сайёҳлар сонини оширишга қаратилган.

Туризм сегментига инвестиция киритиш борасида 2018 йил ноябрь ойида ўтказилган биринчи халқаро инвестиция форуми муҳим аҳамиятга эга. Форумда 36 давлатдан 200 яқин вакиллар иштирок этиб, 123 та жами 401,1 миллион долларлик келишув ва

меморандумлар имзоланди. Айниқса, Туркия, Хитой, Сингапур ва Германия давлатлари инвесторлари фаол иштирок этди8. Жумладан, Франциянинг Консорциум компанияси билан тузилган инвестицион шартномага кўра 750 минг АҚШ доллари Тошкент вилояти Бўстонлиқ тумани туристик ҳудудини ривожлантиришга йўналтирилди9.

2019 йил биринчи чорак якунлари кўрсаткичларга қараганда, Ўзбекистонга киритилаётган тўғридан тўғри инвестициялар миқдори 1,2 млрд долларни ташкил этган. Бу эса ўтган йилга нисбатан 90%га ошганини кўрсатмоқда. Чет эл инвестициялари асосан туризм, қишлоқ хўжалиги, қурилиш ва ёқилғи-энергетика соҳасида ва нефть-кимё

тармоқларига йўналтирилган. Бугунги кунда Ўзбекистонда инвестициялар учун энг истиқболли йўналишлардан бири сайёҳлик сегменти ҳисобланади. Чунки туризм бошқа соҳаларга нисбатан тез тикланиш даври, кичик бошланғич сармоялар, доимий талабнинг мавжудлиги ва сарф қилинган харажатларнинг юқори рентабеллик даражаси билан ажралиб туради.

Ўзбекистоннинг зиёрат туризми салоҳиятини тарғиб этиш ва зиёрат туризмини янада ривожлантиришда 2019 йил 21-23 феврал кунлари Бухоро шаҳрида ўтказилган Биринчи

Халқаро Зиёрат туризми форуми (The First International Forum on Ziyarah tourism) муҳим аҳамиятга эга. Мазкур форум Ўзбекистон Президенти Шавкат Мирзиёев ташаббуси билан мамлакатнинг халқаро майдондаги зиёрат туризми бўйича мавқеини ошириш мақсадида ўтказилди. Тадбир Туризмни ривожлантириш давлат қўмитаси, Вазирлар Маҳкамаси ҳузуридаги Дин ишлари қўмитаси, Ўзбекистон мусулмонлар идораси, "Вақф" хайрия жамғармаси, Ташқи ишлар вазирлиги, Бухоро вилояти ҳокимлиги, ISESCO (Таълим, илм-фан ва маданият бўйича ислом ташкилоти) ва UNWTO (Бутунжаҳон туристик ташкилоти)

ҳамкорлигида ташкил этилди. Халқаро форум доирасида Ўзбекистоннинг зиёрат туризм марказларидан бири сифатида тан олинишига доир Бухоро декларацияси имзоланди. Таъкидлаш жоизки, Бухоро декларациясининг имзоланиши Ўзбекистон тарихидаги муҳим ҳодисадир. Экспертларнинг фикрича, бу ҳужжатнинг имзоланиши республикада сайёҳлик инфратузилмасининг ривожланишига ва умуман туристик оқимнинг янада кўпайишига кучли туртки беради.

Америка Қўшма Штатларидаги нуфузли “The Haffington post” нашри томонидан Самарқанд шаҳри жаҳондаги инсон ўз умри давомида албатта бориб кўриши шарт бўлган

50 та шаҳарлардан бири деб эълон қилиниши, дунёнинг 92 мамлакатида тиббий ва туристик хизматларни кўрсатувчи International SOS ва Control Risks компанияси экспертлари томонидан 2019 йил сайёҳлари учун тузилган харитага кўра Ўзбекистон Марказий Осиёда энг хавфсиз мамлакат деб тан олиниши ҳамда Малайзиянинг Research House of Asia Media компанияси томонидан Осиё минтақасида ўтказилган ижтимоий ва маркетинг тадқиқотлари натижасига кўра Ўзбекистон Осиёдаги энг бой тарихий мамлакат деб эътироф этилиши ҳамда Ўзбекистон зиёрат туризми йўналишида “GMTI” 2018 йил учун рейтингида 47,7 кўрсатгичи билан 32-поғонани эгаллаган бўлса, 2019 йил учун рейтингда кўра 55 балл билан 22-ўринни қайд этиши мамлакатимиз туризм салоҳиятининг жаҳон ҳамжамияти томонидан юқори баҳоланаётганлигидан дарак беради.

7 lex.uz/ru/docs/447454 8 www/uzbektourism/uz 9 ttps://invest.gov.uz/ru/news/

35


Хулоса ва таклифлар Хулоса қилиб айтганда, мамлакатимизда зиёрат туризми соҳасида олиб борилаётган

ислоҳотлар изчил давом эттирилмоқда, жумладан, Тошкент халқаро аэропортида ташкил этилган намозхоналар, виза режимининг ислоҳ қилиниши, электрон виза тизимининг жорий этилиши, Ўзбекистон Республикаси Туризмни ривожлантириш давлат қўмитасининг “Туристик хизматларни сертификатлаштириш маркази” давлат унитар корхонаси

томонидан янги давлат стандартларининг ишлаб чиқилганлиги, зиёратчилар учун қулайлик яратиш мақсадида муқаддас қадамжо ва зиёратгоҳлар тўғрисидаги мобил иловаларнинг яратилиши зиёрат туризмини янада ривожлантиришда муҳим рол ўйнайди.

Мамлакатимизда зиёрат туризмини ривожлантириш истиқболли режасида қуйидаги таклифлар амалиётга татбиқ этилса мақсадга мувофиқ бўлар эди:

1.Туристик ресурслар тўғрисида сайтлар ва мобил дастурларни ишлаб чиқиш орқали тарғибот ишларини кучайтириш лозим. Зиёратгоҳлар ва тарихий меъмори-обидаларни

интернет рекламалари орқали намоён этилиши мамлакатимизга туристлар оқимининг ошишига олиб келади;

2.Туристик салоҳиятни янада ошириш учун республикадаги барча туристик объектларнинг 3D форматдаги виртуал туризм дастурларини ишлаб чиқиш лозим. Дастур орқали сайёҳлар тарихий обидалар билан вертуал танишиш ҳамда саёҳат қилмоқчи бўлган объекти тўғрисида маълумот олиш имкониятига эга бўлади;

3.Туризм индустрияси бўйича инвестицион лойиҳалар сонини ошириш; 4. Минтақавий ҳамкорликни йўлга қўйиш орқали туристлар оқимини кўпайтириш.

Масалан, Буюк Ипак йўли лойиҳаси доирасида: Қозоғистон-Ўзбекистон қўшма турлари каби;

5.Туризм соҳаси билан боғлиқ кичик ва ўрта бизнесни қўллаб-қувватлаш бўйича дастурлар ишлаб чиқиш ва амалиётга татбиқ этиш лозим;

6.Зиёрат туризми йўналишини қўшимча йўналишлар билан бойитиш яъни экотуризм, тиббиёт туризми, гастрономик туризм, шопинг ва бошқалар билан уйғунлаштириш. Масалан, Тошкент вилоятидаги соғломлаштириш масканига дам олиш учун келган сайёҳ

бевосита ҳудудда жойлашган зиёратгоҳларга ҳам ташриф буюради. Умумий қилиб айтганда, бугунги кунда республикамизда зиёрат туризми йўналишида

ички туризм доминант ҳисобланади. Шу сабабли соҳада олиб борилаётган ислоҳотлар ташқи туризмни ривожлантиришга қаратилган. Ватанимиз ҳудудида дунёга машҳур қадамжо ва зиёратгоҳлар борки, уларни зиёрат қилиш Ислом динида “Кичик ҳаж” билан тенглаштирилган. “Ислом динининг қуввати” дея эътироф этиладиган Бухорога саёҳат қилиш учун ҳар йили дунёнинг турли бурчакларидан минглаб сайёҳлар келадилар. Улар

пайғамбаримиз Муҳаммад саллолоҳу алайҳи вассаламдан бошланган “олтин силсила”нинг давомчилари бўлган етти пир – Абдуҳолиқ Ғиждувоний, Муҳаммад Ориф Ревгарий, Маҳмуд Анжир Фағнавий, Хожа Али Ромитаний, Муҳаммад Бобойи Самосий, Саййид Амир Кулол ва Баҳоуддин Нақшбанд зиёратгоҳлари, шунингдек, табаррук манзилларни зиёрат қиладилар. Ислом дунёсидаги Қуръони Карим намуналаридан бири – Ҳазрати Усмон Мусҳафи Ўзбекистонда сақланаётгани, ҳадис илми олимларининг устози Муҳаммад ал-Бухорий, Нақшбандия тариқатининг кўплаб етук издошлари юртимиздан етишиб чиққанлиги, бир қанча диний марказларнинг мавжудлиги Ўзбекистоннинг зиёрат туризми

бўйича салоҳияти юқорилигини билдиради.(«Халқ сўзи”, 2019) Яна бир муҳим жиҳат шуки, мамлакатимизда зиёрат туризми асосан ислом динига эътиқод қиладиган саёҳатчиларга қаратилган бўлишига қарамай, ушбу йўналишда таклиф этилаётган хизматларнинг мўтадил нархлари, хавфсизлиги, покизалиги, оилавий саёҳат учун қулайлиги боис мусулмон бўлмаган саёҳатчилар учун ҳам жозибадор ҳисобланади. Бу эса Ўзбекистоннинг туризм хабини яратишда муҳим мезонлардан бири десак муболаға бўлмайди. Зеро, мамлакатимизда туризм соҳасидаги муаммоларнинг ижобий ҳал этилиши соҳага йўналтирилган ички ва хорижий инвестициялар ҳажмининг ортишига, бу эса ўз навбатида барқарор иқтисодий ўсишни таъминлашга, мамлакатимиз тараққиётини юксалтириш ҳамда халқимиз фаровонлигини оширишга хизмат қилади.

Фойдаланилган адабиётлар рўйҳати: 1. Боголюбов В.С. Туристско-рекреационное проектирование. Оценка инвестиций:

учебник и практикум для академического бакалавриата / В. С. Боголюбов, С. А. Быстров &

С. А. Боголюбова. (2017). 2-е изд., испр. и доп. — Москва: Издательство Юрайт, — С. 9-10

36


2. Гуляев В. Новые информационные технологии в туризме: учебное пособие. (2014).-М.:ПРИОР, С.52

3. Global Muslim Travel Index 2018 // By Mastercard-Crescentrating. GMTI 2018. P.3. 4. Global Muslim Travel Index 2019 // By Mastercard-Crescentrating. GMTI 2019. P.18. 5. Global Muslim Travel Index 2018 // By Mastercard-Crescentrating. GMTI 2018. P.3. 6. Global Muslim Travel Index 2019 // By Mastercard-Crescentrating. GMTI 2019. P.18.

7. Тухлиев Н. & Таксаканов А. Экономика большого туризма. -Т., УзМЭ.2001.-С.323.; Тухлиев Н. & Абдуллаева Т. (2006). Экологический туризм:сущност тенденциии и стратегия развития.-Т.,УзМЭ, С-416.

8. Ходжаев А. Китайский фактор в Центральной Азии. (2004).-Т., Фан, С.172 9. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги “Ўзбекистон

Республикасини янада ривожлантириш бўйича Ҳаракатлар стретгияси тўғрисида”ги ПФ-4947-сонли Фармони. Ўзбекистон Республикасининг қонун ҳужжатлари тўплами, (2017)-Т:

йил ,6-сон, 70-модда 10. Ўзбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг Олий Мажлисга

Мурожаатномаси. 2018 йил 28 декабрь//http//www/xabar.uz/siyosat/prezident-shavkat-mirziyoyevning-oliy-majlisgamurojaatnomasi

11. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2019 йил 13 августдаги “Ўзбекистон Республикасида туризм соҳасини янада ривожлантириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги 5781-сонли Фармони. (lex.uz/ru/docs/447454)

12. Ўзбекистон зиёрат туризмининг янги марказига айланмоқда // «Халқ сўзи”, 2019

йил 22 феврал, № 37. – Б.1. 13. www/uzbektourism/uz. 14. http//vavilon.ru/statistika-v-turizme/ 15. ttps://invest.gov.uz/ru/news/konsortsium-frantsuzskih-kompanij-zajmetsya-

blagoustrojstvom-bostanlykskogo-rajona/

37


ТИЖОРАТ БАНКЛАРИ РЕЙТИНГИГА МУАММОЛИ АКТИВЛАРНИ ТАЪСИРИ

Карабаев Нодир Абдухамидович

Ўзбекистон Республикаси Банк-молия академияси

Илмий-тадқиқотлар ва педагогик кадрлар тайёрлаш бўлими бош мутахассиси E-mail: [email protected]

Аннотация: Мақолада Ўзбекистон Республикаси тижорат банкларидаги муаммоли

активларни камайтириш йўллари ёритиб берилади. Тижорат банкларида муаммоли активларни камайтириш бугунги кунда банк тизимидаги долзарб мавзулардан биридир. Шу боис тижорат банкларида муаммоли активларни келиб чиқишини олдини олиш, вужудга келганлари билан уларни бартараф қилиш юзасидан етарлича иш ташкил қилиш,

қўйинки уларни камайтириш бўйича барча чораларини кўриш талаб қилинади. Калитли сўзлар: Банк активлари, муаммоли активлар, муаммоли кредитлар, кредит

портфели, кредит риски, банк рейтинги. Аннотация: В статье освещаются пути снижения проблемных активов в

коммерческих банках Республики Узбекистан. Сокращение проблемных активов в коммерческих банках-одна из актуальных тем в банковской системе на сегодняшний день. Поэтому необходимо не допустить появления проблемных активов в коммерческих банках,

организовать адекватную работу по их устранению с их появлением, принять все меры по их сокращению до минимума.

Ключевые слова: активы банка, проблемные активы, проблемные кредиты, кредитный портфель, кредитный риск, рейтинг банка.

Annotation: the article highlights ways to reduce problematic assets in commercial banks of the Republic of Uzbekistan. The reduction of problem assets in commercial banks is one of the topical topics in the banking system today. Therefore, it is necessary to prevent the

emergence of problematic assets in commercial banks, to organize adequate work on their elimination with their occurrence, to take all measures to reduce them to the minimum.

Key words: bank assets, problem assets, problem loans, credit portfolio, credit risk, bank rating.

Кириш Бугунги кунда иқтисодиётни банкларсиз тасаввур қилиш қийин албатта. Ўхшатиш

бўлсада уларни танадаги қон томирларига қиёслаш мумкин, банкларнинг маблағларни

қайта тақсимлаш фукцияси айнан танадаги керакли жойга озуқани етказиб бериш билан ҳамоҳангдир. Эндиликда тижорат банкларимизни жаҳон андозаларига тўғри келувчи рақобатбардош ҳолатга етказишимиз давр талаби ҳисобланади. Бу ҳусусида Ўзбекистон Республикасининг биринчи Президенти Ислом Каримов томонидан қабул қилинган қарорида (Қарор, 2015) банк тизимини халқаро стандартлар талабларига жавоб берадиган ҳолатга етказиш, бунинг учун банк назорати бўйича Базель қўмитасининг “Базель III стандартлари” га 2015-2019 йиллар давомида босқичма-босқич ўтиш белгиланган. Ундан ташқари Ўзбекистон Республикаси Президенти қарорида (Қарор, 2017) “Банк тизимини ислоҳ қилишни чуқурлаштириш ва барқарорлигини таъминлаш” масалалари белгилаб берилди.

Тижорат банклари барқарорлигини таъминлаш учун биринчи навбатда уларни ресурс базасини мустаҳкамлаш, ликвидлиликни таъминлаш ҳамда даромадлиликни ошириб бориш лозим бўлади. Бунинг учун тижорат банклари томонидан активлар ва пассивларни тўғри бошқарилиши талаб этилади. Активларни тўғри бошқара олмаган банкларда

муаммоли активлар вужудга келади. Айнан муаммоли активлар банк ликвидлиги, даромадлиги ҳамда уларни ресурс базаларига ўз салбий таъсирини кўрсатади. Шу боис



САҲИФАЛАР

38


уларнинг камайтириш, бугунги кунда тижорат банклари олдида турган муҳим масалалардан биридир.

Мавзуга оид адабиётлар таҳлили Жаҳон банк тизимида юзага келаётган бугунги кундаги ҳолатлар уларни банк

бозорида эҳтиёткорлик билан ҳаракат қилиш зарурлигини белгилаб бермоқда. Айнан банк

активларини бошқариш масалаларини муҳим муаммолардан бири сифатида эътироф этиш мумкин. Ҳар қандай давлатнинг банк соҳасида муаммоли активларнинг мавжудлиги, бу соҳада уни бошқариш масаласи бўйича тадқиқотлар олиб бориш заруриятини келтириб чиқаради.

Жаҳон банк амалиётида муаммоли активларни бошқариш, уларни олдини олиш ва маълум бир тизимга солиш бўйича кўплаб тадқиқотлар олиб борилган. Жумладан, айрим олимлар муаммоли активларни юзага келишини бу бевосита муаммоли кредитлар билан

баҳолайдилар1. Уларнинг фикрича, банклардаги муаммоли активлар – бу кредитлар деб ҳисоблашади. Бу соҳада тадқиқот олиб борган олимлар муаммони юзага келишини бу банк бошқарувидаги тажрибани етмаслиги билан изоҳлайди2.

Лаврушин О.И ва бошқалар (2008) ўзларининг тадқиқотларида банк активлари – тўлиқ мулклар ва ҳуқуқлар қайсики, ўз маблағлари ва жалб қилинган маблағлар ҳисобидан вужудга келган, улардан актив операцияларда кредит муассасалари фойдаланади деб таъкидлаган. Актив операцияларидан банклар фойда олади. Бу операциялар ҳисоби банкларнинг актив ҳисоб рақамларида юритилади. Айнан фойда

даражасининг тушиб кетиши муаммоли активлар ҳисобидан юзага келади. Олиб борилган тадқиқотларда муаммоли активларни “стресс активлар” сифатида

баҳолайдилар3. Бизга маълумки жаҳон-молиявий иқтисодий инқирозидан сўнг, банклардаги муаммоларни ечимини топишда асосий эътибор стресс тестларга қаратилди. Бу эса банк амалиётида кўплаб муаммоли масалаларни ҳал этиш имконини берди.

Рублева (2012) муаммоли кредитларни -тижорат кредитларида керагидан ортиқча кредитлар берилиши, ишончсиз мижозларга кредитлар берилиши, гаров таъминоти учун

ноликвид мулклар олиниши ҳисобига вужудга келади деб таъкидлаган. Муаллиф фикрича, муаммоли қарздорликларни камайтириш учун уни вужудга келган захотиёқ маълумотлар тўплаши ва уларни коллекторлик агентлигига бериши лозим. Коллекторлик агентлигида юқори амалий тажрибага эга бўлган юристлар ишлайди. Улар мижоз билан учрашиб, қарздорликни қайтаришни, агар қайтармаган ҳолатда қонунчилик бўйича нима чоралар кўрилиши хусусида тўлиқ тушунчалар беради. Шу боис уларни банк ходимларига нисбатан мижозлар эшитади ва сўзларига амал қилиб иложи борича қарздорликни

қайтариш ҳаракатига тушишини асослаб беради. Муаллиф муаммоли активларни олдини олишда коллекторлик агентлигига мурожаат қилиш мақсадга мувофиқлигини илгари суради.

Абдуллаева (2017) фикрича тижорат банклари фаолиятида хавфли бўлган кредит қўйилмалар – бу муаммоли кредитлар шаклига кирган қўйилмалардир. Тижорат банкларининг кредит портфелида сифати “қониқарсиз”, “шубҳали” ва“умидсиз” деб таснифланган кредитлар муаммоли кредитлар дейилади. Олиманинг фикрича, муаммоли кредитлар одатда қарз олувчининг кредитни тўлаши учун етарли пул маблағлари

бўлмаган ҳолда юзага келади. Баъзи ҳолларда улар мижознинг ҳисобварағида маблағи бўлатуриб кредитни тўлашни хоҳламаганда ҳам юзага келади. Пул маблағлари етишмовчилигининг ички ва ташқи белгилари бўлиши мумкин. Кредит бўлими ходимлари шу белгилар юзага келишини биринчи бўлиб сезмоқликлари ва банкнинг кредит бўйича йўқотишларидан сақловчи чегара бўлишлари лозим. Улар банк ва мижоз манфаатларини сақлаб қолган ҳолда, бу молиявий қийинчиликлардан чиқиш йўлларини ишлаб чиқишга ёрдам беришлари, мижоз фаолиятида муаммолар юзага келган вақтдан бошлаб мижозга ёрдам беришлари, уларга таъсир кўрсатишлари зарур. Бунинг учун банк доимо мижозни фаолиятидан бохабар бўлиши, ўзи учун ахборотлар йиғиб таҳлил қилиб бориши ижобий натижа беради.

1 Monfort, B. and C. Mulder (2000): “Using Credit Ratings for Capital Requirements on Lending to Emerging Market Economies: Possible Impact of a New Basle Accord,” Forthcoming IMF working paper 2 Thakor, A.V. (1996b): “Capital Requirements, Monetary Policy, and Aggregate Bank Lending,” Journal of Finance.

51(1), 279–324 3 https://www.ifc.org/wps/wcm/connect/f33e340048fc6638b509bd849537832d/RussiaCR-NPL-SurveyReport

39


Амалиётда кредит бўлими мутахассислари ҳар доим ҳам мижозни ҳолати ёмонлашиши билан, бу хусусидаги маълумотларни кредит қўмитасига маълум қилмайдилар ва зарурий чоралар кўрмайдилар. Мижозга имкон бериб ҳолати яхшиланишини кутадилар. Бу муаммоли кредитни янада муаммога айланишига хизмат қилади. Бундай ҳолатларни олдини олиш учун эса банк ички аудити томонидан доимий тарзда кредит бўлими фаолияти текшириб турилиши талаб қилинади. Муаммоли кредит

вужудга келганда мутахассис томонидан уни келиб чиқиш сабаблари ва оқибатлари ўрганилиши лозим ва ўрганиш натижаларини кредит қўмитаси муҳокамасига қўйиш керак. Кредит қўмитаси муаммоли кредит билан ишлаш чораларини кўради.

Тадқиқотчи Хайдаров (2013)фикрича муаммоли кредит – кредит рискларини амалда яққол намоён бўлишининг натижаси бўлиб, объектив ва субъектив сабабларга кўра кредит шартномаси шартларининг бузилиши оқибатида, субстандарт, шубҳали, умидсиз кредитлар категориясига ўтиб қолган кредитлар деб таъкидлаган.

Бугунги кундаги Ўзбекистон тижорат банклари учун муаммоли кредитлар билан ишлаш тартибини белгиловчи, Ўзбекистон Республикаси Марказий банки томонидан ишлаб чиқилган низомда(Низом, 2015)муаммоли активлар — сифати «қониқарсиз», «шубҳали» ва «умидсиз» деб таснифланган активлардир дея таъриф берилган.

Байбулекова (2013) ўз мақоласида муаммоли кредитларини камайтириш чоралари хусусида, энг аввало уларни тўғри бошқаришни ташкил қилиш лозимлиги, муаммоли кредит банкнинг ички ва ташки муҳитидан таъсир этувчи омиллар туфайли пайдо бўлиши, ташқи омилларни энг хавфлиси иқтисодий инқироз эканлиги, Қозоғистон банкларида

айнан шу омил туфайли муаммоли кредитлар салмоғи ортиб кетганлигини таъкидлаган. Муаммоли кредитларни бошқаришда марказлаштирилган ва марказлаштирилмаган усуллар мавжуд. Марказлаштирилган усулда муаммоли кредит реструктуризация қилинади, бошқача қилиб айтганда қарздорликни сотиб олувчига сотилади. Марказлаштирилмаган усулда бу ишни банкни ўзи амалга оширади. Банкларда риск менежментини тўғри ташкил қилиниши муаммоли кредитларни устида ишлаши ва уларни камайтиришни имконини беради.

Бердияров (2017) тижорат банклари активлари ва актив операциялар хусусида тўхталиб, уларни моҳиятини қуйидагича ёритиб берган:

Тижорат банклари активлари - бу банкка тегишли ҳамда моддий қийматга эга бўлган қийматликлар: нақд маблағлар, қарзга берилган маблағлар, бинолар ва асбоб-ускуналардан ташкил топади. Булардан ташқари, банкда номоддий активлар ҳам мавжуд бўлиб, булар ўзларининг моддий шаклига эга бўлмайдилар, аммо банкнинг асосий фаолиятида фаол иштирок этади.

Ҳар қандай банк ҳам ўзининг активлари таркибини самарали шакллантиришда маълум бир муаммоларга учрайдилар. Банк активларининг сифати аввало, активларнинг мақсадга мувофиқ тузилишига, ликвидлилигига, актив операцияларнинг диверсификациясига, активларнинг рисклилик даражасига, муаммоли активларнинг салмоғига ва активларнинг ўзгарувчанлик сифатларига боғлиқ.

Демак, ўрганилган тадқиқотларни таҳлил қиладиган бўлсак тижорат банкларида юзага келадиган муаммоли активлар банкни издан чиқариши, бошқарув тизимини ўзгаришига, мижозларни камайишига қолаверса уни инқирозга олиб келувчи омил

сифатида қараш мумкин. Бу эса банкдан ушбу ҳолатни олдини олишда доимий назорат олиб боришни тақозо этади.

Тадқиқот методологияси. Тадқиқотни амалга ошириш жараёнида йиғилган сифат маълумотларини

миқдорлаштирилган ва миқдорлаштирилмаган усуллар ёрдамида таҳлил қиламиз. Тижорат банкларида муаммоли активларни камайтириш билан боғлиқ тўпланган миқдорий маълумотларимизни тасвирий ва инференциал статистика усулидан кенг фойдаланиб ўрганиб чиқишга ҳаракат қиламиз. Жумладан, маълумотларни графиклар ва тасвирлаш усуллари ёрдамида тадқиқотимизни бойитамиз.

Таҳлил ва натижалар. Жаҳон амалиётида активлар сифатини баҳолашда муаммоли активлар салмоғига

асосий эътибор қаратилади. Ушбу ҳолатни ЕИ давлатларида кузатадиган бўлсак, 2017

йилда банклар балансида муаммоли кредитларнинг улуши турлича бўлган.

40


1-расм. ЕИ давлатлари банклари балансида муаммоли кредитлар улуши4.

Диаграммадан кўриниб турибдики, ЕИ давлатларида энг катта муаммоли кредит бу Греция давлати банкларига тўғри келган. Бизга маълумки Греция давлатидаги иқтисодий инқироз ҳолатларини юзага келиши банк соҳасига кескин таъсир кўрсатган. Греция давлатининг айрим молиявий кўрсаткичлари ижобий томонга ўзгаришини кузатиш мумкин. Жумладан, банкларга депозитларни жалб этиш 2015 йилга нисбатан 2019 йил январ ойида 20 млрд. еврога ошиб, умумий суммаси 150 млрд. еврони ташкил этган. Аммо соф даромади банкларнинг пасайиш тенденциясига эга бўлган. ЕИ Марказий банки томонидан ўтказилган стресс-тест натижасига кўра ижобий ҳолат баҳоланган. 2018 йил якунига кўра Греция банкларидаги муаммоли кредитлар 46,7% ни ташкил этиб, 84,7 млрд. еврога тенг бўлган. Ушбу ҳолатнинг юзага келишини учта омил билан баҳолаш мумкин. Биринчидан, иқтисодиётдаги рециссия ҳолати, ЯИМ ни 25% камайиши, иккинчидан, ишсизликнинг ошиб бориши 2008 йилда 8% бўлган бўлса, 2018 йил якунида 23%ни ташкил этган. Учинчидан, банк соҳасида ёмон амалиётга эга эканлиги. Италия давлатида 142 та келишувлар бўйича муаммоли кредитлар 2018 йилда 205,1 млрд. еврони

ташкил этиб, 2017 йилда 144 млрд. евро, 2016 йилда 107 млрд. еврога тенг бўлган. Испанияда 27 келишув бўйича 43,2 млрд. евро, Португалияда 16 келишув бўйича 8,0 млрд. евро ҳамда Кипрда 2 келишув бўйича 2,9 млрд. евро қарздорлик мавжуд5. Греция, Италия, Испания, Португалия ҳамда Кипрдаги ушбу ҳолат ЕИда ишламаётган кредитлар ёки муаммоли кредитларнинг улушини ошиб боришига ҳамда молиявий барқарорликка таъсир кўрсатмоқда. 2018 йилда ушбу кўрсаткичнинг ўртача даражаси ЕИ 3,8% ни ташкил этган. Бу 2017 йилга нисбатан паст бўлсада, аммо уни олдини олиш ишлари етарли даражада олиб борилмаган. Ривожланган давлатлар АҚШ (1,3%) ва Япония давлатида

(1,5%) ни ташкил этади6. Қуйидаги жадвалда айрим давлатларнинг брутто-кредитларида муаммоли кредитлар улуши келтирилган.

4 https://www.oliverwyman.com/content/dam/oliver-wyman/europe/ru/files/The_NPL_Jigsaw_RUS.pdf 5 https://blogs.lse.ac.uk/europpblog/2019/03/27/why-non-performing-loans-are-still-putting-the-european-banking-

union-at-risk/ 6 https://www.bis.org/review/r190214b.pdf

46,640,6

16,712,6

11,811,7

11,410,1

8,98,4

64,8

4,24

3,63,6

3,23,1

2,72,62,52,4

2,11,61,61,61,6

1,31,2

0,9

0 5 10 15 20 25 30 35 40 45 50

Греция

Португалия

Италия

Ирландия

Хорватия

Польша

ЕИ

Мальта

Франция

Бельгия

Дания

Германия

Финландия

Чехия

Люксумбург

https://www.oliverwyman.com/content/dam/oliver-wyman/europe/ru/files/The_NPL_Jigsaw_RUS.pdf

https://blogs.lse.ac.uk/europpblog/2019/03/27/why-non-performing-loans-are-still-putting-the-european-banking-union-at-risk/

https://blogs.lse.ac.uk/europpblog/2019/03/27/why-non-performing-loans-are-still-putting-the-european-banking-union-at-risk/

https://www.bis.org/review/r190214b.pdf

41


1-жадвал

Айрим давлатларнинг брутто-кредитларида муаммоли кредитлар улуши7

№ Мамлакатлар 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018

1. АҚШ 4,38 3,78 3,31 2,45 1,85 1,47 1,32 1,12 1,11

2. Германия 4,06 3,66 5,95 4,61 4,40 3,68 3,21 2,48 2,38

3. Хитой 1,13 0,96 0,95 1,01 1,24 1,67 1,74 1,74 1,79

4. Франция 3,75 4,29 4,29 4,49 4,16 3,98 3,63 3,08 2,95

5. Греция 9,11 14,42 23,27 31,89 33,73 36,64 36,29 45,57 47,23

6. Россия 8,23 6,59 6,02 6,0 6,73 8,34 9,44 10,0 17,35

7. Қирғизистон 14,77 9,39 6,55 5,09 4,18 6,74 8,51 7,36 7,12

8. Қозоғистон 20,93 20,66 19,39 19,47 12,39 7,95 6,71 10,01 10,33

Жадвал маълумотларини таҳлил қиладиган бўлсак, ривожланган давлатларда ушбу кўрсаткич даражаси 1-4% атрофида бўлган. Россия давлати банкларидаги муаммоли кредитлар улуши 2018 йилга келиб, 2017 йилга нисбатан 7,35% га ошган. Бунга асосий сабаб сифатида АҚШ томонидан қўлланилаётган санкцияларнинг банклар бозорига таъсири сифатида қаралмоқда. Қўшни давлатларимиз Қирғизистон ва Қозоғистон давлатларида ушбу кўрсаткич 2010 йилга нисбатан камайиш тенденциясига эга бўлган. Бунга асосий сабаб сифатида муаммоли кредитларни профессионал коллекторлик агентликларига берилиши сифатида қараш мумкин.

Жаҳон амалиётида муаммоли кредитларни бошқаришда, банк назоратини тўғри йўлга қўйиш асосида банкнинг ички ҳолатини назоратга олиш, муаммоли кредитларни юзага келтирувчи омилларни эътибордан четга қолдирмаслик ҳамда уларни олдини олиш мақсадида доимий равишда харажатлар заҳирасини шакллантириб бориш талаб этилади.

2-расм. Муаммоли кредитларни самарали бошқариш тизими8.

7 https://data.worldbank.org/indicator/FS.AST.CGOV.GD.ZS?locations=AZ-US-DK-CN-FR-RU-KG-KZ-GR-

UZ&year_high_desc=false 8 https://www.esrb.europa.eu/pub/pdf/asc/esrb.asc181001_7_ApproachingNPLsmacroprude ntialangle.en.pdf

Банк назорати

Структуравий омиллар

Банк ички ҳолати

Харажатлар учун заҳиралар

https://data.worldbank.org/indicator/FS.AST.CGOV.GD.ZS?locations=AZ-US-DK-CN-FR-RU-KG-KZ-GR-UZ&year_high_desc=false

https://data.worldbank.org/indicator/FS.AST.CGOV.GD.ZS?locations=AZ-US-DK-CN-FR-RU-KG-KZ-GR-UZ&year_high_desc=false

42


Бундан ташқари муаммоли кредитларни бошқаришни CCPM (Classification, Choice, Planning, Motivation) усулидан фойдаланиш таклиф этилади. Бунда асосий эътибор 4 та йўналишга қаратилади:

1. Муаммоли активларни бошқаришни классик воситалари (Classification) 2. Муаммоли активларни бошқаришни самарали воситаларини танлаш (Choice) 3. Муаммоли активларни бошқариш бўйича танланган воситалари бўйича режа

стратегиясини ишлаб чиқиш (Planning) 4. Муаммоли активларни бошқариш бўйича танланган стратегияда ходимлар

мотивацияси таъминлаш (Motivation). Ушбу боғланиш алгоритми қуйидагича амалга оширилади:

3-расм. Муаммоли активларни бошқариш алгоритми9.

Муаммоли активларни баҳолаш тизими бўйича ҳам турлича ёндашувлар бўлиб, кўп

давлатларда “CAMELS” баҳолаш тизими орқали ҳисоблаб чиқилади. Унга асосан

қуйидагича мезонлар белгиланган:

2-жадвал “CAMELS” баҳолаш тизими

Кўрсаткичи Формула Мезон

Муддати ўтган кредитлар

Муддати ўтган кредитлар / жами кредитлар ≤ 1%

Муддати ўтган кредитлар

Муддати ўтган кредитлар/ умумий капитал ≤ 1%

Заҳиралар Заҳиралар / жами кредитлар ≥1.5%

Таъминот Таъминот/ жами кредитлар ≥100%

Манба:(AIA’s CAMEL approach to Bank Analysis (1996).

“CAMELS” баҳолаш тизими кўрсаткичларига асосан муддати ўтган кредитларни жами кредитлардаги улуши 1%га тенг ёки ундан кичик бўлиши мақсадга мувофиқ дея эътироф этилади. Муддати ўтган кредитларнинг умумий капиталдаги улуши ҳам ҳудди шу

9 https://disser.spbu.ru/files/disser2/disser/Nr0rmsTQBZ.pdf

Result

Classification

Choice

Planning

Motivation

43


кўринишда бўлиши кўрсатилган. Кредитлар учун яратилган заҳиралар жами кредитларнинг 1,5% дан баланд бўлиши, кредит таъминоти қиймати эса жами кредитларинг 100% дан юқори бўлиши тавсия қилинган. Ушбу мезонлар қатъий этилган талаб эмас албатта, тавсиявий характерга эга аммо Халқаро рейтинг агентликлари молиявий муассасаларга баҳо беришда ушбу мезонларни хам ҳисобга оладилар.

2018 йилдан бошлаб республикамиз банк тизими Халқаро валюта жамғармаси

мутахассислари томонидан ўрганилиб келинмоқда.Ўрганишлар натижасида улар томонидан тегишли таклиф ва тавсиялари берилмоқда. Бу эса республикамиз банк тизимини жаҳон андозаларига мос ҳолатда юритиш имконини беради. 3-жадвалда уларнинг тавсияларига асосан банк тизимидаги муаммоли кредитларнинг жами банк капиталига ва жами кредит қўйилмаларига нисбати ифодаланган. Кўриниб турибдики, мутахассислар муаммоли кредитлар ҳисобини юритишга алоҳида эътибор қаратишмоқда. Уларнинг тавсиясига кўра ҳаракатсиз кредитлар, ушбу кредитларга яратилган заҳира

билан биргаликда ҳисобга олинмоқда. Уларни капиталга нисбатини ҳисоблаганда заҳира чегирилган ҳолда, соф ҳаракатсиз кредитлар ҳисобга олинмоқда. Аниқланган кўрсаткичлар асосида республикамиз банк тизимидаги муаммоли кредитлар ҳолатига баҳо бериш мумкин.

3-жадвал

Ўзбекистон банк тизимининг барқарорлик кўрсаткичлари10

Асосий кўрсаткичлар

2015 2016 2017 2018

2016 йилда

2015 йилга

нисбатан ўзгариш

2017 йилда

2016 йилга


2018 йилда

2017 йилга


Заҳиралар

чегирилган ҳолда

ҳаракатсиз кредитлар/

жами капитал

4,20% 2,17% 2,95% 4,29% -2,03% 0,78% 1,34%

Заҳиралар чегирилган ҳолда

ҳаракатсиз кредитлар

миқдори

308,5 194,8 609,6 1 140,4 -113,7 414,8 530,8

Жами капитал 7 345,3 8 981,3 20 676,1 26 578,9 1 635,9 11 694,9 5 902,8

Ҳаракатсиз

кредитлар/ жами

кредитлар миқдори

1,46% 0,74% 1,20% 1,28% -0,72% 0,45% 0,08%

Ҳаракатсиз кредитлар

580,8 391,5 1 324,4 2 140,5 -189,4 933,0 816,0

Жами кредитлар миқдори

39 718,3 52 610,5 110 572,1 167 390,6 12 892,2 57 961,6 56 818,6

Жадвал маълумотларидан кўриниб турибдики, заҳиралар чегирилган ҳолдаги

ҳаракатсиз кредитларни жами капиталга нисбати 2016-2017 йилларда 2,17% ва 2,95%ни ташкил қилган, бу 2016 йилда 2015 йилга нисбатан -2,03% камайганлигини, 2017 йилда эса 2016 йилга нисбатан 0,78% га ошганлигини кўрсатмоқда. 2018 йилда бу кўрсаткич яна ўсиш тенденциясини намоён қилиб, 2017 йилга нисбатан ҳам 1,34% га ортган. Буни

2016 йилда ҳаракатсиз кредитлар 2015-йилга нисбатан 113,7 млрд сўмга камайганлиги, 2017 йилда 2016 йилга нисбатан 414,8 млрд сўмга ортганлиги, 2018 йилда ҳам ўсиб 2017 йилга нисбатан 530,8 млрд сўмга ортганлиги ва жами капитал ҳам 2015 йилга нисбатан 2016 йилда 1635,9 млрд сўмга ортганлиги, 2016 йилга нисбатан 2017 йилда 11694,9 млрд сўмга ортганлиги, 2017 йилга нисбатан 2018 йилда 5902,8 млрд сўмга ортганлиги билан ифодалаш мумкин.

10 муаллиф томонидан www.sbu.uz сайти маълумотлари асосида тайёрланган

http://www.sbu.uz/

44


Ҳаракатсиз кредитларни жами кредитлардаги улуши 2016 йилда 2015 йилга нисбатан 0,72%га камайган, 2017 йилда 2016 йилга нисбатан 0,45% га ортган, 2018 йилда 2017 йилга нисбатан 0,08% га ортган. Ушбу ҳолатни 2016 йилда ҳаракатсиз кредитлар 2015 йилга нисбатан 189,4 млрд сўмга камайганлиги, 2017 йилда 2016 йилга нисбатан 933 млрд сўмга ортганлиги, 2018 йилда 2017 йилга нисбатан 816 млрд сўмга ортганлиги ҳамда жами кредитлар миқдори 2015 йилга нисбатан 2016 йилда 12892,2 млрд

сўмга ортганлиги, 2017 йилда 2016 йилга нисбатан 57961,6 млрд сўмга ортганлиги, 2018 йилда 2017 йилга нисбатан 56818,6 млрд сўмга ортганлиги билан изоҳлаш мумкин.

Жаҳон амалиётида муаммоли кредитларни жами кредитлардаги улуши 1-5% гача нормал ҳолат сифатида эътироф этилади. Шундан келиб чиқиб Ўзбекистон банк тизимида муаммоли кредитлар солмоғи нормал ҳолатда дея эътироф этиш мумкин.Аммо уни доимий равишда назоратда олиб бориш муҳим ҳисобланади.

Хулоса ва таклифлар Олиб борилган тадқиқотлар асосида тижорат банкларида муаммоли активларни бошқаришда қуйидаги хулосалар ишлаб чиқилди:

1. Тижорат банкларида муаммоли активларни бошқаришда CCPM (Classification, Choice, Planning, Motivation) усулидан фойдаланиш таклиф этилади.

2. Тижорат банклари муаммоли кредитларни йўқотишда 3 та категориядан фойдаланиш тавсия этилади: коллектор агентликларини жалб этиш орқали муаммоли кредитларни аутсорсинг орқали тақдим этиш; ёпиқ пайли инвестиция фонларига бериш;

тўғридан-тўғри бошқа банкларга сотиш. 3. Ажратилган кредит юзасидан то у тўлиқ сундирилгунгача доимий мониторинг олиб

бориш. Тижорат банкларида иложи борича бу иш билан шуғулланувчи алоҳида бўлим ташкил қилиш лозим.

4. Муаммоли активларни камайтириш учун қуйидаги чораларни кўриш тавсия этилади:

- муаммоли активлар бўйича Ўзбекистон Республикаси Марказий банки томонидан

ишлаб чиқилган низом талабларига қаътий риоя қилиш; - муаммоли активларни юзага келган кундан бошлаб, ҳар бирига алоҳида

ёндашилган ҳолда, улар билан белгиланган тартибда ишлаш; - муаммоли активлар билан ишлашда кредит комиссияси маъсулиятини ошириш; - кредит портфелини муддат, мақсад, тармоқ, молиялаш манбаси, кредит таъминоти

бўйича диверсификация қилишни таъминлаш; - муаммоли кредитларни оқилона шартларда реструктуризация қилишни йўлга

қўйиш; - банклар томонидан инвестиция қилишда энг аввало уни қайтишини,

даромадлилигини, яшовчанлиги ва эртанги кунга ишончини тўғри баҳолай билиш; - муаммоли активларни камайтиришда суд ва ижро органлари билан ҳамкорликда

самарали ишлашни йўлга қўйиш.

Фойдаланилган адабиётлар: 1. Абдуллаева (2017) “Кредит ва кредитлаш амалиёти”.-Т.: Иқтисод-молия, -Б. 225-

228 2. Байбулекова (2013) “Управление проблемными кредитами: Казах-станский опыт”

статья // www.google scholar. Академия Google. 3. Бердияров(2017) “Банк активлари ва пассивларини бошқариш” фаниданўқув-

услубий мажмуа .-Т.: Молия, -326 б. 4. ЛаврушинО.И.ва бош (2008)“Банковское дело” М.: ЗАО “КноРус”, –С. 299-303. 5. (Низом 2015) Ўзбекистон Республикаси Марказий Банкининг “Тижорат

банкларида активлар сифатини таснифлаш ва активлар бўйича эҳтимолий йўқотишларни қоплаш учун захиралар шакллантириш ҳамда улардан фойдаланиш тартиби тўғрисида”ги №2696 сонли низоми.

6. Рублева (2012) “Инструменты управления проблемной задолжен-ностью банков” статья // www.google scholar. Академия Google.

7. Хайдаров (2013) “Тижорат банкларида муаммоли активларни бошқариш амалиётини такомиллаштириш”- Т., -92 б.

8. Хандриков (2003) “Международный опыт управления проблем-ными активами”

статья// www.google scholar. Академия Google.

45


9. (Қонун 1996) Ўзбекистон Республикасининг “Банклар ва банк фаолияти тўғрисида”ги қонуни.

10. (Қарор 2015) Ўзбекистон Республикаси Президентининг “Тижорат банкларининг молиявий барқарорлигини янада ошириш ва уларни ресурс баъзасини ривожлантириш чора-тадбирлари тўғрисида” №2344 сонли қарори.

11. (Қарор 2017) Ўзбекистон Республикаси Президентининг “Ўзбекистон

Республика-сини янада ривожлантириш бўйича ҳаракатлар стратегияси тўғрисида”ги №4947-сонли қарори.

46


ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ҲУДУДЛАРИНИНГ ИНВЕСТИЦИЯ МУҲИТИНИ БАҲОЛАШ

Отажанов Умид Абдуллаевич

Макроиқтисодий тадқиқот ва прогнозлаштириш и.ф.н., бош илмий ходими

Аннотация: Мақолада мамлакат иқтисодиётини ривожлантиришда ҳудудларнинг

ижтимоий-иқтисодий солоҳиятининг ўрни ва инвестиция жалб қилишда ҳудудларнинг инвестицион муҳити тўғрисида иқтисодчи олимларнинг фикрлари ҳамда муаллифлик ёндошуви баён этилган. Шунингдек, инвестиция муҳитининг анъанавий баҳолаш усули билан бир қаторда муаллиф томонидан умумлашган баҳо асосида ҳудудларининг инвестиция муҳитини баҳолаш методикаси келтирилиб Ўзбекистон Республикаси ҳудудларининг ўзига хос ҳусусиятлари ва имкониятларини эътиборга олган ҳолда баҳоланган.

Аннотация: В статье изложены взгляды экономистов и авторский подход к роли социально-экономического потенциала регионов в развитии экономики страны и инвестиционного климата в регионах. Помимо традиционного метода оценки инвестиционного климата, автор представляет методологию оценки инвестиционного

климата регионов на основе обобщённой оценки, которая оценивается с учетом специфики и особенностей регионов Республики Узбекистан.

Abstract: The article sets out the views of economists and the author's approach to the role of the socio-economic potential of the regions in the development of the country's economy and the investment climate in the regions. In addition to the traditional method of assessing the investment climate, the author presents a methodology for assessing the investment climate of the regions based on a generalized assessment, which is evaluated taking into account the

specifics and characteristics of the regions of the Republic of Uzbekistan. Таянч сўзлар: инвестиция, инновация, инвестицион фаоллик, муҳит жозибадорлиги,

бюджет ва молиявий салоҳият, умумлаштирилган интеграл кўрсаткичи Ключевые слова: инвестиции, инновации, инвестиционная активность,

привлекательность окружающей среды, бюджетный и финансовый потенциал, общий интегрированный показатель

Key words: investments, innovations, investment activity, attractiveness of the

environment, budgetary and financial potential, general integrated indicator Кириш Ҳозирги кунда жаҳон иқтисодиётига киритилган инвестицияларни фойдасиз туриб

қолиши ёки инвестициядан самарали фойдаланишда юзага келадиган таваккалчилик ҳамда хатарлилик даражаларини аниқламаслик оқибатида ишлаб чиқариш жараёнини тўлиқ қувват билан ишлашини чегараланиб қолиши каби муаммоларни олдиндан кўра билиш ва илмий асосланган чора-тадбирлар ишлаб чиқиш, ҳудудлар ривожланишидаги

номутаносибликка барҳам бериш, уларнинг барқарор ўсишини, глобал рақобатбардошликка эришишини таъминлаш – инвестиция самарадорлигига таъсир этувчи омилларни чуқур ва ҳар томонлама таҳлил қилишни, улар орасидаги миқдорий боғланишларни аниқлашни тақозо этмоқда.

Ҳудудлардаги муҳитнинг жозибадорлик даражаси кўплаб омиллар тизимига боғлиқ бўлиб, уни чексиз миқдордаги омиллар мажмуининг таъсири ёрдамида аниқланади. Айниқса ҳудудлараро инвестицияларни таққослаш учун, ҳудудларнинг ҳар биридаги инвестицион

муҳит маълум сондаги миқдорий ўлчов – синтетик ёки умумлашган кўрсаткичлар билан тавсифланиши мумкин. Бошқа томондан, ҳудуднинг инвестицион муҳитини миқдорий



САҲИФАЛАР

47


жиҳатдан бирон-бир ўлчов билан ифодалаш мумкин эмас – бу турдаги уринишлар нотўғри ва ушбу мураккаб ҳодисани эътиборсиз қолдиришга олиб келиши мумкин.

Айни пайтда, ҳозирги замон цивилизацияси бошидан кечирган ахборот портлаши шароитида илм-фаннинг ҳақиқий материалларида, уни қўллаш усулида йўналиш услубларига катта эътибор берилиши кераклигини тушуниб етиш ҳозирги куннинг муҳим масаласига айланган. Шу боис танланган методологияни амалиётда қўлланилиши нуқтаи

назаридан самарадорлиги, аниқлиги ва ишончлилиги бошқа ҳар қандай усуллар каби хусусиятларига мос келиши талаб этилади.

Мавзуга оид адабиётларнинг танқидий таҳлили Мавзу доирасида инвестицияларни баҳолашни таҳлил қилиш, молиявий вақт

сериясини башорат қилиш ва инвестиция портфелини оптималлаштириш, инвестиция ва ундан фойдаланиш масалалари ва инвестиция лойиҳаларини баҳолаш бўйича Самуел

Бёрклунд, Тобиас Улин [1], молиявий харажатларни нейрон тармоқлари ёрдамида прогнозлаштириш масалалари T.Koxoнeн [2], молиявий вақт қаторларини прогнозлаш ва баҳолаш бўйича нейрон тармоқлари методикасини Howard B Demuth, Mark H Beale [3] ишлаб чиқишган, П.Самуэльсон [4], Г.Александер, Дж.Бейли [5], Лоренс Дж.Гитман, Майкл Д.Джонк [6] ва К.Р.Макконнеллар [7] тадқиқотларида ноаниқлик шароитида инвестиция жараёнлари, риск, оптималлаштириш ҳамда прогнозлаштириш ишларини олиб боришган.

МДҲ давлатларида Ю.П.Зайченко [8], И.З.Батыршин [9], С.В.Аксенов, В.Б.Новосельцев [10], В.В.Круглов, В.В.Борисовлар [11] ўз тадқиқот ишларида ноаниқлик

шароитида нейрон тармоқ моделларини ва гибрид тизимларни қўллаш усуллари ва технологияларини ишлаб чиқишган, Е.А.Трофимова, Вл.Д.Мазуров, Д.В.Гилёв, А.Б Барский [12] амалий иқтисодиётнинг бошқариш ва қарор қабул қилиш масалаларини нейрон тармоқлари ёрдамида ҳал этиш методологиясини яратишган, ҳудудлардаги инвестиция жараёнларини комплекс таҳлил қилиш методологиясига И.Гришина [13] ўз ҳиссасини қўшган, Г.Б. Поляк [14] ҳамда Владимир Глонтиллар [15] давлат ҳокимияти бюджет сиёсатининг самарадорлиги, бюджет тақчиллиги ва давлат қарзининг ҳажми учун мутлақ ва

нисбий баланс кўрсаткичлари билан ҳудуд бюджетининг ҳолатини баҳолаш, алоҳида олинган тармоқларида инвестиция оқимини бошқаришнинг назарий жиҳатлари, шу жумладан, саноатни ривожлантиришга инвестицияларни жалб этиш муаммолари бўйича ишлар олиб борганлар.

Тадқиқот методологияси Тадқиқот натижасидан келиб чиқиб таъкидлаш жоизки, ҳудудларнинг инвестицион

муҳитини баҳолаш учун танлаб олинган турли тоифадаги аломатлар фазосида, фазони катталиги туфайли амалга ошириш самарасиз ёки фақат ўлчов шкалаларининг фақат биттасида (миқдорий ёки номинал) қўлланиши мумкин бўлган синфларга ажратиш алгоритмлардан фойдаланиш асосида қуйидаги тизимидан фойдаланилди:

1. инвестицион жозибадорлик (Investment attractiveness) ўлчови – (𝐼𝑎); 2. ҳудуднинг инвестицион салоҳияти (the investment potential of the region) ўлчови –

(𝐼𝑟𝑝);

3. инвестиция рисклари (Investment Risk Scale) ўлчови – (IR); 4. ҳудуддаги инвестиция фаоллиги (investment activity in the region) ўлчови – (Y); 5. ҳудуддаги инвестицион фаоллик даражасини инвестицион салоҳият даражасига

нисбати билан белгиланадиган ҳудуднинг инвестицион салоҳиятидан фойдаланиш самарадорлиги (Effective use of the region's investment potential) нинг ўлчови (𝐸𝐼

𝑝= 𝑌/𝐼𝑟

𝑝);

6. ҳудуддаги инвестицион фаоллик даражасини инвестицион жозибадорлик даражасига нисбати билан белгиланадиган ҳудуднинг инвестицион жозибадорлигини қўллаш самарадорлиги (Effectiveness of the territory's investment attractiveness) нинг ўлчови (𝐸𝐼

𝑎 = 𝑌/𝐼𝑎). Ҳудуднинг инвестицион салоҳияти (𝐼𝑟

𝑝) нинг ажралмас даражасини аниқлаш учун

ҳудудда ишлаб чиқариш ва молиявий салоҳиятнинг тавсифлари (саноат маҳсулотининг ўзгариш ҳажми ва даражаси, кичик бизнесни ривожлантириш даражаси, фойда келтирадиган корхоналар улуши, жами ички инвестиция ресурслари, чакана савдо ҳажми, экспорт салоҳияти, корхоналар ва ташкилотлар сони), ҳудудда ижтимоий салоҳият тавсифлари (аҳолининг автомобиль ва телефон билан таъминланганлиги, автомобиль ва

темир йўллар билан таъминланганлиги, аҳолига пулли хизмат кўрсатиш ҳажми, турмуш даражасини), шунингдек ҳудуднинг табиий ва географик салоҳият тавсифлари (минерал

https://www.amazon.com/s/ref=dp_byline_sr_book_2?ie=UTF8&field-author=Howard+B+Demuth&text=Howard+B+Demuth&sort=relevancerank&search-alias=books

https://www.amazon.com/s/ref=dp_byline_sr_book_3?ie=UTF8&field-author=Mark+H+Beale&text=Mark+H+Beale&sort=relevancerank&search-alias=books

48


хом ашё ресурсларнинг табиий захиралари, ҳамда уларнинг ташқи савдо чиқиш йўлларига нисбатан географик жойлашуви).

Инвестицион жозибадорликнинг барча хусусий индикаторлари турли хил ўлчовлар ва ўлчамларга эга бўлганлиги сабабли, уларни солиштириш учун ягона кўринишга келтириш керак, яъни, стандартлаштириш тартиб-қоидаси бўйича, уларни муайян ҳудуднинг ҳар бир аниқ кўрсаткичини бутун мамлакат миқёси бўйича ўртача қийматини белгилаш орқали

амалга оширилади:

𝐼𝑠𝑖𝑡𝑎 =

𝐼𝑠𝑖𝑡∗

𝐼𝑠𝑡 (1)

бу ерда, 𝐼𝑠𝑖𝑡∗ – t-йилда (ёки бошқа вақт даврида) i-ҳудуд бўйича s чи хусусий

кўрсаткичнинг сонли қиймати, 𝐼𝑠𝑡 – t-йилда мамлакат бўйича s чи хусусий кўрсаткичнинг сонли қийматининг

ўртачаси, 𝐼𝑠𝑖𝑡

𝑎 – t-йилда i-ҳудуд бўйича s чи хусусий кўрсаткичнинг стандартлаштирилган

қиймати. Натижада, барча ҳудудий кўрсаткичлар cтандартлаштирилган ҳудудий

кўрсаткичларга (𝐼𝑠𝑖𝑡𝑎 ) айлантирилади, яъни, ҳар бир кўрсаткичнинг рақамли қийматларининг

мамлакатдаги рақамли қийматига нисбатини тавсифлайдиган ўлчовсиз нисбий қийматлар. Мамлакат бўйича ҳар бир стандартлаштирилган кўрсаткич мос равишда бирга тенг бўлган қийматга эга бўлади.

i-ҳудуднинг инвестицион жозибадорлигининг t-йилдаги интеграл кўрсаткичи ҳисоби (Iit) икки босқичли кўп ўлчовли ўртача формула бўйича амалга оширилади.

Биринчи босқичда хусусий стандартлаштирилган ҳудудий кўрсаткичлар мажмуи иккита интеграл кўрсаткичга айлантирилади – инвестицион салоҳиятнинг умумий кўрсаткичи (𝐼𝑖𝑡

𝑝) – ҳудуднинг инвестицион салоҳиятини ташкил этувчи омилларга боғлиқ

бўлган хусусий кўрсаткичларга (𝐼𝑠𝑖𝑡𝑝

) ва инвестицион рискнинг умумий кўрсаткичи (𝐼𝑖𝑡𝑅) –

ҳудудий нотижорат инвестиция рискларини шакллантириш омиллари билан боғлиқ хусусий кўрсаткичларни бирлаштириш (𝐼𝑠𝑖𝑡

𝑅 )[13].

i-ҳудуднинг инвестицион салоҳиятининг t-йилдаги (𝐼𝑖𝑡𝑅) риск даражасининг умумий

кўрсаткичи қуйидаги формула бўйича ҳисобланади:

𝐼𝑖𝑡𝑝

=∑ 𝐼𝑠𝑖𝑡

𝑝∙𝑘𝑠𝑡

𝑝𝑛𝑠=1

∑ 𝑘𝑖𝑡𝑝𝑛

𝑠=1 (2)

бу ерда, 𝐼𝑖𝑡𝑝 – t-йилда (ёки бошқа вақт даврида) i-ҳудуддаги инвестиция салоҳиятининг

стандартлаштирилган s-хусусий индикаторининг сонли қиймати; 𝑘𝑠𝑡

𝑝 – инвестицион салоҳиятнинг t-чи йилидаги s-хусусий кўрсаткичнинг маънога

эгалигининг вазн коэффициенти; n – ҳудудлар инвестиция салоҳиятининг интеграл даражасини шакллантириш

омилларига боғлиқ бўлган стандартлаштирилган хусусий кўрсаткичлар сони. Ҳудуднинг инвестицион муҳит жозибадорлигини аниқлашнинг кейинги босқичида

ҳудудлар инновацион салоҳиятини аниқлаш лозим бўлиб, бунинг учун умумлашган кўрсаткичларнинг нисбий қийматларини ҳисоблаш талаб этилади. Бу борада бир қатор омиллар ўзгариши эътиборга олиниб, уни қуйидаги формула ёрдамида аниқлаш мумкин:

𝐼н.қ =𝐼𝑎𝑏𝑠

𝐼𝑏𝑎𝑠𝑒 (3)

Бу ерда: 𝐼н.қ – индикаторнинг нисбий қиймати, %;

𝐼𝑎𝑏𝑠– индикаторнинг абсолют қиймати; 𝐼𝑏𝑎𝑠𝑒– индикаторнинг базис қиймати. Ҳар бир ҳолатда, турли параметрларни (ЯҲМ – ялпи ҳудудий маҳсулот ва бошқаларни)

базавий (𝐼𝑏𝑎𝑠𝑒) сифатида қабул қилиш мумкин, бунда улар таққосланадиган шаклда ишлатиладиган кўрсаткичларнинг абсолют (мутлақ) қийматини оширишга имкон беради.

Шундай қилиб, биз минтақада иш билан банд бўлганлар сонидан фойдаланиш мақсадга мувофиқдир. Жумладан, индикаторлардан асос сифатида I1, I2, I3,..., In лар белгиланади. Ҳудудларнинг инновацион салоҳиятини комплекс баҳолаш учун барча n та асосий кўрсаткичларни геометрик ўртача маҳсулотнинг n-даражали илдизи сифатида белгиланган гуруҳ интеграл индикаторлардан фойдаланиш ўринли.

𝑁1 = √𝐼𝑖1 + 𝐼𝑖2 + ⋯ + 𝐼𝑖𝑛𝑛 (4)

49


Инновацион потенциални интеграл баҳолаш бизга турли хил кўрсаткичлар тўпламини ягона умумлаштирилган кўрсаткичга келтириш ва ҳудудларнинг инновацион салоҳиятини таққослаш ҳамда ҳудуднинг инновацион салоҳиятини нафақат унинг таркибий қийматларининг йиғиндиси, балки, уларнинг мураккаб ва кўп қиррали ўзаро боғлиқлиги асосида баҳолаш имконини беради. Ушбу таклиф этилаётган интеграл кўрсаткичларнинг афзаллиги шундаки, у барча асосий инновацион салоҳиятни ва унинг таркибий қисмларини

таққосланадиган шаклда қамраб олади. Таклиф этилаётган методологияда гуруҳ интеграл кўрсаткичлари эквивалент деб ҳисобланади. Шунинг учун ҳудуднинг инновацион салоҳиятини умумлаштирилган интеграл кўрсаткичи Ni (m=5) қийматларини йиғиш йўли билан аниқланади:

𝐺𝑖.𝑖 = ∑ 𝑁𝑖𝑚𝑖=1 (5)

бу ерда: 𝐺𝑖.𝑖 - умумлаштирилган интеграл кўрсаткичлари (generalized integral index); i – гуруҳнинг интеграл кўрсаткичлар сони. Ҳудудий инвестиция рискининг (IR) интеграл даражасини аниқлаш учун қуйидаги кам

таъминланган аҳоли улуши, ишсизлик даражаси, табиий муҳит экологиясининг ифлосланиш даражаси, иқлимнинг ноқулайлик даражаси ва сиёсий барқарорлик даражасини ифодаловчи кўрсаткичларни ҳисобга олиш лозим бўлиб, тадқиқотда ушбу кўрсаткичларни ҳисобга олиш қийинчилик туғдиради. Шу боис, тадқиқотда риск даражасини баҳолашда истеъмол нархлари индексини ва ҳудуддаги молиявий хавф даражасини акс эттирувчи солиқлар ва бюджет тўловлари бўйича қарздорлик даражасини ҳисобга олиш мақсадга мувофиқдир.

I. Ҳудуднинг инвестицион жозибадорлигини баҳолаш учун яна бир кўрсаткични, яъни бюджет ва молиявий салоҳиятини аниқлаш лозим бўлиб, бу ҳудудларнинг инвестицияларнинг қайтариш имкониятини ва инвесторларни қизиқишини ортишига олиб келадиган кўрсаткич ҳисобланади. Шу боис, ҳудуд бюджетининг барқарорлик даражаси минимал бюджет барқарорлигини таъминлаш учун зарур бўлган манбалар ҳажми билан белгиланишини эътиборга олган ҳолда бюджет барқарорлигининг тўрт турини келтириб ўтамиз:

1. Бюджетнинг мутлақ барқарор ҳолати, уни қуйидаги коррелятсия билан тавсифлаш мумкин: Pm<Dх+Dt

бу ерда Pm -бюджетнинг минимал харажатлари, Dх – бюджетнинг хусусий даромадлари, DТ – бюджетнинг тартибга солувчи даромадлари.

2. Оддий ҳолат: Pm=Dх+DT 3. Беқарор ҳолат: Pm=Dх+DТ+ Id . (4) бу ерда: Id – бюджет зўриқишини камайтириш учун қўшимча манбалар (масалан,

бюджетдан ташқари жамғармалар маблағлари, кредитлар ва бошқалар). 4. Инқироз ҳолати: Pm>Dх+DТ+ Id . Шуни таъкидлаш керакки, минтақавий бюджет барқарорлигини баҳолашнинг таклиф

қилинган усули универсал эмас, чунки у ҳудудий бошқарув органларининг даромадлари бўйича жиддий фарқларни ҳисобга олмайди. Худди шу нарса минимал харажатларга ҳам тегишли. Корреляциялар мамлакатнинг иқтисодий ҳолати, қонунчилик, солиқ-бюджет сиёсати ва бошқа омиллар таъсирида ўзгариши мумкин. Жорий ва инвестиция бюджетлари каби мустақил бюджет қисмлари турли хил молиялаш манбаларини назарда тутади. Тақдим

этилган усул бюджет индексларини тезкор таҳлилини таклиф этади, бу эса унинг ҳозирги барқарорлигини баҳолашга имкон беради.

Ишончимиз комилки, асосий бюджет кўрсаткичларини чуқурроқ ва батафсилроқ таҳлил қилиш ҳудудий ҳокимиятнинг молиявий ҳолатини ва уларнинг бюджетининг барқарорлигини баҳолаш учун зарурдир. Ҳудуд бюджет жараёнининг таҳлили қуйидаги асосий индекс блокларини ўз ичига олиши керак.

Ҳудудий бюджет барқарорлиги омилларининг таҳлили бюджет жараёнини

баҳолашнинг қуйидаги кўрсаткичларини тақдим этади: - бюджетнинг хусусий ва тартибга солувчи даромадлари нисбати коэффициенти:

𝑘б =𝐷х

𝐷т (6)

бу ерда: 𝑘б - бюджет барқарорлиги коэффициенти; 𝐷х - хусусий даромадлар коэффициенти;

𝐷т - тартибга солувчи даромадлар коэффициенти. Ушбу коэффициент бюджет харажатларининг қайси қисми хусусий даромадлар базаси

фойдасига тўғри келишини кўрсатади.

50


Солиқ солинадиган ва солиқ солинмайдиган манбалар ўртасидаги ўзаро боғлиқлик вилоят бюджетининг даромадлар базасини баҳоловчи қўшимча индекс ҳисобланади:

𝐼қ =𝐷𝑡

𝐷𝑛𝑇 (7)

бу ерда: 𝐼қ - бюджетининг даромадлар базасини баҳоловчи қўшимча индекс;

𝐷𝑡- солиқ солинадиган даромадлар;

𝐷𝑛𝑡 - солиқ солинмайдиган даромадлар. Агар биз тегишли ҳокимият органининг солиқ ҳаракатлари натижасини

англатмайдиган даромадларни ҳисобга олмасак, ушбу индекс янада фойдали бўлади. Шу сабабли хусусий сектор даромадларини солиқ солинадиган даромадлардан,

расмий трансфертларни чиқариб ташланган қийматга нисбати давлат молиявий цатицикасининг халқаро стандартларига асосан:

𝐼 =𝐷х𝑡

𝐷𝑛𝑡−𝑁 (8)

бу ерда: 𝐷х𝑡 - хусусий солиқ солинадиган даромадлар; 𝑁 - расмий трансфертлар. 𝑘б, 𝐼қ ва 𝐼 индекслари бир-бирини тўлдиради ва вилоят бюджетининг солиққа

тортиладиган қисмининг иккала томонини тавсифлайди. Ушбу индексларни динамикада муҳокама қилиш ҳокимиятнинг минтақавий молиявий потенциални сафарбар қилиш соҳасидаги фаолиятини баҳолашга имкон беради.

Вилоят бюджетининг молиявий мустақиллик даражасини баҳолаш учун биз муcтақиллик коэффициентидан фойдаланишимиз мумкин:

𝑘м =𝐷х

∑ 𝐷𝑖𝑛𝑖=1

(9)

𝐷х - хусусий даромадлар; 𝐷𝑖 - бюджет даромадлари. Агар ушбу индекснинг қиймати юқори бўлса, вилоят бюджетининг молиявий

муcтақиллиги ҳам юқори бўлади. Миқдорий мезон [14] сифатида, ушбу коэффициентлар учун қуйидаги шкаладан

фойдаланишимиз мумкин (1-жадвал).

1-жадвал. Ҳудудий бюджетни ҳолати мезонлари1

Индекслар Барқарор ҳолат Нормал ҳолат

Ўрта ҳолат Беқарор ҳолат

Оғир ҳолат

Dх:D 85-100 % 72-84 % 60-71 % 43-59 % 29-42 %

DT:D 20-30 % 40-50 % 60-70 % 80-90 % 90-100%

V:Хб 5-10 % 10 – 15% 20 - 25% 30 - 35% 40 - 50%

бу ерда: Dх -бюджетнинг хусусий даромадлари; DT - тартибга солувчи даромадлар; D – жами даромад; Хб - бюджетнинг умумий харажатлари; V -бюджетнинг умумий қарзлари. II. Давлат ҳокимияти бюджет сиёсатининг самарадорлиги бюджет тақчиллиги ва

давлат қарзининг ҳажми билан тавсифланади, шунинг учун мутлақ ва нисбий баланс кўрсаткичлари билан вилоят бюджетининг ҳолатини баҳолаш керак. Бюджетнинг мувозанат коэффициенти бюджет харажатлари даромадлар билан қандай қилиб балансланганлигини кўрсатади:

𝑘м =𝐷

Хб∙ 100% (10)

III. Вилоят бюджети даромадлари ва харажатлари таркибини тавсифлаш учун қуйидаги индекслар гуруҳини танлаш мумкин:

-Харажатлар таркибининг коэффициенти:

𝑘𝑋тар =Хж

𝐼б (11)

1 Vladimer Glontil,, Miras Zhiyenbayev and Rezo Manvelidze The method of estimating the regional budgetary process.//

MATEC Web of Conferences 212, 08029 (2018) https://doi.org/10.1051/matecconf/201821208029 ICRE 2018. Манбага муаллиф ёндошуви олиб борилган.

51


бу ерда: Хж - жорий харажатлар бюджети; 𝐼б - инвестиция бюджети.

-Хусусий манбалар кафолати коэффициенти:

Мк =𝐷х

Хж (12)

𝐷х -хусусий даромадлар;

Хж - жорий харажатлар. Агар Мк → 1 бўлса, бу минтақа мажбурий харажатларни хусусий манбалардан

келадиган даромадлар билан тўлиқ қоплаши мумкинлигини англатади. Бундан фойдаланиб, юқорида келтирилган харажатлар таркибининг коэффициентини қуйидагича ифодалаш мумкин:

Хтар =Куқм

Бр (13)

Куқм- узоқ муддатли ва қисқа муддатли кредитлар;

Бр- ривожланиш бюджети.

Агар ушбу коэффициентнинг қиймати бир нечта бўлса, бу бюджетнинг барқарорликни йўқотиш тенденциясини кўрсатади. Бюджет ва молиявий салоҳиятининг умумлашган даражасини қуйидаги формула билан аниқлаш мумкин:

БУ =𝐷х+𝐷Т+𝐾

Хб (14)

Ушбу формулада К узоқ муддатли кредитни англатади. Ўзбекистон Республикаси ҳудудларининг инвестиция муҳитини уларнинг ўзига хос имконияти ва ҳусусиятларидан

келиб чиққан ҳолда юқорида келтириб ўтилган ҳар бир салоҳиятни баҳолаш формулаларидан фойдаланиб аниқлаймиз.

Таҳлил ва натижалар Ушбу тадқиқот доирасида ҳудуднинг табиий-географик салоҳиятини сўровномалар

асосида баҳолаш мумкин бўлиб, улар билан олинган статистик маълумотлар ўртасидаги боғлиқлик муносабатларида нейрон тармоқдаги гибрид тўрларда қатъий боғланган нейрон тармоқларини синтез қилиш имконини бермаслиги боис ҳисоб-китобларимизда буни ҳисобга олмадик. Олиб борилган тадқиқот натижасидан келиб чиқиб, ҳар бир ҳудуднинг инвестицион салоҳиятининг интеграл даражасини аниқлаш учун кўрсаткичлар кўламини янада кенгайтириш лозим (1-расм).

1-расм. Ҳудуднинг инвестицион салоҳиятининг интеграл даражасини аниқлаш

учун тўлдирилган кўрсаткичлар2 Фикримизча, инвестицион салоҳиятни ҳисоблашда авваламбор, инновацион

салоҳиятни эътиборга олиш керак, чунки ҳудуднинг янги маҳсулотларни такомиллаштириши, ишлаб чиқариши, янги ускуналар ва технологияларни жорий қилиш

2 Тадқиқот натижасидан келиб чиқиб муаллиф томонидан ишлаб чиқилган.

Инвестицион салоҳиятининг интеграл даражасини аниқлаш учун

кўрсаткичларни тўлдириш

Инновацион салоҳиятнинг тавсифлари

Бюджет ва молиявий салоҳият

Ижтимоий салоҳият

ОТМлардаги талабалар сони, тадқиқот ва ихтиро ишларини олиб борадиган ташкилотлар сони, тадқиқот ва ихтиролар билан

шуғулланадиган ходимлар сони, аспирантлар сони ва бошқалар.

Бюджет даромадлари, харажатлари, бюджетга солиқлар ва бошқа мажбурий тўловлар тушуми, ЯҲМдаги бюджет даромадларининг

улуши, ЯҲМдаги бюджет харажатларининг улуши.

Шифохонадаги ётоқлар сони, шифокорлар сони каби кўрсаткичларни ҳисобга олиш

Ишлаб чиқариш ва молиявий

салоҳият

Алоҳида тармоқларнинг хусусиятларини, хусусан, ҳудуднинг умумий майдони ва ундаги қишлоқ хўжалиги ерларининг улушини

ҳисобга олиш.

52


йўли билан ўзгарувчан бозор шароитларига тезкор мослашувчанлик қобилияти ҳудуднинг рақобатдошлигини оширади ҳамда шу билан бирга ҳудудга инвестицияларни жалб қилиш даражасини оширади. Ундан кейин ҳудудларнинг бюджет ва молиявий салоҳиятни ҳисобга олиш лозим бўлиб, бу ажратилаётган молиявий ресурслардан ўринли фойдаланишни ва тўғри тақсимланишини белгилайди.

Шунингдек, бюджет ва молиявий салоҳиятни ҳисобга олиш, ҳудудларнинг маълум бир

субъект мустақиллик даражасини ва унинг бюджетдан дотациялар даражасини тавсифлайди: мустақиллик даражаси қанчалик юқори бўлса, ҳудудий миқёсда молиявий оқимларнинг тезроқ ҳаракатланиши учун юқори ликвидлик лойиҳаларни молиялаштириш бўйича қарорлар қабул қилишда кўпроқ имкониятлар бўлади. Ҳудуднинг мустақиллик даражасининг пастлиги, бюджетлараро муносабатларнинг амалга оширилишидан келиб чиқадиган молиявий ресурсларнинг тақсимланиши секинлаштиради. Маҳаллий бюджетларга келиб тушган молиявий ресурслар Ўзбекистон Республикаси Давлат

бюджетида қайта тақсимланади, кейин бюджетлараро трансфертлар ёрдамида улар ҳудудий бюджетларга "туширилади". Ҳудудий бюджетларга молиявий ресурсларни тушиш вақтининг узоқлиги ва молиялаш имкониятларининг чекланганлиги дотациялаш жараёнининг салбий томонларини ифода этади.

Албатта, хусусий кўрсаткичлар мамлакат ҳудудларида инвестицион жараёнларни мантиқий ва корреляцион-регрессив таҳлил қилиш натижалари асосида танланган. Инвестицион жозибадорликнинг интеграл даражаси аҳоли сонига ва ҳудудларнинг ҳажмига боғлиқлигини эътиборга олган ҳолда, муайян кўрсаткичлар бўйича аҳоли жон бошига ва

ҳоказоларни миқдорий баҳолаш мумкин бўлган кўрсаткичлар танлаб олинган. Ҳудуднинг ишлаб чиқариш ва молиявий салоҳиятининг умумий даражасини ҳисоблаш натижаси 2-жадвалда келтирилган.

2-жадвал

Ўзбекистон Республикаси ҳудудларининг ишлаб чиқариш ва молиявий салоҳиятининг умумлашган даражаси кўрсаткичи3

Йи

лл

ар

Ўзб

еки

сто

н

Респ

уб

ли

ка

си

Қо

ра

қал

по

ғи

сто

н

Респ

уб

ли

ка

си

Ан

ди

жо

н

Бухо

ро

Жи

зза

х

Қаш

қад

ар

ё

Нав

ои

й

Нам

ан

ган

Сам

ар

қан

д

Сур

хо

нд

ар

ё

Си

рд

ар

ё

То

шкен

т

Фар

ғо

на

Хо

разм

То

шкен

т ш

.

20

10

1

0,0

332

0,0

360

0,1

349

0,0

235

0,1

102

0,1

111

0,0

352

0,0

609

0,0

371

0,0

250

0,0

985

0,0

554

0,0

233

0,2

157

20

11

1

0,0

496

0,0

453

0,1

108

0,0

261

0,1

174

0,0

762

0,0

338

0,0

638

0,0

380

0,0

315

0,1

167

0,0

642

0,0

304

0,1

962

20

12

1

0,0

513

0,0

508

0,0

999

0,0

298

0,1

262

0,0

713

0,0

333

0,0

607

0,0

371

0,0

276

0,0

821

0,0

610

0,0

307

0,2

383

20

13

1

0,0

823

0,0

449

0,1

001

0,0

353

0,1

219

0,0

565

0,0

369

0,0

667

0,0

435

0,0

282

0,1

040

0,0

662

0,0

400

0,1

735

20

14

1

0,1

112

0,0

404

0,0

967

0,0

295

0,1

272

0,0

469

0,0

459

0,0

638

0,0

380

0,0

263

0,1

062

0,0

567

0,0

416

0,1

694

20

15

1

0,1

422

0,0

399

0,0

928

0,0

264

0,1

342

0,0

404

0,0

472

0,0

685

0,0

392

0,0

240

0,0

973

0,0

512

0,0

322

0,1

645

20

16

1

0,0

747

0,0

399

0,1

157

0,0

251

0,1

416

0,0

572

0,0

516

0,0

667

0,0

403

0,0

249

0,0

796

0,0

483

0,0

290

0,2

054

20

17

1

0,0

795

0,0

359

0,1

438

0,0

360

0,1

434

0,0

501

0,0

438

0,0

591

0,0

457

0,0

273

0,0

676

0,0

463

0,0

271

0,1

943

20

18

1

0,0

563

0,0

378

0,1

011

0,0

304

0,0

775

0,0

751

0,0

664

0,0

535

0,1

084

0,0

201

0,1

055

0,0

464

0,0

278

0,1

938


53


Ўтказилган ҳисоб-китобларда Ўзбекистон Республикаси ҳудудларининг Бухоро (0,996), Қашқадарё (1,1), Навоий (0,59), Самарқанд (0,56), Тошкент (0,86) вилоятлари ва Тошкент шаҳри (1,75)ни ишлаб чиқариш ва молиявий салоҳияти ўртача кўрсаткичдан юқори эканлиги кўриниб турибди. Ҳисоб-китоб натижаларига кўра, Тошкент шаҳри ва Қашқадарё вилояти юқори ишлаб чиқариш ва молиявий салоҳиятга эга, бу ўз ҳудудида юқори даражадаги саноат ишлаб чиқаришга эгалиги билан боғлиқдир.

3-расм. Ҳудудларнинг ижтимоий салоҳиятининг интеграл даражасини ҳисоблаш

кўрсаткичлари Аммо, кейинги йилларда Қорақалпоғистон Республикаси ва Қашқадарё вилоятининг

ишлаб чиқариш ва молиявий салоҳияти динамикада пасайиб бормоқда, бу биринчи навбатда саноат корхоналарининг банкротлиги ва саноат корхоналарини қайта ташкил этиш ҳисобига юзага келган, саноат маҳсулотларини ишлаб чиқариш ҳажми пасайган. Шунингдек, ҳудудларнинг ижтимоий салоҳиятининг интеграл даражасини ҳисоблаш учун бир қатор кўрсаткичлардан фойдаланилади (3-расм).

Шундай қилиб, ушбу тадқиқотда кўриб чиқилаётган соҳада ҳудудларни типологлаштириш жараёнининг барча босқичлари кетма-кетликда ўтди. Биринчидан, инсон потенциали кўрсаткичлари тизими шакллантирилди, унга даcтлаб 14 та объект учун 53 та

кўрсаткич ундан корреляцион таҳли 18 та кўрсаткичдан иборат бўлган индикатор тизимини асослашга олиб келди. Ушбу тизим инсон потенциалини тавсифловчи 3 та иқтисодий ва 7 та ижтимоий кўрсаткичларни ўз ичига олади.

Иккинчидан, кластер таҳлили ўтказилиб, у барча ҳудудларни 5 та гуруҳга ажратди. Тадқиқот икки хил: иқтисодий кўрсаткичлар бўлган ва бўлмаган ҳолда амалга оширилди. 10 йил давомида олинган маълумотларнинг таҳлили натижасида инсон потенциали кўрсаткичларига кўра Ўзбекистон Республикаси ҳудудларининг барқарор типологияси қурилади.

Ҳудудларнинг ижтимоий салоҳиятининг интеграл даражасини ҳисоблаш кўрсаткичлари

Илмий тадқиқотлар ва ишланмалар билан шуғулланадиган ходимлар сони ва

иқтисодий фаол аҳолининг умумий аҳоли сонидаги улуши;

1000 аҳолига тўғри келадиган илмий даражадаги илмий ходимлар сони ва

10000 кишига тўғри келадиган университет талабалари сони;

Иқтисодий фаол аҳолидаги фермер хўжаликларининг улуши ва уй-жой мулкдорлари ширкатлари сони;

Шаҳар аҳолисининг улуши10000 кишига тўғри келадиган жамоат аҳолининг

ташкилотлари сони ва якка тартибдаги тадбиркорлар сони;

Минтақанинг 1000 аҳолисига ахборот-коммуникация технологиялари харажатлари ва ҳимоя қилинган номзодлик ва докторлик

диссертацияларининг сони;

Ихтиролар ва фойдали моделларга берилган патент буюртманомалари ва у моделларга берилган патентлар;

Инновацион товарлар, ишлар, хизматлар ҳажми жўнатилган, бажарилган ишлар ва кўрсатилган хизматлар умумий ҳажмига нисбатан фоизда;

Аҳолининг ижодий синфининг меҳнат харажатлари ва яратилган илғор технологияларнинг сони;

Кичик тадбиркорлар ва фермер хўжаликлари томонидан ишлаб чиқарилган

маҳсулот ҳажми ҳамда аҳоли жон бошига ялпи худудий маҳсулотлар ҳажми.

54


Учинчидан, натижаларнинг мазмунли талқини берилади. Минтақаларни кластер бўйича тизимлаштириш уларнинг асосий муаммолари ва аҳолининг сифатига оид ютуқларни кўришимизга имкон беради (4-жадвал).

4-жадвал Ўзбекистон Республикаси ҳудудларининг ижтимоий салоҳиятини умумлашган

даража кўрсаткичи4

Йи

лл

ар

Ўзб

еки

сто

н

Респ

уб

ли

каси

Қо

ра

қал

по

ғи

сто

н Р

есп

уб

ли

каси

Ан

ди

жо

н

Бухо

ро

Жи

ззах

Қаш

қад

ар

ё

Наво

ий

Нам

ан

ган

Сам

ар

қан

д

Сур

хо

нд

ар

ё

Си

рд

ар

ё

То

шкен

т

Фар

ғо

на

Хо

разм

То

шкен

т ш

.

20

10

1

0,3

7

0,3

2

0,5

0

0,2

8

0,3

4

0,3

5

0,4

4

0,6

1

0,2

9

0,2

5

0,2

0

0,4

4

0,4

6

0,6

4

20

11

1

0,4

3

0,3

7

0,5

6

0,3

2

0,3

6

0,9

8

0,4

9

0,5

7

0,3

7

0,3

6

0,3

5

0,4

6

0,4

8

0,6

7

20

12

1

0,4

7

0,4

4

0,5

9

0,3

7

0,3

8

0,3

4

0,5

3

0,6

2

0,3

9

0,3

8

0,4

3

0,4

8

0,5

2

0,6

9

20

13

1

0,5

0

0,4

9

0,6

7

0,4

5

0,4

3

0,3

8

0,5

7

0,6

7

0,4

3

0,4

1

0,4

6

0,5

2

0,5

6

0,7

2

20

14

1

0,5

4

0,5

7

0,7

4

0,4

8

0,4

6

0,1

9

0,6

3

0,7

1

0,4

7

0,4

5

0,5

1

0,5

5

0,5

8

0,7

7

20

15

1

0,5

8

0,6

4

0,7

8

0,5

0

0,5

1

0,4

6

0,6

7

0,7

4

0,4

9

0,4

8

0,5

3

0,5

9

0,6

2

0,7

9

20

16

1

0,6

4

0,6

8

0,8

2

0,5

6

0,5

5

0,7

9

0,6

9

0,7

7

0,5

4

0,5

4

0,5

5

0,6

2

0,6

9

0,8

3

20

17

1

0,7

2

0,7

2

0,8

5

0,5

8

0,5

7

0,6

3

0,7

2

0,7

9

0,5

9

0,5

9

0,5

7

0,6

5

0,7

2

0,8

7

20

18

1

0,7

7

0,7

6

0,8

8

0,6

1

0,6

5

0,7

4

0,7

6

0,8

6

0,6

5

0,6

4

0,6

0

0,7

3

0,7

4

0,8

9

Жадвал маълумотларига асосан корреляцион боғланиш зичлик даражасига кўра

қуйидагича гуруҳлаб кластерларга ажратилди: 1-кластер: жуда юқори (0,800-1,00); 2-кластер: юқори (0,700-0,799) 3-кластер: ўрта (0,555-0,699); 4-кластер: паст (0,350-0,554) 5-кластер: жуда паст (0,200-0,349). Ҳисоб-китоб натижаларига кўра Ўзбекистон Республикаси ва унинг ҳудудларининг

Тошкент шаҳри (0,763), Самарқанд (0,704) ва Бухоро (0,700) 2-кластерга яъни юқори даражага, 3-кластерга Қорақалпоғистон Республикаси (0,558), Андижон (0,556), Наманган

(0.611), Фарғона (0,560) ва Хоразм (0,597) вилоятлари ҳамда 4-кластер паст даражага Жиззах (0,461 ), Қашқадарё (0,477), Навоий (0,517), Сурхондарё (0,469), Сирдарё (0,456) ва Тошкент (0,406) вилоятлари кириши аниқланди.

Ишнинг ушбу босқичи, ўз навбатида, инсон потенциали кўрсаткичларида минтақавий тенгсизликни бартараф этиш усуллари ва усуллари саволига жавоб берадиган янги илмий изланишнинг бошланиши сифатида қаралиши мумкин. Афтидан, ушбу усулларни кластерларга боғлаш мумкин, бу эса инсон потенциали кўрсаткичларининг минтақавий табақаланишини камайтиришга ёрдам берадиган чора-тадбирлар тизимини сезиларли даражада камайтиради ва соддалаштиради.

Энди, ҳудудлар инновацион салоҳиятини юқорида келтирилган услуб ижтимоий воситалар асосида эксперт баҳоларидан фойдаланган ҳолда (3)-(5) индекс натижалари бўйича гуруҳ кўрсаткичларнинг аҳамиятини баҳолаш орқали инвестицион муҳит баҳосини янада аниқлаштириш мумкин (5-жадвал).


55


5-жадвал Ҳудудларнинг инновацион салоҳиятининг умумлашган даражаси кўрсаткичи5

Кластерлар Мезон чегаралари Ҳудудлар

1-кластер 3-3,5 Тошкент шаҳри

2-кластер 2,50-2,99 Андижон, Самарқанд, Хоразм

3-кластер 2,0-2,49 Қорақалпоғистон Республикаси, Бухоро, Наманган,

Тошкент

4-кластер 1,50-1,99 Жиззах, Қашқадарё, Навоий,

5-кластер 1,0-1,49 Сурхондарё, Сирдарё, Фарғона

Тошкент шаҳрининг инновацион салоҳияти 1-ўринни эгаллади, бу кўплаб турли хил

таълим муассасалари, илмий-тадқиқот муассасалари ва ҳудуддаги кўплаб талабалар ҳисобига юзага келди. Сурхондарё, Сирдарё ва Фарғона вилоятларининг инновацион

салоҳияти сўнгги ўринда бўлиб 5-кластерга яъни жуда паст даражадаги ҳолатга мос келиши аниқланди. Ушбу вилоятларни инновацион салоҳиятининг умумий даражаси Тошкент шаҳрига нисбатан анча паст, бу асосан қишлоқ аҳолисининг кўплиги, янги маҳсулотларни яратиш ва ишлаб чиқариш паст даражада бўлганлиги билан изоҳланади. Умуман олганда, Ўзбекистон Республикаси ҳудудларида инновацион салоҳияти динамикаси ўсиб бораётганини кўриш мумкин.

Инновацион салоҳиятни баҳолаш кўрсаткичлари асосида ҳудудлар иқтисодиётининг

ўсиш муаммолари ва захираларини аниқлаш имконияти яратилди. Аслида янги иқтисодий алоқаларни шакллантириш шароитида инновацион муҳитни ривожлантириш, ҳар бир минтақа учун инновацион ривожланиш соҳасидаги давлат сиёсатининг йўналишларини, ривожланишнинг ўзига хос шартларини инобатга олган ҳолда, ресурслардан оқилона фойдаланиш зарур.

Кейинги босқичда Ўзбекистон Республикаси ҳудудларининг бюджет ва молиявий салоҳиятининг умумлашган даражаси юқорида келтирилган (6)-(14)-формулалар асосида ҳудудларнинг бюджет ва молиявий салоҳиятининг умумлашган даражасини ҳисоблаш

натижалари 6-жадвалда келтирилган. 6-жадвал

Ўзбекистон Республикаси ҳудудларининг бюджет ва молиявий салоҳиятининг умумлашган даражасининг кўрсаткичлари6

Йи

лл

ар

Ўзб

еки

сто

н

Респ

уб

ли

каси

Қо

ра

қал

по

ғи

сто

н

Респ

уб

ли

каси

Ан

ди

жо

н

Бухо

ро

Жи

ззах

Қаш

қад

ар

ё

Наво

ий

Нам

ан

ган

Сам

ар

қан

д

Сур

хо

нд

ар

ё

Си

рд

ар

ё

То

шкен

т

Фар

ғо

на

Хо

разм

То

шкен

т ш

.

20

10

1

0,2

8

0,2

9

0,1

9

0,2

1

0,1

7

0,2

5

0,2

6

0,2

8

0,1

7

0,1

6

0,2

4

0,2

1

0,2

8

0,3

2

20

11

1

0,2

9

0,3

0

0,2

2

0,2

2

0,1

8

0,2

6

0,2

9

0,2

8

0,1

7

0,1

8

0,2

5

0,2

4

0,2

9

0,3

3

20

12

1

0,2

9

0,3

1

0,2

3

0,2

3

0,1

9

0,2

7

0,3

0

0,2

9

0,1

8

0,1

8

0,2

6

0,2

4

0,2

4

0,3

5

20

13

1

0,3

1

0,3

2

0,2

3

0,2

3

0,2

0

0,2

8

0,3

1

0,3

1

0,1

7

0,1

7

0,2

7

0,2

5

0,2

5

0,3

9

20

14

1

0,3

1

0,3

3

0,2

5

0,2

4

0,2

1

0,3

0

0,3

2

0,3

2

0,1

8

0,1

8

0,2

8

0,2

6

0,2

6

0,4

0

20

15

1

0,3

2

0,3

4

0,2

5

0,2

5

0,2

2

0,3

1

0,3

4

0,3

3

0,2

0

0,1

9

0,2

9

0,2

8

0,2

7

0,4

1

20

16

1

0,3

3

0,3

4

0,2

6

0,3

0

0,2

8

0,3

2

0,3

4

0,3

3

0,2

2

0,2

1

0,3

0

0,2

9

0,2

6

0,4

2

20

17

1

0,3

4

0,3

5

0,2

7

0,3

1

0,2

9

0,3

3

0,3

5

0,3

4

0,2

2

0,2

2

0,3

2

0,3

1

0,2

8

0,4

3

20

18

1

0,3

5

0,3

6

0,2

8

0,3

9

0,3

0

0,3

4

0,3

5

0,3

6

0,2

5

0,2

3

0,3

3

0,3

1

0,2

9

0,4

4

5 Тадқиқот натижасидан келиб чиқиб муаллиф томонидан ишлаб чиқилган. 6 Тадқиқот натижасидан келиб чиқиб муаллиф томонидан ишлаб чиқилган.

56


Шундай қилиб, бюджет ва молиявий салоҳият жиҳатидан биринчи ўринни Тошкент шаҳри эгалламоқда. Бу, биринчи навбатда, вилоятдаги кенг ривожланган саноат маҳсулотлари ишлаб чиқариши, савдо-сотиқни ривожланиш ҳисобидан бюджетга келиб тушадиган юқори даромаддандир. Бу ўринда Самарқанд вилояти иккинчи, Андижон вилояти учинчи, Тошкент вилоятининг бюджет ва молиявий салоҳияти эса ҳудудлар орасида 5-ўринни эгаллади.

Юқоридаги коэффициентларнинг ўзгариши ҳудуднинг молиявий ҳолатининг яхшиланиши ёки ёмонлашишини англатади. Агар индекс кўрсаткичга яқинлашса, ҳудуднинг молиявий базаси барқарор ишлайди. Ушбу индекс ҳудуд бюджети ва умуман иқтисодий ривожланиш барқарорлигини акс эттиради (7-жадвал).

7-жадвал

Ўзбекистон Республикаси ҳудудларининг ҳолат мезонлари бўйича тақсимоти7

Ҳолатлар Мезонлар Ҳудудлар

Барқарор ҳолат

85-100 % Тошкент шаҳар

Нормал ҳолат 72-84 % Қорақалпоғистон Республикаси, Андижон, Навоий, Наманган, Самарқанд, Тошкент вилоятлари

Ўрта ҳолат 60-71 % Бухоро, Жиззах, Фарғона, Хоразм

Беқарор ҳолат 43-59 % Қашқадарё, Сурхондарё, Сирдарё,

Оғир ҳолат 29-42 % -

Жадвал маълумотларидан кўринадики Ўзбекистон Республикасининг биргина Тошкент

шаҳри молия-бюджет салоҳияти барқарор ҳолатда бўлиб, Қорақалпоғистон Республикаси, Андижон, Навоий, Наманган, Самарқанд ва Тошкент вилоятларида нормал ҳолатда эканлиги кузатилди. Ўзбекистон Республикаси ҳудудларида молия-бюджетдан фойдаланишнинг оғир ҳолати кузатилмади. Бу эса ҳудудлар бўйича юритилаётган молия-бюджет тизимидаги сиёсат қониқарли эканлигидан далолат беради. Ушбу аниқланган кўрсаткичлар ҳудуднинг

молия-бюджет тизимини унинг иқтисодий тизими, тармоқларнинг рентабеллиги, ҳудудий корхоналарни ривожлантириш ва ишлаб чиқариш самарадорлигини белгилайди. Жаҳон ва ҳудудий иқтисодий жараёнлар барқарор бўлмаган шароитда, инқироз фонида молиявий ривожланиш индексининг ёрдами билан ҳудуднинг молиявий-иқтисодий ривожланиш йўналишини баҳолаш мумкин.

Тадқиқот натижаларининг муҳокамаси Ҳудудларнинг инвестицион жозибадорлик кўрсаткичидан фойдаланиш бўйича амалга

оширилган ҳисоб-китоблардан маълум бўлишича, Тошкент шаҳри, Самарқанд ва Андижон вилоятлари ўзининг инвестиция салоҳиятидан ва инвестицион жозибадорлигидан жуда самарали фойдаланмоқда. Таъкидлаш жоизки, республиканинг қолган ҳудудларида инвестицион салоҳиятдан тўлиқ фойдаланилмаяпти ва улардан фойдаланиш мамлакат ўртачасидан паст. Жиззах, Сирдарё ва Сурхондарё вилоятларига келсак, ҳудудда инвестиция салоҳияти ва инвестиция жозибадорлигидан самарасиз фойдаланилмоқда.

Шунинг учун ҳудудий ҳокимият инвесторларни жалб қилиш учун мавжуд имкониятларни ҳисобга олган ҳолда самарали инвестицион фаолият бошқарувини ташкил этиш ва биринчи навбатда, ҳудудга инвестицияларни жалб қилиш учун қулай инвестицион муҳитни яратиш зарур.

Бунда инвестицион муҳитни ўлчаш учун таклиф қилинадиган тизимнинг таркиби ҳудудларнинг инвестицион жозибадорлигини аниқлаш омилларини тўғри танлаш ва воситаларидан тўғри фойдаланишни билиш лозим бўлиб, тавсия этилган ҳисоблаш тизими Республика ҳудудларида инвестицион муҳитнинг турли жиҳатларини миқдор жиҳатидан

баҳолашни амалга ошириш мумкин бўлган "координаталик тизими" ни яратишга имкон беради.

Хулоса ва таклифлар Хулоса қилиб айтганда, ҳудудларни ривожланишни таҳлил қилишнинг методик

асослари минтақа қатъий автоном объект эмаслиги, балки жаҳон иқтисодий алоқалар


57


тизимига киритилган вертикал (марказ-минтақа) ва горизонтал (минтақалараро) ўзаро боғлиқлик асосида ривожланаётган кўп функциялик ҳудуд сифатида эътиборга олиниши мақсадга мувофиқдир. Таъкидлаш жоизки, ҳудудларини иқтисодий ривожланишида инвестициялар тақсимланишининг таҳлил қилиш ва прогнозлаш ўзаро боғлиқ бўлган орқа мия тузилмалари сифатида яратилиши керакки, мамлакатнинг ижтимоий-иқтисодий ривожланишининг умумий стратегиясига айланиши лозим.

Юқорида таъкидлаб ўтилган натижалардан келиб чиққан ҳолда, ишлаб чиқариш жараёнига киритилган инвестиция самарадорлигини оширишда ижтимоий-иқтисодий ўсишни ифодаловчи мезон ва кўрсаткичларни аниқ билиш, уларнинг қайси омилларга ва қандай боғлиқликда эканлигини аниқ тасаввур қилиш ҳам ўта муҳимдир. Юқоридаги маълумотларни умумий ҳолда таҳлил қилиш учун бевосита математик воситаларга мурожаат қилиш мақсадга мувофиқдир. Бунинг учун, албатта, моделлаштириш жараёнларини ўрганиш, математик формулалар ҳақида тушунча ва хулосаларга эга бўлиш

талаб этилиб, бунда берилган статистик маълумотларнинг бир-бири билан алоқадорлиги, ўзаро муносабатлари ва боғланишлари кўзда тутилади.

Таъкидлаш жоизки, танланган омилларнинг кўплиги уларни маълум синфларга ажратиб ўрганишни ва умумлашган хулоса чиқарилишини талаб этади. Бунда танланмани синфлар чегаравий объектлари қисм тўпламларини аниқлаш асосида объектлар боғланганлигига асосланган ҳолда ўзаро кесишмайдиган объектлар гуруҳларига ажратиш усули кўрилади. Бунда гуруҳларга ажратишдан танланмани эталон объектлар билан қоплашни амалга ошириш мақсадга мувофиқдир.

Хулоса қилиб айтганда, амалиётда нейрон моделларни бошқа тармоқлар каби инвестицияларни ҳудудларга тақсимотини амалга оширишга қўллаш ушбу жараён учун аниқ қарорлар қабул қилиш билан бир қаторда жараёнда яширин қонуниятларни аниқлаш, ноаниқлик шароитида аниқ қарорлар қабул қилиш имконини беради. Лекин, нейрон тармоқлари ягона усул эмас, кўп ҳолларда анъанавий статистика усулларни қўллаш янада самарали бўлади. Шунга қарамасдан, таваккалчиликларни бошқаришнинг кўплаб соҳаларида нейрон тармоқлари янада оқилона ечим топади ва бу соҳада қўшимча

тадқиқотлар олиб боришни тақозо этади. Фойдаланилган адабиётлар рўйхати 1. Samuel Björklund, Tobias Uhlin Artificial neural networks for financial time series

prediction and portfolio optimization. ISRN: LIU-IEI-TEK-A-17/02920—SE, 2017.-173 р.; 2. Kohonen, T. 1988a. Learning vector quantization. Neural Networks 1, suppl. 1, 303.; 3. Howard B Demuth, Mark H Beale; Neural Network Design (2nd Edition), 2014, –800 р.;

4. Samuelson Paul A. Risk and Uncertainty: A Fallacy of Large Numbers. Scented, 1997; 5. Шарп У, Александер Г, Бейли Дж., Инвестиции: Пер.сангл. – М.: Инфра-М, 2010. -

1028 с; 6. Лоренс Дж.Гитман, Майкл Д.Джонк. Основы инвестирования. М.:«Дело», 2007, с-

10; 7. Макконнел К.Р., БрюС.Л. Экономикс: принципы, проблемы и политика. 2-том.

М.:Республика, 2002, с-338; 8. Зайченко Ю.П. Нечеткие модели и методи в интеллектуальных системах. – К.:

Видавничий Дим «Слово», 2008. – 352 с.; 9. Батыршин И.З. Нечеткие гибридные системы. Теория и практика / Под ред. Н.Г.

Ярушкиной. – М. Физматлит, 2007. – 208 с.; 10. Аксенов С.В., Новосельцев В.Б. Организация и использование нейронных сетей

(методы и технологии) / Под общ. ред. В.Б. Новосельцева. – Томск: Изд-во НТЛ, 2006. – 128 с.;

11. Круглов В.В., Борисов В.В. Искусственные нейронные сети. Теория и практика. –2-е изд. стереотип. –М.: Горячая линия–Телеком, 2002. –382 с;

12. Нейронные сети в прикладной экономике: Е.А. Трофимова, Вл.Д. Мазуров, Д.В. Гилёв; [под общ. ред. Е.А. Трофимовой]; Барский А. Б. Нейронные сети: распознавание, управление, принятие решений. — М.: Финансы и статистика, 2004. — 176 с.

13. И.Гришина Методология комплексного анализа инвестиционных процессов в регионах России / И. Гришина // Инвестиции в России. — 2005. — № 4. — С. 3-10.

14. G.B. Polyak, (Ed.), Budgetary system of Russia (UNITY, Moscow,1999)

15. Vladimer Glontil,, Miras Zhiyenbayev and Rezo Manvelidze The method of estimating the regional budgetary process.// MATEC Web of Conferences 212, 08029 (2018)

https://www.amazon.com/s/ref=dp_byline_sr_book_2?ie=UTF8&field-author=Howard+B+Demuth&text=Howard+B+Demuth&sort=relevancerank&search-alias=books

https://www.amazon.com/s/ref=dp_byline_sr_book_3?ie=UTF8&field-author=Mark+H+Beale&text=Mark+H+Beale&sort=relevancerank&search-alias=books

58


https://doi.org/10.1051/matecconf/201821208029 ICRE 2018. Манбага муаллиф ёндошуви олиб борилган.

59


БУГУНГИ СИФАТЛИ ТАЪЛИМ - ЭРТАНГИ КЕЛАЖАК

Аҳмедов Азизхон Муҳсинжон ўғли Ўзбекистон Миллий Университети таянч докторанти

E-mail: а[email protected]

Абдулбоқиев Фахриддин Авазбек ўғли Ўзбекистон Миллий Университети таянч докторанти

E-mail: а[email protected]

Аннотация: Мақолада таълим тизими сифатини мазмун жиҳатидан замон талабига мос янгилаб бориш ва жаҳон тажрибаларида энг илғор таълим соҳаси ютуқларини ўрганиш, улардан ўз миллий хусусиятларимизга мос жиҳатларидан фойдаланиш борасида фикр - мулоҳазалар акс эттирилган.

Аннотация: В статье рассказывается о том, как модернизировать качество системы образования в соответствии с современными требованиями, изучить лучшие достижения образования в мировой практике и использовать их в соответствии с нашей национальной спецификой

Аbstract: The article reflects on how to modernize the quality of education system in accordance with the modern requirements and to study the best education achievements in world practice and use them in accordance with our national specifics

Калит сўзлар: таълим сифати, таълим босқичлари, илмий тадқиқотлар, ўқув дастурлар, ислоҳотлар, инновациялар.

Ключевые слова: качество образования, этапы обучения, исследования, учебные планы, реформы, инновации.

Key words: quality of education, stages of study, research, curricula, reforms, innovations.

Кириш Шундай гап бор – тараққиёт манзили сари ошиқаётган жамиятда инсон ақлу

заковатисиз ўз ўрнига эга бўлиши амри маҳол. Ривожланган мамлакатларнинг тараққиёт йўлига назар ташласак, уларнинг аксари илм-фан ривожи ва иқтидорли ёшлари билан шу даражага етганига гувоҳ бўламиз. Зеро, буюклар айтганидек, бугун катта моддий бойликларга эга ўлкалар эмас, иқтидорли ва салоҳиятли ёшлари бор давлатларгина чинакам фаровонликка эришмоқда.

Хусусан, Ўзбекистон ривожланишининг янги босқичида барча соҳаларда ислоҳотлар

амалга ошириб келиняпти. Бозор иқтисодиётига асосланган ҳуқуқий демократик давлат ва фуқаролик жамияти шаклланмоқда. Глобаллашув жараёни ҳар бир давлатнинг барқарор ривожланишини таъминлаш мақсадида мутлақо янгича ёндашув ҳамда тамойилларни ишлаб чиқишни ва рўёбга чиқаришни талаб қилади. Муҳтарам Президентимиз Шавкат Мирзиёевнинг ташаббуслари билан 2017-2021 йилларга мўлжалланган Ҳаракатлар стратегияси ва 2018 йил 25 январдаги “Умумий ўрта, ўрта махсус ва касб-ҳунар таълими тизимини тубдан такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги ПФ-5313-сон1, “Ўзбекистон Республикаси Халқ таълими тизимини 2030 йилгача ривожлантириш концепциясини тасдиқлаш тўғрисида” 2019 йил 29 апрелдаги ПФ-5712-сонли2 Фармонлари, Ўзбекистон Республикаси Олий таълим тизимини 2030 йилгача ривожлантириш концепциясининг 2019 йил 8 октябрдаги ПФ-5847-сонли3 фармонларини яратилиши янги Ўзбекистон таълим тизимини барпо этишда катта роль ўйнади.

1 https://lex.uz/docs/3523206 2 [https://lex.uz/docs/4312785] 3 [https://lex.uz/docs/4545884]



САҲИФАЛАР

mailto:а[email protected]

mailto:а[email protected]

https://lex.uz/docs/3523206



60


Мавзуга оид адабиётлар таҳлили Таълим тушунчаси хорижий ва мамлакатимиз олимлари томонидан тадқиқ этилган.

Тадқиқ этиш йўналишларини бир неча гуруҳларга ажратиш мумкин: назарий ва методологик тадқиқотлар; давлат томонидан бошқариш масалалари; ташкилий-ҳуқуқий ва институционал жиҳатлари; таълим хизматлари бозори; олий таълимда маркетинг ва сифат

менежменти; олий таълимнинг ижтимоий масъулияти ва бошқалар. Ушбу тадқиқотларда умумбашарий ва иқтисодий муносабатларнинг ривожланиши ҳамда ўз даврига хос бўлган таълим сифати, қонуниятлари, назария ва концепциялари ишлаб чиқилган. Таълим сифати тушунчаси манфаатдор гуруҳлар ва турли ваколатли ташкилотлар томонидан турлича қабул қилинган. Халқаро аҳамиятга эга бўлган манбаларда унинг уч компоненти ҳақида маълумотлар учрайди: таълим субъектлари; таълимнинг меъёрий ҳужжатлари; таълим муҳити (Каримов А.А. и Перегудов Л.В., 2002). Л.Власкин ва Л.Гринберг

тадқиқотларида таълим сифати кўп қиррали, кўп даражали ва динамик тушунча бўлиб, у таълим моделининг мазмуний бирлигига, муассасанинг миссия ва вазифаларига ҳамда ўзига хос маълум стандартларга боғлиқдир (Левшина В.В., 2003). В.Левшинанинг тадқиқотларида кўп мунозарали фикрлар баён қилинган, яъни таълим сифатининг икки томони кўрсатилади: таълим жараёни натижаси сифати; сифатни таъминловчи системалар тавсифи. Бунда таълим мазмуни, абитурентларни тайёрлаш жараёни, педагог кадрлар, ахборот-методик таъминот, таълим технологиялари ва илмий фаолиятнинг ўзаро уйғунликда таҳлил этиш талаб этилади (Миркурбанов Н., Аношкина В. и Данилова Е.,

2009). Ўзбекистонда олий таълим сифатининг иқтисодий жиҳатларига қаратилган илмий тадқиқотлар олиб борилган. Бунда олий таълимни молиялаштириш ва бошқариш масалалари кенг ўрин олган. Жумладан, Н.Миркурбановнинг фикрича, халқ хўжалиги ва таълимнинг қайси тури ва босқичи бўлмасин, унинг бозор иқтисодиёти шароитида яшаши ва амал қилиши сифат мезони асосига таянади. Олий таълим соҳасида сифатнинг таьминланиши провардда етук кадрлар тайёрлашга сабаб бўлади. Бу исбот талаб қилмайдиган аксиома бўлиб, у Ўзбекистон Республикаси ҳукумати, Олий ва ўрта махсус

таълим вазирлиги ва олий таълим муассасаларининг бош масаласига айланган (Наймушин А.И., 2004). А.Каримов, Л.Перегудов ва М.Саидовларнинг фикрича, олий таълим соҳасида сифат кўп қиррали концепция ҳисобланади. У таълим соҳасидаги барча функция ва фаолият турлари – ўқув ва академик дастурлар, илмий тадқиқот ва стипендиялар, мутахассис ходимлар билан тўлиқ таъминланганлик, таълим олувчилар, бинолар, моддий-техник базаси ва жиҳозларни, жамият ва академик муҳит фаровонлиги йўлидаги барча ишларни қамраб олиши керак (Friedrich Scheuermann and Francesc Pedro, 2016). Ушбу

тадқиқотларда олий таълим сифатининг оптимал даражаси, ижтимоий самараси ҳамда жалб этилаётган ресурсларни олий таълим сифатини таъминлашга йўналтириш каби муаммолар комплекс равишда тадқиқ этилмаган. Шу жиҳатдан таълим сифатини таҳлил қилиш, услубий ёндашувларини ишлаб чиқиш ва стратегик вазифаларини белгилаш долзарб аҳамият касб этади.

Тадқиқот методологияси Мазкур ишда олий таълим сифати ва унинг иқтисодий диагностикасини тавсифловчи

бир қанча иқтисодий, математик ва моделлаштириш, таққослаш усулларидан фойдаланилди. Жумладан, тизим ичига тўғридан-тўғри кирмаган ҳолда фақат статистик ахборотдан фойдаланиб ривожланган давлатлар таълим тизимига асосланиб, солиштирма таҳлил олиб борилди. Бундай усуллар олий таълим сифати иқтисодий диагностикаси ва унинг моделлаштириш жараёнларини ўзига хос хусусиятларини очиб берди. Ўзбекистон Республикаси ҳукуматининг таълим соҳасида олиб бораётган ислоҳотларининг туб моҳияти ҳам, бугунги кунда олий таълим муассасалари олдига юқори малакали мутахассисларни тайёрлаш, шунингдек, меҳнат бозорида рақобатга кириша оладиган мутахассисларни тарбиялаш каби долзарб муаммоларни ҳал этиш вазифаларини қўйилаётганлиги бежизга эмас.

Таҳлил ва натижалар Президент Шавкат Мирзиёевнинг “Ўзбекистон Республикаси олий таълим тизимини

2030 йилгача ривожлантириш концепциясини тасдиқлаш тўғрисида”ги фармонида:

“Ўзбекистоннинг 10 та олий таълим муассасаси 2030 йилга бориб халқаро ташкилотлар мингталигидан жой олиши керак”. Бу вазифа, бутун жамиятга куч бағишлаши тайин.

61


Худди шу тарихий ҳужжатда: “Узоқ истиқболдаги мақсадли вазифалардан келиб чиқиб, олий таълим тизимини ривожлантириш қуйидаги устувор йўналишлар асосида амалга оширилади:

- олий таълим билан қамровни кенгайтириш, олий маълумотли мутахассислар тайёрлаш сифатини ошириш;

- таълим жараёнига рақамли технологиялар ва замонавий усулларни жорий этиш;

- олий таълим муассасаларида илмий-тадқиқот ишлари натижадорлигини ошириш, ёшларни илмий фаолиятга кенг жалб этиш, илм-фаннинг инновацион инфратузилмасини шакллантириш;

- маънавий-маърифий ва тарбиявий ишлар таъсирчанлигини ошириш. Хусусан, таълимнинг ривожи билан бутун бир давлатнинг келажагини белгилаш

мумкин. Республикамиздаги таълим соҳасининг ривожланишида биз албатта ривожланган хорижий давлатлар тажрибаларидан кенг фойдаланишга катта эътибор беришимиз зарур.

Шу боисдан давлатимизда ташкил этилган дунёнинг энг салоҳиятли олий ўқув даргоҳларидан Англиянинг Вестминстр университети, Италиянинг Турин политехника институти, Сингапур менежментни ривожлантириш олийгоҳи, Жанубий Кореянинг ИНХА коммуникацион технологиялар университети, Россиянинг Губкин номидаги нефт ва газ университети, Ломоносов университети ва Г.В.Плеханов номли иқтисодиёт университети филиалларининг ташкил этилгани ҳам таълим тизимининг жаҳон талабларига мос ривожланиши омили ҳисобланади. Жаҳон таълим соҳасидаги энг илғор ютуқларни кузатганимизда уларда мавжуд бўлган инновацияларни жорий этишимиз миллий таълим

тизимимиздаги ижобий ўзгаришларга олиб келади. Шунга кўра қуйида биз жаҳонда ривожланиш даражаси юқори кўрсаткичларни эгаллаган давлатлар тажрибасини кўриб ўтамиз.

Масалан, маорифга улкан сармоя киритиб, юксак натижаларга эришаётган давлатлардан бири – Сингапурдир. Сингапур Буюк Британия мустамлакаси бўлган даврда унинг саноати асосан минерал ёқилғи ва қишлоқ хўжалик маҳсулотларини қайта ишлашга ихтисослашган эди. Шунга қарамай, ўша даврдаёқ таълим тизимини ривожлантиришга

катта эътибор қаратилди. Сингапур илмий-техник ривожланиш соҳасида жаҳонда етакчи мамлакатлардан бирига айланди. Айни пайтда бу мамлакат ер шарида 10 минг киши ҳисобига олимлар кўпчиликни ташкил этадиган беш мамлакат қаторидан жой олган. Сингапур ялпи ички маҳсулотга нисбатан илмий-тадқиқот ва тажриба конструкторлик ишларига маблағ сарфлаш даражаси бўйича ўзининг собиқ мустамлакачиси Буюк Британиядан хам олдинда туради. Сингапурда бошланғич мактаб мажбурий ва пуллик. Таълим вазирлиги бюджети, Мудофаа вазирлигидан кейин иккинчи ўринда. Сингапурдаги

ўқитувчиларни қўллаб-қувватлаш тизими уларга ўз-ўзини ривожлантириш учун кенг имкониятларни тақдим этади. Жумладан, барча ўқитувчиларнинг 35 фоизи ҳар йили раҳбар лавозимига сайланади.

Дунё таълим йўналишларида Жанубий Корея таълим тизими ҳам етакчи ўринни эгаллайди. Бугун унинг илмий салоҳияти янада шиддат билан юксалмоқда. Бу фикрларнинг исботи сифатида Илмий юксалишни баҳолаш халқаро ташкилоти (IAEP) томонидан 2015 йил 19 мамлакат талабалари орасидан 18 ёшли ўсмирлар учун эгалланган таълим сифатини ифодаловчи мониторинг тадқиқотларида Жанубий Корея ёшлари

биринчи ўринни эгалладилар (Lazar Vlasceanu, Laura Griinberg, and Dan Parlea, 2015). 1970 йилларга келиб Жанубий Кореяда таълимнинг ривожланиши бошқа ривожланган давлатлар тизимидан импорт қилиш кўринишида шаклланди. Жанубий Кореяда бу ҳолат асосан АҚШ таъсири негизида юз берди.

Жанубий Кореяда мажбурий умумий ўрта таълим 6 йилдан иборат бўлиб, таълим 7 ёшдан бошланади. Таълимнинг кейинги босқичи бўлган касбга йўналтириш 13 ёшдан бошланади. Ўзбекистонда эса ўрта махсус касб-ҳунар таълими 16 ёшдан бошланади.

Бугунги кунда Жанубий Корея таълим тизимида эришилаётган юқори натижалар омили қуйидагилар:

- Корея халқида таълимга бўлган иштиёқнинг юқорилиги;

- Таълим тизимида педагогларнинг катта қисми (52 фоизи) эркаклардан иборат

эканлиги тизимнинг қатъий ривожланиш омили бўлиб хизмат қилади; - Ёшларнинг таълим олишида уларнинг ота-оналари ҳам доимий ёрдам беришади. Миллий жиҳатдан умуминсоний хусусиятларга эга бўлган яна бир Осиё давлати –

Япония таълим тизими ва у эришаётган ютуқлари ўрганса бўладиган жиҳатларга эга.

62


Япония таълим тизими 1949 йилда қабул қилинган 6+3+3+2/4 шаклидан, яъни 6 йиллик бошланғич таълим, 3 йиллик ўрта таълим ва яна 3 йиллик махсус малакани берувчи таълим босқичидан иборат бўлган. Бугунги кунда Япония таълим тизимининг бошқарув структураси барча таълим тизимлари муассасалари фаолияти учун ягона Таълим, маданият, спорт, фан ва технологиялар вазирлиги (MEXT) орқали бошқарилади. Бу вазирликка умумий ўрта, ўрта махсус касб-ҳунар таълими ва олий таълим

муассасалари бўйсунади. Япония таълим тизими марказлашган кўринишга эга. Бугунги кунда Японияда эришилаётган юқори кўрсаткичлар сабабини мутахассислар

қуйидаги хусусиятларда деб кўрсатмоқда: - Япон таълим тизимининг илк босқичлардаёқ илмий тажрибалар билан

шуғулланиш ва кашфиётчилик хусусиятларининг ўқувчида ривожланиб боришига туртки бўлади;

- Япон таълим тизимида хусусий сектор ҳажмининг ортиши хусусияти, бошқа

соҳалардаги каби рақобат муҳитини ривожланганлиги; - Халқаро хусусиятларнинг мавжудлиги, барча таълим муассасаларида имтиҳон ва

тест синовлари инглиз тилида япон тили билан бир хил даражада амалга оширилиши ва тараққий этган Европа давлатлари тажрибалари тил орқали янада тезроқ ўзлаштирилаётганлиги;

- Илмий тадқиқот ташкилотлари бевосита таълим тизимларида фаолият олиб бориб таълим муассасалари фаолияти натижаларига уларнинг масъуллиги ва тўғридан-тўғри жавобгарлиги билан илмий янгиликлар амалиётга тезкор татбиқ этилаётганлиги;

- Таълим тизими ўқув дастурлари хар йилда янгиланиши ва такомиллаштирилиши хусусияти фан йўналишларидаги замонавий янгиликлар, ўзгаришларнинг ўқув дастурларда акс эттирилиши таълим мазмунининг йилдан-йилга мазмун-моҳияти такомиллашиб бораётганлиги;

- Таълим тизими босқичлари жараёнларидаги имтихон назоратлари талабларининг юқорилиги ва кескин чоралар кўрилиши хусусияти ўқувчиларда масъулиятни оширишга сабаб бўлади ягона таълим тизими бошқаруви орқали касбга йўналтириш жараёни ҳам ҳар

бир ўқувчи билим қобилиятига асосан ихтисослаштириш талаблари асосида маълум йўналиш бўйича таълимнинг кейинги тизимларига ўтказилиши муҳим жиҳат ҳисобланади.

Бугун таълим иқтисодий ва илмий-техник тараққиётнинг ҳал қилувчи омили, жамиятнинг ижтимоий тузилмасини шакллантириш, унда ижтимоий мақомларни тақсимлаш механизми ҳисобланади. Буни айни пайтда хорижий давлатларда таълим тизимини ривожлантириш ва такомиллаштириш орқали юксак билим ва кўникмаларга эга кадрларни тайёрлашга алоҳида эътибор қаратилаётганлигидан ҳам тушуниш мумкин.

“Бугунги кунда илм-фан тараққиётга кимлар кўп ҳисса қўшмоқда? -деган саволга “Nеwzо” маълумотларига асосланиб - АҚШ ва Хитой дейиш мумкин. Илмий журналларда чоп этилаётган ҳар тўртинчи мақола муаллифи - америкалик, ҳар беш-олтинчи мақола - хитойликники. Дунё иқтисодиёти тизгини илм-фанда етакчи бу икки мамлакат измида - бу тасодиф эмас. Шартли равишда “кучли ўнлик” тузадиган бўлсак, кейинги ўринларда Буюк Британия, Германия, Япония, Ҳиндистон, Франсия, Канада, Сингапур ва Жанубий Корея. Юқоридаги давлатлар ва улар жойлашган минтақаларнинг ҳар бир соҳада юксак даражада ривожланганлиги ва ривожланаётганлиги, албатта, илм-фан асосидадир”4.

Дарҳақиқат, сўнги йилларда Ўзбекистон Республикасида ҳар бир соҳа ривожланишга асос бўлиб хизмат қиладиган илм-фан ва таълимда ҳам кўплаб қарор ва фармонлар чиқарилмоқда ва қўшни мамлакатлар ҳамда ривожланган минтақа давлатлари билан ўзаро манфаатли ҳамкорлик олиб борилмоқда.

Хулоса ва таклифлар 1. Олий таълимни ривожлантириш миллий стратегия устуворликлари билан

белгиланади. Меҳнат тақсимотида олий таълим сифатини ошириш ҳамда имкониятларини кенгайтириш тақозо этилади. Бу эса ривожланиб бораётган инновацион иқтисодиётда инсонларнинг тўлақонли иштирок этиши ва шу йўл билан ўз фаровонлигини таъминлаш имконини беради.

2. Бугунги кунда олий таълимдан илмий-техник ютуқлар ва инновация соҳасида юқори даражали қўшимча қийматни яратиш қобилияти талаб этилмоқда. Бунда олий таълим сифати иқтисодий барқарорлик кафолати ҳисобланади.

4 http://www.xabar.uz/uz/tag/ilm-fan

http://www.xabar.uz/uz/tag/ilm-fan

63


3. Олий таълим сифатини иқтисодий жиҳатдан таҳлил этиш, молиявий, иқтисодий ва бошқарув муаммоларини аниқлаш, ОТМнинг ташқи ва ички омилларининг доимий ўзгариши шароитида белгиланган мақсадларга эриша олиш қобилиятини баҳолаш ва прогнозлаш иқтисодий диагностиканинг қоидаларига қатъий риоя қилишни талаб этади. Шу жиҳатдан, иқтисодий диагностика орқали сарфланадиган харажатларнинг таълим сифатига таъсирини аниқлаш ва кутилаётган самара билан таққослаш муҳим аҳамият касб

этади. 4. Олий таълим сифати иқтисодий диагностикаси ва уни моделлаштириш мураккаб

жараён ҳисобланади. Мазкур жараён турли хил мазмундаги кўрсаткичларни бирлаштиришда содир бўлади (масалан, таълим хизматлари ҳажми ва илмий маҳсулотлар ҳажми). Бу ҳолда турли кўрсаткичлар учун умумий бўлган ўлчов бирлигини топиш лозим. Бундай ҳолларда натижани шакллантиришда қатнашмайдиган кўрсаткичлар ҳам рўйхатга киритилган бўлиши мумкин. Шунинг учун натижавий кўрсаткичларни шакллантириш жуда

мураккаб масала бўлиб, горизонтал (алоҳида ўқитувчи фаолиятига умумий баҳо бериш) ҳамда вертикал (кафедра, факультет ва ОТМ бўйича умумлашган кўрсаткич) бўлади.

5. Моддий ишлаб чиқариш соҳасида агрегатлаш кўпинча баҳолар ёрдамида амалга оширилади. Лекин шунда ҳам агрегатлаш жараёнида ахборотнинг қисман йўқотилиши содир бўлади. Чунки, ҳатто баҳо ҳам ишлаб чиқаришнинг барча натижаларини тўлиқ ифодалай олмайди. Таълим соҳасида эса бу борадаги вазият анча мураккаброқ. Таълим хизматлари учун келиб тушган даромад билан илмий маҳсулот учун олинган даромадни умумлаштириб ягона интеграл натижа сифатида олиб қараш хато бўлмайди. Лекин, бу

жараёнда профессор-ўқитувчиларнинг сифат жиҳатидан яхшиланиши, ОТМда билим ресурслари кўпроқ даражада жамғарилиши, ОТМнинг жамиятдаги кўплаб жараёнларга ижобий таъсири эътибордан четда қолади. Шунинг учун ҳам натижаларни ўрганиб чиқишда сифат таҳлили доимо зарур бўлади.

6. Бозор муносабатлари шароитда ОТМнинг иқтисодий барқарорлигини таъминлайдиган базавий омиллардан бири – таълим сифатидир. Шу нуқтаи назардан иқтисодий диагностикани олий таълим сифатининг таркибига кирувчи муҳим компонент,

деб қаралиши мумкин ва унинг кенг кўламда амалга оширилиши ОТМ фаолияти умумий диагностикасининг ишончли ва самарали ўтказилишига таъсир кўрсатади.

7. Олий таълим сифати иқтисодий диагностикасини ишончли ва самарали ўтказиш қўйидаги тадбирларни амалга оширишга боғлиқ:

ОТМ фаолиятини таъминловчи ресурсларнинг расмий таснифини белгилаш ва уларнинг статистикаси олиб борилиши;

таълим сифатини ифодаловчи кўрсаткичлар тизимини ишлаб чиқиш ва

статистикасини юритиш; ОТМлар рейтингини аниқлашда расмий статистика тан олган кўрсаткичларга

таяниш; ОТМнинг таълим хизматлари ҳажми ва сифати, профессор-ўқитувчиларнинг

илмий-педагогик салоҳияти ва илмий фаолият натижалари бўйича интеграл кўрсаткичларни ишлаб чиқиш ва амалда қўллаш.

Фойдаланилган адабиётлар рўйҳати (References)

1. Ўзбекистон Республикаси Халқ таълими тизимини 2030 йилгача ривожлантириш концепциясини тасдиқлаш тўғрисида https://lex.uz/docs/4312785

2. Ўзбекистон Республикаси Олий таълим тизимини 2030 йилгача ривожлантириш концепциясиhttps://lex.uz/docs/4545884

3. Каримов А.А., Перегудов Л.В. Основы системы мониторинга и управления качеством высшего образования. – Т.: 2003. Стр. 46.; Саидов М. Олий таълим менежменти ва иқтисодиёти. – Т.: 2002. Б. 51.

4. Левшина В.В. Развитие методологии создания системы менеджмента качества вуза// Ж. Университетское управление. – 2003, № 2. С. 1.

5. Миркурбанов Н., Аношкина В., Данилова Е. Высшее образование в Узбекистане: состояние и рекомендации// Ж. Аналитическая записка. – 2009. № 1 (12), Б. 24-28.

6. Наймушин А.И. Структура системы управления качеством образования: основные направления развития// Ж. Инновационная технология. – 2004, № 1. С. 7.

7. Friedrich Scheuermann and Francesc Pedro “Assesing the effects of ICT in education

“Indicator, criteria and benchmarks for international comparisons” Retrieved 20.01.2016 from http://www/csu.edu.au



http://www/csu.edu.au

64


8. Lazar Vlasceanu, Laura Griinberg, and Dan Parlea. (2015). Quality Assurance and Accreditation: A Glossary of Basic Terms and Definitions. Bucharest: UNESCO [ISBN 92- 9069-178-6].

9. http://www.xabar.uz/uz/tag/ilm-fan

http://www.xabar.uz/uz/tag/ilm-fan

65


ЎСИМЛИКЛАРНИ БИОЛОГИК ҲИМОЯ ҚИЛИШНИНГ ИННОВАЦИОН ТЕХНОЛОГИЯЛАРИ

Сулаймонов Ботиржон Абдушукирович

Тошкент давлат аграр университети ректори, б.ф.д., академик,

E-mail:[email protected]

Аннотация. Мақолада ўсимликларни биологик ҳимоя қилишда яратилган инновацион технологиялар келтирилган. Дунёда биологик воситаларни кўпайтириш ва қўллаш технологиялари учун сарфланадиган маблағ юқори ҳисобланади ва уларни доимий равишда такомиллаштириш талаб этади. Тадқиқотларда яратилган ускуналардан олтинкўз кўпайтириш ускунаси, мум парвонасини кўпайтириш ускунаси ҳамда энтомофаг ғумбакларини қадоқловчи ускуналар долзарблиги, зарурати ва Республика

биолабораторияларига жорий этилиши бўйича натижалар келтирилган. Ускуналар энтомофагларни ишлаб чиқариш технологияларини такомиллаштиришга ҳизмат қилади. Шунингдек, ускуналар тузилиши ва бошқа техник ҳусусиятлари келтирилган.

Калит сўзлар: энтомофаг, ускуна, олтинкўз, трихограмма, мум парвонаси, ресурстежамкор, биологик усул, қадоқлаш, тарқатиш, кўпайтириш.

Аннотация. В статье представлены инновационные технологии, созданные для использования в биологической защите растений. Средства, затрачиваемые на технологии

для разведения и применения биологических средств в мире, считаются высокими и требуют постоянного совершенствования. В ходе исследования были представлены результаты по актуальности, необходимости и внедрению в биолаборатории Республики оборудования для разведения златоглазки, оборудования для разведения восковой моли, а также оборудование для упаковки энтомофагов. Оборудования служат для совершенствования технологии производства энтомофагов. Также приведены структуры и другие технические характеристики оборудований.

Ключевые слова: энтомофаг, оборудование, златоглазка, трихограмма, восковая моль, ресурсосберегающий, биологический метод, упаковка, распространение, разведение.

Annotation. The article presents innovative technologies created for use in biological plant protection. The funds spent on technologies for the cultivation and use of biological agents in the world are considered high and require constant improvement. In the course of the study, results were presented on the relevance, necessity and introduction of equipment for the cultivation of lacewing, equipment for breeding wax moths, and also equipment for

packaging entomophages in the biological laboratory of the Republic. The equipment serves to improve the technology of production of entomophages. Structures and other technical characteristics of the equipment are also given.

Key words: entomophage, equipment, lacewing, trichogram, wax moth, resource-saving, biological method, packaging, distribution, breeding.

Кириш Соҳа мутахассис ва олимларни дунё озиқ-овқат хавфсизлиги бўйича юз бераётган

жараёнлар ва улар танқислиги бўйича айрим давлатларда кузатилаётган ҳолат тобора ташвишга солмоқда. Бунда экинларни етиштиришда фақатгина сўнгги технологиялар асосида биологик фаол моддалар асосида етиштириш талаби қўйилади. Ҳозирги кунда Республикамизда қишлоқ хўжалик экинларини зараркунанда ва касалликлардан ҳимоя қилиш бўйича бир қатор самарали усуллар асосида чора-тадбирлар олиб борилмоқда. Бунда зараркунандаларга қарши асосан биологик, кимёвий, физик-механик ва агротехник

усулларнинг уйғунлашган кураш усулларини қўллашдир.



САҲИФАЛАР

mailto:[email protected]

66


Дунёда биологик воситаларни кўпайтириш ва қўллашда кўплаб муаммолар учраб булар, бевосита тирик организмлар бўлганлиги учун уларга нисбатан техник ва технологик жараёнлар алоҳида эътибор қаратилади. Республикамизда мавжуд усул трихограммани тарқатишда жонлантиришга қўйилган 3 литрли шиша бонкалар ичига буралган қоғоз бўлакчалари ёки ёғочнинг рандаланган қипиғи билан тўлдирилиб унинг ичига 2 граммдан трихограмма ғумбаклари солиниб бонка оғзи қалин материал билан ёпилади. Ғумбаклардан

чиққан трихограммаларни 20% ли шакарли сув билан озиқлантирилиб. Трихограммани эрта тонгда ёки кечки салқинда 5 х 5 схемада 1 га нинг 400 га жойига тарқатиш керак. Шу билан бирга ғўза тунламининг ҳар бир авлодига бир мартадан жами 9 марта тарқатилади.

Олимларимизнинг бир неча йиллик тажрибалари асосида қишлоқ хўжалик экинлари зараркунандаларига қарши биологик кураш усулини қўллаш мақсадида энтомофагларни далага тарқатиш технологиялари ишлаб чиқилган бўлиб, бу эса ўзининг юқори самарасини бериб келмоқда. Аммо вақт ўтган сайин бундай технологияларнинг самарадорлиги камайиб боради.

Шу сабабли энтомофагларни зараркунандага қарши қўллаш технологиясини такомиллаштириш натижасида, биоусул самарадорлигининг ортишига олиб келади. Трихограммани зарарли тунлам тухумларига қарши қўллашнинг бир нечта усуллари мавжуд, аммо уларнинг барчаси ҳам камчиликлардан ҳоли эмас.

Мавзуга оид адабиётларнинг танқидий таҳлили Ўзбекистон иқтисодиётида қишлоқ хўжалик маҳсулотлари муҳим ўринни эгаллайди.

Бироқ, қишлоқ хўжалик экинларидан мўл ҳосил олиш кўп жиҳатдан илмий асосланган

агротехнологияларни ўз вақтида олиб боришга боғлиқ. Айниқса, зараркунандаларга қарши ўз вақтида кураш чораларини олиб бормаса, сабзавот экинларида 65 % гача, ғалла ва ғўзада 60% гача, мевали боғларда эса 70% гача нобуд бўлишига олиб келади. Бунда зараркунандаларга қарши катта миқдорда маблағ ва кимёвий воситалар қўлланилмоқда. Етиштирилаётган маҳсулотлар таркибида, тупроқда кимёвий моддалар сақланиб, атроф муҳит ва иссиққонли жонзотларга салбий таъсир этмоқда (Адашкевич Б.П., 1986).

Атроф муҳит ва экологик муаммоларнинг вужудга келиши қишлоқ хўжалигида

салбий аҳамияти катта бўлиб турибди. Бунда биоценоздаги бузилишлар айрим тур ҳашаротларнинг кескин кўпайишига ва қишлоқ хўжалигида унинг зарари ортиб боришига сабаб бўлмоқда. Зараркунандаларга қарши курашда катта маблағ ва ишчи кучи талаб этилмоқда. Шунинг учун ҳам энг хавфли бўлган зараркунандаларга қарши табиатда уларнинг кушанда ва паразит турларини аниқлаш ва лаборатория шароитида кўпайтириш ва ўз вақтида қўллаш биологик усулнинг асосий негизи ҳисобланади (Воронин К.Е., Сорокина А.П., 2004).

1970-1980 йилларда Бутуниттифоқ ўсимликларни биологик ҳимоя қилиш институтида (Кишенев) трихограммани қоғоз ва желатиндан ясалган капсулаларда манбали ҳамда ёппасига тарқатиш усули ишлаб чиқилди. Бу мақсадда трихограммали капсулалар трактор ва авиация ёрдамида тарқатилган (Гринберг Ш.М., Боубетрын И.Н., Пынзарь Б.В. и др., 1983). Бу усулда трихограмма зарарлаган дон куяси капалагининг 100 дона тухуми энтомофаг ғумбаклик фазасида капсулаларга жойланиб, тракторга ўрнатилган махсус аппарат ёрдамида далага 14x14 м схемаси бўйича гектарига 50 минг (0,8 г) нормада 50 та нуқтага тарқатилган. Трихограммани тарқатиш олдидан ҳар бир капсуланинг қобиғини автоматик равишда

тешиб, паразит чиқиши учун диаметри 0,8-1 мм келадиган тўртта тешик очилган. Бу агрегат соатига 10-12 гектар майдонга паразитни тарқатган (Шепетильникова В.А., 1974, Андреев С.А, Абашкин А.С., 1978).

Ғўза майдонларида трихограммани трактор қурилмасида тарқатишни синашга оид дастлабки ишлар Тожикистонда ҳам амалга оширилган. Бу борада В.Г.Коваленковнинг ўтказган синовлари ижобий натижа бермади, чунки трихограмманинг кўп қисми капсула ичида нобуд бўлди. Ғўза даласининг юқори ҳароратда бўлиши оқибатида трихограмма учиб чиқа олмади ва далада нотекис тақсимланди (Коволенков В.Г., Мещеряков Т.В., 1979).

1984 йилда Ўзбекистонда ҳам трихограммани трактор агрегати ёрдамида тарқатиш учун мослама ишлаб чиқилди ва бир қанча ижобий натижаларга эришилди (Сохта З.С., 1981). Трихограммани ғумбаклик даврида оз миқдордаги сув билан аралаштириш йўли билан шу қурилмада трихограмманинг барқарор меъёрда ва далаларда бир текис тарқалишини таъминланди. Бунда сув билан аралашган биоматериал меъёри мосламаси орқали ҳаво

оқимига дуч келади ва далага сочилади. Қизиқарли томони шундаки, бу усул қўлланилганда биоматериал тарқатиш олдидан бир муддат сувда бўлади. Натижада тухумхўр ғумбаклари

67


бундай шароитда ҳаёт фаолиятини уч соатгача юқори даражада (78,2% гача) сақлай олиши мумкин экан (Хамроев А.Ш., Насриддинов К., 2003).

Қизиқарли томони шундаки, бу усул қўлланганда биоматериал тарқатиш олдидан бир мунча вақт сувда бўлади. Маълум бўлишича, тухумхўр ғумбаклари бундай шароитда ҳаёт фаолияти ва яшаб қолиш хусусиятларини уч соатгача юқори даражада (78,2% гача) сақлай олади. Тракторга ўрнатилган ОВҲ -28 пуркагичи ёрдамида паразит гектарига 1.5 ва 2.5 грамм

нормада тарқатилганда, унинг биологик самарадорлиги шунга мувофиқ равишда 48.6 ва 59.7% га, қўлда тарқатилганда эса 46.2% га борган (Алимухамедов С.А., Адашкевич Б.П., Одилов 3.К., Хўжаев Ш.Т., 1990). Аммо бу усул ҳам кейинчалик самарадорлиги пасайиб борди.

Ҳозирда Республикамизда 900 дан ортиқ биолабораториялар ва биофабрикалар фаолият олиб бормоқда. Биолабораторияларда биомаҳсулотларни ишлаб чиқариш асосан қўл меҳнати билан олиб борилади. Уларни мавсум давомида биомаҳсулотларни ишлаб

чиқаришда узилишлар юзага келмоқда. Бунинг учун энтомофагларни кўпайтириш ва уларни тарқатиш усулларини такомиллаштириш, ресурс тежамкор технологияларни жорий этиш долзарбдир. Мисол учун, биомаҳсулотлардан трихограмма энтомофагини ҳозирда зараркунандаларга қарши қўллашда эски технология бўйича тарқатилади. Бунда трихограммани 5х5м схемада бир гектар майдоннинг 400 нуқтасига қоғоз бўлакларида зарарли тунламнинг ҳар бир авлодига 3 марта жами мавсум давомида 9 марта тарқатилиши тавсия этилган (Кимсанбоев Х.Х., Сулаймонов Б.А., Рашидов М.И., Болтаев Б.С., 2007).

Биолабораторияларда олтинкўз энтомофагини кўпайтириш усулини такомиллаштириш мақсадида, уни кўпайтириш ускунаси яратилди. Олтинкўз энтомофаги йиртқич ҳисобланиб, жуда самарали ҳисобланади. Олтинкўз энтомофаги ҳаммахўри кушанда бўлиб қишлоқ хўжалик экинлари зараркунандаларидан 20 дан ошиғи билан озиқланади. Олтинкўзнинг асосан личинкаси йиртқичлик қилади. Унинг капалаги гул нектарлари билан озиқланади1. Табиатда 3-4 марта авлод беради. Бир авлодининг ривожланиши учун 25-300С ҳароратда ва 60-65% нисбий ҳаво намлигида 25-30 кун керак

бўлади. Битта имагоси 25 кун яшайди. Ҳаёти давомида 600 та, лаборатория шароитида 1000 тагача тухум қўяди (Hegazi E., Herz A., Hassan S., 2004).

Тадқиқот методологияси Тадқиқотда фойдали ҳашаротларнинг ривожланиши, биоэкологияси ва уларнинг

зарарли ҳашаротлар билан озиқланиши, турли экологик омилларга нисбатан чидамлилиги бўйича тадқиқот назарий ва амалий, статистик маълумотларидан фойдаланилган.

Ускуналарни ишлаб чиқишда мавжуд ускуналарнинг аналоглари ва уларнинг ўзаро ишлаш натижадорлиги таққосланганда энтомофагларнинг кўпайиши тезлиги, сифати бўйича кўрсаткичлар асосида аниқланган.

Таҳлил ва натижалар Дастлаб тадқиқотларда фойдали ҳашаротларнинг амалдаги усуллари билан тўлиқ

танишиб, уларнинг барча кўрсаткичлари ўрганилди. Шу асосида янги турдаги ускуналар яратилиши йўлга қўйилди. Бунда дастлаб олтинкўз энтомофагини кўпайтиришни

автоматлаштириш мақсад қилинди. Олтинкўз личинкаси ёшига қараб ўртача табиатда қишлоқ хўжалиги экинларидаги 50-60 ўсимлик бити (ширалар), 20 та ўргимчаккана ёки 500 дан ортиқ ҳар хил зараркунанда тухумлари билан озиқланади ва уларнинг сонини маълум даражада камайтириб туради. Ускунани яратишда ускунанинг барча ўлчамлари ва улардан фойдаланишнинг қулайлиги бўйича кўрсаткичлар бўлишига эътибор қаратилди. Ушбу ускунада шахсий томорқа хўжаликлари ва фермерлар ҳам фойдаланиши мумкин. Ускуна оғирлиги 16 кг бўлиб, унда 20 минг донагача олтинкўз кўпайтириш мумкин ва бир кунда 700 га майдонга зараркунандаларга қарши ишлов бериш имконияти туғилади. Ушбу ускунада ҳаво ҳарорати ва ҳавони алмаштирувчи автоматик жиҳозлар ҳамда ҳашаротларнинг биологик хусусиятидан келиб чиқиб ёруғлик берувчи махсус чироқлар ўрнатилган. Ускунага 15 кг зарарланган арпа жойланади. Зарарланган арпалардан капалаклар бир икки дона учиб чиқа бошлаган вақтда улар ускунага жойлаштирилади ва устидан ривожлантиришга қўйилган олтинкўз тухумлари қўйилади. Арпадан чиққан капалаклар тухум қўя бошлайди. Шу билан бирга чиққан олтинкўз личинкалари тухумлар

1 www.lapshin.org/club/pests

http://www.lapshin.org/club/pests

68


билан озиқланади. Бундан ташқари олтинкўзнинг катта ёшдаги личинкалари дон куясининг капалаклари билан ҳам озиқланади.

1-расм. Олтинкўз кўпайтириш ускунаси (чапда), мум парвонаси кўпайтириш

ускунаси (ўнгда). Ривожланиб ғумбакдан чиққан олтинкўз капалаклари ускунанинг тепа қисмига, яъни

ёруғ томонга учиб чиқади. Ўша қисмида олтинкўз тухум қўйиши учун таркиби пахта ёки жундан тайёрланган тасмали латта бўлаклари сим дорларга осиб қўйилади. Олтинкўз

имаголари ялпи учиб чиққандан сўнг, ҳароратга қараб 3-4 кунни ташкил этади ва олтинкўз имаголари ялпи тухум қўя бошлайди. Тухумлар қўйилган латталар ҳар куни йиғиштириб олиниб латта тасмалари алмаштирилади.

Олинган тухумларни ривожлантиришга қўйилиб қайта кўпайтириш учун кейинги ускуналарга ёки зараркунандаларга қарши қўллаш учун далага тарқатилади. Агар уларни сақлаш керак бўлса, маиший музлатгичда +50С ҳароратда 1 ойгача сақлаш мумкин. Ушбу ускуна бир жуфти 6 донани ташкил этади. Ускуна ҳозирда тўлиқ ишлаб чиқариш синовидан ўтган бўлиб, ушбу технологияни жорий этиш бўйича амалий ишлар олиб

борилмоқда. Бундан ташқари биолабораторияда фойдали ҳашаротларни кўпайтириш учун

69


бошланғич материал ҳисобланган мум куяси муҳим рол ўйнайди. Агар мавсум давомида мум куясини узлуксиз таъминлаб турилса, бракон фойдали ҳашаротини кераклича кўпайтириш имконияти туғилади. Шу сабабли ҳозирда қўлбола усулда кўпайтирилаётган мум куяси, эндиликда уни кўпайтиришнинг самарали ускунаси яратилди. Ушбу 17 кг ни ташкил этади. Ускунага 20 донагача мум куяси капалагини жойлаштириш мумкин. Ускуна махсус ҳаво иситгич, ҳаво алмаштирувчи мосламалар ва ёритувчи чироқлар билан

жиҳозланган. Ускунанинг пастки томонида махсус 8 дона досечкалар жамланмаси жойлаштирилган. Ушбу жамланмаларнинг ҳар бирида 80 дона досечкалар бир қатордан махсус симлар орқали бир-бирига жипс жойлаштирилган. Ушбу досечкалар мум парвонасининг тухум қўйиши учун мўлжалланган. Тухум олиш жараёнида досечкалар симдан бўшатилиб тухумлари тозаланиб олинади. Кун оралатиб ушбу ускунадан 120-130 гр мум парвонаси тухуми олиш мумкин. Пастки қисмида иккита тортмалар мавжуд, бўлиб, улар нобуд бўлган капалаклар тушгандан сўнг тозалаб турилади. Ушбу ускуна мавсум

давомида биолабораторияларга узлуксиз оналик маҳсулот етказиб бериш имкони мавжуд. Шунингдек энтомофагларни тарқатишда уларни қадоқлаш ҳам долзарб ҳисобланади.

Айниқса трихограммани қадоқлаш ва тарқатиш бугунги амалиётда ҳам қўл ёрдамида ва тирик имаголари тарқатилади. Бу эса трихограммаларнинг кўп қисми дала шароитида нобуд бўлиши кузатилади. Трихограммани қадоқлаш мақсадида махсус трихокарт ясаш қурилмасининг синов тажриба нусхаси яратилди (Патент №FAP 01023 2015). Ушбу қурилманинг оғирлиги 75 кг, ишлаш тезлиги минутига 7-10 дона трихокарт. Трихокарт ясаш ускунаси энтомофагларнинг ғумбаклари жойлашган карталарни ишлаб чиқаради.

Яратилган ускунанинг анологлари Хитой ва Германияда мавжуд, аммо уларнинг барчасида бошқа энтомофагларни қадоқлашга мослашмаган ва ушбу технологиялар жуда қиммат (25 минг АҚШ доллари) ҳисобланади.

Тадқиқотларни давом эттириш мақсадида дала майдонларига трихограммани махсус дронлар ёрдамида тарқатиш бўйича ҳам тадқиқотлар ўтказилмоқда. Энтомогларни қадоқлаш ускунаси дала шароитида ҳам қишлоқ хўжалиги техникларидан олинадиган электр токи ҳисобига ҳам ишлай олади. Ускунани тез йиғиш ва уларни жойлардан

жойларга ташиш имконини бериш мақсадида уларни икки ажратиш мумкин. Қурилманинг барча эҳтиёт қисмлари ва қадоқлаш учун сарфланадиган барча материаллар мамлакатимиз шароитида мавжуд. Аммо ускунанинг ялпи ишлаб чиқариш ва уларни Республика миқёсида жорий этиш, ўсимликларни биологик ҳимоя қилиш самарадорлигининг ошиши ва қишлоқ хўжалигида экологик тоза маҳсулотлар етиштириш имконини беради.

2-расм. Энтомофагларни қадоқлаш ускунаси Ушбу карталарни ўсимликлар баргига осиб чиқилади. Ускунада иккита қоғоз тасмаси

бирикади. Ускуна юқори қисмида иккита бункер мавжуд бўлиб, бирида махсус елим (гуммиарабак), иккинчисида энтомофаг ғумбаклари жойлашган бўлади. Кичик электр

70


маторчанинг ишлаш жараёнида тебранма ҳаракат вужудга келади ва бункерлардан тушувчи моддаларни бир маромда бошқаради. Бу эса трихогратга тақсимланаётган энтомофаг ғумбакларини тақсимлашда хизмат қилади. Шу билан бирга, ушбу ускуна ёрдамида энкарзия паразитининг ғумбакларини дала тарқатиш учун қадоқлаш имконини беради.

Тадқиқот натижаларининг муҳокамаси Яратилган ускуналар дунё тажрибалари бўйича уларга ўхшаш ва айнан ушбу

вазифаларни бажарувчи турлари аниқланмаган. Энтомофагларни кўпайтириш барча давлатларда инкубаторларда кўпайтирилиб, улар ялпи ишлаб чиқариши учун кўп энергия ва харажатлар сарфланади. АҚШда олтинкўзларни кўпайтириш ҳар бир турларни алоҳида камераларда кўпайтирилади. Покистон, Германияда эса уларнинг барчасига алоҳида махсус идишлар ичида кўпайтирилиб ҳар куни қўшимча озуқа солинади.

Ҳеч қайси давлатларда уларнинг махсус автоматлаштирилган ускуналари яратилмаган. Бу эса улардан фойдаланиш ва уларни ишлаб чиқаришга жорий этишда кўплаб муаммоларни юзага келтирилган.

Хулоса ва таклифлар Хулоса ўрнида юқорида кўп йиллик ўрганиш ва тадқиқотлар давомида яратилган

ускуналар ўсимликларни биологик ҳимоя қилиш соҳасини янада ривожлантиришга хизмат қилади. Бунда иш кучини тежаб биомаҳсулотларнинг сифат кўрсаткичларини оширишга

ва мавсумда биомаҳсулотларни ялпи кўпайтириш имконини беришга хизмат қилади. Яратилган ускуналарнинг бир нусхаси Сирдарё, Хоразм, Қорақолпоғистон, Андижон ва Тошкент вилоятларига жорий этилган. Ускуналарнинг янги авлоди ҳашаротларнинг ривожланиши учун ҳарорат, намлик ва ёруғлик кўрсаткичларини автоматик бошқарувчи қурилмалар билан жиҳозланиши, иш сифатининг ошишига олиб келади.

Шу ўринда биомаҳсулотларни етиштиришни автоматлаштириш ва уларнинг сифатини ошириш бўйича бир нечта таклифлар мавжуд. Булардан, яратилган ускуналарни

Республика биолабораторияларига жорий этиш зарур. Ўсимликларни биологик ҳимоя қилиш соҳасини янада ривожлантириш ва унинг сифатини оширишда бошқа энтомофагларни кўпайтиришнинг автоматик ускуналарини ишлаб чиқиш зарур. Ускуналарни хорижий давлатларга жорий қилиш ва соҳага инвестиция йўналтириш имконини беради. Ускуналар ҳар томонлама қулай бўлганлиги учун аҳоли тармоқларида ҳам қўллашни тавсия этилади.

Фойдаланилган адабиётлар 1. Адашкевич Б.П. Трихограммани янгилаб туриш усуллари. Ўсимликларни ҳимоя

қилиш. -Тошкент, №4, 1986. –Б. 47-50. 2. Алимухамедов С.А., Адашкевич Б.П., Одилов 3.К., Хўжаев Ш.Т. Fўзани биологик

усулда ҳимоя қилиш.-Тошкент, Мехнат, 1990. –Б. 37-76. 3. Андреев С.А, Абашкин А.С. Механизация процессов разведения, хранения и

выпуска трихограммы. // Применение трихограммы в защите сельскохозяйственных растений. Тез. Докл. I - Всесоюз.совещ. - Кишинев, 1978. -С.4-15.

4. Воронин К.Е., Сорокина А.П. Научные исследования по биометоду в России. Защита и карантин растений. №11.2004.-с.13-14.

5. Гринберг Ш.М., Боубетрын И.Н., Пынзарь Б.В. и др. О результатах лабораторного раведения и использования разновозрастной трихограммы // Массовое разведение насекомых. –Кишинев, Штиинца, 1983.-С.60-64.

6. Кимсанбоев Х.Х., Сулаймонов Б.А., Рашидов М.И., Болтаев Б.С.. Ғўза зараркунандаларига қарши биолабораторияларда ҳашаротларни кўпайтириш ва қўллаш асослари. Тошкент-2007. 4-б.

7. Коволенков В.Г., Мещеряков Т.В. Пути применения трихограммы в борьбе с вредными совками в условиях Таджикистана. В.св. Меминар по экономическим порогам вредоносности вредителей хлопчатника и перспективам биологического метода борьбы. –Ташкент, 1979. –С.44-48.

8. Сохта З.С. Методи применения трихограммы в зонах и непостоянной эффективности // Зашита растений. 1981, -С.106-108.

9. Хамроев А.Ш., Насриддинов К. Ўсимликларни биологик химоялаш.Тошкент. Халқ Мерос.2003. -Б.171-178.

71


10. Шепетильникова В.А. Применение трихограммы. // Биологические средства защиты растений. - М: Колос , 1974, -с 138-158.

11. Hegazi E., Herz A., Hassan S. Effectivnes of local Trichogramma species for controlling the olive (Prays oleae) and Jasmine (Palpitaunionov lismoths) Egg Parasitoid News. 2004.№16. p.25.

12. www.lapshin.org/club/pests. htm - megaznanie.ru/index./141-2010-07.

13. www.zelten.ru/biblioteka_insectum/./drugie.index.html.

http://www.lapshin.org/club/pests

http://www.zelten.ru/biblioteka_insectum/drugie.index.html

72


РИВОЖЛАНГАН МАМЛАКАТЛАР АКЦИЯДОРЛИК ЖАМИЯТЛАРИНИ КАПИТАЛ

ҚИЙМАТИНИ БАҲОЛАШНИНГ ПРОГРЕССИВ УСУЛЛАРИ

Худойқулов Хуршид Хуррамович Тошкент давлат иқтисодиёт университети доценти, и.ф.ф.д.(PhD)

Аннотация: Мақолада ривожланган мамлакатлар акциядорлик жамиятларини

капитал қийматини баҳолашнинг прогрессив усулларининг илмий-амалий жиҳатлари тадқиқ этилган ва таҳлил қилинган. Шунингдек, бугунги кунда жаҳон амалиётида кенг қўлланилаётган усуллар, хусусан, капитал қиймати ва капитални ўртача тортилган қиймати усулларининг имкониятлари ёритиб берилган. Ўз навбатида, мазкур усуллар орқали Европа ва АҚШдаги акциядорлик жамиятлари капитал қийматини баҳолаш ҳолати таҳлил қилинган. Хусусан, капитал қийматини прогрессив баҳолашда дунёда йирик

ҳисобланган тўртта аудиторлик-консалтинг компанияси усулларидан фойдаланилган. Калитли сўзлар: Капитални ўртача тортилган қиймати, қарз капитали қиймати,

хусусий капитал қиймати, капиталдан кутилаётган даромад, дефолт риск, капитал, капитал структураси.

Аннотация: В статье рассматриваются и анализируются научные и практические аспекты прогрессивных методов оценки стоимости капитала акционерных обществ в развитых странах. В нем также описаны методы, обычно используемые в мировой

практике, в том числе методы оценки стоимости капитала и средневзвешенной стоимости капитала. В свою очередь, методы, используемые для анализа стоимости капитала акционерных обществ в Европе и США. В частности, прогрессивная оценка капитала использовалась четырьмя крупнейшими бухгалтерскими и консалтинговыми фирмами в мире.

Ключевые слова: средневзвешенной стоимости капитала, стоимость заемного капитала, собственный капитал, ожидаемая доходность собственного капитала, риск

дефолта, собственный капитал, структура капитала. Abstract: The article examines and analyzes the scientific and practical aspects of

progressive methods for estimation the cost of capital of joint-stock companies in developed countries. It also describes methods commonly used in world practice, including methods of cost of equity and weighted average cost of capital. In addition to this, the methods used to analyze the cost of capital of joint-stock companies in Europe and the United States. In particular, the progressive capital valuation was used by the four largest accounting and consulting firms in the world.

Key words: average weighted average cost of capital, cost of debt capital, cost of equity capital, expected return, default risk, capital structure.

Кириш Дунёдаги ривожланган мамлакатлардаги компанияларнинг бизнес қийматини

аниқлашда унинг капитал қийматини баҳолаш билан изоҳланади. Хусусан, 2018 йил ҳолатида мазкур кўрсаткич, АҚШ компанияларнинг капитал қийматидан кутилаётган

даромади 7,0%ни, Европада 7,16%, Японияда 3,2%, Хитойда 9,14%, Ҳиндистонда 9,18% ни ташкил этмоқда1. Бу эса, ўз навбатида, мазкур мамлакатлардаги компанияларнинг бизнес қийматини, инвестицион лойиҳаларни амалга ошириш даражасини ҳамда инвестиция салоҳиятини мавжуд эканлигини кўрсатади.

Ҳозирги кунда мамлакатимиздаги акциядорлик жамияти капитал қийматини баҳолаш тизимида ягона баҳолаш стандартини жорий қилинмаганлиги, баҳолаш миллий

1 http://pages.stern.nyu.edu/~adamodar/



САҲИФАЛАР

73


стандартлари халқаро баҳолаш стандартлари билан мутаносиб эмаслиги капитал қийматини реал бозор баҳосини аниқлаш имконини бермайди.

Бугунги кунда дунё амалиётида йирик акциядорлик жамиятлар инвестиция салоҳиятини, бизнес қийматини, инвестиция лойиҳаларидан кутилаётган даромадни минимал даражасини ҳамда мамлакат рисклилик даражаси меъёрини аниқлашда капитал қийматини баҳолашнинг прогрессив усулларидан фойдаланилмоқда. Ривожланган

мамлакатлар акциядорлик жамиятлари капиталини баҳолашда даромад ва таққослама усуллардан кенг фойдаланиб келишмоқда. Афсуски, мамлакатимизда эса ҳанузгача акциядорлик капитал қийматини баҳолашда харажатлар усулидан фойдаланилмоқда. Мамлакатимизда акциядорлик жамиятини капитал қийматини баҳолаш тизими халқаро баҳолаш стандартига мувофиқлаштирилмаганлиги, хусусан ривожланган мамлакатлар кенг фойдаланаётган: капитал активларни баҳолаш модели (CAPM), капитални ўртача тортилган қиймати (WACC), активларни ўртача тортилган фойдаси (WARA) методларидан

фойдаланилмаслиги сабаб акциядорлик капиталини реал бозор қийматини ҳисоблаш имконияти мавжуд эмас.

Ривожланган мамлакатларда акциядорлик жамиятлари капитал қийматини баҳолашнинг прогрессив ҳисоблаш тартибларидан бири ҳисобланган даромад усулидан фойдаланиб акциядорлик жамиятини капиталдан кутилаётган даромадини, дисконтланган пул оқимларини, эркин пул оқимларини, қарз капитал қийматини ва акциядорлик жамиятини капитал бюджетини тузишда ҳамда капитал таркибини аниқлашда фойдаланилмоқда. Мазкур усуллардан фойдаланиш, маҳаллий ва хорижий инвесторлар

капитал қўйиши мумкин бўлган мамлакатдаги акциядорлик жамиятларида мавжуд инвестиция лойиҳаларини аниқлашга хизмат қилади. Хусусан, мазкур усуллар мамлакатда корпоратив бошқарув амалиётини қай даражада ривожланганлигини ҳамда миллий иқтисодиётнинг халқаро индекслардаги кредит рейтингини кўрсатади.

Мавзуга оид адабиётлар шарҳи Бугунги кунда корпоратив молияда акциядорлик жамиятларини капитал қийматини

баҳолаш энг муҳим муаммолардан бири ҳисобланади. Ривожланган мамлакатларда акциядорлик жамиятлари фаолиятини баҳолаш учун молиявий менежерлар капитални баҳолаш усулидан фойдаланади. Инвесторлар учун эса, мазкур усул акциядорлик жамияти капиталини келажакдаги дисконтланган пул оқимларини аниқлайди. Хорижий амалиётда акциядорлик жамиятлари капитал қийматини баҳолашда қарз ва хусусий капитал қиймати ҳисобга олинади. Райнер Боле тадқиқотига кўра, компаниянинг капитал қийматини баҳолашда энг асосий элемент қарз капитал қийматини баҳолаш кўрсаткичи

ҳисобланади. Хусусан, компаниянинг капитал бюджетини тузишда ва унинг қийматини баҳолашда қарз капитали элементлари энг муҳим таркибий қисми ҳисобланади. Унинг фикрича, қарз капиталидан кутилаётган даромад эса рисксиз активлар даромади билан қарз қимматли қоғозлар бозоридаги активларнинг даромадига боғлиқ бўлади (Baule R., 2018). Хорижлик иқтисодчи олим Дамодаран илмий изланишида акциядорлик жамиятининг капитал қийматини баҳолашда энг асосийси капиталнинг ўртача тортилган қиймати усулидан фойдаланишда дефолт даражасини инобатга олиш кераклигини таъкидлаган. Мазкур усул киритилиши мумкин бўлган инвестиция ҳажми ҳамда ундан

кутилаётган даромаднинг минимал даражасини аниқлашга хизмат қилади. Унинг фикрича, акциядорлик жамиятида инвестицион, молиявий ва дивидент бўйича қарорларни қабул қилишда капитал қийматини баҳолаш усули энг муҳим восита ҳисобланади. (Damodaran A., 2016).

Раджеш Кумар акциядорлик жамияти капитал қийматини баҳолашда капитални ўртача тортилган қиймати усулидан фойдаланиб, ушбу усул орқали қарз ва хусусий капитал қийматини самарали баҳолашни кўрсатиб берган. У тадқиқотида, хусусий капитални қийматини баҳолашда рисксиз актив ва риск учун мукофот кўрсаткичлари ҳисобга олишни таъкидлаган. Қолаверса, молиявий таҳлилчилар капитал қийматини баҳолаш даврида сўндириш муддати турли хил бўлган облигацияларни даромадлилик даражасидан фойдаланганлар. Ўз навбатида, рисксиз активларда эса узоқ муддатли хазина мажбуриятларининг даромадлилик даражасидан фойдаланишни тавсия этганлар. Уларнинг назарида, хусусий капитал қийматини баҳолашда риск учун мукофот кўрсаткичи аниқлаш энг муҳим жараён эканлиги таъкидланган. Жумладан, акциянинг риск учун

мукофоти акциянинг бозор индексини ўртача қайтимидан хазина мажбуриятини ўртача қайтимини айриш орқали аниқланади. Шу билан бирга, у бозор рискини аниқлаш орқали

74


акциядорлик жамиятларини хусусий капитал қийматини баҳолаш усулини тадқиқ этган. Бундан ташқари, тадқиқотчи капитални ўртача тортилган қиймати усулидан фойдаланган ҳолда акциядорлик жамиятини капитал қийматини баҳолаш жиҳатларига ўз илмий ишида тўхталган. Ўз навбатида, корхона капиталини қарз ва хусусий капиталга бўлиб ўрганиб, қарз капитали қийматини баҳолашда корхонадаги қарзни баланс қийматини ҳисобга олган ҳолда баҳолаш усулини кўрсатган (Rajesh Kumar., 2016).

Хорижлик иқтисодчи олимлардан Микела Арнаболди, Джованни Аззоне ва Марко Джорджинолар молиявий активлар ва капитални ўртача тортилган қиймати усулларидан фойдаланган ҳолда капитал қийматини баҳолаш жараёнини амалга ошириш мумкинлигини ўзларини илмий ишида асослаб ўтганлар (Michela A., Giovanni A., Marco G., 2015). Молиявий активларни баҳолаш усулидан фойдаланиш акциядорлик жамиятини акциядорларига боғлиқ бўлади. Бироқ, капитални ўртача тортилган қиймати усулидан фойдаланиш акциядорлик жамиятини акциядорлари билан кредиторлари ўзаро

боғлиқлигини кўрсатади. Уларнинг фикрига кўра корхонанинг қарз капитал қийматини баҳолашда рисксиз актив билан бир қаторда кредит дефолт спредни ҳам инобатга олган ҳолда баҳоланиш лозимлигини таъкидлаганлар. Акциядорлик жамиятларида қарз ва хусусий капитал қиймати ҳамда капитални ўртача тортилган қиймати усулларидан фойдаланган ҳолда уларнинг капитал қийматини баҳолаш жараёни амалга оширилади. Мазкур фикрни кўплаб иқтисодчилар, жумладан, бу ҳақида Стефано Казелли ҳам таъкидлаган: “Корхонанинг капитал қийматини баҳолашда хусусий ва қарз капитал қиймати ҳамда капитални ўртача тортилган қиймати баҳоланиши лозим. Ушбу баҳолаш

усуллари корхонанинг истиқболи белгилаш ва уни баҳолаш ҳамда эркин дисконтланган пул оқимларини ҳисоблашда фойдаланилади. Хусусий капитал қийматини баҳолаш усули корхонанинг қарзини ҳам ҳисобга олган ҳолда дисконтланган пул оқимлари ҳисобласа, капитал ўртача тортилган қиймати усули дисконтланган пул оқимларини аниқлашда корхонанинг қарз капиталини инобатга олмайди. Мазкур усулларни ҳисоблашда акциядорлик жамиятлари баланс маълумотларидан фойдаланилади” (Stefano C., 2010).

Иқтисодчи олимлардан Марк Бертонеч ва Рори Найт илмий тадқиқотига кўра:

“Акциядорлик жамиятлари капитал қийматини баҳолашда ушбу жамиятнинг балансидаги хусусий ва қарз капитали қиймати ҳисобга олинади”. Уларнинг фикрига кўра акциядорлик жамияти капиталида қарз капитали 40 фоизни хусусий капитал эса 60 фоизни ташкил этиши керак. Тадқиқотчилар капитални ўртача тортилган усулидан фойдаланган ҳолда капитал қийматини баҳолаш жараёнини амалга ошириш мумкинлигини ўзларининг илмий ишларида кўрсатган (Marc Bertoneche, RoryKnight., 2011). Фикримизча, тез суръатларда ривожланган мамлакатларда молиявий менежерлар томонидан акциядорлик жамиятини

капитал қийматини баҳолашда молиявий активларни баҳолаш ва капитални ўртача тортилган қийматини ҳисоблаш усулидан кенг фойдаланаётганлиги бежизга эмас. Ушбу усуллардан фойдаланиш акциядорлик жамиятларини хусусий ва қарз капитал қиймати тўлиқ аниқлаш имконини беради.

Йирик молиявий институтлардан бири ҳисобланган “Goldman Sachs Group” томонидан ҳам акциядорлик жамиятларини хусусий капитал қийматини аниқлашда молиявий активларни баҳолаш моделидан фойдаланиб келмоқда. Ўз навбатида, хусусий капитал қийматини баҳолашда, қимматли қоғозлар рискини бозор риски учун мукофотга

кўпайтириб натижасини рисксиз активлар даромадига қўшиб, бундан чиққан натижага суверен даромадни қўшган ҳолда ҳисоблайди. Хусусий капитал қийматини баҳолаш усули қуйидагича акс эттирилган.

Капитал қиймат = суверен даромад + рисксиз активлари даромад + (қимматли қоғозлар риски* бозор риск учун мукофот).2

Буюк Британиянинг дунёга машҳур “Ernst & Young”(EY) аудиторлик-консалтинг компанияси Швейцариядаги акциядорлик жамиятининг капитал қийматини баҳолаш амалиёти бўйича олиб борган тадқиқотига кўра, хусусий капитал қийматини аниқлашда риск учун мукофот ҳажмини ҳисобга олган ҳолда молиявий активлар моделидан фойдаланилган. Қарз капитал қийматини баҳолашда корпоратив облигация ва кредит спредлари инобатга олиниб баҳолаш жараёни амалга оширилган. Тадқиқот натижасига кўра ушбу мамлакатнинг акциядорлик жамиятларининг капитал қийматини 10,11 фоиз деб кўрсатган. Бу эса, ўз навбатида, инвестор учун акциядорлик жамиятларига қилинадиган инвестициядан кутилаётган даромадни кўрсатади. Акциядорлик жамиятига эса инвестиция

2 Morningstar, Inc. International Cost of Capital Report 2010

75


лойиҳасини амалга ошириш учун талаб қилинган даромад ставкаси ҳисобланади. Акциядорлик жамиятни капитал қийматини баҳолашда рисксиз активлар ставкасида Швейцария миллий валютасида эмиссия қилинган давлат облигациялар фоиз ставкаси, бозор риск учун мукофот кўрсаткичига глобал бозор риск учун мукофот кўрсаткичи инобатга олинган, кичик капиталлашувга эга бўлган корхоналарнинг риск учун мукофот кўрсаткичини ҳисобга олган ҳолда амалга оширган. Капитални ўртача тортилган қиймати

8,5 фоиз эканлиги аниқланган. Мазкур усулда қарз капиталини баҳолашда кредит спредидан фойдаланган ҳолда амалга оширилган. “Ernst & Young”(EY) аудиторлик-консалтинг компаниясининг Швейцариядаги акциядорлик жамияти капитал қийматини баҳолаш амалиёти қуйидаги тенгламада ўз аксини топган (1-жадвал).

1-жадвал Швейцариядаги акциядорлик жамиятларини капитал қийматини

баҳолаш усуллари3

Давлат облигациясини даромад даражаси (Швейцариянинг 10 йиллик давлат облигацияси даромадлилиги даражаси)

a

Глобал риск учун мукофот b

Амалиётчилар усулига кўра: бета=леверажсиз бета*(1+қарз/капитал)

d

Корхонанинг капиталлашуви даражаси учун рискни ҳажми

(Duff & Fhelps, баҳолаш қўлланмаси маълумотлари)

e

Капитал қиймати баҳолаш (g) g = a + b x d + e

Давлат облигациясини даромад даражаси (Швейцариянинг 10 йиллик давлат облигацияси даромадлилиги даражаси)

h

Кредит спред (кредит рейтинг кўрсаткичи) i

Қарз капитали қиймати баҳолаш (k) k=h+i

Капитал таркибида хусусий капитал улуши I

Капитал таркибида қарз капитал улуши m

Корпоратив солиқ ставкаси n

Капитални ўртача тортилган қиймати gxI+kmx(1-n)

Австралияда “Value Adviser Associates” компанияси молиявий хизматлар кўрсатиш

билан фаолият юритади. Мазкур компания ҳам акциядорлик жамиятлари капитал қийматини баҳолаш усулларидан фойдаланиб келмоқда. Акциядорлик жамияти томонидан

капитал қийматини аниқлашда рисксиз активлар ставкасини, бозор риски учун мукофот ва жамият акцияси бозор рискини ҳамда капитал структурасини ҳисобга олиш лозимлигини эътироф этилади. Акциядорлик жамияти қарз капиталини баҳолашда рисксиз активлар ставкаси ва қарз учун мукофотни инобатга олиш зарур. Хусусан, акциядорлик жамиятини ўртача тортилган капитал қийматини баҳолаш усулини қуйидагича ифодалаган (2-жадвал).

2-жадвал

Австралиядаги акциядорлик жамиятини капитал қийматини баҳолаш усуллари4

Рисксиз активлар ставкаси Rf

Бозор риски учун мукофот MRP

Бета (леверажли) βe

Хусусий капитални қиймати (Ke) Ke= Rf+ MRP x βe

Капитал таркибида қарз капитал улуши D/V

Капитал таркибида хусусий капитал улуши E/V

Қарз капитални қиймати Kd

Хусусий капитални қиймати Ke

Капитални ўртача тортилган қиймати (WACC) WACC= (E/V) x Kd+ D/V x Ke

3 Practitioner's guide to cost of capital & WACC calculation: EY Switzerland valuation best practice. Page 2 of 23.

February 2018. 4 WACC assessment – Reserved Letters Business as at 15 February 2019. Pages 1 of 15.

76


“KPMG” аудиторлик-консалтинг компанияси ҳам акциядорлик жамиятини капитал

қийматини баҳолаш амалиётини тадқиқ қилмоқда. Ушбу компанияни тадқиқотига кўра инвестиция ва транзакцион қарорларни қабул қилишда капитал қийматни баҳолаш усули муҳим ҳисобланади. Хусусан, капитал қийматни баҳолашда рисксиз активлар ставкаси, бозор риски учун мукофот, мамлакат риски учун мукофот ва терминал қийматини ўсиши

энг муҳим кўрсаткичлар эканлиги тадқиқотида кўрсатилган. Риск учун мукофотни молиявий активларни баҳолаш усули орқали аниқлашни тадқиқ этган5. “PwC” аудиторлик-консалтинг компанияси Янги Зеландия мамлакатидаги 200 та акциядорлик жамияти капитал қийматини баҳолаш бўйича тадқиқот олиб бориб, капитал қийматини баҳолашда капитални ўртача тортилган қиймати ва молиявий активларни баҳолаш усулларидан фойдаланиш лозимлигини кўрсатган. Ўз навбатида, қарз капитали қийматини баҳолашда кредит рейтинги кўрсаткичини ҳисобга олган6. Блажевич О.Г ва Кирильчук Н.Алар

тадқиқотида акциядорлик жамиятини капитали қийматини баҳолашда капитални баҳолаш кумулятив, молиявий активлар баҳолаш, капитални ўртача тортилган қиймати ва арбитраж баҳолаш моделларини татбиқ этган. Уларнинг фикрига кўра капитал қийматини баҳолашда молиявий активларни баҳолаш усулидан фойдаланишда акциядорлик жамиятини акциялари фонд бозорида доим котировкада бўлсагина фойдаланиш мумкин. Капитални ўртача тортилган қиймати усули акциядорлик жамиятини капиталга қилинган инвестициянинг баҳоланишига хизмат қилади. Капитални кумулятив баҳолаш усулидан эса акциядорлик капиталини баҳолашда доим фойдаланиш мумкин, чунки акциядорлик

жамиятини активларини бозор қийматини ҳисоблаш амалга оширилмайди (Блажевич О.Г., Кирильчук Н.А., 2016).

Бугунги кунда ривожланган мамлакатлар акциядорлик жамиятларининг капитал қийматини баҳолашда Дамодараннинг капитал қийматини баҳолаш усулидан кенг фойдаланилмоқда. Фикримизча, мазкур усул акциядорлик жамияти капиталининг реал қийматини баҳолашни амалга ошира олади. Ушбу усул капитал қийматини баҳолашда, айниқса мамлакат риски учун мукофотни, инфляция даражасини ва кредит рейтингни

ҳисобга олган ҳолда амалга оширилади. Ривожланган мамлакатларда молия бозори ривожланганлиги, макроиқтисодий кўрсаткичлар таъсири юқорилиги сабабли капитални қийматини баҳолашда макро ва микро даражадаги кўрсаткичлар инобатга олинади.

Тадқиқот методологияси Тадқиқотда ривожланган мамлакатлар акциядорлик жамиятини капитал қийматини

баҳолаш усулидан фойдаланилади. Акциядорлик жамияти капитал қийматини баҳолашда

молиявий активларни баҳолаш усули, капитал қийматини баҳолашда керак бўладиган бозор риски, риск учун мукофот ва қарз капитал қиймати кўрсаткичлари таҳлили амалга оширилди. Корхонани капитал қийматини баҳолашда қуйидаги кўрсаткичлар ҳисобланди ва таҳлил қилинди:

𝐶𝑒 = 𝑅𝑓 + 𝛽 ∗𝑀𝑅𝑃 (1)

Бу ерда, 𝐶𝑒- капитал қиймати; 𝑅𝑓- рисксиз активлар даромад даражаси;

𝛽 – тизимли риск (бозор индексини қайтими билан акциянинг бозор қийматини

қайтими ўртасидаги корреляцияси) 𝑀𝑅𝑃- бозор риски учун мукофот (кутилаётган бозор даромадидан рисксиз

активларини даромадлилиги даражасидан айирмасига тенг) ; Тадқиқотда ривожланган мамлакатлар акциядорлик жамияти капиталини ўртача

тортилган қийматини баҳолаш усули, қарз капитал қийматини баҳолаш усули ҳисобланган ва таҳлил қилинган:

𝑊𝐴𝐶𝐶 = с𝑒 ∗𝐸

𝐷+𝐸+ с𝑑 ∗ (1 − 𝑡) ∗

𝐷

𝐷+𝐸 (2)

5 Cost of Capital - Newsletter. Issue 03 2019. Pages 1 of 5. 6 The PwC Cost of Capital Report. March 2019. Pages 1 of 6.

77


Бу ерда, с𝑒 – капитал қиймати; 𝐸 – хусусий капитални бозор қиймати; 𝐷 – қарз капиталининг бозор қиймати; с𝑑 – қарз капитали қиймати (кредитнинг рейтинги даражаси, облигациясининг

даромадлилиги даражаси);

𝑡 – корпоратив солиқ ставкаси. Тадқиқот объекти сифатида дунёдаги ривожланган мамлакатлар акциядорлик

жамиятлари танланган бўлиб, уларнинг маълумотлари асосида гуруҳлаш, қиёсий таҳлил, танлама, кузатув таҳлил усулларидан фойдаланилган ҳолда акциядорлик жамиятини капитал қиймати ва капиталини ўртача тортилган қиймати аниқланган. Маълумотлар Дамодаран расмий веб сайти маълумотларидаги йиллик ҳисоботлар ҳамда ривожланган мамлакатлар акциядорлик жамиятларининг фонд биржалари маълумотларидан

фойдаланилган. Таҳлил ва натижалар Бугунги кунда тараққий этган мамлакатларда акциядорлик жамиятини капиталининг

хусусиятларидан келиб чиққан ҳолда капитал қийматини баҳолаш усулини бир нечта модификацияланган моделларидан фойдаланилади. Бинобарин, ривожланган мамлакатларда энг машҳур бўлган моделлардан бири сифатида молиявий активларни баҳолаш (СAPM) ҳамда капитални ўртача тортилган қиймати (WACC) моделларидан акциядорлик жамиятининг капитал қийматини баҳолашда кенг кўламда молиявий менежерлар ва молиявий консалтинг хизматини олиб борадиган компаниялар томонидан фойдаланилмоқда. Шунингдек, ривожланган мамлакатлар акциядорлик жамияти капитал қийматини аниқлашда молиявий активларни баҳолаш усулидан фойдаланиш акциядорлик жамиятини хусусий капитал қийматини, капиталнинг бозор рискини, бозор риски учун мукофот ва капиталдан кутилаётган даромадни аниқлаш имкониятини беради. Капитални ўртача тортилган қиймати усули эса акциядорлик жамиятини қарз капитали қийматини,

капитал таркибини, капитал бюджетини тузиш ва дисконтланган пул оқимларини аниқлашга хизмат қилади. Бундан ташқари, ушбу усуллар бир вақтнинг ўзида корпоратив молия учун қарорларни қабул қилишда ҳам самарали ҳисобланади. Капитал қийматини баҳолаш усуллари амалиётда фонд бозори рискини баҳолаш, портфелни бошқариш, инвестиция портфелини танлаш учун ҳам кенг кўламда фойдаланилади.

Биз илмий изланишимизда ривожланаётган мамлакатлар акциядорлик жамиятини капитал қийматини баҳолаш амалиётидаги капитал қийматини баҳолаш методологиясига мувофиқ таҳлилларни амалга оширишга ҳаракат қилдик. Тадқиқотимиз доирасида АҚШ ва Европа мамлакатлари акциядорлик жамиятлари капитал қийматларининг кўрсаткичлари молиявий активларни баҳолаш (СAPM) модели асосида таҳлил қилинган. Европа мамлакатларидаги 6052 та акциядорлик жамиятларини капитал қиймати ҳолати таҳлили қуйидаги жадвалда ўз аксини топган (3-жадвал).

3-жадвал Европа мамлакатлар акциядорлик жамиятини капитал қиймати ҳолати

(2014-2019 йиллар)7 фоизда

Йиллар

Рисксиз активлар даромад

даражаси

Риск учун мукофот

Бозор риск (бета)

Акциядорлик жамиятини

капитал қиймати

2014 2,17 6,88 1,18 10,29

2015 2,27 7,16 1,07 9,93

2016 2,45 6,81 1,04 9,53

2017 2,41 6,01 1,08 8,90

2018 2,68 7,11 1,06 10,22

2019 1,92 6,01 1,08 8,41

7 http://pages.stern.nyu.edu/ сайт маълумотлари асосида муаллиф томонидан тайёрланган.

http://pages.stern.nyu.edu/

78


Амалга оширилган таҳлилларимиз асосида 3-жадвалдаги маълумотлардан кўриниб турибдики, акциядорлик жамиятининг капитал қиймати 2014 йилда 10,29 фоизни, 2019 йилда эса 8,41 фоизни ташкил этганлигини кўришимиз мумкин. Бундан кўриниб турибдики, акциядорлик жамиятини капитал қиймати йилдан-йилга тушиш тенденциясида бўлиб, бироқ 2018 йилда эса энг юқори кўрсаткичга эришган. Бу эса, ўз навбатида, акциядорлик жамиятларини инвестиция лойиҳаларни амалга ошириш учун зарур бўлган

даромадни йиллар кесимида пасаётганлигидан далолат беради. Рисксиз активларга назар ташласак, 2014 йилда давлат қимматли қоғозларнинг даромадлилиги даражаси 2,17 фоизни ташкил этса, 2019 йил 1,92 фоизгача пасайган. Бироқ, риск учун мукофот 2014 йилда 6,88 фоиз бўлган бўлса, 2019 йилда 6,01 фоизни ташкил этган. Бу шуни англатадики, Европа мамлакатларидаги акциядорлик жамиятларини акциялари бозор даромадлилиги давлат қимматли қоғозлар даромадлилигидан 5 баробар юқоридир.

Хусусан, мазкур ҳолат акциядорлик жамиятлари акцияларининг бозор қиймати

ўзгарувчан эканлигидан далолат беради. Бозор рисклилик кўрсаткичини таҳлил қиладиган бўлсак, 2014 йилда 1,18 бўлса, 2019 йилда 1,08 ни ташкил этган. Бундан келиб чиққан ҳолда айтиш мумкинки, акциядорлик жамиятларини хусусий капиталидаги акцияларнинг рисклилик даражаси бозор рискидан бир баробар юқори эканлигини кўрсатади. Хулоса қилиб шуни таъкидлаш жоизки, Европа мамлакатларидаги акциядорлик жамиятларини капиталига қилинадиган минимум харажат деярли 10 фоиз атрофида экан. Ушбу вазиятда акциядорлик жамиятларини инвестиция лойиҳаларидан кутилаётган минимал даромади деярли 10 фоиз атрофида эканлигини кўрсатади. Ўз навбатида,

инвестор мазкур акциядорлик жамиятларига киритган капиталидан кутилаётган даромади 10 фоизгача бўлишини англатади. Европа мамлакатлари акциядорлик жамиятларининг капитал таркибини таҳлил қилганимизда қарз капитал улуши юқори эканлигини қуйидаги расмда ўз аксини топган (1-расм).

1-расм. Европа мамлакатлар акциядорлик жамиятларини капитал таркиби таҳлили, фоизда (2014-2019 йиллар)8

1-расм маълумотларидан кўриниб турибдики, Европа мамлакатлари акциядорлик

жамиятлари капитал таркибида қарз капиталини улуши 2014 йилда 44,57 фоиз бўлган

бўлса, 2019 йилга келиб 31,54 фоизни ташкил этган. Бу эса, ўз навбатида, акциядорлик жамиятлари капиталини ортиши қарз инструментлар ва кредитларни жалб қилиш эвазига эмаслигидан далолат беради. Капитал таркибида хусусий капитални улуши йилдан-йилга ўсиш тенденциясига эга. 2014 йилда хусусий капитал улуши 55,43 фоиз ташкил этган бўлса, 2019 йилда 68,46 фоиз бўлган. Хусусан, акциядорлик жамиятларида хусусий капиталнинг ўсиши мазкур жамиятларнинг ўз маблағлари манбалари ортиб бораётганлигини кўрсатади. Хусусий капитал улушини юқори бўлиши, акциядорлик


44,5746,54

32,8928,73

32,9831,54

55,4353,46

67,1171,27

67,02 68,46

0

10

20

30

40

50

60

70

80

2014 2015 2016 2017 2018 2019

Қарз капитални улуши Хусусий капитални улуши


79


жамиятлари юқори молиявий барқарорлигини ҳамда қарз капиталига муҳтож эмаслигини кўрсатади. Хулоса қилиб шуни таъкидлаш мумкинки, акциядорлик жамиятларини капиталида қарз капиталини улуши кам бўлиб, хусусий капитални улуши юқори бўлиши капиталдан кутилаётган даромад юқори, молиявий институтларига аҳолининг ва хорижий инвесторларнинг ишончи юқори эканлигидан далолат беради. Акциядорлик жамиятини қарз капитали қиймати ҳолати қуйидаги расмда ўз аксини топган (2-расм).

2-расм. Европа мамлакатлар акциядорлик жамиятларини қарз капитали

ҳолати, фоизда (2014-2019 йиллар)9

2-расм маълумотлари таҳлили шуни кўрсатадики, Европа мамлакатлари акциядорлик жамиятлари дефолт риски кўрсаткичи ўзгарувчан ҳисобланади. 2014 йилда дефолт риски даражаси 1 фоиз бўлган бўлса, 2019 йилда эса 1,35 фоизни ташкил этганлигини кўришимиз мумкин. Қарз капитали қиймати деярли ўзгармаганлигини кўрсатмоқда. Бироқ, 2018 йилда қарз капитали қиймати энг юқори бўлиб, 5,11 фоизни ташкил этган. Хулоса қилиб шуни айтиш мумкинки, қарз капитали қийматини даражаси пастлиги, мазкур акциядорлик жамиятини капиталида қарз юкини паслигини кўрсатади. Қарз капиталига қилинадиган харажат деярли 4 фоизга яқин эканлигидан далолат беради. Тадқиқотимизда аниқланган қарз ва хусусий капитал қиймати орқали Европа мамлакатлари акциядорлик

жамиятларини капитал қийматини ҳолати таҳлили қуйидаги расмда акс эттирилган (3-расм).


0,75 0,86 0,91 0,82 0,930,69

1,00

1,75

1,051,20

1,501,35

3,92

4,88

4,41 4,43

5,11

3,96

0

1

2

3

4

5

6

2014 2015 2016 2017 2018 2019

Глобал дефолть риск Акциядолик жамиятлари дефоль риски Қарз капитали қиймати


80


3-расм. Европа мамлакатлари акциядорлик жамиятлари капиталининг

ўртача тортилган қийматини ҳолати, фоизда (2014-2019 йиллар)10

3-расм маъломотларига кўра, Европа мамлакатлари акциядорлик жамиятлари капиталининг ўртача тортилган қийматини 2014 йилда 6,09 фоиз бўлган бўлса, ўсиш суръати 2018 йилда 7,16 фоизга тенг бўлган. Бироқ, 2019 йилга келиб, капитал қиймати тушиш суръатига эга бўлиб, 5,19 фоизни ташкил этганлигини кўриш мумкин. Бундан кўриниб турибдики, акциядорлик жамиятларини капиталини ўртача тортилган қиймати

пасайганлигидан далолат беради. Капитални ўртача қийматини паст бўлиши, мамлакат рискини пастлигини кўрсатади, шунингдек хорижий инвесторлар капитал қўйишига тайёр бўлган лойиҳалар ва акциядорлик жамиятларини сонини кўплигидан далолат беради. Бундан ташқари, корпоратив бошқарув даражаси ривожланганлигидан, ҳудуднинг инвестицион салоҳиятини сезиларли даражада юқорилигини кўрсатади. Европа мамлакатлари акциядорлик жамиятларининг капиталини ўртача тортилган қийматини ўсиши хусусий капитал рентабеллиги ўсиши эвазига бўлган. Хусусий капитални

рентабеллигини юқори суръатлар билан ўсишини таъминлаш капитални таркибини аниқлашга хизмат қилади (Карлибаева Р.Х., 2018).

Илмий изланишимизда АҚШнинг 7367 та акциядорлик жамиятлари капитал қиймати аниқлашда лозим бўлган кўрсаткичларни таҳлилини босқичма-босқич амалга оширамиз. АҚШни акциядорлик жамиятлари капитал қиймати ҳолатининг таҳлили қуйидаги жадвалда акс эттирилган (4-жадвал).

4-жадвал АҚШнинг акциядорлик жамиятлари капитал қиймати ҳолати (2014-2019

йиллар)11 фоизда

Йиллар Рисксиз активлар даромад даражаси

Риск учун мукофот

Бозор риск (бета)

Хусусий капитал қиймати

2014 2,17 5,75 1,06 8,27

2015 2,27 6,00 1,13 9,05

2016 2,45 5,69 1,00 8,14

2017 2,41 5,08 1,00 7,49

2018 2,68 5,96 1,12 9,36

2019 1,92 5,20 1,13 7,80

10 http://pages.stern.nyu.edu/ сайт маълумотлари асосида муаллиф томонидан тайёрланган. 11 http://pages.stern.nyu.edu/ сайт маълумотлари асосида муаллиф томонидан тайёрланган.

6,096,27 6,12 6,22

7,16

5,96

0

1

2

3

4

5

6

7

8

2014 2015 2016 2017 2018 2019



81


4-жадвал маълумотлари таҳлили шуни кўрсатадики, АҚШ акциядорлик жамиятлари капиталидан кутилаётган даромад 2014 йилда 8,27 фоизни ташкил этган бўлса, 2019 йилда эса 7,80 фоиз бўлган. Бунинг асосий сабаби шундан иборатки, мамлакатдаги молия бозоридаги рисклари даражаси юқори бўлиб, айниқса 2019 йилда бозор риск даражаси 1,13 бандни ташкил этган. Бундан ташқари, капиталдан кутилаётган даромадни пасайишига молия бозоридан кутилаётган риск учун мукофот, жумладан, акциядорлик

жамиятлари акциялари даромадлилик даражаси пасайиши сабаб бўлган. Фикримизча, акциядорлик жамиятларини капиталидан кутилаётган даромад юқори бўлиши, мамлакатнинг рисклилик даражаси юқори эканлигидан, инвестиция салоҳиятини сезиларли даражада пасаётганлигидан ва суверен кредит рейтингнинг пасаётганлигидан далолат беради. Ўзбекистондаги буюк келажак экспертлари дунёдаги акциядорлик жамиятларининг капитал қийматлари ҳолатини таҳлил қилиб, Ўзбекистондаги акциядорлик жамиятлари капиталидан кутилаётган даромад 25 фоиз, деб таъкидладилар.

Уларнинг назарида, капиталда кутилаётган даромад юқори бўлиши, мамлакат рисклилик даражаси юқорилигини, хорижий инвесторларни капитал қўйишга тайёр бўлган лойиҳалар камлигини кўрсатади12.

АҚШни акциядорлик жамиятлари капитал қийматини аниқлаганидан сўнг, ушбу акциядорлик жамиятларининг капитал таркибини таҳлил қилиш лозим. Чунки, акциядорлик жамиятини капитал таркибида қарз капиталининг юқори суръатларда ўсиши капиталга қилинадиган харажатни ортишига олиб келади. Акциядорлик жамиятида хусусий капитални юқори суръатларда ўсиши капитал рентабеллиги ўсишига хизмат

қилади. Ўз навбатида, молиявий ҳолати барқарорлиги ва инвестиция лойиҳасини амалга оширишда ўз маблағлари манбалари етарли эканлигини кўрсатади. Шуни инобатга олган ҳолда, АҚШ мамлакатининг акциядорлик жамиятлари капитал таркибини таҳлили қуйидаги расмда кўрсатилган (4-расм).

4-расм. АҚШ акциядорлик жамиятларининг капитал таркиби таҳлили, фоизда (2014-2019 йиллар)13

4-расмдаги маълумотларни таҳлил қилар эканмиз, АҚШ мамлакати акциядорлик

жамиятлари капитал таркибида қарз ва хусусий капитал мутаносиб равишда эканлигини кўриш мумкин. Акциядорлик жамиятини капиталида қарз капитали 2014 йил 39,1 фоиз бўлган бўлса, 2019 йилда 36,71 фоизни ташкил этган. Бундан кўриниб турибдики, қарз капитали улуши пасайиш тенденциясига эга. Хусусий капиталга улуши эса 2014 йилда 60,19 фоизни ташкил этган бўлса, 2019 йилда 3,1 фоизга ўсганлигини кўриш мумкин. Хулоса қилиб шуни айтиш мумкинки, АҚШ акциядорлик жамиятини молиявий барқарорлик даражаси меъёрида, акциядорлик жамияти қарз капитали ва мажбуриятига қарамлиги мавжуд эмаслигини кўрсатади. АҚШ акциядорлик жамиятлари капиталини ўртача тортилган қиймати ҳолати таҳлилини қуйидаги расмда ўз аксини топган (5-расм).

12 https://uzbekistan2035.uz/


39,81 41,69 40,4437,11

39,9936,71

60,19 58,31 59,5662,89

60,0163,29

0

10

20

30

40

50

60

70

2014 2015 2016 2017 2018 2019

Қарз капитални улуши Хусусий капитални улуши


82


5-расм. АҚШ мамлакати акциядорлик жамиятларини капиталининг ўртача

тортилган қийматини ҳолати, фоизда (2014-2019 йиллар)

5-расм маълумотларига кўра АҚШ мамлакатини акциядорлик жамиятлари

капиталининг ўртача тортилган қиймати 2014 йилда 5,87 фоиз бўлган бўлса, 2019 йилда ўсиш суръати 5,94 фоизга тенг бўлган. 2018 йилда эса, капитал қиймати юқори ўсиш суръатига эга бўлиб, 7,00 фоизни ташкил этганлигини кўрсатади. Бундан кўриниб турибдики, акциядорлик жамиятларини капиталининг ўртача тортилган қиймати пасайганлигидан далолат беради. Хулоса қилиб шуни айтиш мумкинки, АҚШ мамлакати акциядорлик жамияти капиталига қилинадиган минимал ўртача харажат деярли 6 фоизни

ташкил этмоқда. Бундан ташқари, акциядорлик жамиятлари дисконтланган пул оқимлари ҳам деярли 6 фоизда бўлишлигини кўрсатади.

Хулоса ва таклифлар Таҳлиллардан хулоса қилиш мумкинки, ривожланган мамлакатлар акциядорлик

жамиятлари капитал қийматини баҳолашнинг прогрессив усулларидан фойдаланмоқда. Бунга асосий сабаб, ривожланган мамлакатларда молия бозорини ривожланганлиги, шунингдек акциядорлик жамиятлари капитали шакллантиришда молиявий инструментлардан кенг фойдаланилаётганлиги ҳисобланади. Бугунги кунда мамлакатимизда акциядорлик жамиятларининг капитал қийматини баҳолашда қуйидаги муаммолар мавжуд:

Биринчидан, ривожланган мамлакатларда акциядорлик жамиятини капитал қиймати баҳолашда даромад усулидан кенг фойдаланилмоқда. Бироқ, мамлакатимизда акциядорлик жамиятини капитал қиймати баҳолашда ҳамон харажатлар усули

қўлланилмоқда. Иккинчидан, мамлакатимизда акциядорлик жамиятини капитал қийматини баҳолаш

амалиёти мавжуд бўлиб, лекин ривожланган мамлакатлардагидек ягона баҳолаш стандарти мавжуд эмас. Хусусан, мамлакатимиздаги баҳолаш стандартлари халқаро баҳолаш стандартига мувофиқлаштирилмаган.

Юқоридаги муаммоларни бартараф этиш учун қуйидаги чора-тадбирларни амалга ошириш мақсадга мувофиқдир:

Биринчидан, акциядорлик жамиятлари капитал қийматини баҳолашда ривожланган

мамлакатларни баҳолаш стандартларига мослаштириш лозим. Бу эса, ўз навбатида, мамлакатимиздаги акциядорлик жамиятлари капитал қийматини баҳолашда даромадлар усулидан фойдаланиш имкониятини беради. Бундан ташқари, мамлакатимиздаги бизнес муҳитини баҳолаш ҳамда капитални реал бозор қийматини баҳолашга хизмат қилади.

Иккинчидан, ривожланган мамлакатлар баҳолаш стандартлари тамойилларига мамлакатимиздаги миллий стандартларни мувофиқлаштириш мақсадга мувофиқ бўлади. Бу эса, ўз навбатида акциядорлик жамиятининг инвестицион салоҳиятини ҳамда мамлакат рисклилик даражасини аниқлаш ва акциядорлик жамиятининг капитали рискини аниқлаш имконини беради.

5,876,29

5,75 5,81

7,00

5,94

0,00

1,00

2,00

3,00

4,00

5,00

6,00

7,00

8,00

2014 2015 2016 2017 2018 2019

83


Фойдаланилган адабиётлар рўйхати 1. Baule. R., 2018. The cost of debt capital revisited. European Financial. Business

Research, Volume 12, Issue 2, pp 721–753. 2. Damodaran, A., 2016. The Cost of Capital: The Swiss Army Knife of

Finance.http://people.stern.nyu.edu/adamodar/pdfiles/papers/costofcapital.pdf 3. Rajesh Kumar., 2016. Valuation. Theories and Concepts. Academic Press. ISBN:

9780128025437 pp 93-118. 4. Michela A., Giovanni A., Marco G., 2015. Performance Measurement and Management

for Engineers. Academic Press. ISBN: 978-0-12-801902-3. pp 19-42. 5. Stefano C., 2010. Private Equity and Venture Capital in Europe Markets, Techniques,

and Deals. Academic Press ISBN 978-0-12-375026-6. . pp 187-204.

6. Marc Bertoneche, RoryKnight., 2011. Financial Performance. Butterworth-Heinemann. ISBN: 9780750640114. pp. 109-136

7. Morningstar, Inc. International Cost of Capital Report 2010 8. Practitioner's guide to cost of capital & WACC calculation: EY Switzerland valuation

best practice. Page 2 of 23. February 2018. 9. WACC assessment – Reserved Letters Business as at 15 February 2019. Pages 1 of 15. 10. Cost of Capital - Newsletter. Issue 03 2019. Pages 1 of 5. 11. The PwC Cost of Capital Report. March 2019. Pages 1 of 6.

12. Блажевич О.Г., Кирильчук Н.А. Модели оценки стоимости капитала. Научный вестник: Финансы, банки, инвестиции - 2016 - №3, 47-52 с.

13. Р.Х. Карлибаева “Акциядорлик жамиятларида молиявий менежмент тизимини самарали ташкил этиш йўллари” Автореферат, Т,- 2018, 1-30-бет.;

14. https://uzbekistan2035.uz/

http://people.stern.nyu.edu/adamodar/pdfiles/papers/costofcapital.pdf

Documents

UzBridge · зарубежные страны на обучение и стажировку 605 стипендиатов из различных министерств, ведомств