Uwarunkowania szczęścia - otworzksiazke.plotworzksiazke.pl/images/ksiazki/uwarunkowania_szczescia/... · zainteresowanie socjologów przede wszystkim działaniami człowieka, a

Uwarunkowania szczcia

strKanasz.indd 1 2/4/16 4:07 PM

Wydawnictwo Akademii Pedagogiki Specjalnej

Warszawa 2015

Uwarunkowania szczcia

t

Socjologiczna analiza wyobrae

modziey akademickiej o szczciu i udanym yciu

Tatiana Kanasz

strKanasz.indd 3 2/4/16 4:07 PM

Recenzowaydr hab. prof. APS Anna Drabarek

dr hab. prof. IFiS PAN iCollegium Civitas Hanna Palska

Projekt Anna Gogolewska

Ilustracja na okadceIStock/EkaterinaP

Redakcja ikorektaWeronika Kostecka

Publikacja dofinansowana przez Akademi Pedagogiki Specjalnej im. Marii Grzegorzewskiej

ze rodkw na dziaalno statutow

Copyright byWydawnictwo Akademii Pedagogiki Specjalnej

Warszawa 2015

Uznanie autorstwa Uycie niekomercyjne 3.0 Polska

ISBN 978-83-64953-18-7

Wydawnictwo Akademii Pedagogiki Specjalnej02-353 Warszawa, ul. Szczliwicka 40

tel. 22 5893645e-mail: [email protected]

Wydawnictwo Akademii Pedagogiki SpecjalnejWydanie pierwsze

Arkuszy drukarskich 14Skad iamanie: Grafini

Druk ukoczono wgrudniu 2015Druk ioprawa: Fabryka Druku

Wprowadzenie. Znaczenie szczcia wyciu jednostki ispoeczestwa . . . . 9Interdyscyplinarno podjtej problematyki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9Socjologia wobec szczcia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10Cele pracy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11Struktura ksiki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12

CZ I. SZCZCIE WTEORIACH IBADANIACH . . . . . . . 15Rozdzia I. Kwestie definicyjne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17

1. Wieloznaczno iwielowymiarowo pojcia szczcia . . . . . . . . . . . . 17Szczcie jako emocja iuczucie spoeczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21Szczcie jako zadowolenie zycia idobrostan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23Szczcie jako warto osobista oraz spoeczno-kulturowa . . . . . . . . . 24

2. Szczcie akategorie pokrewne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27Tosamo isens ycia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27Nadzieja ioptymizm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30Jako ycia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31

3. Kulturowe aspekty szczcia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34Rnice kulturowe wpostrzeganiu szczcia: Zachd iWschd . . . . . 34Typ kultury iszczcie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35Czas iszczcie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39Przymus bycia szczliwym ikreatywny dobrostan . . . . . . . . . . . . . . . 40

Rozdzia II. Szczcie wteoriach ikoncepcjach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 421. Filozoficzne teorie ikoncepcje szczcia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 422. Psychologiczne teorie szczcia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 483. Socjologiczne koncepcje szczcia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53

Zagadnienie szczcia wsocjologii klasycznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53Wspczesna socjologia oszczciu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60

Rozdzia III. Szczcie wbadaniach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 641. Uwarunkowania szczcia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64

Uwarunkowania biopsychologiczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 66Geny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 66Osobowo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 66Religia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67

Spis treci

Spis treci 6

Uwarunkowania demograficzno-spoeczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67Pe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67Wiek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68Wyksztacenie, zawd iwykonywana praca . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70Czas wolny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70Status spoeczny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72Wizi spoeczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73

Uwarunkowania kulturowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75Wartoci indywidualistyczne ikolektywistyczne . . . . . . . . . . . . . . . 75Uwarunkowania historyczno-kulturowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76

2. wiatowe iregionalne zrnicowanie szczcia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77Szczcie jako idea miejsca . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78Zrnicowanie poziomu poczucia szczcia izadowolenia zycia . . . 79

3. Postrzeganie szczcia wpolskim spoeczestwie . . . . . . . . . . . . . . . . . 82Szczcie whierarchii wartoci Polakw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82Poczucie szczcia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85Determinanty szczcia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 88Postrzeganie sukcesu yciowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89Obszary zadowolenia zycia: dynamika zmian . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 90Polska kultura narzekania ismutku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 94Czy Polska jest krajem szczliwych ludzi? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98

Poczucie szczcia izadowolenia mieszkacw poszczeglnych regionw Polski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99Problem migracji Polakw wposzukiwaniu lepszego ycia . . . . . . 101

CZ II. BADANIA WASNE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 105Rozdzia IV. Modzie akademicka owartociach, szczciu idobrostanie . 107

1. Charakterystyka analizowanego pokolenia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1072. Poczucie szczcia studentw wdotychczasowych badaniach . . . . . . . 1103. Metody bada szczcia wliteraturze przedmiotu iwbadaniach

wasnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1134. Sownik szczcia modziey akademickiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 117

Przebieg badania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 117Rodzina, mio, przyjanie, zgodne relacje zinnymi iakceptacja . . . 118Praca idobrobyt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 119Sfera duchowa imoralna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 120Szczcie jako rozwj, spenienie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 120Szczcie ibrak problemw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 120Szczcie jako pomaganie innym osobom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 121Czas wolny iprzyjemnoci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 121Pozytywne emocje, osobowo izdrowie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 122Symbole szczcia jako powodzenia yciowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 123

Spis treci 7

Szczcie tematem kobiecym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 123Dyskusja wynikw ikonkluzja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 124

5. Wyobraenia modziey akademickiej na temat szczcia idobrego ycia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 125Badanie pilotaowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 126Badanie zasadnicze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 127Wywiad grupowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 132Definicja szczcia formuowana przez osoby badane iich poczucie szczcia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 132

Wymiary szczcia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 132Poczucie szczcia osb badanych: pesymista, optymista irealista . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 134

Osignicie iduma przestrze sukcesu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 135Cenione wartoci sprzyjajce szczliwemu yciu . . . . . . . . . . . . . . . . . 136

Wzorce iautorytety . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 139Stosunek do poradnikw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 140ycie duchowe, stosunek do religii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 142Znaczenie wartoci materialnych iniematerialnych . . . . . . . . . . . . 144Udany zwizek, rodzina . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 147Przyjaciele iznajomi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 149Praca . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 151Aktywno spoeczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 154Czas wolny jako rdo radoci iprzyjemnoci . . . . . . . . . . . . . . . . 156Obrazy szczcia (nie)obecne wmediach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 158

Mylenie oprzyszoci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 162Miejsca zamieszkania: Warszawa miastem marze imoliwoci? 162ycie modziey akademickiej za 10 lat . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 163

Szczeliny szczliwoci obawy oprzyszo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 165Czy zwiekiem czowiek staje si mniej czy te bardziej szczliwy? 167Szczliwa staro . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 167Polityka iprzyszo: Polska to nie kraj na szczliw staro? . . . 171

Postrzeganie dobrostanu Polakw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 173Polacy: szczliwi, narzekajcy izawistni . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 173Szanse modziey na osignicie celw yciowych . . . . . . . . . . . . . . 176

Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 178Zakoczenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 185Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 192Aneks 1. Karta skojarzeniowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 209Aneks 2. Dyspozycje do wywiadu indywidualnego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 210Summary . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 215Indeks nazwisk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 220

Na pytanie, czy szczcie jest wane, uzyskujemy rne odpowiedzi w za-lenoci od definicji samego pojcia oraz wybranej koncepcji teoretycznej. Moje stanowisko zblia si do opinii badaczy, ktrzy uwaaj, e szczcie jest istotn kwesti wludzkim yciu, wart naukowego poznania (Bartram 2011: 15).

Interdyscyplinarno podjtej problematykiSzczcie od zawsze byo przedmiotem de zwykych ludzi, a od po-nad dwch tysicy lat intryguje przedstawicieli nauk spoecznych (przede wszystkim filozofw oraz teologw), a take twrcw kultury (m.in. po-etw, pisarzy, muzykw, twrcw filmowych). cznie zpojciem dobro-stanu szczcie stao si te przedmiotem bada ekonomistw, psycholo-gw, antropologw, kulturoznawcw oraz socjologw ipedagogw. Kada z nauk proponuje wasne definicje oraz ksztatuje okrelone koncepcje szczcia i dobrostanu spoecznego. Psychologowie postrzegaj szczcie jako kwesti osobowoci (Argyle 2004a, Czapiski 1992), biolodzy skupia-j si na procesach neurofizjologicznych, filozofowie analizuj szczcie w kontekcie moralnoci (Tatarkiewicz 1979). Antropologia zajmuje si kulturowym kontekstem szczcia idobrostanu (Wikan 2012). Pedagogika zwraca uwag na wychowanie czowieka szczliwego (Majewska-Opieka 2006) oraz stworzenie warunkw do jak najlepszego rozwoju jednostki. Historia przedstawia rne szczliwe inieszczliwe dla ludzkoci okresy. Dzieje szczcia opisywali m.in. Wadysaw Tatarkiewicz, Andr Comte--Sponville, Jean Delumeau, Arlette Farge. Socjologowie rozpatruj szcz-cie wkontekcie warunkw spoecznych (Glatzer 2000).

Wprowadzenie. Znaczenie szczcia wyciu jednostki ispoeczestwa

Wprowadzenie. Znaczenie szczcia wyciu jednostki ispoeczestwa10

Socjologia wobec szczciaSzczcie przez dugie lata nie byo typowym tematem w centrum zainte-resowania socjologw, zarwno teoretykw, jak ipraktykw. Obecnie take podchodzi si do niego z rezerw. Zdaniem niektrych badaczy, jak Ruut Veenhoven czy Kenji Kosaka, socjologia niesusznie powica temu zagad-nieniu tak mao uwagi. Veenhoven, wieloletni holenderski badacz szczcia, uwaa, e socjologowie maj trzy powody, dla ktrych szczcie jest lekce-waone przez dominujcy nurt nauki: pragmatyczny, ideologiczny oraz teo-retyczny (Veenhoven 2006: 5). Do pragmatycznych przyczyn autor zalicza zainteresowanie socjologw przede wszystkim dziaaniami czowieka, anie jego emocjami, zbiorowociami, anie jednostkami, problemami spoeczny-mi, anie dobrostanem. Jako ideologiczn przyczyn wymienia przywizy-wanie wagi przez wielu socjologw do obiektywnych aspektw dobrostanu, aniedocenianie subiektywnych odczu. Na przykad, dobre samopoczucie wzych warunkach moe by traktowane jako faszywa wiadomo. Do teoretycznych przyczyn naley skupienie uwagi na teoriach porwnania spo-ecznego, ktre relatywizuj, azatem ibagatelizuj pojcie szczcia. Wedug Veenhovena naley bra pod uwag nie tylko spoeczno-kulturowe uwarun-kowania szczcia, lecz take biologiczne, zmierzajce wkierunku socjobio-logii oraz teorii potrzeb.

Wperspektywie socjologicznej trudno jest analizowa zagadnienie szczcia idobrostanu, pomijajc rozmaite problemy spoeczne. Amerykaski socjolog Charles Wright Mills, autor koncepcji wyobrani socjologicznej, okrela do-brostan jako dowiadczenie ludzi dysponujcych zespoem wartoci inieodczu-wajcych zagroe dla tych wartoci (Mills 1959, Mills 2006: 16). Jego zdaniem, zadanie badacza zjawisk spoecznych polega na wyjanieniu czynnikw ska-dajcych si na dowiadczenia kryzysu (wyznawanie wartoci, ktrym zagra-a niebezpieczestwo), obojtnoci (brak wartoci ibrak poczucia zagroenia) iniepokoju (brak preferowanych wartoci poczony zpoczuciem zagroenia) (tame). Socjologa interesuj zagroenia dobrostanu spoecznego. Podobnie, ja-poski socjolog Kenji Kosaka (2006) uwaa, e domen socjologii s studia nad dobrostanem (well-being), a zwaszcza nad zym funkcjonowaniem (ill-being) jednostki, jak ispoeczestwa.

Wostatnich latach daje si zaobserwowa wzrost zainteresowania tematyk szczcia wsocjologii. WBrytyjskim Stowarzyszeniu Socjologicznym utworzo-no grup tematyczn zajmujc si problematyk szczcia (British Sociologi-cal Association 2011). W Stanach Zjednoczonych prowadzono na uczelniach interdyscyplinarne zajcia z zakresu socjologii szczcia (Calvo 2008, Keyes 2010). W2011r. Brytyjskie Stowarzyszenie Socjologiczne podczas konferencji

Wprowadzenie. Znaczenie szczcia wyciu jednostki ispoeczestwa 11

powicio jedn zsesji problematyce socjologii szczcia idobrostanu (prowa-dzca sesj Laura Hyman ju w2009r. przedstawia referat na temat socjologii szczcia na konferencji ESA wLizbonie). Zkolei na konferencji Europejskiego Towarzystwa Socjologicznego w2011r. wsekcji tematycznej powiconej socjo-logii emocji dwa wystpienia poruszay problematyk szczcia: Doroty Ran-cew-Sikory iBogny Dowgiao What can we squeeze out from peoples stories about happy moments? oraz Anny Roque Dantas The social construction of happiness.

WPolsce, wdniach 67 maja 2013r., konferencj naukow pt. Szczcie: przejawy, konteksty, sposoby osigania, idee promujce zorganizoway Komi-tet Nauk Pedagogicznych Polskiej Akademii Nauk, Katedra Teorii i Filozofii Wychowania Wydziau Pedagogiki, Socjologii iNauk oZdrowiu Uniwersytetu Zielonogrskiego oraz Katolickie Koo Studentw PAIS. W interdyscyplinar-nym gronie uczestnikw znalazy si m.in. referaty otematyce socjologicznej, jak Pawa Prfera pt. Socjologiczne wyobraenia spoeczestwa szczliwego czy Tatiany Kanasz pt. Studenci wybranych warszawskich uczelni oszczciu: jakociowa analiza wypowiedzi.

Cele pracyPowstawaniu tej ksiki przywiecay dwa zasadnicze cele: (1) eksploracja tematyki szczcia w istniejcej literaturze przedmiotu z uwzgldnieniem specyfiki polskiej; (2) analiza sposobw postrzegania szczcia idobrostanu przez wspczesn modzie akademick.

W pracy przyjta jest perspektywa socjologiczna. Ze wzgldu na interdy-scyplinarno podjtej problematyki pomocniczo posikuj si rwnie wiedz zzakresu psychologii oraz filozofii. Interesuje mnie percepcyjny wymiar szcz-cia wodniesieniu do jednostki ido grupy. Pragn odpowiedzie na pytania: jak szczcie bywao ijest rozumiane wrnych koncepcjach iteoriach? Jakie s uwarunkowania szczcia? Jak postrzegane jest szczcie wasne iszczcie innych osb? Jak szczcie postrzegane jest przez rne grupy spoeczno-de-mograficzne, a w szczeglnoci modzie akademick? Jakie s wyobraenia szczcia w kulturze polskiej oraz w wiadomoci spoecznej wspczesnych Polakw? Rozwaania na temat szczcia byyby niepene bez odniesienia do kategorii pokrewnych: tosamoci isensu ycia, nadziei oraz optymizmu, zado-wolenia zycia, dobrostanu, jakoci ycia oraz sukcesu. Przedmiotem analiz s rne wymiary szczcia idobrostanu.

Pomys na ksik narodzi si jako pragnienie spojrzenia na kultur ispo-eczestwo wkategoriach pozytywnych dowiadcze ide czowieka, ch

Wprowadzenie. Znaczenie szczcia wyciu jednostki ispoeczestwa12

socjologicznego ogldu spoecznych warunkw szczliwoci wspczesnych ludzi. Jednake na gruncie socjologicznym nie zawsze udaje si wykroczy poza horyzont zagroe, problemw ilkw. Wmyl cytowanego ju Millsa, socjo-log interesuje si rwnie dowiadczeniem kryzysu, ktry w tym przypadku dotyczy przeszkd wrealizowaniu siebie iuoeniu sobie wmiar satysfakcjo-nujcego ycia.

Wymienione zagadnienia dotyczce szczcia przedstawiane s na kolejnych kartach ksiki, na podstawie literatury przedmiotu, atake bada wasnych.

Struktura ksikiKsika skada si z dwch czci obejmujcych cznie cztery rozdzia-y. Pierwsza cz zawiera przegld teorii i bada dotyczcych szczcia. Wpierwszym rozdziale okrelam kwestie definicyjne analizowanego zjawi-ska; interesuj mnie take kulturowe aspekty szczcia. Wdrugim rozdziale zajmuj si teoriami szczcia, awtrzecim badaniami szczcia. Pierwsz cz zamykaj rozwaania na temat poczucia szczcia izadowolenia zycia Polakw.

Cz druga monografii zawiera badania wasne ijest powicona modzie-y akademickiej. Na pocztku przedstawiam gwne charakterystyki analizo-wanego pokolenia, dokonuj przegldu literatury przedmiotu, omawiam meto-dologi bada szczcia wliteraturze przedmiotu oraz wbadaniach wasnych. Rozdzia czwarty prezentuje badanie skojarze modziey akademickiej ze szczciem, ktre prowadziam w2011r., oraz badanie wartoci wyznawanych przez warszawsk modzie akademick, jej wyobrae oszczciu idobrym yciu, realizowane pod moim kierunkiem wramach projektu badawczego oraz praktyk badawczych wsplnie zgrup studentw socjologii Akademii Pedagogi-ki Specjalnej im. Marii Grzegorzewskiej wlatach 20122013. Studenci zarwno uczestniczyli wpracy nad scenariuszem wywiadu, jak isamodzielnie przepro-wadzali wywiady. Podzieleni na mniejsze zespoy opracowywali poszczeglne tematy oraz przedstawiali wyniki ilociowe. Wtej ksice korzystam z treci tyche wywiadw. Zebrany materia przedstawiam wautorski sposb, dokonu-j wasnej analizy jakociowej, dodaj wypracowan przez siebie interpretacj uzyskanych wynikw. cznie dziki przeprowadzonym badaniom otrzymano wypowiedzi ponad 200 studentw.

Wzakoczeniu monografii zastanawiam si nad przyszoci kategorii szcz-cia wsocjologii, podsumowuj najwaniejsze tezy. Na stronie 104 umieszczono autorskie zdjcia, ktre ukazuj prace warszawskich studentw rnych kierun-kw studiw obejmujce skojarzenia modziey akademickiej ze szczciem.

Wprowadzenie. Znaczenie szczcia wyciu jednostki ispoeczestwa 13

Zdaj sobie spraw ze zoonoci podjtej tematyki oraz niemoliwoci jej wy-czerpania, atake zogranicze zastosowanej metodologii bada wasnych. Mam jednak nadziej, e przygotowana monografia stanie si inspiracj do pogbionej dyskusji na temat szczcia idobrostanu, zwaszcza na gruncie socjologii.

Sowa podzikowania za inspirujce komentarze kieruj do Recenzentek (Pani Profesor Anny Drabarek iPani Profesor Hanny Palskiej), atake Kolea-nek iKolegw zInstytutu Filozofii iSocjologii Akademii Pedagogiki Specjalnej im. Marii Grzegorzewskiej. Jestem bardzo wdziczna za cenne uwagi Pani Pro-fesor Annie Firkowskiej-Mankiewicz oraz Pani Profesor Elbiecie Tarkowskiej, ktre byy pierwszymi krytycznymi czytelniczkami monografii.

Rwnie moim studentom, uczestnikom projektu badawczego, dzikuj za wykonan prac. Wywiady indywidualne zebrali: Tomasz Bednarski, Zuzan-na Cielak, Kamila Kopacz, Monika Krzyanowska, Klaudia asica, Paulina uczak, Magdalena Maetka, Tadeusz Osmoa, Sylwia Pindor, Karolina Pyt-kowska, Przemysaw Rybaczuk, Karolina Sdek, Joanna Teperek, Magdalena Witczak, Magdalena arnawska. Pomys iopracowanie narzdzia do wywiadu grupowego s zasug Zuzanny Cielak oraz Magdaleny Maetki. Moderatora-mi wywiadu fokusowego byli Przemysaw Rybaczuk oraz Kamila Kopacz.

C Z I

Szczcie wteoriach ibadaniach

1. Wieloznaczno iwielowymiarowo pojcia szczcia

We wczesnym okresie rozwoju ludzkoci (w czasach przedfilozoficznych) szczcie byo rozumiane jako pomylno, ktra oznaczaa dobry los. For-tuna, rzymska bogini szczcia, bya czczona wrd ludzi wierzcych wprze-znaczenie. Przedstawiano j stojc na kuli lub kole, czasem zopask na oczach irogiem obfitoci wrku. Jej atrybutem byo te wioso sterowe, ktre trzymaa wrku (tzw. koo Fortuny symbolizujce zmienne szczcie), ale wyobraano j te np. opierajc si na kuli itrzymajc wprawej rce brzy-tw wraz ze sterem okrtu irogiem obfitoci; opart lew rk org obfitoci, praw zatrzymujc lejcami konia wpdzie; pochylon nad dyszlem itrzy-majc gazk wawrzynu itp. (Fortuna 20052013: 1). Fortuna jest lepa, co oznacza, e jedni dostaj od losu wicej pomylnoci, inni mniej. Pierwsze wyobraenia oszczciu podkrelay zatem jego charakter zewntrzny, nie-zaleny od jednostki.

Romuald Derbis zauwaa, e wspczenie dominuje antropocentryczna orientacja wrozumieniu szczcia. Nawizuje ona do antycznego dionizyjskiego sposobu jego pojmowania, polegajcego na zabieganiu oszczcie (Derbis 2008: 110). Zarazem jednak autor podkrela obecno apoliskich wtkw (praktycz-nie niewystpujcych wczystej postaci) wstrzemiliwoci izadowolenia ztego, co si otrzymuje (tame). Dionizyjski typ szczcia wkulturze Zachodu wie si zindywidualizmem, aktywn postaw wobec ycia, ktre jest dzieem czo-wieka, anie bstw czy innych istot nadprzyrodzonych.

Szczcie jest pojciem nalecym do ludzkiego porzdku, pojawia si wwiadomoci czowieka ijest wyraane wjzyku. Co mona wyczyta zjego analiz lingwistycznych?

Rozdzia I

Kwestie definicyjne

18 I. Kwestie definicyjne

Pojcie szczcia ma nastpujce prototypy semantyczne wwybranych jzy-kach europejskich (por. Tatarkiewicz 1979, Derbis 2008: 114, Drabarek 2012: 66):

h acina: fortuna (obiektywnie rozumiane szczcie), beatitudo (szczcie ducho-we, najwysze dobro), felicitas (rado);

h grecki: euesto (dobrostan), euthychia (dobry los), eudajmonia (posiadanie naj-wikszych dbr), ataraksja (spokj ducha);

h angielski: luck (pomylny traf), happiness (szczcie jako stan ducha), fortune (powodzenie), satisfaction (satysfakcja);

h niemiecki: Glck (szczcie jako stan ducha), Glckseligkeit (bogo, uczucie niewymownego szczcia), Glcksfall (szczliwy traf);

h polski: szczcie (pomylno, pomylny traf), zadowolenie, rado, powo-dzenie.

Jak wynika zprzedstawionych przykadw, powtarzajcymi si znaczeniami szczcia wrnych jzykach s pomylno oraz stan ducha. Wjzykach so-wiaskich szczcie skada si zprzyimka su isowa cz (udzia, los). Mie szczcie to mie dobry los. Wjzyku polskim nazywamy szczciem zarwno pomylny los (np. wwyraeniu mam szczcie), jak ipozytywny stan emo-cjonalny (jestem szczliwy). Uniwersalny Sownik Jzyka Polskiego (2003: 15021503) podaje trzy znaczenia sowa szczcie:

1) pomylny los, powodzenie wjakich przedsiwziciach, sytuacjach yciowych itp.; pomylno, powodzenie;

2) uczucie zadowolenia, upojenia, radoci; szczliwo; take: to wszystko, co wywouje ten stan;

3) zbieg, splot pomylnych okolicznoci, szczliwe zrzdzenie losu, pomylny traf, przypadek.

Pierwsze itrzecie podane znaczenie wskazuje na zewntrzne, zrnicowane czasowo (pierwsze dusze wczasie, trzecie nage, przypadkowe) uwarun-kowania szczcia, drugie nawizuje do sfery emocji oraz uczu.

Zrzeczownikiem szczcie wie si kilka czasownikw: szczci (od-nosi si do bogosawiestwa, obdarowywania), uszczliwia (czyni komu dobro), szczliwi (dawa szczcie) (Kaczor 2014). Na podstawie analizy za-wartoci treciowej definicji szczcia (kolokacji, cytatw zliteratury, frazeolo-gizmw, przysw) Monika Kaczor (tame: 27) dowodzi, e szczcie jest ter-minem zrnicowanym pod wzgldem norm moralno-spoecznych, uwikane wrelacje z innymi wartociami istotnymi dla relacji midzyludzkich. Pojcie szczcia jest nacechowane wartociujco. Negatywnie jeli dotyczy przekra-czania pewnych przyjtych norm etyczno-spoecznych, pozytywnie gdy im-plikuje podane wartoci ze wzgldu na moralny porzdek ycia spoecznego.


Autorka wsownikowej analizie etyczno-spoecznych wymiarw szczcia wy-odrbnia kilka obszarw, do ktrych odsya to pojcie: (1) dobro wsplne so-lidarno, braterstwo, miosierdzie; (2) godno czowieka; (3) jako ycia materializm, konsumpcjonizm, bogactwo, dobrobyt; (4) osobowo czowieka; (5)prac; (6) wi spoeczn honor, odpowiedzialno, sprawiedliwo (tame: 3334). Do kadej zwyrnionych domen podaje egzemplifikacje sowniko-we. Odwoujc si do pierwszej domeny, ukazujcej szczcie wkontekcie do-bra wsplnego, przytacza nastpujce przykady: Gdzie szczcie tam iludzie, Nie mona szczcia ludzi tak na traf naraa, Kto wszczciu hardy, nie uj-dzie pogardy, Szczcie przyjaci nie potrzebuje, Ze szczcia serca przyby-wa iubywa. Wdrugiej domenie szczcie ukazywane jest wkontekcie godno-ci czowieka: Kogo szczcie chce zgubi, temu rozum odbiera, Nie to jest szczcie, wczym si kocha ciao, jeli na duszy co zego przywrzao. Takiego szczcia uywa ibydo, gdy kto swej woli da wolne wdzido. Trzecia domena szczcia, nawizujca do jakoci ycia, jest obrazowana nastpujco: Nie tam szczcie, gdzie dostatek, lecz gdzie praca, Bg istatek. Czwart domen, okre-lon przez osobowo czowieka, ukazuj takie przykady: Skryte szczcie za cnotliwym chodzi, Take izemu szczcie nie pomoe, Szczcie ludzi zmienia. Wpitej domenie szczcie jest postrzegane jako praca: Wszyscymy szczcia naszego kowale. Ostatni domen szczcia stanowi wi spoeczna: Ty mi by druhem wnieszczciu szczliwym. Chc by iwszczciu by ze mn szczliwy. Monika Kaczor zauwaa, e wymiar aksjologiczny (etycz-no-moralny) szczcia buduje si gwnie na fundamencie podziwu dla pikna oraz tego, co nie jest ze, aco stanowi podan prawidowo ycia wspoe-czestwie (tame: 36).

W ujciu filozoficznym szczcie take bywao i jest rnie definiowane. Platon ujmowa je jako dobro isprawiedliwo, Sokrates jako wiedz, Ary-stoteles jako dobre ycie zgodne zcnotami, Epikur jako przyjemno. Sto-icy upatrywali szczcie w wewntrznej wolnoci, a myliciele chrzecijascy wBogu (Drabarek 2011: 66).

W wielu wspczesnych definicjach szczcie jest rodzajem zadowolenia zycia. Zadowolenie pene, trwae, dotyczce caoci ycia to miara szcz-cia bardzo wysoka, miara ideau szczcia (Tatarkiewicz 1979: 31). Realne szczcie to zblianie si do tego ideau. Zwizane jest zcelow aktywnoci czowieka towarzyszy tej aktywnoci. Maksymalne szczcie polega na sta-wianiu sobie wyciu wielu wartociowych, osigalnych celw, na skutecznym dziaaniu dla ich osignicia oraz duszym przeywaniu intensywnego zado-wolenia (Jadacki 2011: 229). Jacek Jadacki (tame: 228229) zauwaa, e jeli kto stawia sobie mao celw wyciu, rzadko bd jego udziaem chwile szcz-cia pynce zich osignicia. Kto za stawia tych celw zbyt duo ryzykuje,


e nie osignie wszystkich: bdzie wtedy nieszczliwy. Take Julia Annas (2008) okrela szczcie jako osignicie wanych celw.

Zkolei dla niemieckiego filozofa Roberta Spaemanna szczcie jest spenio-nym yciem, opartym na fundamencie yczliwoci. Spenienie ycia nie jest po prostu funkcj urzeczywistnienia celw poszczeglnych dziaa, lecz samo na-daje dziaaniom sens, jakiego nie maj one wbezporednim zamierzeniu dzia-ajcego podmiotu (Spaemann 1997: 39). Zatem wnajbardziej szerokim rozu-mieniu szczliwe ycie mona rozumie jako samo przeywanie ycia przez jednostk opierajc si na wartociach etycznych wraz zpodejmowanymi przez ni trudnymi decyzjami, dowiadczanymi przyjemnociami iprzykro-ciami, sukcesami iporakami.

W ujciu psychologicznym szczcie traktowane jest wieloaspektowo. Wklasycznym podrczniku psychologii szczcia podano nastpujc defini-cj: Szczcie mona rozumie jako odzwierciedlenie zadowolenia zycia lub jako czstotliwo inatenie pozytywnych emocji (Argyle 2004a: 21). Zkolei wspczesny psycholog Daniel Nettle (2005) wyodrbni trzy znaczenia czy te poziomy pojcia szczcia. Pierwszy poziom dotyczy przelotnych uczu (rado, przyjemno), drugi oceny uczu (dobrostan, zadowolenie), trzeci za stanowi jako ycia (rozkwitanie, realizowanie swych moliwoci, idea dobre-go ycia). Zdaniem Nettlea, waciwym przedmiotem bada psychologicznych jest drugi poziom szczcia, nawizujcy do oceny uczu (poczenie emocji oraz sdu oniej). Drugiego poziomu szczcia nie sposb okreli wwyniku sumowania wszystkich pozytywnych momentw iodjcia od nich tych nega-tywnych. Wchodz tu bowiem wgr bardziej zoone procesy poznawcze, takie jak porwnywanie zalternatywnymi moliwymi sytuacjami (tame: 2627). Bardziej syntetyczn definicj szczcia proponuje psycholog Sonja Lyubomir-sky (2008: 44): szczcie to dowiadczanie radoci, zadowolenia idobrego sa-mopoczucia, poczone ze wiadomoci tego, e nasze ycie jest dobre, warto-ciowe ima sens.

Wybitna przedstawicielka polskiej socjologii Maria Ossowska (2002: 4142) rozrnia cztery znaczenia pojcia szczcia: (1) los; (2) stan psychiczny; (3)bi-lans dowiadcze yciowych; (4) stereotypowe przyczyny szczcia (np. spokj, cnota, harmonia wewntrzna). Stereotypom czy mitom szczcia przygldaj si take psychologowie (Lyubomirsky 2008, 2013). Do podstawowych mi-tw szczcia zalicza si pogld, e jest ono zalene od posiadanych dbr, ie gdy tylko je zdobdziemy, staniemy si szczliwi. Innym popularnym pogl-dem obalanym przez psychologw jest twierdzenie, e szczcie czeka na nas wprzyszoci itrzeba je tylko odnale. Kolejny mit polega na przypuszczeniu, e szczcie jest cakowicie zalene od genw: albo kto jest szczliwy, albo nie. Psychologowie podkrelaj, e potoczne wyobraenia o szczciu zwykle


odbiegaj od ustale naukowych. Pomimo to te pierwsze nale do obszaru co-dziennoci, awic take s warte socjologicznego poznania.

Przy tak rnym rozumieniu pojcia szczcia powstaje pytanie, czy ono w ogle istnieje. Wadysaw Tatarkiewicz (1979: 53) uwaa, e empiryczne szczcie istnieje, idealne szczcie za nie istnieje. Janusz Czapiski stwierdza, e szczcie jest zarazem zudzeniem, jak ikoniecznoci. Zudzenie stanowi wtym sensie, e sabo jest powizane zwarunkami ycia. Konieczno za sta-nowi, bdc podstawow przesank celowej aktywnoci czowieka (Czapiski 2009b: 303). atwiej doj do konsensu, gdy dooymy socjologiczn cegiek wpostaci kategorii postrzegania szczcia przez ludzi. Faktem jest, e istniej zmieniajce si wczasie ikulturze wyobraenia szczcia, opinie onim zarw-no wwymiarze jednostkowym, jak izbiorowym.

Podsumowujc krtki przegld definicji szczcia, naley stwierdzi, e jest ono pojciem wieloznacznym, wielowymiarowym, subiektywnym. Prby em-pirycznego badania szczcia wychodz zdefiniowania go jako rodzaju zado-wolenia zycia lub jako pozytywnej emocji, bd te jako wartoci osobistej czy spoeczno-kulturowej.

Przejd teraz do omwienia kadego ztrzech wyrnionych zakresw defi-nicyjnych problematyki szczcia iycia szczliwego: emocji, zadowolenia oraz wartoci.

Szczcie jako emocja iuczucie spoeczne

Neurolog Antonio R.Damasio, ktry uczucie traktuje jako co osobistego, niewidocznego dla postronnych obserwatorw, sugeruje, e wiadome uczu-cie szczcia jest obrazem powstajcym wnaszej wiadomoci, wicym si zkoncepcj ja. Zkolei emocje definiuje jako zbir reakcji, spord kt-rych wiele uzewntrznia si istaje widoczne dla postronnych obserwatorw (Damasio 2000: 50). Wedug tego badacza istniej emocje pierwotne (uni-wersalne), emocje wtrne (spoeczne) oraz emocje ta. Wtakiej klasyfikacji szczcie lokuje si wgrupie emocji pierwotnych. Jest jedn zpodstawowych emocji wsplnych wszystkim ludziom (Kemper 1987, Ekman 1973, Ekman, Friesen 1971, 1975, cyt. za: Turner, Stets 2009: 2627). Wrd wtrnych emo-cji zwizanych zpoczuciem szczcia naley wymieni dum. Natomiast do emocji ta trafiaj: dobre samopoczucie, entuzjazm, zadowolenie, rado. Po-nadto Damasio uwaa, e przyjemno nie jest emocj. czy si ona zwie-loma odcieniami szczcia, dumy oraz pozytywnych emocji ta.

Wsocjologii emocje iuczucia s zwykle rnie definiowane, awic iszcz-cie moe by rnie okrelane. Uywajc terminu emocja szczcia, wskazu-je si przede wszystkim na ewolucyjno-neurologiczny wymiar szczcia oraz


zakres wiadomych iniewiadomych stanw emocjonalnych. Definiujc szcz-cie jako uczucie spoeczne lub sentyment, podkrela si jego spoeczno-kul-turowy charakter oraz wiadome stany emocjonalne. To drugie podejcie do szczcia jako uczucia spoecznego jest bliskie stanowiskom takich socjologw, jak Florian Znaniecki czy Steven Gordon. Wedug Znanieckiego sentymenty s kreowane dziki wsplnocie wartoci wgrupie spoecznej imog by po-dzielane jako komponenty obiektywnych, ponadindywidualnych systemw kulturowych (za: Czerner, Nieroba 2011: 344). Gordon utosamia sentymenty zuczuciami spoecznymi, ktrych czowiek uczy si wprocesie trwaych kon-taktw spoecznych. Jego zdaniem, sentyment jest spoecznie wytworzonym wzorem odczuwania, gestw ekspresywnych oraz znacze kulturowych zorga-nizowanych wok stosunku do podmiotu spoecznego, zazwyczaj innej osoby (tame: 343). Szczcie jako uczucie spoeczne jest zatem przyswajane wproce-sie socjalizacji.

Emocja szczcia ma rne przejawy oraz natenie. W typologii Jonatha-na Turnera emocja zadowolenia-szczcia moe przyjmowa trzy stopnie inten-sywnoci: niski, umiarkowany oraz wysoki. Niska intensywno zadowolenia--szczcia przedstawiana jest jako stan czowieka zadowolonego, nastawionego optymistycznie, radosnego, usatysfakcjonowanego. Umiarkowana intensywno dotyczy osoby kwitncej, przyjaznej, miej, ucieszonej. Nastpn grup emocji zadowolenia-szczcia cechuje wysoka intensywno: czowiek odczuwa rado, bogo, zachwyt, entuzjazm, rozradowanie, uniesienie, rozgorczkowanie, wesoo (Turner 2000, za: Turner, Stets 2009: 30). Zkolei polski filozof Jacek Jadacki zwraca uwag, e szczcie usprawiedliwione (towarzyszce dziaaniu dla osignicia wanego celu) ma wiksze natenie ni szczcie nieusprawie-dliwione, ktre niczemu nie towarzyszy (Jadacki 2011: 229). Szczcie moe by dusze lub krtsze. Rni ludzie przeywaj szczcie zrn czstotliwoci.

Szczcie susznie jest okrelane mianem emocji interpersonalnej (Oatley, Jenkins 2003). Poczucia szczcia dowiadczamy wsytuacjach okazywania lub otrzymywania od innych ludzi yczliwoci, serdecznoci, mioci. Szczcie jest take nazywane emocj wspdziaania (tame). Wraz ztowarzyszcymi emo-cjami sprzyja wsppracy midzy ludmi. Wrd emocjonalnych skadnikw szczliwego ycia wymieniane s: duma zwasnych osigni, pragnienie czucia si kochan czy kochanym, rado zpracy, zkontaktw zprzyjacimi izzaj, ktrym oddajemy si wczasie wolnym, wdziczno imio dla innych, podziw dla pikna iadu wszechwiata (Diener, Biswas-Diener 2010: 238239).

Nie wszyscy badacze definiuj szczcie w kategoriach emocji lub uczu. Przestrzega przed tym Paul Ekman (2012), ktry unika pojcia szczcia na okrelenie radosnych emocji, poniewa uwaa je za niewystarczajco dokadne. Szczcie moe si odnosi do oglnego poczucia subiektywnego dobrostanu,


czyli wykracza poza pojciowy zakres emocji, gdy odnosi si do ewaluacji wasnego ycia.

W obranej przeze mnie perspektywie badawczej interesuj mnie oba sta-nowiska wobec szczcia: szczcie jest emocj uniwersaln oraz specyficznie kulturowym uczuciem spoecznym. Czciej posuguj si jednak okreleniem emocji szczcia jako kategorii szerszej.

Szczcie jako zadowolenie zycia idobrostan

Poczucie szczcia oznacza najwyszy stopie zadowolenia z ycia. Tatar-kiewicz definiowa szczcie w kategoriach penego, trwaego zadowolenia zcaoci ycia. Wtzw. cebulowej teorii szczcia Czapiskiego zadowolenie zajmuje szczeglne miejsce: tu za wol ycia (najwaniejszym elementem szczcia) mieci si obszar oglnego zadowolenia, aza nim zadowolenie zposzczeglnych sfer ycia. Wwielu teoriach ibadaniach podkrela si, e wane jest zadowolenie zistotnych sfer ycia: zdrowia, pracy, zwizkw zin-nymi, czasu wolnego (np. Diener, Biswas-Diener 2010: 261).

Zadowolenie zycia jest bardziej wraliwe na zmiany ekonomiczne ni po-czucie szczcia. Dowodem tego jest nastpujca obserwacja zespou Ronalda Ingleharta. Wlatach 19812007 oglny poziom dobrostanu w52 krajach wiata wzrs do 77%. Jednake poziom zadowolenia zycia wzrs do 63%, apoziom poczucia szczcia a do 87% (Inglehart iin. 2008: 280).

Wynik na skali zadowolenia zycia zaley od zmiennych czynnikw sytu-acyjnych badania, grupy odniesienia osb badanych, napotykanych trudnoci czy systemu wartoci. Liczne eksperymenty psychologiczne pokazuj, e ludzie wykazuj wyszy poziom zadowolenia, jeli wdniu bada wieci soce lub gdy eksperymentatorzy wywouj pozytywny nastrj (Nettle 2005: 3940). Zado-wolenie zwasnego ycia ocenia si wyej rwnie wprzypadku porwnania si do osb igrup, ktrym wiedzie si gorzej (tame: 4142).

Wedug Alana Carra szczcie definiowane jako pozytywny stan psycholo-giczny charakteryzujcy si wysokim poziomem zadowolenia zycia, wysokim poziomem pozytywnej afektywnoci, (przyjemnych stanw uczuciowych) ini-skim poziomem negatywnej afektywnoci, jest tosame zkategori dobrosta-nu subiektywnego (Carr 2009c: 66). Od szczcia czy dobrostanu subiektyw-nego odrnia si dobrostan psychiczny oraz dobrostan spoeczny. Osignicie penego potencjau psychicznego przez dan osob zapewnia jej dobrostan psychiczny. Z kolei optymalne funkcjonowanie w ramach istniejcych sieci spoecznych iswojej spoecznoci utosamiane jest zdobrostanem spoecznym (Carr 2009c). Rdzeniem dobrostanu jest redni poziom dowiadczania poczucia przyjemnoci, ktry jest niezaleny od sytuacji oraz stabilny wczasie (Diener,


Lucas 2005: 417). Dobrostan psychiczny obejmuje dwa rodzaje szczcia iza-dowolenia: ocen konkretnych aspektw ycia i chwilowe poczucie szczcia, atake oglne oceny poczucia szczcia izadowolenia zycia (Diener, Lucas, Oishi 2004: 40).

Amerykaski psycholog Ed Diener uznawany jest za pioniera bada nad do-brostanem. Do gwnych komponentw dobrostanu zalicza on pozytywny ine-gatywny afekt, globalne zadowolenie zycia oraz zadowolenie zposzczeglnych dziedzin ycia. Istotne, e szczcie nie jest stanem docelowym, lecz stanowi proces. Dobrostan psychiczny zaley od niektrych dyspozycji poznawczych, takich jak nadzieja, optymizm ipoczucie kontroli (Diener, Lucas, Oishi 2004).

Podsumowujc: szczcie subiektywne czy te dobrostan subiektywny jest zadowoleniem zycia jako caoci oraz zistotnych jego sfer. Te ostatnie wi si zkategori wartoci. Podobnie jak emocja szczcia, tak ipoczucie zado-wolenia moe mie rny stopie intensywnoci. Rzadko wystpuje sytuacja, wktrej czowiek jest zadowolony zrnych sfer swojego ycia wsposb jed-nakowy. Najczciej jestemy zadowoleni z jednych obszarw naszego ycia, a niezadowoleni z innych. Jestemy zadowoleni w rnym stopniu z sytuacji wkraju ina wiecie, znaszego ycia rodzinnego, zawodowego, uczuciowego itd. Szczcie jako dobrostan nie skada si zsamych przyjemnoci, cho ione na-daj okrelony smak naszemu yciu. Istotnymi skadowymi dobrostanu s m.in. duchowo oraz poczucie sensu ycia, wartoci icele yciowe.

Wstosunku do aksjologicznego wymiaru szczcia naley postawi dwa py-tania: (1) Czy szczcie jest wartoci uniwersaln? (2) Jakie wartoci skadaj si na ycie szczliwe?

Szczcie jako warto osobista oraz spoeczno-kulturowa

Poczucie szczcia w sensie oglnej afirmujcej postawy wobec ycia jest uniwersalne (Kleinman 1978, Czapiski 1992, Diener, Biswas-Diener 2010). Wikszo ludzi na wiecie, poza obszarami skrajnego ubstwa oraz konflik-tw zbrojnych, czuje si umiarkowanie szczliwa. Wikszo ludzi rwnie uznaje szczcie za stan podany. Poczucie szczcia dodaje jednostce ener-gii yciowej oraz wzbudza pozytywne nastawienie do innych osb, poma-gajc tym samym wdobrym funkcjonowaniu jednostki wrodzinie, wpracy oraz wspoeczestwie (Diener, Biswas-Diener 2010: 157). Do innych uni-wersalnych aspektw szczcia naley pragnienie posiadania przyjaci oraz wzbudzania szacunku, opanowania cenionych kompetencji oraz czerpania przyjemnoci zinteresujcych dla jednostki aktywnoci (tame).

Nie we wszystkich kulturach szczcie byo i jest doceniane. Dowodz tego badania Eda Dienera i Roberta Biswas-Dienera (2010). W kulturze Zachodu


zwracanie uwagi na uczucia jest naturalne ito czciej zachodni badacze podej-muj refleksj nad pojciem szczcia. Szczcie jest wan wartoci wkulturze amerykaskiej, gdzie jest ono rozumiane jako sukces finansowy oraz osobisty. Natomiast dla mieszkaca kenijskiej wioski czyny s waniejsze od emocji, apro-ba oumiejscowienie siebie na skali szczcia jest niezrozumiaa. Przekonanie, e ludzie d do uznania spoecznego majc na uwadze ostateczny cel, jakim jest osignicie osobistego szczcia, nie jest bardziej uzasadnione ni przekonanie, e ludzie poszukuj szczcia majc na uwadze ostateczny cel, jakim jest zyskanie dobrej opinii, ktrej wiadomo jest przyjemna (Ahuvia 2004: 328).

Socjologowie zwracaj uwag, e czowiek moe si znale wsytuacji emo-cjonalnego napicia ze wzgldu na konflikt pomidzy wartociami odczuwa-nymi auznawanymi. Na przykad, gdy sukces yciowy jest wartoci spoecz-n ipowinnimy si cieszy wsytuacji osigni, ale nie odczuwamy poczucia szczcia, moemy mie pewien dyskomfort iukrywa waciwy stan emocjo-nalny. Sukces nie zawsze idzie wparze zpoczuciem szczcia. Mona osign sukces wjakiej dziedzinie ycia inie czu radoci. Denie do sukcesu moe by wyczerpujce istresujce. Dyskomfort psychiczny powstaje te wsytuacji, gdy podanych wspoeczestwie wartoci nie mona osign ze wzgldu na brak rodkw imoliwoci. Socjologowie okrelaj taki stan jako anomi.

Poczucie szczcia okazuje si wysze uosb uwaajcych, e otaczajcy je wiat jest sprawiedliwy iprzyjazny. Osoby przekonane omoralnej susznoci systemu spoeczno-politycznego, w ktrym yj, lepiej oceniaj wasne ycie, maj poczucie, e je kontroluj ie wywieraj wpyw na otaczajcy wiat (Skar-yska, Cisak 2010). System wartoci politycznych jednostki (autokratyzm lub demokratyzm, konserwatyzm lub liberalizm) wie si zpoczuciem szczcia wsposb poredni: zaley od dominujcych wartoci jej otoczenia (Pettigrew 1958, Kabanoff, Ashton 1984, cyt. za: Czapiski 2004c). Wspoeczestwach dogmatycznych lub konserwatywnych osoby autorytarne ikonserwatywne s bardziej szczliwe, natomiast tam, gdzie panuje duch demokracji i liberali-zmu, wiksze poczucie szczcia wykazuj demokraci iliberaowie (Czapiski 2004c: 366).

Dla rnych ludzi szczliwe ycie moe si wiza zinnymi zestawami war-toci. Dla jednych bdzie to ycie dostatnie, wygodne, komfortowe, dla dru-gich oparte na cikiej pracy oraz dobrych relacjach spoecznych, dla jeszcze innych osb do ycia spenionego potrzebna jest cieka duchowego rozwoju osobistego. Istnieje wiele jednostkowych oraz zbiorowych zestaww wartoci szczliwego ycia.

Anna Drabarek (2011: 7071) zauwaa, e by moe wiksz szans na y-cie szczliwe ma czowiek moralny, ktry dziaa, kierujc si postaw meliory-styczn (denia do urzeczywistnienia wsobie dobra) lub soteryczn (denia


do zwalczania za wsobie iinnych). Poddaje ona krytycznej analizie wyrnio-ne postawy istwierdza: Gdy czowiek zdecyduje si ju na wybr jednej ztych postaw, ktra wznacznej mierze determinowa bdzie jego sposb denia do szczcia, gdy podejmie wysiek doskonalenia si, denia do perfekcji, moe by skazany na niezrozumienie isamotno (tame: 71).

Do aksjologicznych aspektw szczcia jeszcze powrc wdalszych rozdzia-ach ksiki: wrozwaaniach na temat ewolucji problematyki szczcia wso-cjologii, kulturowych uwarunkowa szczcia oraz wempirycznej czci pracy.

Porzdkujc rne wymiary szczcia mona wyrni kilka kluczowych obszarw: (1) poznawczy (co wiemy oszczciu ijego rdach, cznie zmitami istereotypami); (2) emocjonalny (co odczuwamy wstanie szczcia); (3) beha-wioralny (jak postpujemy wsytuacji odczuwanego szczcia zwykle czowiek szczliwy jest peen energii izaangaowania); (4) temporalny (jak dugo trwa stan naszej szczliwoci, szczcie krtkotrwae, incydentalne, a dugotrwa-e, szczcie wkontekcie teraniejszoci, przeszoci, przyszoci), (5) aksjolo-giczny (szczcie wkontekcie wartoci utylitarnych, materialnych iwartoci moralnych, duchowych, etycznych), (6) wymiar obiektywnocisubiektywno-ci (szczcie uwarunkowane czynnikami zewntrznymi a szczcie jako su-biektywny stan jednostki), (7) wymiar indywidualnyspoeczny (jednostkowe aspoeczne uwarunkowania szczcia).

Opracowanie dokadnej definicji szczcia pozostaje do dzi wyzwaniem dla filozofw oraz badaczy spoecznych. Zgadzam si z Ann Drabarek (tame), ktra pisze, e brak jednoznacznej definicji szczcia nie oznacza jego nieobec-noci wyciu czowieka. Ponadto, nie oznacza braku moliwoci badania r-nych wymiarw szczcia idobrostanu.

Wtej ksice pojcie szczcia rozpatruj na kilku poziomach. Po pierwsze, interesuje mnie emocja szczcia, na ktr skadaj si mae radoci codzien-nego ycia oraz wielkie uniesienia (towarzyszce np. twrczemu dziaaniu). Po drugie, zajmuj si szczciem jako zadowoleniem zrnych sfer ycia. Po trze-cie, bliskie jest mi rozumienie szczcia przez niemieckiego filozofa Roberta Spae manna, ktry nazywa szczcie spenionym yciem, opartym na funda-mencie yczliwoci. Rozszerzajc definicj szczcia na gruncie socjologii, de-finiuj je wkategorii oceny przez czowieka swojego ycia jako speniajcego si, rozwijajcego si na fundamencie wyznawanych przeze wartoci w da-nych warunkach spoecznych, kulturowych ihistorycznych, oraz wkontekcie wzajemnych relacji zinnymi ludmi. Wswojej definicji szczcia cz zatem wymiar jednostkowy oraz spoeczny. Istotnie, szczcie stanowi dowiadczenie indywidualne jest odczuwane oraz przeywane przez czowieka wwymiarze biograficznym. Zarazem niemae znaczenie maj uwarunkowania spoeczne, kulturowe, historyczne.

272. Szczcie akategorie pokrewne

2. Szczcie akategorie pokrewneSzczcie jest pojciem, ktre towarzyszy innym koncepcjom ikategoriom. Refleksje na temat kategorii pokrewnych warto rozpocz od poj: tosamo-ci oraz sensu ycia, wanych nie tylko wfilozoficznych analizach szczcia, lecz take cennych dla socjologw prowadzcych badania na temat szczcia.

Tosamo isens ycia

Kategoria tosamoci jest jedn zkluczowych wsocjologii humanistycznej, zwaszcza winterakcjonizmie symbolicznym. Tosamo jest okrelana jako zbir wyobrae, sdw i przekona aktora spoecznego o samym sobie (Bokszaski 2002: 252). Ju klasycy socjologii cho jeszcze nie uywajc pojcia tosamoci zajmowali si spoecznymi aspektami tworzenia tego zbioru wyobrae jednostki osamej sobie. Charles Horton Cooley zwraca uwag na to, jak jednostka postrzega siebie oczami innych ludzi (koncepcja jani odzwierciedlonej), aGeorge Herbert Mead dodawa, e szczeglne znaczenie wzbiorze przekona jednostki jest znaczcy inny oraz umiejt-no podejmowania roli innego. Zkolei Robert Ezry Park wiza koncepcj siebie zrepertuarem odgrywanych przez jednostk rl spoecznych (tame: 252253). Do nauk spoecznych pojcie tosamoci, rozpatrywane wwymia-rze biograficznym, wprowadzi psycholog spoeczny Erik Erikson. W jego definicji tosamo to stabilna formua autodefinicji powstajca wpunkcie przecicia trzech podstawowych wymiarw egzystencji jednostki: moliwo-ci jej organizmu, jej aspiracji iszans oraz rl spoecznych iprototypowych karier oferowanych przez spoeczestwo (cyt. za: tame). Niepowodzenia wzintegrowaniu trzech wyrnionych przez Eriksona wymiarw prowadziy do dyfuzji tosamoci, przejawiajcej si m.in. wnieumiejtnoci kierowa-nia sob przez jednostk.

Podobnie do szczcia, tosamo jest egzystencjalnym problemem czowie-ka. Rozwaajc zagadnienie szczcia, odnosimy je przede wszystkim do oso-bowoci czowieka, szczcie jest bowiem wymiarem bardzo osobistym. Kada osoba, odpowiadajc na pytanie: Kim jestem?, dy do okrelenia wasnej to-samoci. Do niego dochodz pytania: Jaki jestem?, Czy jestem szczliwy?, Wjakich rolach czuj si speniony?. Odpowiedzi na te pytania mog si r-ni zbiegiem ycia jednostki. Tosamo nieraz jest definiowana wkategoriach projektu, awan rol odgrywa wnim czas iprzestrze. Mona zatem powie-dzie, e dzisiaj jest si szczliwym, czy te e miao si szczliwe dziecistwo, lub e ma si nadziej, e za dziesi lat bdzie si szczliwym, speniajc si wwanej dla siebie roli.


Jednostkowa (osobista) tosamo skada si zwielu rnych elementw (sa-mowiedzy, samooceny, systemu wartoci, rl i in.), aocena siebie wkategorii poczucia szczcia idobrostanu jest tylko jednym znich. W tosamoci jed-nostkowej wane s elementy odrbnoci, cigoci, spjnoci. Szczliwa osoba to taka, ktr cechuje zgoda zsamym sob (Spaemann 1995, cyt. za: Golka 2010: 372), poczucie harmonii, adekwatne postrzeganie siebie iwiata. Samore-alizacja jako denie czowieka do harmonijnej tosamoci jest przejawem d-enia czowieka do szczcia. Wie si to zpoczuciem wolnoci, mocy, radoci (tame). Ponadto, osoba, ktra angauje si wwiele rl spoecznych, rozszerza-jc wasn tosamo, czuje si bardziej szczliwa ni taka, ktrej tosamo zawona jest do niewielkiej liczby rl spoecznych (Czapiski 1992: 63).

Anthony Giddens (2001) zwraca uwag na fakt, e tosamo jednost-ki wie si z jej biografi, refleksyjnym odnoszeniem si do wasnego ycia. Wzmieniajcych si szybko warunkach wspczesnego wiata potrzebne jest poczucie ontologicznego bezpieczestwa, wmiar staej tosamoci. Wrzeczy-wistoci nie wszyscy ludzie maj harmonijne tosamoci. Poczucie depresji staje si udziaem coraz wikszej liczby osb. Na podstawie danych wiatowej Or-ganizacji Zdrowia szacuje si, e w2020r. depresja bdzie jedn znajbardziej rozpowszechnionych chorb na caym wiecie, zajmujc drugie miejsce, za cho-robami serca (WHO).

Nie tylko tosamo, lecz take sens ycia jest wan kontekstow katego-ri dla zrozumienia pojcia szczcia. Kazimierz Obuchowski definiuje sens ycia jako potrzeb czowieka polegajc na tworzeniu wasnej koncepcji y-cia, wktrej moe on si spenia, rozwija swoj osobowo iwykorzystywa moliwoci. Sens ycia to nadawanie yciu wartoci wykraczajcej poza samo istnienie czowieka (Obuchowski 1995: 82).

W perspektywie socjologicznej sens ycia mona pojmowa jako swoist sfer percepcji, przey, ocen, indywidualnych dnoci yciowych i dziaa ludzkich, zwizanych zpozytywn akceptacj ycia, uporzdkowanych wedug jakiej hierarchii celw i wartoci, ktrych podoem s indywidualne prefe-rencje iwybory oraz szeroko rozumiana komunikacja midzyosobowa, bd-ca interakcj iwspdziaaniem (Mariaski 2013: 47). Szczegln uwag wtej definicji sensu ycia zwraca pojcie wartoci. Osobowo czowieka rozwija si pod wpywem wartoci nadajcych yciu sens, wartoci podanych, nawet jeeli nie zawsze realizowanych czy nawet nie wpeni moliwych do realizacji (tame: 119).

Pytanie osens ycia pojawia si czsto wsytuacji traumatycznej, ale moe te by skutkiem spontanicznego pozytywnego przeycia wskazujcego, e jest si na waciwej drodze, e dy si do susznych itwrczych celw wpo-czuciu odpowiedzialnoci (tame: 57). Janusz Mariaski postrzega sens ycia


jako pojcie szersze od poczucia szczcia izadowolenia zycia. Zadowolenie utrwala poczucie sensu ycia, asens ycia jest warunkiem szczcia pojmowa-nego jako zadowolenie (tame: 88). Czowiek moe uwaa, e ycie jest sen-sowne idaje mu zadowolenie, albo e ycie jest sensowne, ale nie przynosi mu zadowolenia. Moe te by tak, e postrzega ycie jako bezsensowne iwnie wt-pi, lub e nie dostrzega wyciu zbyt wiele sensu, ale czerpie zniego zadowolenie. Wliteraturze przedmiotu uwaa si, e bardziej realistyczne pytanie osens y-cia stawia czowiek wwieku ok. 24 lat. Wtakim te wieku bya cz modziey akademickiej uczestniczcej wmoich badaniach. Jak wynika zwywiadw in-dywidualnych, modzie akademicka definiuje szczliwe ycie wkategoriach sensotwrczych. I cho nie pytaam bezporednio o poczucie sensu ycia, to zwypowiedzi studentw mona wyczyta rozmaite sensy: odpowiednie wype-nienie swojej roli, wiara wBoga, pomoc innym by wymieni niektre.

Sens ycia obejmuje dziaania (okazywanie radoci ycia, zainteresowania, pomoc innym, denie do ideau itp.) oraz cele oglne (mio, szczcie, ro-dzina itp.) (Skrzypiska 2002: 276). Wteorii systemw zachowa spoecznych szczcie jest pojmowane jako optymalne dziaanie oparte na realizacji ycio-wych celw. Wsplnym elementem obu rozwaanych kategorii jest zatem celo-wo. Polskie badania Anny Porczyskiej-Ciszewskiej (2013) przeprowadzone na grupie studentw pokazay, e osoby z silnym poczuciem sensu wasnego istnienia czciej dowiadczaj szczcia. Ponadto autorka wykazaa, e do-wiadczenia przepywu 1 (czyli szczeglnego rodzaju poczucia szczcia) zale od pewnych cech podmiotowych: skonnoci do podejmowania zachowa ry-zykownych, ekstrawersji, otwartoci oraz sumiennoci.

Na poczucie szczcia wpywa nie tylko okrelenie siebie wkategoriach to-samoci isensu ycia, lecz take nasz sposb mylenia oswoim yciu iowiecie (Diener, Lucas, Oishi 2004: 4344). Niektre osoby czciej przywouj pozy-tywne aspekty swojego ycia idostrzegaj dobro wotaczajcym wiecie, czuj si odpowiedzialni za swoje ycie, s ufni i otwarci na nowe dowiadczenia, czsto przeywaj pozytywne emocje, czuj si autorami swojego ycia, wierz, e uda im si osign swoje cele yciowe czyli maj nadziej 2.

1 W1988r. Mihaly Cskszentmihlyi wprowadzi do psychologii koncepcj przepy-wu optymalnego dowiadczenia (flow). Stanw optymalnego dowiadczenia doznajemy, gdy angaujemy si wczynnoci wymagajce motywacji wewntrznych ipewnych umie-jtnoci. Zdarza si ono zazwyczaj, gdy uprawiamy hobby, ale moe towarzyszy nauce czy pracy.

2 Tak kategori osb opisa psycholog Seymour Epstein (1994). Wyrni on dwie odmienne kategorie: osb, ktre postrzegaj otaczajcy je wiat jako wrogi, dowiadczaj-cych stresu, nastawionych pesymistycznie, znisk samoocen, oraz osb, ktre postrze-gaj wiat jako miejsce neutralne (ani dobre, ani ze) ikoncentruj si na doskonaleniu


Nadzieja ioptymizm 3

Nadzieja obejmuje poznawczy obszar pojcia szczcia. Opiera si na prze-konaniu, e w przyszoci czowiek osignie jakie dobro. Nadzieja ma dwa wymiary: indywidualny oraz zbiorowy. Francuski socjolog mile Durkheim (1999 [1883]) okrela nadziej jako zbiorowe uczucie, ktrego mona si na-uczy iktrego nie naley lekceway. Podstaw nadziei jest pami oprzezwy-cianiu nieszczliwych wydarze wprzeszoci oraz kierowanie si ku lepszej przyszoci. Wedug Durkheima (tame, za: Neves 2003: 178) nadzieja jest form szczcia, ktra odrzuca rozpacz. Nadzieja zbiorowa (kolektywna) jest grupowym przekonaniem, e dziki solidarnemu wykonywaniu zada idziki silnej motywacji, dana zbiorowo osignie wprzyszoci wsplne dobro (cel) zokrelonym prawdopodobiestwem (Kozielecki 2006: 197). Nadzieja zbio-rowa sprzyja zaufaniu spoecznemu, zwaszcza zaufaniu uoglnionemu, czyli ywionemu wobec innych osb, ktrych nie znamy.

Realistyczna nadzieja rni si od zudze, zaklinania rzeczywistoci, pozy-tywnego mylenia, opiera si na dziaaniu jednostek izbiorowoci. Mona te wyrni nadziej eschatologiczn itranscendentaln (na ycie wieczne). Tam, gdzie brakuje szczcia izadowolenia zycia, moe istnie nadzieja na lepsze jutro. Nadzieja jest potrzebna czowiekowi cierpicemu. Wymaga odwagi, po-siadania celu, woli ycia.

Leon Dyczewski (2002) wskazywa na nadziej jako cenion warto wpol-skiej kulturze nawet wbeznadziejnych sytuacjach yciowych (hope in spite of hopelessness). Nadzieja na lepsze ycie towarzyszya przemianom systemowym, pomimo e zachodziy one wrealiach spadku poziomu ycia, rosncego bez-robocia, ubstwa oraz rozwarstwienia spoecznego (Zagrski 1994). Wyjania-no to efektem tunelowym 4, zwizanym ze zjawiskiem oczekiwania poprawy sytuacji materialnej nawet wrd osb znajdujcych si wtrudnej sytuacji y-ciowej, wiar wobietnic cudu gospodarczego. Wanie nadzieja rodzia ak-ceptacj zachodzcych zmian w polityce i gospodarce, umoliwiajcych uru-chomienie instytucji wolnego rynku oraz demokracji.

swoich kompetencji, s indywidualistami iczerpi satysfakcj zrealizacji wasnych zamie-rze. Wicej na temat tej oraz innych psychologicznych koncepcji nadziei pisze Katarzyna Growiec (2010).

3 Wicej onadziei ioptymizmie pisaam wartykule: Kanasz 2013: 4769. 4 Pojcie efektu tunelowego zostao ukute przez Alberta Hirschmana w1981r. wod-

niesieniu do krajw rozwijajcych si, a nastpnie zaadaptowane przez Clausa Offego w 1991 r. do analizy transformujcych si krajw postkomunistycznych. Wicej na ten temat pisze Krzysztof Zagrski (1994).


Nadzieja inaczej moe si rozkada wposzczeglnych grupach spoecznych, rnie usytuowanych wstrukturze spoecznej. Dobrze jest, gdy mode poko-lenie ma nadziej na realizacj wasnych marze oraz z optymizmem patrzy wprzyszo. Otym, czy elita wspczesnych modych dorosych ma nadziej, pisz wdrugiej czci ksiki, odnoszc si do zbiorowoci zbadanej modziey akademickiej wWarszawie.

W socjologii wspczesnej zwraca si uwag na zagadnienia kultury opty-mizmu oraz jego roli wyciu codziennym ludzi (Bennett 2011). Optymizm jest rozumiany jako nadzieja na realizacj przyszych zamierze. Tak perspektyw wdefiniowaniu optymizmu Oliver Bennett przyjmuje od Lionela Tigera, przed-stawiciela psychologii ewolucyjnej. Tiger odrnia duy optymizm od maego optymizmu. Pierwszy dotyczy spraw makrospoecznych, takich jak stan gospo-darki, wynik walki politycznej; drugi typ optymizmu dotyczy spraw bardziej osobistych: nadziei na szybk popraw zdrowia, na znalezienie pracy itd. Bennet definiuje optymizm jako szczeglny sposb patrzenia wprzyszo. Wedug Ti-gera szczegln rol wewolucji odegraa m.in. religia. To pierwotne religie s prototypem nadziei, stanowi remedium na lk przed przemoc lub mierci. Istniej te inne wane instytucje promujce kultur optymizmu: rodzina, psy-choterapeuci, nauczyciele, politycy. Zadaniem socjologa jest zdaniem Bennetta analizowa, wjaki sposb optymizm jest przekazywany nastpnym pokole-niom, jak rne instytucje ipraktyki spoeczne promuj kultur optymizmu.

Podsumowujc: nadzieja ioptymizm s potrzebne woglnym dobrostanie jednostki i spoecznoci. Kategorie te wskazuj na wany aspekt temporalny szczcia: ukierunkowania na przyszo. Kolejn wan kategori socjologicz-n, zwizan ztematem szczcia idobrostanu, jest jako ycia.

Jako ycia

Jako ycia jest pojciem zoonym, majcym rne wymiary. Najczciej wyodrbnia si wymiar obiektywny oraz subiektywny. Obiektywna jako ycia jest zbliona do okrele warunki ycia czy poziom ycia. Zazwy-czaj obejmuje takie zagadnienia, jak: aktywno ekonomiczna i sytuacja dochodowa, wyywienie, zasobno materialna, warunki mieszkaniowe, ko-rzystanie zpomocy spoecznej, ksztacenie dzieci, uczestnictwo wkulturze i wypoczynku, korzystanie z usug systemu ochrony zdrowia, ubezpiecze-nia izabezpieczenia emerytalne, postawy proekologiczne itd. (Borys, Rogala 2008: 13, Czapiski 2009a).

Subiektywna jako ycia dotyczy oceny stopnia zaspokojenia potrzeb czo-wieka, jego subiektywnego postrzegania ycia wkontekcie wartoci oraz spo-ecznych, gospodarczych i politycznych warunkw (Borys, Rogal 2008: 13).


Obejmuje nastpujce, bardziej szczegowe wymiary: ocen zadowolenia zposzczeglnych dziedzin iaspektw ycia fizycznego, psychicznego, ducho-wego, ogln ocen dobrobytu, dobrostanu fizycznego, psychicznego, ducho-wego itd. (tame: 14). Poczucie szczcia jest jednym zwielu aspektw dobro-stanu duchowego (wtym: ocena woli ycia, poczucia mioci bezwarunkowej, poczucia empatii wobec siebie i innych). Zazwyczaj mierzy si je na podsta-wie pytania oocen wasnego poczucia szczcia na okrelonej skali. Poprawa obiektywnych parametrw jakoci ycia niekoniecznie przekada si na su-biektywny jego wymiar, wtym na odczuwane szczcie (Campbell 1976, Borys, Rogal 2008: 14). Czowiek moe prowadzi ycie dostatnie, bezpieczne, kom-fortowe, ale nie zawsze uwaa takie ycie za szczliwe. Ina odwrt, borykajc si zrozmaitymi przeszkodami na swojej drodze yciowej iyjc wtrudnych warunkach, ale aktywnie stawiajc im czoa, czowiek moe postrzega swoje ycie jako udane.

WPolsce badania jakoci ycia prowadzone s przez rne instytucje: ZUS, CBOS iinne orodki opinii publicznej, organizacje midzynarodowe, orodki akademickie. Wlatach 80. zajmowano si przede wszystkim badaniem warun-kw ycia. Pierwsze systematyczne badania sondaowe na temat jakoci ycia przeprowadzono wlatach 19911997 wramach Polskiego Generalnego Sonda-u Jakoci ycia. Od roku 2000 wanym rdem danych s badania warun-kw ijakoci ycia Polakw prowadzone pod kierunkiem Janusza Czapiskiego (Diagnoza Spoeczna). W regionalnym wymiarze warto wspomnie o bada-niach prowadzonych od 2002r. pod kierunkiem Ryszarda Cichockiego na te-mat jakoci ycia mieszkacw Poznania (Cichocki 2005). Wobszarze spoecz-no-demograficznym lokuj si badania Zbigniewa Woniaka nad dobrostanem seniorw (Woniak 1997), badania jakoci ycia modziey akademickiej (Str-zik 2009), badania jakoci ycia rnych grup spoecznych wwymiarze interdy-scyplinarnym (Derbis 2008).

Problematyka jakoci ycia jest tematem badawczym take wsocjologii me-dycyny. wiatowa Organizacja Zdrowia definiuje jako ycia jako indywi-dualny sposb postrzegania przez jednostk jej pozycji yciowej wkontekcie kulturowym isystemie wartoci, wktrym yje oraz wodniesieniu do zada, oczekiwa istandardw wyznaczonych uwarunkowaniami rodowiskowymi (WHOQOL 1995, cyt. za: Tobiasz-Adamczyk 2009: 121). Pojcie jakoci ycia odwouje si do stopnia, wjakim ludzie wyraaj rado czy te satysfakcj zy-cia (Bowling 1995, za: Tobiasz-Adamczyk 2009: 121).

Badania empiryczne zzakresu socjologii medycyny pokazuj znaczenie su-biektywnego postrzegania wasnego zdrowia przez pacjentw, ktre to postrze-ganie nieraz odbiega od definicji zdrowia autorstwa profesjonalistw uznajcych przeprowadzone leczenie za sukces. Przewleka choroba lub niepenosprawno


zmieniaj moliwoci adaptowania si przez osob chor lub niepenosprawn do rodowiska spoecznego (powrotu do pracy, do rodziny). Podejmowane s liczne badania na temat jakoci ycia wrnych chorobach, osb zrnym ro-dzajem istopniem niepenosprawnoci.

Wanym aspektem dobrego samopoczucia jest nasza zdolno adaptacji czy te przystosowania si do zmian. Spostrzeenie, i przystosowujemy si wwikszym stopniu do pewnych bodcw ni do innych otwiera moliwo, e przeniesienie zasobw zjednej kategorii do innej mogoby spowodowa trwae zmiany wpoziomie dobrego samopoczucia (Frank 2008: 323).

Socjologia zdrowia wskazuje na rol zadowolenia z ycia i szczcia take wrd zdrowych ludzi. Badajc zdrowie wwiadomoci spoecznej pracowni-kw przemysu, Krzysztof Puchalski (1997) poza innymi czynnikami dostrze-ga rol filozofii ycia, na ktr skadaj si potrzeba zadowolenia iszczcia, umiarkowanie, unormowane izorganizowane ycie.

Jako ycia nie zawsze inie tylko rozpatrywana jest wkontekcie zdrowia. Rwnie istotne s inne wymiary. Kategoria jakoci ycia bywa konfrontowana zdobrostanem (poczuciem szczcia). Przytocz wtym miejscu sowa Jadwigi Daszykowskiej (2010: 62): Z pedagogicznego punktu widzenia wskanikiem jakoci ycia nie bdzie szczcie, ale satysfakcja zdobrego ycia osigana dziki wartociom (wolnoci, odpowiedzialnoci, odwadze, poczuciu wasnej godno-ci, rozumieniu iposzukiwaniu sensu, uczestniczeniu wyciu drugiego czo-wieka itd.), umoliwiajcym kreowanie wasnej egzystencji. Takimi wskanika-mi bd rwnie zadowolenie yciowe, moliwo przejawiania iwykorzystania zasobw indywidualnych, intelektualnych i twrczych. Jeli przez szczcie rozumiemy poczucie radoci izadowolenia zycia, to jako ycia jest zdecy-dowanie szersz kategori. Natomiast gdy uwzgldnimy bardziej szerok defi-nicj szczcia jako ycia speniajcego si, mona znale wicej podobiestw pomidzy jakoci ycia aszczciem. Wobydwu przypadkach znaczenie ma wymiar aksjologiczny, sens ycia, samorealizacja, wymiar jednostkowy oraz spoeczny. Mimo odniesie do subiektywnych wymiarw (np. zadowolenia, radoci) koncepcje jakoci ycia nie wyczerpuj fenomenu szczcia, poniewa szczcie jest dowiadczeniem wyjtkowym iwielowymiarowym.

Podsumowujc dotychczasowe rozwaania, warto podj prb uporzdko-wania kategorii szczcia wodniesieniu do tosamoci i sensu ycia, nadziei, optymizmu, jakoci ycia.

Wwymiarze poznawczym najbliej pojcia szczcia jest kategoria zadowo-lenia zycia. Oznacza ona ocen ycia jako mniej lub bardziej udanego, przyno-szcego poczucie radoci idumy. Zarwno poczucie szczcia, jak izadowolenie zwykle s skadowymi dobrostanu oraz subiektywnego wymiaru jakoci ycia. Tosamo isens ycia s wanymi zmiennymi kontekstowymi indywidualnego


poczucia szczcia, anadzieja ioptymizm stanowi wane wewntrzne uwa-runkowania szczcia.

Wmojej pracy rozpatruj szczcie na kilku poziomach. Po pierwsze, uy-wam pojcia szczcia w odniesieniu do uniwersalnej emocji (szczliwoci, radoci w rnych odmianach). Po drugie, interesuje mnie jednostkowa sen-sotwrcza konstrukcja szczcia. Wdrugim znaczeniu szczcie jest zoonym wieloaspektowym procesem nadawania yciu sensu, poszukiwania wasnych cieek samorealizacji, zadowoleniem zistotnych sfer ycia, orientacj ku przy-szoci. Takie rozumienie szczcia opiera si na systemie wartoci ijest zako-rzenione wcodziennoci, biografii, spoeczestwie ikulturze. Wie si zpo-czuciem spenienia oraz nadziei.

3. Kulturowe aspekty szczciaKultura okrela sposoby definiowania, przeywania i wyraania szczcia. Kulturowy kontekst rozwaanych zagadnie opiera si na cenionych nor-mach, wartociach oraz reguach postpowania. Obejmuje take sfer auto-definicji istereotypw. Wjednych spoeczestwach naley wykazywa nie-zadowolenie, ukrywa wasn rado, narzeka. Winnych, nawet wtrudnej sytuacji yciowej, naley okazywa pogod ducha.

Rnice kulturowe wpostrzeganiu szczcia: Zachd iWschd

Pojcie szczcia jest odmiennie definiowane wkulturach Zachodu iWscho-du. Dla Amerykanw szczcie jest intensywn emocj, zwizan zoptymi-zmem ienergi. Dla mieszkacw Indii iChin szczcie to stan harmonii ispokoju (Diener, Biswas-Diener 2010: 155). Duma jest dobrym predykto-rem szczcia wodniesieniu do Amerykanw, ayczliwo iprzyjazne na-stawienie do innych cechuje poczucie szczcia Japoczykw (Kitayama, Mesquita, Karasawa 2006, Diener, Biswas-Diener 2010: 157). Wkulturze Za-chodu dominuj zadaniowo zorientowane (aktywne) sposoby radzenia sobie wtrudnych sytuacjach yciowych, wkulturze Wschodu za praktykowane s techniki dowiadczania wiata takim, jakim jest, bez jego zmiany (Czapiski 2009b: 290).

Wartych uwagi przykadw kulturowej specyfiki szczcia idobrostanu do-starcza antropologia. Unni Wikan (2012) analizowaa rol pozytywnych emocji wbalijskiej moralnoci iochronie zdrowia. Tu smutek uznawany jest za niebez-pieczny dla jednostki ijej otoczenia. Kiedy jeste smutna, to jakby bya chora wsercu. Czujesz si saba ibezbronna, nie masz energii czy mocy (bayu), jeste

353. Kulturowe aspekty szczcia

zawsze zakopotana []. Musisz kierowa sercem, by zapomnie o smutku. Wprzeciwnym razie jeli jeste smutna, moesz tym kogo zarazi (tame: 377). Zwyczaj nakazuje, aby wtrudnych sytuacjach yciowych (np. po mierci bliskiej osoby) stara si szybko doj do rwnowagi. Ma temu suy poczucie humoru, uczestnictwo wradosnych wydarzeniach, pogodny wyraz twarzy. Ni-kogo nie obwinia si, kiedy zachoruje, ale ocenia si jako samolubne iaspoecz-ne, gdy kto nie stara si wyzdrowie. Uleczenie wymaga dobrego czucia-myle-nia. Kierowanie sercem staje si zatem powinnoci moraln, ktr utwierdzaj sankcje zbiorowe, by chroni zdrowie ipomylno (tame: 372).

Kulturowe rnice w postrzeganiu szczcia opisuj take dziennikarze ipodrnicy. Jak zauwaya pisarka idziennikarka Elizabeth Gilbert, dla ko-biet nalecych do ludu Hmongw zWietnamu pytanie oto, czy maestwo uczynio kobiet szczliw, byo niezrozumiae. Liczyo si, e maestwo byo funkcjonalne, speniao swoj rol. Inaczej jest wkulturze amerykaskiej. Mnie jednak zawsze uczono czego przeciwnego: tego, e pogo za szczciem jest moim naturalnym (nawet narodowym) prawem, przysugujcym ztytuu urodzenia. Poszukiwanie szczcia jest uczuciowym znakiem firmowym mo-jej kultury. Ito nie zwykego, jakiego tam szczcia, ale szczcia gbokiego, wrcz bezgranicznego. Ac moe przynie czowiekowi wiksze szczcie ni romantyczna mio? Mnie przynajmniej nasza kultura zawsze uczya, e ma-estwo powinno by zadban cieplarni, wktrej mog rozkwita romantycz-ne uczucia (Gilbert 2010: 6667).

Podsumowujc, naley stwierdzi, e spoeczestwa rni si normami kulturowymi dotyczcymi tego, czym jest szczcie, oraz postawami wobec swojego oraz cudzego szczcia czy nieszczcia.

Typ kultury iszczcie

Take typ kultury (tradycyjna, wysoka, popularna) rnicuje idee szczcia. Wkulturze tradycyjnej szczcie jest rozumiane jako pomylny los, ktry za pomoc rozmaitych praktyk mona przywabi bd odstraszy. Przesdy na temat szczcia inieszczcia gosz: Nie chwal si swoim szczciem, bo je zauroczysz (chyba eby splun wbok, najlepiej po trzykro lub odpu-ka wsurowe drewno), Podkowa znaleziona ido progu lub uszaka drzwi wejciowych przybita, szczcie domowi zapewnia, Czterolistn koniczyn znale, da szczcie, Kominiarza spotka dobry znak (dla potwierdzenia naley si zapa za guzik, ewentualnie okrcajc go 3 razy), Dziecko si wczepku na gowie (fragmencie oyska) urodzi, cae ycie bdzie miao pomylne, Pa (symbolicznie) za otrzyman chusteczk, anie bdziesz ni ez ociera (Kobyliski 1990, cyt. za: Roek 2009: 2733). Polskie przysowia


ukazuj aktywn postaw wobec szczcia: Kady jest kowalem swego szczcia, Wszczciu ma miej nadziej, bo sabo nie, kto nie sieje. Zba-da CBOS-uz2008r. wynika, e Polacy s przesdni. Wierz wpecha (np. kojarzonego ze spotkaniem czarnego kota) lub pomylny los (kojarzony ze spotkaniem kominiarza). Co czwarty dorosy Polak wierzy, e spotkanie ko-miniarza moe przynie szczcie, aco drugi przy tym spotkaniu apie si za guzik (CBOS 2011a: 2, 5). Najbardziej popularnym przesdem jest trzymanie kciukw: wierzy wto 29% Polakw, apraktykuje to trzy czwarte badanych. Wmniejszym stopniu popularne s takie przesdy dotyczce powodzenia, jak znalezienie czterolistnej koniczyny, talizman oraz liczba siedem. General-nie, Polacy nieco czciej deklaruj wiar wprzesdy zwiastujce powodze-nie ni te, ktre mog przynie nieszczcie (tame: 3). Jest to zrozumiae, poniewa ludzie pragn pomylnego ycia. Wtym celu uywaj rwnie roz-maitych przedmiotw, czyli talizmanw.

Korzystanie zmagicznych przedmiotw na szczcie opiera si na dwch strategiach (Brzozowska 2005: 102103). Zjednej strony, szczciu trzeba po-mc, co oznacza prb wyjcia poza logik fatum. Zdrugiej noszenie czy te uywanie talizmanu stanowi praktyk asekuracyjn (na wszelki wypadek). Ambiwalencja talizmanw ujawnia si rwnie wich jednoczesnej przynale-noci do sfery komercyjnej (talizman kupowany na szczcie) oraz osobistej ispoecznej (talizman jako prezent wwymianie spoecznej). Talizmany peni rwnie funkcj porzdkujc rzeczywisto idziki ich namacalnemu, przed-miotowemu charakterowi stabilizuj, domykaj niejako pojcia abstrakcyjne, takie jak szczcie, stajc si ich ekwiwalencj. Talizmany (wraz zca rodzin przedmiotw magicznych) s zatem zarwno metonimi, jak imetafor nad-przyrodzonego porzdku sacrum (tame: 103).

Wpolskiej tradycji ludowej figurki iobrazy yda obdarzano magicznymi waciwociami szczcia i pomylnoci. Wierzono, e ydzi stali na grani-cy naszego wiata iprzez to speniali rol mediacyjn, gwarantujc spenienie wszelkich ycze (Roek 2009: 102). Figurki iobrazy yda liczcego pieni-dze kupowano wprezencie lubnym, atake zokazji urodzin, imienin, awansu. Znane powiedzenie mwi: yd si zjawi rano wponiedziaek cay tydzie bdzie udany (tame: 2731). Zarwno podkowy, jak iobrazy yda liczcego pienidze nadal mona zobaczy wpolskich mieszkaniach oraz uhandlarzy na straganach ulicznych.

Wkulturze wysokiej szczcie jest wynikiem refleksji, namysu oraz etyczne-go postpowania (wymagajcego okrelonego wysiku oraz odpowiedzialnoci, uwzgldnienia dobra innego czowieka, anie tylko dbania owasny interes), na-tomiast we wspczesnej kulturze popularnej szczcie czsto umieszczane jest w kontekcie wielozmysowoci, postpowania wedle zasady maksymalizacji


wasnych przyjemnoci. Wspczesna kultura popularna nawouje do cieszenia si yciem, ycia chwil (tu iteraz) iczerpania zniego penymi garciami (np. poprzez wypoczynek typu all inclusive). Wpokonywaniu lkw, niepokojw, depresji, atake wskupieniu si ikoncentracji (potrzebnych wwycigu osuk-ces) maj pomc rodki farmakologiczne: od prozaku po napoje energetyczne. Tak tendencj zwizan zkultur popularn Zbyszko Melosik nazwa farma-kologizacj szczcia (Melosik 2013).

Osobnym kulturowym aspektem szczcia s prezentacje tego zagadnienia wmediach (Kanash 2012, Kanasz 2013c). Ciekawe pod tym wzgldem jest spoj-rzenie na reklam. Ewa Szczsna (2001: 205) wskazuje, e przekaz reklamowy wytwarza pewne modele obrazy dobra, pikna, szczcia. Wsptworzy tym samym now ikonografi, ktra znosi trud jako warunek szczcia (tame: 707). Wpozyskiwaniu mioci i szczcia nie trzeba si szczeglnie stara, wystar-czy skorzysta zodpowiedniego reklamowego produktu, bdcego donatorem szczcia. Z kolei czowiek sukcesu jest pokazywany jako zadowolony i bez wikszych zmartwie. Szczsna susznie zauwaa, e paradoksalnie wniepe-nowartociowoci reklamowego szczcia znajduje si element obrony jego war-toci. Reklamy s konstruowane na podstawie socjologicznych bada rynku, ktre okrelaj pragnienia idenia ludzi. Adresat reklamy rozpoznaje je jako wasne. Reklamy aktywnie wykorzystuj jeden znajbardziej podstawowych mi-tw, czyli mit raju. Rajskim yciem kusi reklama zachcajca do konsumpcji, obiecujca spenienie iharmoni.

Luk pomidzy obecnym poczuciem szczcia czy nieszczcia aprzyszym (niemoliwym do zrealizowania) penym szczciem wykorzystuj producen-ci terapii szczcia, czyli poradnikw, lekw, treningw. Propaguje si ide, e szczcia mona si nauczy, e mona zwikszy dowiadczane poczucie szczcia.

We wprowadzeniu do jednego zbrytyjskich poradnikw pt. Jak by szcz-liwym czytamy: Oto dobra wiadomo kady moe nauczy si by bar-dziej radosnym. Badania naukowe coraz wyraniej dowodz, e szczcie jest umiejtnoci, ktr mona przyswoi, podobnie jak gr na skrzypcach albo jazd na rowerze (Hoggard 2010: 9). Co wicej, poradnik zapewnia, e nawet wkilka tygodni mona poprawi swj dobrostan. Pomocne wskazwki umiesz-czono wtzw. manifecie szczcia: Ruszaj si, ciesz si ztego, co masz, powi troch czasu na rozmow, posad jak rolin, czas ogldania telewizji skr opoow, zadzwo do przyjaciela, serdecznie si pomiej, codziennie spraw so-bie nagrod, zrb co dobrego (tame: 17). Taki zestaw porad jest wyrazem wspczesnej kultury popularnej. Nie zawsze osiganie poczucia szczcia jest zadaniem miym iprzyjemnym. Nieraz wymaga wysiku, samodyscypliny, wy-rzecze (take rezygnacji zniektrych rodzajw przyjemnoci).


Wmaju 2005r. medialny eksperyment spoeczny przeprowadzio BBC oraz grupa szeciorga specjalistw zajmujcych si szczciem wWielkiej Brytanii, pod kierunkiem psychologa Richarda Stevensa. Miejscem eksperymentu zo-stao miasteczko Slough (nazwa ma dwa znaczenia: trzsawisko, wylinka wa), oddalone ok. 40 km od Londynu (Hoggard 2010). Slough ma 119 tys. mieszkacw, cechuje je relatywnie niski poziom bezrobocia, zrnicowanie populacji oraz standardowy poziom zadowolenia mieszkacw wskali caego kraju. Dla 50 ochotnikw spord mieszkacw Slough przygotowano seri za-j majcych na celu zwikszenie poczucia szczcia. Zakadano, e szczcie rozprzestrzeni si na wikszy obszar. Eksperyment trwa 12 tygodni. Ochot-nicy m.in. uczyli si piewu, uczestniczyli wwyprawie do Parku Narodowego New Forest, rozwijali wasne zainteresowania, zachcali innych mieszkacw do przestrzegania zasad goszonych wtzw. manifecie szczcia. Finaem eks-perymentu byo wito, wramach ktrego oprcz wystpw ochotnikw zosta odsonity obraz umiechnitej twarzy zoonej z2 tys. zdj zrobionych przez mieszkacw. Kana BBC przygotowa i wyemitowa serial Making Slough Happy. Jak opisuje swj udzia weksperymencie jeden zuczestnikw: Dc do zwikszania naszego wewntrznego poczucia szczcia, musielimy uwanie przyglda si samym sobie, naszym uczuciom, wspomnieniom imylom co nie zawsze byo atwe iprzez co nieraz byem bliski paczu. Jednak dziki temu niewiarygodnie duo dowiedziaem si osobie, tak wic wostatecznym rozra-chunku byo to dla mnie dowiadczenie pozytywne (tame: 18). Jeszcze inny uczestnik dostrzega rnic pomidzy eksperymentem arzeczywistoci, cho ma nadziej, e manifest szczcia znajdzie wicej zwolennikw: Nagle, dzi-ki udziaowi wczym takim jak eksperyment wSlough, czujesz si naprawd potn osob. Wziwszy sobie do serca przykazanie mioci bliniego, zainwe-stowawszy wlokaln spoeczno iwludzi, zechcesz wyj na ulic, zatrzyma pierwszego napotkanego przechodnia izapyta go, czym si zajmuje albo jaki mia dzie. Rzeczywisty wiat nie funkcjonuje wten sposb, ale mam nadziej, e kiedy ten program zostanie pokazany wtelewizji, ludzie nie bd wnim wi-dzie jedynie filmu dokumentalnego [] (tame: 220).

Czy przeprowadzony eksperyment mia znaczenie dla uczestnikw, miesz-kacw iwidzw? Czy nie by jedynie wydarzeniem medialnym? Czy na zwik-szenie poczucia szczcia uczestnikw nie wpyn fakt zainteresowania si nimi grupy specjalistw? Jak trway by efekt eksperymentu dla samych uczest-nikw? Eric Weiner, amerykaski dziennikarz iautor ksiki Geografia szcz-cia, odwiedzi miasteczko ptora roku po ukoczeniu eksperymentu. Spotka si zpsychologiem Richardem Stevensem, rozmawia zmieszkacami-uczest-nikami. Od Stevensa dowiedzia si, e nie wszystkie czci eksperymentu si uday. Trudne okazay si: poudniowoamerykaski taniec biodanza, a take


joga poczona zterapi miechu. Jedna zuczestniczek zastanawiaa si, dlacze-go nie wykorzystano wanych filarw brytyjskiego szczcia umiowania ogrodw ipsw. Weiner konkluduje, e nie mona uszczliwi jakiego miej-sca na ziemi.

Podsumowujc: szczcie jest rnie postrzegane wzalenoci od typu kul-tury. Dokonujc niezbdnego uproszczenia, mona powiedzie, e wkulturze wysokiej szczcie zwykle czy si z poczuciem sensu, wysikiem, odpowie-dzialnoci oraz zorientowaniem na wartoci moralne, dobrem ogu. Wsp-czesna kultura popularna czsto akcentuje indywidualizm, teraniejszo, przyjemnoci, pogo za szczciem. Nie mona jednak cakowicie wykluczy zkultury popularnej koncepcji szczcia powizanej zwartociami moralnymi oraz dobrem innych ludzi.

Czas iszczcie

Wadysaw Tatarkiewicz pokazywa wspzaleno trzech chronologicznych skadnikw szczcia. Przeszo, teraniejszo iprzyszo wpywaj na to, jak przeywamy kolejne chwile naszego ycia, ikada znich ma swj udzia w zadowoleniu czy niezadowoleniu, jakie wynosimy z tych chwil kolejnych izespalamy wostateczne zadowolenie iniezadowolenie zcaoci ycia (Ta-tarkiewicz 1979: 249). Obecnie psychologowie dodaj jeszcze jeden wymiar temporalny, nazywany transcendentaln przyszoci (postrzeganiem moli-woci osignicia stanu szczliwoci po mierci) (Zimbardo, Boyd 2008).

Socjologowie kultury podkrelaj, e m.in. pod wpywem nowych me-diw, technologii informacyjnych ikomunikacyjnych oraz konsumpcji yje-my wczasach kultury teraniejszoci (Tarkowska 2013). Jednake sama tera-niejszo jest rnie rozumiana wpsychologii czasu (Zimbardo, Boyd 2008). Teraniejszo hedonistyczna jest perspektyw osb, ktre aktywnie poszu-kuj nowych dowiadcze sprawiajcych im przyjemno, unikaj cierpienia, skupiaj si na natychmiastowej gratyfikacji. Osoby te mog dowiadcza po-czucia szczliwoci, ale nie trwaego penego zadowolenia zycia. Postawa teraniejszoci fatalistycznej cechuje osoby, ktrym brakuje poczucia kontro-li nad wasnym yciem, nastawione pesymistycznie, majce poczucie braku perspektyw, braku nadziei. Te osoby s nieszczliwe. Dopiero trzeci typ ak-tywnej teraniejszoci (carpe diem) przyczynia si do poczucia szczcia (por. Sobol-Kwapiska 2007). Ten typ teraniejszoci wie si zrozwojem cechy uwanoci (mindfulness), pomagajcej zwikszy poziom odczuwanego szcz-cia. Wedug Magorzaty Jakubczak uwano wcodziennoci to pena obec-no wchwili biecej idocenianie jej, dostrzeganie doskonaoci ibogactwa ycia przy caej jego nieprzewidywalnoci izmiennoci (Jakubczak 2010: 7).


Aktywna teraniejszo stanowi kluczow ide we wschodnich kulturach. Jest realizowana w medytacji. W zachodnich kulturach poczucie szczcia cz-ciej wie si zukierunkowaniem na przyszo, zrealistyczn nadziej oraz optymistyczn orientacj yciow. Take Tatarkiewicz (1979: 249) pisa, e przeszo iteraniejszo znacz mniej ni perspektywy na przyszo. Po-siadanie znaczy mniej ni nadzieja.

Janusz Mariaski zauwaa, e osoby, ktre optymistycznie postrzegaj spo-eczestwo ijego przyszo, skonne s take optymistycznie ocenia wasn przyszo. Pesymizm wstosunku do wasnej przyszoci nie pokrywa si zpe-symizmem w stosunku do przyszoci spoeczestwa (Mariaski 2013: 135). Analizujc opinie modziey wlatach 19942012 na temat wartoci oraz poczu-cia sensu ycia, autor wnioskuje, e znaczna cz modziey polskiej hoduje pesymistycznej wizji przyszoci naszego kraju (tame). Uwaa on, e opinie adolescentw mog powiela stanowiska, ktre s prezentowane w dyskursie publicznym iwmediach, anie by wynikiem osobistej gbszej refleksji. Nie-mniej jednak przestrzega: Brak optymizmu wodniesieniu do wasnego ispo-ecznego losu moe prowadzi do preferowania celw prywatnych istrategii na przetrwanie oraz wyczania si ze wspautorstwa procesw transformacji politycznej, gospodarczej ispoeczno-kulturowej (tame).

Przymus bycia szczliwym ikreatywny dobrostan

Jak trafnie zauwaa Zygmunt Bauman (2009a: 93), wiat stworzony przez nowoczesny projekt funkcjonuje tak, jakby zamiarem jego projektodaw-cw byo przymuszenie ludzi do poszukiwania szczcia (awkadym razie takiego szczcia, ktre gosz samozwaczy doradcy ieksperci do wynaj-cia oraz autorzy hase reklamowych) Dwadziecia cztery godziny na dob przez siedem dni wtygodniu ludzi zachca si, nakania, namawia ikusi, aby porzucili ycie, ktre uznali za suszne iwaciwe, odwrcili si od tego, co jest im drogie ico, wich przekonaniu, zapewnia im szczcie, izamiast tego stali si kim innym, ni s. Pogo za szczciem jest niebezpieczna iosta-tecznie moe prowadzi do frustracji oraz depresji.

Przymus bycia szczliwym wkulturze wspczesnej wie si zdyscyplino-waniem umysu iciaa. Dotyczy to zwaszcza przedstawicieli warstw rednich iwyszych, poniewa wymaga zarwno nakadw finansowych, jak iokrelone-go kapitau spoeczno-kulturowego. Sposobw dyscyplinowania umysu iciaa jest wiele: od rozmaitych wicze fizycznych po medytacj. Nie bd w tym miejscu szczegowo opisywa danego zagadnienia. Chciaam jedynie zazna-czy jeden aspekt, ktry dotyczy tego, co okrelam jako dietyzacja szczcia. Dyskurs poradniczy na temat szczcia izdrowia peen jest zalece spoywania


okrelonych (najlepiej ekologicznych) produktw, ktre maj sprzyja poczuciu szczcia. Przykadowo, uchroni jednostk przed przygnbieniem ma spoycie 500 mg tryptofanu na dob (Hoggard 2010). Tryptofan jest aminokwasem egzo-gennym, ktry wystpuje wwielu biakach (m.in. wmisie kurczt, indyka, tu-czyka, ososia, wczerwonej fasoli, soczewicy, bananach), anajlepiej przyswaja-ny jest wraz zwglowodanami zoonymi (np. produktami penoziarnistymi). Tryptofan podwysza worganizmie poziom endorfin, wywoujcych naturaln eufori. Strategia dietyzacji wpisuje si w narracje dotyczce zdrowego stylu ycia izwykle jest uzupeniana innymi praktykami cielesnymi (jak wiczenia, pywanie), cielesno-duchowymi (np. joga, tai-chi) oraz duchowymi (np. medy-tacja, modlitwa). Dyskurs zdrowego stylu ycia zakada, e penia szczcia jest moliwa przy wysikach jednostki skierowanych na osignicie stanu rwno-wagi psychofizycznej. Wida wyranie, e eksponowany jest cielesny wymiar szczcia. Nie wystarczy zadba odusz irozwj moralny. Wymogiem koniecz-nym staje si dyscyplinowanie oraz pielgnowanie ciaa (iju nie chodzi tylko ohigien, lecz oupikszanie, poprawianie, odmadzanie).

Wraz ztyrani szczcia rozwija si biznes szczliwoci: itej cielesnej, idu-chowej. Jeli kto jest niezadowolony ze swojego ycia, moe prbowa rozma-itych ofert rynkowych. Warto zaznaczy, e w kulturze konsumpcji pojcie szczcia jest czsto naduywane: np. wreklamach produktw iusug spro-wadzane do wymiaru hedonistycznego, do chwilowych przyjemnoci. W ten sposb trywializuje si, traci swj urok. Mona wrcz zaryzykowa stwierdze-nie, e kultura popularna nadmiernie wyeksploatowaa pojcie szczcia.

WXXIw. dominujca staje si idea by tak rzec kreatywnego dobrosta-nu. Trzeba wicej by, mie bogatsze ycie: wnaszym spoeczestwie masowej konsumpcji szczcie polega na wszystkim, co moe nas wyrwa zanonimo-woci, ztumu, zcodziennoci, zdemokratycznej rwnoci (Comte-Sponville, Delumeau, Farge 2008: 13). Co ciekawe, idea kreatywnego dobrostanu przeni-ka do rnych grup wiekowych: zarwno tych modszych, rednich, jak istar-szych. Ponadto idea ta podlega procesom komercjalizacji.

Podsumowujc pierwszy rozdzia, chciaabym powrci do definicji szcz-cia. Wtej pracy szczcie jest definiowane jako zadowolenie zistotnych sfer ycia czowieka, poczone zdziaaniami na rzecz osignicia yciowych ce-lw. Szczcie jest pojciem pojemnym (dotyczy rnych obszarw ycia), relatywnym (nawizujcym do okrelonej perspektywy porwnawczej) oraz subiektywnym (rni ludzie wczym innym widz swoje szczcie). Wkul-turze zachodniej szczcie jest iprawem, iobowizkiem: kady ma przy-najmniej teoretycznie prawo do szczcia, ale te i powinien sam o nie zabiega.

1. Filozoficzne teorie ikoncepcje szczciaFilozofowie od staroytnoci po czasy wspczesne stawiali inadal stawiaj pytanie oto, jakie ycie jest najlepsze. Wtych dociekaniach wskazuje si na dwa wymiary szczcia: jednostkowy oraz spoeczny. Istotne s pytania: jaki czowiek jest szczliwy? Jakie spoeczestwo jest dobre? Sokrates okre-la czowieka szczliwego jako takiego, ktry zna samego siebie, zna swoje moliwoci ipredyspozycje, atake zajmuje si tym, wczym jest najlepszy. Poznanie siebie prowadzi do wiedzy, ktra jest tosama zcnot. Wspomnia-ny filozof uwaa, e za ludzk wiedz oraz ludzkie dziaania odpowiedzialna jest dusza czowieka, ktra warunkuje proces poznawczy. Mona powiedzie, e czowiekiem szczliwym jest ten, ktry dba oswoj dusz. Na poziomie spoecznym Sokratesa interesowa ksztat polityki, ktr filozof postrzega jako sztuk dbania odusze obywateli (wiercz 2006b). Zwraca te uwag na zagadnienie sprawiedliwoci.

Podobne rozwaania o szczciu snu Platon, ucze Sokratesa (wiercz 2006a). Na poziomie jednostki Platon utosamia szczcie z dobroci. Uwa-a, e szczliwy jest czowiek moralny, ktry potrafi osign harmoni we-wntrzn. Szczcie spoeczne Platon rozpatrywa wkontekcie pastwa ideal-nego isprawiedliwego, tworzc najstarsz koncepcj utopii. Szczcie utopijne (doskonae) to szczcie, ktre wnaszym wiecie take by by mogo, ale tylko gdyby ycie byo inne ni jest, gdyby byo dobrze uplanowane, racjonalnie po-kierowane (Tatarkiewicz 1979: 450). To wanie wutopii platoskiej dochodzi do zgrzytu pomidzy szczciem jednostki aszczciem ogu. Program lepsze-go ycia Platon budowa przede wszystkim na podstawie idei dobra, anie szcz-cia. Wpastwie idealnym mia panowa ad powszechny iniezmienny; oby-watelom jej [utopii] nie wolno byo kierowa si wyciu wasnym usposobieniem

Rozdzia II

Szczcie wteoriach ikoncepcjach

431. Filozoficzne teorie ikoncepcje szczcia

ichciami, choby to byo potrzebne do ich przyjemnoci iszczcia (tame: 457). Ustrj najlepszy jest jeden iobowizuje on wszystkich obywateli. Nie ma wnim miejsca na wolno jednostki oraz na rwno spoeczn. Ustrj wpa-stwie jest hierarchiczny, a zadaniem jednostki jest penienie swojej funkcji, zgodnie zzajmowan pozycj spoeczn.

Wstaroytnoci wyrniano dwa podstawowe podejcia do szczcia: hedo-nistyczne (cyrenejczycy, Epikur) oraz eudajmonistyczne (Arystoteles). Oglnie rzecz biorc, wperspektywie hedonistycznej szczcie ujmowano wkategoriach przyjemnego ycia, wperspektywie eudajmonistycznej za wkategoriach y-cia sensownego, m

Documents

Uwarunkowania szczęścia - otworzksiazke.plotworzksiazke.pl/images/ksiazki/uwarunkowania_szczescia/... · zainteresowanie socjologów przede wszystkim działaniami człowieka, a