Embed Size (px)
Citation preview
Michał Lenartowiczakademia wychowania fizycznego józefa piłsudskiego w warszawie
Upowszechnienie metodologii jakościowej w badaniach społecznych wychowania fizycznego
i aktywności fizycznej
Abstract
Dissemination of qualitative methodology in social research on physical education and physical activity
The article discusses current methodological trends in social research on physical education (PE), physical activity (PA) and sport in research presented on AIESEP scientific meetings. Special attention was paid to the dissemination of qualitative research approach applied independently or parallel to the qualitative measurements. Such a mixed methodological compositions allow to obtain more comprehensive and in-depth view of many scientific issues of PE, PA and sport. The article presents up-to-date research examples and some practical recommendations for further investigations.key words: research methodology, qualitative research, physical education, physical activitysłowa kluczowe: metodologia badań, badania jakościowe, wychowanie fizyczne, aktywność fizyczna
ROZPRAWY NAUKOWE Akademii Wychowania Fizycznego we Wrocławiu
2014, 45, 12 – 16
Udział w międzynarodowych konferencjach naukowych bywa bardzo wzbogacający. Za-nurzenie się w gąszcz różnorodnych ujęć teo-retycznych i metodologicznych oraz obsza-rów badawczych, które mogą się niekiedy wydawać całkowicie wyeksplorowane, po-budza intelektualnie aktywnych uczestni-ków i skłania czasem do redefinicji własnych pozycji lub nawet bardziej ogólnych spostrze-żeń dotyczących tendencji teoretyczno-me-todologicznych w danym obszarze nauki. Konferencja naukowa AIESEP1 „Educating for active healthy citizens”, która odbyła się w 2014 r. (10–13.02) w Auckland w Nowej Zelandii, skłoniła mnie właśnie do refleksji
1 Association Internationale des Écoles Supérieures d’Éducation Physique/International Association for Physical Education in Higher Education (AIESEP) to międzynarodowa organizacja pozarządowa zrzeszająca uczelnie i instytucje kształcące pro-fesjonalistów z zakresu kultury fizycznej. Do ce-lów jej działalności należy umożliwienie wymiany wiedzy i doświadczeń, m.in. poprzez wspólne projekty badawcze, zarówno o charakterze teore-tycznym, jak i stosowanym, czy też tworzenie bazy danych na temat badań dotyczących wychowania fizycznego (http://www.aiesep.ulg.ac.be/).
na temat wyraźnej zmiany w rozwiązaniach metodologicznych stosowanych w badaniach empirycznych (głównie społecznych) po-święconych wychowaniu fizycznemu oraz aktywności fizycznej i zdrowotnej. Wnioski, które przedstawię poniżej, nie wynikają jed-nak wyłącznie z analizy prezentacji materia-łów dotyczących tej konferencji. Wiążą się z moimi obserwacjami z wydarzeń nauko-wych AIESEP przynajmniej od roku 2006. Jedna z najbardziej zauważalnych zmian dotyczących badań realizowanych na świecie i przedstawianych na spotkaniach AIESEP to wzrost liczby badań wykorzystujących różne formy metodologii jakościowej. Jeszcze w roku 2008 podczas konferencji AIESEP w Sapporo prof. Jan Wright prowadziła warsz-taty z metodologii badań jakościowych w kon-tekście wykorzystania teorii Pierre’a Bour-dieugo w pedagogice i socjologii sportu, które miały stanowić formę wsparcia dla nadal niedocenianego jakościowego modelu meto-dologicznego. W roku 2014 zaś badania jakościowe zdominowały wystąpienia kon-ferencyjne. Badania wykorzystujące wywiady pogłębione, grupy fokusowe i obserwację uczestniczącą pojawiły się nawet w prezen-tacjach Azjatów (np. Ya-Wen Lin „The mo-
ROZPRAWY NAUKOWE 2014, 45 AWF WE WROCŁAWIU
M. LENARTOWICZ Metodologia jakościowa w badaniach społecznych wf. i aktywności fizycznej 13tivational process of male students in jazz classes”). Ich znakiem rozpoznawczym nie-mal były do tej pory badania typowo iloś-ciowe i przedstawianie założonej statystyki oraz skomplikowanych wielozmiennych ta-bel z danymi, z których niewiele – przynaj-mniej dla odbiorców prezentacji – wynikało (o czym świadczyć może m.in. zwyczajowy w takich sytuacjach brak dyskusji). Dowia-dywaliśmy się, ile i jak często ktoś coś robił (biegał, skakał, unikał zajęć, rozmawiał, sie-dział przed komputerem itp.), która zmienna była skorelowania z inną zmienną, ale trud-no było powiedzieć po pierwsze, dlaczego tak się działo, a po drugie, co z tego wynika dla praktyki wychowania fizycznego i sportu. Nauka nie musi oczywiście służyć praktyce, spełniając swoją funkcję poznawczą oraz skupiając się na odkrywaniu praw i prawi-dłowości w otaczającej rzeczywistości, ale w przypadku wielu skrajnie empirycznych i fragmentarycznych badań ta funkcja wy-dawała się również nie być realizowana. W pewnej mierze owe prezentacje, ale także często przygotowywane według skrajnie po-zytywistycznego schematu publikacje miały charakter nie tyle naukowy, co – jak można określić, sięgając do rozwiązań językowych z chemii – naukawy. To znaczy związany z nauką, naukę przypominający, ale tak na-prawdę nienaukowy i kryjący swoją nienau-kowość pod zrutynizowaną schematyczną strukturą, bardziej lub mniej skutecznie mas-kującą brak realnego sensu badań. O tym, że nawet w typowo pozytywistycznych naukach przyrodniczych można przedstawiać bada-nia tak, aby nie ginął w nich cel, sens i zna-czenie projektu, bardzo łatwo jest przekonać się, czytając choćby naukowo-popularyza-torskie czasopismo The Scientist, skupione na prezentacji i dyskutowaniu najbardziej aktualnych zagadnień z zakresu nauk o życiu i nowoczesnej technologii, w którym nawet w artykułach poruszających wyjątkowo skom-plikowane problemy naukowe złożone tabele, wykresy i wyliczenia statystyczne zaburza-jące odbiór tekstu głównego w zasadzie się nie pojawiają.
Należy jednak podkreślić, że zmiana roz-łożenia akcentów między metodologią iloś-ciową i jakościową w badaniach społecz-nych dotyczących wychowania fizycznego i sportu, z coraz większym naciskiem na ba-
dania jakościowe, nie oznacza negowania wartości badań typowo ilościowych. Zmiana w kierunku poszukiwania sensu i rozwijania metodologii badań jakościowych oznacza dołączenie jej do wyposażenia warsztatów badawczych naukowców i zestawów dobrze opanowanych technik badań ilościowych. O wykorzystaniu któregokolwiek z podejść metodologicznych oddzielnie lub ich łącz-nego zastosowania decydować ma cel badań i charakter pytań badawczych. Szczególnie owocne może być stosowanie mieszanych strategii metodologicznych. Jak zauważa spe-cjalizujący się w badaniach jakościowych Silverman (2009a, b), połączenie badań ja-kościowych z ilościowymi pomiarami w po-pulacji, choć trudne w realizacji, jest jednym z najlepszych sposobów umożliwiających ge-neralizowanie wniosków. Dzieje się tak m.in. dlatego, że pomiary ilościowe wykonane na podstawie losowego doboru próby pozwalają na porównanie stopnia reprezentatywności przypadków wybranych do badań jakościo-wych. Tego typu podejście zwiększałoby po-dawaną często w wątpliwość (ze względu na sposób doboru, niedużą zwykle wielkość badanej próby i potencjalnie większy subiek-tywizm) wiarygodność badań jakościowych oraz ich moc wyjaśniającą.
Dowodem wyraźnie zwiększonego zain-teresowania badaniami jakościowymi na kon-ferencji AIESEP w 2014 r. były zarówno wystąpienia zaproszonych prelegentów: Bren-dana Hokowithiu („Body logic: insurrections of indigenous intelligence”), Steve’a Silver-mana (o którego wystąpieniu kilka słów znaj-dzie się w dalszej części tekstu) i Jan Wright, która akcentowała znaczenie badań biogra-ficznych (u niej zainteresowanie badaniami jakościowymi nie jest akurat nowością), jak i prezentacja międzynarodowych badań obej-mujących sześć europejskich krajów na sym-pozjum „A pan-European study on (active) lifestyles in inactive groups” przez Hansa Petera Brandl-Bredenbecka i wsp. Szczególnie interesujące z punktu widzenia problemu ba-dawczego i metodologii są te ostatnie między-narodowe badania porównawcze, podczas których prowadzono wywiady jakościowe z nieaktywnymi, nieuprawiającymi sportu, lub – według opinii nauczycieli wychowania fizycznego – o niskiej aktywności i niezainte-resowanych wychowaniem fizycznym dzieć-
ROZPRAWY NAUKOWE AWF WE WROCŁAWIU 2014, 45
M. LENARTOWICZ Metodologia jakościowa w badaniach społecznych wf. i aktywności fizycznej14
mi. W analizie i prezentacji wyników wyko-rzystywano ustne wypowiedzi badanych. Te jakościowe dane post factum jednak ko-dowano, kategoryzowano i przedstawiano w formacie ilościowym, co umożliwiło bar-dziej zobiektywizowane porównanie danych z analizowanych krajów. Jest to rozwiązanie bardzo przypominające moje rozwiązanie metodologiczne sprzed kilkunastu lat, „wtór-ną standaryzację” danych jakościowych ze-branych w Polsce i Holandii również w celu uzyskania szansy możliwie obiektywnego porównania danych z obu tych krajów (Lenartowicz 2003b). Przywołane badania Brandl-Bredenbecka i wsp. wskazują, że przy należytej ostrożności metodologicznej także w – wydawałoby się skazanych w zasadzie na wysoko standaryzowane pomiary – bada-niach międzynarodowych można zastosować metodologię jakościową, unikając proble-mów tego typu badań przedstawianych m.in. przez Nowaka (1985)2.
Na konferencji AIESEP w 2014 r. kwestię badań jakościowych i potrzeby ich obrony w nieco niepasującym już do rzeczywistości schemacie myślenia przedstawił też w swoim plenarnym wystąpieniu Steve Silverman („Tracing our past and looking forward: re-search and the physical education pedagogy community”). Dlaczego nie pasującym do rzeczywistości? Dlatego, że opisywał on w perspektywie historycznej szereg socjolo-gicznych obserwacji dotyczących wzajem-nych relacji społecznych badaczy wycho-wania fizycznego i sportu zorientowanych ilościowo i reprezentujących „prawdziwą na-ukę” oraz ich „jakościowych” kolegów i uza-sadniał sensowność i zalety badań jakoś cio-wych w sytuacji, gdy tak naprawdę nie wymaga
2 Problemy te wiążą się m.in. z koniecznością takiego zdefiniowania pojęć występujących w te-stowanych hipotezach, aby były one sensowne i możliwie jednoznaczne we wszystkich porówny-wanych kulturach, oraz dobraniem identycznych czy równoważnych (oraz trafnych) wskaźników do tych pojęć w każdej z kultur, wyciąganiem właści-wych wniosków teoretycznych z odpowiednich indukcyjnych porównań i wieloczynnikowym cha-rakterem związków w obszarze nauk społecznych. Więcej na ten temat piszę w pracy „Metodolo-giczne aspekty międzynarodowych badań spo-łecznych w naukach o kulturze fizycznej” (Le-nartowicz 2003a).
to już żadnego dalszego uzasadniania. Meto-dy jakościowe nie są obecnie egzotyczną al-ternatywą dla badań ilościowych, lecz równo-prawnym podejściem metodologicznym z wieloma właściwymi mu zaletami i ograni-czeniami. Biorąc pod uwagę wyraźną domi-nację ujęć jakościowych prezentowaną na konferencji AIESEP w 2014 r., można się raczej spodziewać – za kilka lat – potrzeby obrony i dowartościowania badań ilościowych.
Istotne jest też to, że w jakościowych pro-jektach badawczych dotyczących wychowa-nia fizycznego i sportu sięga się też bardzo często poza szkołę i sformalizowane szkolne wychowanie fizyczne, do nieformalnej aktyw-ności fizycznej, środowisk rówieśników oraz rodziny. Są to obszary badawcze i grupy trudniej dostępne dla tych, którzy za swój pierwszorzędny oręż metodologiczny uznali standaryzowany wywiad audytoryjny lub badania osób w stosunkowo dostępnych i ła-twych do kontroli grupach szkolnych. Do-strzega się w ten sposób skomplikowane uwarunkowania aktywności sportowo-re-kreacyjnej. Często umykają one prostej me-todologii ilościowej, która ze swej natury „wymusza” na badaczach poszukiwanie pro-blemów i wskaźników mierzalnych i dających się wyrazić w postaci cyfr i liczb. Wiąże się to z wieloma ograniczeniami badań ilościo-wych. „Statystyczne korelacje – jak pisze Sil-verman – mogą być oparte o zmienne, które w odniesieniu do naturalnie przebiegających interakcji są arbitralnie definiowane”, a „[…] czysto statystyczna logika może uczynić rozwijanie hipotez sprawą trywialną i zawieść, jeśli chodzi o stawianie hipotez na podsta-wie danych” (Silverman 2009, s. 58).
Pedagogika kultury fizycznej i sportu w międzynarodowym badawczym wydaniu, które obserwuję m.in. w trakcie spotkań kon-ferencyjnych i warsztatowych AIESEP, za-chowując swój wyraźnie normatywny cha-rakter, zaczyna przypominać socjologię rozumiejącą w tradycji weberowskiej, polega-jącej na sięganiu do ukrytych „[…] nieobser-wowanych znaczeń czy wartości wiązanych z faktami przez ludzi […]” i rozpoznawalnych na drodze rozumowej interpretacji (Sztom pka 2002, s. 24). Wyraźnie zauważyć w niej można także antypozytywistyczny współczynnik humanistyczny wykreowany przez Floriana Znanieckiego i Williama Thomasa, sprowa-
ROZPRAWY NAUKOWE 2014, 45 AWF WE WROCŁAWIU
M. LENARTOWICZ Metodologia jakościowa w badaniach społecznych wf. i aktywności fizycznej 15dzający się do założenia, że fakty społeczne można badać „[…] tylko z perspektywy […] ludzi, w których doświadczeniu występują, stawiając się w ich położeniu, patrząc na świat ich oczami, rozszyfrowując ich hierar-chiczne wartości, systemy reguł, jakimi się kierują, nie na drodze jakiejś oderwanej ze-wnętrznej obserwacji” (Sztompka 2002, s, 24). Tę rozumiejącą i humanistyczną pedagogikę kultury fizycznej odnajdziemy współcześnie bardzo wyraźnie u Andrzeja Pawłuckiego w pracy „Nauki o kulturze fizycznej” z roku 2013, w której autor dokonuje redefinicji istoty nauk o kulturze fizycznej. W publikacji tej nie może ujść uwadze zarówno humanistyczny styl pierwszoosobowej narracji, jak i liczne wątki autobiograficzne mające wpływ na rozwój naukowy i myślenie naukowe autora. Taki sposób rozumowania – niestroniący od odwołań do rzeczywistości społecznej, w której działa badacz, i dostrzeganie jej wpły-wu na pracę naukową przypomina zresztą o postulatach refleksyjności badacza w bada-niach antropologicznych prezentowanych przez Clifforda Geertza i metodologicznych wskazówkach Bronisława Malinowskiego (także tych przedstawionych w jego dzien-nikach).
Współcześnie w socjologii sportu i pe-dagogice kultury fizycznej i sportu3 także zwraca się większą uwagę na sens i znaczenie ludzkich działań, a nie na faktografię wyni-kającą z obserwacji i pomiarów. W analizie
3 Będę za Pawłuckim (2013) stosował tę terminolo-gię zamiast teorii wychowania fizycznego ze względu na szerszy zakres pojęcia, wyraźnie silniej-szego umocowania naukowego oraz ich trwałej obecności w międzynarodowej tradycji języko-wej w naukach o sporcie – czego wielu dowodów dostarczyły m.in. opracowania związane z dzia-łalnością AIESEP i liczne publikacje akademickie [choćby jedna z ostatnich książek pod redakcją Kathy Armour „Sport pedagogy: an introduction for teaching and coaching” (2011); szczególnie zaś interesujący pod tym względem może być raport z seminarium AIESEP na Uniwersytecie Birming-ham (AIESEP–Bham 2012 Specialist Research Seminar) pt. „Sport (& exercise) pedagogy: (re)defining the field”, w którym podjęto m.in. próbę zdefiniowania obszaru zainteresowań i zakresu po-jęciowego pedagogiki sportu (http://www.aiesep.ulg.ac.be /pages/sport_pedagogy.php; 10.03.2014).
takich problemów badawczych sprawdzą się najlepiej właśnie badania jakościowe, w któ-rych – jak zauważa Silverman (2009a, s. 65) – preferuje się raczej badanie znaczeń niż zachowań i podejmuje często wysiłki, by do-kumentować świat z punktu widzenia ba-danych. W badaniach coraz częściej dąży się nie tylko na przykład do ustalenia tego, ile w danej populacji jest dzieci otyłych i jak liczba ta z roku na rok się zwiększa w kra-jach konsumpcyjnego dobrobytu, ale także do uchwycenia rzeczywistości kultury fizycz-nej m.in. z perspektywy zajęć wychowania fizycznego widzianych oczami dzieci oty-łych. Świetnym przykładem takich badań o silnym współczynniku humanistycznym może być praca Kjetila Wathne’a (2011) pod tytułem „Movement of large bodies impaired: the double burden of obesity: somatic and semiotic issues” – pouczające merytorycznie i metodologicznie studium przypadku, w którym analizie poddano osobiste doświad-czenia związane ze szkolną i pozaszkolną aktywnością fizyczną jednej otyłej norwes-kiej dziewczynki. Oprócz uzyskania nowej perspektywy analizy tego fragmentu kul-tury fizycznej w wymiarze praktycznym po-zwoliłoby to być może dowiedzieć się więcej nauczycielom wychowania fizycznego o pro-blemach dzieci otyłych i je zrozumieć. To z kolei może realnie przełożyć się na praktykę pedagogiczną i metodyczną nauczycieli wy-chowania fizycznego, którzy będąc zwykle od dzieciństwa ponadprzeciętnie uzdolniony-mi motorycznie sportowymi liderami, często nie mają w tym zakresie wiedzy i zdolności empatycznego doświadczania świata osób otyłych.
Powyższe refleksje, wynikające w głów-nej mierze z obserwacji tendencji metodolo-gicznych na konferencjach AIESEP, chciałbym zakończyć kilkoma sugestiami kierowanymi do społecznych badaczy sportu i wychowa-nia fizycznego. Przede wszystkim, zachęcam do wzbogacenia własnych warsztatów badaw-czych metodologią jakościową i poczytania o wadach i zaletach oraz zakresie stosowania tych metod. Szczęśliwie w ostatnich latach wydano w Polsce bardzo wiele prac poświę-conych różnym rodzajom badań jakościo-wych [od klasycznych już chyba w Polsce prac Koneckiego (2000), Hammersleya i Atkin-
ROZPRAWY NAUKOWE AWF WE WROCŁAWIU 2014, 45
M. LENARTOWICZ Metodologia jakościowa w badaniach społecznych wf. i aktywności fizycznej16
sona (2000) czy Silvermana (2009a, b) po nowszą serię metodologiczną Wydawnictwa Naukowego PWN, na którą składają się m.in. prace autorów, takich jak Flick (2011), Kvale (2012) i Rapley (2013)]. Wiedza na temat warsztatu jakościowego, nawet jeśli nie bę-dzie wykorzystywana w badawczym działa-niu, może wyzwolić refleksję na temat tego, że badać można nie tylko to, co jest obserwo-walne i mierzalne obiektywnymi miarami, ale także to, co wymyka się takiemu bada-niu. Warto w takim przypadku rozważać uzupełnienie metod typowo ilościowych metodami lub technikami jakościowymi lub – idąc krok dalej – zastosować mieszane metody badawcze [o których wykorzystaniu w sporcie i wychowaniu fizycznym piszą m.in. Camerino i wsp. (2012)]. Umiejętne łączenie różnych metod badawczych pozwala często stworzyć kompletniejszy obraz wycinka rze-czywistości, który został poddany analizie, może wzbogacić różnorodność „ogrodu me-todologicznego” danej dziedziny nauki (np. nauk o kulturze fizycznej) i, szczególnie w przypadku projektów grantowych lub prac awansowych w nauce, pomóc uzyskać apro-batę recenzentów. Czasem metodologia ja-kościowa może być po prostu bardziej ade-kwatna i bardziej owocna od metodologii ilościowej i należy ją z tego powodu zasto-sować. W polskiej socjologii sportu i peda-gogice kultury fizycznej i sportu istnieją, jak sądzę, nadal duże możliwości zastoso-wania metodologii jakościowej. Należałoby się nią zainteresować możliwie szybko nie tylko ze względów autotelicznych, ale i in-strumentalnych – zainteresowanie takimi metodami w fachowych czasopismach wy-daje się osiągać swoje apogeum. Za jakiś czas wraz ze zmianą naukowych mód i ewolucją paradygmatów mogą one nie spotkać się z taką uwagą jak obecnie.
BIBLIOGRAFIA
Camerino O., Castaner M., Anguera T.M. (2012) (red.), Mixed Methods Research in the Move-ment Sciences: Case Studies in Sport, Physical Education and Dance, Routledge Research in Sport and Exercise Science, New York.
Flick U. (2011), Projektowanie badania jakościo-wego, WN PWN, Warszawa.
Hammersley M., Atkinson P. (2000), Metody ba-dań terenowych, Zysk i S-ka, Poznań.
Konecki K.T. (2000), Studia z metodologii badań jakościowych. Teoria ugruntowana, WN PWN, Warszawa.
Kvale S. (2012), Prowadzenie wywiadów, WN PWN, Warszawa.
Lenartowicz M. (2003a), Metodologiczne aspekty międzynarodowych badań społecznych w na-ukach o kulturze fizycznej, [w:] Rychta T., Chełmecki J. (red.), Wkład nauk humanis-tycznych do wiedzy o kulturze fizycznej. Tom I: Historia kultury fizycznej (studia i szkice), PTNKF, Warszawa, 49–55.
Lenartowicz M. (2003b), Sport w rodzinie w Pol-sce i Holandii w opiniach studentów polskich i holenderskich, Roczniki Naukowe AWF w Warszawie, 42, 49–62.
Nowak S. (1985), Metodologia badań społecznych, PWN, Warszawa.
Pawłucki A. (2013) Nauki o kulturze fizycznej. Studia i Monografie AWF we Wrocławiu, 117.
Rapley T. (2013) Analiza konwersacji, dyskursu i dokumentów, WN PWN, Warszawa.
Sztompka P. (2002), Socjologia. Analiza społe-czeństwa, Znak, Kraków.
Silverman D. (2009a), Interpretacja danych ja-kościowych, WN PWN, Warszawa.
Silverman D. (2009b), Prowadzenie badań jako-ściowych, WN PWN, Warszawa.
Wathne K. (2011), Movement of large bodies im-paired: the double burden of obesity: somatic and semiotic issues, Sport, Education and Society, 16 (4), 415–429.
http://www.aiesep.ulg.ac.be /pages/sport_peda-gogy.php [data dostępu: 10.03.2014].
http://www.aiesep.ulg.ac.be/ [data dostępu: 10.04.2014].
Praca wpłynęła do Redakcji: 15.05.2014Praca została przyjęta do druku: 14.06.2014
Adres do korespondencji:Michał LenartowiczZakład Organizacji i Historii Kultury FizycznejAkademia Wychowania Fizycznego Józefa Piłsudskiego w Warszawieul. Marymoncka 3400-968 Warszawae-mail: [email protected]
