21

URARTU KAYA MEZAR GELENEĞİ VE DOĞU ANADOLU’DAKİ

TEK ODALI KAYA MEZARLARININKÖKENİ

KEMALETTİN KÖROĞLU*

* Prof. Dr. Marmara Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Eskiçağ Tarihi Anabilim Dalı Öğretim Üyesi, 34722 Göztepe-İstanbul. E.posta: kemalettin@marmara.edu.tr

THE TRADITION OF URARTIAN ROCK-CUT TOMBS AND THE ORIGIN OF THE SINGLE-ROOMED ROCK-CUT TOMBS OF EASTERN ANATOLIA

AbstractNumerous rock-cut tombs exist in Eastern Anatolia and the surrounding regions, in the area formerlycovered by the Urartian Kingdom. These monumental tombs which have been cut into steep cliffs withdifficult access are considered as the work of the Urartians. Their main common feature is that they arecut into the rock; however in their details they are quite different from one other. Over 40 examples aredocumented as marked on the map. They can be grouped into single-roomed tombs and multi-roomedtombs.While this categorization is based on their plan, it appears to account for other basic differences such asorigin, burial tradition and chronology. Here, we shall first present the basic data on Urartian rock-cuttombs in general; then, we will consider whether those with single-roomed chamber conform to this dataor not. For this purpose, we would like to evaluate and compare the two groups in regards to their planand dimensions, the fortresses they are related with, and the burial traditions which they seem torepresent.Key words: Eastern Anatolia, Uratian Kingdom, Rock-cut Tomb

ÖzetDoğu Anadolu ve çevresinde Urartu Krallığı’nın egemen olduğu bölgede, gün geçtikçe artan sayıda kayamezarı belgelenmektedir. Yalçın kayalıklara büyük güçlüklerle açıldığı anlaşılan, çoğu anıtsal nitelikteki buyapıların tümü, günümüze kadar Urartu’nun ürünü olarak değerlendirilmiştir. Kaya mezarları ilk bakıştabenzer görülse de biraz ayrıntılı incelendiğinde, bunların farklı özelliklerinin olduğu izlenebilmektedir. Ni-tekim günümüze kadar yapılan bazı değerlendirmelerde mezar planlarının kabaca “çok odalılar” ve “tekodalılar” olarak sınıflanabileceği vurgulanmıştır. Ancak bu ayırımın ve farklılığın nedeni sorgulanmamış;mezarlardan bir bölümünün ayrı bir döneme tarihlenebileceği konusunda bir değerlendirme yapılmamıştır.Bu yazıda, Doğu Anadolu ve yakın çevresinde belgelenmiş 40’ın üzerinde kaya mezarı; plan anlayışları, bo-yutları, oda sayısı, kapıları ve iç donanımları gibi özellikleri göz önüne alınarak değerlendirilecek ve ortaközellikleri çerçevesinde yeniden tarihlendirilmeye çalışılacaktır. Önce genel olarak Urartu kaya mezarları-nın özelliklerini belirleyebilmek amacıyla, tarihlenmeleri konusunda daha açık veriler sunan çok odalı ka-ya mezarlarını ele alacağız. Arkasından da tek odalı örnekleri inceleyecek ve bu iki grubu plan anlayışı, bo-yutları, ilişkili oldukları kale ve gömü gelenekleri bakımından karşılaştırarak sonuç çıkarmaya çalışacağız.Anahtar kelimeler: Doğu Anadolu, Urartu, Kaya Mezarı

22

Res

im 1

. Doğ

u A

nado

lu’d

a ço

k od

alı v

e te

k od

alı k

aya

mez

arla

rını

n da

ğılım

ı.

Giriş*

Doğu Anadolu ve çevresinde UrartuKrallığı’nın egemen olduğu bölgede, güngeçtikçe artan sayıda kaya mezarı belge-lenmektedir. Söz konusu krallığın ma-dencilik ve özellikle taş işçiliği yönündenulaşmış olduğu ileri düzey, yalçın kaya-lıklara büyük güçlüklerle açıldığı anlaşı-lan, çoğu anıtsal nitelikteki bu yapılarıtarihlendirmede fazla sorgulamaya gerekbırakmamıştır. Bu nedenle, bölgede sap-tanan bütün kaya mezarları Urartu Kral-lığı’nın ürünü olarak görülmüştür. Ger-çekte Doğu Anadolu’daki kale, gölet, ka-nal, basamaklı tünel, maden galerisi, ka-ya işareti ve bu gibi kalıntıların değerlen-dirilmesinde de durum benzerlik göste-rir. Doğu Anadolu’nun Urartu öncesi vesonrasına ilişkin sağlıklı stratigrafik veri-lerin yetersizliği, bütün bu dönemler içinkriterlerin yeterince tartışılmamış oluşu,adeta bölgedeki bütün geçmişin, “gör-kemli krallık” olarak tanımlanan Urar-tu’ya mal edilmesine neden olmuştur. Budurum, krallığın başkenti Tuşpa’da (Van)daha belirgin bir biçimde izlenmektedir:Van Kalesi’ndeki Sardur Burcu (MadırBurç), Analıkız Kutsal Alanı, hendekler,surlar, yeni saray alanı, yazıtlar ve anıtsalkaya mezarları burada, krallık öncesi vesonrasına ilişkin kalıntıları gölgede bı-rakmış, birçok mezar ve kalıntının farklıdöneme ait olabileceği düşünülmemiştir.Oysa Van Kalesi’nin hemen kuzeyindekihöyük, Urartu öncesi ve sonrasına ilişkinuzun bir yerleşim sürecinin kalıntılarınıbarındırmaktadır.

Doğu Anadolu Bölgesi’ndeki kaya mezar-ları ilk bakışta benzer görülse de birazayrıntılı incelendiğinde, bunların farklıözelliklerinin olduğu izlenebilmektedir.Nitekim günümüze kadar yapılan bazıdeğerlendirmelerde mezar planlarınınkabaca “çok odalılar” ve “tek odalılar”olarak sınıflanabileceği vurgulanmıştır(ÖĞÜN 1978; KÖROĞLU 1996: 35 vdd;

ÇEVİK 2000: 29). Ancak, bu ayırımın vefarklılığın nedeni sorgulanmamış; mezar-lardan bir bölümünün ayrı bir dönemetarihlenebileceği konusunda bir değer-lendirme yapılmamıştır.

Bu yazıda, Doğu Anadolu ve yakın çevre-sinde belgelenmiş 40’ın üzerinde kayamezarı; plan anlayışları, boyutları, odasayısı, kapıları ve iç donanımları gibiözellikleri göz önüne alınarak değerlen-dirilecek ve ortak özellikleri çerçevesindetarihlendirilmeye çalışılacaktır. Önce ge-nel olarak Urartu kaya mezarlarının özel-liklerini belirleyebilmek amacıyla, tarih-lenmeleri konusunda daha açık verilerolan çok odalı kaya mezarlarını ele alaca-ğız. Arkasından da tek odalı ve kimi tar-tışmalı diğer örnekleri değerlendirmeyeçalışacağız.

Çok Odalı Kaya Mezar Geleneği veUrartu İlişkisi

Çok odalı kaya mezarları, başta UrartuKrallığı’nın başkenti Van Kalesi (Tuşpa)olmak üzere birçok büyük merkezden iyibir biçimde tanınmaktadır (Resim 1).Planları; girişte bir platform, büyük birkapı ile geçilen geniş bir ana oda ve buodadan bir kapı ile geçilen yan oda veyaodalardan oluşur (Resim 2-4). Oda sayı-sı Van/İçkale ve Argişti Mezarı’nda oldu-ğu gibi en çok 6-7 kadardır. Bu gruptadeğerlendirmeye aldığımız 211 örnektençoğunluğu oluşturan 8’i 2 odalı, 3’ü 3odalı, 2’si 4 odalı, 2’si ise 5 odalıdır. Di-ğerlerine göre daha büyük olan ana oda-nın işçiliği daha düzgün olup, yan me-kânlar birçoğunda özensizdir (Resim 4).

Çok odalı kaya mezarları, boyutları bakı-mından dikkat çekicidirler. Kapıları ra-hatlıkla girilebilecek genişlik ve yüksek-liktedir. Kuşkulu bir örnek dışında, kapıgenişliği 0.60 ile 1.75 m; yüksekliği ise1.20 ile 2.80 m arasındadır. Ana odalar,90 m2’yi (12.40 x 7.27 m) aşan Neftku-yu’daki gibi, gerçekten törensel uygula-malara hizmet edecek boyutlarda yapıl-

23

mıştır. Bu grupta ana odası en küçükolan, 7.8 m2 (2.65x2.95x1.85 m) boyut-larıyla Marifet Mezarı’dır. Yan odalar anasalondan daha küçüktür; birçok örnekteüçte biri ölçülerine yakın gözükmekte-dir. Başkent Van’dan uzaklaştıkça kayamezarlarının ölçüleri biraz daha küçül-mekle birlikte plan ve ayrıntılar benzerbiçimde tekrar edilmektedir.

Ana oda tavanı mezarların çoğunda düz,bazı örneklerde ise beşik tonoz biçimin-de yapılmıştır. Ayrıca, mezar odalarınınbirçoğunda yan duvarlarda sekiler venişler yer alır. Mezarların 5’inde (I. Argiş-ti, Palu I, Kayalıdere, Çelikli ve İran’dakiKale Hodar), odalardan birinin tabanın-dan derinleşen ve olasılıkla eski gömü

24

atıklarının depolandığı, şişe biçimli derinbir çukur bulunur (Resim 3). Derin çu-kurların bulunduğu kaya mezarlarında,diğer çok odalı mezarlardan farklı olarakyan odaların işçiliği de daha düzgün gö-rünmektedir.

Çok odalı kaya mezarları; Van Kalesi, Ka-yalıdere ve Palu gibi anıtsal surları, karetapınakları ve tarihlenebilir küçük bu-luntularıyla, Urartu devlet geleneğiniyansıtan büyük kentlerde bulunurlar. Busaydıklarımız yanında, çok odalı kayamezarları ile Urartu Krallığı arasındadoğrudan bağlantı kurulmasını sağlayanen dikkate değer olan bulgular, kaya me-zarlarından ikisinin giriş bölümünde yeralan Urartuca çiviyazılı kitabelerdir. Van

Çok Odalı Kaya Mezarları Kapı Boyutları Ana Oda Oda Kaynak

(metre) (metre) Sayısı

Van/İçkale 3.00x3.00? 9.32x5.90x5.30 7 Piotrovskij 1966, Çevik 2000

Van/Neftkuyu 1.75x2.80? 12.40x7.27x6,20 5 Piotrovskij 1966, Çevik 2000

Van/Horhor, I. Argişti 1.10x1.90 10.50x6.50x3.52 6+çukur? Piotrovskij 1966, Çevik 2000

Van/Doğu Odaları 1.75x3.20 9.40x6.15x6.00 4 Piotrovskij 1966, Çevik 2000

Muş/Kayalıdere 1.30x2.50 5.00x3.80x2.60 6+çukur Burney 1966

Ağrı/Atabindi 0.70x1.50 5.60x5.00x2.50 3 Başgelen 1987, 1995

Kars/Yoğunhasan 1.40x1.60 4.40x5.00x3.20 3 Belli-Ceylan 2002

Erzurum/Çelikli 0.68x1.50 7.50x5.00x2.00 4+çukur Başgelen 1998

Erzurum/Hasanova III 0.60x0.80? 3.45x4.35x1.90 2 Başgelen 1986, Çevik 2000

Erzurum/Marifet 0.95x1.75 2.65x2.95x1.85 2 Başgelen 1986, Çevik 2000

Erzurum/Pasinler 1.10x2.07 4.30x6.15x2.80 2 Çevik 2000

Tunceli/Kaleköy 1.10x1.42 3,59x6.03x2.30 2 Öğün 1978

Erzincan/Şirinkale 0.60x1.23 2.75x3.60x2,10 2 Işık 1987

Elazığ/Palu III 1.10x1.75 3.10x3.40x2.35 2 Başgelen 1986, Sevin 1994

Elazığ/Palu I 0.95x1.50 3.55x4.70x2.45 4+çukur Başgelen 1986, Sevin 1994

Elazığ/Palu II 1.10x1.65 3.85x4.25x2.40 4 Başgelen 1986, Sevin 1994

Iran/Sangar 0.80x1.75 5.45x3.90x3.15 3 Kleiss 1968

Iran/Kale Hodar A 1.10x1.70 10.70x5.30x2.40 2+çukur Kleiss 1974

Tablo 1: Çok odalı kaya mezarları.

Kalesi’nin güneybatı yüzüne açılan ve li-teratürde “Horhor Odaları” olarak da ad-landırılan kaya mezarının cephesindekiKral I. Argişti’nin bütün seferlerinin anla-tıldığı uzun yazıtı bunlardan en iyi bili-nen örnektir (MELIKISHVILI 1960:127). İkinci yazıtlı mezar, batıda TunceliBölgesi’ndeki Mazgirt/Kaleköy’de bulun-maktadır. Kral II. Rusa Dönemi’ne ait ya-zıt, iki odalı kaya mezarının dışında, giri-şin sol tarafındadır (SCHÄFER 1977:249 vd).

Urartu yazıtlarında gömü ritüelleri konu-sunda herhangi bir bilgi bulunmaz. Bu-nun yanında, bütün çok odalı kaya me-zarlarının da belki daha Eskiçağ’da soyul-muş olması, gömü törenleri ve gelenekle-ri konusunda dolaylı kaynaklardan veri

toplamayı zorunlu hâle getirir (DERİN1993). Kayalık olmayan düz alanlarda,çok odalı kaya mezarlarıyla benzer anla-yışta toprak altına inşa edilen oda mezar-ları ve içlerindeki buluntular, dolaylı daolsa bu konuda bazı ipuçları vermektedir.Son yıllarda Van Bölgesi’nde Dilkaya’da 2(ÇİLİNGİROĞLU 1991), Karagündüz’de9 (SEVİN – KAVAKLI 1996; SEVİN1999; SEVİN 2004) ve Yoncatepe’de 9(BELLİ – KONYAR 2001; KONYAR2004) mezar, in situ buluntularıyla birlik-te açılmıştır. Daha önce Adilcevaz ve Er-nis’te de benzer mezarlar buluntularıylabirlikte saptanmıştır (ÖĞÜN – BİLGİÇ1973; ÖĞÜN 1978; SEVİN 1996).

Toprak altına taştan inşa edilmiş oda me-zarlarının planı, dikdörtgen bir oda ve

25

Resim 2: Van Kalesi’ndeki “Doğu Odaları” olarak anılan, anıtsal Urartu kaya mezarının cephesi ve girişe ulaşan merdivenliyol (Fotoğraf: Nezih Başgelen).

26

Res

im 3

: Ela

zığ/

Palu

I n

o’lu

, çuk

urlu

, çok

oda

lı ka

ya m

ezar

ları

(SE

VİN

199

4).

Res

im 4

: Ela

zığ/

Palu

II

no’lu

, çok

oda

lı ka

ya m

ezar

ı (SE

VİN

199

4).

bu odaya giriş sağlayan dar bir kapı iledromostan oluşur. Karagündüz 6 ve 10ile Yoncatepe’deki 4 (2 yan oda), 6 ve 8no’lu (3 yan oda) mezarlarda, taş duvar-larla çevrili ana oda dışına, toprak kazıla-rak daha küçük boyutlarda ikinci, bazıla-rında üçüncü ve dördüncü oda oluştu-rulmuştur. Toprak altına inşa edilmiş odamezarların yan odalarında, üst üste yığıl-mış iskeletler ve mezar hediyeleri depo-lanmış durumda saptanmıştır. Bu türmezarlar tek kişi için değil çoklu gömüiçin inşa edilmiştir. Örneğin, Karagün-düz 8 no’lu mezarındaki iskelet sayısı106’ya kadar çıkmaktadır. Mezara en sonkoyulan gömü, bütün mezarlarda kapıyayakın bölümde ve hocker durumda, es-kiler ise arka duvara doğru, yan oda/oda-lar varsa buraya doldurulmuş durumda-dır. Karagündüz 1 mezarında yan duvar-da bir niş; Karagündüz 2 mezarında isetabana açılmış küçük bir çukur bulun-maktadır. Yoncatepe 6 no’lu mezarda isetaban altına açılmış ve basamaklarla ini-len derin oda, yine toprak içine açılmışbir yan odaya geçit verir. Bu mezarlaranormal gömü yanında kremasyon türügömülerin de koyulduğuna ilişkin verilerele geçmiştir. Van/Altıntepe örneğindeolduğu gibi arazinin düz ve yüzeyin altıkayalık olan yerlerde, hem oda mezar an-layışı hem de kaya mezar geleneğindenizler taşıyan yer altı kaya mezarları yapıl-mıştır2. Bunların büyük bölümü de so-yulmuş olmakla birlikte, ele geçen bazıkalıntılar ve özellikle demir buluntular(BİBER 2006) oda mezarlardan gelen ör-neklere benzemektedir (SEVİN 2000).

Burada kısaca tanımladığımız oda mezarplanlarındaki dromos, niş ve özellikle deyan oda anlayışı, Van Kalesi, Kayalıdere,Palu ve Mazgirt/Kaleköy gibi Urartu mer-kezlerinde bulunan çok odalı kaya mezar-larının yansıması gibi görünmektedir.Urartu çok odalı kaya mezarları içinde Pa-lu III ve Mazgirt/Kaleköy gibi 2 odalı ör-neklerin çoğunluğu oluşturduğu göz önü-

ne alınırsa; bunların, oda mezar anlayışıy-la yakın benzerlik taşıdıkları anlaşılabilir.

Son yıllara kadar, toprak altına inşa edil-miş oda mezarları, bazılarında ele geçenyivli çanak çömlek grubuna dayanılarakUrartu öncesine yani Erken Demir Ça-ğı’na tarihlenmekteydi. Ancak, oda me-zarları ile çok odalı kaya mezarlarınınplanlarının benzer olması yanında, Kara-gündüz ve Yoncatepe mezar buluntularıarasında Urartu merkezlerinden tanıdığı-mız parlak kırmızı astarlı çanak çömlek-ler, başlı iğneler ve fibulaların olması, bu-rada yatanların Urartu ile çağdaş olduğu-na işaret etmektedir (KÖROĞLU 2003:231 vdd; KÖROĞLU – KONYAR 2005).Özellikle Yoncatepe M3 mezarı ile me-zarlığın yakınındaki Yoncatepe Yapısı’nınbüyük salonunda bulunan fibulalar, Ka-yalıdere ve Nor Areş’te mezarlarda bulu-nan ve M.Ö. 7. yüzyıla tarihlenen fibula-ların tam paralelidir (KÖROĞLU –KONYAR 2005)3.

Çok odalı kaya mezarları ile toprak altınainşa edilmiş oda mezarlarının planlamaanlayışı konusundaki benzerlikleri veçağdaşlığı esas alınarak, tümü soyulmuşkaya mezarlarında uygulanan gömü biçi-mi konusunda bazı değerlendirmeler ya-pabiliriz. Bir ana oda ve en az bir yanodadan oluşan, bazılarında çukur da bu-lunan kaya mezarlarına tek kişinin değil,oda mezarlardaki gibi birden çok gömü-nün yapıldığı anlaşılmaktadır. Bu mezar-lara kral veya yöneticiler yanında diğeraile bireyleri de gömülmüş olmalıydı. Bubağlamda, kaya mezarlarındaki daha azişçilikli olan ve sayıları 5’i bulan arkaodalar ile bazılarındaki çukurların iskeletve ölü hediyelerinin depolandığı bölüm-ler olduğu söylenebilir. Kaya mezarlarınaurneler içinde kremasyon gömü yapılmışolduğu yolundaki fikirler de (DERİN1994) oda mezarlardan destek bulmak-tadır.

Kaya mezarının uzun zaman almış olma-

27

sı gereken inşa aşamasında ve gömü tö-renleri sırasında mezarlara iniş, kayalıkyüzeyine açılmış basamaklı veya basa-maksız yollarla sağlanmış gözükmekte-dir. Mezar odalarına ulaşan yolların var-lığı en iyi biçimde krallığın batısındakiPalu ve başkent Tuşpa’da (Van Kalesi)gözlemlenebilir (Resim 2-4). Yüksek ka-yalık yüzeylere açılmış anıtsal mezarlarakolayca ulaşılmasını sağlayan bu yollar,Urartu örneklerinin temel özelliklerin-dendir ve aşağıda değineceğimiz tek oda-lı mezarlardan belirgin bir biçimde ayrı-labilmesine katkı sağlamaktadırlar (KÖ-ROĞLU 2005; KÖROĞLU 2007).

Anzaf, Çavuştepe, Toprakkale, Ayanis,Adilcevaz ve Karmir-blur gibi içinde ta-pınak, saray, depo mekânları ve bazıla-rında yazıt bulunan önemli Urartu mer-kezlerinde çok odalı kaya mezarının bu-lunmaması dikkat çekicidir. Van Kale-si’ndeki çok odalı kaya mezarlarına kralyanında aile bireylerinin de gömülmüşolması gerektiği yolundaki değerlendir-memizi, bu merkezlerde kaya mezarı bu-lunmaması tespitini açıklamak için yine-

lemek istiyoruz. Kanımızca, bütün buönemli merkezleri yöneten ve kral so-yundan gelen aile bireyleri öldüklerindebaşkente getiriliyor ve buradaki aile me-zarına gömülüyordu. Böylece, kral ve so-yundan gelenlerin bedenleri yanında,bunlarla birlikte mezara yerleştirilen zen-gin hediyeler de başkentin güçlü surları-nın güvencesine alınıyordu. Bu değerlen-dirme doğrultusunda Urartu Devleti’nininşa ettiği, ancak içinde kaya mezarı bu-lunmayan büyük merkezlerin doğrudankral veya kral ailesinden bireyler tarafın-dan yönetilmiş olduğu söylenebilir.

Palu, Kayalıdere ve Yoğunhasan gibi için-de çok odalı kaya mezarı bulunan mer-kezler ise vergi toplamak, savaş zamanıorduya katılmak ve devlet adına düzenisağlamakla görevli eyalet valileri veya aşi-ret reisleri tarafından yaptırılmış olmalıdır.

Tek Odalı Kaya Mezarları

Tek odalı kaya mezarlarında genel plan,ana kaya yüzeyine açılmış bir giriş, kü-çük bir kapı açıklığı ve arkasındaki tekodadan oluşur. Oda tabanı birçok örnek-

28

Resim 5: Van/Ermişler tek odalı kaya mezarının kare girişi (Fotoğraf: Erkan Konyar).

te kapı açıklığından daha derindedir.Mezarların çoğunda arka duvar ile yanduvarlardan birine veya ikisine birdenyapılan yüksek sekiler (ölü yatağı) bulu-nur (Resim 5-7, 9). Bu tür mezarlar dasoyulmuş olmakla birlikte, plan anlayışıbunların bir, iki veya en çok üç kişi içinyapıldığını düşündürmektedir. Günü-müze kadar Doğu Anadolu’da bulunanbu tür mezarlar genellikle çok odalı kayamezarlarıyla birlikte ele alınmış ve Urar-tu Dönemi’ne tarihlenmiştir. Ancak, aşa-ğıdaki tabloda görüleceği üzere bunlarınboyutları, planları, içlerinde bulunan se-kiler, bulundukları yerler ve gömü anla-yışları gibi özellikleri ilk gruptakilerdenoldukça farklıdır. Burada önce tek odalıkaya mezarlarının genel özellikleri elealınacak, arkasından da bunların tarih-lenmelerine ilişkin yeni değerlendirmeleryapılacaktır.

İncelediğimiz 21 örnek üç ayrı başlık al-tında değerlendirilebilir; 1) İçinde ölüyatağı bulunmayanlar, 2) Ölü yataklı/se-kili olanlar; 3) Van Kalesi’ndeki KüçükHorhor Mezarı (KÖROĞLU 2007)

Kayalara oyulmuş, basit ve dörtgen plan-lı 6 örnekte ölü yatağı bulunmamaktadır.Bunların dışındaki mezarların yedisinde1, üçünde 2, dördünde de 3 seki/ölü ya-tağı mevcuttur (Resim 6-7, 9). YalnızcaVan/Küçük Horhor Mezarı, 4 ölü yatağıve farklı plan anlayışı ile ilk iki gruptanayrıdır (Resim 12).

Çok odalı mezarlarla tek odalı mezarlarailişkin verdiğimiz iki tablo karşılaştırıldı-ğında iki gruptaki mezarların boyutlarıarasında belirgin farklar olduğu görülür(bkz. Tablo 1, 2). Kapı genişlikleri tekodalı mezarlarda, yalnızca Van/V no’lumezarda 1 m’nin üzerinde, yükseklik ise0.60 ile 1.70 m arasındadır. Bunlardançoğunluğu, kareye yaklaşan giriş kapıla-rına sahiptirler (Resim 5).

Mezar odalarının boyutları 1.65 m2

(1.50x1.10) ile 7.5 m2 (3.71x2.02 m)arasında değişir. En büyük olan KüçükHorhor ise 39 m2’dir. Çok odalı mezar-larda yalnızca ana odanın 90 m2’yi bul-duğu, buna sayıları 5’e ulaşan yan me-kânların ve birçok mezarda bulunan çu-kurların dahil olmadığı göz önüne alınır-sa iki tür arasında mezar planlama anla-yışı bakımından belirgin bir farkın oldu-ğu ortaya çıkar.

Günümüze kadar saptanan 21 tek odalımezardan 3 tanesi Van Bölgesi’nde, bü-yük çoğunluğu oluşturan 14 tanesi Ela-zığ-Tunceli Bölgesi’nde, diğerleri Ağrı, Er-zurum, Muş ve Sivas’ta bulunur (Resim1).

Tek Odalı Mezarların Paralelleri veTarihlendirilmesi

Tek odalı mezarları tarihlemede ve Urar-tu ile ilişkilendirmede kullanılan verilerşunlardır: Mezarların bulunduğu kaya-lıklarda belirlenen kaya basamakları, surtemel yatakları, suya inen merdivenli tü-

29

Resim 6: Tek odalı ve sekili Van/Ermişler Kaya Mezarı’nınplanı (ÇEVİK 2000).

neller ve sarnıçlar. Bu özelliklerin tümüElazığ/Haroğlu, Tunceli/Vasgirt, Divriğive Bağın gibi birçok mezarla ilişkili kaya-lıklarda rapor edilmiştir. VON GALL1967 tarafından verilen haritada merdi-venli tünellerin dağılımına bakılacak olu-nursa, bu özelliklerin özellikle Geç De-mir Çağı’nda bütün Anadolu’da yaygınolduğu görülebilir. Dolayısıyla bu özel-liklerin yalnızca Doğu Anadolu ve Urar-tu’ya özgü değil, Demir Çağ ve sonrasın-da bütün Anadolu’da var olduğu anlaşıl-maktadır.

Van Kalesi dışında, üzerinde Urartuca ya-zıt, tapınak, anıtsal surlar gibi kalıntılarbulunan hiçbir kale veya merkezde tekodalı kaya mezarı bulunmamıştır ve bunedenle bu gruptaki mezarların Urartuile bağı oldukça zayıftır. Tek odalı kayamezarlarının bulunduğu kale veya kaya-lıklarda da (Van Kalesi hariç) Urartu Dö-nemi’ne ilişkin belirgin izler ele geçme-miştir. Örneğin, günümüze değin tekodalı mezarlarla ilişkili kalelerden UrartuDönemi için tipik olan parlak kırmızı as-tarlı çanak çömlek yayımlanmamıştır.Tersine özellikle Elazığ-Tunceli Bölgesi’n-deki bazı mezarların bulunduğu alanda

30

Tek Odalı Kaya Mezarları Kapı boyutları Ölçüleri Seki/yatak Sayısı Kaynak(metre) (metre)

Van/Küçük Horhor 1.00x1.60 12.60x3.09x2.10 4 Piotrovskij 1966

Van/V. no’lu Mezar 1.50x1.60 3.71x2.02x2.00 3 Piotrovskij 1966

Van/Ermişler 0.80x0.85 1.60x0.90x1.30 1 Çevik 2000

Muş/Yeniköy 0.90x1.05 2.35x1.80x1.60 3 Çevik 2000

Tunceli/Bağın II 1.00x1.70 2.35x2.65x1.78 3 Çevik 2000

Tunceli/Vasgirt IV 0.80x0.80 1.70x2.20x1.10 3 Danık 2001

Tunceli/Bağın I 0.80x1.00 0.95x2.10x1.45 1 Çevik 2000

Tunceli/Vasgirt III 0.75x0.88 2.40x2.15x1.50 2? Danık 2001

Tunceli/Vasgirt I 1.03x1.80 2.10x1.83x1.25 Danık 2001

Tunceli/Mazgirt 0.80x0.95 2.50x1.70x2.30 Çevik 2000

Erzurum/Aydınsu 0.52x0.75 2.10x1.80x1.35 Çevik 2000

Ağrı/Dayıpınarı 0.60x0.86 2.20x1.95x2.27 Işık 1987

Elazığ/Çakalos 0.48x0.92 1.30x1.83x1.30 Çevik 2000

Elazığ/Kürdemlik 1.20x1.20? 3.00x2.00x1.70 Sevin 1988

Elazığ/Tanrıvermiş I 0.60x0.80 2.85x2.30x2.20 2 Sevin 1989, Köroğlu 1996

Elazığ/Tanrıvermiş II 0.70x0.75 2.80x1.80x1.80 2 Sevin 1989, Köroğlu 1996

Elazığ/Tanrıvermiş III 0.60x0.60 1.30x1.10x1.40 1 Sevin 1989, Köroğlu 1996

Elazığ/Mergamendi 0.20x0.96? 1.00x1.70x1.70 1 Çevik 2000

Elazığ/Hacıseli-Erbildi 0.60x0.70 2.40x1.60x1.60 1 Sevin 1987

Elazığ/Gökbelen-Köşker 0.60x0.60 1.50x1.10x0.95 1 Sevin 1989, Köroğlu 1996

Sivas/Divriği 0.80x1.75 3.40x5.30x1.65 1 Çevik 2000

Tablo 2: Tek odalı kaya mezarları.

Demir Çağı sonrasına, Hellenistik-Romadevirlerine ait çanak çömlek teşhis edil-miştir (SEVİN 1988; SEVİN 1989: 452;DANIK 2001). Bundan dolayı söz konu-su mezarları genel bir yaklaşımla UrartuDönemi içinde değerlendiren görüşlerdışında, tarih ve köken belirlemeye yöne-lik yeni bir adım atılması gerekmektedir.

Çok odalı kaya mezarları büyük kale veyönetim merkezlerinde bulunurken, tekodalılar için bir kale ile birlikte bulun-mak önkoşul değildir. Örneğin Aydınsu,Dayıpınarı, Hacıseli, Kürdemlik, Çakalosve Gökbelen gibi tek odalı mezarlar ol-dukça kolay ulaşılan noktalarda tek başı-na duran bir kaya kütlesi içine oyulmuş-tur. Bunlar herhangi bir kale veya sur sis-teminin koruması altında değildir.

Çok odalılara ulaşan basamaklı veya ba-samaksız patika niteliğindeki yollarınvarlığına karşın (Resim 2), sarp kayalık-lara açılmış tek odalı mezarlara ulaşılma-sını sağlayacak bir iz görülmez (Resim5). Örneğin Elazığ/Haroğlu, Ağrı/Gün-buldu (KOÇHAN – BAŞARAN 1986) veTunceli/Vasgirt’te bulunan mezarlar ula-şılmaz diklikte kayalıklara açılmıştır. VeliSevin başkanlığındaki ekiple belgelediği-miz benzer konumdaki Elazığ/Tanrıver-miş mezarlarına ancak dağcı donanımıy-la inmeyi başarabilmiştik.

Tek odalı mezarların çok odalı kaya me-zarlarından ayrılan en belirgin özellikleri,gömü geleneğinde ve bunun mezar mi-marisine yansıyan görüntüsünde ortayaçıkmaktadır: Tek odalılar, içlerindeki se-ki/yatak sayısı kadar gömü yapılmakamacıyla yapılmış olmalıdır. Seki/ölü ya-takları yan duvarlarda, yalnızca bir kişi-nin yatırılacağı genişliktedir. Bu durum-da tek odalı mezarların uzun süre kulla-nılmadığı öngörülebilir. Nitekim dik ka-yalık yüzeylere yapılmış olanlara inenpatika yolların bulunmaması bu değer-lendirmeyi güçlendirir.

31

Resim 7: Tek odalı ve iki sekili Elazığ/Tanrıvermiş I no’lumezarının planı ve kesiti (SEVİN 1989; KÖROĞLU 1996).

Resim 8:Phrygia’daKöhnüş Vadi-si’nde bulunanve Doğu Ana-dolu tek odalı,sekili kayamezarlarınabenzeyen birörnek(HASPELS1971).

Tek odalı mezarlar, yalnızca plan tipi veboyutları bakımından dikkate alınırlarsa,bunların Phrygia (Resim 8, 10) ve Kilikia(Resim 11) bölgelerindeki bazı kaya me-zarları ile dikkat çekici benzerlikler taşı-dığı görülebilir. Phrygia’daki Köhnüş Va-disi (HASPELS 1971: Şek. 538/8-9,539/1,4, 541/1-3: Pişmiş Kale) ve Bey-köy (GONNET 1994: 8.4-5) mezarları-nın kare girişleri, derin ve dar tabanlarıile ölü koyma sekileri/yatakları, tek odalıDoğu Anadolu örnekleriyle göz ardı edi-lemeyecek paralellikler gösterir. Kili-kia’da kare girişleri ve birçok seki/ölü ya-tağı olan ve Hellenistik-Roma devirlerinetarihlenen Kanytelleis (MACHATS-C-HEK 1967: Lev. 11) ve Eğrikuyu (ER –SÖĞÜT 2005: Şek. 6) mezarları da DoğuAnadolu tek odalı mezarlarına oldukçabenzemektedir. İçlerinde ele geçen sikkeve diğer küçük buluntularla Hellenistik-Roma devirlerine tarihlenen Doğu Kili-kia’daki Yüceören mezarları (Resim 11)üç seki/ölü yatağı ile Van V no’lu mezarı-nın kopyası gibidir4.

Doğu Anadolu’daki kaya mezarları ve ka-lelerdeki kaya işçiliği ile Phrygia Bölge-

si’ndeki örneklerin benzerliklerine işareteden araştırmacılar bilinmektedir (IŞIK1989; USSISHKIN 1994; ÇEVİK 2000).Bu çalışmalarda, tek odalı kaya mezarla-rının Urartu Dönemi’ne tarihlendiği ka-bul edilerek bunların Phryg kültürüyleilişkisi sorgulanmıştır. Ancak, mezarlararasındaki benzerlik ve benzer plan anla-yışının Anadolu’nun birçok yerinde kar-şımıza çıkması, bunların ortak bir kültü-rün ürünü olduğunu düşündürmektedir.Bu nedenlerle tek odalı mezarların buplan anlayışıyla ortaya çıkışını, Urartusonrasında Pers, Hellenistik ve Roma de-virlerinde Anadolu’nun tümüne egemenyaygın kültürlerle ilişkilendirmek dahagerçekçi görünmektedir. Pers kaya me-zarlarının planları ve gömü geleneğininDoğu Anadolu’daki en yakın benzeri yal-nızca Van Kalesi’ndeki Küçük HorhorMezarı’ dır ve bu benzerlik aşağıda tekrarele alınacaktır. Diğer tek odalı kaya me-zarlarının, batıdan Hellenistik ve Romadevirlerinde Doğu Anadolu’ya gelen kül-türel etkilerle yapıldığını düşünmekte-yiz. Bu kaya mezarlarının planları dışın-da ilişkili oldukları kale ve yerleşim yer-

32

Resim 9: Tek odalı ve üç sekili Van/V no’lu kaya mezarınınplanı (PIOTROVSKIJ 1966).

Resim 10: Phrygia’dan tek odalı üç sekili, Van V no’lu ka-ya mezarının paraleli Beyköy Mezarı (GONNET 1994).

lerinde söz konusu devirlere işaret edençanak çömlek de ele geçmiştir. Örneğin,kare girişli üç mezarın bulunduğu Ela-zığ/Haroğlu Kalesi ve yakınındaki hö-yükte, Tunceli/Vasgirt Mezarı’nın bulun-duğu alanda Hellenistik ve Roma devirle-ri çanak çömleği tespit edilmiştir. Bu de-ğerlendirme, Kuzeydoğu Anadolu’daGümüşhane yakınında bir Roma yerleş-mesiyle ilişkili alanda bulunan benzerplandaki kaya mezarıyla güçlendirilmiş-tir (ÇİĞDEM 2005; ÇİĞDEM – ÖZTÜRK2006). Bu bağlamda Van Kalesi dışında,tek odalı kaya mezarlarının bulunduğuhiçbir kalede Urartu Dönemi’ne ilişkintipik kırmızı astarlı çanak çömlek veyaUrartu Dönemi’ne işaret eden bulgu ol-madığını tekrarlamak yerinde olacaktır.Van Kalesi’nde ve yakınındaki höyüktede bilindiği üzere, yalnızca Urartu Döne-mi yerleşmesi bulunmamaktadır. Bura-daki tek odalı kaya mezarlarıyla çağdaşUrartu sonrasına ilişkin tabakalar ve bu-luntular saptanmıştır.

Doğu Anadolu Kaya MezarlarındaPers Dönemi Etkileri

Genel olarak Urartu kaya mezarları ince-lenirken, Doğu Anadolu’daki birkaç kayamezarı Med-Pers örnekleriyle karşılaştı-rılmaktadır. Bunlardan biri, Med-SahnaMezarı’na benzerliği üzerinde durulan,Doğu Anadolu’nun tek kabartma cepheliDoğubeyazıt Mezarı’dır (HUFF 1990).Doğubeyazıt Kalesi’ndeki Osmanlı Döne-mi yapılarının yoğunluğu nedeniyle bu-radaki Demir Çağ kalıntıları hakkındafazla bir bilgiye sahip değiliz5. Doğube-yazıt Kaya Mezarı ise hem cephesindekikabartma ve hem de planı açısından dik-kat çekicidir. Cephesindeki kabartmanınDoğu Anadolu’da benzeri bulunmamak-ta ve yukarıda değindiğimiz gibi dahaçok İran’daki örneklerle karşılaştırılmak-tadır. Ayrıca, çok odalı Urartu mezarla-rından farklı olarak Doğubeyazıt Mezarı’nın girişine ulaşan belirgin bir patika ve-ya yol da yoktur. Ancak, kaya mezarınınplanı çok odalı Urartu mezar anlayışındayapılmıştır. Burada girişin arkasında dik-dörtgen büyük bir ana oda açılmış, batıve güney duvarına da birçok kaya meza-rındaki gibi birer niş yerleştirilmiştir(Bkz. HUFF 1990: Lev. 1 plan ve kesit-ler). Ancak, odanın kuzeydoğu köşesin-deki kayanın yumuşak ve çatlak olmasınedeniyle açılan mekânın kullanılamazolduğunun anlaşılması, planda değişikli-ğe neden olmuş gözükmektedir. Bu ne-denle ana odanın kuzeybatısında kaya-nın daha sağlam olan bölümünden 2 mderine inilmiş ve alt kat olarak algılananbölüm planlanmıştır. Alt katta, kuzey ke-simde daha büyük olan bir ana oda vegüneyde daha az işçilikli olan iki yan odabulunur. Yan odaların az işçilikli oluşu,Urartu kaya mezarlarının birçoğundakarşımıza çıkmaktadır. Kanımızca, Do-ğubeyazıt Mezarı Urartu Dönemi’ne ait-tir. Giriş bölümünün farklılığı ve mezar

33

Resim 11: Doğu Kilikia’da Yüceören’de kazılarla saptananve küçük buluntular yardımıyla Roma Devri’ne tarihlenen3 sekili kaya mezarı (ŞENYURT vd 2006).

cephesindeki kabartma, kaledeki DemirÇağ kalıntılarının belgelenmesiyle dahagüvenilir bir biçimde yorumlanabilecek-tir. Özellikle, girişin dışında varlığı gözle-nen kaya basamaklarının ayrıntılı planı,kapıya ulaşan yolla ilişkili bir tasarımolup olmadığı sorununa cevap olabilir.

Doğubeyazıt Mezarı’nı bu başlık altında-ki tartışma dışına çıkardığımızda, Perskral mezarlarıyla dikkat çekici benzerliğibulunan tek örnek olarak, Van/KüçükHorhor Mezarı kalmaktadır. Bu mezarın,dikdörtgen uzun odası ve yanındaki 4ölü yatağı ile İran/I. Dareios Mezarı’nınküçük bir modeli gibi göründüğü konu-sunda genel olarak fikir birliği vardır. Bumezar, dar-uzun bir oda ve yandaki ölüyataklarıyla Urartu’daki diğer çok odalıörneklerden farklı plan anlayışına sahip-tir. İran’daki krali mezarlarda sayıları çokolmakla birlikte, içine koyulacak her gö-mü için bir yatak veya çukur hazırlanma-sı yaygın bir gelenektir. Günümüze kadarbu benzerlikler, Urartu kaya mezarları-nın, Med-Pers mezarlarının öncüsü ola-bileceği yönündeki görüşlere destek ola-

rak göz önüne alınmıştı (BURNEY 1995;CALMEYER 1975; ÇEVİK 2000). Ancak,Doğu Anadolu’da plan anlayışı bakımın-dan tek örnek olan bu mezar, çok odalıUrartu örneklerine benzememekte veUrartu gömü geleneğinin ürünü gibi gö-zükmemektedir. Girişte belirttiğimiz gibiVan Kalesi’nin dik olan güney kesiminde,Pers Kralı I. Dareios’un hazırlattığı nişiçerisine oğlu Kserkses’in kazdırdığı üçdilli yazıt, buradaki Pers varlığının açıkkanıtıdır. Bu yazıt en azından iki kralınbölgeye geldiğini göstermektedir. Kaledeve hemen kuzey kesimindeki höyükteyürütülen yeni kazılar, Akhaimenid Dö-nemi’ne ait izlerin yalnızca bir yazıt ile sı-nırlı olmadığını da ortaya çıkarmıştır. Yo-ğun Orta Çağ yerleşmesinin bozduğu birseviyede bulunan bu döneme ait iki me-zar ile üzerlerindeki üçgen ve fisto beze-meleri nedeniyle literatürde “triangle wa-re” ve festoon ware” olarak adlandırılanboyalı çanak çömlekler, Urartu sonrasıİran’dan gelen ve burada bir süre yaşayankültürün ürünü olarak görülürler (TAR-HAN 1994). Urartu çanak çömleğindençok farklı olan bu örnekler, krem ve

34

Resim 12: Dar mezar odası ve 4 sekisi ile Doğu Anadolu’daki tek örnek olan Van/Küçük Horhor Mezarı’nın planı (PIOTROVSKIJ 1966).

pembe renklerde hamurlu, aynı renkler-de astarlı; çanaklarda genellikle ağız ke-narı, çömleklerde ise gövdeleri kırmızım-sı kahverengi, kiremit veya siyah renkler-de bezemelidir (SUMMERS 1993). “GeçDemir Çağı Boyalıları” da denen çanak,çömlek, bölgede Van Kalesi yanında Ça-vuştepe, Patnos/Paşatepe, Karagündüz,Zivistan ve Eski Norgüh gibi birçok mer-kezde belgelenmiştir (KÖROĞLU 1995;SEVİN 2002). Van Havzası’nda Urartusonrası meydana gelen bu kültürel deği-şimin yaygın sayılabilecek tanıklarınındaha çok İran kökenli oluşu, plan bakı-mından İran örnekleri ile benzeşenVan/Küçük Horhor Mezarı’nın Urartusonrasındaki bu süreçle ilişkilendirilme-sine destek olarak kullanılabilir gözük-mektedir.

Sonuç

Doğu Anadolu’daki çok odalı kaya me-zarları, bir kaleye bağlı olarak yapılmışoluşları; giriş, ana oda ve yan oda/odalar-dan oluşan planları; mezarlara ulaşanyol/patikaları ve boyutlarıyla bu bölgeyeözgüdürler. Bunların, Urartu ülkesinin

sınırları dışında yakın paralelleri bulun-maz. Çiviyazılı kitabeler ve mezarlarınbulunduğu kalelerdeki diğer buluntularda, bunların Urartu Devleti’nin özgünürünleri olduğu değerlendirmesini güç-lendirir.

Urartu Devleti’nin yıkılışının hemen ar-kasından gelen Akhaimenid Dönemi’neilişkin belirgin olan tek kaya mezarıVan/Küçük Horhor’dur. Bu mezarın dar-uzun odası ve odanın bir yanındaki ölüyatakları İran/I. Dareios Mezarı’nın kü-çük bir kopyası gibidir. Van Kalesi ve hö-yüğündeki çağdaş buluntularla birliktebu mezar Geç Demir Çağı’nın (Urartusonrası) temsilcisi olmalıdır. Yeni yayın-lar, Doğu Anadolu’da bu dönemin ürünüolup Urartu’ya mal edilen bulguları ayır-ma yolunda kriterler sunmaktadır.

Genellikle kare bir giriş ve arkasındakisekili/yataklı veya yataksız bir odadanoluşan tek odalı mezarların bulundukla-rı yerler, ilişkili oldukları kale ve yerleş-melerdeki buluntular ve planları bunla-rın çok adalı Urartu mezarlarından farklıbir geleneğin ürünü olduğunu göster-

35

Resim 13: İran’dan I. Dareios’un mezar odasının planı (SCHMIDT 1970).

mektedir. Doğu Anadolu’da, önceleriUrartu’ya mal edilen bu grubun Urartuülkesinin sınırlarına oldukça uzak bölge-lerde benzerleri bilinmektedir. Bu türmezarlarla ilişkili olarak yayımlanmış ka-ya işçiliği ve merdivenli tünel gibi DemirÇağı ve sonrasına ilişkin izlerin de Ana-dolu’da yaygın olması, bu kalıntılarıUrartu’ya mal etmeyi güçleştirir. Bütünbu tartışmalar ve bulgular ışığında, DoğuAnadolu’daki tek odalı mezarların Urartusonrasına, özellikle de Hellenistik-Romadevirlerine tarihlenmesinin daha doğruolduğunu söyleyebiliriz.

DİPNOTLAR* Doğu Anadolu kaya mezarları konusundaki bu

yazımızın, Arkeoloji Sanat Dergisi’nin 30. yılınıayrılan sayılardan ilkinde çıkması bizi mutluetmiştir. Arkeoloji Sanat Yayınları, Arkeoloji veEskiçağ Bilimleri konusundaki çalışmaların il-gili kitlelere ulaştırılmasında önemli bir rol oy-namaktadır. Sayın Nezih Başgelen yönetimin-deki yayınevinin özellikle genç araştırmacılarınbilimsel çalışmalarının yayımlanmasında gös-terdiği duyarlılık takdire değerdir. Ayrıca, DoğuAnadolu ve Urartu çalışmaları da hem dergidehem de kitap olarak yayın listesinde yer almak-tadır. Bu bağlamda son yıllarda yayınlanan,SALVINI, M. (2006), Urartu Tarihi ve Kültürü(Çev.: B. AKSOY), İstanbul: Arkeoloji ve SanatYayınları; PAYNE, M. R. (2006), Urartu Çiviya-zılı Belgeler Kataloğu, İstanbul: Arkeoloji ve Sa-nat Yayınları adlı iki önemli kitabın ülkemizdeUrartu Devleti ve kültürünün daha iyi tanın-masını sağlayacağını söylemek isterim. Arke-oloji Sanat Yayınları’nın Doğu Anadolu veUrartu çalışmalarına katkılarının devam etmesidileğiyle.

1. Van’dan diğer bir örnek (PIOTROVSKIJ 1966:fig. 65) 4 odalı, İran’da Kale Hodar B 4; Reza-iye Mezarı 2 ve Şarik Mezarı 5 odalıdır. Ancak,bu mezarların ayrıntıları ve ölçüleri hakkındayeterli bilgilere ulaşamadık bkz. KLEISS 1974;HUFF 1990.

2. Yeraltı kaya mezarları konusuna dikkatimiziçeken ve kaya mezarları konusundaki değer-lendirmelerimizi gözden geçirerek fikirlerinibizimle paylaşan meslektaşım Yrd. Doç. Dr. Za-fer Derin’e teşekkürü bir borç bilirim.

3. Yoncatepe yapısı, kazıların başlangıcından iti-baren “Yoncatepe Kalesi ve Nekropolü” başlığı-nı taşıyan yazılarla (BELLİ – KONYAR 2001;BELLİ 2005) literatürde yer alan ve Urartu ön-cesine, Erken Demir Çağı’na tarihlenen birmerkezdi. Doğu Anadolu Erken Demir Çağıkronolojisi konusunda yaptığımız iki yayında(KÖROĞLU 2003; KÖROĞLU – KONYAR2005) buradaki yapı ve mezarlıkta ele geçenbuluntuları tartışmış ve bunların Erken DemirÇağı’na değil Urartu’nun sonlarına M.Ö. 7.yüzyıla ait olduğunu ve tarihlemenin gözdengeçirilmesi gereğini belirtmiştik. Ayrıca, Yonca-tepe yapısının bir kale olmadığını, “konak” ve-ya “küçük saray” olarak değerlendirilmesiniönermiştik. Yoncatepe’yle ilgili “Yoncatepe Sa-rayı ve Nekropolü” başlığını taşıyan yeni yayın-larda (BELLİ 2006; BELLİ 2007) her iki değer-lendirmelerimizin de kabul edildiğini, Yoncate-pe’nin Urartu’nun sonlarına M.Ö. 7. yüzyıla ta-rihlendiğini memnuniyetle görmekteyiz.

4. Yüceören Mezarlığı’nda benzer planda birçokmezar açılmıştır. Bunlardan Resim 111-112’detanıtılan K 11 mezarı, küçük buluntular yardı-mıyla Roma Devri’ne tarihlenmiştir (ŞENYURTvd 2006).

5. Doğubeyazıt Kalesi’nde Dr. E. Konyar tarafın-dan yapılan ve yayına hazırlanmakta olan araş-tırma sonuçlarına göre Urartu Dönemi izleri veözellikle de kaya işçiliği belirgin gözükmekte-dir. Gözlemlerini bizimle paylaştığı için kendi-sine teşekkürü bir borç bilirim.

KAYNAKLARBAŞGELEN, N. (1986), “Doğu Anadolu’dan De-

mir Çağı’na ait Bazı Yeni Bulgular II”, Arkeolojive Sanat 32/33: 25-30.

BAŞGELEN, N. (1986), “Palu Kaya MezarlarıÜzerine Notlar”, Arkeoloji ve Sanat 34-35: 25.

BAŞGELEN, N. (1987), “Atabindi I Kaya MezarıÜzerine Gözlemler”, Arkeoloji ve Sanat 36-37:8-11.

BAŞGELEN, N. (1992), “Marifet Kaya Mezarı”,Arkeoloji ve Sanat 54-55: 31-32.

BAŞGELEN, N. (1995), “Neue Erkenntnisse ZumFelsengrab Atabindi I”, A. Erkanal et.alii (Ed.)In Memoriam İ. Metin Akyurt - Bahattin DevamAnı Kitabı. İstanbul: 53-64.

BAŞGELEN, N. (1998), “The Çelikli-ErzurumRock-Cut Tomb”, G. Arsebük, M. J. Mellink,W. Schirmer (Ed.), Light on Top of the Black Hill.Studies presented to Halet Çambel. Karatepe’deki

36

Işık Halet Çambel’e sunulan yazılar, İstanbul:95-103.

BELLİ, O. (2005), “Van-Yoncatepe Kalesi ve Nek-ropolü Kazıları, 2003/Van- Yoncatepe Fortressand Necropolis Excavations, 2003”, TÜBA-AR,8: 187-9.

BELLİ, O. (2006), “Yoncatepe Sarayı ve Nekropo-lü”, Anadolu Medeniyetleri Müzesi 2005 Yıllığı:381-431.

BELLİ, (2007), “Doğu Anadolu Bölgesi’nin EnEski ve Özgün Mutfağı: Van-Yoncatepe SarayMutfağı-An old and Unique Kitchen of the Eas-tern Anatolia: The Palace Kitchen in Van Yon-catepe”, M. Alparslan, M. Doğan-Alparslan, H.Peker, (Ed.), Belkıs Dinçol ve Ali Dinçol’a Arma-ğan. VITA. Festschrift in Honor of Belkıs Dinçoland Ali Dinçol, İstanbul: 49-65.

BELLİ, O. – CEYLAN, A. (2002), “ KuzeydoğuAnadolu’da bir Tunç Çağı ve Urartu Kalesi: Yo-ğunhasan”, TÜBA-AR 5: 119-142.

BELLİ, O. – KONYAR, E. (2001), “Excavations atVan-Yoncatepe Fortress and Necropolis”, TelAviv 28/2: 169-212.

BİBER, H., (2006), “Van/Kalecik Urartu Nekro-polü Ka.10 Mezarı Demir Buluntuları”, T. Ta-kaoğlu, (Ed.), Anadolu Arkeolojisine Katkılar. 65.Yaşında Abdullah Yaylalı’ya Sunulan Yazılar, İs-tanbul: 80-88.

BURNEY, C. A. (1966), “A First Season of Exca-vations at the Urartian Citadel of Kayalıdere”,Anatolian Studies 16: 55-111.

BURNEY, C. (1995), “Urartian Funerary Cus-toms”, S. Campbell, A. Green (Ed.), The Archa-eology of Death in the Ancient Near East, Oxford:205-208.

CALMEYER, P. (1975), “Zur Genese AltiranischerMotive: III. Felsgräber”, Archaeologische Mitte-ilungen aus Iran 8: 99-113.

ÇEVİK, N. (2000), Urartu Kaya Mezarları ve ÖlüGömme Gelenekleri, Ankara.

ÇİĞDEM, S. (2005), “Gümüşhane/Şiran-Kadıça-yırı Kaya Mezarı”, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bi-limler Dergisi, 5/35: 97-104.

ÇİĞDEM, S. – ÖZTÜRK, N. (2006), “Gümüşha-ne/Şiran-Araköy Kaya Mezarı Kompleksi”, Ar-keoloji ve Sanat 121: 31-38.

ÇİLİNGİROĞLU, A. (1991), “The Early Iron Ageat Dilkaya”, A. Çilingiroğlu, D. H. French(Ed.), Anatolian Iron Ages. The Proceedings of theSecond Anatolian Iron Ages Colloquium held at İz-mir, 4-8 May 1987, Oxford: 29-38.

DANIK, E. (2001), “Vasgirt Kaya Mezarları Hak-kında İlk Gözlemler”, Idol 9: 12-16.

DERİN, Z. (1993), Demir Çağ’da Doğu Anado-lu’da Ölü Gömme Gelenekleri, İzmir, (Yayım-lanmamış Doktora Tezi).

DERİN, Z. (1994), “The Urartian cremation jarsin Van and Elazig museums”, A. Çilingiroğlu,D. H. French, (Ed.), Anatolian Iron Ages III.Anadolu Demir Çağları 3. The Proceedings of theThird Anatolian Iron Ages Colloquium held at Van,6-12 August 1990/III. Anadolu Demir ÇağlarıSempozyumu Bildirileri Van, 6-12 Ağustos 1990,Ankara: 49-62.

ER, Y. – SÖĞÜT, B. (2005), “Dağlık Kilikya’daOlba-Diocaesarea Nekropollerindeki Kaya Me-zarları” Türk Arkeoloji ve Etnografya Dergisi 5:97-110.

GONNET, H. (1994), “The Cemetery and rock-cut tombs at Beyköy in Phrygia”, A. Çilingiroğ-lu, D. H. French, (Ed.), Anatolian Iron Ages III.Anadolu Demir Çağları 3. The Proceedings of theThird Anatolian Iron Ages Colloquium held at Van,6-12 August 1990/III. Anadolu Demir ÇağlarıSempozyumu Bildirileri Van, 6-12 Ağustos 1990,Ankara: 75-90.

HASPELS, C.H.E. (1971), The Highlands ofPhrygia: Sites and Monuments I-II, Princeton.

HUFF, D. (1990), “Das grab von Doğubeyazıt. Se-ine stellung unter den urartäischen und ira-nischen felsgräbern”, X. Türk Tarih Kongresi,Ankara 22-26 Eylül 1986, Kongreye Sunulan Bil-diriler I, Ankara: 87-95.

IŞIK, F. (1987), “Zur Entstehung phrygischerFelsdenkmaeler”, Anatolian Studies 37: 163-176.

IŞIK, F. (1989), “Batı Uygarlığının Kökeni, ErkenDemirçağ Doğu-Batı Kültür ve Sanat İlişkilerin-de Anadolu”, Türk Arkeoloji Dergisi XXVIII: 1-39.

KLEISS, W. (1968), “Urartäische Plätze in Ira-nisch-Azerbaidjan”, Istanbuler Mitteilungen 18:1-44.

KLEISS, W. (1974), “Planaufnahmen urartäischerBurger und Neufunde arartäischer Anlagen inIranisch-Azerbaidjan im Jahre 1973”, Archaeo-logische Mitteilungen aus Iran. Neue Folge Band7: 79-106.

KOÇHAN, N. – BAŞARAN, C. (1986), “DiyadinÇevresinin Arkeolojik Araştırması ve ToklucakKaya Dehlizleri”, Fen-Edebiyat Fakültesi Araştır-ma Dergisi 14: 235-254.

37

KÖROĞLU, K. (1995), “Doğu Anadolu Kökenliİnsan (Kadın) Yüzlü Kaplar”, Arkeoloji ve Sanat68: 25-32.

KÖROĞLU, K. (1996), Urartu Krallığı DönemindeElazığ (Alzi) ve Çevresi, İstanbul.

KÖROĞLU, K. (2003), “The Transition fromBronze Age to Iron Age in Eastern Anatolia”, B.Fischer, H. Genz, E. Jean, K. Köroğlu (Ed.),Identifying Changes: The Transition from Bronze toIron Ages in Anatolia and its Neighbouring Regi-ons. Proceedings of the International Workshop Is-tanbul, November 8-9, 2002, Istanbul: 231-244.

KÖROĞLU, K. (2005), “Doğu Anadolu Kaya Me-zar Gelenekleri”, Arkeo Atlas 4: 120-121.

KÖROĞLU, K. (2007), “New Observations onthe Origin of the Single-Roomed Rock-CutTombs of Eastern Anatolia”, M. Alparslan, M.Doğan-Alparslan, H. Peker (Ed.), Belkıs Dinçolve Ali Dinçol’a Armağan. VITA. Festschrift in Ho-nor of Belkıs Dinçol and Ali Dinçol, İstanbul:445-456.

KÖROĞLU, K. – KONYAR, E. (2005), “Van Hav-zasında Erken Demir Çağ Problemi”, Arkeolojive Sanat 119: 25-38.

MACHATSCHEK, A. (1967), Die Nekropolen undGrabmäler in Gebiet von Elaiussa Sebaste undKorykos im Rauhen Kilikien, Wien.

MELIKISHVILI, G. A. (1960), Urartskie Klinoob-raznye Nadpisi, Moskow.

ÖĞÜN, B. (1978), “Die urartäischen Gräber inder Gegend von Adilcevaz und Patnos”, E.Akurgal, (Ed.), The Proceedings of the Xth Inter-national Congress of Classical Archaeology, Anka-ra - Izmir 23. - 30. IX.1973, Ankara: 61-67.

ÖĞÜN, B. – BİLGİÇ, E. (1973), “Adilcevaz,1972”, Anatolian Studies 23: 13-14.

PIOTROVSKIJ, B. B. (1966), Il Regno di Van Urar-tu, Roma.

SCHÄFER, H. P. (1977), “Die Inschrift Rusa II Ar-gistehinis in Mazgirt-Kaleköy”, Studi Micenei edEgeo-Anatolici 18: 249-268.

SCHMIDT, E. F. (1970), Persepolis III: The RoyalTombs and other Monuments, Chicago.

SEVİN, V. (1987), “Malatya-Elazığ-Bingöl İlleriYüzey Araştırması 1985”, IV. Araştırma Sonuçla-rı Toplantısı, Ankara: 279-300.

SEVİN, V. (1988), “Elazığ-Bingöl İlleri YüzeyAraştırması, 1986”, V. Araştırma Sonuçları Top-lantısı II, Ankara: 1-44.

SEVİN, V. (1989), “Elazığ-Bingöl Yüzey Araştır-ması, 1987”, VI. Araştırma Sonuçları Toplantısı,Ankara: 451-500.

SEVİN, V. (1994), “Three Urartian Rock-cutTombs from Palu”, Tel Aviv 21: 58-67.

SEVİN, V. (1996), “Van/Ernis (Ünseli) NekropolüErken Demir Çağ Çanak Çömlekleri”, AnadoluAraştırmaları XIV. Prof. Dr. Afif Erzen’e Arma-ğan: 439-467.

SEVİN, V. (1999), “The origins of the Urartians inthe light of the Van/Karagündüz excavations”,A. Çilingiroğlu, R. J. Matthews (Ed.), AnatolianIron Ages 4. Proceedings of the Fourth AnatolianIron Ages Colloquium held at Mersin, 19-23 May1997. Anatolian Studies 49, London: 159-164.

SEVİN, V., (2000), “1997-1998 Yılı Van /Altınte-pe Urartu Nekropolü Kazıları”, 21. Kazı Sonuç-ları Toplantısı I, Ankara, 421-34.

SEVİN, V. (2002), “Late Iron Age Pottery of theVan Region, Eastern Anatolia: In the light of theKaragündüz Excavations”, R. Arslan, S. Blum,G. Kastl, F. Schweizer, D. Thumm (Ed.), MauerSchau. Fetschrift für Manfred Korfmann, Grun-bach: 475-482.

SEVİN, V. (2004), “Pastoral Tribes and Early Sett-lements of the Van Region, Eastern Anatolia”,A. Sagona (Ed.), A View from the Highlands: Arc-haeological Studies in Honour of Charles Burney,Leuven: 179-203.

SEVİN, V. – KAVAKLI, E. (1996), Bir Erken DemirÇağ Nekropolü Van/Karagündüz an Early IronAge Cemetery, İstanbul.

SUMMERS, G. D. (1993), “Archaeological Evi-dence for the Achamenid Period in EasternTurkey”, Anatolian Studies 43: 85-108.

ŞENYURT, S. Y. – AKÇAY, A. – KAMIŞ, Y. (2006),Yüceören, Doğu Kilikya’da Bir Hellenistik - RomaNekropolü/A Hellenistic and Roman Necropolis inEastern Kilikia, Ankara.

TARHAN, M. T. (1994), “Recent Researh at theUrartian Capital Tushpa”, Tel Aviv 21: 22-57.

USSISHKIN, D. (1994), “The rock-cut tombs atVan and monumental tombs in the Near East”,A. Çilingiroğlu, D. H. French (Ed.), AnatolianIron Ages III. Anadolu Demir Çağları 3. The Pro-ceedings of the Third Anatolian Iron Ages Colloqu-ium held at Van, 6-12 August 1990/III. AnadoluDemir Çağları Sempozyumu Bildirileri Van, 6-12Ağustos 1990, Ankara: 253-264.

VON GALL, H. (1967), “Zu den KleinasiatischenTreppentunneln”, Archäologischer Anzeiger:504-527.

38