265

Anahtar Kavramlar

gök bilimciteleskopuzay kirliliğiuzay teknolojisi

Uzay Araflt›rmalar›

Türk dünyasının astronomi ve matematik alanlarında şöhrete kavuşmuş bilginlerinden biri de Ali Kuşçu’dur. Doğu ve Batı bilim dünyası onu 15. yüzyılda yetişen çok baflar›l› bir bilim insan› olarak tanır. Küçük yaştayken astronomi ve matematiğe ilgi duymuştur. Devrin en büyük bilginlerinden Uluğ Bey, Bursalı Kadızade Rumi, Gıyaseddin Cemşid ve Muinuddîn Kâşi’den astronomi ve matematik dersleri almıştır. Uluğ Bey tarafından kurulan Semerkant Rasathanesi’ne müdür olarak atanmıştır. Bilimsel tartışmalarda bulunan ve Fatih Külliyesi’nde bir güneş saati yapan Ali Kuşçu, ‹stanbul’un enlem-boylam derecelerini belirlemiştir. Ay’ın ilk haritasını da çıkaran Ali Kuşçu’nun adı, bugün Ay’ın bir bölgesine verilmiştir. Eserlerinden en önemlisi Risale Fi’l-Hey’e (Astronomi Risalesi)’dir. Bu eser, zafer günü tamamlandığı için Fethiye adıyla Fatih’e takdim edilmiştir. Matematik ve astronomi alanlarında büyük bir çığır açan bu eser, Arapçaya tercüme edilmiş ve astronomi alanında aranan bir kitap olmuştur.

Mert, öğretmeninin kendisine verdiği kitaptan ünlü gök bilimci Ali Kuşçu’nun hayat hikâyesini okurken çok heyecanlanmıştı. Çünkü Ali Kuflçu’nun o günün sınırlı imkânlarıyla bilimsel konularda bu kadar ilerleme sağlamış olması ilginçti. Mert, kitabı okurken aklına şu sorular takıldı: Acaba Ali Kuşçu’dan önce astronomi alanında hangi çalışmalar yapılmıştı? Peki, Ali Kuflçu bu çalışmalardan elde edilen bilgileri nas›l kullanm›flt›? Bu soruların cevaplarını siz de merak ediyor musunuz? Gelin, Mert’in bu sorularına birlikte cevap arayalım.

11

158. s.

12

159. s.

266

7. EtkinlikSorgulayal›m, Araflt›ral›m Çok Eskiden Uzay Araflt›rmalar›

Araştırma Sorusu: Eski medeniyetlerin (Eski Çin uygarlığı, Babil ve Sümer uygarlıkları, Antik Mısır medeniyeti, Antik Yunan medeniyeti, Eski Hint uygarlığı, Mayalar...) gök bilimine katkıları nelerdir? Türklerin gök bilimine katkıları nelerdir?Bunlar› Yapal›m• Çok eski çağlardan günümüze kadar gök bilimiyle

ilgili hangi çalışmalar›n yap›ld›¤›n› ve bu çalışmalara Türklerin katkısını çeşitli kaynaklardan (ansiklopediler, kitaplar, dergiler vb.) araştıralım.

• Araştırmamızı yaparken “Sonuca Varalım” bölümündeki sorular› dikkate alal›m.• Araştırma sonuçlarımızı gösteren bir tarih şeridi hazırlayalım. • Hazırladığımız tarih şeridinden faydalanarak araştırmamızın sonuçlarını sınıfta

arkadaşlarımıza sunalım. • En güzel tarih şeridini sınıf panomuzda sergileyelim.Sonuca Varal›m• Gök bilimiyle ilgili veriler eskiden;

- Nasıl toplanıyordu?- Nasıl kaydediliyordu?- Ne amaçla ve nasıl kullanılıyordu?

• Ünlü Türk gök bilimcileri kimlerdir ve hangi çalışmaları yapmışlardır?• Biz eski çağlarda yaşayan bir gök bilimci olsaydık, çalışmalarımızı nasıl yapar ve

elde ettiğimiz bilgilerle nasıl bir görüş oluştururduk?• Çok eski zamanlarda elde edilmiş bilgilerin günümüzdeki çalışmalar açısından

önemi nedir?• Türk gök bilimcilerinin gök bilimi araflt›rmalar›ndaki yeri nedir?

“Gök” denilince içinde gök cisimlerinin hareket ettiği sonsuz boşluk veya uzay anlaşılır. ‹nsanlar çok eski zamanlardan günümüze kadar gökyüzünü ve orada gördüklerini daima merak etmişlerdir. Güneş ve Ay tutulmaları, Ay’ın farklı evrelerde değişik biçimlerde görülmesi, kuyruklu yıldızların geçişleri, yıldız kaymaları gibi olaylar insanların astronomiye olan ilgisini artırmıştır. ‹lk yıldız gözlemleyicileri, gördükleri cisimlerin resimlerini mağara duvarlarına çizen mağara adamlarıdır. Bunun ardından eski medeniyetlerde yaşayan insanlar, örneğin Çinliler, gökyüzünü inceleyerek gördüklerini taşlara ve parşömenlerin üzerlerine işlemişlerdir. Böylece, ilk yıldız haritalarını oluşturmuşlardır. Babilliler, MÖ 200’lü yıllarda birçok yıldızın konumlarını gözlemlemişlerdir. Gökyüzünü yıldızların biçimlerine göre çeşitli bölümlere ayırmış ve bu bölümlerden her birini hayvan, eşya vb. varlıkların isimleri ile adlandırmışlardır. Merkür ve Venüs gezegenlerini gözlemişlerdir. MÖ 1400’lü yıllarda, Antik Mısır medeniyetinde, birçok tapınak ve piramidin üzerine Merkür, Venüs, Jüpiter ve Satürn’ün resimleri çizilmiştir. Ayrıca Eski Mısırlıların festival ve bayram günlerini belirlemek için Güneş’i, Ay’ı ve yıldızları kullandıkları da bilinmektedir. Ancak gökyüzünü incelemeyi bir bilime dönüştürenler Eski Yunanlılardır. Örneğin, Eski Yunanlı Hipparkos (Hiparkos), yıldız haritaların› bugünküne yak›n flekilde çizen kiflilerden biridir.

Araç-GereçlerAraç ve Gereçler

♦ çeşitli kaynaklar

(kitap, ansiklopedi,

dergi vb.)

♦ karton

♦ makas

♦ yapıştırıcı

♦ kalem

267

Uzay Araflt›rmalar›Günefl Sistemi ve Ötesi: Uzay Bilmecesi

‹lk medeniyetler yıldızların konumlarını yön bulmada, Ay’›n ve Güneş’in konumlarını da zaman belirlemede kullanmışlardır. Ay ve Güneş’in görünür hareketlerine bağlı olarak takvimler oluşturmuşlardır.

13

160. s.

Bunlar› Biliyor muydunuz Bunlar› Biliyor muydunuz ??

Hollandalı gözlükçü Hans Lippershey (Hans Liperşey), 1608 yılında ilk teleskobu icat etti. Bu ilkel teleskop, cisimleri gerçek boyutlarından beş kat daha büyük gösteriyordu. Astronomide kullanılabilecek ilk teleskop ise 1609 yılında, Galileo (Galile) adlı bir ‹talyan tarafından yapıldı. Galileo, teleskopla yaptığı incelemeler sonucunda Venüs’ün görünüşünün değiştiğini gözlemlemiştir. Böylece gezegenlerin Dünya’nın değil de Güneş’in çevresinde döndüğünü ispatlamıştır.

Galileo gibi teleskoplar yardımıyla gök cisimlerinin hareketlerini ve yapısını inceleyen bilim insanları gök bilimci olarak adlandırılmaktadır. Teleskobun bulunması gök bilimcilerin çalışmalarını nasıl etkilemiştir? Peki, teleskop nasıl bir araçtır? Çeşitleri var mıdır? Biz de kendi teleskobumuzu yapabilir miyiz?

8. EtkinlikModel Oluflturma Kendi Teleskobumuzu Yapal›m

Bunlar› Yapal›m• Kartondan 12 ve 15 cm uzunluklarında iki parça

keselim.• Kestiğimiz parçalardan silindirler elde edelim.• Silindirlerin birer ucuna mercekleri yerleştirelim.• Mercekleri karton silindirlere oyun hamuruyla

sabitleyelim.• Küçük silindirin yan yüzeyinden boyuna do¤ru yarım

santimetre genişliğinde açıklık bırakıp bu aç›kl›¤› bantla kapatalım.

• Küçük silindirin mercek bulunmayan ucunu, büyük silindirin merceksiz ucuna geçirelim.

• Küçük silindirin mercek kısmını gözümüze yaklaştırarak teleskop modelinden bakalım. Etrafımızdaki nesneleri gözlemleyelim. Görüntüyü netleştirinceye kadar, küçük silindiri büyük silindirin içinde hareket ettirelim.

• Teleskobumuzla gece gökyüzünü gözlem-leyelim ve gördüklerimizi defterimize kay-dedelim.

Sonuca Varal›m• Yaptığımız modelin hazırlanma aşamalarını

teknolojik tasarım döngüsünün basamak-larına uyarlayalım.

• Cisimlerin teleskoptaki görüntüleriyle gerçek görüntüleri arasında nasıl bir fark vardır?

Araç-GereçlerAraç ve Gereçler

♦ makas

♦ karton

♦ cetvel

♦ bant

♦ oyun hamuru

♦ iki adet ince

kenarlı mercek

(farklı büyütme

özelliğine sahip)

Galileo Galilei

268

Teleskopun bulunuşuna kadar insanlar evreni tam olarak anlayamamışlardı. Doğa ve evrenin yapısı konusundaki görüşlerimiz, teleskoplar güçlenip geliştikçe netleşti. Teknolojinin ilerlemesine bağlı olarak uzayın derinliklerini incelemede kullanabileceğimiz çeşitli teleskoplar geliştirilmiştir. Aşağıda bu teleskop çeşitlerinin fotoğrafları görülmektedir.

Teleskopların ve diğer teknolojik araçların kullanılarak uzayla ilgili araştırmaların yapıldığı gözlemevleri, ışık kirliliğinin olumsuz etkilerinden dolayı şehir dışındaki tenha yerlerde bulunur. Çünkü bulutlar ve şehir ışıkları teleskoplarla gözlem yapmay› zorlaştırır. Uzaktaki gök cisimlerini daha büyük görmemizi sağlayan teleskoplarda birden fazla mercekten meydana gelen mercek sistemi mevcuttur. “Işık” ünitesinde de öğrendiğimiz gibi basit mercekli bir teleskopta; bir uçta büyük odak uzaklığına sahip ince kenarlı bir mercek bulunur. Objektif mercek iç içe geçmiş kızaklı sistemle hareket ettirilip ayarlanarak uzak bir cisimden gelen ışık ışınlarını toplar ve net bir görüntü oluşturur.

Aynal› teleskop

Radyo teleskopHubble Uzay Teleskobu

Teleskobun icadı uzay gözlemlerini kolaylaştırmıştır. Zaman içerisinde geliştirilen diğer teknolojik araçlar da uzayın derinlikleri hakkında yeni bilgiler edinmemizi sağlamıştır. Bizler de daha önce yapılmış çalışmalara dayanarak ve hayal gücümüzü kullanarak geleceğe yönelik tahminler yapalım. Tahminlerimizi, di¤er sayfadaki etkinlikte oldu¤u gibi farklı açılardan tartışalım.

Bunlar› Biliyor muydunuz Bunlar› Biliyor muydunuz ??

1990 y›l›nda Discovery (Diskav›ri) adlı uzay mekiği tarafından Dünya’nın yörüngesine yerleştirilen Hubble Uzay Teleskobu sayesinde uzayın derinlikleri daha net gözlenebilmektedir. Ülkemizde de teleskoplardan faydalanılarak uzayla ilgili araştırmaların yapıldığı gözlemevleri bulunmaktadır. Ülkemizdeki bazı gözlemevleri şunlardır:• Boğaziçi Üniversitesi Kandilli Rasathanesi ve Deprem Araştırma Enstitüsü• Çanakkale 18 Mart Üniversitesi Astrofizik Araflt›rma Merkezi ve Ulup›nar Gözlemevi• Ege Üniversitesi Gözlemevi• Erciyes Üniversitesi Radyo Astronomi Gözlemevi• ‹stanbul Üniversitesi Gözlemevi Araştırma ve Uygulama Merkezi• ODTÜ Gözlemevi• TÜB‹TAK Ulusal Gözlemevi

TUG-TÜB‹TAK Ulusal Gözlemevi, Antalya

Mercekli

teleskop

269

Uzay Araflt›rmalar›Günefl Sistemi ve Ötesi: Uzay Bilmecesi

9. EtkinlikSorgulayal›m, Araflt›ral›m Tart›flal›m

Bilimin her alanında olduğu gibi astronomide de çok sayıda ve heyecan verici nitelikte projeler geliştirilmektedir. Bizim de bu tür projelerden biri üzerinde çalıştığımızı varsayalım. Projemizin konusu, “Dünya’daki yaşam kalitesini artırabilmek için uzaydan nasıl yararlanılabileceğini ortaya koymak” olsun.• Bu projeyi gerçekleştirebilmek için önce alan araştırması yapalım. Araştırmalarımıza

şu sorular yön verebilir:- Uzayla ilgili inceleme yapmış veya yapmakta olan kişiler kimlerdir?- Uzay araştırmalarında teknolojiden nasıl yararlanılmaktadır?- Uzay hakkında bildiğimiz gerçeklerin sınırı nedir? Bu bilgiler zamanla değişebilir mi?- Uzay teknolojisi sayesinde geliştirilen araçlar nelerdir?- Uzay araştırmaları ile teknolojinin gelişmesi arasında nasıl bir ilişki vardır?- Uzay kirliliği nedir? Teknolojik gelişmeler uzay kirliliğini nasıl etkiler? Uzay

kirliliğini önlemek için neler yapmalıyız?• Projemizi gerçekleştirebilmek için dört ekip oluşturalım.• Her bir ekip proje konusuyla ilgili farklı bir öneri ortaya koysun.• Ekip üyelerinin her biri projelerini farklı açılardan değerlendirsin. Bunun için

projenin ekonomik, politik, toplumsal, çevresel vb. boyutlarıyla ilgili yapılacakların› ve bunlarla ilgili fikirlerini ortaya koysunlar.

• Her ekip projesini sınıfta sunsun.• Sunulan projelerin olumlu ve olumsuz yönlerini sınıfta tartışalım.

‹nsanlar binlerce yıl boyunca gökyüzüne baktı. Gördükleri di¤er gök cisimleri gibi Ay da insanlar›n dikkatlerini çekti. ‹nsanoğlu Ay’ı daima büyüleyici bir yer olarak düşündü ve oraya ulaşmanın yollarını aradı. 16 Temmuz 1969’da Neil Armstrong (Ney›l Armstırong), Edwin Aldrin (Edvin Aldrin) ve Michael Collins (Maykıl Kolins) adlı üç astronot Ay’a ulaflmay› baflard›lar. Ay’a ilk ayak basan astronot (uzay adam) Neil Armstrong oldu. Bu çalışma, uzak gezegenlere yapılması düşünülen yolculuklar› ve uzay araştırmalarını hızlandırdı. Zamanla gelişen teknoloji sayesinde Mars’a ve Venüs’e uzay sondaları gibi çeflitli uzay araçları gönderildi. Mars’ın ve Dünya’nın çevresine uydular yerleştirildi. Uzay istasyonları kuruldu. Farklı uzay teleskopları yörüngelere yerleştirildi. Uzaya yolculukları sırasında astronotların yaşamlarını sürdürebilmesi için özel uzay giysileri üretildi. Bu giysiler astronotların vücut sıcaklığı için uygun ortam oluşturabilen ve insan› radyasyondan koruyan yap›dad›r. Sizce bir uzay giysisi başka hangi özelliklere sahip olmalıdır?

Uzay sondas›

14

160. s.

270

Bir gün, üzerinde “Uzayda Üretilmiştir.” damgası olan bir ürün alabiliriz. Bu yeni bir ilaç, bozulmayan bir cam lens veya dayanıklı ve parlak bir metal olabilir. Uzay çalışmaları sırasında, günlük hayat›m›z› kolaylaştıran teflon, uzayda kullanılan tükenmez kalem, alüminyum folyo, difl teli gibi araç ve gereçler ile uzay mekikleri, yapay uydular, uzay istasyonlar› ve özel tasarlanm›fl giysiler üretilmiştir. Uzay çal›flmalar› bu tür maddelerin üretilmesinde önemli rol oynamaktad›r. Peki, uzayda üretilen bir ürün sizce Dünya’da üretilen bir üründen daha m› iyi olur? Yer çekimi olmadan üretilen metaller, cam ve seramikler daha sağlam yap›labilir ve Dünya’da yapılanlardan daha yüksek s›cakl›klara dayanabilir. Bir gün, gözlükten uzay mekiğine kadar, uzaydaki fabrikalarda üretilecek olan çeflitli ürünler Dünya’da kullanımımıza sunulabilir. Uzay incelemeleri için gönderilen roketlerin taşıdıkları yüklerde zaman zaman patlamalar olmufltur. Patlamaların sonunda ortaya çıkan enkazlar uzaya yayılm›flt›r. Yörüngedeki uydulardan bir bölümünün ömrü tükenmifl ve bunlar uzayda serbest olarak dolanmaya başlam›fllard›r. Tüm bu işe yaramayan cisimler, roket parçaları, ifllevini kaybetmifl yapay uydular, yakıt tankları ve uzay aracı artıkları Dünya’nın çevresinde dolanan bir hurda yığını oluşturmufl ve bu durum uzay kirliliğine yol açm›flt›r. Uzay kirliliğinin bir an önce önlenebilmesi için uzay araçlarının yörüngelere en az seviyede kirlilik oluşturacak biçimde yerleştirilmesi tavsiye edilmektedir. Ömrü tükenen uyduların ve uzay araçlarının Dünya’ya düşmelerinin sağlanması da belirtilen çözüm yollarından biridir.

15

161. s.

16

162. s.

Araflt›ral›m, Haz›rlanal›mAraflt›ral›m, Haz›rlanal›m

Uzay çalışmaları sonucunda oluflan kirlili¤in sebep ve sonuçlar› neler olabilir? Bu konuda araflt›rma yaparak elde etti¤imiz sonuçlar› s›n›fta arkadafllar›m›za sunal›m.

271

Uzay Araflt›rmalar›Günefl Sistemi ve Ötesi: Uzay Bilmecesi

Kendimizi De¤erlendirelim

Aşağıdaki soruların cevaplar›n› defterimize yazal›m.1. NASA’da çalışan bir bilim insanı olduğumuzu düşünelim. Bazı öğrenciler, uzay

araştırmaları hakkında bilgi almak için belli zamanlarda bizi ziyaret etmektedirler. Bizim görevimiz öğrencilerin merak ettikleri soruları cevaplamaktır. Yine böyle bir ziyaret sırasında öğrenciler aşağıdaki soruları sorarlar:a. Eski medeniyetlerin gök bilimi ile ilgili elde etmiş oldukları bilgilerden siz nasıl

yararlanıyorsunuz?b. Kendinizi bir gök bilimci olarak tanımlıyor musunuz? Neden?c. Yapt›¤›n›z meslek toplumda yeterince de¤er görüyor mu? Sizce bu yeterli mi?ç. En ünlü Türk gök bilimci kimdir? Neden?d. Teleskopların uzay gözlemleri açısından önemi nedir? Uzayı gözlemlemek

amacıyla ne tür teleskoplar kullanıyorsunuz?e. Uzay araştırmaları hangi teknolojik ürünlerin gelişimine katkı sağlamıştır?f. Astronotlar, uzayda hangi alanlarda çalışmalar yaparlar?g. Uzay araştırmalarıyla ilgili geleceğe yönelik tahmin ve projeleriniz nelerdir? h. Uzay kirliliği Dünya’daki yaşamı etkiler mi? Neden?

2. Afla¤›daki çizelgede yer alan bilgilerden de anlaşıldığı gibi evrenin uçsuz bucaksız olması sebebiyle uzay hakkında bilinen gerçekler sınırlıdır. Eskiden sahip olduğumuz bilgilerden bazıları günümüzde değişmiştir. Bunun sebebi ne olabilir? Sizce, bugünkü bilgilerimiz gelecekte hangi değişikliklere uğrayabilir?

Uzay Araştırmaları Hakkında Bilinenler

Eskiden Günümüzde

Batlamyus’a göre çevresinde Güneş’in, Ay’›n ve gezegenlerin döndüğü Dünya her şeyin merkeziydi.

Copernicus, Batlamyus’a karşı çıkarak Güneş merkezli teorisinde evrenin merkezine Dünya’yı değil, Güneş’i yerleştirmiştir.

Copernicus (Kopernik), gezegenlerin Güneş çevresinde ve çember şeklin-deki yörüngelerde dolandıklarını ileri sürmüştür.

Kepler (Kepler) ise gezegenlerin Güneş çevresinde ve eliptik yörüngelerde dolandıklarını ifade etmiştir.

............................................................

............................................................

............................................................

............................................................

............................................................

............................................................

............................................................

............................................................

............................................................

............................................................

............................................................

............................................................

............................................................

............................................................

............................................................

............................................................

............................................................

............................................................

............................................................

............................................................

............................................................

............................................................

17

162. s.