UVOD - Heric · Web viewZa HMD i TOH, biće organizovan poseban trening za osoblje iz oblasti dobrih poljoprivrednih praksi - GAP (good agricultural practice) i upravljanja otpadom

Univerzitet Crne GoreBiotehnički fakultet

PLAN UPRAVLJANJA ŽIVOTNOM SREDINOM (PUŽS) ZA INVO PROJEKAT

''Valorizacija crnogorskih katuna kroz održivi razvoj poljoprivrede i turizma

– KATUN''

Rukovodilac projekta Dekan

Dr Milan Marković Dr Miomir Jovanović

________________________________ _________________________________

Odobrila:Ilinka Beatović Nikić,specijalista za procjenu uticaja na životnu sredinu na INVO projektu

Podgorica, jun 2015.

1. UVOD

Ministarstvo nauke je 20.05.2014. godine objavilo Drugi poziv za dodjelu grantova za istraživačke i razvojne projekte (CRDS), koji je bio otvoren do 19.09. 2014. godine. Nakon međunarodne evaluacije u dvije faze, projekat B i o t e h n i č k o g f a k u l t e t a U n i v e r z i t e t a C r n e G o r e , ''Valorizacija crnogorskih katuna kroz održivi razvoj poljoprivrede i turizma – KATUN'', čiji je koordinator prof. dr Milan Marković, preporučen je da bude finansiran u naredne dvije godine.Projektne aktivnosti, prema pravilima Svjetske banke, spadaju u II (B) kategoriju sa aspekta procjene uticaja na životnu sredinu, za koju se traži izrada Plana upravljanja životnom sredinom (PUŽS).

2. OPIS PROJEKTA

Konzorcijum koji realizuje projekat čine:

A) Naučnoistraživačke institucije iz Crne Gore:

1. Biotehnički fakultet, Univerzitet Crne Gore (BTF), (nosilac istraživanja),

2. Istorijski institut, Univerzitet Crne Gore (HIM)

3. Fakultet za hotelijerstvo i menadžment, Univerzitet Crne Gore (FTHM)

B) Međunarodne naučne institucije:

1. Biotenički fakultet, Univerzitet u Ljubljani, Slovenia, (UL)

2. Švedski univerzitet poljoprivrednih nauka, Departman za šumsku mikologiju i fitopatologiju, Švedska (SLU)

3. Nacionalni savjet za istraživanja -Institut za primijenjene tehnologije u oblasti zaštite kulturne baštine, Italija (ITABC)

4. Univerzitet Basilikata, Italija, (UoB)

C) Privredne kompanije iz Crne Gore:

1. „HM Durmitor“ D.o.o. Žabljak , (HMD)

2. „Stara kuća“ D.o.o. Podgorica, (TOH)

Ukupno je u KATUN projektu angažovano 7 naučnoistraživačkih institucija i dvije kompanije.

1

2.1. REZIME

Projekat KATUN pokrenut je s ciljem podrške održivom razvoju poljoprivrede i agro-turizma na crnogorskim katunima, uz očuvanje prirodnih resursa i kulturnog nasljeđa ruralnih područja kroz širenje interdisciplinarnog pristupa u rješavanju izazova ekonomskog i društvenog razvoja Crne Gore. Projekat će se fokusirati na više aktivnosti: unapređivanje tradicionalnih tehnologija na katunima, prenos znanja i inovacija u poljoprivredi planinskih područja; širenje ekonomskih aktivnosti na katunima kroz podsticanje preduzetništva u agro-turizmu; unapređivanje društvenog života na katunima i podizanje zaštite kulturnog nasljeđa na viši nivo i jačanje istraživačkih kapaciteta (ljudskih resursa i infrastrukture).

Projekat KATUN je strukturiran na način da multudisciplinarna i veoma komplementarna istraživanja nude mogućnost integralnog razvoja planinskih regiona Crne Gore. Inovativnost ovog projekta sastoji se u sveobuhvatnom - holističkom pristupu, kao i u rezultatima (specifični oblici prenosa znanja, novi mlječni proizvodi, novi oblici turističke ponude i po prvi put vrijedni podaci o kulturno-istorijskom nasljeđu ovih prostora).

Lokacije projektnih aktivnosti u Crnoj Gori

Projektne aktivnosti će biti realizovane na Biotehničkom fakultetu u Podgorici (Laboratorija za mljekarstvo, Laboratorija za genetička istraživanja u stočarstvu i Laboratoriji za istraživanja u šumarstvu), kao i u kompanijama HM Durmitor Žabljak i Doo Stara kuća iz Podgorice.

Sve projektom predviđene terenske aktivnosti biće realizovane na dva lokaliteta:

a) Kučke planine, područje koje obuhvata djelove Komova i Prokletija, kao i planinski masiv Žijevo, teritorija površine oko 220 km2.

b) područje Durmitora, koje pripada području južnih Dinarida i nalazi se na sjeveru Crne Gore. Masiv Durmitora katastarski pripada opštinama Žabljak, Šavnik i Plužine. Sa sjevera je ograničen kanjonom Tare, na zapadu kanjonom Pive, na jugu kanjonima Komarnice i Grabovice, a na istoku obroncima planine Sinjajevine.

Ne postoje tačni podaci o broju domacinstava koja redovno izlaze na katune u ove dvije oblasti niti o broju stoke. Međutim, naše su procjene da je broj domacinstva koja koriste katune na kučkim planinama 150 sa oko 2.000 uslovnih grla (jedno uslovno grlo je ekvivalentno jednom odraslom govečetu ili 10 ovaca ili 10 koza), dok je na području Durmitora broj domac instva oko 200 sa 2.500 uslovnih grla.

Projektne aktivnosti će se fokusirati na:

Analizu stojećeg stanja svih aspekata proizvodnih aktivnosti na katunima: inventarizacija i istraživanje poljoprivrednih resursa, obim i vrsta proizvodnje, primijenjene proizvodne prakse, način gajenja različitih vrsta stoke, kao i identifikacija glavnih poteškoća i mogućnosti. Partnerske institucije za implementaciju ove aktivnosti su: BTF, HIM; FTHM; UL.

2

Transfer znanja kroz različite vidove edukacije i obuke proizvođača (farmera i kompanija) uključujući i praktične demonstracije, sa ciljem poboljšanja proizvodnih praksi i tehnologija na gazdinstvima, kao povećanje trenutnih proizvodnih kapaciteta. Partnerske institucije za implementaciju ove aktivnosti su: BTF, UL; HMD; TOH.

Ispitivanje parametara kvaliteta mlijeka (hemijskog i higijenskog kvaliteta) i tradicionalnih mlječnih proizvoda (kučki sir, durmitorski skorup i sir „Prljo“), u cilju zaštite njihovog porijekla (PDO). Partnerske institucije za implementaciju ove aktivnosti su: BTF, UL, HMD, TOH.

Kreiranje novih mlječnih proizvoda (različite vrste sira). Partnerske institucije za implementaciju ove aktivnosti su: BTF, UL, HMD, TOH.

Edukacija i podrška proizvođačima (kompanijama i poljoprivrednim gazdinstvima) za osnivanje udruženja proizvođača, kao i diverzifikaciju ekonomskih aktivnosti na katunima (agro-turizam, skupljanje nedrvnih šumskih proizvoda itd). Partnerske institucije za implementaciju ove aktivnosti su: BTF, FTHM; HIM; UL; UoB, HMD, TOH.

Proučavanja šumskih zajednica, ljekovitog bilja i gljiva, valorizacija najvažnijih nedrvnih šumskih proizvoda – prvenstveno divljih jestivih gljiva, bobica, ljekovitog i začinskog bilja, uz podizanje svijesti i nivoa znanja unutar ruralnih zajednica o njima. Partnerske institucije za implementaciju ove aktivnosti su: BTF, SLU.

Inventarizacija svih aktivnih i napuštenih katuna na Kučkim planinama, njihova klasifikacija, karakterizacija i katastar; analiza njihovog porijekla, funkcija i istorijsko-društvene pozadine, kao i procjena njihove kulturno-istorijske vrijednosti. Partnerske institucije za implementaciju ove aktivnosti su: HIM, ITABC.

Razvoj različitih turističkih aktivnosti na katunima; aktivni odmor kroz učešće turista u seoskim aktivnostima (čuvanje stoke, muža, proizvodnja mlječnih proizvoda, poljski radovi poput sakupljanja sijena ili nedrvnih šumskih proizvoda), sportovi u prirodi – pješačenje, planinarenje, alpinizam i sportsko penjanje, planinski biciklizam i speleologija. Partnerske institucije za implementaciju ove aktivnosti su: FTHM, HIM, UoB.

3

Aktivnosti u okviru projekta KATUN prema radnim paketima (RP) i njihov mogući negativan uticaj na životnu sredinu

Aktivnosti projekta KATUN po radnim paketima (PR)Mogući uticaj Institucije za

implementacijuTokom implementacije

projekta

Nakon završetka projekta

RP1. Podsticanje tradicionalne tehnologije proizvodnje i marketinga proizvoda

1.1.1 Proučavanje najvažnijih resursa: inventarizacija i istraživanje poljoprivrednih resursa i aktivnosti na katunima

NEMA DA BTF, FTHM, UL

1.1.2. Karakterizacija autohtonih rasa stoke DA (bezbjednost u laboratoriji)

NEMA BTF

1.1.3. Demonstracije i treninzi na farmama u cilju jačanja poljoprivrede visoke prirodne vrijednosti na katunima (HNV)

NEMA NEMA BTF, UL, HMD, TOH

1.1.3. Analiza hemijskog sastava i kontrola kvaliteta svježeg mlijeka i mliječnih proizvoda.

DA (laboratorijska sigurnost)

NEMA BTF, UL

1.1.4 Edukacija za poboljšanje tenologije proizvodnje, kao i hemijskog i higijenskog kvaliteta tradicionalnih mlječnih proizvoda sa katuna

NEMA NEMA BTF, HMD, TOH,

1.1.5. Kreiranje novih mliječnih proizvoda DA (otpadne vode)

DA BTF, UL, HMD, TOH

1.1.6. Edukacija i praktična demonstracija za proizvodnju ostalih poljoprivrednih proizvoda na katunima

NEMA NEMA BTF, HMD, TOH

1.1.7. Kartiranje šuma, terenska istraživanja i inventarizacija divljih jestivih gljiva, šumskih plodova i najčešćeg ljekovitog i začinskog bilja

NEMA NEMA BTF

1.1.7. Terensko istraživanje i inventarizacija simbiontskih gljiva i patogena Pinus heldreichii

DA (biodiverzitet) NEMA BTF

1.1.7. Morfološka i genetička karakterizacija simbiontskih gljiva i patogena

DA (laboratorijska sigurnost)

NEMA BTF

1.1.7. Stvaranje elektronske baze podatatka sa GIS pozicioniranjem šuma, biljaka i gljiva

NEMA NEMA BTF

1.1.7 Identifikacija najvrednijih NDŠP u proučavanim područjima, edukacija i trening

NEMA NEMA BTF

1.1.8. Marketing i promocija proizvoda NEMA NEMA FTHM, BTF, UL, HMD, TOH

WP 2. Društvena dimenzija katuna – jačanje njihove prepoznatljivosti

2.1. Jačanje kapaciteta lokalnih zajednica i njihovo umrežavanje

NEMA NEMA BTF, FTHM, UL

2.2. Promocija dobre prakse i ekonomske održivosti NEMA NEMA FTHM, UoB2.3. Inventarizacija materijalnog i kulturnog nasljeđa

ruralnih sredina na području Kučkih planinaNEMA NEMA HIM, ITABC

2.4. Zaštita i promocija ruralnog kulturnog nasleđa NEMA NEMA HIM, ITABC

4

2.5. Edukacija i treninzi za podizanje nivoa javne svijesti i društvene odgovornosti za održivo korišćenje resursa

NEMA NEMA BTF, HIM

WP 3. Diverzifikacija ekonomskih aktivnosti na katunima: Jačanje održivog agro-tourizma

3.1. Identifikacija najvažnijih turističkih atrakcija i definisanje glavnih turističkih ruta

NEMA DA FTHM, HIM

3.2. Razvoj tema za buduće turističke proizvode i iskustva

Identification of potentials for agro-tourism

NEMA DA FTHM; HIM; HMD; TOH

3.3. Identifikacija potencijala za razvoj agroturizma i njegovu diversifikaciju

NEMA DA FTHM, HIM

3.4. Menadžment i organizacija destinacije NEMA NEMA FTHM,HMD, TOH3.5. Razvoj i implementacija komunikacije i strategije

brendiranjaNEMA NEMA BTF, FTHM;

HIM.HMD, TOH3.6. Izgradnja kapaciteta lokalne zajednice NEMA NEMA

WP 4. S Jačanje istraživačkih kapaciteta (ljudski resursi i istraživačka infrastruktura)

4.1. Program cjeloživotnog učenja NEMA NEMA BTF4.2. Angažovanje mladih istraživača NEMA NEMA BTF4.3. Mobilnost članova projektnog tima prema partnerskim

institucijamaNEMA NEMA BTF, HIM; FTHML;

UL, SLU, ITABC UoB4.4. Nabavka opreme za realizaciju projekta NEMA NEMA BTF, HIM, FTHML, HMD, TOH

4.5. Organizacija međunarodne konferencije NEMA NEMA BTF, HIM, FTHM

4.6. Priprema za interdisciplinarne i multidisciplinarne projekte – stvaranje timova izvrsnosti

NEMA NEMA BTF, HIM, FTHM, UL

WP 5. Unapređivanje prepoznatljivosti i diseminacija rezultata projekta

5.1. Dizajn web-sajta NEMA NEMA BTF, HIM, FTHM

5.2. Materijali za promociju i diseminaciju rezultata projekta široj publici

NEMA NEMA BTF, HIM

5.3. Publikacije u nacionalnim i međunarodnim naučnim časopisima

NEMA NEMA BTF, HIM, FTHM; UL; SLU, ITABC; UOB5.4. Publikovanje naučno-popularnih štampanih publikacija NEMA NEMA BTF, HIM, FTHM

WP6. Menadžment

6.1. Koordinacija i tehnički menadžment NEMA NEMA BTF

6.2. Finansijski i administrativni menadžment NEMA NEMA BTF

6.3. Komunikacija sa HERIC i Ministarstvom NEMA NEMA BTF

6.4. Izvještavanje NEMA NEMA BTF

6.5. Menadžment nabavki NEMA NEMA BTF

Anticipacija efekata i uticaja projekta 1. Povecana ispaša i opterećenost pašnjaka stokom,

nutrifikacija zemljišta/odlaganje stajnjaka u oblastima u kojima se katuni obnavljaju

NEMA DA Novi korisnici katuna

5

2. Povećana količina otpadnih voda koju stvaraju mljekare NEMA DA TOH i drugi proizvođači

3. Mogući pritisak na životnu sredinu od strane povećane turističke aktivnosti u regionu (uticaj na zemljište, vodu, živi svijet i povećana količina otpada)

NEMA DA Turističke organizacije, lokalna uprava, lokalne zajednice

4. Rizik od korišćenja modernih materijala prilikom izgradnje I rekonstrukcije katuna i na taj način uništavanje ukupnog koncepta kulturnog nasleđa

NEMA DA Novi korisnici katuna u saradnji sa lokalnom upravom i lokalnim zajednicama

3. OPIS AKTIVNOSTI SA MOGUĆIM I IDENTIFIKOVANIM UTICAJEM NA SREDINU

3.1. Mogući uticaji tokom realizacije projektaAktivnosti sa mogućim i identifikovanim uticajem na sredinu iz RP 1 će biti implementirane u sljedećim laboratorijama na BTF: Laboratorija za mljekarstvo, Laboratorija za genetska istraživanja u stočarstvu i Laboratorija za istraživanja u šumarstvu, zatim u Specijalističkoj veterinarskoj laboratoriji kao i u kompanijama HM Durmitor i Stara Kuća.

Aktivnosti u Laboratoriji za mljekarstvo, BTF

Za vrijeme trajanja projekta, istraživaće se kvalitativni i higijenski parametri svježeg mlijeka i tradicionalnih mlječnih proizvoda. Biće izvršena analiza hemijskog sastava svježeg mlijeka i izabranih mliječnih proizvoda (mast, proteini, suva materija i so), zatim sadržaj somatskih ćelija u sirovom mlijeku, kao i parametari higijenskog kvaliteta sira (prisustvo Salmonella sp, Clostridia sp i Staphilococcus sp), u skladu sa nacionalnim pravilima, kao i analiza hemijskog i higijenskog kvaliteta novih kozjih mlječnih proizvoda za kompaniju “Stara kuća”.

Ove aktivnosti spadaju u one za koje se ne traži puna procjena uticaja na životnu sredinu (EIA) u saglasnosti sa Zakonom o procjeni uticaja na životnu sredinu.

Analiza hemijskog kvaliteta sirovog mlijeka obavlja se na instrumentu MilkoScan 4000, koji koristi metodu IDF 141C: 2000'' na principu infracrvene spektrofotometrije. Instrument automatski pipetira uzorak koji ulazi u protočni sistem instrumenta. Protočni sistem ima nekoliko funkcija: transportuje reprezentativni uzorak od bočice do kivete s minimalnom prijenosnom greškom između uzoraka, homogenizuje uzorak prije ulaska u kivetu, smanjuje efekat različitih veličina globula masti i daje konstantan pritisak u kiveti za vrijeme prijenosa IR energije kroz tanki sloj uzorka u kivetu. Nakon homogenizacije uzorka mlijeka, infracrveni spektrofotometar mjeri apsorbciju i na osnovu toga, daje rezultate o hemijskom kvalitetu mlijeka.

6

Analiza somatskih ćelija u sirovom mlijeku vrši se na instrumentu Fossomatic 5000 koji koristi metodu protočne citometrije IDF 148A: 1995 '' Brojanje somatskih ćelija - Method C''. Protočna citometrija se temelji na prolazu vrlo tankog mlaza uzorka mlijeka ispred detektora. Prenos uzorka do detektora se vrši tečnošću, u vidi vrlo tankog i dobro definisanog mlaza. Prečnik mlaza je tako mali da somatske ćelije prolaze pored detektora jedna po jedna. Prije prolaska kroz sistem protoka somatske ćelije su obojene fluorescentnom bojom (gdje se boji DNK molekula). Kada obojena ćelija prođe kroz jedinicu za brojanje i izloži plavoj svjetlosti, ćelije reemituju crveno svjetlo. Ovo crveno svjetlo se u jedinici za brojanje registruje kao impuls koji šalje ćelija. Množenjem broja impulsa sa radnim faktorom dobija se broj somatskih ćelija/ml.

Ukupan broj bakterija u sirovom mlijeku određuje se na instrumentu BactoScan FC 100H koji koristi metodu IDF 161A: 1995 ''Kvantitativno određivanje bakteriološkog kvaliteta mlijeka - Smjernice za evaluaciju metode''. Ovo je ujedno i metoda protočne citometrije modifikovana za brojanje bakterija i princip rada je identičan prethodnoj metodi.

Analiza hemijskog kvaliteta mliječnih proizvoda se vrši na MilkoScan FT 120, koji koristi modificirani metodu IDF 141C: 2000 '' Određivanje mliječne masti, proteina i laktoze - smjernice o radu infracrvenih instrumenata ''. Modifikacija se sastoji u povećanju broja filtera za spektrofotometrijsko očitavanje, tako da se metoda zove FTIR spektrofotometrija. »Furie infrared spectroskopy« (FTIR) je tehnika koja se koristi da bi se dobio infracrveni spektar apsorpcije, emisije, fotoprovodljivost ili količine rasipanja svjetlosti u čvrstim, tečnim ili gasovitim sredinama. Jedan FTIR spektrometar istovremeno prikuplja podatke o spektrima visoke rezolucije i širokog spektralnog dijapazona. To je značajna prednost u odnosu na obične spektrometre koji mjere intenzitet zračenja u uskom rasponu talasnih dužina. Ove aktivnosti će se provoditi u Laboratoriji za mljekarstvo (BTF).

Analiza higijenskog kvaliteta (higijenske ispravnosti) mlječnih proizvoda vrši se standardnim mikrobiološkim metodama za otkrivanje prisustva Salmonella spp, Clostridia sp. i Staphylococcus sp.. Analiza higijenskog kvaliteta mlječnih proizvoda vršiće se u Specijalistčkoj veterinarskoj laboratoriji, Džordža Vašingtona bb, Podgorica jer Laboratorija za mljekarstvo nema implementirane mikrobiološke metode za analizu mlječnih proizvoda.

Sve ove aktivnosti pripadaju aktivnostima za koje procjena uticaja na životnu sredinu nije neophodna, shodno Zakonu o procjeni uticaja na životnu sredinu.

Aktivnosti u Labooratoriji za genetska istraživanja u stočarstvu

Genetska karakterizacija autohtonih rasa ovaca (Ljaba, Bardoka i Pivska pramenka) biće urađena u Laboratoriji za molekularno-genetska istraživanja u stočarstvu na BTF. Ovde će biti urađena ekstrakcija genomske DNK iz krvi i genotipizacija polimorfnih formi beta laktoglobulina i alfa S1 kazeina. Analize mikrosatelita ili SNP radiće se u nekoj od eksternih laboratorija.

Uzorci krvi će se sakupiti od rasa ovaca gajenih na projektom obuhvaćenom prostoru (Durmitora i Kučkih planina). Uzimanje uzoraka krvi iz jugularne vene u sterilne vakum tube (3 ml) obaviće ovlašćeno stručno lice – terenski veterinar sa Žabljaka i iz Podgorice.

7

Male količine životinjske krvi (do 3 ml) biće transportovane u Laboratoriju za genetička istraživanja u stočarstvu.

Ekstrakcija DNK iz uzoraka krvi vršiće se korišćenjem tzv. komercijalnih kitova za ekstrakciju dizajniranih za brzu i efikasnu izolaciju genomske DNK. Ovi kitovi rade na principu centrifugiranja u mini tubama uz korišćenje optimalnog pufera za pročišćavanje i precipitaciju samo DNK, dok se proteini i drugi metaboliti odstranjuju putem višestrukog ispiranja.

Visoko pročišćena genomska DNK se potom rastvara u vodi ili puferu. Prema instrukciji proizvođača, za ovu proceduru nije neophodna bilo koja toksična ili organski susptanca.

Za PCR amplifikaciju sekvenci DNK sa genom za beta Lgb ili/i alfa S1 kazein koristiće se univerzalni ili specifični prajmeri. Procedura PCR amplifikacije ne produkuje bilo kakav toksični otpad, tako da nema efekta na životnu sredinu.

Genetička karakterizacija polimorfne strukture beta Lgb ili alfa S1 kazeina vršiće se primjenom metode PCR-RFLP uz korišćenje restrikcionih enzima RsaI i MboII.

Produkti PCR amplifikacije i RFLP analize biće takođe provjeravani na 1-3% agaroznom gelu. Za potrebe bojenja i vizuelizacije gela upotrebljavaće se bezbjedna i netoksična sustanca - siber green/midori green.


Aktivnosti u laboratoriji za istraživanja u šumarstvu, BTF

Tokom projekta radiće se genetička karakterizacija simbiontskih gljiva i patogena munike. Pinus heldreichii – munika zaštićena je prema Zakonu o zaštiti prirode (Rješenje o stavljanju pod zaštitu pojedinih biljnih i životinjskih vrsta, Sl.list R. Crne Gore, br. 76/06). Na osnovu Zakona o zaštiti prirode (Sl. list Crne Gore 51/08, 21/09, 40/11, 62,13, 06/14) (Član 84), potrebna je dozvola za prikupljanje biljnog materijala sa P. heldreichii (delovi biljaka). Dobijena je dozvola Agencije za zaštitu životne sredine Crne Gore, koja važi od aprila do 31. decembra 2015. (Kopija Riješenja Agencije za zaštitu životne sredine za obavljanje istraživanja/prikupljanje uzoraka Pinus heldreichii data je u prilogu 1). Ova dozvola je neophodna za terenski rad. Dalje aktivnosti sa prikupljenim biljnim materijalom biće obavljene u Laboratoriji za istraživanja u šumarstvu na BTF-u. Planirano je da se sakupljanje biljnog materijala Pinus heldreichii završi u toku prve godine projekta (2015.), dok će se laboratorijski rad i analize prikupljenog materijala uraditi u toku druge godine projekta.

Četine i izbojci (ne duži od 15 cm) sa simptomima bolesti četina (nekroza, pege, crvena prstenasta pjegavost, nekrotirani vrhovi četina, itd) biće sakupljani i nošeni u Laboratoriju za istraživanja u šumarstvu. Prisustvo bolesti četina će biti određivano na osnovu karakterističnih simptoma i/ili pojave plodonosnih tijela, koja će biti determinisana na osnovu mikroskopske analize. Zatim, četine bora će biti korišćene za izolaciju patogena na hranljivim podlogama, i biće zamrznute na -20 °C za molekularnu analizu.

8

Izolacija DNK iz biljnog materijala i iz plodonosnih tijela gljiva biće rađena prema protokolima za ekstrakciju DNK i uz pomoć komercijalnih kitova (različiti proizvođači). Za amplifikaciju konvencijalnim PCR-om (lančana reakcija polimeraze) biće korišćeni univerzalni ili specifični (za vrste) prajmeri, PCR produkti biće vizuelizovani na 1% agaroznom gelu. U tu svrhu biće upotrijebljene zdravstveno i po životnu sredinu bezbjedne i netoksične boje –siber zeleno (Midori zeleno). PCR proizvod biće prečišćen i sekvenciran u komercijalnim laboratorijama u inostranstvu (Macrogen, Seul, Koreja).


Aktivnosti u Specijalističkoj veterinarskoj laboratoriji

Tokom realizacije projekta ispitaće se kvalitet i higijenski parametri sirovog mlijeka i tradicionalnih mliječnih proizvoda. Istraživanja koja se odnose na kvalitet biće urađena u mljekarskoj laboratoriji na BTF-u, dok će higijenski parametri sirovog mlijeka i tradicionalnih mliječnih proizvoda biti analizirani u Specijalističkoj veterinarskoj laboratoriji (Džordža Vašingtona bb, Podgorica).

Specijalistička veterinarska laboratorija je sertifikovana prema MEST ISO / IEC 17025: 2006. i nadležna je za obavljanje mikrobioloških testiranja hrane životinjskog porijekla: meso i proizvodi od mesa, mlijeko i proizvodi od mlijeka, jaja i proizvodi od jaja itd. Kopija Sertifikata o akreditaciji za Specijalističku veterinarsku laboratoriju u Podgorici data je u prilogu 4. Tokom realizacije projekta, u Specijalističkoj veterinarskoj laboratoriji ispitaće se prisustvo Salmonella sp, Listeria monocilogena i Staphilococcus sp. u sirovom mlijeku i mlječnim proizvodima. Obaviće se sledeća mikrobiološka ispitivanja:

− Horizontalna metoda za detekciju Salomonella spp.:. MEST EN ISO 6579: 2008

− Horizontalna metoda za detekciju i brojanje Listeria monocitogenes -dio 1: metoda detekcije: EN ISO 11290-1 MEST: 2009

− Horizontalna metoda za detekciju i brojanje Listeria monocitogenes dioI 1: popisivanje, prema sledećoj test methodi: MEST EN ISO 11290-2: 2009

− Horizontalna metoda za određivanje broja mikrorganizama –Tehnika brojanja kolonija na 30 C: MEST EN ISO 4833: 2008.

− Horizontalna metoda za određivanje broja koagulaza pozitivnih stafilokoka (Staphilococcus aureus i druge vrste) -Dio 1: tehnika agara po Berd Parkeru,: MEST EN ISO 6888-1: 2008.

Ove aktivnosti pripadaju aktivnostima za koje nije potrebna procjena uticaja na životnu sredinu (EIA), u skladu sa Zakonom o procjeni uticaja na životnu sredinu.

Aktivnosti u HM Durmitor

Tokom projekta biće kreirani novi mlječni proizvodi (polutvrdi sir) u HM Durmitor.

Tehnološki proces proizvodnje sastoji se od sljedećih faza:

9

Priprema mlijeka (svježe sirovo mlijeko se filtrira i zagrijava na temperaturu od 32-35°C);

Koagulacija (sirilo se dodaje u sirovo mlijeko u količini koja je dovoljna da ugruša mlijeko u periodu od 30-60 minuta - optimalno je 45 minuta);

Obrada gruša (kada se mlijeko ugruša i gruš odvoji od zida posude u kojoj je mlijeko, počinje obrada gruša; prvo se gruš reže na kockice veličine oraha, zatim ostavi da odstoji 5 minuta, a zatim se sitni na zrna veličine kukuruza ili pšenice, i na kraju se usitnjeni gruš ostavlja da miruje u toploj suruci još 10-15 minuta);

Formiranje gruša (gruš se formira rukama u suruci koja se blago zagrijava na temperaturu od 40-45°C; Potrebno je da se svi dijelovi gruša prikupe u sirnu grudu loptastog oblika, ovaj proces traje 10-20 minuta);

Cijeđenje gruša (kada je formiran, gruš se stavlja u cjedilo (sirna krpa) i u njemu se dodatno pritišće, cijedi i formira oblik, surutka se odvaja za daljnje korištenje, cijeđenje se nastavlja stavljanjem gruša u kalup, gruš se u kalupu blago optereti; nakon 90 minuta gruš se okreće na drugu stranu i jače optereti; gruš stoji u kalupu narednih 24 sati i dodatno okreće (još 3-4 puta);

Soljenje (kada se sir izvadi iz kalupa, pere se hladnom vodom, suši i soli; soljenje se vrši suvom solju, so se lagano utrlja u sve strane sira, sir se soli 2-3 puta u narednih 24-48 sati i u tom periodu je potrebno okrenuti sir 3-4 puta na dan, uvijek na suvu površinu);

Zrenje sira (sir zri na policama, prvih 10-15 dana sir se prevrće 3-4 puta dnevno i uvijek na suvi dio police, kasnije, barem jednom dnevno. Ako u toku zrenja na površini sira narastu plijesni, sir treba oprati hladnom i slanom vodom i osušiti prije stavljanja na policu. Zrenje traje najmanje 28 dana (4 sedmice). Optimalna temperatura u prostoriji za zrenje je 15-18°C, ali je najvažnije da ta temperatura bude konstantna. Neophodno je i održavanje konstantne vlažnost u sobi za zrenje koja bi trebala da bude od 80 do 90%).

Veoma je važno da nakon svakog proizvodnog ciklusa, sva oprema koja se koristi u proizvodnji sira bude dobro oprana i osušena.

Sve ove aktivnosti pripadaju aktivnostima za koje nije potrebna procjena uticaja na životnu sredinu (EIA), u skladu sa Zakonom o procjeni uticaja na životnu sredinu.

Aktivnosti u „Stara kuća“ doo

Tokom realizacije projekta, TOH c e sopstvenim sredstvima uspostaviti mljekaru, nove farme na planinskom regionu Kuča, a takođe novu farmu ovaca za proizvodnju jagnjećeg mesa. Planirano je da projektne aktivnosti budu povezane sa proizvodnjom kozjeg mlijeka i kreacijom novih mlječnih proizvoda (polutvrdog sira) od kozjeg mlijeka.

Tehnološki proces proizvodnje polutvrdog sira sastoji se od sljedećih postupaka:

Priprema mlijeka (svježe sirovo mlijeko se filtrira i zagrijava na temperaturu od 32-35°C);

Koagulacija (sirilo se dodaje u sirovo mlijeko u količini koja je dovoljna da ugruša mlijeko u periodu od 30-60 minuta - optimalno je 45 minuta);

10

Obrada gruša (kada se mlijeko ugruša i gruš odvoji od zida posude u kojoj je mlijeko, počinje obrada gruša; prvo se gruš reže na kockice veličine oraha, zatim ostavi da odstoji 5 minuta, a zatim se sitni na zrna veličine kukuruza ili pšenice, i na kraju se usitnjeni gruš ostavlja da miruje u toploj surutci još 10-15 minuta);

Formiranje gruša (gruš se formira rukama u suruci koja se blago zagrijava na temperaturu od 40-45°C; potrebno je da se svi dijelovi gruša prikupe u sirnu grudu loptastog oblika, ovaj proces traje 10-20 minuta);

Cijeđenje gruša (kada je formiran, gruš se stavlja u cjedilo (sirna krpa) i u njemu se dodatno pritišće, cijedi i formira oblik, surutka se odvaja za daljnje korišćenje, cijeđenje se nastavlja stavljanjem gruša u kalup, gruš se u kalupu blago optereti; nakon 90 minuta gruš se okreće na drugu stranu i jače optereti; gruš stoji u kalupu narednih 24 sati i dodatno okreće (još 3-4 puta);

Soljenje (kada se sir izvadi iz kalupa, pere se hladnom vodom, suši i soli; soljenje se vrši suvom solju, so se lagano utrlja u sve strane sira, sir se soli 2-3 puta u narednih 24-48 sata i u tom periodu je potrebno okrenuti sira 3-4 puta na dan, uvijek na suvu površinu);

Zrenje sira (sir zri na policama, prvih 10-15 dana sir se prevrće 3-4 puta dnevno i uvijek na suvi dio police, kasnije, barem jednom dnevno. Ako u toku zrenja na površini sira narastu plijesni, sir treba oprati hladnom i slanom vodom i osušiti prije stavljanja na policu. Zrenje traje najmanje 28 dana (4 tjedna). Optimalna temperatura u prostoriji za zrenje je 15-18°C, ali je najvažnije da ta temperatura bude konstantna. Neophodno je i održavanje konstantne vlažnost u sobi za zrenje koja bi trebala da bude od 80 do 90%.

Veoma je važno da nakon svakog proizvodnog ciklusa, sva oprema koja se koristi u proizvodnji sira bude dobro oprana i osušena.

Sve ove aktivnosti pripadaju aktivnostima za koje nije potrebna procjena uticaja na životnu sredinu (EIA), u skladu sa Zakonom o procjeni uticaja na životnu sredinu.

Farma koza, kao i povezana sirara će morati da obezbijede sve potrebne dozvole kako je propisano zakonima Crne Gore o zaštiti voda i životne sredine. Kao takav, tretman otpadnih voda treba da zadovolji granične vrijednosti kako je navedeno u crnogorskim zakonima, dok adekvatne odredbe za upravljanje otpadom i prirodnim đubrivima treba da budu primijenjene i za farmu i siraru.

U Aneksu 2 (Plan upravljanja životnom sredinom za sakupljanje mlijeka i sistem proizvodnje), navedene su preventivne mjere ublažavanja i način njihovog monitoringa za sakupljanje mlijeka i sistem proizvodnje. One će biti uzimane u obzir prilikom planiranja i svih kasnijih operacija pri osnivanju mljekare.

3.2. Mogući uticaji nakon realizacije projekta

Povećana proizvodnja otpadnih voda iz proizvodnje novih mlječnih proizvoda (sir)

11

Upravljanje otpadnim vodama je vrlo važno u proizvodnji sira. Većina otpadnih voda u proizvodnji sira je voda koja se koristi za pranje opreme i objekata. Pranje se vrši nakon svakog procesa proizvodnje. Pranje se vrši obično toplom i hladnom vodom i deterdžentom. Mliječna industrija koristi posebnu grupu deterdženata koji se lako spiraju sa opreme i koji su razgradivi. Prema Pravilniku (Službeni list CG, br 59/2013), otpad koji nastaje u preradi mlijeka nije označen kao opasan. Isti Pravilnik predviđa uklanjanje takvog otpada na tri načina: površinsko uklanjanje, tj. odlaganje tečnog otpada ili sedimenata u jame, bare ili lagune, itd (broj D4); biološki tretman (kod D8) i fizičko-hemijski tretman (kod D9). Pravilnik (Službeni list Crne Gore, br 52/2012) predviđa da se u sredinama u kojima nije izgrađena javna kanalizacija, može izvesti izgradnja septičke jame.

HM Durmitor je već riješio problem otpadnih voda. Uprava za veterinu (VD) je donijela Odluku odobravanja djelatnosti za prikupljanje i obradu sirovog mlijeka. Na osnovu dokumentacije i posjete i ispitivanja objekata, utvrđeno je da HM Durmitor ispunjava uslove u pogledu lokacije, opreme za prikupljanje i obradu sirovog mlijeka, ventilacije, osvjetljenja, snabdijevanja vodom, upravljanja otpadnim vodama, pakovanja , transporta i odlaganja čvrstog otpada. TOH ima septičku jamu koja se koristi za odlaganje otpadnih voda, ali oni nemaju zvaničnu odluku iz VD. Jedna od aktivnosti projekta će biti obezbjeđivanje optimalnih uslova za odlaganje otpadnih voda i donošenje rešenja iz VD.

Povećana ispaša i đubrenje u oblastima u kojima se katuni obnavljaju

Uzimajući u obzir broj životinja koje koriste katune u obje oblasti istrživanja (4.500 na oba lokaliteta) i raspoložive pašnjačke površine, korišćenje pašnjačkih resursa danas je na veoma niskom nivou. To je razrađeno u prijavi projekta (strana 7), broj ovaca je smanjen skoro tri puta u posljednjih 50 godina, od 600.000 šezdesetih godina 20. vijeka do 227.000 u 2010. Tako, čak znatno povećanje broja životinja koje pasu ne bi uticalo na resurse ili prouzrokovalo probleme sa prekomjernom ispašom.

Povećan broj posjetilaca i turističke aktivnosti u regionu

Agroturizam kao forma turizma malog obima smatra se faktorom očuvanja i poštovanja prirodne sredine, prije nego faktorom razvoja. Naime, agroturizam se posmatra kao instrument ruralne revitalizacije, sa primarnom funkcijom obezbjeđenja dodatnog izvora prihoda, sa poljoprivredom (i drugim tradicionalnim aktivnostima) kao glavnim izvorom zaposlenja i dohotka. Prema navedenim tezama, agroturizam u katunima biće promovisan kroz ovaj projekat kao važan instrument revitalizacije ruralnog života i poljoprivredne proizvodnje sira (npr. agroturizam kao novi kanal prodaje tj. prodaja na vratima farme/katuna). Takođe, važni su i sljedeći aspekti agroturizma u katunima i katuna samih, i to:

Rekonstrukcija katuna zahtijeva upotrebu prirodnih materijala, čime se minimizira neto uticaj na životnu sredinu;

12

Udaljenost katuna je takođe važan faktor očuvanja, što će biti iskorišćeno kao šansa za privlačenje posjetilaca sa posebnim interesovanjima, odgovornijim sa mogućnošću da generišu veću turističku potrošnju;

Katuni su postojeće strukture, pa je njihov uticaj na životnu sredinu minimalan. Njihova upotrebu u turističke svrhe se uklapa u fizičko i kulturno okruženje posebno kroz pažljiv odabir dizajna i materijala za izgradnju;

Katuni ne koriste energiju koja prouzrokuje zagađenje. Ako je to potrebno, oni mogu upotrebiti zelenu tehnologiju koja obezbjeđuje održive načine snadbjevanja vodom i bezbjedno odlaganje čvrstog i drugog otpada;

Agrotuzam u katunima uključuje lokalnu zajednicu i doprinosi njihovom ekonomskom i obrazovnom razvoju;

Agroturizam podrazumijeva razvoj malog obima čija implementacija minimalno utiče na životnu sredinu i maksimizuje koristi za lokalnu zajednicu i zaštitu prirode;

Zbog održivog karaktera agroturizma, pogotovo u smislu odsustva agresivnosti masovnog turizma, uticaj na životnu sredinu je minimalan. Štaviše, može se očekivati da će ukupan uticaj biti pozitivan, naročito u kontekstu revitalizacije pejzaža, održivije poljoprivrede i odgovorne upotrebe resursa.

Mogućnost korišćenja modernih materijala i uništavanje opšteg koncepta katuna

Katune, koji čine specifičan segment tradicionalne arhitekture, napravljene van seoskih područja, u teško pristupačnim planinskim oblastima, karakteriše isključivo korišćenje lokalnih materijala i tradicionalnih tehnika gradnje. Moguće savremene intervencije modernim materijalima, i u restauraciji postojećih i u gradnji novih katuna, mogu umnogome iskvariti opšti koncept i predio katuna, što bi se takođe nepovoljno odrazilo na životnu sredinu.

13

4. ZAKONSKI OKVIR

Predloženi projekat KATUN je pripremljen poštujući zakone Crne Gore, pravila Svjetske Banke i sve međunarodne smjernice. Crna Gora kao kandidat za članstvo u EU ima imperativ da uskladi propise u oblasti javnog zdravlja i zaštite životne sredine sa zakonodavnim okvirom EU. U tom smislu usvojena su tri važna zakona u oblasti životne sredine: Zakon o zaštiti životne sredine, Zakon o procjeni uticaja na životnu sredinu i Zakon o integrisanom sprečavanju i kontroli zagađivanja životne sredine, u skladu sa direktivama i savremenoj praksi u EU u oblasti zaštite životne sredine i u skladu sa GAP (dobra poljoprrivredna praksa).

Osim navedenih zakona Crne Gore strategija istraživanja na projektu KATUN je usklađena i sa planom Svjetske zdravstvene organizacije (WHO) Zdravlje ljudi i djelovanje Evropske Unije u oblasti zdravstva (2008-2013).

Sve aktivnosti u Planu za upravljanje životnom sredinom Projekta KATUN su zasnovane na sljedećim propisima i dokumentima:

Zakon o zaštiti životne sredine Crne Gore,

Zakon o zaštiti prirode Crne Gore,

Zakon o procjeni uticaja na životnu sredinu Crne Gore,

Zakon o upravljanju otpadom Crne Gore,

Zakon o lokalnoj samoupravi,

Zakon o hemikalijama Crne Gore,

Zakon o vodama Crne Gore,

Zakon o poljoprivrednom zemljištu,

Zakon o poljoprivredi i ruralnom razvoju,

Zakon o turizmu i odgovarajuća podzakonska regulativa

Najbolja međunarodna praksa u bezbijednosti istraživačkih laboratorija.

Kodeks dobre poljoprivredne prakse (GAP) i Kodeks dobre higijenske prakse (GHP)

Pravilnik o klasifikaciji otpada i katalogu otpada "Službeni list CG, br 59/2013.

Pravilnik o kvalitetu i sanitarno-tehničkim uslovima za ispuštanje otpadnih voda u recipijente i javni sistem kanalizacije, načinu i postupku ispitivanja kvaliteta otpadnih voda, minimalnom broju ispitivanja i sadržaju izvještaja o primjeni. " Službeni list Crne Gore , br. 45/08, 9/10, 26/12 i 52/12, 59/13 ".

14

5. PREDLOŽENE PREVENTIVNE I MJERE UBLAŽAVANJA

5.1. Mjere tokom realizacije projekta (PUŽS dio I)

U radu na RP1- Zadatak1.1: Karakterizacija autohtonih rasa stoke, WP 1.3 Kontrola kvaliteta tradicionalnih mlječnih proizvoda na katunima, WP 1.4 Stvaranje novih mlječnih proizvoda i WP 1.7 Genetička karakterizacija simbiontskih gljiva i patogena P. heldreichi, postoji teoretska mogućnost potencijalnog uticaja na životnu sredinu.

Ona se, prvenstveno, odnosi na bezbjednosne procedure u laboratorijama i odlaganje otpada.

Sve planirane aktivnosti, usmjerene na eliminisanje uticaja na životnu sredinu su usaglašene sa postojećim zakonskim okvirom i najboljom međunarodnom praksom u bezbjednom laboratorijskom istraživanju u laboratorijama Biotehničkog fakulteta, kao i sa Zakonom o upravljanju otpadom Crne Gore ( takođe i u HMD, TOH).

Dalje, mjere prevencije i ublažavanja su potrebne za sve navedene aktivnosti u okviru RP 1.

LABORATORIJE BIOTEHNIČKOG FAKULTETA

Laboratorija za mljekarstvo akreditovana je na osnovu standarda MEST/ISO/IEC 17025:2006 i kao takva uključena u bazu svjetskih laboratorija za mljekarstvo, koju vodi IDF. Laboratorija za mljekarstvo je već usvojila dokument „Vodič za bezbjedan rad u laboratoriji za mljekarstvo (Pg. 5.5.01)“, kao i „(Uputstvo za rukovanje otpadom (Pg.55.22-18.01.2010.)“. Kopija Sertifikata o akreditaciji za Biotehnički fakultet, Laboratorija za mljekarstvo data je u prilogu 2.

U Laboratoriji za molekularna istraživanja u stočarstvu i Laboratoriji za istraživanja u šumarstvu, primjenjuje se uobičajena najbolja praksa za sigurnost i bezbjednost laboratorija.

Postojeće mjere koje se već primjenjuju u laboratorijama

Minimizacija nabavki opasnog materijala

U svim laboratorijama se koriste frižideri za čuvanje hemikalija

Hemikalije se čuvaju na odgovarajućim mjestima sa ograničenim pristupom, ne na policama, radnim površinama i u digestorima, a takođe se vodi računa da ne budu izložene direktnom zagrijavanju ili sunčevoj svjetlosti.

Sve laboratorije imaju sistem za zaštitu od požara. Laboratorijsko osoblje koristi odgovarajuća sredstva lične zaštite da bi se minimizirala izloženost.

U laboratorijama postoji dobro održavanje čistoće sa dekontaminacijom radnih površina.

U laboratorijama je zabranjeno jesti, piti, namještati kontaktna sočiva, nanositi šminku i kozmetiku i uzimati lijekove.

15

Posebna pažnja se posvećuje upotrebi oštrih predmeta.

U okviru istraživanja predviđenih KATUN projektom biće korišćene biohemikalije koje su bezbjedne po okolinu. Takođe postoje i mjere za dekontaminaciju/neutralizaciju toksičnog otpada koje redovno sprovodimo.

Tečni otpad iz Laboratorije za mljekarstvo provjerava se po metodu propisanom za ovu vrstu laboratorija. Ako dođe do porasta hemijske koncentracije, sprovodi se neutralizacija otpada. Za 13 godina nije se ukazala potreba za sprovođenjem neutralizacije.

Uzimanje uzoraka krvi životinja će raditi veterinarski stručnjak odgovoran za odgovarajuće područje (VS Žabljak/Podgorica), prema Zakonu o zaštiti dobrobiti životinja (Sl.list 14/08) i Dobrom veterinarskom praksom (DVP).

Osim ovoga, BTF je već dobio dozvolu od Agencije za zaštitu životne sredine Crne Gore za prikupljanje uzoraka biljnog materijala u šumama Pinus heldreichii.

Mjere koje će se uvesti u praksu u laboratorijama

Na laboratorijama će biti istaknuti znaci upozorenja, a u laboratorijama spisak telefonskih brojeva službi za hitne intervencije. Ovo se odnosi na Laborotoriju za genetička istraživanja u stočarstvu i Laboratoriju za istraživanja u šumarstvu, pošto ovakva praksa već postoji u Laboratoriji za mlijekarstvo.

Vodič za sigurno odlaganje i rukovanje otpadom će biti pripremljen i biće obavezan dokument u laboratorijama BTFa. Ovo se odnosi na Laborotoriju za genetička istraživanja u stočarstvu i Laboratoriju za istraživanja u šumarstvu, pošto ovakva praksa već postoji u Laboratoriji za mljekarstvo.

Odvajanje i odlaganje otpada

Sav otpad proizveden u laboratorijama BTF-a će biti razdvojen (biće urađena trijaža otpada). Razdvajaćemo laboratorijsku plastiku (Petri posude, tube, nastavke za pipete) i staklo posebno. Otpad će biti pakovan na odgovarajući način, ukoliko je neophodno autoklaviran, zaštićen od oštećivanja i odložen u specijalne kontejnere koji će biti smešteni na BTF-u (Zapremina kontejnera iznosiće 100-200 m3). Periodično, vršiće se pražnjenje kontejnera i otpad će se odnositi u reciklažno dvorište u Regionalnom reciklažnom centru za opštinski čvrsti otpad.

Sječiva i oštri predmeti biće autoklavirani ukoliko je neophodno i odlagani u čvrste kontejnere sa poklopcem, koji će biti obilježeni. Periodično, vršiće se pražnjenje kontejnera i otpad će se odnositi u reciklažno dvorište u Regionalnom reciklažnom centru za komunalni čvrsti otpad.

Kompanije: HM Durmitor i “Stara kuća” DOO

Novi mlječni proizvodi će se stvarati u HMD i TOH, tako da će se i tamo sprovesti potrebne mjere ublažavanja, uključujući i upravljanje otpadnim vodama.

16

Za vrijeme proizvodnje sira (mlječna proizvodnja), stvaraju se otpadne vode. One se pročišćavaju i odlažu u septičku jamu. Otpadne vode iz septičke jame se periodično uklanjaju od strane ovlašćene institucije (u ovom slučaju „Vodovod i kanalizacija“).

Za vrijeme proizvodnje sira, stvara se i surutka. Ona će se koristiti kao repromaterijal za dalju mlječnu proizvodnju, ili kao aditiv za domaću ishranu životinja. Prema tome, surutka ne ostaje u daljem procesu proizvodnje sira.

HMD već proizvodi mliječne proizvode i ima radnu dozvolu. Radna dozvola je priložena uz dokument (Prilog 3).

TOH će osnovati novu mljekaru i dobiće radnu dozvolu nezavisno od projektnih aktivnosti.

Izgradnja kapaciteta za zaposlene na BTF, HMD i TOH i institucionalno uređenje

Na BTF će biti organizovan trening iz domena laboratorijske bezbjednosti i upravljanje otpadom za sve laboratorijsko osoblje, uključujući novoangažovane MSc studente i tehničko osoblje. Iskusni istraživači sa BTF, kao i gostujući istraživači će održati predavanja na ovu temu. Biće pripremljeno odgovarajuće uputstvo za čuvanje, rukovanje i odlaganje otpada, koje će predstavljati obavezujući dokument u laboratorijama BTF. Troškove ovih treninga će snositi sam BTF (što bi predstavljalo njegov doprinos) ili će se podmirivati iz sredstava ostalih tekućih projekata koje BTF realizuje.

Za HMD i TOH, biće organizovan poseban trening za osoblje iz oblasti dobrih poljoprivrednih praksi - GAP (good agricultural practice) i upravljanja otpadom. Treninzi su planirani u okviru aktivnosti WP 1.4 i WP 1.5.

Svaki partner će odrediti člana PMT, koji će pratiti (nadgledati) implementaciju plana ublažavanja, prikupljati podatke iz Plana Monitoringa i biti odgovoran za komunikaciju sa SB i osobljem HERIC projekta odgovornim za bezbjednost.

5.2. Mjere koje se tiču mogućeg budućeg uticaja nastalog usljed rezultata projekta (PUŽS DIO II)

Povec ana proizvodnja otpadnih voda iz proizvodnje novih mliječnih proizvoda (sir)

Kao što je vec pomenuto u poglavlju 3.2, HM Durmitor je vec riješio problem otpadnih voda. Oni imaju odluku o odobrenju aktivnosti za prikupljanje i obradu sirovog mlijeka izdatu od Uprave za veterinu. TOH sprovodi aktivnosti za dobijanje te odluke. U cilju smanjenja i eliminisanja negativnog uticaja otpadnih voda iz proizvodnje sira, uz pomocstručnjaka iz projekta, HMD c e nastaviti da održava sistem upravljanja otpadnim vodama, a TOH c e obratiti posebnu pažnju na: obezbjeđivanje optimalnih kapaciteta biološke i septičke lagune i prostor za odlaganje čvrstog otpada; obezbjeđivanje adekvatnog prostora za sabirni centar; da sabirni centar za mlijeko bude uklopljen u ambijent; obezbijedi implementiranje adekvatne higijenske prakse i spriječi izlivanje otpada; korišćenje zelenih zona za minimiziranje širenja mirisa; osigurati da objekat za preradu mlijeka nije

17

postavljen u blizini osjetljivih područja, vodotokova, zaštic enih područja ili slično; osigura odgovarajuc e procedure za održavanje objekta centra za prikupljanje i preradu mlijeka, kao što propisuje sanitarna inspekcija; osigura da c e sav otpad biti tretiran prema nacionalnim pravilnicima.

Otpadne vode moraju biti tretirane prije otpuštanja, ili prethodno tretirane ako se puštaju u kanalizacionu mrežu, a sve u skladu sa lokalnim propisima i vrijednosti koje su definisane.

Povećana ispaša i đubrenje u oblastima u kojima se rehabilituju katuni

Pored toga što je rečeno u poglavlju 3.2 (Mogući uticaji u skladu sa očekivanim rezultatima projekta) ovog dokumenta, postoje instrumenti koji su osnovani davno, u vrijeme kada je mnogo veći broj životinja boravio na katunima i kada je prekomjerna ispaša bila problem. Naime, postoje nepisana pravila o tačnom datumu kada je dozvoljeno da se životinje izdižu na katune. Takođe, regulisano je ko može da koristi određeni katun tokom ljeta. Mjesta u kojima životinje borave tokom noći (torine) se obično obrađuju sljedeće godine i koristi uglavnom za proizvodnju krompira, za neke žitarice i uzgoj povrtarskih kultura.

Povećan broj posjetilaca i turističke aktivnosti u regionu

Očekujući da će projektne aktivnosti rezultirati povećanjem posjetioca i turističke aktivnosti u regionu, biće urađeno sljedeće:

− Biće razvijene i jasno označene pješačke staze, koje će predstavljati glavne turističke rute u području. Njima će se kretati posjetioci, čime će njihova kontrola i održavanje biti olakšano.

− Promocija aktivnosti koje su manje destruktivne prema životnoj sredini (npr. vožnja bicikla umjesto džip-tura i lova);

− Privlačenje ciljnih grupa turista koji se odgovornije odnose prema životnoj sredini kroz koncipiranje komunikacione i brending strategije;

− Promocija farmera i tursitičkih ponuda koje su autentične, tradicionalne i originalne u smislu stila života na katunu. Ovo će podstaknuti revitalizaciju tradicionalnog katuna kao i individualnih objekata, sa minornom modernizacijom (npr. rezervoari za vodu, solarni paneli), na način koji neće degradirati ukupni estetski izgled katuna. U kontekstu artitektonskog dizajniranja i rekonstrukcije, postojeći katuni imaće prednost, posebno u odnosu na izgradnja novih katuna.

− U planiranim promotivnim aktivnostima, projekat će podsticati dobru praksu u smislu odgovornog korišćenja vode i energije. U kontekstu upotrebe energije, izvorska voda, svjetlost i vatra se mogu smatrati glavnim izvorima svjetla, vode i toplote u katunima. Osim konvencionalnih izvora energije, potrebno je iskoristiti alternativne izvore da bi se smanjili uticaji na životnu sredinu.

− Usljed nedostatka infrastrukture, stuje i vode, marketinga znanja i vještina i drugih proizvoda i usluga važnih za turistički biznis, moće je predvidjeti da broj posetilaca neće rapidno rasti. Razvoj konkurentne i održive agroturističke ponude zahtjeva vrijeme, i u period u 2-5 godina moguće je razviti održive inicijative, koje će postati

18

značajne za dalji razvoj destinacije. U svakom slučaju, povećanje broja posjeta u srednjem i dugom roku može zahtjevati donošenje plana turističkog razvoja.

− Projekat neće promovisati, unaprijeđivati ili pomagati inicijative koje vode destrukciji tradicionalnog karaktera katuna u smilsu arhitekture, materijala, stila života, pejzaža ili drugih negativnih praksi ili uticaja.

Promotivne aktivnosti podržaće turističke incijative koje koriste odgovornu praksu upravljanja otpadom. U kontekstu recikliranja, edukacija posjetilaca je potrebna, posebno u dijelu ”leave no trace” programa koji promovišu praksu nošenja smeća sa sobom. Takođe, biorazgradivi otpad je potrebno kompostirati. Za toalete, potrebno je razraditi plan više lokacija koje bi se naizmjenično koristile za date potrebe.

Mogućnost korišćenja modernih materijala i uništavanje opšteg koncepta katuna

Tokom projekta, određene aktivnosti će biti sprovedene u cilju umanjenja mogućeg negativnog uticaja modernih materijala na opšti koncept katuna. Biće vođena istraživanja u cilju identifikacije tipova i karakteristika lokalnih materijala koji su korišćeni u gradnji. Šta više, posebne karakteristike u tehnici gradnje biće analizirane, kao i stanje očuvanosti tradicionalnih zanata. Posle početnih istraživanja, biće predložene smernice za zaštitu i oživljavanje katuna, koje će sadržati predloge za restauraciju postojećih katuna, kao i za izgradnju novih korišćenjem tradicionalnih materijala i tehnika gradnje. Radionica, koja će biti održana tokom druge faze projekta, fokusiraće se na temu održive zaštite i valorizacije kulturne baštine i predela katuna. Tokom radionice, kojoj će prisustvovati stručnjaci iz različitih oblasti, biće analizirane prethodno razvijene, a potom i definisane konačne smernice. Jedna grupa smernica će se odnosti na upotrebu tradicionalnih materijala i tehnika gradnje, što podrazumeva jedino manuelnu gradnju. Druga grupa smjernica će se odnositi na nove intervencije uz minimalno korišćenje modernih elemenata koji mogu imati negativan efekat. Ove smjernice će biti pripremljene u obliku izveštaja koji će biti dostupan online i podijeljen svim učesnicima. Kao osnova za izradu smjernica poslužiće dokument dat u Aneksu 3: Plan upravljanja životnom sredinom za specifične građevinske aktivnosti.

Štaviše, rezultati projekta će biti iskorišćeni u pokretanju procesa zaštite čitavog sistema katuna kao kulturnog dobra. To bi stvorilo uslove za dodatnu pravnu zaštitu ustanovivši upotrebu tradicionalnih materijala.

19

PLAN UPRAVLJANJA ŽIVOTNOM SREDINOM Prvi dio

A) PLAN UBLAŽAVANJA ŠTETNOG UTICAJA (C-cijena ublažavanja ; R-odgovornost; S- supervizija, zapažanja i komentari - popuniti za vrijeme supervizije)

RP Aktivnost Mjera ublažavanja Cijena Odgovor-nost Supervizija

1.3. Rizik od zagađenja zemljišta i vode usljed nepravilnog odlaganja laboratorijskog otpada prilikom:

- Analize hemijskog kvaliteta svježeg mlijeka

- Analize somatskih ćelija u svježem mlijeku

Određivanja ukupnog broja bakterija u svježem mlijeku

Analize hemijskog sastava mlječnih proizvoda

Sve analize rade se na osnovu standarda MEST/ISO/IEC 17025:2006

Laboratorijski rad, uključujući skladištenje hemikalija je definisan uputstvom:

Uputstvo za bezbjedan rad u laboratoriji ( (Pg. 5.5.01))

Instrukcija za rukovanje otpadom (Pg.55.22-18.01.2010.).

Upravljanje otpadom će uključiti:

Razdvojeno sakupljanje i skladištenje laboratorijskog otpada, uključujući oštre predmete, koji će biti autoklavirani ukoliko je neophodno i sakupljani u čvrstim kontejnerima sa poklopcem, koji su markirani

Sakupljeni razdvojeni otpad biće odložen na reciklažnim punktovima.

NEMA BTF

Laboratorija za mljekarstvo

1.2. Rizik od po zdravlje usljed uzorkovanja krvi životinja

Ekspert iz autorizovane veterinarske insitucije (VS Žabljak ili VS Podgorica) će uzimati uzorke krvi životinja, prema odredbama

Zakona o zaštiti dobrobiti životinja Sl. List 14/08 i Dobrom vetrinarskom praksom (DVP)

Planiran u RP 1 - 1.2

BTF , Laboratorija za genetička istraživanja u stočarstvu

1.2. Rizik od zagađenja zemljišta i vode usljed nepravilnog odlaganja laboratorijskog otpada i usljed genetičke karakterizacije stoke

Označavanje laboratorijskog inventara biće urađeno na odgovarajući način

Frižideri za odlaganje će biti korišćeni za čuvanje bio-hemikalija

Upotrebljavaće se samo bio-hemikalije i kitovi koji nisu štetni po okolinu

Hemikalije će se čuvati na odgovarajućim mjestima sa ograničenim pristupom

Koristiće se materijali i oprema za

NEMA BTF , Laboratorija za genetička istraživanja u stočarstvu

20

ličnu zaštitu

Biće preduzete sve ostale mjere bezbjednosti (dekontaminacija radnih površina, različite mjere zabrana, upotreba oštrih predmeta u režimu posebne pažnje)

Protivpožarna zaštita je u funkciji

Postavljanje odgovarajućih znakova upozorenja

Postavljanje liste telefonskih brojeva za slučaj incidenta u laboratorijama


Razdvojeno sakupljanje i skladištenje laboratorijskog otpada, uključujući oštre predmete, koji će biti autoklavirani ukoliko je neophodno i sakupljani u čvrstim kontejnerima sa poklopcem, koji su markirani

Sakupljeni razdvojeni otpad biće odložen na reciklažnim punktovima

1.2. Rizik po životnu sredinu (uticaj na predio, generacija otpada, novi objekti, upotreba zemljišta, prašina i buka) usljed osnivanja novih farmi na Kučkim planinama

Dobijanje EIA dozvole ili razvoj Plana upravljanja životnom sredinom

Prihvatljive mjere izgradnje će se primjenjivati

Precizno planiranje lokacije farme na način da se minimiziraju kumulativni uticaji

DA, trošak TOH

TOH

1.7. Rizik od ugrožavanja zaštićene biljne vrste usljed prikupljanja četina P. heldreichii

(biodiverzitet)

Obezbjeđivanje dozvole za prikupljanje od EPA (Agencije za zaštitu životne sredine ) Crne Gore

NEMA BTF

Laboratorija za istraživanja u šumarstvu

1.7. Rizik od zagađenja zemljišta i vode usljed nepravilnog odlaganja laboratorijskog otpada i usljed genetičke karakterizacije simbiontskih gljiva i patogena

Označavanje laboratorijskog inventara biće urađeno na odgovarajući način

Frižideri za odlaganje će biti korišćeni za čuvanje bio-hemikalija

Upotrebljavaće se samo bio-hemikalije i kitovi koji nisu štetni po okolinu

Hemikalije će se čuvati na odgovarajućim mjestima sa ograničenim pristupom

Koristiće se materijali i oprema za ličnu zaštitu

Biće preduzete sve ostale mjere bezbjednosti (dekontaminacija radnih površina, različite mjere zabrana, upotreba oštrih predmeta

NEMA BTF

Laboratorija za istraživanja u šumarstvu

21

u režimu posebne pažnje)

Protivpožarna zaštita je u funkciji

Postavljanje odgovarajućih znakova upozorenja

Postvljanje liste telefonskih brojeva za slučaj incidenta u laboratorijama


Razdvojeno sakupljanje i skladištenje laboratorijskog otpada, uključujući oštre predmete, koji će biti autoklavirani ukoliko je neophodno i sakupljani u čvrstim kontejnerima sa poklopcem, koji su markirani.

Sakupljeni razdvojeni otpad biće odložen na reciklažnim punktovima.

1.5. Rizik od zagađenja/kontaminacije sirovine

Rizik od kontaminacije zemljišta i vode usljed nepravilnog odlaganja otpadnih voda iz mljekare

tokom stvaranja/ proizvodnje novih mlječnih proizvoda

Provoditi potrebnu higijenu muže

Obezbijediti adekvatno hlađenje i skladištenje mlijeka

Provoditi dnevno čišćenje i pranje prostorija za preradu mlijeka i skladištenje milječnih proizvoda

Separacija otpadnih voda u skladu sa zakonom o vodama i dozvolama za obavljanje ovih aktivnosti

Sve količine čvrstog otpada će uklanjati licencirane kompanije

NE HMD

4. Rizik od nepravilnog rukovanja laboratorijskom opremom i hemikalijama koji može da ugrozi zdravlje zaposlenih, kao i životnu sredinu

Trening za osoblje BTF na temu laboratorijske bezbjednosti i rukovanja opasnim otpadom

NE

(BTF doprinos)

BTF

1.4. Rizik od nepravilnog rukovanja otpadom iz mljekare

Trening za osoblja kompanija u vezi GAP i upravljanja otpadom

Planirano u RP1- 1.4.

BTF, HMD, TOH

22

B) MONITORING PLAN

WP Koje parametre treba pratiti?

Gdje je parametar koji treba pratiti?

Kako će parametar biti praćen /tip opreme za

praćenje?

Kada će parametar biti praćen –

učestalost praćenja ili kontinuitet?

Cijena praćenja – koja je cijena opreme ili tarifa podizvođača za izvođenje praćenja?

Odgovornost

1.3 1.21.7

Upravljanje laboratorijskim otpadnim materijalom

Laboratorije na BTFu

Periodična verifikacija će biti sprovedena

dvaput godišnje nema BTF

1.5. Rješenje Veterinarske uprave o odobravanju poslova prerade mlijeka

HMD Razmatranje dozvole godišnje nema HMD, BTF

1.2. Odobrenje za osnivanje farme koza i ovaca, mljekare, ili razvijen plan upravljanja životnom sredinom

TOH Razmatranje dozvole Sve dozvole su neophodne prije započinjanja bilo kakvih radova na farmi. Nakon toga parametri iz dozvole će biti praćeni prema intervalima definisanim u samoj dozvoli

nema TOH, BTF

4. Trening za osoblje BTF na temu laboratorijske bezbjednosti i rukovanja opasnim otpadom

BTF Izveštaj sa treninga Godinu dana nakon početka projekta (mart 2016)

Nema BTF

4. Uputstvo za čuvanje, rukovanje i odlaganje će biti pripremljeno

BTF Uputstvo će biti istaknuto u laboratorijama i vidljivo i dostupno svim korisnicima

Nakon 6 mjeseci (oktobar 2015)

nema BTF

1.4. Trening o GAPu i upravljanju otpadom

BTF Izveštaj sa treninga Nakon 9 mjeseci (januar 2016.)

nema BTF, HMD, TOH

23

PLAN UPRAVLJANJA ŽIVOTNOM SREDINOMDrugi dio

A) PLAN UBLAŽAVANJA ŠTETNOG UTICAJA

Predviđa se da su svi uticaji pokriveni ovim planom za ublažavanje štetnog uticaja važni u širem kontekstu i izvan okvira Projekta. Projektne aktivnosti mogu poslužiti kao dobre preporuke za buduće ublažavanje štetnog uticaja u budućnosti. Shodno tome, pojedinci, preduzeća, organizacije i dr. koji će biti zaposleni u ovim aktivnostima će takođe snositi odgovornost za ublažavanje uticaja kao i za adekvatne troškove.

RP Pitanje Mjera za ublažavanje

1.1.5. Rizik od zagađenja vode koji je povećan uslijed povećane proizvodnje novih mliječnih proizvoda (sira).

Trening za farmere (Dobra poljoprivredna praksa)

Usaglašenost većih farmi sa zvaničnim dozvolama koje se tiču životne sredine i upravljanja vodama

3.1

3.2.

Risk od zagađenja životne sredine usljed povećanog broja posetilaca i povećane turističke aktivnosti u predmetnoj oblasti.

Priprema vodiča i standarda za održivi razvoj turizma

1.2.

3.3.

Rizik od ugrožavanja biodiverziteta usljed oživljavanja katuna i povećanog broja stoke na ispaši


Plan ispaše

Planirano upravljanje stajnjakom

Pripreme smjernica

1.2.

3.3.

Rizik od ispuštanja nutrijenata u zemljište usljed povećanog odlaganja stajnjaka unutar područja gdje su katuni rehabilitovani


Planirano upravljanje stajnjakom

Priprema preporuka i smjernica

3.3. Rizik od uništavanja ukupnog koncepta katuna usljed moguće upotrebe modernih materijala.

Priprema smjernica i vodiča za održivi razvoj turizma

Radionica o održivoj zaštiti i valorizaciji kulturnog naslijeđa i pejzaža katuna.

Priprema smjernica za restauraciju katuna i konstrukcija novih upotrebom tradicionalnih materijala

Moguća registracija projekta tadicionalnog katuna

B) MONITORING PLAN

Za sve parametre koji treba da budu praćeni unutar ovog Plana upravljanja životnom sredinom

24

obaviće se predviđanje njihovih efekata u budućnosti da bi bili razmatrani u širem konceptu i izvan projektnih ciljeva. Propisani monitoring treba da služi kao preporuka za buduće aktivnosti. Shodno tome, pojedinci, preduzeća, organizacije i dr. koji će biti uključeni u ove aktivnosti će takođe biti odgovorni za implementaciju plana monitoringa kao i moguće troškove, prema crnogorskoj zakonskoj regulativi.

WP

Koje parametre treba pratiti?

Gdje će biti praćen parametar?

Kako će parametar biti praćen /tip opreme za praćenje?

Kada će parametar biti praćen –učestalost mjerenja ili kontinuirano?.

1.5. Kvalitet vode i moguće zagađenje uzrokovano povećanom proizvodnjom novih mliječnih proizvoda (sira)

Kapaciteti HMD, TOH i svi novi proizvođači (potencijalni zagađivači)

Prema važećoj legislativi u odnosu na otpadne vode

Prema legalnim zahtjevima

3.1

3.2.

Zagađenje životne sredine (količina čvrstog otpada) usljed povećanog broja posjetilaca i tuirističke aktivnosti u istraživanom području

Na glavnim turističkim putevima/turama i na tačkama za posjetioce (region Kučkih planina i Durmitor)

Praćenje i monitoring od strane volontera i farmera

Izvještaji

Knjiga primjedbi od strane farmera

Implementacija Zakona na lokalnoj samoupravi (u odnosuu na aktivnosti komunalne aktivnosti), Zakona o komunalnoj policiji, Zakona o životnoj sredini i Zakona o upravljanju otpadom

Sezonski i periodični monitoring (zavisno od frekventnosti posjeta)

Ovlašćena tijela (npr. inspekcija) prema legalnim zahtjevima

1.2. Gubitak biodiverziteta i deforestacija usled povećane ispaše u oblastima gde su katuni –NWFP

U okviru regiona na mjestima gde će katuni biti obnovljeni

Na osnovu praćenja i monitoringa u odnosu na destrukciju/promjenu u strukturi biljnih zajednica

Diskusija sa farmerima i ekspertima

Redovni intervali

(sezonsko praćenje i posmatranje)

1.2.. Nivo hranljivih materija u zemljištu je povećan sa povećanjem odlaganja stajnjaka u oblastima gdje su katuni obnovljeni

Na mjestima gdje se stajnjak deponuje (ako se sakuplja i deponuje)

Ispitivanje kvaliteta zemljišta prema Zakonu o poljoprivrednom zemljištu (vlasnici zemlje treba da angažuju ovlašćenu laboratoriju)

Svakih 5 godina

3.3. Uništavanje ukupnog koncepta katuna mogućom upotrebom modernih materijala.

Na mjestima starih i novih katuna

Vizuelni pregled usaglašenosti sa predloženim smjernicama

Primjena Evropske konvencije o predjelima

Jednom u godini (sezoni)

PRILOZI

25

Prilog 1. Kopija Riješenja Agencije za zaštitu životne sredine za obavljanje istraživanja/prikupljanje uzoraka Pinus heldreichii

Prilog 2. Kopija Sertifikata o akreditaciji za Biotehnički fakultet, Laboratorija za mljekarstvo

Prilog 3. Kopija Rješenja Veterinarske Uprave CG kojim se odobrava prerada mlijeka za HM Durmitor

Prilog 4. Kopija Sertifikata o akreditaciji za Specijalističku veterinarsku laboratoriju, Džordža Vašingtona bb, 81 000 Podgorica

Aneksi

Aneks 1: Izvještaj o javnim konsultacijama

Aneks 2: Plan upravljanja životnom sredinom za sakupljanje mlijeka i sistem proizvodnje

Aneks 3: Plan upravljanja životnom sredinom za specifične građevinske aktivnosti

26

Prilog 1. Kopija Riješenja Agencije za zaštitu životne sredine za obavljanje istraživanja/prikupljanje uzoraka Pinus heldreichii

27

28

Prilog 2. Kopija Sertifikata o akreditaciji za Biotehnički fakultet, Laboratorija za mljekarstvo

29

30

Prilog 3. Kopija Rješenja Veterinarske Uprave CG kojim se odobrava prerada mlijeka za HM Durmitor

31

32

Prilog 4. Kopija Sertifikata o akreditaciji za Specijalističku veterinarsku laboratoriju, Džordža Vašingtona bb, 81 000 Podgorica

33

34

Aneksi

Aneks 1: Izvještaj o javnim konsultacijama od 05. juna 2015. godine priložen je kao poseban dokument

35

Aneks 2: Plan upravljanja životnom sredinom za sakupljanje mlijeka i sistem proizvodnje

Plan upravljanja životnom sredinom za sakupljanje mlijeka i sistem proizvodnje

Troškovi Institucionalna odgovornost Komentari

(npr. sekundarni uticaji)

Faza Uticaj Mjere ublažavanje Mjere monitoringa Postaviti / uraditi

Pratiti Postaviti / uraditi

Pratiti

Izgradnja Prašina i buka nastala tokom gradnje

Ograničiti rad u vrijeme kada je dozvoljena buka

Za produženi rad, osigurati da je nivo buke prihvatljiv

U slučaju velike emisije prašine koristiti vodu za smanjenje emisije

Pratiti pritužbe susjeda

Vizuelno ustanoviti da je emisija prašine prihvatljiva

Pratiti radno vrijeme i nivo buke (sluhom)

1 m3 vode za smanjenje emisije prašine

Cijena - 1 m3 vode=0.01-0.02 eura

Radnici/Izvođači

Izvođači i klijenti

Izgradnja Emisija izduvnih gasova i vibracije od mehanizacije

Osigurati korišćenje najbolje dostupne mehanizacije

Ne dozvoliti da su mašine neispravne

Pratiti koji se tipovi mašina koriste i periode neispravnosti

Radnici/Izvođači


Izgradnja Zagađenje tla usled curenja nafte i maziva

Održavanje mašina na odobrenim lokacijama

Skladištenje mehanizacije na nepropusnim površinama

Čišćenje izliva

Vizuelna kontrola znakova curenja

Troškovi iskopavanja 1 m3 zemlje sa izlivima

Cijena - 1 m3

=3 - 5eura

Radnici/Izvođači


36






Pratiti

Izgradnja Zagađenje zemljišta i vode usled nepravilnog rukovanja otpadom

Obezbijediti pravilno upravljanje otpadom na propisno uređenim deponijma.

Povećati ponovno korišćenje, naročito inertnih materijala i korisnog sloja zemljišta

Vizuelno

Obezbijediti prihvat građevinskog otpada na specijalizovanoj deponiji

Cijena transporta otpada po km (oko 20 km)

Cijena za 20 km=3,5 -5 eura

Radnici/Izvođači


Proizvodnja Oslobađanje mirisa

Osigurati da je sabirni centar adekvatno udaljen od osjetljivih kategorija susjeda.

Osigurati da su adekvatne higijenske prakse uspostavljene i primijenjene

Kao krajnje instance koristiti zelene zone za minimiziranje širenja mirisa

Pratiti žalbe susjeda

Odobrenja sanitarne inspekcije

Cijena koštanja za zelenilo za 1 m dužine

60-80 eura

Krajnji korisnik / farmer


Proizvodnja Degradacija pejzaža

Obezbijediti da se sabirni centar za mlijeko uklapa u ambijent

Vizuelna kontrola, pregled projekta i konacan izbor lokacije

Krajnji korisnik / farmer i radnici


37






Pratiti

Proizvodnja Bezbjednost za životnu sredinu

Bezbjednost za krajnje korisnike

Loša higijena može dovesti di širenja neprijatnih mirisa i opasnosti po zdravlje

Osigurati da sabirni centar za mlijeko nije postavljen blizu osjetljivih područja, vodenih tokova, zaštićenih područja i slično

Obezbijediti da su odgovorajuće procedure za održavanje sabirnog centra za mlijeko u skladu sa zahtjevima sanitarne inspekcije

Vizuelnom kontrolom osigurati da projekat i lokacija sabirnog centra za mlijeko ne predstavlja prijetnju za životnu sredinu

Provjera usaglašenosti sa procedurama na licu mjesta



Proizvodnja- dalja prerada mlijeka

Zagađenje usled nepravilnog upravljanja otpadom

Zagađenja od neprečišćenih otpadnih voda

Ako je moguće, sav otpad koji nastane u procesu proizvodnje da bude odvojen, recikliran ako je to izvodljivo i da se odlaže u skladu sa lokalnim propisima i preko ovlašćenih agencija

Otpadne vode moraju biti tretirane prije oslobađanja, ili prethodno tretirane ako se otpuštaju u kanalizacionu mrežu a sve u skladu sa lokalnim propisima i graničnim vrijednostima koje su definisane.

Vizuelno osigurati da projekat i lokacija sabirnog centra za mlijeko ne predstavlja prijetnju za životnu sredinu

Provjera usaglašenosti sa procedurama na licu mjesta

Redovne inspekcije

Poštovanje graničnih vrijednosti kroz praćenje kvaliteta otpadnih voda



38

Aneks 3: Plan upravljanja životnom sredinom za specifične građevinske aktivnosti

Plan upravljanja životnom sredinom za specifične građevinske aktivnosti

Troškovi Institucionalna odgovrnost Komentari


Faza Pitanje Mjere ublažavanje Mjere monitoringa Postaviti / uraditi


Pratiti

Izgradnja Aktivnosti rekonstrukcije treba da prati korišćenje tradicionalne prakse i materijala

Osigurati da su prakse i materijali tradicionalni.

Osigurati da su dobavljena mišljenja i saglasnosti / odobrenja svih lokalnih organa (posebno ako aktivnosti uključuju bilo koju zaštićenu strukturu)

Pregledati da li su materijali i građevinske prakse u suprotnosti sa tradicionalnim.

Obavezno dostavljanje kompletnog nacrta uz aplikaciju

Ovakve prakse mogu uzrokovati dodatne troškove i trebaju biti obuhvaćeni nacrtom

Radnici/ izvođač radova

Izvođač radova i PMU

Izgradnja

Rekonstrukcija treba da osigura da je objekat estetski prihvatljiv za okruženje

Koristiti prirodne materijale za tačke za manipulaciju vodom / terase.

Osigurati usaglašenost sa autentičnim izgledom za katune i druge strukture

Pregledati korišćene materijale i nacrtnu dokumentaciju



Izgradnja Za izgradnju se mogu koristiti prirodni materijali kao što su drvo ili kamen, dobijeni iz prirodnih resursa

Osigurati odgovarajuću i pravilnu nabavku kamena i drveta.

Osigurati autorizovanu evidenciju drveta, kao što je predviđeno od strane nadležnog organa (Uprava za šume Crne gore) uzimajući u obzir životnu sredinu

Pratiti izvore materijala i potvrde / saglasnosti / prijemnice


Radnici i PMU

39

Plan upravljanja životnom sredinom za specifične građevinske aktivnosti

Troškovi Institucionalna odgovrnost Komentari


Faza Pitanje Mjere ublažavanje Mjere monitoringa Postaviti / uraditi


Pratiti

Izgradnja Stvaranje prašine i buke tokom izgradnje

Ograničiti rad na vrijeme kad je dozvoljena buka.

Za produženi rad, osigurati da je nivo buke prihvatljiv.

U slucaju velike emisije prašine, koristiti vodu da se ona suzbije

Pratiti žalbe komšija, vizuelno provjeriti da li je generisanje prašine prihvatljivo.

Pratiti radne sate i nivo buke (slušanjem) .

1 m3 vode za suzbijanje prašine

(trošak po jedinici)



Izgradnja

Zagađenje zemljišta i vode uzrokovano nepravilnim upravljanjem otpadom

Osigurati pravilno upravljanje otpadom na za to određenim mjestima

Maksimizirati ponovnu upotrebu, posebno internog materijala i korisnog gornjeg sloja zemljišta.

Vizuelno

Čuvati potvrde o odlaganju na određenu deponiju za sav građevinski otpad

Troškovi transporta otpada po km do predviđenog mjesta


Farmeri, radnici i PMU

Izgradnja

Opasni materijali Opasni materijali neće biti korišteni

Svi opasni materijali ili otpad biće skladišteni na sigurnom mjestu da se minimizira rizik od slučajnog zagađenja vode, vazduha ili zemljišta

Vizuelno pregledati objekte za skladistenje opasnih materijala ili otpada.

Čuvati potvrde o odlaganju opasnih materijala.

Troškovi transporta i odlaganja



Izgradnja Zagađenje zemljišta i / ili podzemnih voda prouzrokovano od ispuštanja otpadnih voda i tečnog otpada

Osigurati da su sve otpadne vode sakupljene u nepropusnim septičkim tankovima koji se redovno prazne

Vizuelno pregledati da nema ispuštanja otpadnih voda ili tečnog otpada u životnu sredinu

Troškovi transporta i odlaganja



40

41

42

Documents

UVOD - Heric · Web viewZa HMD i TOH, biće organizovan poseban trening za osoblje iz oblasti dobrih poljoprivrednih praksi - GAP (good agricultural practice) i upravljanja otpadom