·ULUSLARARASI •• ••

USKUDAR SEMPOZYUMU

VIII

21-23 Kasım 2014

BİLDİRİL E R

CİLT III

EDiTÖRLER

DR. COŞKUN YILMAZ

DOÇ. DR. CENGIZ TOMAR

DR. UGUR DEMİR

Türkiye Diyanet Vakfı İsliını Araştırmaları Merkezi

~ü&iphanesi

RESSAM OSMAN ASAF'IN RESiMLERİNDE ÜSKÜDAR DİVİTÇİLER'DE KAZASKER .AHMED

EFENDi CAMİİ, KETHÜDA MEHMED AGA

ÇEŞMESİ (DİVİTÇİLER ÇEŞMESİ) VE

MALATYALI İSMAİL AGA CAMİİ

·Y R D . D O Ç . D R . G Ü L S A R 1 D i K M E N

Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi Güzel Sanatlar Fakültesi

Sanayi-i Nefi.se Mektebi'nin ilk resim öğrencilerinden biri olan Osman Asaf (Bora),

tarihi Üsküdar açısından ressam Üsküdarlı Hoca Ali Rıza gibi görsel belge değerine

sahip resimler yapmıştır.

Saraybosna Gümrük Müdfuü Kemal Bey ile Nuriye Hanını'ın ilk çocuğu olan Osman

Asaf, Saraybosna'da doğar.1 Doğum tarihi çeşitlikaynaklarda; 1867,2 18683 ve 18694 ola­

rakyer alır. On yaşında babasının ölümü üzerine ailesi İstanbul'a taşınır. Osman ~saf, Sanayi-i Nefi.se Mektebi'ne kaydalur ve 1888-1889'da okulını ilk öğrencileri arasında

Sanayi-i Netise'den başarıyla mezun olur. 1908 yılında kurulan Osmanlı Ressamlar

Gerniyeti'nin kurucuları arasında yer alır. Aynı zamanda, cemiyetin muhasipliğini5 ve

19ll-1914 yılları arasında, Osmarılı Ressarnlar Cerniyeti'nin yayın organı olan Osmanlı

Ressamlar Gerniyeti Gazetesi'nin sorumlu müdürlüğünü de üstlenir. I. Dünya Savaşı

döneminde, 1914-1919 yılları ar3:sında Balıkesir' de, Barıduma Belediye Başkanı olarak

görev alır. Osmarı As af' ın asıl mesleği, resim öğretmenliğidir ve İstanbul'da uzun yıllar resim öğretmenliği yapar. 1932 yılında Pertevniyal Lisesi'nden emekliye ayrılır. Osman

As af, Soyadı Karıunu ile b irlikte Bora soyadını alır ve 1935 yılında vefat eder.

Osman Asaf'ın özellikle doğası ve mimarisiyle İstarıbul görünümleri içeren resimleri

arasında, mimariye yer verdiği resimleri ayrıcalıklıdır. Üsküdarlı Hoca Ali Rıza (1858-

1930) gibi, belgesel amaçlı resimleryapmış ve üzerine el yazısıyla açıklamalar yazmıştır.

Foto: Sinan Barış Kaya

309

310

ÜSKÜDAR SEMPOZYUMU VIII

OsmanAsaf,

OsmanAsafResim SergisiBroşürü,

16 Aralık 1991 - 9

Ocakl992.

-Osman As af, Hoca Ali Rıza ekolünde eserler üretmiştir. Zahir Güvemli, 19 Ekim 1982' de Akbank Osmanbey Sanat Galerisi'ndeki Osman AsafResim sergisinde, Osman Asaf'ın

Ali Rıza Bey ile birlikte irnzaladıklan bir resmini gördüklerini yazmışn.r. 6 Hoca Ali Rıza ve Osman Asaf'ın bazı r~simleri birbirine benzer. ller iki sanatçının da Çilehane Mes­

cidi'ni betimlediği resimleri7 adeta birbirinin kopyası gibidir. Sanatçı, Çarnlıca, Kara­caahmet, Divitçiler, Doğancılar, Salacak başta olmak üzere, Üsküdar'ın çeşitli yerlerini resimlerine aktarmışn.r. 1889-1890'daki Doğancılar Maksemi8 ve bu meydarıın durumu;

l330/1914-15'teki Kısıklı meydanındaki evler ve eski Kısıklı Çeşmesi;9 1317/1901 -02'de Küçük Çarnlıca'daki Aziz Mahmud Hüdayi'nin Çilehanesi ve çevresi; 1922'deki görü­nümleriyle Karacahmet'teki Miskinler Tekkesi/Dergam, ıo Bulgurlu Mescid Sokağı'ndaki Bulgurlu Mescid Camii n ve Divitçiler'deki Kazasker Ahmed Efendi Camii ile Kethüda Mehmed Ağa Çeşmesi, Ağahamarnı'ndaki Malatyalı İsmail Ağa Camii başta olmak üze­

re resinil eri, değişen Üsküdar için 1935 öncesinin görünümleriiii belgeler niteliktedir. Üsküdar'ın farklı yerlerinden, manzara ve mimari ağırlıklı resimlerinde, özellikle sokak görünümleri, evler, köşkler, camilerı çeşmeler gibi bir kısmı günümüze ulaşmayan ya

da değişen pek çok yapıyı belgelerniştir. Resimlerinde, yağlı boya, suluboya ya da guaj boya ve karakalem kullanmışn.r. Doğaya bağlı, gözleme yönelik gerçekçi betimlemeler

gerçekleştirmiştir ve bazı eserlerinde, izlenimci nitelikte çalıştığı görülür.

Üsküdar' da Divitçiler diye anılan bölgede, günfunüze ulaşmarnış olan Kazasker Ahmed Efendi Camii ve hemen köşe başındaki çeşme, Osman Asaf'ın resimleriyle belgelenir. Sanatçı iki ayrı resimde, Üsküdar Divitciler'de Kazasker Ahmed Efendi Camii şerifi ve

çeşmesi açıklamasıyla 1338 [1922] tarihini kaydetmiştir.

. AHMED EFENDi CAMii, KETHÜDA MEHMED AGA ÇEŞMESi ve MALATVAll iSMAil AGA CAMII

OsmanAsaf,

"'sküdar Divitçiler'de

Kazasker Ahmet

Efendi Cami-i

Şerifi Çesmesi,

H.l338 (1919)

CumagünU';

kanon Uzerine

suluboya, 36 x

26.5cm, Artium

Sanatevi 50. Bahar

MUzayedesi

Geleneksel ve

Çağdaş llirk

Resim ve Seramik

Sanatı 5 Mayıs

2005, s. 242.

Resmin sol alt köşesinde, Osman Asaf'ın el yazısıyla "Üsküdar: Divitcilerde Kazasker AlunedEfendi Camü Şerifiyle Çeşmesi 8 Ağustos 1338 [1922] Cuma" yazılıdır. Bu bilgi­

lere göre resim, 1922'de yapılmıştır.

OsmanAsaf. Üsküdar

Kazasker Ahmet Efendi

Camii, 1919, kağıt

Uzerine suluboya, 35 x

26 cm, Özel Koleksiyoo,

(bttp://www.

istanbulsanatevi.coın/

. sanat/ressam/resim.

php?lang:tur&id=9537,

erişim tarihi:

06.08.2014)

Resmin sol alt köşesinde, Osman Asaf'ın el yazısıyla "Üsküdar Divitcilerde Kazasker

Aluned Efendi Camü şerifi ve çeşmesi 26 Ağustos(?) 338 [1922] Cumartesi" yazılıdır.

Reslıri, 1922tarililidir.

311

312

ÜSKÜDAR SEMPOZYUMU VIII

~-- 1·.-

- .. ; • o • ~. . •

. :::· 1 . 1

Sol alt köşede, Kazasker AhmedEfendi Camii ar.ızisi ve haziresi, üsıkarşısındaDivitçilerCaddesi ile Divitçiler Sokakköşesinde Keıhüda

Mehmed Ağa Çeşmesi, çeşmenin arkasında Serbölük Şeyh Ahmed Keşfi Efendi Tekkes i ve yolun karşısında hastane yalaı:unda Beıcızade

Mehmed Muhyidd.in Efendi Tekkesi,AlmanMavileri 1913·19141. Dünya Savaşı ÖncesilstanbuiHaritalan, ı, 7'denaynntı.

Osman As af' ın resimlerine yazdığı açıklamalardan bu resimlerdeki yapıların, Divitçiler

denilen bölgedeki pivitçiler Caddesi, Salı Sokağı ve Hannanlık Sokağı'nın birleştiği ·yerdeki Kazasker Ahmed Efendi Camii ve resimdeki konumuna göre bu alanda yer alan çeşmenirı de Kethüda Mehmed Ağa Çeşmesi (Divitçiler Çeşmesi) olduğu ortaya çıkar.

Kazasker Ahmed Efendi Camii, Zeynep Kamil Hastanesi yakınında Divitçiler Caddesi ile Salı Sokağı'nın birleştiği yerde, caddenirı sol köşesindeydi. Karşısında, Divitçiler Caddesi ile Harmanlık Sokağı'nın kesiştiği köşe başında Kethüqa Mehmed Ağa'nın çeş­

mesi ve çeşme arkasındaki geniş ağaçlıklı alanda, Serbölük Şeyh Ahmed Keşfi Efendi Tekkesi vardı. 1268/1851 -52'de Serbölük ŞeyhAhmed Keşfi Efendi tarafından yaptırılan ahşap SerbölükŞeyh Ahmed Keşfi Efendi Tekkesi, 1875'te Süleyman Paşa'nın eşi Fa tma

Zelıra Hanım tarafından yenilenmiş olan bir Kadlri Dergahı idi ve Perşembe günleri ayin günü idi.12 Bugün yerlerinde Zeynep Kfunil İlköğretim Okulu bulunmaktadır. Karşısında ise Salı Sokağı ile Acemi çıkmazında Bayramiye'den Salı Tekkesi (Himmet Baba Tekkesi, Muhyi Efendi Tekkesi, Bezcizade Mehrned Muhyiddin Efendi Tekkesi) bulunuyordu, günümüzde bu alanda Zeynep Kfunil Hastanesi vardır. Mualliınzade Ka­

zasker Ahmed Efendi Camii, haziresi, çeşme ve diğer tekkeler ile hazireleri günilinüzde

mevcut değildir.

Kazasker Ahmed Efendi Camii arazisi ile haziresi, Kethüda Mehrned Ağa Çeşmesi ve

çevresindeki yapılar, Alman Mavileri 1913-1914 I. Dünya Savaşı Öncesi İstanbul Hari­

ta!arı'nda13 ve Pervititch Sigorta Haritaları'nda14 belgelenir.

AHMED EFENDi CAMii, KETHÜDA MEHMED A(;A ÇEŞMESi v e MALATVALl iSMAiL A(;A CAMii

Solda, Kazasker Ahmed Elendi Camii arazisi ile baziresi, Keıhüda Meb.med A~a Çeşmesl, çe.şmeoin arkasında Serbölük Şeyh Ahmed

Keş6 Elendi Tekkesl ve yolun karşısında Beıcizade Meb.med Muhyiddin ElendiTekkesi,Alman Mavileri 1913-1914 I. Dünya Savaşı Oneesi istanbul Haritaları, 1, 7-1 'den ayrıno.

Sol altta, Kazasker Ahmed Efendi Camii arazisi kalınolan ve Divltçiler Caddesi Ue Harmanlık Sokağı köşeslnde Kethüda

Mehmed Ağa çe,mesl ve Serbölük Şeyh Ahmed Keşfi Elendi Tekkesi'nln yer! ve kalın olan, 1935, Pervltitch Sigorta Haritalan,

Nuh Kuyusu 55, Jacques Pervitltclı Sigorta Haritalarında Istanbul.

313

314

ÜSKÜDAR SEMPOZYUMU VI I I

c ı s o K A K ŞEYHMEHMET

ı H.1040 IMAM MESUT EF.

rn rn H.1168

S K ı E K M E K Ç ı 8 A ş !SOKA K

HAZıRE

s A L . - -· s_ o_ K A

EYLER ()

-r---------' m

L._~----------~ ~ -1-

>~.q•,. Resim- Salı Sokağı ve. Divitçiler Caddesi köşesinde Kazasker Ahmed Efendi Cami!, hazireve DivitçUer Caddesl ile Harmanlık Sokak köşesinde Kethüda Çeşme.si ile arka lasmında SerbölükŞeyh Ahmed Keş6 Efendi Tekkesi, Salı SokağıileAcemi Çılanazı köşesinde Muhyi Efendi Tekkes i ve çevresi, Yüzyıllar Boyunca Osküdar, I, 460.

Osnian Asaf'ın resimlerinden birinde ön plandaki çeşme, cepheden betimlenmiştir

ve yanda Divitçiler Caddesi yönündeki su haznesinin duvarı devam eder. İki sokağın kesiştiği yerde bulunan çeşmenin çansı üzerinde caminin minaresi yükselir, ancak

çeşme gerisindeki ağaçlıklı alanda cami görülmez. Diğer resimde ise çeşme yine ön

plandadır ve Harmanlık Sokağı yönünden yandan su haznesi ve hazire duvarı da gö­

rülür. Çeşmenin gerisinde caminin bir bölümü ve minaresi yer alır.

Kazasker Ahmed Efendi Camii (Kazasker Camii, Kadıasker Camii, Divitçiler Camii, Kadiasker Mescidi, Kazasker Mescidi):

Osman Asaf'ın I922'de resmettiği ve Üsküdar Divitciler'de Kazasker Ahmed Camii

olarak belirttiği yapı, Muallimzade Kazasker Ahmed Efendi tarafından yapnnlmıştır.

974/1566'daAnadolu ve Rumeli kazaskerliği yapmış olan ve 980/1572 yılında vefat eden

Muallimzade Kazasker Ahmed Efendi'nin kabri, Bursa'da Zeynller mezarlığındadır.

Günümüze ulaşmamış olan cami, kaynaklarda farklı isimlerle kayıtlıdır. Hadzka­tü'l-Cevami'de, Kadzasker Mescidi adıyla geçen yapı için hanisirlin Muallimzade

AHMED EFENDi CAMii, KETHÜDA MEHMED AGA ÇEŞMESi ve MALATVAll iSMAil AGA CAMii

Ahmed Efendi olduğu ve minherini Ahmediye Camü hanisi Tersane emini Ahmed

Ağa'nın koydurttuğu kaydedilıniştir.15

Mehmed Ra' if, Mir'iıt-ıİstanbul adlı eserinde, Kazasker Ahmed Efendi- Diuitçiler'i ania­nrken buradald Kazasker Ahmed Efendi Mescidi, Ahmed Keşfi Efendi Tekkesi, Bayranli

Tekkesi, Mısrrlı Fatma Hanun'ın nisa hastanesi ve Kethuda MehmedAğa Çeşmesi'nden bahseder. 16 ·

"Mahalle-i.mezkO..rede kazasker Ahmed Efendi'nin 970 (1562-63) tarihinde bina etmiş olduğu mescit kamdir. Kendisi Bursa'da pederleri nezdinde medfundur. Vefatında şu m.ısra tarih düşmüştür:

Makarr olsun ana fudevs-i a'la

Minherini ·Ahmediye Ca.ınii'nin hanisi olan Ahmed Ağa vazeylemiştir.

Mescidin bahçesinde 1245'te (1829-30) vefat eden tarikatı-i Kadiriye meşayihinden Mehmed Efendi narnındaki zat medfundur ....

Kezalik Hatice Sultan kethudalarmdan Mehmed Ağa'nın eser-i hayrıolan ve ll32'de (1719-20) bina ve inşa bulunan çeşme kamdir. Bu çeşme 1307'de (1889-90) pek ra'na bir surette tamir edilmiş ve üzerine ve sakttbüm Rabbühüm şartiben tahara ayeti kerimesi hlli olunmuştur."17

İbrahim Hakkı Konyalı ise Üsküdar Tarihi'nd e, Diuitçiler Camii, Kadıasker Camii adıyla yapı hakkında bilgi verir. Banisi Muallimzade Ahmed Efendi' dir. Divitçiler Caddesi'n­

deki cami, taşla yapılımştı ve bir minaresi vardı. Ancak, bakımsızlıkve ihmal yüzünden

bu kıymetli yapı yok olmuştur. Konyalı, camiyi 25 Eylül 1941 tarihinde incelediğirıde,

yeri arsa haline gelmiştir. Konyalı, caminin mezarlığındaki mezar taşlarını da incele­

miştir ve cami gibi ~ez ar taşlarının da yok olduğunu kaydetmiştir. 18

Osman Asaf'ın resminde bir bölümü görülebilen caminin beden duvarlarının Kon­

yalı'nın cami için verdiği bilgilerdeki gibi taş olduğu anlaşılır. Resme göre, cami du­

varları taşttr ve dikdörtgen açıklıklı pencerelerle aydınlanır. Çeşmenin gerisinde cami

ve minaresi ayrıntılı olarak yer alır. Dörtgen planlı caminin üzerinin· kireınit kaplı

muhtemelen kırma çan ile örtülü olduğu anlaşılır. Sanatçının her iki resminde de mi­

nare silindirik gövdelidir, şerefe kısmına açılan kapısı kemerlidir ve petek kısmı yine

silindirik gövdeli dir. Minarenin kurşun kaplı olduğu anlaşılan külahı ise alt kısmından

boğumlu armudi formdarlu ve tepesinde hilalle biten alemi vardu. Yapı, çeşitli kay­

naklarda yer almasına rağmen, herhangibir fotoğrafı ya da başka bir görsel dokümana

ulaşılamarnışnr. Osman Asaf'ın, Hoca Ali Rıza gibi gözleme dayalı, gerçekçi betimler

yapmasından ve belgeci çalışma tarzından dolayı, sanatçının 1922 tarihli resminde yer

verdiği cami ve minaresinin görüntüsü, günümüze ulaşmayan yapı için görsel belge

olarak değerlendirilebilir.

315

316

ÜSKÜDAR SEMPOZYUMU VIII

~--

Himıneızıide

Teklcesi ve Türbes i,

Vakıllar Genel

Müdürlüğü

İsıanbul2. Bölge

Müdürlüğü

~ivi.

Tahsin Öz, İstcmbul Camileri'nde, Kazasker Camii başlığıyla Erenköy civarındaki ba­nisi 1903'te vefat etmiş ve hazirede med.fun olan Kazasker Süleyman Sırn Efendi olan camiden ve Kazasker M escidibaşlığıyla da Üsküdar Divitçiler' deki mescitten bahseder. Pivitçiler'deki Kazasker.Mescidi'nin banisi, Muallimzade Kazasker Ahmed Efendi'dir ve 1572'de vefat etmiştir. 16. yüzyılda yapılmış olan mescit, 1927'de yanmış ve ihya edilmemiştir.19 .

Mehmet Nermi Haskan, Yüzyıllar Boyunca Üsküdar eserinde Kazasker Camii (Divitçi­ler Camii) adıyla yapı hakkında bilgi verir. Banisi Kazasker Ahmed Efendi, 1572'de vefat ettiğinden camiyi bu tarijıten önce yaptırmıştır. Mescit, l927'de yanmış, bir daha tamir

edilmemiş ve mezarlığıyla birlikte yeri yola gitmiştir. 20

Ahmed Keşfi Efendi ve kendisinden sorıra tekkeye şeyh olan kişiler, Kazasker Ahmed Efendi Camii haziresine gömülmüştür. Cadde üzerindeki bu hazire, Zeynep Kamil Hastanesi önündeki yol seviyesi indirildiğinde yüksekte kalmıştır. Kazasker Ahmed Efendi Camii haziresindeki mezar taşlarının bir kısmı, 1971 de Salı Sokağı karşısına isabet eden, Karacaahınet Mezarlığı'na nakledilmiştir.2ı

Çeşmenin yakınında Salı Sokağı ve Zeynep Kamil Hastanesi'nin sağ tarafında, günü­müze ulaşmayan bir Bayramiye Dergam olan Salı Tekkesi {Muhyi Efendi Tekkesi, Him­met Baba Tekkesi)22 yer alıyordu. Bezcizade Mehmed Muhyiddirı Efendi Tekkesi ve H.immetzade Tekkesi olarak da kayıtlarda geçen tekkenin 1957' de yıktırılrnası gündeme gelmiş ve l958'de yıktırılmıştır. Vakıflar Genel Müdürlüğü İstanbul2. Bölge Müdürlü­ğü Arşivi'nde yer alan Himmetzade Kadıasker Ahmet Efendi Tekke M escidi ve Türbesi

AHMED EFENDi CAMii, KETHÜDA MEHMED AGA ÇEŞMESi

- .

ve MALATVAll iSMAil AGA CAMii

Toptaşı

Caddesi'nde

yeniyapılan

Diviıçiler

Camii, 2014.

Dosyası'nda Salı Tekkesi olan yapı haklanda dokümanlar mevcuttur. Ancak, Üsküdar

Zeynep Kamil Hastanesi yanında bulunan bu tekkedeki caminin de adı, Kadıaskeri Kazasker Ahmed Efendi Camii olarak geçer. Bu yapı, Osman Asaf'ın resmettiği Ka­

zasker Ahmed Efendi Camü değildir. Himmetzade Kadıasker/Kazasker Ahmed Efendi Tekke Mescidi, hastane arazisinde kaldığından istimlak edilmesi gündeme gelmiş, 1957 sonunda öncelikle meşrutası yıktınlmış ve cami ise daha sonra yıktınlmıştır. TC.

Gayrimenkul Eski Eserler ve Anıtlar Yüksek Kurulu'nun 1958 tarihli kararıyla eski eser olmadığından yılalmasında mahzur görülmemiştir. 23

Üsküdar'da günümüzde bu bölgeye çok yakın olarak Harmanlık Sokağı devamında Toptaşı Caddesi'nde, Divitçiler Sıbyan Mektebi/Yakub Ağa Mektebi ve Kapıağası Yakub Ağa tarafından yaptırılmış olan Yakub Ağa Çeşmesi ve Kütüphanesi yanında Divitçiler Camii adını taşıyan yeni bir cami daha vardır. Mülkiyeti Va.la..flar Bölge Müdürlüğü'nde

olan yapı, Üsküdar Arcikiyeci Hacı Cafer Mahallesi Eski Toptaşı Caddesi, Harmanlık Sokağı'nda 45 pafta, 205 ada, 1 parsel'de 443.12 m2 alanlı taşınrnaz arsasıylaArakiyeci

Hacı Cafer Vakfı'nd andır. Bu alanda Arakiyeci Hacı Mehm.ed Ağa Mescidi24 vardı ve

1930-1940'lı yıllarda harap olduğu için yıktırılmıştır.25 Yılalmış, yok olmuş olan cami yerine, 1994'te Divitçiler Camü yapılması için girişimler başlatılmış ve 1997'de buraya

yeni bir cami yapılabileceğille karar verilmiştir. Yeni cami, Divitçiler Camü Yaptırma Yaşatma ve Güzelleştirme Derneği tarafından yaptırılmışn.r. Yeni yapılan camiden önce Divitçiler Camii olarak uzun bir süre, 45 pafta, (205 Ada) 463 ada, 9 parseldeki Divitçiler

Sıbya:n Mektebi (Yakub Ağa Mektebi) kullanılmıştır. (205 Ada) 463 ada, 10 parselde de

317

318

ÜSKÜDAR SEMPOZYUMU VIII

Topraşı

Caddesi'nde,

YakubAğa

Çeşmesi ve yeni

yapılan Divitçiler

Camii, 2014.

çeşmeve kütüphanevardır.26 1089/1678 tarihli bu çeşme, Kapıağası Yakub Ağa tarafın­dan yaptınlınış olan Yakub Ağa Çeşmesi' dir. 27 Günümüzdeki Divitçiler Camii, üç katlı ve üzeri altı küçük kubbe ve bir büyük ku b be ile örtülüdür. Ccimirıin altında bir adet

imam evi, tuvaleder ve abdest alma yeri vardır.

Kethüda Mehmed Ağa Çeşmesi (Mehmet Kethuda Çeşmesi, Mehmed Ağa Çeşmesi, Divitçiler Çeşmesi):

Osman Asaf'm 1922 tarihli iki resmirıde, Divitciler'de Kazasker Ahmed Efendi Camii

şerifi ve çeşmesi olarak kaydettiği çeşme, kaynaklarda farklı isimlerle tanıtılır. İbrabi.!fi Hilmi Tanışık, İstanbul Çeşmeleri kitabında, Mehmet Kethuda Çeşmesi adı altında yapıdan bahseder ve kitapta çeşmenirı bir de fotoğrafi vardır. Tanışık'ın verdiği bil­gilere göre, Türk Klasik üslubunda kesme taştan yapılmış 1142/1729 tarihli çeşmenirı

Üsküdar'da Divitçiler'de yanmış Kazasker Camii'nin arsası köşesinde muattaldır. Çeşmenirı hanisi Mehmed Ağa, Sultan m. Ahmed'irı lazı Hatçe Sultan'ın (doğumu

H.1132/M.1719, ölümü 115l/M.1738) kethüdasıdır. Üstü çatısız olan çeşmenirı teknesi yere gömülüdür. Çeşme aynası basit mermerdir ve musluğu koparılmıştır. Yapının üç la.talık kitabesi kemerinirı üstüne yerleştirilmiştir. Çeşme kit§.besinirı tarih beyti, "Devatiler Neciba yazdılar cevherle tarihirı 1 «Mehemmed kethuda hakka bu m§.yı

eyledi ihy§.» 1142 (1729 M.y28

AHMED EFENDI CAMII, KETHÜDA MEHMED AGA ÇEŞMESI ve MALATVAll iSMAil AGA CAMii

Mehmet

Ketbuda Çeşmesi,

Istanbul

Çqme/erill

Beyoğlu ve

Oslcüıiar

Cilret leri,

1945, s. 332.

İbrahim H akla Konyalı'nın Üsküdar Tarihi kitabında çeşme, Divitçiler Çeşmesi (Hadice

Sultan Çeşmesi) a<4yla kayıtlıdrr. Konyalı, çeşmenin H.ll32/M.1719'da Haclice Sultan'ın kethüdası Mehıned Ağa'nın nezaretinde yapıldığını kaydetmiştir. Konyalı'nın vercliği bilgilere göre, Divitçiler Camii önündeycli ve ak taşla yapılmış olan kemerli çeşmenin arkasında kubbeli bir su deposu vardı. Çeşmenin altı satırlık kitabesini hazırlayan ve su yolcu şöbretini taşıyan Necib Efencli, hattat ve şairdir. Haclice Sultan, ıv. Mehmed'in kızıdrrve 1156'da ölmüş ve Yeni Cami türbesine gömülmüştür.29

Mehmed Raif, Mir'at-ı.İstanbul adlı eserirıde, Kazasker Ahmed Efencli-Divitçiler'deki yapıları anlatırken Hatj.ce Sultan kethudalarından Mehmed Ağa'nın hayır eseri olan çeşmenin 1132/1719-20 tarinde ipşa edilmiş olduğunu ve "1307'de (1889-90) pek ra'na bir surette tamir edilmiş ve üzerirıe "ve sekahüm Rabbühüm şaraben tahura" ayet-i kerimesi hakk olunmuştur."30 bilgisini verir.

Çeşme, Aynurve Karateke'nin m. Ahmed Devri İstanbul Çeşmeleri kitabında, Mehmed Ağa Çeşmesi31 olarak tanıtılır. Egemen'in İstanbul'un Çeşme ve Sebillerikitabmda Meh­med Ağa (Kethüda) Çeşmesi32 ve Haskan'da ise Mehmet Kethüda Çeşmesi (Divitçiler

Çeşmesi)33 adıyla geçer.

319

320

ÜSKÜDAR SEMPOZYUMU VIII

A.Süheyl

On ver, "ZeynepkAıııil'de

- HekimAll

Milnşi Kabrini.ıı

yarundald

çeşme~ 1957. Süheyl Onuer'in lstanbul'u, s.236.

Hatice Sultan'ın kethüdası Mebmed Ağa tarafından yaptınlan ~.ll42/M.l729-30 tarihli çeşme, köşe çeşmesi olarak Divitçiler Caddesi ile Harmanlık Sokağı' mn köşe başında yer alıyordu. Uzun yıllar, yanmış olan Kazasker Ahmed Efendi Camii arsasırun köşe­sinde ayakta kalabilmiş olmasına rağmen, sonradan tamamen yıktırılmıştu. Çeşmenin yerinde günümüzde, Zeynep Karnil Hastanesi'nin önünden geçen yol ve çeşme yerinin hemen gerisinde ise Zeynep Karnil İlköğretim Okulu vardır. Günümüze ulaşmayan çeş­me, Klasik tarzdadır ve kesme taştan yapılmıştır. Sokağa bakan kemerli ön cephesinde silmelerle belirlenen dikdörtgen alanda, sivri kemerli niş üzeriJ;ıde kitabe ve çeşme nişi içinde kemer aynasında kemerli tek maşrapa gözü ile hemen al tırıda ayna taşı, önünde teknesi ve iki yanda setleri vardı. Çeşmenin mermer aynataşına kaş kemer işlenmiştir. Divitçiler Caddesi yönünde açısı bu sokağa göre planlanan yarnuk dörtgen su haznesi olan çeşmenin üzeri, Osman Asaf'ın resimlerine göre geniş bir saçak ve kiremit kaplı çatıdan oluşan bir üst örtü sistemine sahipti. Çeşmenin sivri kemerli cephesinin Klasik üslupta oldukça sade süslemesine karşılık, üzerindeki geniş saçağının kenarlarında­ki dalgalanmalarla gösterişli bir üst örtüsü olduğu anlaşılır. Osmarı Asaf'ın çeşmeyi

cepheden betimlediği resminde, çeşmenin sivri kemerli nişi üzerindeki kitabenin iki yanında simetrik olarak ve altta kemer köşeliklerirıde de yine simetrik birer ro zet veya kabara olduğu seçilir.

AHMED EFENDi CAMii, KETHÜDA MEHMED AGA ÇEŞMESi ve MALATYALI !SMAi L AGA CAMii

Divitçiler/Kethüda

MehmedAğa

Çeşmesi yeri,

Osküdar Merkez

Malıaileleri

Osmanlı Dönemi

Su Uygarlığı

Eserleri, s. 9L

Çeşmenin Tanışık'ın kitabındaki fotoğrafa göre, ön cephesindeki kemer üzerinde iki

sütun, altı satır olduğu anlaşılan kitabesi vardır. Kitabe şairi Necib'tir ve günümüze ulaşmayan çeşmenin kitabesi Konyalı ve Baysun tarafından kaydedilmiştir.34 1142 ta­rihini veren ki tabeye göre çeşme, Hatice Sultan'ın kethüdası Mehmed Ağa tarafından yaptırılrnıştır. Haskan, şair ve ünlü bir hattat olan kitabe yazarı Suyolcuzade Eyyubl Necib Mustafa Efendi'nin, 1171/1757 -58'de vefat ettiğini ve kabrirıin Eyüp'te olduğunu; çeşmeyi yaptıran El-hac Kethüda Mehmed Ağa'nın ise 1161/1748'de vefat ettiğirıi ve Seyyid Ahmed Deresi Mezarlığı'na gömüldüğüı:ıü belirtir. Haskan, kesme taş ve tuğla hatıllı su haznesinin tonoz damlı olduğunu bildirdiği çeşmenin 1955'te yol genişletme­si sırasında yıktırıldığını kaydetmiştir.35 Çeşme, 1957 -1958' de halen ayaktadır ve 1957'de Osman As af gibi ressam Hoca Ali Rıza ekolünde belgelerne amaçlı resimler yapan A. Süheyl Ünver (1898-1986) tarafından resmedilmiştir. "Hekim Ali Münşi kabri yanı, 1957" bilgisi yazılı olan resimde, çeşmenin yola bakan ön cephesinde kitabesi, sivri kemerli nişi, kemerli maşrapa gözü, alt kısmında ayna taşı ile önünde küçük teknesi ve iki yanda setleri belirtilmiştir. Çeşmenin geriye doğru devam eden su haznesinin Divitçiler Caddesi yönündeki duvarı ve hazne üzerindeki tonoz da belirgin olmasına rağmen, Osman As af' ın 1922 tarihli resimlerinde açıkça görülen geniş saçaklı ve kire­II!İt kaplı çatısı yoktur. Çeşrr.ıenin iki yanında devam eden duvarlar da yoktur ve çeşme

fi?erisindeki alÇUl gğaçlıklı ol~ak resimde belgelenir.

321

322

ÜSKÜDAR SEMPOZYUM U VIII

• -; _- , Kazasker Ahmed

Efendi Camii

haziresi ve

Kethüda Mehmed

Ağa Çeşmesi'nin

olduğu alandald

mezar taşlannın

l97l'd!e buradan

Karacaahınet

Mezaırlığı'na

taşınmadan önceki

durumu, Osküdar

Belediyesi KUDEB

Arşivi.

Besim Çeçener, Divitçiler Çeşmesi (KethüdaMehmetAğa Sebil Çeşmesi) adıyla pafta 45, ada 206, parsel 19'da olması gereken çeşmeden 1985'te hiçbir iz k<$ıadığını bildirir. Klasik Türk mimari üslubunda, kesme taştan yapılmış çeş~enin ayna taşının basit mermer ve arkasında su hazinesi olduğu bilgisini verir. Ayrıca, çeşme alanının ve bu­radaki mezar taşlarının durumunu da gösteren bir fotoğraf vardır. 36

Valatlar Genel Müdürlüğü İstanbul 2. Bölge Müdürlüğü Arşiyi'ndeki yazışmalardan 1958 yılında, 206 ada 18 parseldeki Kazasker Ahmed Efendi Camii arsasının bir ke­narında bulunan Ketbuda Çeşmesi ve bazı mezar taşlannın ayakta olduğu anlaşılır. 37

üsküdar Belediyesi KUDEB Arşivi'ndeki yazışmalardan da 1960 yılında çeşme ve bu­radaki bazı mezar taşlarının mevcut olduğu ortaya çıkar. Çeşmenin ve etrafındaki ll mezarın 1960 yılında Belediye tarafından Nuhkuyusu ile Bağlarbaşı arasındaki yolun yapımı sırasında taşınması gündeme gelmiştir. Zeynep Kamil_ Hastanesi karşısındaki sahada mevcut olduğu belirtilen büyük meriner çeşme ve çeşme etrafında bulunan mermer sandukalı ve sandukasız sanatkarane mezar şahideleri yol üzerinde çıkıntı meydana getirmiştir. Eski Eserler ve Anıtlar Yüksek Kurulu tarafından çeşme ve mezar taşlarının sanat bakırnından muhafazası amacıyla çeşmenin yol seviyesine indirilerek

AHMED EFENDi CAMii, KETHÜDA MEHMED AGA ve MALATYALI !SMAIL AGA CAMii

ÇE Ş M ESi

Foıoğıaf­

Kazasker Ahmed

Efendi Canili

Haziresi'nden

l97l'de

Kaıacaahnıeı

Mezarbğı'nın L

Adası'na taşınan

mezar ıaşlan,

2014. Şakirin

Canili'nin

hemen

yanın dadır.

323

ıüdaMehmed

ğa Çeşmesi ile

Serbölük Şeyh

AlımedKeşfi

Efendi Tekkesi

ve haziresinin

nduğu alanda,

Zeynep Karnil

jğretim Okulu

udır. Kazasker

Ahmet Efendi

nü, haziresi ve

ıüdaMehmed

ğa Çeşmesi ile

Serbölük Şeyh

AlımedKeşfi

ıdi Tekkes i'nin

ınduğu alanın

2014 yılındaki

görünümü.

Zeynep Karnil

iğretim Okulu

ve bahçesi.

ıüdaMehmed

ğa Çeşmesi ile

)erbölük Şeyh

AlımedKeşfi

:.fendi Tekkes i

ve haziresinin

lun d uğu alan,

vitçiler Sokağı

ve Harmanlık

Sokağı'nın

görünümü,

2013.

324

ÜSKÜDAR SEMPOZYUMU VIII

yol kenarında yeniden inşası ve hazirenin çeşme etrafında düzenlenmesi kararlaştı­rılmıştır.38 Vakıflar Genel Müdürlüğü İstanbul2. Bölge Müdürlüğü Arşivi'ndeki 1962

tarilili yazışmalarda, Zeynep Kfuııil Hastanesi Salı Sokağında Kadıasker Ahmed Efendi

Camii arsası ile karşısındaki Keşfi Ahmed Efendi Tekkesi arsasında bulunan mezarların

AH M E D

( 4 •

.; -

EFENDI CAMII, KETHÜDA MEHMED AGA ÇEŞMESi ve MAlATVAll İSMAIL AGA CAMii

ıi ' ~ ı.. ··.

, .::; - ~ 1

Osman As af, İsmail Ağa

Camü, 1338/1922, kağıı

üzerine guaj, 36 x 26

cm, Özel Koleksiyoc,

Su Resimleri Süleyman

Seyyid'den Günümüu

Tiirk Resminde

Sulubaya,

s. 46.

tanzim işine 21.3.1962 tarihinde başlamldığı kaydedilrnişti.r.39 Kazasker Ahmed Efendi

Camii haziresindeld taşların bir kısmı, 1971 de Salı Sokağı karşısına isabet eden, Kara­caahmet Mezarlığı'na nakl edilmiştir. Mezar taşlarının bir kısmı, Karacahmet Mezarlığı ı Adası'na yerleştirilmiştir ve günümüzde burada bulunurlar.

Malatyalı İsmail Ağa Camii {Ağa Camii)

Osman Asaf'ın resmettiği bir diğer yapı, Üsküdar Ağa Hamarnı'nda Malatyalı İsmail

Ağa Camii' dir. 36x26 cı:p. ölçüsündeki 1922 tarihli resimde, caminin Şair N aili Sokağı ile Dönmedalap Sokağı'nın birleştiği yerdeki iki cephesi betimlenmiştir.

Resmin sağ alt köşesinde Osman Asaf'ırı el yazısıyla "Üsküdar Ağa Hamamında Ma­latyalı İsmail Ağa Camii Şerifi 24 Ağustos sene 338 [1922]" bilgisi yazılıdır. Resim, cami, minare ve önündeki şadırvanırı 1922 yılındaki görünrusünü aktarır.

Osman As af' ın resmettiği cami, Ağahamarnı mevkiinde, Şair Naili Sokak ile Dönmeda­lap Sokağı'nın birleştiği yerdedir. Banisi, Akağalardan Darüssaade Ağası olan Malatyalı İsmail Ağa' dır. Malatyalı İsmail Ağa'nın kabri Rodos'tadırve Üsküdar'daki bu cami ha­

ziresine de soruadarı bir makam taşı konulrnuştur.41 Cami, kapı üzerindeki kitabede

325

~26

ÜSKÜDAR SEMPOZYUMU VIII

belirtildiği üzere, İsmail Ağa tarafından H.1018/M.1609-10 yılında yaptı.rı).ınıştır ve 1320/1902-03 yılında Şevket Paşa tarafından yenilenniiştir. Camiyi yenileten Şevket Paşa, Sultan II. Abdillhaınid'in askeri ricalindendir.42

Caminin dış kapı üzerinde yer alan ki tab esi:

Beş vaktin cemaatle saliı.t oldukça eda

İ de gufran btmi-i evvel ve saniye Hüda

Esasın bin on sekizde yapdı İsmail Ağa

Ba'dehu eyledi ihya camiin Şevket Paşa

1320{1902)

Hadtkatü'l-Cevami'de, Ağa Cami'i adıyla yapı hakkında bilgi verilir. Banisi, Akağalar­dan Darü'ssaade Ağası Malatyalı İsmail Ağa'dır ve yalanında çifte hamarnı ile bir çeş­mesi vardır. H.l045/M.l635 YıJında yaptırılmıştır.43 Mehmed Ra' if' in Mirat-ı İstanbul adlı eserinde, Ağa Hamarnı'nda Malatyalı İsmail Ağa'nın kendi narnına bir çeşme ve cami yaptırdığı ve yakınında çifte hamarnı olduğu kaydedilmiştir.44 Reşad Ekrem Koçu, İstanbulAnsiklopedisi'nde, Ağa Camibaşlığıyla Üsküdar Doğancılar'da Dönmedalap Sokağı ile Şairnaili Sokağı kavşağında yer alan ve ilkyaptırana nisbetle İsmailağa Camii diye arıılan Malatyalı İsmail Ağa Camii hakkında bilgi verir.45 Konyalı46 ve öz47 yapıyı

· Ağa Camii ve Haskan ise Ağa Camii (Malatyalı İsmail Ağa Camiil8 adıyla tanı tır.

~ğimli bir araiide y~r a!an dikdörtgen planlı caminin üzeri kiremit kaplı k:ıi:ma çatı ile örtülüdür. Dönmedalap Sokağı'na bakan kuzey doğu yönünde giriş kapısı üzerinde kitabesi vardır ve kapıdan son cemaat yerine geçilir. Son cemaat yerinden dikdört­gen açıklıklı bir kapı ve iki yanındaharime açılan dikdörtgen birer pencere ile üst kat mahfile çıkış vardır. Harim kısmı kare planlı ve son cemaat yeri yamuk dikdörtgen planlı olan yapı, dikdörtgen açıklı pencerelerle aydınlarıır. Mihrap cephesinde, milı­rabın iki yanında altta ve üstte iki olarak toplam dört pencere; minare yönünde altta bir pencere; Dönmedalap Sokağı'na bakan cephesinde, cepheyi ikiye bölen mermer çeşmenin bir tarafında altta ve üstte ikişer pencere; çeşmenirı üst.kısmında bir pencere ve dikdörtgen söveli kapı yönünde altta bir, üstte iki pencere açıklığı vardır. Kuzey'de Şair Naili Sokağı yönünde kalan son cemaat yeri ve üst kat mahfil cephesinde ise altta ve üstte üçer olmak üzere, toplam altı pencereye sahiptir. Osman Asaf'ın resminde, sadece ci:ınıinin çeşmenirı olduğu Dönmedalap Sokağı'na bakan harim kısmındaki alt kat penceresi iki olması gerekirken, bir tane gösterilmiş ve buna bağlı olarak üst kısımdaki iki pencerenin konumu da biraz değişmiştir. Bu cephede, resimde toplam yedi pencere vardır ve günümüzde bu cephede sekiz pencere bulunur. Buna karşılık caminin genel görünümü ve diğer ayrıntıları resimde gerçeğe uygun verilmiştir. Re­simde, caminin alt kat pencereleriri de demir parmaklıklar görülür ve bu parmaklıklar

fotoğraflarda da vardır. Caminin ıninaresi, külahı ve Şair Naili Sokağı yönündeki iki

. AHMED EFENDI CAMII, KETHÜDA MEHMED AGA ÇEŞMESi ve MALATVALl iSMAIL AGA CAMii

katlı ahşap meşrutası da resimde belgelenrniştir. Sonradan betonarıneye çevrilen meşruta, günümüze ulaşmamıştır.

Osman Asaf'm resminde, cami kapısı önünde, üzeri kiremit kaplı çatı örtülü olan bir şadırvan ve su kuyusu ile bir fener görülür. Caminin eski bir fotoğrafında, 49 Osman Asaf'm resmettiği üzeri kiremit kaplı çatı örtülü şaclırvanm sadece mermer kısmı, su kuyusu ve resimde de görülen fener belgelenir. Fotoğrafta, cami minaresinin külahı yoktur, dolayısıyla bu fotoğraf, cami v~ çevresinin 1926 yılında düşen yıldınm sonra­smdaki görünümünü aktarır.

Caminin güneybatı cephesinde harim duvarına bitişen kesme küfeki taş minaresinin şerefesinden itibaren Üst kısmı, 1926 da yıldınm düştüğü için yıkılmış ve ancak, 1973-1974 yılmda onarılmıştır. Yenilenen ve günümüzde de mevcut olan minarenin şerefe, petek ve killah bölümü, Osman Asaf'm resmindeki görünüme uygundur. Minarenin dikdörtgen kaidesinde beşik tonozlu bir türbe vardır. Bu türbe, kapı ile camiye, demir parmaklıklı bir pencere ile avluya açılır. Kaide üzerindeki pabuç kısmı üçgen prizmalı olan minarenin taş bilezikle geçilen gövdesi siliııdiriktir. Osman Asaf'ın resmi, cami minaresinin 1926'da yıkılmadan önceki, şerefe ve külalıının 1922'deki durumunu belgeler. Resme göre miııare, kurşun kaplı olduğu anlaşılan sivri killah ile örtülüdür. Osman Asaf'm resmindeki minarenin şerefe, petek ve killah kısmı, Süheyl Ünver'in 1333/1917 tarihli karakalem resminde de benzer biçimde belgelenir. Ancak, Ünver'in 1960 tarihli bir suluboya resminde ise minarenin petek üst kısmı ve killahının olmadığı görülür.

Malatyalı İsmail

AğaCamii ve

meşrutarun

20.yüzyıl

ortalanndaki

fotoğrab,

Vakıflar Genel

MüdilrlilğO.

İstıinbul

2. Bölge

Müdilr!OğO.

Arşivi.

327

Süheyl Ünver,

"Üsküdar Ağa

Camii~ 1960,

Sülıeyi

Onver'in

İstanbul'u,

5.240.

328

:·~.

·• ....... ·

~ .

ÜSKÜDAR SEMPOZYUMU VIII

Süheyl Ünver,

"Ü5küdar Ağa

Hamarnı'na

inen yeni yol,

13Ağustos

1333"

[13Ağu5to5

1917), Sülıeyl

Onver'in

İstanbul'u,

5.243.

AHMED EFENDi CAMii, KETHÜDA MEHMED ACA ÇEŞMESi ve MALATYALI iSMAiL ACA CAMii

Malaıyalı

İsmai!A~a

Çeşmesi,

18.08.2012.

Günümüzde duvarları sıvalı kaba yonu taş olan caminin ön cephesindeki rnerrner çeşrnenin banisi, Malatyalı Derviş İsmail Ağa' dır. Çeşme, kaş kemer üzerindeki üç sa­tırlık ki tabeye göre bir cemiyethane ile birlikte Sultan Ahmed Han'ın iç kiler kethüdası Malatyalı Derviş İsmail Mehmed tarafından yaptırılmıştır. Çeşmenin ayna taşındaki ki tabeye göre, H.1026/M.1617 tarihli dir. H.lll8/M.1706 tarihinde saray kethüdalanndan Gülnuş Hatun tarafından tamir ettirilmiştir.5° Camiden ayrı olan çeşmenin, 1320/1902 yılındaki Şevket Paşa onarımı srrasında cami duvarına alındığı düşünülür. 51 1940'lı yıl­lardaki fotoğraflarında;52 önünde teknesi ve iki yanda küçük birer sekisi olan çeşmenin tekne kısmı günümüzde yol seviyesinin altında kalmıştır.

Malatyalı İsmail Ağa Camii, günümüzde 28 pafta, 408 ada, 21 parsel'de, İstarıbul6 Nurnaralı Kültür Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu'nun 20.05.2010 tarih ve 6678 Sayılı Koruma Kurulu Kararı kapsamında, Vakıflar Genel Müdürlüğü İstanbul Vakıflar 2. Bölge Müdürlüğü tarafından 2013-2014 yıllan restorasyon işlemine alınmıştır. Yapının etrafı restorasyon nedeniyle kapatılmıştır ve Osman Asaf'ın resminde de görülen yan tarafındaki Şair Naili Sokağı yönündeki meşruta yıktırılmıştır. Camide restorasyon işleiİl.leri devam etmektedir.

329

Dönmedolap

Sokağı ve Şair

Naili Sokağı

:I eşiininde yer

alan Malatyalı

İsmailAğa

Camü'nde

restorasyon

çalışmalan ve

;enel görünüş,

2014.

330

ÜSKÜDAR SEMPOZYUMU VIII

Malatyalı

İsmail Ağa Camii

ve duvarında

m ermer

Malatyalı

İsmailAğa

Çeşmesi.

AHMED E FEND i CAMii, KETHÜDA MEHMED A G A ÇEŞMESi ve MA L ATVAll I SMA il A GA C AM II

Sonuç

Ressam Osman Asaf, sanatçı ve eğitimci kişiliğiyle Türk resminde önemli bir yere sa­hiptir. Genellikle doğaya bağlı, gözleme dayalı resimler yapmıştır. İzlenimci teknikte, ışık ve renk kı:ıllanırnı da resimlerinde görülebilir. Ressam Üsküdarlı Hoca Ali Rıza gibi güçlü deseni ve belgeci tavırla resimlerine yazdığı el yazısı açıklamalarla yaşadığı dönemi aktarır. Üski,idar'ı betimlediği eserleri, geçmişten günümüze değişen Üsküdar için önemlidir. Resimleri, 1880-1890'lardarı 1930'lara kadar olan süreçteki Üsküdar hakkında bilgi verir. 1935'te vefat eden sanatçı, sanat hayatı boyunca yaşadığı, gezdiği, gördüğü yerleri doğasıyla mlınarisiyle resmettiği için bu yerlerin OsmanAsaf'm yaşa­dığı dönemdeki görürıümleri hakkında fikir sahibi olunabilir.

Üsküdar' da Divitçiler' de, günümüze ulaşmaını ş olan Kazasker Ahmed Efendi Camii ve hemen köşe başmda yer alan Kethüda Mehmed Ağa (Divitçiler Çeşmesi) de 1922'deki durumlarıyla sanatçının resimleriyle belgelenir. Divitçiler Caddesi ile Harmanlİk Sokağı'nın birleştiği köşede, Hatice Sultan'ın Kethüdası Mehmed Ağa tarafından inşa ettirilen H.ll42/M.1729-30 tarihli çeşme, uzun yıllar cami arsasının köşesinde ayakta kalabilmiş olmasına rağmen, 1960 sonrasında tam tespit edilemeyen bir tarihte ta­mamen yıktırılmıştır. Çeşme yıktırılarak yerinden yol geçilmiş ve hemen arkasındaki Serbölük Şeyh Ahmed Keşfi Efendi Tekkesi'nirı olduğu yere Zeynep Kamil 4köğretim Okulu yaptırılmıştır. Köşesinde yer aldığı Kazasker Ahmed Efendi Camii/Kazasker Mescidi ise Muallirnzade Kazasker Ahmed Efendi tarafından 1572 öncesinde yaptırıl­mış, 1927 yılında yanmış, tamir edilmemiş, yeri haralıeye dönmüş ve sonrasında arsası satılmıştır. C arninin haziresindeki mezar taşlarının bir kısmı ise 1971' de Karacaahmet Mezarlığı'na nakledilrniştir.

Osman Asaf'ın Üsküdar Divitciler'de Kazasker Ahmed Camii ve çeşmesi olarak açık­layıcı bilgi de yazdığı 1922 tarihli iki resmi, günümüze ulaşmayarı cami ve çeşme için görsel belge olarak değerlendirilebilir. Harm~ Sokağı yönünden bakışla çeşmeyi çatısı, sivri kemer li cephesi ve haznesiyle betimlediği resimde, kiremit kaplı çatısıyla dörtgen planlı ve bir minareli olarak cami de görülür. Gerek resme yazdığı açıklama, gerekse 1913-1914 tarihli Alman Mavileri ve 1935 tarihli Pervititch Sigorta Haritaları'nda bu bölge incelendiğinde, cami arazisine ve yamuk dörtgen haznesi olan çeşmeye yer verildiği görülür. Sanatçının "8 Ağustos 1338 [1922] Cuma" tarihini yazdığı 36x26.5 cm ölçüsündeki resmindeki yapıların konumu da haritalardaki cami ve çeşme konumuyla uyuşur.

"26 Ağustos(?) 338 [1922] Cumartesi" yazılı olan 35 x 26 cm ölçüsündeki diğer resminde ise çeşme, sivri kemerli nişirıirı olduğu ön cepheden ve Divitçiler Caddesi yönünde kalan ve yola açılı biçimlerren hazne duvarı görülecek biçimde betimlenrniştir. Köşe

başındaki meydan çeşmesirıirı iki tarafında da duvar devam eder ve arkasında bahçe

331

332

ÜSKÜDAR SEMPOZYUMU VIII

olduğu anlaşılır. Çeşmenin üst örtüsü ve sivri kemerli çeşme nişi ile eliğer süsleme ay­

rınnları açısından çeşme hakkında bilgi veren bu resimde, çeşme arkasında görülen

m.inare, diğer resimdeki m.inare.Üe aynıdır. Sanatçı bu resmine de "Üsküdar Divitci­

lerde Kazasker Ahmed Efendi Camii şerifi ve çeşmesi" açılçlamasını yazmışttr. Ancak,

minarenin çeşme ön cephesine ve yola olan konumuna bakıldığında, minare çeşmenin

arkasında kalır. Haritalarda da görül~ceği üzere, Kazasker Ahmed Efendi Camii yolun

diğer tarafında yer alır. Çeşmenin arkasındaki alanda ise kaynaklarda bahsedilen Ka­

diri tarikatından 1268/1851-52 tarihli Serbölük Şeyh Ahmed Keşfi Efendi Tekkes i vardır.

Resimdeki ı:İıinai-e~ kon~ u, bu tekkenin olduğu alana da uygundur. İki resimdeki

minare de birbirinin aynısıdır. Çeşmenin sivri kemerli cephesi hakkında bilgi veren

bir fotoğraf olmasına karşılık, Kazasker Ahmed Efendi Camii ve Serbölük Şeyh Ahmed

Keşfi Efendi Tekkesi'ne ~t herh~gi bir fotoğrafa ulaşılamadığındarı tam bir sonuca

varmak mümkün değildir. Çeşme fotoğrafındaki ayrıntıların resimlerde yakalanabil­

mesi ve haritalardaki konumlar ve kaynaklarda verilen bilgiler ışığında, genel olarak

Osman Asaf'ın bu iki resmi, günümüze ulaşmayarı cami ve çeşme için fikir vermesi

açısından görsel belge olarak değerlendirilebilir.

Sanatçının "Üsküdar Ağa Hamarnı'nda Malatyalı İsmail Ağa Camii Şerifi 24 Ağus­

tos sene 338 [1922]" bilgisi yazılı olan diğer resmi, Malatyalı İsmail Ağa Camii ve

önündeki günümü~e ulaşmayarı şadırvanın 1922 yılındaki görünrusünü aktarır.

Cami ve şadırvanın resimdeki görüntüsü, fotoğraflar ve başka resimlerle de belge­

lenir. Günümüze ulaşan cami, sanatçının resmindeki bir pencere eksikliğine bağlı

olarak sadece pencere farklılığı ve önündeki şadırvanırı eksikliğiyle günümüzdeki

görünümle uyumludur.

Üsküdar'ın farklı yerlerinden, manzara ve mimari ağırlıklı resimlerinde, sokak görü­

nürnleri, evler, carniler, çeşmeler gibi pek çok yapıyı resmeden sarıatçının, gerçekçilik

açısındarı bir kısmı fotoğrafiarta da desteklenebilen diğer resim örnekleri ve çalışma

tarzındarı dolayı resimleri, bahsedilen camiler ve çeşmeler için görsel belge olarak

değerlendirilebilir.

Dipnotlar

ı Zahir Güvemli, "Kadıköy'ünKadıköy'lü Ressamı: OsmanAsafBey': SanatÇeuresi, sy. 49, Kasım 1982, s. 23.

2 Osman Asaf'ı 1867 doğumlu olarak gösteren kaynaklar: Güzel San'atlar Birliği Resim Şubesi 25 inci Galatasaray Resim Sergisi, 1941, s. 36; Güzel San'atlar Birliği Galatasaray Resim Sergisi 30 uncu Yıl İstanbııll916-1946, İstanbul 1946; Nüzhet İsllmyeli, "Asaf'; Türk Plastik Sanatçıları Ansiklopedisi,

Ankara 1967, I, 313.

AH M E D EFENDi CAMii, KETHÜDA MEHMED AGA ÇEŞMESi ve MALATYALI iSMA iL AGA CAMii

3 Osman Asaf'ı 1868 .doğumlu olarak gösteren kaynaklar: Ahmet Köksal, "Osman Asaf Bora'; Osman AsafResim Sergisi 16Aralık 1991-9 Ocak 1992 (haz. Veysel Uğurlu), Yapı Kredi Kazım Taşkent Sanat Galerisi, İstanbul 1991.

4 Osman Asaf'ı 1869 doğumlu olarak gösteren kaynaklar: Peİtev B oyar, Osmanlı İmparatorluğu· ve Türkiye Cumhuriyeti Devirlerinde Türk Ressamları Hayatları ve Eserleri, Ankara 1948, s. 196; Halil Edhem, Elvah-ı Nakşiye Koleksiyonu (çev. Gültekin Elibal), İstanbul1970, s. 55, 74.

5 Güzel Sanatlar Birliği Resim Şubesi 25 inci Galatasaray Resim Sergisi, 1941, s. 4-5.

6 Zahir Güvernli, a.g.m., s. 23. Resim sergisi, 9-26 Kasım 1982 tarihlerinde dir. OsmanAsafResim Sergisi, 9-26 Kasım 1982, Akbank Osmanbey Sanat Galerisi.

7 Hoca Ali Rıza ve Osman As af' m Çilehane Mescidi (Musalla Mescidi) ve çevresini betimlediği re­simler ve yapı hakkında ayrıntılı bilgi için bk. Gül Sarıdikrnen, "Yok Olan ve Değişen Mimarlık Ör­nekleriyle Resimlerde Üsküdar'; V. Üsküdar Sempozyumu 1-5 Kasım 2007 Bildiriler, İstanbul2008, I, 573-577.

8 OsmanAsaf'ın 1888-89 tarihli, tuva! üzerineyağlıboya, 46x32cm ölçüsündeki "Üsküdar'da Doğancı­lar " adlı tablosu, Doğancılar'da Doğancılar Maksemi ile Ali Ağa Çeşmesi ve çevresini betimler. Gül Sarıdikmen, "Gravür ve Resimlerle Üsküdar Çeşme ve Se billerine Bakış'; Üsküdar Sempozyumu I 23-25 Mayıs 2003 Bildiriler, İstanbul 2004, Il, 160-161, 174-175.

9 Gül Sandikmen, "Yok Olan ve Değişen Mimarlık Örnekleriyle Resimlerde Üsküdar'; V. Üsküdar Sem­pozyumu 1-5 Kasım 2007 Bildiriler, İstanbul2008, I, 576-580.

·lO Gül Sarıdikrnen, a.g.m., s. 592-595.

ll Gül Sarıdikmen, "Üsküdar'da İki Bulgurlu Camii Üzerine: Bulgurlu Bayrampaşa Camii ve Bulgurlu Mescid Camii';XVII. Ortaçağ TürkKazıları ve Sanat TarihiAraştırmaları Sempozyumu2-5 Ekim 2013, İstanbul 2013, baskıda.

12 Mehmet Nermi Haskan, Yüzyıllar Boyunca Üsküdar, İstanbul2001, I, 476-477.

13 Alman Mavileri'nde C 7-1 ve C 7'deki paftalarda göriilebilir. İrfan Dağdelen (haz.) Alman Mavileri 1913-1914 I. Dünya Savaşı Öncesi İstanbul Haritaları, I, İstanbul2006.

14 Pervititch Sigorta Haritalan'nda, 1935 yılında hazırlanan Üsküdar Nuh Kuyusu 55'te göriilebilir. Ja­cques Pervititch, Jacques Pervititch Sigorta Haritalarında İstanbul 1 Istanbul in the Insurance Maps of Jacques Peruititch, İstanbul 2003.

15 Mu'allimzade Ahmed Efendi, 974 rebiü'l-evvelinde (Eylül/Ekim 1566)Anadolu kfidiaskeri ve sen-i mezbfue zi'l-hiccesinde (Haziran 1567) Rumeli kadiaskeri olmuştur. 979 muharreminde (Mayıs/Ha­ziran 1571) aziedilmiş ve 980 (1572) senesinde "sinni yetmiş sfile bfiliğ olduğuhalde füc'eten vefat ey­ledikçe, Fatih Sultan Mehmed Han Cfimi' -i şerifinde salat-ı cenazesi eda olunduktan sonra Bursa'ya nakl olunub, vfilidleri eş-Şeyh Muslihiddin Efendi hazretlerinin Zeyniler'de vfiki' merkad-i şerifleri yarunda defn olurımuşdur:' Ayvansarfiyi Hüseyin Efendi, Ali S atı Efendi, Süleyman Be sim Efendi, Ha­dikatü'l-Cevami' İstanbul Camileri ve Diğer Dini-SiuilMi'mari Yapılar (haz. Ahmed Nezih Galitekin), İstanbul200l, s. 632. ·

16 Mehmed Ra' if, Mirat-z İstanbul, (haz. GünayKut-Hatice Aynur ), İstanbul1996, I, 184.

17 Ayrıca buradaki diğeryapılar da bildirilmiştir. '~ .. Yınebu mahallede 1268 (1851-52) tarihinde tarikat-ı Kadiriye meşayihinden Ahmed Keşfi Efendi'nin bina ettiği tekke mevcuttur. Bundan ba:şka lllO'da (1698-99) bina olurımuş bir Bayrami tekkesi ile Mısırlı Fatrna Hanım hazretlerinin asar-ı celilelerin­den olan nisa hastanesi mevcuttur. Kapısı üzerinde muallak olan levhada Fihi şifaun li'n-nasi ayeti kerimesi yazılıdır. Merhume-i müşariinileyhfi eser-i hayn olan hastahanenin bahçesinde medfun­dur:' Mehrned Raif, a.g.e., s. 184.

18 İbrahim Hakkı Konyalı, Abideleri ve Kitabeleriyle Üsküdar Tarihi, İstanbull976, I, 139-141.

333

334

ÜSKÜDAR SEMPOZYUMU VIII

19 Tahsin Öz, İstanbul Camileri, Ankara 1997, ll, 38.

20 Mehmet Nerıni Haskan, a.g.e., I, 239-24L

21 Kazasker Ahmed Efendi Camii haziresinde, H.ll46/1733-34 tarihinde vefat eden şair doktorlardan Bınsalı Ali Hilanet Münşi Efendi'nin kab ri vardır. Tekke şey hi Serbölük Şeyh Ahmed Keşli Efendi'nin 1288/1871-72 tarihli şahidesi, annesi Ayşe Hanım'ın 1274/1857-58 tarihli şahidesi ve Ahmed Keşli Efendi'nin yerine şeyh olanAhmed Rernzi Efendi'nin 1311/1893-9.4 tarihli şahidesi bu ıilandadır.1875 tarihlerinde tekke, Süleyman Paşa'nın eşi Fa tma Zelıra Hanım tarafından yenilenmiştir ve Fatma Zelıra Hanım'ın 1298/1880-81 tarihli şahidesi de yine buradadır. Mehmet Nerml Haskan, a.g.e., I, 239-241, 476-477.

22 Mehmet Nermi H_askan, a.g.e., I, 457-463.

23 Vakıflar Genel Müdürlüğü İstanl?ul2. Bölge Müdürlüğü Arşivi, Himmetzade Kadıasker AhmetEfendi Teklee Mescidi ue TUrbesi Dosrası, 1957 ve 1958 tarihli yaı.ışmalar.

24 Mehmed Ra'if, a.g.e., s. 184.

25 İbrahim Hakkı Konyalı, a.g.e., s. 89-90; Mehmet Nermi Haskan, a.g.e., I, 74-75. . . 26 Büyükşehir Belediye Başkanlığı Emlak ve İstirnlak Daire Başkanlığı tarafından kamulaştı.nlmış olan

arsa, 24.11.1972 tarih ve 19610 sayılı yazıyla konulan istimlak şerhinin 1994'te kaldırılmasıyla iliyası gündeme gelmiştir. İstanbul III Nurnaralı Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kurulu'nun 7.1.1998 tarih, 9628 sayılı kararıyla vaziyet planı onaylanan cami için inşa faaliyetleri, Mimar Mehmet Çalar tarafından çizilen proje doğrultusunda 26.10.1997 tarihinde başlamış ve 26.12.1998'de minaresiz ola­rakibadete açılmıştır. Sonradan camiye minare eklenmesi istenmiş ve gerekli yazışmalar 2009'da da devam etmiştir. Valaflar Genel Müdürlüğü İstanbul2. Bölge Müdürlüğü Arşivi, Arakiyeci Hacı Cafer Ma h., 463 Ada 9 Parsel Diuitçiler Camii Dosyası.

27 Gül Sandilanen, İstanbul'un 100 Çe§mesi ue Sebili, İstanbul2013, s. 150-151.

28 İbrahim Hilmi Taruşık, istanbul Çe§meleri II Beyoğlu ue Üsküdar Cihetleri, İstanbul1945, s. 331-332.

29 İbrahim Hakkı Konyalı, Abideleri ue Kitabeleriyle Üsküdar Tarihi, İstanbul1977, Il, 31-32. İbrahim Hakkı Konyalı Kütüphanesi Arşivi'nde Diuitçiler Çeşmesi adıyla bir fotoğraf vardır. Konyalı, fotoğ­rafın arkasına eski yazıyla "1342 Ağa Çeşmesi Üsküdarda ... hanesi civarında Divitçiler Mescidinin altındaki çeşme" bilgisini yazmıştır. Divitçiler Camii olarak uzun bir süre, 45 pafta, (205 Ada) 463 ada, 9 parseldeki Divitçiler Sıbyan Mektebi (Yakub Ağa Mektebi) kullanılmıştır. (205 Ada) 463 ada, 10 parselde de 1089/1678 tarihli Kapıağası Yakub Ağa tarafından yaptırılmış olan Yakub Ağa Çeşmesi ve kütüphanesi vardır. Konyalı'nın Üsküdar Tarihikitabında Diuitçiler Çe§mesi (Hadice Sultan Çe§mesi) başlığı altında verdiği bilgiler doğrudur. Kon yalı, Saray Ağ ası Yakub Ağa Çe§mesi adıyla da kitabında 1089/1678 tarihli Kapıağası Yakub Ağa Çeşmesi haklo.nda bilgi verir. bk İbrahim Hakkı Kon yalı, a.g.e., s. 82-84. Ancak, İbrahim Hakkı Konyalı Kütüphanesi Arşivi kayıtlarına Divitçiler Çeşmesi olarak ge­çen fotoğraf, Yakub Ağa Çeşmesi'nin fotoğrafidır.

30 Mehmed Ra' if, a.g.e., s. 184.

31 Hatice Aynur- Hakan T. Karateke, III. Ahmed Devri İstanbul Çe§meleri, İstanbull995, s. 221-222.

32 Affan Egemen, çeşme için Tanışık ve Konyalı'dan bilgiler aktarır ve çeşmenin bulunamadığını kaydet­miştir. Affan Egemen, İstanbul'un Çe§me ue Sebilleri (Resimleri ve Kitabeleri ile 1165 Çeşme ue Sebil}, İstanbul 1993, s. 542, 545.

33 Mehmet Nermi Haskan, Yüzyıllar Boyunca Üsküdar, İstanbul2001, m, lll2-lll3.

34 Kitabe için bk. Aynur-Karateke, a.g.e., s. 221. Çeşmenin tam kitabesi, Konyalı ve Baysun'dan naklen aktanlıruştır. Baysun, l4/393'den aktaran Aynur-Karateke, a.g.e., s. 221. Baysun, 20 Ağustos 1937'de çeşme ki tabelerini defterlere kaydetmeye başlamış ve kitabelerin metinlerinin tamamını tespit et­miştir. (Cavid Baysun, Manzüm Kitti.beli İstanbul Çe§meleri, Türk Tarih Kurumu Y-459, 18 defter.)

AHMED EFENDI CAMii, KETHÜDA MEHMED AGA ÇEŞMESi ve MALATVALl iSMAIL AGA CAMii

Baysun'un defterleı?, 1940'lardan sonra İstanbul'da kaybolmuş çoğu çeşmenin kitabesini doğru ola­rak aktarması açısından önemli bulunmaktad,ır. Aynur-Karateke, a.g.e., s. 82-83 . .

35 Mehmet Nermi Haskan, a.g.e., ID, 1113.

36 H. Besim Çeçener, Osküdar MerkezMahalleleri OsmanlıDönemi Su Uygarlığı Eserleri, İstanbul2007, s.91.

37 Kıızasker Ahmet Dosyası 63, Tahsin Öz ve Fazıl Ayanoğlu raporlan, Vakıflar Genel Müdürlüğü İstan-bul 2. Bölge Müdürlüğü Arşivi.

38 Üsküdar Belediyesi KUDEB Arşivi.

39 Kazasker Ahmet Dosyası 63, Vakıflar Genel Müdürlüğü İstanbul2. Bölge Müdürlüğü Arşivi.

40 Vakıflar Genel Müdürlüğü İstanbul2. Bölge Müdürlüğü Arşivi'ndeki Kazasker Ahmet Dosyası'nda, 1972 tarihli yazışmalardan Üsküdar Kefçedede {Arakiyeci Hacı Mehmet} Mahallesi Salı Sokağında kain 204 ada, 31 parsel sayılı Kazasker Cam.ü (Himmetzade) veya Salı Tekkesi'nin çaplı tasarrufve­sikası olduğu bildirilir. Çaplı Tasarrruf belgesinde, Salı Sokağı ile Acemi Çıkmazı arasında yer alan 204 ada, 31 parseldeki yapının cam.ü şerif olduğu ve mal sahibi Bezcizade Mehmet Efendi Vakfı ka­yıtlıdır. Vakıflar Genel Müdürlüğü İstanbul2. Bölge Müdürlüğü Arşivi, Kazasker Ahmet Dosyası 63, Çaplı TasarrufBelgesi örneği. 1974 tarihli yazışmalardan Üsküdar Kefçedede (Arakiyeci Hacı Meh­met) mahallesi Salı sokağında kain 204 ada, 31 parsel sayılı Kazasker Camii (Hi.mmetzade) veya Salı tekkesinin kiralanınasında bir sakınca olup olmadığı ve Üsküdar Kefçedede (Arakiyeci Hacı Mehmet) mahallesi Salı sokağında kain Kazasker Camii {Himmetzade) veya Salı tekkesinin arsasının aranma­sına rağmen bulunamadığı anlaşılır. Vakıflar Genel Müdürlüğü İstanbul2. Bölge Müdürlüğü Arşivi, Kıızasker Ahmet Dosyası 63, 6.2.1974 ve 14.2.1974 tarihli yazılar.

41 İsmail Ağa'nın Ro dos ve Üsküdar'daki mezar taşı kitabeler için b k. Mehmet Nermi Has karı, Yüzyıllar Bo}'unca Osküdar, İstanbul2001, I, 60.

42 Şevket Paşa, 1920'de Üsküdar'da vefat etmiş ve kabri Aziz Mahmud Hüdayi Efendi Camii haziresin­dedir. Mehmet Nermi Haskan, a.g.e., I, 60-61.

43 Malatyalı İsmail ağanın Bab-ı Hümayun yanında bir tekkesi dahi vardır. Bu bayrı yaptırmağa, Ende­run-ı Hümayun'da içkiler ağası iken muvaffak olmuştur. Ağanın asıl kabri, kendi vilayeti oları Malat­ya'dadır. Carniin mahallesi yoktur. Ayvansarayi Hüseyin Efendi, a.g.e., s. 625.

44 Bab-ı Humayuna karip bir imaret ve tekkes i vardır. Bu hayra Enderun-ı Hümayun içkiler ağ ası iken muvaffak olmuştur. Mehmed Ra' if, Mir'iıt-ı İstanbul, s. 157-158.

45 Reşad Ekrem Koçu, '~ğa Cami'; İstanbulAnsiklopedisi, İstarıbul 1958, I, 232-233.

46 İbrahim Hakkı Konyalı, (İsküdar Tarihi, İstarıbul1976, I, 83-84.

47 Tahsirı Öz, a.g.e., s. 2.

48 Mehmet Nermi Haskan, a.g.e., I, 60-62.

49 Camii ve meşrutanın 20. yüzyıl ortalarındaki fotoğrafı, Malatya/ı İsmail Ağa Camii Restirusyon Ra­poru, 2010, Vakıflar Genel Müdürlüğü İstarıbul 2. Bölge Müdürlüğü Arşivi.

SO brahirn Hilmi Taruşık, a.g.e., s. 296; Affan Egemen, a.g.e., s. 439. Çeşme, Konyalı'da Ağa Çeşmesiadıyla kayıtlıdır. Konyalı, a.g.e., ll, 7-8.

sı Reşad Ekrem Koçu, '~ğa Camii~ İstanbulAnsiklopedisi, I, 233.

52 İsmailAğa Çeşmesi'nin fotoğrafı için bk. İbrahim Hilmi Tanışık. a.g.e., s. 299.

335

336

ÜSKÜDAR SEMPOZYUMU VIII

Kaynakça

http:/ /www.istanbulsanatevi.com/sanat/ressam/resim.php?lang=tur&id=9537 (erişim tarihi:

06.08.2014)

Üsküdar Belediyesi KUDEB Arşivi.

Vakıflar Genel Müdürlüğü İstanbul2. Bölge Müdürlüğü Arşivi. ·

Artium Sanatevi 50. Bahar Müzayedesi Geleneksel ve Çağdaş Türk Resim ve Seramik Sanatı 5

Mayıs 2005, İstanbul 2005.

Güzel San'atlar BirliğiRe,sim Şubesi25 inci Galatasaray Resim Sergisi, 194L

Güzel San'atlar Birliği Galatasa_raj, Resim Sergisi 30 uncu Yıl İstanbul1916-1946, İstanbul1946.

Aynur, Hatice - Karateke, Hakan T., m. AhmedDevriİstanbul Çeşmeleri, İstanbul1995. Ayvansarayi Hüseyin Efendi, ~ Satı Efendi, Süleyman Besim Efendi, Hadikatü'l -Cevami' İs-

tanbul Camileri ve Diğer Dtni-SivilMi'mari Yapılar(haz. Ahmed Nezih Galitekin), İstanbul 2001.

B oyar, S. Pertev, Osmanlı İmparatorluğu ve Türkiye Cumhuriyeti Devirlerinde Türk Ressamları

Hayatları ve Eserleri, Ankara 1948.

Çeçen er, H. B~sim, tJsküdar Merkez Mahalleleri Osmanlı Dönemi Su Uygarlığı Eserleri, İstanbul 2007.

Dağdelen, İrfan (haz.), Alman Mavileri 1913-1914 L Dünya Savaşı Öncesi İstanbul Haritaları, I,

İstanbulZ006. · .

Edhem, Halil, Elvah-ı Nalqiye Koleksiyonu (çev. Gültekin Elibal), İstanbul1970.

Egemen, Affan, İstanbul'un Çeşme ve Sebilleri (Resimleri ve Kitabeleri ile 1165 Çeşme ve Sebil),

İstanbul1993.

Güvemli, Zahir, "Kadıköy'ün Kadıköylü Ressaını: Osman As af Bey'; Sanat Çevres~ S.49, Kasım

1982, s. 22-24.

Haskan, Mehmet Nerıni, Yüzyıllar Boyunca tJsküdar, I-lll, İstanbul2001.

İslimyeli, Nüzhet, Türk Plastik Sanatçıları Ansiklopedisi, I, Ankara 1967.

Kara, İsmail- PULCU, Salih (haz.), A. Süheyl tJnver'in İstanbul' u, İstanbul1996.

Koçu, Reşad Ekrem, '~ğa Cami'; İstanbulAnsiklopedisi, İstanbul1958, I, 232-233.

Kon yalı, İbrahlm Hakla, Abideleri ve Kitabeleriyle tJsküdar Tarihi, I-ll, İstanbull976-1977.

Köksal, Ahmet, "OsmanAsafBora'; OsmanAsafResim Sergisi16 Aralık 1991 - 9 Ocak 1992, (haz.

Veysel Uğurlu), Yapı Kredi Kazım Taşkent Sanat Galerisi, İstanbul199L

MehmedRill, Mir'tit-ıİstanbu~ (Asya Yakası), (haz: GünayKut-HaticeAynur), I, İstanbul1996.

Öz, Tahsin, İstanbul Camileri I-II, Ankara 1997.

Özkan, Kaan (haz.), Su Resimleri: Süleyman Seyyid'den Günümüze Türk Resminde Suluboya,

İstanbul 2001.

AHMED EFENDI CAMii, KETHÜDA MEHMED AGA ÇEŞMESi ve MALATYALI ISMAIL At.A CAMii

Pervıntch, Jacques,]ac_ques Peruititch Sigorta Haritalarında İstanbul/ Istanbul in the Insurance Maps oj Jacques Peruititch, Tarih Vakfı YurtYayıolan. İstanbul2003.

Sandikmen, Gül, "Gravürve Resimlerle Üsküdar Çeşme ve S ebillerine Balaş'; Osküdar Sempoz­yumul 23-25 Mayıs 2003 Bildiriler, İstanbul2004, II, 155-ISL

Sandikmen, Gül, "Yok Olan ve Değişen Mimarlık Örnekleriyle Resimlerde Üsküdar': V. Osküdar Sempozyumu 1-5 Kasım 2007 Bildiriler, İstanbul2008, I, 573-600.

Sandikmen, Gül, İstanbul'un 100 Çeşmesi ue S eb ili, İstanbul2013.

Sandikmen, Gül, "Üsküdar'da İki Bulgurlu Camü Üzerine: Bulgurlu Bayrampaşa Camü ve

Bulgurlu Mescid Camü': XVII. Ortaçağ Türk Kazıları ue Sanat Tarihi Araştırmaları Sem­pozyumu 2-5 Ekim 2013, İstanbul 2014, baslo.da.

Tanışık, İbrahim Hilmi, İstanbul Çeşmeleri II Beyoğlu ue (İsfcüdar Cihetleri, İstanbull945.

337