UNIWERSYTET WROCŁAWSKI Wydział Nauk Historycznych i ...marszal.nazwa.pl/marta/pdf/pdok/WSPARCIE-SPOLECZNE-OTRZYMYWANE-W... · 2 E. Goffman , Piętno. Rozważania o zranionej tożsamości,

1

UNIWERSYTET WROCŁAWSKI

Wydział Nauk Historycznych i Pedagogicznych

Instytut Pedagogiki

Zakład Pedagogiki Mediów

mgr Marta Kondracka – Szala

WSPARCIE SPOŁECZNE OTRZYMYWANE W WIRTUALNYCH GRUPACH

SAMOPOMOCOWYCH PRZEZ OSOBY STYGMATYZOWANE

Rozprawa doktorska napisana pod kierunkiem

dr hab. Mirosławy Wawrzak – Chodaczek prof. w UWr

Wrocław 2013

2

Spis treści

Spis treści ……………..………………………………………………………………………….. 2

Wstęp …………………………………………………………………………………………… 4

Rozdział I. Zjawisko stygmatyzacji społecznej ………………………………..………………… 8

1. Proces stygmatyzacji społecznej …………………………………………………..…………. 13

2. Wybrane grupy stygmatyzowane w społeczeństwie polskim ………………………………. 20

2.1.Osoby chcące popełnić samobójstwo i niedoszli samobójcy

oraz rodziny samobójców (również niedoszłych) …………………………..…………………. 21

2.2. Osoby chore na schizofrenię …………………………………………………..…………. 24

2.3. Osoby niepełnosprawne …………………………………………………………………. 26

2.4. Osoby uzależnione i współuzależnione od alkoholu ………………………….…………. 28

2.5. Osoby doświadczające przemocy domowej ……………………………………..………. 30

2.6. Osoby homoseksualne ……………………………………………………………..……… 31

3. Konsekwencje stygmatyzacji społecznej jednostki/grupy

stygmatyzowanej i sposoby radzenia sobie ze stygmatem …………………….……………… 34

Rozdział II. Wsparcie społeczne jako interakcja społeczna ………………………………… …. 40

1. Pojęcie wsparcia społecznego …………………………….…………………………………... 40

2. Sposoby ujmowania wsparcia społecznego …………………………….…………………... 43

2.1. Wsparcie społeczne w ujęciu strukturalnym ……………………………………………… 43

2.2. Wsparcie społeczne w ujęciu funkcjonalnym ……………………………………………… 45

3. Modele wsparcia społecznego ……………………………………………………………… 48

3.1. Model efektu głównego ……………………………………………………………..……… 48

3.2. Model buforowy …………………………………………………………………………… 48

4. Czynniki wpływające na skuteczność wsparcia społecznego ………………………………. 49

5. System wsparcia osób wykluczonych/stygmatyzowanych społecznie w Polsce ……………... 52

5.1. Pomoc społeczna i zasady jej udzielania …………………………………………………. 52

5.2. Instytucje pomocy społecznej, ich zadania i formy udzielanej pomocy …………………. 55

5.3. Pomoc społeczna w Polsce – oceny i kierunki zmian ……………………………………. 69

Rozdział III. Samopomoc realizowana za pośrednictwem Internetu ……………………………. 77

1. Idea samopomocy i grup samopomocowych …………………………………………….…… 77

2. Wirtualne grupy samopomocowe ……………………………………………………..…… 82

Rozdział IV. Metodologia badań własnych ……………………………………………….…… 97

1. Paradygmat i typ badań ………………………………………………………………….…… 97

2. Przedmiot i cele badań ………………………………………………………………………. 99

3. Problemy badawcze, hipotezy, zmienne i wskaźniki ………………………………………. 100

3

4. Metody, techniki i narzędzia badań własnych ………………………………………….. 103

5. Organizacja badań i ogólna charakterystyka terenu badań ……………………………. 110

Rozdział V. Wsparcie społeczne otrzymywane w wirtualnych

grupach samopomocowych przez osoby stygmatyzowane.

Prezentacja i analiza wyników badań własnych …………………………………………… 116

1. Charakterystyka wybranych do badań wirtualnych grup samopomocowych …………… 116

2. Prezentacja i analiza wyników badań uzyskanych

z wykorzystaniem metody sondażu diagnostycznego …………………………….…………. 137

2.1. Charakterystyka grupy badawczej ……………………………………………….………. 137

2.2. Prezentacja i analiza wyników badań –

Arkusz do Badania Indywidualnej Sieci i Rodzajów

Otrzymywanego Wsparcia Społecznego …………………………………………………….. 141

3. Prezentacja i analiza wyników badań uzyskanych

z wykorzystaniem metody analizy treści w ujęciu jakościowym i ilościowym ………….... 174

3.1. Charakterystyka materiału badawczego do analizy treści ………………………..…….. 174

3.2. Prezentacja i analiza wyników badań – analiza treści …………………………………. 175

4. Podsumowanie przedstawionych wyników i interpretacji badań własnych ……………..... 207

Zakończenie ………………………………………………………………………………… 212

Aneks ……………………………………………………………………………………… . 214

Spisy tabel, wykresów, obrazów, schematów ……………………………………….……... 231

Bibliografia ……………………………………………………………………………....... 234

4

Wstęp

Pewna, znana historia, która w doskonały sposób obrazuje powód, dla którego postanowiłam

napisać pracę doktorską właśnie na temat osób społecznie stygmatyzowanych i ich sytuacji w

społeczeństwie polskim głosi:

Pewien człowiek znalazł jajko orła. Zabrał je i włożył do gniazda kurzego w zagrodzie. Orzełek

wylągł się ze stadem kurcząt i wyrósł wraz z nimi. Orzeł przez całe życie zachowywał się jak kury z

podwórka, myśląc że jest podwórkowym kogutem. Drapał w ziemi szukając glist i robaków. Piał i

gdakał. Potrafił nawet trzepotać skrzydłami i fruwać kilka metrów w powietrzu. No bo przecież, czy

nie tak właśnie fruwają koguty? Minęły lata i orzeł zestarzał się. Pewnego dnia zauważył wysoko

nad sobą, na czystym niebie wspaniałego ptaka. Płynął elegancko i majestatycznie wśród prądów

powietrza, ledwo poruszając potężnymi, złocistymi skrzydłami. Stary orzeł patrzył w górę

oszołomiony. - Co to jest ? - zapytał kurę stojącą obok. - To jest orzeł, król ptaków - odrzekła kura.

Ale nie myśl o tym Ty i ja jesteśmy inni niż on. Tak więc orzeł więcej o tym nie myślał. I umarł

wierząc, że jest kogutem w zagrodzie.1

Ilu ludzi w naszym społeczeństwie pozostaje kogutami - innymi, gorszymi od orłów, bo tak im

powiedziano, bo takie są normy, zasady i trzeba się im podporządkować? Tak wielu ludzi zatraca

siebie, swoją wartość wierząc w to, co mówią inni. Inspiracją do podjęcia takiego tematu rozprawy

doktorskiej było zainteresowanie Autorki procesem stygmatyzacji społecznej i jego

konsekwencjami dla osób stygmatyzowanych. Badany temat ma również ogromne znaczenie w

kontekście funkcjonowania społecznego. Współczesne społeczeństwa deklarują się jako bardzo

tolerancyjne, pozbawione sztywnych zasad i tylko jednych właściwych norm. Okazuje się jednak,

że stygmatyzacja jest nadal zjawiskiem bardzo powszechnym i tak samo negatywnym, jak kiedyś.

Wciąż istnieją tendencje do wykluczania ludzi innych, niepasujących do ogólnego schematu

funkcjonowania i myślenia. Oprócz tego, że takie inne od ogółu osoby są odrzucane to jeszcze są

piętnowane, niemalże odbiera się im prawo do człowieczeństwa… Opisany stosunek ogółu

społeczeństwa do pewnych grup osób zmusza je do poszukiwania pomocy, wsparcia społecznego w

wielu obszarach funkcjonowania, które są w pewnym stopniu„upośledzone”. Dzieje się tak po

pierwsze za sprawą stygmatu, którym może być, np.: choroba psychiczna, niepełnosprawność,

uzależnienie, po drugie za sprawą społecznej reakcji na ten stygmat… Istnieje wiele źródeł

potencjalnej pomocy w sytuacji stygmatyzacji społecznej. Jedną z takich nowych możliwości jest

Internet i funkcjonujące w nim wirtualne grupy samopomocowe, którym jednak nie przypisuje się

dużego znaczenia w tym obszarze. Ze wstępnych obserwacji, które później zostały potwierdzone

badaniami, wynikało jednak, że ten rodzaj pomocy oferowany osobom stygmatyzowanym nie 1 A. de Mello SJ, ze zbioru Śpiew ptaka.

5

powinien być marginalizowany. Nie jest to bowiem zjawisko niszowe i często osoby wykluczone ze

społeczeństwa w świecie realnym odnajdują wsparcie i pomoc wśród podobnych do siebie właśnie

w przestrzeni Internetu.

Ze względu na obszerność zagadnienia niniejsza praca doktorska koncentruje się na zbadaniu,

jak zostało wspomniane, jedynie pewnego wycinka funkcjonowania w społeczeństwie polskim

wybranych grup osób stygmatyzowanych. Do badań wybrane zostało kilka grup stygmatyzowanych

przez społeczeństwo polskie w oparciu o teorię piętna E. Goffmana2: osoby chcące popełnić

samobójstwo i niedoszli samobójcy oraz rodziny samobójców, osoby chore na schizofrenię, osoby

niepełnosprawne, osoby uzależnione i współuzależnione od alkoholu, osoby doświadczające

przemocy domowej, osoby homoseksualne. Obszarem analizy były również wirtualne grupy

samopomocowe, w których funkcjonują badane osoby. Analizowany obszar dotyczy właśnie

możliwości uzyskania wsparcia społecznego poprzez uczestnictwo w wirtualnych grupach

samopomocowych. Celem pracy jest zatem zbadanie w jakim stopniu wirtualne grupy

samopomocowe stanowią źródło wsparcia społecznego dla osób społecznie stygmatyzowanych.

Warto się również dowiedzieć, jakie znaczenie dla badanych osób stygmatyzowanych ma wsparcie

społeczne otrzymywane właśnie w wirtualnych grupach samopomocowych? Przy okazji ujawnione

zostanie również znaczenie innych źródeł wsparcia społecznego, takich jak: rodzina, przyjaciele czy

też instytucje. Praca ukazuje także, pośrednio, sytuację wybranych grup osób stygmatyzowanych w

społeczeństwie polskim, ze szczególnym uwzględnieniem właśnie obszaru pomocy formalnej i

nieformalnej, z której badani mogą korzystać. W badaniach zostały wykorzystane dwie metody:

sondaż diagnostyczny (ankieta internetowa) oraz analiza treści w ujęciu jakościowym i ilościowym.

Wyniki badań wskazały m.in.: że osoby stygmatyzowane bardzo często poszukują wsparcia

społecznego przez Internet i uzyskują je w zadowalającym zakresie. Bardzo istotne jest również to,

że wirtualne grupy samopomocowe są dla badanych osób jednym z trzech najbardziej znaczących

źródeł wsparcia społecznego w sytuacji stygmatyzacji społecznej.3 Za pośrednictwem Internetu

badani uzyskują różne rodzaje wsparcia od osób, które doświadczają lub doświadczyły tego

samego. To podobieństwo przeżyć, historii jest uznawane przez badane osoby za jeden z

podstawowych powodów poszukiwania pomocy właśnie w wirtualnych grupach samopomocowych.

Ponadto Internet jako specyficzne środowisko znacząco ułatwia kontakt i komunikację. Badania

pokazały również znikomą rolę formalnych, profesjonalnych instytucji w udzielaniu pomocy

osobom stygmatyzowanym, co nie jest budujące. Ponadto respondenci zwrócili uwagę na

dominację nieprofesjonalnej pomocy, samopomocy nad wsparciem profesjonalistów, którzy

2 E. Goffman, Piętno. Rozważania o zranionej tożsamości, Gdańsk 2005. 3 Oczywiście, widoczne są różnice w poszczególnych wirtualnych grupach samopomocowych.

6

nierzadko „szufladkują” i nie wykazują rzeczywistej chęci udzielenia pomocy w trudnej sytuacji,

jaką niewątpliwie jest stygmatyzacja.

Warto wspomnieć, że w Polsce nie ukazała się dotąd żadna praca dotycząca badanej tematyki.

Oczywiście, istnieją publikacje, które dotyczą osób stygmatyzowanych albo wsparcia społecznego i

samopomocy otrzymywanej i udzielanej przez Internet.4 Jednak, jak wynika z mojej wiedzy, nie

zostały w Polsce do tej pory przeprowadzone badania, które bezpośrednio powiązałyby tendencję

do poszukiwania wzajemnej pomocy, wsparcia społecznego przez osoby stygmatyzowane

społecznie z możliwością jej uzyskania za pośrednictwem Internetu. W literaturze przedmiotu

zwraca się w prawdzie uwagę na różne źródła pomocy w analizowanej sytuacji, włącznie z grupami

samopomocowymi (szczególnie grupy AA). Są to jednak formy pomocy funkcjonujące w świecie

realnym. Pojawiają się również badania, które wskazują na możliwości uzyskania (samo)pomocy

przez Internet w odniesieniu do jednej grupy będącej w sytuacji trudnej, np.: alkoholicy, młode

matki. Nikt jednak dotąd nie przeprowadził badań, które pokazywałyby to zagadnienie zarówno w

odniesieniu do Internetu, jak i do kilku grup osób stygmatyzowanych, co dodatkowo daje

możliwości porównawcze.

Niniejsza praca doktorska składa się z pięciu rozdziałów. Pierwszy rozdział poświęcony został

zjawisku stygmatyzacji społecznej. Zawarte są w nim rozważania definicyjne, ale również jest tu

odniesienie do sytuacji konkretnych wybranych do badań grup stygmatyzowanych w

społeczeństwie polskim oraz konsekwencji tego procesu. Drugi rozdział dotyczy wsparcia

społecznego i jego znaczenia w kontekście relacji społecznych. Przedstawione zostały tutaj

najważniejsze definicje wsparcia, sposoby jego ujmowania, modele, czynniki mające wpływ na

skuteczność wsparcia społecznego, a także struktura systemu wsparcia społecznego/pomocy

społecznej w Polsce. Kolejny rozdział obejmuje tematykę wirtualnych grup samopomocowych. W

pierwszych dwóch podrozdziałach prezentowana jest idea samopomocy i specyfika wirtualnych

grup samopomocowych.

W czwartym rozdziale zaprezentowane zostały: paradygmat i typ badań, przedmiot i cele

badań, problemy badawcze, hipotezy, zmienne i wskaźniki, metody, techniki i narzędzia badań

własnych a także organizacja badań i ogólna charakterystyka terenu badań. Kolejny, ostatni rozdział

stanowi prezentację i analizę wyników badań własnych oraz wnioski z przeprowadzonych badań. W

podrozdziale pierwszym scharakteryzowane zostały wybrane do badań wirtualne grupy

samopomocowe. Do badań wybrano te wirtualne grupy samopomocowe, w których użytkownicy są

skupieni ze względu na:

- wspólne trudności życiowe, tu: samobójstwo (niedoszli samobójcy, rodziny samobójców) –

www.przyjaciele.org

4 Por. bibliografia.

7

- wspólny problem zdrowotny, tu: schizofrenia (stygmat niewidoczny) –

http://schizofrenia.evot.org, niepełnosprawność (stygmat widoczny) - www.ofon.net

- uzależnienie i współuzależnienie, tu: alkoholizm – www.akcjasos.pl

- traumatyczne przeżycie, tu: przemoc domowa – www.forum.niebieskalinia.pl

- piętno grupowe, tu: osoby homoseksualne –– www.kobiety-kobietom.com,

www.forum.gejowo.pl.

Praca zawiera także aneks, spis zawartych w niej tabel, wykresów, obrazów i rysunków oraz

bibliografię.

Autorka ma nadzieję, że uzyskane wyniki będą interesujące i godne wykorzystania przez osoby

pomagające i mające wpływ na sytuację osób stygmatyzowanych w Polsce: pedagodzy,

psycholodzy, terapeuci, pracownicy socjalni, socjolodzy a także przez osoby zajmujące

się/interesujące się sytuacją osób społecznie stygmatyzowanych. Być może zaprezentowane wyniki

badań zainteresują również same osoby stygmatyzowane.

8

Rozdział I. Zjawisko stygmatyzacji społecznej

,,... cechą współczesności jest to, że każdy człowiek może stać się wykluczonym...”

M. Orłowska

Nie ma wątpliwości, że społeczeństwa od wieków dopuszczały w swojej świadomości

i rzeczywistości istnienie Innego. Choć, jak pisze Z. Bauman5 świat zdominowany był, i być może

jeszcze jest6, przez pogląd, że wszelka odmienność, która uparcie nie poddaje się naciskom

dążącym do „standaryzacji” i unifikacji7 może być traktowana jedynie jako kłopot tymczasowy -

błąd, który prędzej czy później ustąpi pod naciskiem prawdy. Istotne w tym kontekście, wydaje się

stwierdzenie, S. de Beauvoir, za myślą Hegla, że „naturalną rzeczą jest odkrywanie we własnej

świadomości zasadniczej wrogości do każdej innej świadomości. Każdy podmiot – człowiek dąży

do stania się nim poprzez przeciwstawność.”8 Charakterystyczne dla grup społecznych oraz

jednostek jest dążenie do udowodnienia, że jest się kimś/czymś istotnym i do nadania Innemu

charakteru nieistotnego, przedmiotowego. Ale zdziwienie i oburzenie wśród tych roszczących sobie

prawo do istotności wzbudza fakt, że ów Inny rości sobie podobne prawa. Odkrywa się, więc

wzajemność i względność Inności.9

Zgodnie z teoriami socjologicznymi, m.in.: koncepcją „obcych” Z. Baumana w społeczeństwach

wyróżnia się trzy kategorie osób: przyjaciel, wróg i obcy. O ile przyjaciel i wróg to osoby, które są

łatwo definiowalne i należące do tej samej kategorii, o tyle obcy to ktoś, kto, jak pisze Z. Bauman:

„podkopuje przekonanie, że podział na przyjaciół i wrogów wyczerpuje wszystko, co świat

zawiera.”10 Obcy jest niezaplanowany i nieprzewidziany. Zjawisko inności, odmienności

traktowane jest jako to, które niszczy istniejący, wygodny ład świata. Ten zespół norm, porządek

wynika z fundamentalnych dla każdej kultury zasad, które są narzucane przez religię, kulturę,

środowisko.11 Działaniem, które ma temu zapobiec jest wykluczenie, usunięcie poza społeczeństwo

5 Z. Bauman, Wieloznaczność nowoczesna. Nowoczesność wieloznaczna, Warszawa 1995; M. Kondracka, Spotkanie z Innym – refleksje teoretyczno-empiryczne, w: A. Śledzińska – Simon, L. Dziewięcka-Bokun (red.), Społeczeństwo wobec Innego. Kategoria Innego w naukach społecznych i życiu publicznym, Toruń 2010. 6 Przypis Autorki. 7 Unifikacja rozumiana jako proces ujednolicania, w wyniku którego zakresy pojęciowe lub znaczenia niezwiązane ze sobą lub w jakiś sposób niezgodne, nabywają zgodności i stają się częścią większej całości. (źródło: http://sjp.pwn.pl/ (20.08.2010)) 8 M. Kondracka, op. cit., za: S.de Beauvoir, Druga płeć, Warszawa 2003, s. 28. 9 Ibidem; zob. także: R. Kapuściński, Ten Inny, Kraków 2006. 10 E. Kantowicz, Teorie pracy socjalnej wobec społecznego wykluczenia, w: M. Marzec – Holka, A. Rutkowska, M. Joachimowska (red.), Praca socjalna i polityka społeczna – obszary współdziałania wobec wykluczenia społecznego, Bydgoszcz 2008, s. 293, za: Z. Bauman, Wieloznaczność nowoczesna. Nowoczesność wieloznaczna, Warszawa 1995, s. 81 11 T. Paleczny, Interpersonalne stosunki międzykulturowe, Kraków 2007, s. 130.

9

osób/grup, których istnienie może sprzyjać destrukcji przyjętej rzeczywistości.12 Oto jak rozumiane

jest pojęcie „wykluczenia społecznego” przez Polaków.

Wykres 1. Rozumienie pojęcia „wykluczenie społeczne”. Źródło: Poradnik dotyczący realizacji wsparcia dla osób wykluczonych społecznie oraz zagrożonych wykluczeniem społecznym w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki, Warszawa 2009, s.7 Jak widać na przedstawionym wykresie często wśród opinii osób badanych pojawiają się takie

określenia jak: wygnanie, brak akceptacji, nietolerancja, alienacja i wszelkiego rodzaju braki czy

też ograniczenia.

Według Narodowej Strategii Integracji Społecznej grupy osób zagrożonych wykluczeniem

społecznym to:

— dzieci i młodzież ze środowisk zaniedbanych;

— dzieci wychowujące się poza rodziną;

— kobiety samotnie wychowujące dzieci;

— kobiety pozostające poza rynkiem pracy;

— ofiary patologii życia rodzinnego;

12 E. Kantowicz, op. cit., s. 87.

10

— osoby o niskich kwalifikacjach;

— osoby bezrobotne;

— żyjący w bardzo trudnych warunkach mieszkaniowych;

— niepełnosprawnych i chronicznie chorych;

— osoby chorujące psychicznie;

— starsze osoby samotne;

— opuszczających zakłady karne;

— imigranci;

— osoby należące do romskiej mniejszości etnicznej.13

Warto jednak dodać, za M. Sokołowskim, że współcześnie mamy do czynienia z „nowym

wykluczeniem”, które dotyczy grup społecznych niemieszczących się w klasycznym pojmowaniu

ego pojęcia. Są to zatem osoby, które mają gdzie mieszkać, mają możliwość korzystania z zasobów

współczesnego świata np. kulturalnych, mogą się rozwijać itd. Jednak ich zachowania z pewnych

względów są nieakceptowane przez resztę społeczeństwa, przez większość i przez to są oni

odrzucani, np.: parady gejów, lesbijek, akcje ekologów, alterglobalistów...14

Istnieje wiele klasyfikacji przyczyn wykluczenia społecznego wraz z wyróżnianiem

szczegółowych czynników mających wpływ na wykluczenie.15 Warto jednak zwrócić uwagę na

interesujący sposób przedstawienia przyczyn wykluczenia społecznego R. Szarfenberga, który

doskonale koresponduje z założeniami niniejszej rozprawy doktorskiej. Nie jest to oczywiście lista

zamknięta. Są to następujące powody wykluczenia:

- mające źródło w samych wykluczonych lub ich bliskich – spowodowane różnymi deficytami,

brakami np.: brakiem wykształcenia, niepełnosprawnością, chorobą;

- leżące w innych, którzy nie są wykluczeni – poprzez wykluczanie innych podnoszą w ten sposób

swoją pozycję i nie muszą dzielić się dobrobytem, np. miejscem pracy;

- wynikające z konstrukcji „społecznego domu” – jest on za ciasny dla niektórych grup np. brak

pokoi dla osób innego wyznania, narodowości, płci, orientacji seksualnej;

- bezosobowe procesy (np. gospodarcze) powodujące, iż dla niektórych osób brakuje miejsca,

możliwości partycypacji w życiu społecznym.16

13 Wykluczenie społeczne, Białystok 2011, http://www.pes.efort.pl/do_pobrania/2011/wykluczenie_spoleczne.pdf (1.11.2012). Zob. także: T. Lisiak, Wykluczenie społeczne oraz grupy zagrożone marginalizacją, Projekt "Społecznie znaczy ekonomicznie –wzmocnienie sektora ekonomii społecznej w województwie łódzkim poprzez utworzenie Regionalnego Inkubatora Ekonomii Społecznej udzielającego kompleksowego wsparcia" współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego, Łódź 2011. 14 M. Sokołowski, W lustrze mediów, Toruń 2012, s. 235 – 239; zob. także: P. Broda – Wysocki, Wykluczenie i inkluzja społeczna. Paradygmaty i próby definicji, Warszawa 2012, s. 24 – 66. 15 Por. ibidem, s. 6 – 10. 16 Ibidem,s. 6. Zob. także: www.wykluczenie.pl (1.11.2012)

11

R. Szarfenberg zwraca również uwagę na fakt, iż problemy związane z wykluczeniem społecznym,

czy też jego konsekwencje można określić jako trzy podstawowe zagadnienia. Pierwsze z nich to

problemy z uczestnictwem. Można zauważyć, że osoby wykluczone z różnych względów

uczestniczą w życiu zbiorowym w mniejszym stopniu niż pozostała część społeczeństwa. Przez ten

brak uczestnictwa jednostki wykluczone mają utrudnione możliwości osiągania cennych rzeczy,

współuczestniczenia w życiu społecznym, co jest niezmiernie ważne w ujęciu psychologicznym

i socjologicznym i zapewnia komfort psychiczny, pewną równowagę. Drugi rodzaj problemów to te

związane z uprawnieniami. Chodzi tutaj o prawa socjalne, które w mniejszym stopniu

przypisywane są osobom czy grupom wykluczonym. Ostatni rodzaj problemów

charakterystycznych dla wykluczenia społecznego to problemy z zasobami. Ta grupa problemów

ma charakter dwukierunkowy: wykluczenie wiąże się z ograniczonym dostępem do zasobów, ale

również ograniczony dostęp do zasobów zwiększa ryzyko wykluczenia społecznego. Zdaniem

Autora w badaniach i rozważaniach nad zjawiskiem wykluczenia społecznego warto zwrócić uwagę

na trzy, wymienione wyżej grupy problemów.17

Działania podejmowane przez grupy/jednostki w odniesieniu do osób wykluczonych są

zabiegami klasyfikacyjnymi, które stanowią o funkcjonalnej i terytorialnej separacji. Zachowanie

wobec grup obcych determinowane jest również przez typ zagrożenia odczuwanego ze strony

grupy/jednostki obcej. Rozróżnia się zagrożenia dla bezpieczeństwa i dobrobytu grupy własnej,

czyli zagrożenia realistyczne oraz zagrożenia dla systemu wartości i światopoglądu, czyli

zagrożenia symboliczne. Oba rodzaje zagrożeń prowadzą do reakcji negatywnych wobec członków

grupy obcej oraz do wzrostu poziomu uprzedzeń.18 Ze stopniem akceptowalności Innego wiąże się

wiedza o nim, skala jego atrakcyjności, dopuszczalności i bliskości.19 Inny podlega

odpowiedzialności reszty społeczeństwa, a także jest poddawany piętnowaniu, naznaczaniu,

stygmatyzacji oraz w konsekwencji procesowi społecznego wykluczenia.20 „Postrzeganie i

traktowanie Innego jest uwarunkowane kulturowo, wzmacniane ideologicznie, przekazywane z

pokolenia na pokolenia, utrwalane w stereotypach oraz postawach.”21 Jak pisze L. Dziewięcka –

Boku „…Inny to z reguły Ty – ten drugi lub Tamten – ten trzeci, rzadko – Ja sam. Innym jest

zawsze ktoś obok mnie, ja jestem punktem odniesienia dla Innego, którego postrzegam poprzez

swoje wyobrażenie o sobie samym oraz poprzez informacje, wiedzę, własne doświadczenie,

17 R. Szarfenberg, Od trzech elementarnych strategii badawczych do programu badań wykluczenia społecznego., w: L. Frąckiewicz (red.) Wykluczenie społeczne, Katowice 2005, s. 29 – 34. Zob. także: R. Szarfenberg, Marginalizacja i wykluczenie społeczne. Wykłady, Warszawa 2006. 18 M. Bukowski, M. Winiewski, Emocje międzygrupowe a stereotypy i zagrożenia społeczne: co jest przyczyną a co skutkiem uprzedzeń, w: M. Kofta, M. Bilewicz (red.), Wobec obcych. Zagrożenia psychologiczne a stosunki międzygrupowe, Warszawa 2011, s. 51; zob. także: ibidem, s. 57 – 59. 19 T. Paleczny, op. cit., s. 130. 20 Zob. E. Kantowicz, op. cit., s. 291. 21 T. Paleczny, op. cit., s. 127.

12

obyczaje, uprzedzenia, stereotypy czy utrwalane przez kulturę, politykę, religie, poglądy na temat

innych.”22 W tym kontekście można mówić nawet o odmawianiu człowieczeństwa „obcym”

zarówno na poziomie świadomym, jak i nieświadomym aż do moralnego wykluczania, kiedy to

członkowie obcej grupy postrzegani są jako „psychologicznie odlegli, zbędni i niewarci uwagi,

pozbawieni praw, godności i autonomii, a przede wszystkim – niezasługujący na owe prawa i

godność; są oni wykluczeni poza granice, w których obrębie obowiązują zasady moralne.”23

Moralne wykluczanie jest spowodowane postrzeganym konfliktem między grupami, brakiem

poczucia więzi, bliskości i podobieństwa do owej, wykluczanej grupy.24

Oczywiście, w społeczeństwie ponowoczesnym dającym prawo do różnorodności, równości

i odpowiedzialności za swoje życie i dokonane wybory stygmatyzacja nie jest traktowana dobrze.

Pojęcie Obcego zmienia swoją treść w zależności od stopnia odrębności, zamknięcia, otwarcia

grupy kulturowej. Nie zmienia się jednak funkcja i natura pojęcia Obcy. Jak pisze T. Paleczny jest

ono nadal instrumentem porządkowania świata, klasyfikowania go na nasz i cudzy, akceptowalny

i nieakceptowany, bliski i daleki.25 Podejmowane są kroki mające na celu przeciwdziałanie jej

przejawom i pomoc jej ofiarom. W tym znaczeniu istotna wydaje się właśnie teoria wsparcia

społecznego jako jedna z interesujących koncepcji pedagogiki społecznej.26 Nie ma wątpliwości, że

grupy wsparcia odgrywają istotną rolę w życiu osób z jakiegoś względu

wykluczonych/odizolowanych ze społeczeństwa. W. Thiel zwraca uwagę na kilka bardzo istotnych

możliwości, które daje uczestniczenie w samopomocowych grupach wsparcia.27 Przede wszystkim

Autor zwraca uwagę, że grupa wsparcia umożliwia uczestnikom radzenie sobie z lękami

i przezwyciężanie izolacji poprzez wymianę doświadczeń i informacji z osobami w podobnej

sytuacji (przekonanie, że nie jest się samym, że nie tylko mnie dotyczy problem), a także

zdobywanie kompetencji zawodowych, społecznych i emocjonalnych, co w konsekwencji może

prowadzić do odbudowania utraconego poczucia własnej wartości. Wsparcie społeczne

otrzymywane w tychże grupach pomaga w przezwyciężaniu poczucia winy, radzeniu sobie

z lękami, likwidowaniu emocjonalnych zależności, uwikłań. Niejednokrotnie uczestnictwo w

grupach wsparcia daje szanse na zniesienie tematów tabu podlegających stygmatyzacji i przyczynia

się do „otwarcia się” i wyjścia poza grupę – „do ludzi”.28

22 L. Dziewięcka – Bokun, Inny poza systemem społecznym, czyli o przyczynach eksluzji społecznej, w: A. Śledzińska – Simon, L. Dziewięcka-Bokun (red.), op.cit., s. 381. 23 M. Tarnowska, Kiedy odmawiamy „obcym” części człowieczeństwa? Uwarunkowania zjawiska infrahumanizacji, w: M. Kofta, M. Bilewicz (red.), op. cit., s. 169. 24 Ibidem, i dalej do s. 188. 25 Ibidem, s. 132; zob. także: J. Kwaśniewski, Społeczeństwo wobec dewiacji, Warszawa 1983. 26 Por. S. Kawula, Pomocniczość i wsparcie. Kategorie pedagogiki społecznej, Olsztyn 2002. 27 W. Thiel, Samopomoc społeczna w Niemczech, „Socius”, 4/2009, s. 29, źródło: http://www.wrzos.org.pl/download/Socius4pol.pdf (10.11.2010r). 28 Ibidem.

13

1. Proces stygmatyzacji społecznej

W swojej rozprawie doktorskiej decyduję się stosować terminy stygmatyzacja społeczna i

stygmat zamiast piętnowanie/ piętno.29 Przychylam się tutaj do stanowiska E. Czykwin, że terminy

piętno/piętnować sugerują intencjonalny charakter tego procesu.30 Tymczasem stygmatyzacja nie

zawsze ma charakter świadomy, poza tym widoczny jest w tym pojęciu interakcyjny i procesualny

charakter zjawiska. Jak pisze E. Czykwin, wspólne dla kategorii pojęciowych piętno i stygmat jest

zwrócenie uwagi na istnienie dwóch stron relacji: piętnowanego i piętnującego, negatywny

charakter zjawiska oraz jego inercję. Oba te terminy są wyrazami bliskoznacznymi, ale nie

synonimami. Stygmat przywołuje w prawdzie teologiczne znaczenie, odwoływał się do niegojących

się ran Chrystusa, ma znaczenie medyczne – oznacza jednostkę chorobową. Z drugiej jednak

strony, zdaniem Autorki pojęcie stygmat odsyła do interakcji, interpersonalnej gry pomiędzy

aktorem a publicznością i zwraca uwagę na konsekwencję tego faktu dla aktora.31

Teoria stygmatyzacji, która jest podstawą moich rozważań i poszukiwań badawczych

wywodzi się z nurtu symbolicznego interakcjonizmu, który jako nurt współczesnej wiedzy

o zjawiskach społecznych, przyjmuje założenie o konieczności badania aktualnych zjawisk i

procesów społecznych w celu zrozumienia mechanizmów nimi rządzących.32 Podstawowe

założenia teorii symbolicznego interakcjonizmu sformułowane przez jej twórcę - G.H. Meada są

następujące33:

- Społeczeństwo jest nieustannie zmieniającym się tworem, który dopasowuje rzeczywistość

do potrzeb współcześnie żyjących ludzi, rekonstruującym tę rzeczywistość od nowa na innych,

specyficznych warunkach.

- Podstawą konstruowania rzeczywistości społecznej są interakcje, komunikacja

międzyludzka, bo to dzięki tym elementom dochodzi pomiędzy ludźmi do uzgadniania wspólnych

definicji rzeczywistości i reakcji na tę rzeczywistość, a to z kolei umożliwia ludziom, grupom

społecznym porozumienie i budowanie wspólnoty.

- Uzgadnianie tej wspólnej rzeczywistości może się dokonywać tylko w procesie dialogu,

negocjacji i wzajemnego dopasowywania się.

29 Jednak ze względu na tłumaczenie książki E. Goffmana czasem termin stygmat zostanie zastąpiony terminem piętno. 30 E. Czykwin, Stygmat społeczny, Warszawa 2007, s. 22. 31 za: ibidem, s. 9, 16, 22, 68; 32 Por. E. Babbie, Badania społeczne w praktyce, Warszawa 2003, s. 60. I. Pospiszyl, Patologie społeczne, Warszawa 2008, s. 35 – 37. 33 Ibidem, s. 35 – 37.

14

- W wyniku uzgadniania rzeczywistości powstają symbole, przyjmowane są role i

przedmioty społeczne, które umożliwiają harmonię i dalszą komunikację.

- Symbole są to wspólne kody – za ich pośrednictwem ludzie się porozumiewają, np.: język,

rytuały. Przyjmowanie ról związane jest z kolei z dopasowywaniem swoich zachowań do

oczekiwań innych ludzi. Przedmioty społeczne są to ważne dla jednostek i grup wartości.

- Źródłem trwałości grupy są owe symbole, przedmioty i role społeczne, pomimo tego że te

elementy ulegają ciągłym przemianom. Ponadto symbole to czynnik łączący grupę i określający

ramy jej funkcjonowania.

- Społeczeństwo jest zatem ciągle w stanie budowy, jego potencjał jest nieograniczony, a

cechą podstawową jest zdolność wzajemnych interakcji.34

Istotne wydają się również konsekwencje powyższych założeń. Otóż, jeśli zarówno

rzeczywistość społeczna oraz procesy społeczne są wspólnie definiowane, to również norma

i patologia podlegają wspólnemu uzgadnianiu i ciągłym przemianom. I. Pospiszyl pisze, że

symboliczny interakcjonizm, jak żadna inna koncepcja, nie wyjaśnia tak dobrze tego co jest dobre,

co złe, co akceptowane, a co nie, a przez to spotyka się ze społecznym odrzuceniem. Owa teoria

wyjaśnia również przyczyny odstępstw od tych ogólnie przyjętych, społecznych reguł.35 Powyższe

cechy symbolicznego interakcjonizmu są związane z wywodzącą się z niego teorią stygmatyzacji.

Zgodnie z założeniami teorii stygmatyzacji innym, dewiantem36, stygmatyzowanym nie jest ten, kto

narusza normy, ale ten kto zostanie nazwany innym przez jednostki lub grupy dysponujące

społeczną siłą (grupy/jednostki zwycięskie).37 Dzieje się tak dlatego, że pojęcia kategoryzujące

ludzi i ich zachowanie jako dobre, złe, normalne, patologiczne, przestępcze, grzeszne itp. są

umowne i zależą zarówno od czasu, jak i przestrzeni społeczno – kulturowej.38

Stygmatyzacja społeczna to „proces lub doświadczenie, w którym wiele form społecznego

zachowania lub atrybutów jest odbieranych subiektywnie jako społeczna dezaprobata, stając się

dyskredytującymi w oczach innych i czyni możliwym wykluczenie z prawidłowych interakcji, co z

kolei powoduje dysfunkcję tożsamości.”39 Warto zaznaczyć, że w takim rozumieniu, stygmatyzacja

koncentruje się na tym, jak w rzeczywistości społecznej czuje osoba naznaczona - aktor oraz

stygmatyzująca – widz.

„Każde społeczeństwo ustanawia własne sposoby kategoryzowania ludzi, a przedstawicieli

poszczególnych kategorii wyposaża w zestawy atrybutów uchodzących za ich cechy typowe i

34 Ibidem, s. 36 – 37. 35 Ibidem, s.37. 36 Za: I. Pospiszyl, Patologie społeczne, Rozdział II – Wybrane teorie dewiacji, Warszawa 2008, s. 37. 37 Por. Ibidem, s. 38. 38 Por. I. Pospiszyl, op.cit., s. 37 – 38; B. Pawlica, Mechanizmy naznaczania społecznego. Socjologiczne studium teoretyczno – empiryczne, Częstochowa 2001, s. 41. 39 E. Czykwin, Stygmat społeczny, Warszawa 2007, s. 59 – 60, za: T. Bilton i in., Introductory Sociology, London 1997.

15

naturalne.”40 Przewidywania dotyczące społecznych interakcji i tożsamości społecznej osób, które

spotykamy na swojej drodze przekształcają się w normatywne oczekiwania, które stawiamy

napotkanym ludziom, klasyfikując ich jednocześnie do kategorii społecznej posiadającej określone

cechy. Jak pisze E. Goffman, najczęściej nie jesteśmy świadomi istnienia tych wymagań, aż do

czasu, kiedy w naszym umyśle pojawia się wątpliwość dotycząca faktu, czy owe oczekiwania są

spełnione czy nie… Jeśli okaże się, że dana osoba posiada jakąś cechę różniącą ją od innych

członków przypisanej jej kategorii, zostaje ona uznana za niepożądaną społecznie, niebezpieczną,

odmienną czy niepełnowartościową. Cecha, która jest odpowiedzialna za wykluczenie osoby

z grupy, do której została początkowo przypisana nazywa się ułomnością, wadą, upośledzeniem.41

Stygmat to, zdaniem Goffmana, pewnego rodzaju cecha lub znamię odbierające jednostkom

prawo do pełnej akceptacji społecznej (cecha dyskredytująca posiadacza), a także zespół przekonań

na temat jednostek posiadających tego rodzaju cechę lub znamię.42

Należy pamiętać, że nie każda cecha ma charakter piętna, stygmatu. Dana cecha musi być zgodnie

uznawana za stygmat i musi być interpretowana jako zagrażająca interakcjom społecznym

(grupowym). Autorzy43 uważają, że stygmatyzacja jest mechanizmem regulującym funkcjonowanie

społeczne, ponieważ pozwala ono na zidentyfikowanie jednostek potencjalnie zagrażających

pomyślnemu funkcjonowaniu danej grupy i przypięcie im odpowiedniej etykiety, łaty.44 Stygmat

pełni „oślepiającą rolę”, czyli wydobywa jedną, negatywną cechę związaną z negatywnym

naznaczeniem, a oddala inne, często pozytywne.45 Należy również zaznaczyć, że piętno

nierozerwalnie wiąże się z tożsamością społeczną. Zawiera w sobie bowiem dwa składniki:

dostrzeżenie różnicy opartej na pewnej charakterystycznej właściwości, znaku szczególnym,

a także, będącą rezultatem składnika pierwszego, dewaluację osoby noszącej ową cechę, znamię.46

Owa tożsamość społeczna osób piętnowanych zostaje zachwiana, zaburzona, tzw.: uszkodzona

tożsamość.47 Następuje, bowiem rozbieżność (dysonans poznawczy) pomiędzy tożsamością

oczekiwaną, „normalną”, właściwą danej grupie (wirtualna – virtual identity, virtual self)

a rzeczywistą tożsamością jednostki (actual identity, self).48 Zgodnie z teorią E. Goffmana nosiciel

piętna jest powszechnie traktowany jako osoba gorsza, „okaleczona”, mniej wartościowa,

40 E. Goffman, Piętno. Rozważania o zranionej tożsamości, Gdańsk 2005, s. 31. 41 Ibidem, s. 32. 42 T.F. Heatherton, R.E. Kleck, M. R. Hebl, J. G. Hull, Społeczna psychologia piętna, Warszawa 2008, s. 75, za: E. Goffman, Piętno. Rozważania o zranionej tożsamości, Gdańsk 2005. 43 T.F. Heatherton, R.E. Kleck, M. R. Hebl, J. G. Hull, op. cit., s.53. 44 Ibidem. 45 M. Malec, Biograficzne uczenie się osób z nabytym stygmatem, Wrocław 2008, s. 24, za: E. Czykwin, Stygmat społeczny, Warszawa 2008. 46 T.F. Heatherton, R.E. Kleck, M. R. Hebl, J. G. Hull, op. cit., s. 25. 47 E. Czykwin, op. cit., s. 21. 48 Ibidem, s. 35.

16

niedoskonała, upośledzona itp.49 Stygmat prowadzi, zatem do społecznego odrzucenia, wykluczenia

takich jednostek z prawidłowych interakcji społecznych. W obliczu posiadania stygmatu przez

osobę, wszelkie jej cechy, właściwości pozytywne przestają mieć dla otoczenia znaczenie.

Stygmatyzacja jest więc społecznie zasugerowana, a nie wynika z zachowań osoby.50

Pojęcie stygmatyzacji wydaje się być bliskie, choć nie zawsze tożsame z takimi zjawiskami,

jak marginalizacja, dewiacja, uprzedzenia, wykluczenie51, naznaczanie społeczne, stereotypizacja,

etykietowanie, dyskryminacja oraz tolerancja.52

Podsumowując rozważania definicyjne można wskazać, za E. Czykwin53, na pewne

immanentne cechy/wątki stygmatyzacji. Po pierwsze należy zaznaczyć, że stygmatyzacja ma

charakter moralny, co związane jest z faktem, że, jak wspominałam wcześniej, często

stygmatyzowane są osoby nie tyle łamiące obowiązujące w danym społeczeństwie normy, co

posiadające niezawinioną cechę/cechy odbiegające od przyjętych i funkcjonujących w danej grupie

standardów „normalności”. Wobec tego stygmatyzacja ma wymiar zależny od kultury i grupy

społecznej. Po drugie, charakterystyczna dla stygmatyzacji jest inercja stygmatu w czasie. Jest to

cecha szczególnie dotkliwa właśnie dla osób stygmatyzowanych ze względu na niemożność

powrotu do poprzedniego, lepszego statusu. Oznacza to, że jeśli jakaś osoba/grupa raz zostanie

zdegradowana, naznaczona, to nie jest możliwy powrót do poprzedniej pozycji społecznej. Okazuje

się bowiem, że w wyniku stygmatyzacji tracą na znaczeniu nasze poprzednie, teraźniejsze i przyszłe

poglądy wobec stygmatyzowanego, a dominującą rolę odgrywa nowa, prawdziwa rzeczywistość.

Kiedy sympatyczny sprzedawca ze sklepiku osiedlowego okazuje się być homoseksualistą,

automatycznie zmieniamy do niego stosunek i automatycznie obniżamy jego status. Traci znaczenie

nasza sympatia i poprzednie opinie o tej osobie. Kolejną cechą jest to, iż ludzie często nie są

świadomi faktu, że stygmatyzują innych. Wiele aspektów i sposobów stygmatyzowania jest

nieuświadomionych i pozaintencjonalnych, co nie umniejsza ich znaczeniu, np.: unikanie

kontaktów, swatanie kobiet samotnych, usilne namawianie osób otyłych na dietę itp. Stygmatyzacja

jest również irracjonalna w wielu obszarach. Odwołując się raz jeszcze do przykładu osób

łamiących prawo można powiedzieć, że działanie dyskredytujące takie osoby jest racjonalne, bo

stanowi ochronę przed jednoznacznie złymi skutkami, ale stygmatyzacja dotyczy obszarów dużo

49 E. Goffman, op. cit. 50 Zob. także: M. Gdula, Wokół pojęcia wykluczenia w naukach społecznych, w: A. Lompart (red.), Jednostka zakorzeniona? Wykorzeniona?, Warszawa 2010, s. 85 – 86. 51 Zob. G. Room, Beyond the threshold: the measurement and analysis of social exclusion, Bristol 1995, Skazani na wykluczenie!? Zasoby adaptacyjne osób zagrożonych marginalizacją społeczną, M. Kalinowski, I. Niewiadomska (red.),Lublin 2010, Wybrane problemy marginalizacji społecznej, M. Świderska (red.),Łódź 2010. 52 Zob. także: A. Siemaszko, Granice tolerancji. O teoriach zachowań dewiacyjnych, Warszawa 1993, B. Pawlica, Mechanizmy naznaczania społecznego. Socjologiczne studium teoretyczno – empiryczne, Częstochowa 2001, I. Pospiszyl, Patologie społeczne, Warszawa 2008, K. Marzec – Holka, A. Rutkowska, M. Joachimowska (red.), Praca socjalna i polityka społeczna – obszary współdziałania wobec wykluczenia społecznego, Bydgoszcz 2008, E. Czykwin, M. Rusarczyk (red.), Gorsi Inni – badania, Białystok 2008. 53 E. Czykwin, op. cit., s. 38 – 45.

17

mniej „ostrych” i jednoznacznych, np.: konieczność ukrywania w tajemnicy adopcji, mniejsze

szanse na zatrudnienie na stanowisku dyrektora homoseksualnego mężczyzny. Trudno te zjawiska

wyjaśnić racjonalnie, a jednak są częste w społeczeństwach. Nieracjonalne jest również zjawisko

przeniesienia stygmatu z nosiciela na bliskie mu osoby.54 Nieintencjonalność stygmatyzacji rodzi

niebezpieczeństwo „rozmycia” odpowiedzialności za sprawstwo, wina staje się wówczas

niejednoznaczna…

Istotną cechą stygmatyzacji jest to, iż zarówno działanie stygmatu, proces i skutek stygmatyzacji

może być spostrzegany przede wszystkim z perspektywy stygmatyzowanego, inaczej niż

w przypadku dyskryminacji, nietolerancji itp. Taka perspektywa nie jest oczywiście jedyną. Duże

znaczenie w teorii stygmatyzacji ma pojęcie „poczucia własnej godności” i samoocena osób

stygmatyzowanych. Działa tu mechanizm samospełniającej się przepowiedni – ludzie oczekują, że

osoby naznaczone będą czuły się gorsze, co doprowadza często do rzeczywistego obniżenia

poczucia własnej wartości tych osób. Kolejną właściwością jest ambiwalencja – co oznacza, że

osoby postronne mogą czuć wobec osób stygmatyzowanych zarówno wstręt, strach, jak i sympatię,

litość czy współczucie. Może to prowadzić do wewnętrznych konfliktów u stygmatyzujących, a co

za tym idzie do krańcowo skrajnego traktowania osób piętnowanych (przesadnie negatywne lub

pozytywne). Ponadto stygmat pełni funkcję oślepiającą. Inne cechy osoby są niedostrzegane lub

marginalizowane. Kolejna właściwość jest szczególnie istotna z perspektywy mojej pracy. Otóż,

wskazuje się, iż stygmat nie ma jedynie charakteru problemu jednostkowego, ale również

grupowego. Poczucie krzywdy i notorycznej stygmatyzacji skłania ludzi do łączenia się i tworzenia

pewnej kultury i ideologii grupowej.55

E. Goffman wyróżnia trzy rodzaje piętna:

1. brzydota cielesna – deformacje fizyczne;

2. wady charakteru – słaba wola, nieopanowane lub/i nienaturalne namiętności,

niebezpieczne przekonania itp (nałogi, zaburzenia psychiczne, bezrobocie, orientacja

homoseksualna56)

3. piętno grupowe – rasa, narodowość i wyznanie – przekazywane z pokolenia na pokolenie,

nakłada jednakowe piętno na wszystkich członków rodziny.57

54 Zob. E. Goffman, op. cit. 55 E. Czykwin, op. cit., s. 44-45. 56 W swojej pracy orientację homoseksualną umieszczam w kategorii piętna grupowego (inaczej niż E. Goffman) ze względu na fakt, że w Polsce homoseksualizm jest odbierany jako moralne zagrożenie funkcjonowania grupy heteroseksualnej. Można uznać, że osoby homoseksualne publicznie popierają i symbolizują wartości niedające się pogodzić z wartościami grupy dominującej utrudniając przy tym socjalizację. W takim rozumieniu orientacja homoseksualna ma znaczenie dla funkcjonowania grupy. Zob. T.F. Heatherton, R.E. Kleck, M. R. Hebl, J. G. Hull, op. cit., s. 61 – 62, 87 – 88. 57 E. Goffman, op. cit., s. 34.

18

Należy zaznaczyć, że niektóre stygmatyzowane kategorie w miarę upływu czasu ulegają

destygmatyzacji (np.: osoby o rudym kolorze włosów), ale niektóre, dotąd neutralne, stają się

stygmatyzowanymi (np.: palacze tytoniu). Wszystkie pozostałe osoby, które nie odbiegają

negatywnie od pierwotnych oczekiwań, więc nie są nosicielami piętna, są nazywane w teorii E.

Goffmana – „normalsami”.58 W rozważaniach o piętnie i procesie piętnowania/stygmatyzacji trudno

pominąć obszar analizy dotyczącej sytuacji osoby piętnowanej, czyli aktora ( w ujęciu E.

Goffmana) oraz piętnującej, czyli widza, często sprawcę tego zdarzenia – „normalsa”. Często to

właśnie nosicieli piętna, jako osób pokrzywdzonych, czyni się podmiotami wszelkich analiz,

pomijając perspektywę drugiej strony… „normalsów”.. W swojej rozprawie doktorskiej zajmuje się

jednak perspektywą i sytuacją osób stygmatyzowanych, dlatego też nie będę poświęcała

w rozważaniach miejsca na analizę dotyczącą osób, które stygmatyzują. Należy jednak pamiętać, że

proces stygmatyzacji ma charakter interakcji i obie perspektywy są równie ważne.

Można wyróżnić sześć wymiarów tworzących piętno wg. E. Goffmana, które warunkują

jednocześnie stopień i sposób reagowania na stygmatyzowanych przez otoczenie „normalsów”

1. Stopnie widoczności stygmatu (płaszczyzna dyskredytacji).59

- Osoba dyskredytowalna (właściwości dyskredytujące, stygmat niejawny) - właściwości nie są

widoczne od razu (gołym okiem) lub jednostka zakłada, że otoczenie w danej chwili nie ma

informacji o jej odmienności, np.: orientacja psychoseksualna, głuchota, analfabetyzm itp.

- Osoba zdyskredytowana(właściwości zdyskredytowane, stygmat jawny) - właściwości są

natychmiast widoczne (gołym okiem) lub jednostka zakłada, że otoczenie ma informacje o jej

odmienności, np.: brak kończyn, ślepota, otyłość itp.

Stygmat, który jest niejawny sprzyja zmniejszeniu jego funkcji destruktywnej, jednak z drugiej

strony wiąże się z trwaniem w niepewności i strachu przed ujawnieniem odmienności. Stygmat

niejawny wymusza strategię kontrolowania informacji i wysyłanych do otoczenia komunikatów.60

Ten rodzaj piętna rodzi ciągłe pytania: Co zrobić? Przyznać się? Zachować w tajemnicy? Stygmat

jawny nie pozostawia szans wyboru i pozwala jedynie na poszukiwanie sposobów poradzenia sobie

z traumatyczną sytuacją, np.: manipulowanie warunkami dla zmniejszenia napięcia.61 Bywa

również, że stygmaty są intencjonalnie ukrywane, jeśli oczywiście, ich charakter na to pozwala.

W przypadku ukrywania stygmatów ich nosiciel stosuje techniki aktorskie w aktach

autoprezentacji.62 Osoby ukrywające stygmaty odwracają od nich uwagę wykorzystując różnorodne

środki i techniki: makijaż, strój itp. Nosiciele piętna często używają telefonu i Internetu do

58 Ibidem, s. 35. 59 B. Pawlica, op. cit., s. 42 – 43. 60 E. Czykwin, op. cit., s. 145. 61 Ibidem, s. 43, M. Mużyło, Stygmatyzacja osoby z rdzeniowym zanikiem mięśni, w: E. Czykwin, M. Rusarczyk (red.), Gorsi Inni – badania, Białystok 2008, s. 111. 62 E. Czykwin, op. cit., s. 145.

19

podtrzymywania kontaktów interpersonalnych (zastępowanie kontaktu face to face). Choć

ukrywanie stygmatu jest pewnego rodzaju radzeniem sobie z sytuacją bycia jego nosicielem, to

jednak ma ono negatywne konsekwencje (tworzenie dodatkowych barier w kontaktach

międzyludzkich, utrudnianie konstruktywnych rozwiązań problemów, ryzyko, że „prawda wyjdzie

na jaw” itp.)

2. Przebieg, zmiana atrybutu w czasie, tzn.: czy piętno jest przejściowe, minie,

czy też jest stałe. Przebieg stygmatu jest zróżnicowany. E. Czykwin wymienia następujące

czynniki, które określają go w istotny sposób:

- jawność – skrytość (patrz wyżej).

- izolacja – warunki wolnościowe. Warunki wolnościowe sprzyjają przystosowywaniu się osób ze

stygmatem do funkcjonowania w społeczeństwie.

- rokowania co do przebiegu stygmatu. Oczywiste jest, że brak rokowań na poprawę sytuacji

stygmatyzowanego, na złagodzenie lub całkowite zniknięcie stygmatu pogarsza sytuację nosiciela

stygmatu nie tylko z jego własnej perspektywy, ale również z perspektywy relacji społecznych.63

- gwałtowność lub stałość przebiegu – stopniowe nabywanie stygmatu, np.: w wyniku starzenia się

jest mniej destruktywne niż nabycie go w sposób gwałtowny i niespodziewany.

- społeczne wartościowanie stygmatu, np.: stygmat związany z popełnieniem morderstwa ma

większą rangę niż jąkanie się.

- uciążliwość stygmatu dla innych. Są pewne rodzaje piętna, które czynią ich nosicielami

w większym stopniu zależnymi od „normalsów”, np.: osoby na wózkach inwalidzkich vs osoby

innego wyznania.

- wsparcie społeczne. Przebieg stygmatu jest łagodniejszy, kiedy w otoczeniu osoby piętnowanej są

inni, którzy stanowią dla niej wsparcie, akceptują, rozumieją…64

3. Destruktywność – im bardziej piętno jest widoczne, niebezpieczne,

nieestetyczne i stresujące, tym bardziej destruktywnie wpływa na relacje międzyludzkie. Jak pisze

E. Czykwin, to właśnie „odstępstwa od społecznie uznawanych norm oraz nieprzewidywalność

stanowią wskaźniki niszczącej siły stygmatu, a nie jego pozaspołeczna dotkliwość dla

naznaczonego.”65

4. Estetyka – im bardziej piętno zaburza posiadane przez nas kategorie piękna, a

bliżej dotyka brzydoty, tym gorzej wpływa na interakcje społeczne. Niestety, to pierwsze wrażenie

jest związane z doznaniami natury estetycznej. Wygląd zewnętrzny jest elementem wystawiającym

osobę na ocenę innych. Osoby urodziwe, ładne pod względem fizycznym uznawane są

63 Ibidem, s. 168. 64 Ibidem, s. 167 – 170. 65 Ibidem, s. 171.

20

automatycznie za osoby dobre, szlachetne, uczciwe.66 Niezaprzeczalnie, zatem osoby z widocznym

stygmatem dotyczącym wyglądu zewnętrznego, tj.: poparzone ciało, karłowatość, utykanie,

zniekształcona twarz itp. są w szczególnie trudnej sytuacji. Nie są bowiem w stanie sprostać

kanonom estetyki współczesnego świata „normalsów”.

5. Pochodzenie stygmatu (pochodzenie cechy piętnującej).67

- Stygmat wrodzony, wzorce karier moralnych: - socjalizowanie osoby do swej niekorzystnej

sytuacji- rozłożenie nad osobą piętnowaną parasola ochronnego.

- Stygmat nabyty, wzorce socjalizacji: - osoba nabywa stygmat w trakcie życia, - osoba dowiaduje

się, że od urodzenia jest nosicielem piętna.

W zależności od pochodzenia stygmatu, zachowania i działania nosicieli piętna będę odmienne.

Szczególnie trudna wydaje się sytuacja nabycia stygmatu w toku życia w obu wzorcach

socjalizacyjnych. W tym przypadku jednostka „zasmakowała” życia „normalsów”, a także miała

szansę zapoznać się z informacjami dotyczącymi nosicieli piętna, co prawdopodobnie utrudni jej

redefinicję swojego „ja”.68

6. Niebezpieczeństwo związane ze stygmatem nie dotyczy nosiciela, ale członków

społeczeństwa, którzy oceniają na ile dany stygmat może im zagrażać. Im bardziej zagrażający,

niebezpieczny stygmat, tym jego wpływ na relacje międzyludzkie jest bardziej destruktywny.69

2. Wybrane grupy stygmatyzowane w społeczeństwie polskim

W oparciu o wyznaczone przez E. Goffmana rodzaje/kategorie piętna za osoby społecznie

stygmatyzowane (w naszej kulturze) można uznać: osoby niepełnosprawne, nieuleczalnie

i przewlekle chore (często również ich rodziny), osoby o szpecącym wyglądzie (widoczne blizny,

bez nosa itp.), bezdomni, bezrobotni, samotne matki, dzieci z domów dziecka, osoby uzależnione,

osoby starsze, mniejszości narodowe, religijne, rasowe i seksualne (homoseksualne

i transseksualne), przedstawicieli niektórych zawodów (kat, pracownik prosektorium i zakładu

pogrzebowego, ginekolog, który dokonał aborcji, prostytutki), osoby chore psychicznie lub leczone

psychiatrycznie, skazani, osoby otyłe, osoby bardzo niskie i bardzo wysokie, osoby noszące

dezawuujące imiona lub nazwiska itp.

W tym podrozdziale szczegółowej charakterystyce poddam tylko te grupy stygmatyzowane,

które są przedmiotem zainteresowania moich badań. Będą to:

66 E. Czykwin, op.cit., s. 173. 67 M. Malec, op. cit., s. 25. 68 Ibidem, s. 25. 69 M. Mużyło, op. cit., s. 117 – 120.

21

- osoby chcące popełnić samobójstwo i niedoszli samobójcy oraz rodziny samobójców

(również niedoszłych);

-osoby chore na schizofrenię;

- osoby niepełnosprawne;

- osoby uzależnione i współuzależnione od alkoholu;

- osoby doświadczające przemocy domowej;

- osoby homoseksualne

2.1.Osoby chcące popełnić samobójstwo i niedoszli samobójcy oraz rodziny

samobójców (również niedoszłych)

Pomimo dużego zainteresowania problematyką samobójstw i istnienia wielu publikacji na

ten temat, nie udało znaleźć jednoznacznej odpowiedzi na pytanie czym jest samobójstwo i jakie są

jego przyczyny. „Samobójstwo jest bowiem zjawiskiem złożonym w zamiarze,

w uwarunkowaniach, w sposobie wykonania, a przede wszystkim w dynamice i motywacji.”70

Nieustannie trwają dyskusje nad tym, co należy uważać za akt samobójczy. Lekarze, etycy,

socjolodzy, pedagodzy, psycholodzy i prawnicy postrzegają samobójstwo z różnych perspektyw

i stąd wątpliwości: czy samobójstwo to, jak pisze C.M. Cekiera, już sama ogólna skłonność do

autodestrukcji (samouszkodzenia, samoniszczenia), czy tylko wyraźny czyn samobójczy

powodujący śmierć; czy wreszcie sedno tkwi wyłącznie w zamiarze — intencji — człowieka

pozbawiającego się życia?71 W tych rozważaniach definicyjnych warto zwrócić uwagę na

koncepcję E. Durkheima, który uważał, że samobójstwo jest przejawem patologii społecznej.

Wyróżnił on trzy rodzaje samobójstw ze względu na motywy: egoistyczne, altruistyczne,

anomiczne.72 Do tej grupy M. Jarosz dodała samobójstwo fatalistyczne.73 E. Durkheim wprowadził

również pojęcie społeczeństwa suicydogennego, które stwarza warunki i okoliczności sprzyjające

realizacji dążeń do samozniszczenia.74 Zwraca się również uwagę na definicje K. Dąbrowskiego, B.

Hołysta, który uważa, że akt samobójczy musi być wcześniej czynem wyobrażonym, pożądanym i

usiłowanym. Cały ten ciąg kończy się samobójstwem dokonanym, czyli zamachem na własne życie

kończącym się śmiercią.75 Współcześnie dzieli się samobójstwa na dokonane (udane) i na

samobójstwa usiłowane (zamachy). Do tych ostatnich zalicza się działania, których intencją było

odebranie sobie życia, ale splot wydarzeń, nieprzewidziane okoliczności itp. uniemożliwiły zgon.

70 C.M. Cekiera, Psychologiczne i aksjologiczne aspekty samobójstw, „Suicydologia”, tom 1, 2005/1, s.23. 71 Ibidem. 72 Por. E. Durkheim, Samobójstwo. Studium z socjologii, Warszawa 2006. 73 Por. M. Jarosz, Samobójstwa, Warszawa 1997. 74 Por. E. Durkheim, op.cit. 75 C.M. Cekiera, op.cit.,s. 23; Zob. także: B. Hołyst, Suicydologia, Warszawa 2002.

22

Zwraca się również uwagę na próby samobójcze, które często mają za zadanie nawiązanie kontaktu

z otoczeniem, wymuszenie czegoś, demonstrację uczuć, stanu psychicznego itp. Jest to rodzaj

wołania o pomoc.76 Jak już wspominałam wcześniej zachowania suicydalne są wynikiem działania

wielu uwarunkowań: biologicznych, psychologicznych i społecznych.

Niestety, niezależnie od uwarunkowań, motywacji, od tego czy próba samobójcza była

skuteczna czy nie, samobójstwo jest traktowane jako rodzaj zachowania dewiacyjnego, czyli

takiego, które stanowi odejście od powszechnie obowiązujących norm poprzez nietypowe,

sprzeczne zachowanie, myślenie czy postępowanie. Dzieje się tak dlatego, że śmierć samobójcza

ma wymiar społeczny. Jak pisze B. Hołysz, pomimo tego, że decyzja o rozstaniu z życiem jest

indywidualna, to jednak każdy człowiek pełni w społeczeństwie wiele ról.77 Jest to związane

z następującymi założeniami:

1. „Żyje się dla kogoś, z kimś, w celu przekształcania czyjegoś losu. Życie nie jest

tylko prawem, ale także moralnym obowiązkiem.

2. Człowiek odbierający sobie życie obraża system aksjologiczny obowiązujący

w danym środowisku.”78

To naruszenie powszechnie przyjętych norm, zasad skutkuje zachwianiem równowagi

systemu, grupy społecznej. Nie ma zatem wątpliwości, że samobójcy (również Ci, którzy przeżyli)

są ludźmi, którzy w radykalny sposób nie podporządkowują się ustalonym zasadom, a także

preferują inny niż powszechnie uznawany system wartości. Chociaż, jak pisze B. Karwat,

współcześnie zachowania wobec samobójców, niedoszłych samobójców lub ich rodzin nie są już

tak radykalnie dyskryminujące jak kiedyś, to jednak samobójstwo nie jest czynem społecznie

akceptowanym. Można również uznać, że zjawisko samobójstwa stanowi, w tym również w Polsce,

temat tabu.79 I.H. Makinen oraz M. Boldt zwracają uwagę na fakt, że próby wyjaśnienia i

zrozumienia zachowań samobójczych powinny być (są) podejmowane w kontekście „kulturowych

postaw wobec nich, prawnych regulacji tego problemu i całego kulturowo-normatywnego systemu,

który obejmuje zespół idei, wyobrażeń, norm moralnych i system symboli w ramach

zinternalizowanych wzorów zachowań, które wyznaczają postawy i reakcje na samobójstwo

i według których jednostki oceniają ich własne zachowania i postawy wobec tego zjawiska.”80

W związku z powyższym postawa wobec samobójstwa czy też samobójców jest osadzona w

normach prawnych i moralnych związanych z daną kulturą, religią. Samobójstwo może być zatem

76 Ibidem, s. 24. Zob. także: A. Urbanek, L. Bednarski, Śmierć samobójcza - perspektywa kryminalistyczna i pedagogiczna, Kraków 2012. 77 B. Hołyst, Człowiek w sytuacji trudnej, w: K. Marzec – Holka (red.), Społeczeństwo, edukacja, demokracja. Nowe wyzwania w pracy socjalnej, Bydgoszcz 2000, s. 91. 78 Ibidem. 79 B. Karwat, Samobójstwa jako zjawisko społeczne szczególnej wagi¸ źródło: http://www.stricte.free.ngo.pl/samob.pdf (10.11.2010r), s. 8-9. 80 W. A. Brodniak, Kontrowersje wokół socjologicznych koncepcji samobójstw, „Suicydologia”, tom 1, 2005/1, s. 19.

23

w danej kulturze traktowane jako niewybaczalny grzech, bezmyślny akt, rytualne i honorowe

zobowiązanie lub przejaw praw człowieka. Oczywiste jest zatem, że konsekwencją przyjętej

w danym społeczeństwie, kulturze oceny aktu samobójczego jest społeczna reakcja na ten

problem.81

W społeczeństwie polskim, które jest w przeważającym procencie katolickie samobójstwo jest

traktowane jako grzech ciężki. Świadome pozbawienie siebie życia lub samo podjęcie takiej próby

traktowane jest jako zamach na wartość niemal najwyżej cenioną w naszej kulturze (i w wielu

innych). Badania prowadzone przez I.K. Mäkinena wykazały, między innymi, istotną, szczególnie

w Polsce, korelację pomiędzy wiarą w Boga, a akceptacją samobójstwa.82 Widoczne są zmiany w

postawie Kościoła Rzymskokatolickiego wobec zjawiska samobójstwa na przestrzeni wieków.

Samobójcy i ich rodziny nie są już prześladowane, ale Kościół Rzymskokatolicki (oraz inne

większe Kościoły religii chrześcijańskiej) potępia samobójstwo z trzech powodów. „Po pierwsze

dlatego, gdyż wszystkie żywe rzeczy w sposób przyrodzony kochają same siebie, chroniąc same

siebie i przeciwstawiając się własnej śmierci. Samobójstwo jest więc przeciwstawieniem się tej

ogólnej tendencji w świecie istot żywych. Po drugie, jako że każda część należy do całości, więc

jako ludzie jesteśmy częścią jakiejś wspólnoty. Dlatego popełniając samobójstwo samobójca czyni

zło całej wspólnocie. Po trzecie, katolicy uważają, że życie jest darem Bożym danym człowiekowi

i dlatego podlega Jego, Bożej woli. Tylko Bóg daje życie i tylko On może człowiekowi je odebrać.

Ta zasada wskazuje na fakt, że kto zabija siebie samego, to grzeszy przeciw Bogu.”83 Samobójstwo

ponadto wydaje się wykroczeniem, zbrodnią przeciwko moralności, etyce…84 Każdy z nas,

żyjących w społeczeństwie polskim i nie tylko uczy się od dziecka, że samobójstwo to czyn

haniebny, grzeszny; że samobójcy to ludzie słabi, egoistyczni, manipulujący. Jednak, jak pisze D.L.

Conroy, żadne badania nie dowiodły, że samobójcy mają te cechy.85 To jednak wydaje się

nieważne, samobójca (również niedoszły) jest napiętnowany. Społecznemu wykluczeniu podlegają

również rodziny osób, które popełniły lub próbowały popełnić samobójstwo. Bliscy samobójców

często doświadczają pewnej zmowy milczenia, wymownej ciszy, odmawia się im niejako prawa do

żałoby po stracie (uczuciu żalu, smutku po śmierci samobójczej może towarzyszyć poczucie winy,

odpowiedzialności za to, co się stało). Badania wskazują, że bliscy, np.: dzieci, których rodzice lub

rodzeństwo popełnili samobójstwo po powrocie do środowiska szkolnego zostali poddani przez

81 Por. ibidem. 82 I.H. Mäkinen, Akceptacja samobójstwa oraz jej korelaty w Europie Wschodniej i Zachodniej w okresie przemian ustrojowych, „Suicydologia”, tom 2, 2006/1, s. 12 – 13. 83 M. Kropidłowski, Religie wobec samobójstwa, źródło: http://www.racjonalista.pl/kk.php/s,3948 (10.11.2010r). Zob. także: K. Varga, Paradoksy samobójstwa, źródło: http://wyborcza.pl/1,99494,7523656,Paradoksy_samobojstwa.html (10.11.2010r). 84 K. Szymański, Samobójstwo – dramat jednostki i reakcja społeczeństwa, źródło: http://krytyka.org/index.php/artykuy-naukowe/rone/278#comments (11.11.2010r). 85 D.L. Conroy, The stigma of suicide within us, źródło: http://www.metanoia.org/suicide/stigma.htm (10.11.2010r).

24

rówieśników i nauczycieli surowemu traktowaniu: wyszydzanie, opinie, że ten, kto popełnił

samobójstwo pójdzie do piekła, że nie należy się zbliżać, bo roznoszą się „zarazki samobójstwa”

itd.86 Takie reakcje, które niejednokrotnie wynikają z nieporozumień, braku wiedzy, powodują, że

przyznanie się do podjęcia próby przez niedoszłego samobójcę lub powiedzenie, że straciło się

kogoś w wyniku śmierci samobójczej jest odwlekane, ukrywane z poczucia wstydu, winy, lęku

przed reakcją.87 Samobójstwo jest czynem tak niepojętym dla większości ludzi, że trudno

identyfikować się z ofiarami lub współczuć rodzinom. Postawy wobec tego zjawiska charakteryzują

się niezrozumieniem i brakiem tolerancji. Badania dotyczące akceptacji samobójstwa i zachowań

dyskusyjnych w Europie dowodzą, że niemal 57% respondentów z wybranych europejskich krajów,

uważało, że samobójstwa nigdy nie da się usprawiedliwić i z powodu lęku, który budzi jest

nieprzychylnie przyjmowane przez społeczeństwo.88 To wszystko przyczynia się do tego, że

osobom, które przeżyły próbę samobójczą, mają myśli samobójcze czy straciły bliskich w taki

sposób trudno jest sięgać po pomoc, czują się napiętnowane i zostają ze swoim problemem zupełnie

same.89 Po pewnym czasie osoby z piętnem samobójstwa zaczynają poszukiwać wsparcia, którego

często nie daje im z podanych już wcześniej względów otoczenie najbliższe. Szukają one pomocy

wśród osób, które przeżywają/przeżyły to samo, borykają się z tym przygnębiającym stygmatem.

2.2.Osoby chore na schizofrenię

Już od wielu wieków ludzie chorzy psychicznie budzili lęk w społeczeństwie. Związany był

on z dziwnymi zachowaniami ludzi „obłąkanych” odbiegającymi od ogólnie przyjętych norm

społecznych. Chorych psychicznie, podobnie jak chorych na ciele (np.: trąd) zamykano lub

wypędzano z dala od osad ludzkich.90 Praktyki tego rodzaju miały na celu oczyszczenie

społeczeństwa i wykluczenie ludzi niewygodnych, budzących lęk, kierujących się innymi regułami.

Współcześnie również choroba psychiczna i jej objawy traktowana jest jako zagrożenie dla

ustalonego, panującego ładu społecznego.91

86 Za: C. Davies, B. Hinger, Assessing the needs of survivors of suicide, http://www.calgaryhealthregion.ca/programs/mhpip/pdf/AssessingNeedsofSurvivorsReport%5B1%5D%5B1%5D.pdf 87 Zob. http://www.fiercegoodbye.com/?S=10 (09.11.2010r) 88 I.H. Mäkinen, op.cit., „Suicydologia”, tom 2, 2006/1, s. 11. 89 Zob. http://www.chooselife.net/AboutSuicide/SucideandStigma.asp (9.11.2010r), http://www.suicideinfo.ca/csp/assets/alert62.pdf (9.11.2010r); A. Janski, Societal Stigma Closes the Caskets from Suicide, źródło: http://www.namistl.org/images/pdf/articles/social_stigma.pdf (9.11.2010r) 90 D. Raś, Osoby stanowiące zagrożenie społeczne (od średniowiecza do czasów współczesnych), w: B. Nosek – Kita (red.), Kontakty z ludźmi innymi jako problem wychowania, opieki i resocjalizacji, Katowice 2000, s. 132. 91 Zob. A. Bielańska, Solidarni z chorującymi psychicznie, w: „Dla nas” 2007, nr 11.

25

W 1911 roku po raz pierwszy użyto nazwy „schizofrenia” dla określenia pewnych wspólnych

jednostek nozologicznych.92 Diagnoza schizofrenii nie należy do łatwych, tym bardziej, że nie

można jej stwierdzić w oparciu o badania naukowe. Mogą one jedynie pomóc w wykluczeniu

innych przyczyn objawów schizofrenopodobnych. Diagnozuje się ją zatem poprzez wywiad

kliniczny. Schizofrenia może mieć wiele postaci: schizofrenia prosta, paranoidalna, hebefrenia i

katatonia. Każdy z rodzajów schizofrenii różni się objawami, przebiegiem i rokowaniem, ale

posiada również pewne cechy wspólne.93 Nie podlega jednak wątpliwościom fakt, że zachowanie

schizofrenika, który w sposób naturalny uzewnętrznia objawy swojej choroby (urojenia,

halucynacje, trudność w kontaktach, labilność w zachowaniu i uczuciach itd.), jak każda inna

choroba psychiczna łamie powszechne, niepisane prawa. Reakcja społeczna na ten fakt może być

dwojaka: zaprzeczenie (zachowanie jest ignorowane i racjonalizowane) lub naznaczenie.94 Jak pisze

E. Kiwierowicz we wnioskach ze swoich badań dot. stygmatu schizofrenika95 stygmat ten jest silny,

awersyjny i prowadzi do poczucia społecznego wykluczenia, marginalizacji, stygmatyzacji.

Poczucie to może mieć charakter wyobrażony lub rzeczywisty, ale w obu tych przypadkach

zaznacza się interakcyjny charakter stygmatu schizofrenii – społeczne rozumienie schizofrenii

warunkuje również kreowanie zachowań i postaw ludzi chorych. Schizofrenia i jej stygmat jest tym

bardziej bolesny, że dotyczy niemal wszystkich sfer życia i ma moc sprawczą trwałego usunięcia ze

społeczeństwa jednostki stygmatyzowanej, nawet osoby, która została trwale wyleczona ze

schizofrenii. Autorka zaznacza, że być może to zetknięcie z „normalsami” (w nazewnictwie E.

Goffmana) tworzy najbardziej dotkliwy „syndrom schizofrenii”.96 Stygmatyzująca postawa wobec

osób chorych na schizofrenię (i w ogóle chorych psychicznie) wynika, między innymi, z czterech

następujących przekonań97:

1. Chory psychicznie jest niebezpieczny.

2. Chory ponosi częściową odpowiedzialność za swój stan.

3. Cierpi na chorobę, która jest chroniczna i trudna do leczenia.

4. Jest nieprzewidywalny i niezdolny do należytego wypełniania ról społecznych.98

92 E. Kiwierowicz, Stygmat schizofrenika, w: E. Czykwin, M. Rusarczyk (red.), Gorsi Inni – badania, Białystok 2008, s. 108, tutaj również więcej informacji nt. schizofrenii. 93 Więcej E. Kiwierowicz, op. cit., s. 169 – 172. 94 B. Pawlica, op. cit., s. 46 – 48. 95 Więcej o badaniach: E. Kiwierowicz, op. cit., s. 173 – 182. 96 Ibidem, s. 182. 97 Zob. B.Mueller, C. Nordt, Lauber i in., Social support modifies perceived stigmatization in the first years of mental illness: A longitudinal approach, “Social Science & Medicine”, volume 62, 1/2006, s. 39-49. 98 E. Jackowska, Stygmatyzacja i wykluczenie społeczne osób chorujących na schizofrenię – przegląd badań i mechanizmy psychologiczne, „Psychiatria Polska”, tom XLIII, 6/2009, http://www.psychiatriapolska.pl/uploads/images/PP_6_2009/Jackowska%20s655_page_Psychiatria%20Polska%206_2009.pdf (10.09.2010), za: Angermeyer MC, Matschinger H. The stereotype of schizophrenia and its impact on discrimination against people with schizophrenia: Results from a representative survey in germany. Schizophr. Bull. 2004.

26

Jak pisze E. Jackowska: „najbardziej powszechną konsekwencją stygmatyzacji człowieka

z zaburzeniami zdrowia psychicznego jest pozbawienie go możliwości podejmowania ról

rodzinnych i zawodowych, pozbawienie kontaktów towarzyskich, czyli faktyczne wykluczenie

społeczne. Przypisywanie mu roli osoby małowartościowej, bezużytecznej, powoduje ograniczenie

jego aktywności, a na zasadzie samospełniającego się proroctwa umniejsza kompetencje

intelektualno-społeczne, wtórnie pogłębiając społeczną alienację.”99 Warto zauważyć, że w wyniku

wykluczenia społecznego osoby chore na schizofrenię są zagrożone ubóstwem. Okazuje się, że

zaledwie 2% chorych na schizofrenię pracuje w pełnym wymiarze godzin, a przecież praca

zawodowa jest czynnikiem wpływającym na poprawę samopoczucia schizofreników. Większość

osób chorych utrzymuje się z renty socjalnej przez co ich adaptacja do „normalnego” życia jest

utrudniona.100 Istnieją oczywiście mechanizmy psychologiczne wyjaśniające postawy

stygmatyzujące – są to skondensowane czynniki związane z postawami poznawczymi,

emocjonalnymi, zachowaniami i wpływami zewnętrznymi, m.in.: lęk, dysonans poznawczy,

poczucie przynależności i identyfikacji grupowej itd.101

2.3. Osoby niepełnosprawne

Pojęcie „niepełnosprawność” przysparza wielu problemów definicyjnych i podlega ciągłym

przeobrażeniom.102 Jeśli jednego człowieka nazywamy niepełnosprawnym, to znaczy, że istnieje

również człowiek pełnosprawny? Odpowiedź na to pytanie jest trudna, bo żaden człowiek nie jest

wolny od mniejszych czy większych ograniczeń, które w pewnym stopniu wpływają na

ograniczenie jego pełnoprawności.103 Za osoby niepełnosprawne uważane są takie, które np.: mają

trudność z otrzymaniem i/lub utrzymaniem pracy ze względu na zmniejszenie sprawności fizycznej

lub umysłowej lub jak pisze J. Kostrzewski są upośledzone w wyniku procesu: uszkodzenie

zdrowia – ograniczenie czynności człowieka – czasowe lub trwałe upośledzenie fizyczne i/lub

psychiczne – uzależnienie społeczne.104 Można uznać, że „istnienie uszkodzeń lub ograniczeń

funkcjonalnych organizmu oraz wynikające z nich skutki dla funkcjonowania społecznego osób

99 E. Jackowska, op.cit.. 100 Por. http://www.drogadosiebie.pl/schizofrenia/o_chorobie/charakterystyka/jak_spoleczenstwo_postrzega_chorych_na_schizofrenie (20.08.2012r) 101 Ibidem. 102 J. Kirenko, Pojęcie i zakres niepełnosprawności, w: W. Janocha (red.), Niepełnosprawność. Wybrane aspekty sytuacji osób niepełnosprawnych i ich rodzin, Kielce 2006, s. 11 – 21. 103 Zob. M. Malec, Kiedy przekraczamy granice nie/sprawności, w: R. Bibik, A. Urbanek (red.), Człowiek w sytuacji (bez)nadziei – konteksty teoretyczne i praktyczne, Legnica 2011, s. 117 – 127. 104 E. Bęben – Kuter, Niepełnosprawni w świadomości społecznej, „Tolerancja. Studia i szkice”, t. VI, Częstochowa 1999, s. 129. zob. także: S. Taylor, B. Shoultz, P. Walker, Disability studies: information and resources, 2003, http://thechp.syr.edu/Disability_Studies_2003_current.pdf (29.10.2012).

27

nimi dotkniętych” stanowią dwa podstawowe kryteria określające niepełnosprawność.105 Za osoby

z niepełnosprawnością fizyczną można uznać osoby z uszkodzonym narządem ruchu oraz osoby

z przewlekłymi schorzeniami narządów wewnętrznych.106

Ludzie często nie rozumieją odmienności osób niepełnosprawnych i narzucając im pewne

oczekiwania związane z zachowaniem w określonych sytuacjach, są zawiedzeni, że dzieje się

inaczej niż się spodziewali.107 Bezdyskusyjne wydaje się stwierdzenie, że ograniczenia

i niepełnosprawności fizyczne wpływają w pewien określony sposób na interakcje społeczne.108

Niepełnosprawności fizyczne, które kojarzą się najczęściej z korzystaniem z wózka inwalidzkiego

(choć nie zawsze tak bywa, a także przyczyny wykorzystania wózka bywają różne) powodują

znaczne ograniczenia i trudności we wszystkich sferach funkcjonowania człowieka –

osobowościowej, rodzinnej, społecznej czy zawodowej.109 Zarówno autobiografie osób

niepełnosprawnych jak i liczne badania empiryczne dowodzą tego, że ludzie mający trudności ze

sprawnością fizyczną doświadczają ze strony społeczeństwa (innych ludzi) interakcji, które są dla

nich niezmiernie trudne: wpatrują się, przyglądają, oglądają, wyśmiewają się, są przesadnie

pomocni i serdeczni, albo ignorują.110 Ludzie mają zatem tendencje do unikania, ograniczania

kontaktów z osobami niepełnosprawnymi, ale także podejmują działania przeciwko (np.: przeciw

integracji dzieci zdrowych z chorymi).111 Autorzy112 zwracają uwagę, że tego typu relacje mają

niesprawiedliwe i dysfunkcjonalne konsekwencje. Często osoby uczestniczące w badaniach są

z góry uprzedzone i wykazują zachowania unikające wobec osób niepełnosprawnych.113 Okazuje

się również, że istnieją pewne rozbieżności pomiędzy zachowaniami werbalnymi i niewerbalnymi

jednostek uczestniczących w interakcjach z osobami stygmatyzowanymi pod względem fizycznym.

Wynika to, zdaniem Kleck’a i współpracowników z większą możliwością kontrolowania zachowań

werbalnych (konieczność bycia „dobrym” dla osoby chorej) w porównaniu z zachowaniami

105 Ibidem. 106 D. Opioła, Promocja Osób Niepełnosprawnych na rynku pracy, źródło: http://www.forestap.republika.pl/niepelnosprawnosc.htm, (10.09.2010). Zob. także: R. Niecikowska, Kim była i kim jest osoba niepełnosprawna, A. Bilska, Kto jest osobą niepełnosprawną w polskim prawie, „Socius”, 1/2009, s. 5 – 7, 11 – 14; por. Raport o sytuacji osób niepełnosprawnych w Polsce, źródło: http://www.cbe.wshe.lodz.pl, (20.08.2012). 107 E. Bęben – Kuter, op.cit.. 130. Zob. także: J. Śliwak, Psychospołeczne problemy niepełnosprawności, w: E. Rutkowska (red.), Pracownik z niepełnosprawnością, Lublin 2007. 108 T.F. Heatherton, R.E. Kleck, M. R. Hebl, J. G. Hull, op.cit., s. 384. 109 B. Mazur, S. Byra, Wsparcie społeczne osób z niepełnosprawnością ruchową, „Auxilium Sociale”, 3/4/2004, s. 149. 110 T.F. Heatherton, R.E. Kleck, M. R. Hebl, J. G. Hull, op.cit., s. 385. 111 E. Bęben – Kuter, op.cit., s. 130; zob.także: L. Marszałek, A. Padrak, Niepełnosprawność jako determinanta automarginalizacji społecznej, A. Fidelus (red.), Oblicza wykluczenia i marginalizacji społecznej, Warszawa 2011, s.140 – 157. 112 T.F. Heatherton, R.E. Kleck, M. R. Hebl, J. G. Hull, op.cit., s. 386. 113 Zob. D. Piechowicz, Tacy sami, czy inni – proces socjalizacji osób niepełnosprawnych, „Socius”, 1/2009, s. 23 – 25.

28

niewerbalnymi.114 Niestety, to właśnie te bardziej automatyczne i nieświadome zachowania mają

większe, negatywne znaczenie w percepcji osób niepełnosprawnych. Oprócz stygmatyzacji

przejawiającej się w interakcjach międzyludzkich dostrzegalne są również ograniczenie społeczne i

środowiskowe. Zaliczają się do nich m.in.: językowy sposób określania niepełnosprawności

(kojarzące się często z osobami gorszymi, drugiej klasy, zwracające uwagę właśnie na cechę

piętnowaną, a nie na inne, które nie mają z tym związku itp.), czyli np.: „inwalida”, „niedołężny”,

„upośledzony”. Kolejną przejawem stygmatyzacji jest środowisko fizyczne, które rzadko bierze pod

uwagę ograniczone możliwości niektórych mieszkańców – utrudniony dostęp do niektórych miejsc

użyteczności publicznej, wszelkiego rodzaju bariery architektoniczne, brak odpowiednio

dostosowanych środków komunikacji miejskiej itd.115

Należy zaznaczyć, że stopień i konsekwencje stygmatyzacji nie są jednakowe we wszystkich

rodzajach niepełnosprawności fizycznej. Powyższe przejawy stygmatyzacji zależą od następujących

czynników:

- niepełnosprawność widoczna czy niewidoczna,

- niepełnosprawność kontrolowana czy niekontrolowana,

- stopień w jakim dana niepełnosprawność ogranicza możliwości poruszania się.

Warto również zwrócić uwagę, że dla części osób niepełnosprawnych proces wycofywania

się z głównego nurtu życia został zapoczątkowany już w dzieciństwie, kiedy to takie osoby zostały

„oddelegowane” do odrębnych instytucji (np.: szkoły specjalne, domy opieki) i tam wcielono je

w role chorego i innego.116

2.4.Osoby uzależnione i współuzależnione od alkoholu

Alkoholizm określany jest jako choroba oraz zespół uzależnienia. B. Wilson definiuje

alkoholizm jako zaburzenie trzyskładnikowe: fizyczne, psychiczne oraz społeczne. We wszystkich

tych obszarach można zauważyć pewne symptomy wskazujące na uzależnienie od alkoholu.

Uzależnienie psychiczne ujawnia się w psychicznej potrzebie okresowego lub przewlekłego

przyjmowania określonego środka dla doznania przyjemności lub nie odczuwania przykrości.

Alkohol służy zatem osiągnięciu komfortu psychicznego.117 Uzależnienie fizyczne stanowi bardziej

zaawansowaną postać tej choroby. W tym przypadku dochodzi do włączenia alkoholu w cykl

fizjologicznych przemian tkankowych organizmu. Konsekwencją braku odpowiedniego stężenia

alkoholu są poważne zaburzenia w komórkowych procesach biochemicznych – objawy ze strony 114 T.F. Heatherton, R.E. Kleck, M. R. Hebl, J. G. Hull, op.cit., s. 387, za: R.E. Kleck, H. Ono, A.H. Hastorf, The effects of physical deviance upon face-to-face interaction, “Human Relations”, 19/1966, s. 425 – 436. 115 T.F. Heatherton, R.E. Kleck, M. R. Hebl, J. G. Hull, op.cit., s. 390. 116 H. Żuraw, Udział osób niepełnosprawnych w życiu społecznym, Warszawa 2008, s. 251. 117 M. Przybysz – Zaremba, Terapia profesjonalna i samopomoc w uzależnieniu alkoholowym, Toruń 2006.

29

układu pokarmowego, układu krążenia oraz układu wegetatywnego, a także zaburzenia psychiczne,

tzw.: głód alkoholowy, zespół abstynencyjny. Kolejnym aspektem jest uzależnienie społeczne

związane z pewnymi zwyczajami, tradycjami, grupami społecznymi czy zawodami.118

Niestety, alkoholizm niesie ze sobą pewne określone konsekwencje mające przykre

znaczenie nie tylko dla alkoholika, ale również, w pewnych wymiarach, dla innych osób z jego

otoczenia. Istotne i bardzo dotkliwe dla osoby uzależnionej są konsekwencje zdrowotne, o których

pisałam wyżej. Oprócz dolegliwości związanych z zaburzonym/uszkodzonym funkcjonowaniem

poszczególnych układów: pokarmowego, krążenia, nerwowego, oddechowego dochodzą jeszcze

m.in.: majaczenia alkoholowe, halucynoza, paranoja i padaczka alkoholowa. Są to zaburzenia o

charakterze psychicznym powiązane z powikłaniami somatycznymi.119 Specyficzne zachowanie

osoby uzależnionej od alkoholu niesie również konsekwencje rodzinne. Przede wszystkim

alkoholizm powoduje zaburzenia emocjonalne u osób współuzależnionych. Życie alkoholika toczy

się wokół alkoholu, a życie jego rodziny wokół niego… Członkowie rodziny alkoholika znajdują

się pod wpływem chronicznego napięcia i stresu, które to stany są konsekwencją przeżyć

domowych związanych z zachowaniami alkoholika (awantury, incydenty alkoholowe, konflikty,

postawy destrukcyjne i autoagresywne, przemoc psychiczna lub/i fizyczna120). Dysfunkcjonalny

dom stwarza podłoże do wielu zaburzeń w funkcjonowaniu jego mieszkańców, przede wszystkim

dzieci, u których stan zagrożenia bezpieczeństwa stwarza niekorzystne warunki rozwoju.

W rodzinach z problemem alkoholowym występuje wiele negatywnych cech, jak na przykład:

zachowania agresywne, przestępcze, postawy lekceważenia obowiązków zawodowych

i społecznych, niewłaściwa opieka, niemożność zaspokajania podstawowych potrzeb, niski poziom

kultury itd. Występowanie tych cech powoduje u członków rodziny, szczególnie u dzieci, poczucie

społecznego odrzucenia, stygmatyzacji, wstyd za alkoholizm członka rodziny…121 Uzależnienie od

alkoholu ma również negatywne konsekwencje w wymiarze społecznym. Patogenny charakter

alkoholizmu zaburza społeczny ład i harmonię. Alkoholizm powoduje zagrożenia w sferze

ekonomicznej. Ma wpływ również na liczbę wypadków oraz na przestępczość itd. Choroba

alkoholowa niesie ze sobą wiele elementów, które stanowią o sytuacji trudnej alkoholika oraz osób

współuzależnionych. Osoby te są stygmatyzowane społecznie ze względu na destrukcyjność

(zagrożenie dla życia społecznego, zaburzenie norm funkcjonowania) i autodestrukcyjność

zachowań prezentowanych przez osoby uzależnione. Postawy/stosunek osób z najbliższego

otoczenia nie sprzyja leczeniu i utrzymaniu abstynencji.122 Nie ma, zatem wątpliwości, że zarówno

118 Ibidem. 119 Ibidem, s. 26 – 28. 120 A. Jakubik, B. Kowaluk, Wsparcie społeczne a utrzymywanie abstynencji u mężczyzn uzależnionych od alkoholu, źródło: www.psychologia.edu.pl, (10.09.2010r). 121 M. Przybysz – Zaremba, op.cit., por. również: W. Sztander, Rodzina z problemem alkoholowym, Warszawa 1995 122 A. Jakubik, B. Kowaluk, op. cit..

30

osoby uzależnione, jak i współuzależnione, aby umieć radzić sobie w tej sytuacji potrzebują

wsparcia społecznego.

2.5.Osoby doświadczające przemocy domowej

Przemoc to „zespół atakujących, nadzorujących i kontrolujących zachowań, obejmujących

przemoc fizyczną, przemoc seksualną i przemoc emocjonalną. Jest to spójna całość, ciąg zachowań

o charakterze zamierzonym i instrumentalnym, których celem jest zniewolenie ofiary,

wyeliminowanie jej suwerennych myśli i działań, podporządkowanie jej żądaniom i potrzebom

sprawcy.”123 Wszystkie rodzaje przemocy wywierają destrukcyjny wpływ na relacje rodzinne oraz

na funkcjonowanie ofiary, powodują cierpienie oraz niejednokrotnie całożyciowe konsekwencje.

Niezależnie od tego czy przemoc ma formę aktywną czy pasywną powoduje „okaleczenie” ofiary,

które uniemożliwia jej prawidłowe uczestniczenie w życiu rodzinnym i społecznym. Jak pisze J.

Mazur ofiara żyje w sieci przemocy, która sprawia, że nie można się z niej wydostać,

a jednocześnie normalnie funkcjonować. Konsekwencje przemocy po stronie ofiar są, jak

napisałam, bardzo drastyczne i dotkliwe: efekt urazu psychicznego, zespół stresu pourazowego,

który niesie ze sobą zmiany w sferze emocjonalnej, zmiany w świadomości, w tym zmiany

w postrzeganiu siebie, prześladowcy, zmiany w relacjach z innymi ludźmi i tu najczęściej

wycofanie, izolacja, brak zaufania i wiary w ludzi; choroba rezygnacji, syndrom bitej żony itd.124

Niestety, ofiary przemocy domowej pomimo psychicznych i fizycznych cierpień często nie

ujawniają swojego problemu, nie poszukują pomocy ze względu na wstyd, poczucie winy i pewne

społeczne stereotypy dotyczące przemocy.125 Stygmatyzacja społeczna zawiera w swej treści

między innymi następujące przekonania: kobiecie nie wolno wycofać się ze związku, wyrażać

swoich uczuć, realizować własnych potrzeb, stawiać granic. Nierzadko takie postawy popierane są

w sposób niejawny przez Kościół katolicki.126 Społeczna izolacja i przyzwolenie towarzyszy często

sprawcom przemocy. Świat zewnętrzny łatwiej identyfikuje się ze sprawcą i opowiada się po jego

stronie oraz zaprzecza faktom lub interpretuje je na korzyść krzywdziciela, obciążając całą

123 J. Mazur, Przemoc w rodzinie. Teoria i rzeczywistość, Warszawa 2002, s. 13, za: A. Lipowska – Teutsch. 124 Ibidem, s. 67 – 86; zob. także: J. Roszak Przemoc w białych rękawiczkach, "Niebieska Linia" nr 1/2010, E. Herzyk Kobieta - ofiara przemocy psychicznej, Bliżej Przedszkola”, 4/2010 A. Golan, Mój psychomąż, „Charaktery”, 1/2010. 125 A. Litwa, Podwójna pułapka, „Świat Problemów”, 9/2006, http://www.swiatproblemow.pl/2006_9_2.htm, (10.09.2010); zob. także: I. Kurlak, Wiktymologiczne aspekty zjawiska przemocy wobec kobiet, w: A. Fidelus (red.), Oblicza wykluczenia i marginalizacji społecznej, Warszawa 2011, s. 103 – 121. 126 J. Pietrzak, M. Mikołajczak, Religia a legitymizacja nierówności płciowej w Polsce, w: M. Kofta, M. Bilewicz (red.), op. cit., s. 115 – 128.

31

odpowiedzialnością ofiarę (jest nieporadna, nieodpowiedzialna, żałosna zasłużyła sobie …).127 Jak

wspomniałam w społeczeństwie istnieją stereotypy towarzyszące domowej przemocy. Dotyczą one

następujących przekonań, że: „przemoc w rodzinie to sprawa prywatna i nikt nie powinien się

wtrącać”, „przemoc zdarza się tylko w rodzinach z marginesu społecznego”, ofiary akceptują

przemoc, bo gdyby naprawdę cierpiały, to odeszłyby od sprawcy, „przyczyną przemocy jest

alkohol”, „policja nie powinna interweniować w sprawach rodzinnych”.128 Te powszechnie

funkcjonujące opinie pełnią rolę usprawiedliwiającą przemoc lub też służą jej ukryciu czy

zbagatelizowaniu. Ofiary są niewygodne dla społeczeństwa. Należy jednak zaznaczyć, że również

po stronie ofiar przemocy funkcjonują pewnego rodzaju schematy myślowe, które utrudniają

wyjście z sytuacji przemocy. Ofiary często chcą zachować pozory dobrej, szanującej się rodziny,

wstydzą się innych lub mają przekonanie, że nie jest aż tak źle i, że same poradzą sobie z

problemem. Ponadto nie wierzą w pomoc ludzi i instytucji, a jednocześnie obawiają się zemsty ze

strony sprawcy po ujawnieniu przemocy. Często ofiary są uzależnione ekonomicznie od sprawcy,

więc boją się, że gdy wszystko się wyda zostaną bez środków do życia i nie dadzą sobie rady ze

wszystkim (opłaty, znalezienie pracy, mieszkania). Obawy dotyczą również przeniesienia przemocy

na dzieci.129 Wszystko to sprawia, że przemoc domowa staje się stygmatem, w wyniku którego u

ofiar zatraca się własna tożsamość i poczucie przynależności do grup społecznych dotąd uważanych

za podstawowe.

2.6. Osoby homoseksualne

Światowa Organizacja Zdrowia w 1991 roku usunęła orientację homoseksualną z listy

chorób. Wobec tego została ona uznana, obok heteroseksualnej i biseksualnej za jedną z trzech

równoprawnych, występujących naturalnie orientacji seksualnych.130 Homoseksualizm jako

orientacja dotyczy nie tylko zachowań seksualnych, ale co za tym idzie, jak heteroseksualizm

oznacza również nastawienie psychoseksualne, z którym związane jest życie psychiczne, osobiste

i społeczne. Homoseksualizm jest, zatem widoczny w tych trzech płaszczyznach funkcjonowania

jednostki o takiej orientacji.131 Wydaje się, że to między innymi ta właściwość stanowi o stosunku

innych ludzi do osób homoseksualnych. Gdyby orientacja przejawiała się jedynie w zachowaniach

127 Ibidem. 128 J. Mazur, op.cit., s. 96 – 97. 129 Ibidem, s. 97 – 98. 130 A. Rogowska, Dyskryminacja ze względu na orientację seksualną, w: Przeciwdziałanie dyskryminacji. Pakiet edukacyjny dla trenerów i trenerek, Warszawa 2005, s. 35. 131 Zob. A. Długołęcka, Orientacja seksualna, w: Z. Lew – Starowicz, A. Długołęcka, Edukacja seksualna, Warszawa 2006, s. 93 – 111.

32

seksualnych prawdopodobnie zostałaby uznana za sferę życia prywatnego i w mniejszym stopniu

podlegałaby ocenia społecznej.132

W społeczeństwie polskim orientacja homoseksualna spotyka się z niechęcią i licznymi

uprzedzeniami. Przyczyn tego stanu rzeczy można upatrywać w czynnikach światopoglądowych,

politycznych, a także religijnych. Być może jest to również związane z brakiem wiedzy na ten

temat, istnieniem licznych stereotypów, uprzedzeń i wzorów kulturowych, które są ściśle

zakorzenione w tradycji naszego kraju.133 Jak pisze M. Rusarczyk w realiach polskich

homoseksualizm jest cechą, która podlega szczególnemu negatywnemu naznaczeniu. „Wiele

przesłanek wskazuje na to, że społeczna „gorszość” homoseksualistów jest jeszcze „gorsza” niż

„gorszość” innych grup, które w wielu sytuacjach są społecznie wykluczane i opresjonowane.”134

Homoseksualizm, podobnie jak inne cechy/właściwości/przekonania, stanowi zagrożenie dla

istniejących norm społecznych. Swoim istnieniem zaburza naturalny ład i porządek świata

heteroseksualnego. Jak pisałam, w świadomości społecznej istnieje zbiór przekonań, które tworzą z

homoseksualizmu takie właśnie zagrożenie:

- homoseksualizm bywa ujmowany w kategoriach przestępstwa;

- homoseksualizm jest traktowany jako zachowanie niezgodne z naturą („zboczenie”,

„udziwnienie”);

- homoseksualizm jest źródłem zakażenia AIDS;

- homoseksualizm jest utożsamiany z pedofilią;

- homoseksualizm jest ograniczany tylko do kategorii seksualnych.135

Powyższe stereotypowe przekonania są krzywdzące dla przedstawicieli mniejszości

homoseksualnych. Wynikają jednak najczęściej z braku wiedzy, a grupy dominujące traktują je jako

podstawowe wyznaczniki homoseksualizmu, który jednak łatwo definiować się nie daje i tym

bardziej tworzy płaszczyznę do takich dyskryminujących i stygmatyzujących praktyk ogółu

społeczeństwa. Homoseksualizm budzi lęk społeczny również ze względu na jego „nieobecność”

w naszym życiu codziennym. Pojawia się on z zaskoczenia od czasu do czasu w życiu publicznym,

a potem równie szybko wraca do ukrycia. Osoby homoseksualne prowadzą najczęściej „podwójne

życie” – żyją w dwóch światach: intymnej tajemnicy i norm heteroseksualnych.136 Bezwzględnie

należy stwierdzić, że orientacja homoseksualna może być opisana w kategoriach stygmatu – jest on

silny, awersyjny, naznacza w sposób zdecydowany, a ponadto pełni funkcję oślepiającą, gdyż

132 B. Zajęcka, Homoseksualiści w Polsce – wybrane aspekty. Studium środowiska., w: A. Rosół, M. S. Szczepański (red.), Tolerancja. Studia i szkice, t. XI, Częstochowa. 133 Ibidem, s. 224; M. Rusarczyk, Stygmatyzowali homoseksualiści – przykład lesbijek, w: E. Czykwin, M. Rusarczyk (red.), Gorsi Inni – badania, Białystok 2008, s. 184. 134 M. Rusarczyk, op.cit., s. 185. 135 Por. Ibidem, s. 186. 136 Por. Ibidem, s. 188.

33

uwydatnia tylko cechę orientacji seksualnej, inne cechy człowieka tracą na znaczeniu. Tak więc

geje i lesbijki ukrywają ten stygmat nawet przed ludźmi ze swojego najbliższego otoczenia. Nie jest

to trudne – homoseksualizm daje się ukryć bez problemów, ale człowiek pozbawia się przez to

szansy na realizację własnego szczęścia. Konsekwencją stygmatu homoseksualnego jest

osamotnienie jednostki stygmatyzowanej. W przeciwieństwie do innych stygmatów, w tym

przypadku, najbardziej naznaczającą grupą społeczną jest rodzina (w przypadku innych osób/grup

stygmatyzowanych rodzina jest uznawana za podstawowe źródła wsparcia, np.: osób chorych,

niepełnosprawnych). To ujawnienie stygmatu rodzinie jest jednym z najtrudniejszych wyzwań dla

osób homoseksualnych. Związane jest to z obawą przed odrzuceniem, z powodu niewpasowania się

w oczekiwania rodziny heteroseksualnej.137 Warto zaznaczyć, że dla dobrego samopoczucia

psychicznego osób homoseksualnych ważne są następujące czynniki:

- poczucie komfortu związane z własnymi emocjami i uczuciami dotyczącymi homoseksualności,

- pozytywne relacje z partnerką/partnerem,

- niebudzące dyskomfortu i poczucia winy fantazje seksualne,

- przyjazny stosunek do innych ludzi oraz odwrotnie: przyjazny stosunek innych do osoby

homoseksualnej (grupa akceptujących ludzi),

- pozytywne otwarcie,

- zdolność do pełnej relacji z drugą osobą.138

Jak wynika z powyższej prezentacji warunków dobrego samopoczucia jednym z nich jest grupa

akceptujących osób, co ma odniesienie do tematyki niniejszej pracy. Taką grupę można stanowić

wirtualna grupa samopomocy dla osób homoseksualnych.

W szczególnej sytuacji w Polsce znajdują się lesbijki. Są one jeszcze bardziej „niewidoczne”

w społeczeństwie niż geje. Taki stan rzeczy ma oczywiście kilka przyczyn: silna norma świata

heteroseksualnego, zmarginalizowana pozycja kobiety w Polsce, dyskurs homoseksualny jest

zdominowany przez gejów, trudności w „umieszczeniu” lesbijki w tradycyjnym schemacie matki,

żony i kochanki. Najczęściej lesbijki są uznawane za pewnego rodzaju „dziwolągi”, a ich uczucia

i potrzeby traktowane są jako chwilowe fanaberie i odejścia od przypisanej odgórnie roli matki

i żony, czyli prawdziwego powołania… Lesbijki żyją w różnego rodzaju enklawach, między innymi

wirtualnych, w których są z wyboru i czują się tam bezpieczne. Warto zwrócić uwagę na tzw.:

„podwójne wykluczenie” lesbijek, o którym pisze między innymi M. Rusarczyk. Po pierwsze są

one wykluczane z racji orientacji homoseksualnej, a także z racji płci – ich homoseksualizm jest

bowiem zaprzeczeniem heteroseksualności, a także wartości świata mężczyzn (ład patriarchalny).139

Owo „podwójne wykluczenie” niesie ze sobą liczne negatywne konsekwencje dla społecznego

137 Ibidem, s. 191. 138 A. Długołęcka, op.cit., w: Z. Lew – Starowicz, A. Długołęcka, op.cit., s. 111. 139 Ibidem, s. 194.

34

funkcjonowania lesbijek. Należy pamiętać, że „coming out” 140 jest procesem niezmiernie trudnym i

wymagającym przygotowania, nie znaczy to jednak, że w naszym otoczeniu, w świecie

heteroseksualnym, nie ma lesbijek. One istnieją, żyją jako panny, mężatki, rozwódki, wdowy,

matki, babcie… często wciąż konfrontują osobiste pragnienia z potrzebą przynależności do grupy

dominującej, do „normalnego towarzystwa”.141 Nie jest to jednak łatwe – ukrywanie się nie sprzyja

wzajemnemu poznawaniu i oswajaniu, a brak takich procesów powoduje u osób heteroseksualnych

narastający lęk i powstawanie nieprawdziwych, usprawiedliwiających zachowania przekonań

dotyczących homoseksualizmu.

3. Konsekwencje stygmatyzacji społecznej jednostki/grupy stygmatyzowanej i sposoby

radzenia sobie ze stygmatem

W oparciu o powyższą prezentację sytuacji wybranych grup stygmatyzowanych można

przedstawić grupy problemów, z którymi na co dzień mogą zmagać się osoby stygmatyzowane

społecznie. Ma to znaczenie w odniesieniu do rodzajów wsparcia społecznego, którego mogą

oczekiwać w związku ze swoją sytuacją badane osoby. Można wyznaczyć 4 podstawowe grupy

problemów, które dotyczą osób stygmatyzowanych142:

1. problemy z samoakceptacją, m.in.: brak akceptacji własnej odmienności, brak wiedzy na ten

temat, konflikt etyczny (np.: pomiędzy własną orientacją seksualną, własnym działaniem

a systemem wartości), depresja, zaburzenia nastroju, kłopoty ze snem, uzależnienia)

2. problemy w kontaktach z partnerem/partnerką, rodziną, bliskimi, m.in.: problemy

komunikacyjne, unikanie tematu, odrzucenie, presja, znęcanie się, nieakceptacja.

3. problemy w kontaktach z otoczeniem, m.in.: odrzucenie, „niezauważanie”, stale towarzyszący

lęk, dyskryminacja, doświadczanie przemocy fizycznej, psychicznej, wątpliwości dot. ujawnienia

swojego stygmatu, np.: uzależnienia, orientacji seksualnej itp.

4. problemy związane z sytuacją materialną, zawodową, m.in.: trudna sytuacja finansowa,

mieszkaniowa, bezrobocie, brak pomocy ze strony instytucji do tego przeznaczonych.

Oczywiście, obecność tych problemów w życiu w.w. grup osób jest zależna od rodzaju stygmatu.

W przypadku niektórych grup stygmatyzowanych np.: osób homoseksualnych problemy finansowe

będą miały mniejsze znaczenie, ale nie można ich bezwzględnie wykluczyć. Może się bowiem

zdarzyć, że osoba homoseksualna ze względu na swoją orientację straci pracę i wówczas jej

również mogą dotyczyć tego rodzaju problemy. Natomiast trzy pierwsze grupy przedstawionych 140 Coming out to wyjście z ukrycia i ujawnienie przed znajomymi, bliskimi, współpracownikami/czkami własnej homo- lub biseksualnej orientacji, inaczej wyjście z ukrycia, za: A. Rogowska, op.cit, s. 39. 141 M. Rusarczyk, op.cit., s. 196 – 197. 142 Por. M. Abramowicz, A. Bratkiewicz, Jestem gejem. Jestem lesbijką. Komu mogę o tym powiedzieć? Kampania przeciwko homofobii, Warszawa 2005, s. 22 – 30.

35

problemów są wspólne dla wszystkich grup stygmatyzowanych, ale w różnym zakresie

i charakterze.143

Zasadniczym założeniem procesu stygmatyzacji, jak już pisałam, jest fakt, że „normalsi” nie

postrzegają osoby z piętnem w ludzkich kategoriach. Zostaje ona odhumanizowana, niejako

zdegradowana do pozycji nie – człowieka. Ma to związek z oczekiwaniami, które mogą pełnić rolę

samospełniających się proroctw.144 Owo wykluczenie ma psychologiczne wymiary po stronie

jednostki napiętnowanej. Przede wszystkim mamy do czynienia z obniżeniem poczucia własnej

wartości oraz generalizowaniem negatywnych uczuć wobec osób, które piętnują. Znamiennym

pojęciem odnoszącym się do tego obszaru jest godność osobista (self – esteem)145, która

niewątpliwie w wyniku piętnowania zostaje naruszona. „Zraniona tożsamość” nosicieli piętna,

poczucie bycia gorszym i ciągłe przeglądanie się w widowni społecznej („normalsach”) jak w

lustrze w celu dorównania i bycia jednym z nich generalizuje negatywne uczucia również wobec

siebie, tj.: samonienawiść, poczucie nieadekwatności społecznej.146 Zasadniczym problemem staje

się zatem akceptacja samego siebie. Sposoby niwelowania skutków stygmatyzacji przez nosicieli

stygmatu bywają różne. Najczęściej wiążą się z podejmowaniem prób poprawy sytuacji, czyli

poprawianie lub likwidowanie przyczyny swojej odmienności, np.: operacje plastyczne, porady

specjalistów, znalezienie pracy itp.147 Innym możliwym wyjściem jest opanowywanie obszarów

aktywności, które dla osób stygmatyzowanych wydają się niedostępne, np.: osoby niepełnosprawne

ruchowo uczą się tańczyć itp. Autorzy148 prezentują strategie radzenia sobie z piętnem

sklasyfikowane ze względu na cel działań nosicieli piętna:

1. Radzenie sobie z piętnem skoncentrowane na problemie:

a) cel wysiłków zmierzających do poradzenia sobie: własne ja – redukowanie stopnia w jakim

piętno odnosi się do Ja, czyli wyeliminowanie stygmatyzującego stanu, ukrywanie lub maskowanie

stanu stygmatyzującego, kompensacja.

b) cel wysiłków: sytuacje – unikanie sytuacji, która naraża na uprzedzenia, zwłaszcza z wysokim

współczynnikiem prawdopodobieństwa lub selektywna afiliacja z członkami grupy

stygmatyzowanej.

Ze względu na założenia swojej pracy chciałabym zwrócić szczególną uwagę właśnie na ten sposób

radzenia sobie ze stygmatem. Interakcja z podobnymi do siebie niesie dla osoby stygmatyzowanej

wiele korzyści, takich jak: potwierdzenie przekonań i postaw, wzajemne zaspokajanie potrzeb,

143 Zob. także: M. Straś – Romanowska, Doświadczenie graniczne w rozwoju człowiek: wyzwanie dla poradnictwa, w: A. Kargulowa (red.), Poradoznawstwo – kontynuacja dyskursu, Warszawa 2009, s. 65 – 84. 144 Zob. E. Czykwin, Stygmat społeczny, s. 110 – 115. 145 Por. E. Czykwin, op. cit., s. 128 – 129, 275 – 280. 146 Zob. Ibidem, s. 190, za: E. Goffman, op.cit.. 147 B. Pawlica, op.cit., s. 44. 148 T.F. Heatherton, R.E. Kleck, M. R. Hebl, J. G. Hull, op. cit., s. 233 – 241.

36

zrozumienie, zgodność interakcji, dostarczanie różnych rodzajów wsparcia społecznego.149

H. Żuraw pisze, że relacje z podobnymi do siebie dają poczucie bezpieczeństwa i odczucie stanu

normy (tutaj w odniesieniu do osób niepełnosprawnych).150Również E. Czykwin wśród różnych

sposobów radzenia sobie z piętnem zwraca uwagę na łączenie się w grupy wsparcia.151 „Ludzie

którzy są w określony sposób społecznie opresjonowani przejawiają skłonność do stowarzyszania

się w grupy złożone z osób mających te same stygmaty.”152 Ponadto to, jak dowodzą badania:

„obecność nawet jednej innej stygmatyzowanej osoby może okazać się wsparciem dla osoby

stygmatyzowanej.”153 Uważa się również, że obecność podobnie stygmatyzowanych innych

zmniejsza lęk i depresję u jednostek stygmatyzowanych.154 J. Cocker i B. Major uważają, że

jednym z mechanizmów wspierania self – esteeem w sytuacji stygmatyzacji społecznej są

porównania wewnątrzgrupowe, które zapewniają członkom danej grupy bezpieczeństwo, tożsamość

grupową i zaspokajają potrzebę identyfikacji z ludźmi podobnymi (również stygmatyzowanymi).155

Warto również zwrócić uwagę na powody dla których takie wewnątrzgrupowe działania są

korzystne:

- efekt sąsiedztwa, bliskości – rozumiany w kategoriach bliskości statusów społecznych oraz

fizycznej dostępności;

- efekt podobieństwa – dotyczy podobieństwa w odgrywanych przez osoby piętnowane rolach;

- efekt wsparcia Ja – związany jest z wewnątrzgrupowymi porównaniami, które są szczególnie

wspierające dla grup piętnowanych (choć takie porównania występują powszechnie) będących

w gorszej sytuacji na tle społeczeństwa.156

Istotny wydaje się również fakt, że osoby ze stygmatem o charakterze bardziej zbiorowym (np.:

rasa, wyznanie) częściej identyfikują się ze swoją grupą niż ludzie z piętnem o charakterze bardziej

indywidualnym.157

Jak dowodzą wyniki wielu badań wsparcie społeczne jest jednym ze sposobów

radzenia sobie w sytuacji kryzysu, radzenia sobie ze stresem. Wskazuje się tutaj szczególną rolę

nieformalnych systemów wsparcia.158

149 M. Kondracka, Wsparcie społeczne za pośrednictwem Internetu – wirtualne społeczności samopomocowe, w: M. Wawrzak – Chodaczek (red.), Wartości w komunikowaniu, Toruń 2009, s. 210, za: T.F. Heatherton, R.E. Kleck, M. R. Hebl, J. G. Hull, op.cit.,s. 237. 150 H. Żuraw, op.cit., s. 253. 151 E. Czykwin, op.cit., s. 267 – 273. 152 M. Kondracka, Wsparcie społeczne za…, za: Ibidem. 153 Ibidem, za: T. F. Heatherton, R.E. Kleck, M.R. Hebl, J.G. Hull, op.cit., s. 302, za: S.E. Asch, Issues in the study of social influence on judgment, w: A. Berg, B.M. Bass (red.), Conformity and deviation, New York 1962. 154 Ibidem, za: T. F. Heatherton, R.E. Kleck, M.R. Hebl, J.G. Hull, op.cit., s. 302, za: D.E. Frable, Platt L., Hoey S., Conceablable stigmas and positive perceptions: Feeling better around similar others, “Journal of Personality and Social Psychology”, 1998, nr 74, s. 909 – 922. 155 E. Czykwin, op.cit., s. 281, za: J. Cocker, B. Major, Social sigma and self-esteem: the self – protective properties of sigma, “Psychologial Review”, 1989, t. 96. 156 M. Kondracka, op.cit., za: E. Czykwin, op.cit., s. 284 – 286. 157 Ibidem, za: F. Heatherton, R.E. Kleck, M.R. Hebl, J.G. Hull, op.cit., s.241.

37

c) cel wysiłków: inni – starania w celu eliminowania społecznych uprzedzeń: kampanie społeczne,

zmiany w prawach obywatelskich, redefinicja norm społecznych.159

2. Radzenie sobie z piętnem skoncentrowane na emocji (regulowanie emocji związanych ze

stresorami)

- porównania społeczne z innymi nosicielami piętna,

- stosowanie atrybucji do uprzedzenia,

- zaprzeczanie, iż są obiektami uprzedzenia,

- przebudowa własnej samowiedzy (selektywne deprecjonowanie lub ocenianie wyżej).160

Żadna ze stron będących uczestnikami procesu piętnowania nie ma interesu w spotkaniu się z

tą drugą stroną. Takich spotkań nie da się jednak uniknąć, choć okazje są minimalizowane zarówno

przez nosicieli piętna, jak i przez „normalsów”. Co się dzieje zatem w sytuacji, kiedy dochodzi do

spotkania?

Wspomniane wcześniej wymiary piętna oraz sam rodzaj piętna161 wpływają na tzw.: kłopotliwe

momenty, które pojawią się w interakcjach między jednostkami stygmatyzowanymi

i niestygmatyzowanymi. Uważa się, że interakcjom mieszanym, czyli osób ze stygmatem i tych,

które go nadają towarzyszy lęk oraz unikanie.

Można zatem zadać pytanie czego obawiają się jednostki stygmatyzowane w relacjach z „widzami”

i z czego wynika ich lęk?

1. obawa przed odrzuceniem - każda interakcja z osobą piętnującą jest potencjalnym

zagrożeniem dla ich poczucia własnej wartości i szczęścia.

2. poczucie bycia „na scenie” – osoby piętnowane mają wrażenie, że są głównymi aktorami

(również w teorii Goffmana) i cała uwaga widzów skupia się na nich, czują się

obserwowane i oceniane.

3. wstręt do siebie – osoby ze stygmatem często odczuwają autonienawiść, żywią negatywne

uczucia wobec własnego piętna, co potęguje obniżanie własnej wartości i działanie

samospełniających się proroctw.

4. nadinterpretacja – dokonywanie generalizacji przez nosicieli piętna, której wynikiem jest

przekonanie, że wszyscy ludzie odnoszą się do nich negatywnie. Proces ten może prowadzić

do powstawania negatywnych oczekiwań również po stronie osób piętnowanych. Dochodzi

158 Por. R. L. Silver, C.B. Wortman, Radzenie sobie z krytycznymi wydarzeniami w życiu, „Nowiny Psychologiczne”, 4-5/1984, s. 62 – 66. 159 F. Heatherton, R.E. Kleck, M.R. Hebl, J.G. Hull, op.cit., s. 233 – 238. 160 Ibidem, s. 238 – 241. 161 Niektóre piętna mają mniejszy niż inne wpływ na pojawianie się kłopotliwych momentów, za: T.F. Heatherton, R.E. Kleck, M. R. Hebl, J. G. Hull, op. cit., s. 255.

38

wówczas również do błędnej interpretacji zachowań osób piętnujących jako

dyskryminujących.162

Okazuje się, że grupa dominująca w owej interakcji mieszanej, odgrywająca rolę piętnujących

widzów - „normalsi” również przejawia lęk wobec spotkania z nosicielami piętna. Jakie są

przyczyny tego stanu u drugiej strony tej stygmatyzującej interakcji?

1. strach przed niebezpieczeństwem – Lęk może wynikać z jednego z wymiarów piętna, czyli

zagrożenia, niebezpieczeństwa dla osób bezpośrednio stykających się z nosicielem owego

piętna, np.: osoby zakażone wirusem HIV. Z drugiej strony „normalsi” mogę obawiać się

niebezpieczeństwa związanego z zarażeniem społecznym, czyli rozprzestrzenianiem się

piętna na osoby przebywające z napiętnowanymi, które może być powodem utraty pozycji

społecznej itp.

2. rzadkość występowania niektórych piętn i brak doświadczenia i wiedzy na ten temat –

powoduje to niepewność, powstrzymanie od działania w kontaktach z osobami

stygmatyzowanymi (patologia interakcji)

3. naruszanie norm i oczekiwań - następuje niezgodność pomiędzy oczekiwaniami osób

niestygmatyzowanych co do przebiegu interakcji, a faktycznym jej przebiegiem, tzn., np.:

zachowania osób stygmatyzowanych są inne i następuje konieczność zmiany scenariusza

własnego postępowania.

4. tłumienie myśli – dotyczy zachowywania „tabu” podczas kontaktu z osobą stygmatyzowaną,

czyli nie poruszania tematu piętna a nawet tłumienie myśli.

5. błędne interpretacje – osoby niestygmatyzowane tworzą błędne założenia dotyczące osób

stygmatyzowanych, np.: że osoby niepełnosprawne są zgorzkniałe i wciąż myślą o swoim

piętnie.

6. wrogość i wiara w sprawiedliwy świat – przejawianie wrogości do nosicieli piętna,

szczególnie rodzajów piętna, które są możliwe do kontrolowania, np.: narkomania. Lęk na

tej płaszczyźnie związany jest również z uświadomieniem sobie bezbronności wobec

niektórych zagrożeń.

7. mechanizmy zbliżania – unikania – jednoczesne zainteresowanie, dążenie do poznania oraz

wycofanie ze względu na prawdopodobny brak akceptacji społecznej. Zbliżanie i unikanie

ma swoje odzwierciedlenie również na płaszczyźnie komunikacji werbalnej, w której często

przejawiane są zachowania akceptujące i pozytywne, oraz komunikacji niewerbalnej, w

której obserwować można utrzymywanie dystansu i inne unikające komunikaty.163

162 Ibidem, s. 265 – 267. 163 T.F. Heatherton, R.E. Kleck, M. R. Hebl, J. G. Hull, op. cit., s. 259 – 265.

39

Jak wynika z powyższej analizy zarówno piętnowani, jak i piętnujący w interakcjach

mieszanych mają ze sobą wiele wspólnego. Obu stronom tej relacji towarzyszy obawa, niepewność

i lęk… W wyniku tak wielu negatywnych uczuć związanych ze wzajemnymi interakcjami może

dojść do zastosowania najprostszego rozwiązania – unikania się nawzajem. Wówczas problem

kłopotliwych momentów nie zostaje rozwiązany i dochodzi do utrwalenia wzajemnych,

negatywnych odczuć.

Społeczeństwo, czyli „normalsi” wykształciło oczywiście sposoby radzenia sobie z piętnem

i jego nosicielami. Jak pisałam wcześniej, niespełnienie oczekiwań czy ustalonych norm

społecznych burzy naturalny porządek i ład społeczny, a przez to niweluje poczucie bezpieczeństwa

grupy dominującej. Jak pisze E. Czykwin „reakcje widzów na stygmat są więc reakcjami na

zakłócenie owego porządku społecznego.”164 Przede wszystkim „normalsi” tworzą różnego rodzaju

instytucje mające na celu „pomoc” osobom odmiennym od ogólnie przyjętych kryteriów

klasyfikowania. Tak naprawdę w tych instytucjach, nazwanych przez Goffmana, totalnymi, chodzi

o sprawowanie kontroli nad nosicielami stygmatów.165 Pozbawia się ich wolności, często godności,

odbiera się rzeczy będące własnością, zawiesza dotychczas pełnione role społeczne. Osoby

piętnowane stosują różne techniki adaptacyjne do tych „pomocowych” warunków: wycofanie się z

sytuacji, bunt, zadomowienie lub konwersja.166 W konsekwencji istnienia instytucji totalnych (np.:

szpitale psychiatryczne) „normalsi” mają stopniowo przywrócone poczucie bezpieczeństwa i

sprawczości. Są również zachowania mające na celu złagodzenie skutków reakcji „normalsów” na

osoby napiętnowane – dobroczynne akcje społeczne.167 Choć organizując te akcje i tak nie jesteśmy

(„normalsi”) przekonani co do tego, że osoby z piętnem są ludźmi, to dają nam one poczucie, że

robimy coś dla Nich, cały czas pozostając w wyraźnej opozycji Oni – My. Można uznać, że

„normalsi” kompensują sobie wykluczenie, marginalizację i odhumanizowanie, których dokonali

wobec jednostek nie pasujących do „szablonu” norm i reguł społecznych.

164 E. Czykwin, op. cit., s. 126. 165 B. Pawlica, op.cit., s. 43 – 44. 166 Por. ibidem, s. 45 – 46. 167 E. Goffman, op.cit., s. 35.

40

Rozdział II. Wsparcie społeczne jako interakcja społeczna

Niezależnie od wieku, płci, statusu materialnego, miejsca zamieszkania czy wykształcenia

pojawia się w życiu każdego człowieka taki czas, kiedy potrzebuje on wsparcia społecznego. Ze

wsparciem społecznym człowiek ma do czynienia w swoim codziennym życiu. Przypuszcza się

jednak, że zapotrzebowanie na nie wzrasta gwałtownie w sytuacjach trudnych i łatwiej wówczas

zaobserwować skutki jego działania.168 Zagadnienie wsparcia społecznego jest problemem

kluczowym w wielu obszarach naszego życia, szczególnie w kontekście przemian społecznych,

kulturowych i cywilizacyjnych. Jak pisze S. Kawula zainteresowanie wsparciem społecznym jako

pojęciem i zagadnieniem badawczym pojawiło się w pedagogice społecznej stosunkowo niedawno

(2 połowa lat 80-tych XX wieku).169 Wsparciem społecznym jako przedmiotem badań

psychologicznych zaczęto interesować się nieco wcześniej, bo w latach siedemdziesiątych

ubiegłego wieku w ośrodkach uniwersyteckich USA, Kanady, Holandii oraz Anglii.170

1. Pojęcie wsparcia społecznego

W literaturze przedmiotu obecnych jest wiele definicji wsparcia społecznego. Wśród

badaczy zajmujących się tą tematyką pojawia się pogląd, iż w literaturze światowej nie ma

naukowej, poprawnie i logicznie skonstruowanej definicji wsparcia społecznego.171 Bywa ono

definiowane bardzo szeroko jako pomoc dostępna dla jednostki w sytuacjach trudnych,

zaspokajanie potrzeb w trudnych sytuacjach, gwarantowane przez osoby znaczące i grupy

odniesienia, jako zachowania pomocowe itp.172 S. Kawula zwraca uwagę na fakt, że człowiek

otrzymuje wsparcie społeczne niemal codzienne w trakcie swojego życia biorąc udział w wielu

interakcjach i relacjach społecznych, jednak zapotrzebowanie na nie wzrasta w sytuacjach trudnych,

kryzysach. Wtedy pomoc jednostce, grupie jest niezbędna, aby przezwyciężyć sytuację

problemową. Autor zwraca uwagę na społeczny wymiar wsparcia społecznego. Sieć wsparcia

społecznego wytwarza w ludziach i w grupach ludzkich poczucie wspólnotowości. S. Kawula

168 Z. Jaworowska – Obłój, B. Skuza, Pojęcie wsparcia społecznego i jego funkcje w badaniach naukowych, „Przegląd Psychologiczny”, t. XXIX, 3/1986, s. 733. 169 Za S. Kawula, Spirala życzliwości: od wsparcia do samodzielności, „Wychowanie na co dzień”, 10-11/1996, s. 14. 170 Z. Jaworowska – Obłój, B. Skuza, op.cit.. 171 A. Lipczyński, A. Nowosad, Wsparcie społeczne w procesie terapii osób uzależnionych od alkoholu, źródło: www.psychologia.net.pl (25.06.2010r), zob. I.G. Sarason, B. R. Sarason, Social support: Mapping the construct, “Journal of Social and Personal Relationships”, volume 26, 1/2009, s. 113 – 120. źródło: http://web.psych.washington.edu/research/sarason/files/SSMC.pdf (1.02.13r). 172 Za: H. Sęk, R. Cieślak, Wsparcie społeczne - sposoby definiowania, rodzaje i źródła wsparcia, wybrane koncepcje teoretyczne, w: H. Sęk, R. Cieślak (red.), Wsparcie społeczne, stres i zdrowie, Warszawa 2004, s. 14. Zob. także: J. Bruhn, Efekt grupy. Spójność społeczna i jej konsekwencje dla zdrowia, Warszawa 2011, s. 72 – 77.

41

nazywa tak stworzony układ społeczny spiralą życzliwości.173 „Poczucie wspólnoty wiąże się

z posiadaniem przez jednostkę określonych grup wsparcia społecznego w określonej przestrzeni:

rodzina, przyjaciele, sąsiedzi, organizacje formalne, organizacje nieformalne, duchowni”.174

Wsparcie społeczne bywa utożsamiane z obecnością, dostępnością osób pomocnych w sytuacjach

trudnych, które jest konsekwencją przynależności człowieka do sieci społecznych.175

Przeprowadzone przez CBOS w 2008 roku badania wskazują, że wśród badanych Polaków

najsilniej odczuwane są więzi pierwotne, ale już na drugim miejscu, przed więziami zawodowymi

i organizacyjnymi, pojawiają się więzi wspólnotowe (por. obraz poniżej).

Obraz 1. Siła poszczególnych typów więzi i samoidentyfikacji społecznej, źródło: Więzi społeczne i wzajemna pomoc (społeczno-psychologiczny kontekst życia Polaków), Komunikat z badań CBOS, 2008, s. 4, źródło: http://www.cbos.pl/SPISKOM.POL/2008/K_024_08.PDF (6.11.2012r)

W literaturze przedmiotu przedstawiane są różne sposoby reagowania i radzenia sobie

z krytycznymi wydarzeniami życiowymi. Warto jednak zwrócić uwagę na cztery zasadnicze

sposoby/strategie radzenia sobie w sytuacji trudnej wyróżnione przez R.S. Lazarusa. Pierwszym

sposobem jest poszukiwanie informacji, które przejawia się w podejmowaniu działań służących

zdobyciu wiedzy niezbędnej do poznania i przewartościowania sytuacji, tak aby możliwe było

podjęcie decyzji dotyczących działania zaradczego (pokonanie problemu). Druga strategia polega

na powstrzymywaniu się od działania, przyjęciu biernej postawy. Pomimo pasywności

charakterystycznej dla tej strategii, takie podejście niejednokrotnie może okazać się korzystniejsze,

niż np.: podjęcie działań nieodpowiednich, pogrążających. Intrapsychiczne metody zaradcze to

173 S. Kawula, op. cit.. 174 Ibidem, s. 14. 175 por. A. Chudzicka, Potrzeba afiliacji i otrzymywane wsparcie społeczne u osób bezrobotnych, „Chowanna”, 1/1998; J. Pommersbach, Wsparcie społeczne a choroba, „Przegląd Psychologiczny”, t. XXXI, 2/1988.

42

kolejny sposób radzenia sobie w sytuacji trudnej. Obejmuje on różnorodne mechanizmy obronne

i sposoby reakcji, np.: zaprzeczanie, projekcja, wycofanie itd. Ostatnim sposobem przezwyciężania

wydarzeń krytycznych jest właśnie wsparcie społeczne, na które zapotrzebowanie pojawia się

wówczas, gdy jednostka nie ma zasobów, kompetencji do poradzenia sobie samodzielnie z tym, co

ją spotkało.176

Można wyróżnić jeszcze najczęściej spotykane, zdaniem E. Czapki, klasyfikacje strategii radzenia

sobie.177 W tym podziale wsparcie społeczne również odgrywa znaczącą rolę jako jedna

z możliwości przetrwania w sytuacji trudnej. Oto wspomniana klasyfikacja:

- strategie pozytywne – cel: rzeczywiste rozwiązanie problemu, nie tylko redukcja stresu, np.:

wyprowadzenie się ofiary przemocy domowej od agresora;

- strategie negatywne – cel: przetrwanie, zachowania ucieczkowe, chwilowe poczucie ulgi, np.:

nadużywanie alkoholu w sytuacji bezrobocia, zamiast podjęcia działań mających na celu

znalezienie pracy;

- strategie skoncentrowane na problemie – cel: rozwiązanie problemu. Polegają na szukaniu

pomocy w odpowiednich instytucjach i u innych osób (rodzina, przyjaciele);

- strategie skoncentrowane na osobie – cel: zredukowanie stresu związanego z przeżywaną sytuacją

trudną. Polegają na ciągłej modyfikacji znaczenia, jakie ma dana sytuacja trudna dla osoby i

poszukiwanie wytłumaczenia tego, co się stało/dzieje się.

- zewnętrzne strategie radzenia sobie – cel: rozwiązanie problemu przy pomocy zewnętrznej, gdyż

własne możliwości okazują się niewystarczające, np.: szukanie pomocy u profesjonalisty, u osób,

które doświadczają tego samego.

- wewnętrzne strategie radzenia sobie – cel: rozwiązanie problemu z wykorzystaniem własnych

umiejętności, predyspozycji i kompetencji do radzenia sobie, np.: wiara we własne możliwości,

cierpliwość itp.178

Warta uwagi jest również Koncepcja Banku Wsparcia Społecznego (Concept of Social

Support Bank).179 Według tej koncepcji wsparcie społeczne to pewnego rodzaju kapitał, który

umieszczony na koncie przynosi zyski po czasie. Takie podejście opiera się na przekonaniu, że

człowiek bierze pod uwagę swoje społeczne relacje, interakcje oraz wymiany z innymi i na tej

podstawie wykształca pewne długoterminowe zobowiązania. Jest to niejako zbieranie „na koncie”

176 G. Teusz, Poradnictwo biograficzne w aspekcie teorii krytycznych wydarzeń życiowych, w: A. Kargulowa (red.), op.cit., s. 91 – 92, za: R. Lazarus, Paradygmat stresu i radzenia sobie, w: „Nowiny Psychologiczne”, 1986, nr 3-4. 177 E. Czapka, Społeczne modele radzenia sobie w sytuacjach trudnych jako przedmiot kształcenia pracowników socjalnych, w: K. Marzec – Holka (red.), Społeczeństwo, edukacja, demokracja. Nowe wyzwania w pracy socjalnej, Bydgoszcz 2000, s.237. 178 Ibidem. 179 K. Ślebarska, Wsparcie społeczne a zaradność człowieka w sytuacji bezrobocia, Katowice 2010, s. 37.

43

ilości wsparcia udzielonego przez daną osobę innym ludziom oraz wsparcia otrzymanego od

innych. Utrzymywanie takiego konta jest poparte różnymi motywami:

- udzielanie wsparcia na zasadzie wzajemności („ktoś udzielił mi wsparcia, albo udzieli

w przyszłości, więc i ja go wspieram”),

- udzielanie wsparcia przy założeniu, że w przyszłości, w razie trudności, otrzymają niejako

„zwrot” podarowanego wsparcia.

Takie podejście wiąże się z nieustannym ocenianiem i szacowaniem ilości danego oraz

otrzymanego wsparcia, a także z oczekiwaniami dotyczącymi przyszłej wymiany.

Dla potrzeb mojej pracy najbardziej trafną wydaje się być definicja, która łączy różne

stanowiska i uznaje wsparcie społeczne za „interakcje społeczne, poprzez które jednostki udzielają

sobie nawzajem rzeczywistej pomocy, tworzą sieć kontaktów interpersonalnych i związków

towarzyskich, spostrzeganych i ocenianych jako źródło akceptacji, troski i ewentualnej pomocy

w chwilach potrzeby”.180

2. Sposoby ujmowania wsparcia społecznego

Problematyka wsparcia społecznego została uznana przez badaczy za wyjątkowo

złożoną.181 Dlatego też podjęto próby wyodrębniania pewnych kategorii wsparcia społecznego i

precyzowania ich. Jednym z możliwych ujęć wsparcia społecznego jest rozróżnienie na wsparcie

strukturalne i funkcjonalne. Oba rozumienia wsparcia społecznego, zarówno strukturalne jak i

funkcjonalne stanowią istotną podstawę teoretyczną dla mojego projektu badawczego.

2.1. Wsparcie społeczne w ujęciu strukturalnym

W ujęciu strukturalnym wsparcie społeczne jest definiowane jako „obiektywnie istniejące

i dostępne sieci społeczne, które wyróżniają się od innych sieci tym, że przez fakt istnienia więzi,

kontaktów społecznych, przynależności pełnią funkcję pomocną wobec osób znajdujących się

w trudnej sytuacji.”182 W tym rozumieniu wsparcia istotne są takie pojęcia jak: sieci wsparcia,

źródła i zasoby wsparcia społecznego. Pojęcie źródeł wsparcia społecznego jest istotne z punktu

widzenia mojej rozprawy doktorskiej. Dane o źródłach wsparcia uzyskuje się pytając badanych np.:

na kogo mogą liczyć w trudnych sytuacjach lub kto udzielał im pomocy w sytuacji kryzysowej.183

Źródła wsparcia możemy podzielić na naturalne (rodzina, przyjaciele, grupy towarzyskie itp.) 180 K. Kaniasty, Dynamika wsparcia społecznego w kontekście stresu społecznego, w: K. Lachowicz – Tabaczek (red.), Psychologia społeczna w zastosowaniach. Od teorii do praktyki, Wrocław 2001, s. 44. 181 Za: H. Sęk, R. Cieślak, op.cit., s. 13. 182 H. Sęk, R. Cieślak, op. cit., s. 14 - 15. 183 Ibidem, s. 16.

44

i sformalizowane (stowarzyszenia, instytucje). W literaturze przedmiotu zwraca się również uwagę

na systemy społecznego wsparcia, czyli sieć pomocy, którą człowiek jest otaczany i która może

przyjmować formy systemów naturalnych (rodzina, koleżeństwo, sąsiedzi, znajomi)

i instytucjonalnych (służba zdrowia, ośrodki interwencji kryzysowej, hospicja, grupy wsparcia,

stowarzyszenia).184 J. Kirenko wskazuje na inny podział systemów/źródeł wsparcia społecznego:

- instytucjonalne (szpitale, przychodnie, poradnie, domy pomocy społecznej);

- pozainsytucjonalne (towarzystwa, grupy samopomocy, wolontariaty, fundacje;

- źródła naturalnych układów z jego najbliższym otoczeniem (rodzina, krewni, znajomi

itp.)185

Z. Kawczyńska – Butrym zwraca uwagę na komplementarność systemów występujących we

współczesnym modelu wsparcia społecznego. Wyróżnia następujące systemy wsparcia

społecznego:

- rodzina;

- grupy samopomocy i wolontariusze;

- pośrednie systemy pomocy (stowarzyszenia, inicjatywy pozarządowe);

- formalny system pomocy społecznej (pracownicy socjalni);

- formalny system pomocy medycznej, edukacyjnej i ekonomicznej.186

Z takiego rozumienia wsparcia społecznego wynika znaczenie naturalnych (spontanicznych)

sieci wsparcia, które zdaniem badaczy działają skuteczniej i korzystniej, ponadto nie stygmatyzują,

mają niższe koszty i są wzajemne. Istotną cechą wpływającą na skuteczność tego rodzaju sieci

wsparcia jest dobrowolność i wzajemność działania, czego doskonałym przykładem są grupy

wzajemnej pomocy (samopomocy).187

184 K. Sępowicz – Buczko, Poczucie sensu życia a wsparcie społeczne „Amazonek”, Legnica 2010, s. 66; zob. także: P. Stepney, K.Popple, Social work and the community, Londyn 2008; Komu i jak pomagać? Pomoc społeczna w opinii Polaków. Komunikat z badań, CBOS, Warszawa 2008, źródło: http://www.cbos.pl/SPISKOM.POL/2008/K_140_08.PDF (1.11.2012r) 185 J. Kirenko, Wsparcie społeczne osób z niepełnosprawnością, Ryki 2002, s. 95, za: A. Axer. 186 Por. Z. Kawczyńska – Butrym, Niepełnosprawność – specyfika pomocy społecznej, Warszawa 1996. 187 H. Sęk, R. Cieślak, op. cit., s. 15 – 17.

45

Rysunek 1. Piramida pomocy, opracowanie własne, na podst. B. Hajduk, E. Hajduk, O rodzajach pomocy, Kraków 2006, s. 46.

2.2.Wsparcie społeczne w ujęciu funkcjonalnym

Ujęcie funkcjonalne określa wsparcie społeczne jako „rodzaj interakcji społecznej, która

zostaje podjęta przez jednego lub obu uczestników w sytuacji problemowej, trudnej, stresowej,

krytycznej, przy czym:

- w toku tej interakcji dochodzi do wymiany emocji, informacji, instrumentów działania i

dóbr materialnych,

- wymiana ta może być jedno – lub dwustronna, a kierunek dawca – biorca może być stały

lub zmienny,

- w dynamicznym układzie interakcji można wyróżnić osobę wspierającą i poszukującą,

odbierającą lub otrzymującą wsparcie,

- dla skuteczności tej wymiany społecznej istotna jest odpowiedniość rodzaju udzielanego

wsparcia i potrzeb odbiorcy,

- celem interakcji wspierającej jest podtrzymanie i zmniejszenie stresu lub kryzysu przez

towarzyszenie, wymianę emocji, tworzenie poczucia przynależności, bezpieczeństwa i nadziei oraz

zbliżenie do rozwiązania problemu i przezwyciężenia trudności (kryzysu).188

Można za S. Kawulą189 uznać, że powyższe interakcje zachodzą w kilku podstawowych

układach ludzkiego życia:

1. człowiek – człowiek – relacje rodzinne, w tym małżeńskie, sąsiedzkie, przyjacielskie,

zawodowe, koleżeńskie itp.

188 H. Sęk, Rola wsparcia społecznego w sytuacji kryzysu, w: D. Kubacka – Jasiecka, T.M. Ostrowski (red.), Psychologiczny wymiar zdrowia, kryzysu, choroby, Kraków 2005, s. 96. 189 S. Kawula, op. cit., s. 15 – 16.

46

2. człowiek – grupa, czyli jednostka w odniesieniu do, m.in.: rodziny, sąsiadów, środowiska

lokalnego, stowarzyszenia, organizacji życia kulturalnego, a także grup przestępczych, grupy

wsparcia itp.

3. człowiek – instytucje, chodzi tutaj głównie o te, które są nastawione na niesienie

społecznego wsparcia, czyli: instytucje pomocy, porady prawnej, medycznej, socjalnej, instytucje

samorządowe i samopomocowe.

4. człowiek – szersze układy, które obejmują relacje w wymiarze środowiska okolicznego,

gminy, miasta, rejonu zamieszkania, a także organizacje o zasięgu regionalnym, krajowym czy

międzynarodowym.190

Inaczej rzecz ujmując można powiedzieć, że tak rozumiane wsparcie społeczne może

zachodzić nie tylko w diadzie, między jednostką a grupą ale również między grupami.191

A. Rodzaje wsparcia społecznego ze względu na różnice w treści wymiany

społecznej

W zależności od tego, co jest w danej interakcji treścią wymiany społecznej można

wyróżnić następujące rodzaje wsparcia społecznego:

- wsparcie emocjonalne – polegające na przekazaniu w toku wymiany emocji o charakterze

podtrzymującym, uspokajającym, wyrażających troskę i pozytywne zainteresowanie osobą

wspieraną (komunikaty niewerbalne i werbalne typu: lubimy cię, nie poddawaj się, jesteśmy z tobą,

dasz sobie radę itp.). Ten rodzaj wsparcia stwarza poczucie przynależności, działa korzystnie na

samoocenę, daje poczucie nadziei i zawsze jest oczekiwane nawet kiedy nie jest bezpośrednio

użyteczne w rozwiązaniu trudności. Wsparcie emocjonalne poprawia samopoczucie.

- wsparcie informacyjne – w toku interakcji zostają przekazane (wymienione) takie informacje,

które sprzyjają lepszemu zrozumieniu sytuacji, problemu itp., a także stanowią potwierdzenie

skuteczności podejmowanych działań (informacje zwrotne, tzw.: feedback), Wsparcie informacyjne

ma formę dzielenia się własnym doświadczeniem przez osoby przeżywające podobny problem,

kryzys.

- wsparcie instrumentalne – rodzaj instruktażu, czyli przekazywanie informacji o konkretnych

sposobach radzenia sobie w danej sytuacji (jak, gdzie zdobyć wiedzę, jak postępować itp.).

- wsparcie rzeczowe (materialne) – to przekazana pomoc materialna, rzeczowa, finansowa lub/i

fizyczne działanie na rzecz potrzebującej osoby/grupy, np.: karmienie, sprzątanie, udostępnianie

schronienia itp.192

190 Ibidem. 191 H. Sęk, O wieloznacznych funkcjach wsparcia społecznego, w: L. Cierpiałowska, H. Sęk (red.), Psychologia kliniczna i psychologia zdrowia. Wybrane zagadnienia, Poznań 2001, s. 17.

47

Zaprezentowany powyżej podział jest najbardziej adekwatny do założeń mojej pracy doktorskiej,

aczkolwiek w literaturze prezentowane są również inne podziały wsparcia społecznego ze względu

na treść wymiany. Wyodrębnia się niekiedy wsparcie duchowe, które jest szczególnie potrzebne

w sytuacjach krytycznych i najczęściej dotyczy opieki hospicyjnej, kiedy pomoc wymaga

odniesienia się do sfery sensu i ducha. W literaturze wyróżnia się również wsparcie podtrzymujące

samoocenę, prestiżowe, motywacyjne oraz obcowania społecznego.193 Z przeglądu prezentowanych

w literaturze rodzajów wsparcia społecznego wynika, że wszystkie rodzaje wsparcia uzupełniają się

nawzajem. Nie można także wskazać, które z nich są bardziej pomocne, a które bezużyteczne.

Przydatność rodzajów wsparcia społecznego zależy między innymi od rodzaju sytuacji trudnej.

W jednej sytuacji bardziej pomocne okaże się być wsparcie emocjonalnej, a w innej na przykład

wsparcie instrumentalne.

B. Rodzaje wsparcia społecznego ze względu na perspektywę czasową

W literaturze przedmiotu powszechny jest również podział wsparcia społecznego

wynikający z jego funkcjonalnych właściwości. Wyróżnia się w nim wsparcie spostrzegane

i wsparcie otrzymywane. Pierwszy rodzaj wsparcia określa je jako zjawisko subiektywne, a więc

jest to nadzieja, przekonanie, że „pomoc od bliskich (nie tylko)194 urzeczywistni się w chwili

potrzeby”.195 Jak pisze H. Sęk wynika ono z wiedzy i przekonań człowieka o tym, gdzie, od kogo

może uzyskać pomoc czy na kogo może liczyć w trudnej sytuacji.196 Jest więc to wsparcie

społeczne, które dotyczy przyszłości, dopiero z perspektywy czasowej możemy ocenić czy wsparcie

spostrzegane było wsparciem rzeczywiście otrzymanym. Drugi rodzaj wsparcia społecznego

wyodrębnionego w tej klasyfikacji dotyczy rodzaju i ilości wsparcia faktycznie otrzymanego. Jest to

autentyczna wymiana zachowań pomocnych, konkretne przykłady otrzymanego wsparcia.197 Ten

rodzaj wsparcia społecznego opisywany jest w kategorii przeszłości, a więc oceny tego, co już się

wydarzyło. Warto jeszcze wspomnieć o trzecim przejawie wsparcia społecznego, czyli o poczuciu

więzi społecznej, która odnosi się do ilości i jakości kontaktów interpersonalnych, które stanowią

potencjalne źródła wsparcia społecznego. W swojej pracy szczególną wagę przywiązuję do

wsparcia otrzymywanego.

192 H. Sęk, op. cit., s. 96 – 97; S. Kawula, op. cit., s. 14. 193 Por. klasyfikacje: Gottlieb (1978), House (1981), Caplan (1981), Wills (1985), za: J. Pommersbach, Wsparcie społeczne a choroba, „Przegląd Psychologiczny”, t. XXXI, 2/1988, s. 505 – 506; zob. także: K. Sępowicz – Buczko, op.cit., s. 59 – 66. 194 Przypis Autorki. 195 K. Kaniasty, op. cit., s. 44. 196 H. Sęk, R. Cieślak, op.cit., s.20 – 21. 197 K. Kaniasty, op. cit., s. 44.

48

3. Modele wsparcia społecznego

W literaturze przedmiotu przy definiowaniu wsparcia społecznego zwraca się również

uwagę na istnienie dwóch modeli wsparcia społecznego model „buforowy” oraz model „efektu

bezpośredniego”. Modele te nazywane są również hipotezami wyjaśniającymi działanie wsparcia

społecznego.

3.1. Model efektu głównego

W tym modelu (zwanym również efektem bezpośrednim) uznaje się, że wsparcie społeczne

generalnie odgrywa korzystną rolę dla zdrowia i dobrostanu, niezależnie od stresu, kryzysu itp.198

Wyróżnia się tutaj dwie postacie tego mechanizmu: efekt bezpośredniego wpływu na poziom

zdrowia oraz efekt bezpośredniego wpływu na stresory i wydarzenia.

W tym pierwszym podkreśla się prozdrowotną funkcję wsparcia społecznego. Uważa się, że

poczucie przynależności, które jest nieodłącznym elementem wsparcia społecznego działa

pozytywnie na człowieka.199 Zatem oznacza to, że osoby, które mają poczucie wsparcia

społecznego są z zasady zdrowsze, od tych które go nie mają. Badania dowodzą, że brak wsparcia

społecznego sprzyja niekorzystnym procesom zdrowotnym. Wydaje się, zatem, zgodnie z

założeniami tego modelu, że wsparcie zawsze jest dla człowieka korzystne, nawet jeśli nie znajduje

się on w danym momencie w sytuacji stresowej, kryzysowej. Oczywiście, jednoznaczne określenie

tej hipotezy jako prawdziwej jest trudno osiągalne ze względu na wiele czynników, które mogą

mieć wpływ na stan zdrowia (np.: stres).200 Drugi typ polega na tym, że „ludzie posiadający oparcie

w innych osobach, otoczeni wspierającym środowiskiem, są w znacznie mniejszym stopniu

narażeni na stresowe wydarzenia lub spostrzegają niższy poziom stresu.”201 W tym rozumieniu

efektu głównego wsparcie społeczne działa profilaktycznie lub modyfikuje spostrzeganie stresu.

3.2.Model buforowy

Szczególną uwagę w badaniach dotyczących modeli wsparcia społecznego przywiązuje się

do modelu buforowego. Buforującą rolę wsparcia społecznego wykazano w licznych badaniach.202

Wsparcie społeczne rozumiane jest tutaj jako „tarcza ochronna”, bufor negatywnych skutków

198 Zob. B. N. Uchino, Understanding the links between social support and physical health, „Perspectives on psycholog ical scence”, volume 4, 3/2009, s. 236 – 255. 199 Zob. J. Bruhn, Efekt grupy. Spójność społeczna i jej konsekwencje dla zdrowia, Warszawa 2011, s. 25 – 26, 28 – 29. 200 Zob. H. Sęk, R. Cieślak, op. cit., K. Kaniasty, op. cit.. 201 H. Sęk, R. Cieślak, op. cit., s. 25. 202 Np.: Cieślak (2000), Cobb (1976), Frese (1999), Gore (1985) i inni. Zob. H. Sęk, R. Cieślak, op. cit., s. 26.

49

wydarzeń krytycznych. Wówczas wsparcie społeczne obniża napięcie oraz przeciwdziała

powstawaniu zjawisk/zachowań patologicznych. Zwraca się również uwagę, że działające w ten

sposób wsparcie wpływa na zmianę samooceny, głównie: ocena własnych kompetencji, wgląd

w swoje możliwości, większe poczucie skuteczności.203 Tak rozumiane wsparcie społeczne ma

ogromne znaczenie w codziennym zmaganiu się ze stresem, sytuacjami kryzysowymi.

Jak piszą autorzy204, wiele badań potwierdziło trafność zarówno jednej, jak i drugiej

hipotezy. Zaznacza się jednak istnienie pewnych grup czynników, które wpływają na skuteczność

wsparcia społecznego. Są to czynniki sytuacyjne, osobowościowe oraz czynniki dotyczące relacji

osoba – problem.205

4. Czynniki wpływające na skuteczność wsparcia społecznego

W literaturze przedstawia się zazwyczaj trzy grupy czynników, które mogą decydować o

skuteczności działania wsparcia społecznego. B. Bartosz206 wyróżnia:

1. Czynniki sytuacyjne, które wiążą się z ograniczonym dostępem i możliwością korzystania

ze wsparcia:

- separowanie od osób potencjalnie udzielających wsparcia ze względu na charakter

zdarzenia, czynnik ten prowadzi w rezultacie do zamknięcia i uniemożliwia udzielanie

i przyjmowanie wsparcia;

- tendencja do wikłania wszystkich w zażyły i intymny system wspierający, co często

powoduje wzajemne przenoszenie odpowiedzialności, a to z kolei często pomniejsza ilość i jakość

wsparcia;

- sytuacje kryzysów i problemów życiowych powodują izolowanie ludzi z naturalnych

układów i sieci społecznych, w jakich przebywali i z jakimi byli związani.

2. Czynniki osobowościowe – pewne tendencje, predyspozycje osobowościowe osób

wspieranych mogą w określony sposób warunkować korzystania ze wsparcia, a także mogą

decydować o jego skuteczności:

- osoby, które mają wysokie poczucie własnej godności i niezależności wykazują się

(deklarują) mniejsze zapotrzebowanie na wsparcie społeczne w sytuacjach, które tego wymagają.

- istotną cechą jest również umiejscowienie poczucia kontroli – badania dowodzą, że więcej

wsparcia społecznego otrzymują osoby z zewnętrznym poczuciem kontroli, ale lepiej radzą sobie ze

stresem osoby z wewnętrznym poczuciem kontroli. 203 J. Chodkiewicz, Zasoby osobiste w rozwoju człowiek cz.I, „Remedium”, 1/2005, s. 14. 204 Por. K. Kaniasty, op. cit., s. 47. 205 B. Bartosz, Znaczenie społecznego wsparcia w przezwyciężaniu problemów, „Prace Psychologiczne”, XXVIII, Wrocław 1992, s. 43 – 46. 206 Ibidem.

50

- ludzie „odporni” nie podlegają negatywnym skutkom stresu, co więcej nawet kiedy

zabraknie im osobowościowych środków radzenia sobie i otrzymają wsparcie z zewnątrz, to i tak

nie są w stanie czerpać z niego korzyści.

- osoby depresyjne dyskredytują wsparcie społeczne, chociaż, jak wynika z badań,

otrzymują wsparcie w większym zakresie niż inne osoby.207

- osoby z problemami psychiatrycznymi nieefektywnie wykorzystują otrzymywane wsparcie

społeczne.

Do grupy czynników wymienionych przez B. Bartosz można dodać jeszcze czynniki

wymieniane przez O.S. Dalgard’a208 takie jak zaufanie międzyludzkie oraz fobia społeczna. Autor

pisze, że zaufanie do innych ludzi jest warunkiem postrzegania wsparcia oraz jego efektywności.

Uważa również, że fobia społeczna, rozumiana jako niepokój, lęk wobec innych uniemożliwia

otrzymywanie wsparcia społecznego.

3. Czynniki relacji osoba – problem – czynnikami ograniczającymi wsparcie społeczne są

również sytuacje, zdarzenia stresowe, ponieważ jako takie są społecznie określone, naznaczone,

przez co mogą mieć wpływ na gotowość udzielania i korzystania ze wsparcia. Często bywa tak, że

osoba w sytuacji stresu, problemu, np.: choroba, uzależnienie czuje się zakłopotana, zawstydzona

i nie oczekuje pomocy, ani nawet jej nie poszukuje. To postawa bierna. Są również osoby, które

przejmują aktywność w drugą stronę – izolując się i stroniąc od osób mogących udzielić wsparcia.

Jak pisze B. Bartosz, sam znaczeniowy aspekt danego problemu, sytuacji może również wpływać

ograniczająco na działanie wsparcia społecznego.209

Wspomniany wcześniej norweski badacz wyróżnia jeszcze grupę czynników dotyczących

sytuacji danej osoby w społeczeństwie.210 W tej kategorii umieszcza takie czynniki jak: stan

cywilny, wielkość rodziny, wiek, płeć i status społeczno – ekonomiczny.

H. Sęk zwraca uwagę, że funkcja wsparcia jako jednego z elementów mechanizmu radzenia

sobie przez człowieka z trudnościami życiowymi zależy m.in. od tego, czy:

- realne wsparcie społeczne (sieć społeczna, źródło) istnieje, jest dostępne i adekwatne,

- jednostka potrzebująca wsparcia posiada zespół cech sprzyjający tworzeniu, zdobywaniu i

utrzymywaniu więzi o charakterze wsparcia, a także umiejętności wykorzystania wsparcia

otrzymanego,

207 Ibidem, za: J.C. Coyne, C. Aldwin and R.S. Lazarus , Depression and coping in stressful episodes,” Journal of Abnormal Psychology” 90/1981. 208 O.S. Dalgard, http://www.euphix.org/object_class/euph_social_relationships.html, (20.08.2010r), za: J.B. Rotter, A new scale for the measurement of interpersonal trust, “Journal of Personality”, 35/1967, s. 651-665 oraz D.H. Barlow, Anxiety and its disorders: The nature and treatment of anxiety and pain, New York 1988. 209 B. Bartosz, op.cit., s. 46. 210 O.S. Dalgard, op. cit..

51

- subiektywny odbiór wsparcia i jego przetwarzanie zostaną włączone w zespół

przezwyciężania trudności,

- uzyskane wsparcie jest zgodne (trafne) ze wsparciem oczekiwanym.211

Na podstawie powyższych rozważań można wysnuć wniosek, iż wszystkie etapy udzielania

wsparcia (wspierania) i jego poszukiwania są uzależnione od sytuacji, osoby oraz problemu. Ma to

szczególne znaczenie dla założeń mojej rozprawy doktorskiej, gdyż to właśnie wymienione wyżej

grupy czynników będą w znaczący sposób stanowiły o charakterystyce wsparcia społecznego,

a także o sposobach jego poszukiwania przez badane przeze mnie osoby. B. Bartosz zwraca

również uwagę na znaczenie tychże czynników w kontekście nieprofesjonalnej pomocy.212

Biorąc pod uwagę powyższe rozumienie wspierania bardzo istotne wydaje się

zaprezentowanie trójfazowego modelu wsparcia (wspierania) zaproponowanego przez B.

Bartosz.213 Pierwsza faza owego modelu to zetknięcie się z problemem w relacji wspierającej w

wyniku, którego następuje reinterpretacja znaczenia owego zdarzenia, problemu, sytuacji. Na tym

etapie dochodzi do bardzo ważnego, szczególnie z perspektywy pomocy nieprofesjonalnej,

subiektywnego przekonania, iż problem który dotąd wydawał się wyjątkowy, intymny i trudny bądź

niemożliwy do rozwiązania, „nie jest patologią, jest tym, co przydarza się innym i z czym ludzie

sobie radzą.”214 Takie przedefiniowanie własnego problemu dzięki perspektywie innych osób,

sprzyja rozpoczęciu poszukiwania rozwiązań. Długość tego procesu (tej fazy) i jego efektywność

zależeć będzie od wspomnianych wcześniej trzech grup czynników. Kolejna, druga, faza to

mobilizacja. Na tym etapie dochodzi do podjęcia bardziej aktywnych działań, które sprzyjają

analizie problemu, m.in.: poszukiwanie informacji, porównywanie sposobów radzenia sobie z tym

problemem przez inne osoby, albo świadoma rezygnacja z możliwości rozwiązania. W tym

momencie następują ponowna „integracja struktury aktywnego radzenia sobie”.215 W trzeciej,

ostatniej fazie następuje działanie autonomiczne zmierzające do przywrócenia lub polepszenia

dotychczasowego poziomu funkcjonowania. Działania podejmowane w tej fazie i procesy tu

zachodzące są konsekwencją wcześniejszych relacji ze wspierającym, chociaż w tej fazie nie

pojawia się już wspieranie jako takie. Na tym etapie odpowiedzialność za problem i jego

rozwiązanie przejmuje osoba, której problem dotyczy, a nie osoba wspierająca.

211 G. Teusz, Znaczenie wsparcia społecznego w doświadczaniu przez młodzież krytycznych wydarzeń życiowych, „Auxilium Sociale”, 3/4/2005, s. 173, za: H. Sęk, Wsparcie społeczne – co zrobić by się stało pojęciem naukowym?, „Przegląd Psychologiczny”, 3/1986. 212 O.S. Dalgard, op. cit.. 213 Por. ibidem, s. 46 – 47. 214 Ibidem, s. 46. 215 Ibidem, s. 47.

52

5. System wsparcia osób wykluczonych/stygmatyzowanych społecznie w Polsce

System wsparcia społecznego osób wykluczonych społecznie jest charakterystyczny dla

każdego demokratycznego państwa i jest instrumentem jego polityki społecznej wobec osób

potrzebujących.

Podstawowym akrem prawnym określającym organizację pomocy społecznej, zadania w zakresie

pomocy społecznej, rodzaje świadczeń z pomocy społecznej oraz zasady i tryb jej udzielania jest

Ustawa z dnia 12.03.2004r. o pomocy społecznej (Dz.U. 2004 Nr 64 poz. 593).216

5.1. Pomoc społeczna i zasady jej udzielania

Pomoc społeczna jest instytucją polityki społecznej państwa. Nadrzędnym celem jej

działania jest umożliwienie osobom oraz rodzinom pokonania trudnych sytuacji życiowych, których

nie są w stanie rozwiązać wykorzystując własne uprawnienia, zasoby czy możliwości. Pomoc

społeczna wspiera, zatem osoby, rodziny w działaniach zmierzających do zaspokojenia ich

podstawowych potrzeb, a także pomaga w organizacji życia w warunkach odpowiadających

godności człowieka. Istotne jest również podejmowanie działań zmierzających do życiowego

usamodzielnienia osób i rodzin w trudnej sytuacji i ich integracji ze środowiskiem. Należy również

zaznaczyć, że poprzez wymienione wyżej działania zapobiega się wykluczeniu społecznemu

danych osób czy grup. Walka z wykluczeniem społecznym wiąże się najczęściej z instytucjonalnym

wsparciem w przezwyciężaniu jednocześnie przyczyn i skutków wykluczenia.217

Można, zatem wyznaczyć główne cele pomocy społecznej:

− wsparcie osób i rodzin w przezwyciężeniu trudnej sytuacji życiowej, doprowadzenie - w

miarę możliwości - do ich życiowego usamodzielniania i umożliwienie im życia w

warunkach odpowiadających godności człowieka,

− zapewnienie dochodu na poziomie interwencji socjalnej – dla osób nie posiadających

dochodu lub o niskich dochodach, w wieku poprodukcyjnym i osobom

niepełnosprawnym,

− zapewnienie dochodu do wysokości poziomu interwencji socjalnej osobom i rodzinom o

niskich dochodach, które wymagają okresowego wsparcia,

− zapewnienie profesjonalnej pomocy rodzinom dotkniętym skutkami patologii społecznej,

w tym przemocą w rodzinie,

216 Ustawa z dn. 12.03.2004 r o pomocy społecznej, Dz.U. 2004 Nr 64 poz. 593, źródło: http://isap.sejm.gov.pl/DetailsServlet?id=WDU20040640593 (1.02.2013r) 217 Ustawa z dn. 12.03.2004 r o pomocy społecznej, Dz.U. 2004 Nr 64 poz. 593, źródło: http://isap.sejm.gov.pl/DetailsServlet?id=WDU20040640593 (1.02.2013r)

53

− integracja ze środowiskiem osób wykluczonych społecznie,

− stworzenie sieci usług socjalnych adekwatnych do potrzeb w tym zakresie.218

Pomoc społeczna w Polsce jest przyznawana na podstawie spełnienia dwóch kryteriów. Pierwszym

jest kryterium dochodowe (tzw.: próg wejścia do systemu pomocy społecznej); drugim to

wystąpienie w odniesieniu do osoby lub rodziny jednego z ryzyk socjalnych, wymienionych w

ustawie o pomocy społecznej. Oba kryteria muszą być spełnione jednocześnie, aby można było

uzyskać pomoc. Warto tutaj zauważyć, że stygmatyzacja społeczna, wykluczenie nie zawsze

związane jest z niskimi dochodami, ubóstwem materialnym, a zatem przez zastosowanie takiego

kryterium wyklucza się z pomocy osoby, które mogą jej potrzebować, pomimo tego, że ich dochody

nie są niskie. Sedno problemu leży bowiem w takich sytuacjach gdzie indziej…

Wyróżnia się piętnaście głównych powodów (ryzyk), które upoważniają do otrzymania wsparcia,

pomocy społecznej. Są one następujące:

− ubóstwo,

− sieroctwo,

− bezdomność,

− bezrobocie;

− niepełnosprawność,

− długotrwała lub ciężkiej choroba,

− przemoc w rodzinie,

− 7a) potrzeba ochrony ofiar handlu ludźmi,

− potrzeba ochrony macierzyństwa lub wielodzietności,

− bezradność w sprawach opiekuńczo-wychowawczych i prowadzenia gospodarstwa

domowego, zwłaszcza w rodzinach niepełnych lub wielodzietnych;

− trudności w integracji cudzoziemców, którzy uzyskali w Rzeczypospolitej Polskiej

status uchodźcy lub ochronę uzupełniającą,

− trudności w przystosowaniu do życia po zwolnieniu z zakładu karnego,

− alkoholizm lub narkomania,

− zdarzenie losowe i sytuacja kryzysowa,

− klęska żywiołowa lub ekologiczna.

Oczywiście, są to jedynie podstawowe i najczęstsze trudności, problemy czy stany, które wymagają

ingerencji instytucji pomocy społecznej. Tego rodzaju pomoc może być udzielana również innym

grupom i osobom, których ustawa bezpośrednio nie definiuje, a które znajdą się w sytuacji

wymagającej wsparcia i pomocy. 218 źródło: http://www.mpips.gov.pl/pomoc-spoleczna/system-pomocy-spolecznej-w-polsce/zasady-pomocy-spolecznej/ (1.02.2013r)

54

Pomoc społeczną organizują organy administracji rządowej (minister właściwy do spraw

zabezpieczenia społecznego, wojewodowie) i samorządowej (marszałkowie województw,

starostowie na poziomie powiatów oraz wójtowie, burmistrzowie (prezydenci miast) na poziomie

gmin. Organy te realizując zadania pomocy społecznej współpracują, na zasadzie partnerstwa, z

organizacjami społecznymi i pozarządowymi, Kościołem Katolickim, innymi kościołami,

związkami wyznaniowymi oraz osobami fizycznymi i prawnymi.219

Prawo do świadczeń z pomocy społecznej przysługuje:

− osobom posiadającym obywatelstwo polskie mającym miejsce zamieszkania i

przebywającym na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej;

− cudzoziemcom mającym miejsce zamieszkania i przebywającym na terytorium

Rzeczypospolitej Polskiej;

− mającym miejsce zamieszkania i przebywającym na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej

obywatelom państw członkowskich Unii Europejskiej, państw członkowskich

Europejskiego Porozumienia o Wolnym Handlu (EFTA) - stron umowy o Europejskim

Obszarze Gospodarczym lub Konfederacji Szwajcarskiej oraz członkom ich rodzin

posiadającym prawo pobytu lub prawo stałego pobytu na terytorium Rzeczypospolitej

Polskiej.220

Pomoc społeczna polega w szczególności na:

− przyznawaniu i wypłacaniu świadczeń,

− pracy socjalnej,

− prowadzeniu i rozwoju niezbędnej infrastruktury socjalnej,

− analizie i ocenie zjawisk rodzących zapotrzebowanie na świadczenia z pomocy

społecznej,

− realizacji zadań wynikających z rozeznanych potrzeb społecznych,

− rozwijaniu nowych form pomocy społecznej i samopomocy w ramach zidentyfikowanych

potrzeb.221

Jak pisze P. Broda – Wysocki w przygotowanej ekspertyzie nt. pomocy społecznej w Polsce:

„Rzeczywistą liczbę osób objętych pomocą społeczną Ministerstwo Pracy w roku 2007 szacowało

na blisko 2,4 mln. Z tego najwięcej osób korzystało z pomocy z powodu ubóstwa (blisko 800

tysięcy) i bezrobocia (blisko 700 tysięcy). Najmniej zaś korzystali z pomocy uchodźcy (ponad 300

219 źródło: http://www.mpips.gov.pl/pomoc-spoleczna/system-pomocy-spolecznej-w-polsce/zasady-pomocy-spolecznej/ (1.02.2013r) 220 Bardziej szczegółowa charakterystyka grup: Ustawa z dn. 12.03.2004 r o pomocy społecznej, Dz.U. 2004 Nr 64 poz. 593, źródło: http://isap.sejm.gov.pl/DetailsServlet?id=WDU20040640593 (1.02.2013r) 221 Ustawa z dn. 12.03.2004 r o pomocy społecznej, Dz.U. 2004 Nr 64 poz. 593, źródło: http://isap.sejm.gov.pl/DetailsServlet?id=WDU20040640593 (1.02.2013r)

55

osób), uzależnieni od narkotyków (ponad 3,5 tysiąca), osoby dotknięte sieroctwem (blisko 8,5

tysiąca), opuszczające zakłady karne (nieco ponad 13 tysięcy) i bezdomni (blisko 27,5 tysiąca).”222

Zasady udzielania pomocy społecznej są złożone223, dlatego też w tym miejscu zwrócę uwagę

jedynie na te najbardziej podstawowe. Otóż, świadczenia pomocy społecznej mogą być udzielane

na wniosek osoby zainteresowanej, jej przedstawiciela ustawowego lub innej osoby, za zgodą osoby

zainteresowanej lub jej przedstawiciela ustawowego. Co ważne, pomoc społeczna może być także

udzielana z urzędu. Osoba lub rodzina może zgłosić się o przyznanie pomocy do ośrodka pomocy

społecznej w miejscu zamieszkania (ośrodki znajdują się w każdej gminie). Decyzje o przyznaniu

lub odmowie przyznania pomocy wymagają uprzednio przeprowadzenia przez pracownika

socjalnego rodzinnego wywiadu środowiskowego. Decyzje w sprawach świadczeń pomocy

społecznej wydawane są w formie pisemnej. Od każdej decyzji służy prawo odwołania.224

5.2.Instytucje pomocy społecznej, ich zadania i formy udzielanej pomocy

System pomocy społecznej w Polsce ma w dużej mierze charakter samorządowy. Główną

instytucją publiczną jest Ministerstwo Pracy i Spraw Socjalnych. Na poziomie województw działają

Wojewódzkie Zespoły Pomocy Społecznej (WZPS), które z kolei współpracują ze swoimi

odpowiednikami w Urzędzie Marszałkowskim (Regionalne Ośrodki Pomocy Społecznej – ROPS).

Na poziomie powiatów działają Powiatowe Centra Pomocy Rodzinie - PCPR, zaś na terenie gmin i

miast – Gminne Ośrodki Pomocy Społecznej – GOPS oraz odpowiednio Miejskie Ośrodki Pomocy

Społecznej (MOPS). Oprócz tych podstawowych instytucji istnieje szereg innych, takich jak: Domy

Pomocy Społecznej (DPS), Ośrodki Adopcyjno-Opiekuńcze, Placówki Opiekuńczo-Wychowawcze,

Ośrodki Wsparcia (noclegownie, dzienne domy pomocy, środowiskowe domy samopomocy),

Ośrodki Interwencji Kryzysowej.

222 P. Broda – Wysocki, Pomoc społeczna w Polsce – koncepcja i instrumenty, Ekspertyza przygotowana w ramach projektu „EAPN Polska – profesjonalny dialog na rzecz Europy Socjalnej”, źródło: http://www.eapn.org.pl/expert/files/Pomoc_spoleczna_w_Polsce_-_dr_P.B-W.pdf (1.02.13r). 223 Zob. więcej: Ustawa z dn. 12.03.2004 r o pomocy społecznej, Dz.U. 2004 Nr 64 poz. 593, źródło: http://isap.sejm.gov.pl/DetailsServlet?id=WDU20040640593 (1.02.2013r) 224 źródło: http://www.mpips.gov.pl/pomoc-spoleczna/system-pomocy-spolecznej-w-polsce/zasady-pomocy-spolecznej/ (1.02.2013r)

56

Schemat 1. Struktura instytucjonalnej pomocy społecznej, źródło: opracowanie własne.

Zgodnie z obowiązującą ustawą o pomocy społecznej do zadań poszczególnych szczebli należy

odpowiednio począwszy od najniższego szczebla.225

1. Zadania gminy:

A. Zadania własne gminy o charakterze obowiązkowym :

− opracowanie i realizacja gminnej strategii rozwiązywania problemów społecznych ze

szczególnym uwzględnieniem programów pomocy społecznej, profilaktyki i

rozwiązywania problemów alkoholowych i innych, których celem jest integracja osób i

rodzin z grup szczególnego ryzyka;

− sporządzanie oceny zasobów pomocy społecznej w oparciu o analizę lokalnej sytuacji

społecznej i demograficznej gminy w zakresie pomocy społecznej;

− udzielanie schronienia, zapewnienie posiłku oraz niezbędnego ubrania osobom tego

pozbawionym;

− przyznawanie i wypłacanie zasiłków okresowych;

− przyznawanie i wypłacanie zasiłków celowych;

− przyznawanie i wypłacanie zasiłków celowych na pokrycie wydatków powstałych w

wyniku zdarzenia losowego;

− przyznawanie i wypłacanie zasiłków celowych na pokrycie wydatków na świadczenia

zdrowotne osobom bezdomnym oraz innym osobom niemającym dochodu i możliwości 225 Zob. Ustawa z dn. 12.03.2004 r o pomocy społecznej, Dz.U. 2004 Nr 64 poz. 593, źródło: http://isap.sejm.gov.pl/DetailsServlet?id=WDU20040640593 (1.02.2013r); http://www.mpips.gov.pl/pomoc-spoleczna/system-pomocy-spolecznej-w-polsce/zasady-pomocy-spolecznej/ (1.02.2013r)

MINISTERSTWO PRACY I SPRAW SOCJALNYCH

Wojewódzki Zespół Pomocy Społecznej

Regionalny Ośrodek Pomocy Społecznej

Powiatowe Centrum Pomocy Rodzinie

Gminny Ośrodek Pomocy Społecznej Miejski Ośrodek Pomocy Społecznej

57

uzyskania świadczeń na podstawie przepisów o powszechnym ubezpieczeniu w

Narodowym Funduszu Zdrowia;;

− przyznawanie zasiłków celowych w formie biletu kredytowanego;

− opłacanie składek na ubezpieczenia emerytalne i rentowe za osobę, która zrezygnuje z

zatrudnienia w związku z koniecznością sprawowania bezpośredniej, osobistej opieki nad

długotrwale lub ciężko chorym członkiem rodziny oraz wspólnie niezamieszkującymi

matką, ojcem lub rodzeństwem;

− praca socjalna;

− organizowanie i świadczenie usług opiekuńczych, w tym specjalistycznych, w miejscu

zamieszkania, z wyłączeniem specjalistycznych usług opiekuńczych dla osób z

zaburzeniami psychicznymi;

− prowadzenie i zapewnienie miejsc w mieszkaniach chronionych;

− dożywianie dzieci;

− sprawienie pogrzebu, w tym osobom bezdomnym;

− kierowanie do domu pomocy społecznej i ponoszenie odpłatności za pobyt mieszkańca

gminy w tym domu;

− pomoc osobom mającym trudności w przystosowaniu się do życia po zwolnieniu z

zakładu karnego;

− sporządzanie sprawozdawczości oraz przekazywanie jej właściwemu wojewodzie,

również w wersji elektronicznej, z zastosowaniem systemu informatycznego;

− utworzenie i utrzymywanie ośrodka pomocy społecznej, w tym zapewnienie środków na

wynagrodzenia pracowników;

− przyznawanie i wypłacanie zasiłków stałych;

− opłacanie składek na ubezpieczenie zdrowotne określonych w przepisach o świadczeniach

opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych.

B. Zadania własne gminy :

− przyznawanie i wypłacanie zasiłków specjalnych celowych;

− przyznawanie i wypłacanie pomocy na ekonomiczne usamodzielnienie w formie

zasiłków, pożyczek oraz pomocy w naturze;

− prowadzenie i zapewnienie miejsc w domach pomocy społecznej i ośrodkach wsparcia o

zasięgu gminnym oraz kierowanie do nich osób wymagających opieki;

− podejmowanie innych zadań z zakresu pomocy społecznej wynikających z rozeznanych

potrzeb gminy, w tym tworzenie i realizacja programów osłonowych;

58

− współpraca z powiatowym urzędem pracy w zakresie upowszechniania ofert pracy oraz

informacji o wolnych miejscach pracy, upowszechniania informacji o usługach

poradnictwa zawodowego i o szkoleniach.

C. Zadania zlecone z zakresu administracji rządowej realizowane przez gminę :

− organizowanie i świadczenie specjalistycznych usług opiekuńczych w miejscu

zamieszkania dla osób z zaburzeniami psychicznymi;

− przyznawanie i wypłacanie zasiłków celowych na pokrycie wydatków związanych z

klęską żywiołową lub ekologiczną;

− prowadzenie i rozwój infrastruktury środowiskowych domów samopomocy dla osób z

zaburzeniami psychicznymi;

− realizacja zadań wynikających z rządowych programów pomocy społecznej, mających na

celu ochronę poziomu życia osób, rodzin i grup społecznych oraz rozwój

specjalistycznego wsparcia;

− przyznawanie i wypłacanie zasiłków celowych, a także udzielanie schronienia, posiłku

oraz niezbędnego ubrania cudzoziemcom, o których mowa w art. 53 ust. 1 pkt 15 oraz

art. 53a ust. 2 pkt 4 ustawy z dnia 13 czerwca 2003 r. o cudzoziemcach;

− przyznawanie i wypłacanie zasiłków celowych, a także udzielanie schronienia, posiłku i

niezbędnego ubrania cudzoziemcom, którzy uzyskali zgodę na pobyt tolerowany na

terytorium Rzeczypospolitej Polskiej;

− wypłacanie wynagrodzenia za sprawowanie opieki.

2. Zadania powiatów

A. Zadania własne powiatu :

− opracowanie i realizacja powiatowej strategii rozwiązywania problemów społecznych,

ze szczególnym uwzględnieniem programów pomocy społecznej, wspierania osób

niepełnosprawnych i innych, których celem jest integracja osób i rodzin z grup

szczególnego ryzyka - po konsultacji z właściwymi terytorialnie gminami;

− prowadzenie specjalistycznego poradnictwa;

− przyznawanie pomocy pieniężnej na usamodzielnienie oraz na kontynuowanie nauki

osobom opuszczającym, domy pomocy społecznej dla dzieci i młodzieży

niepełnosprawnych intelektualnie, domy dla matek z małoletnimi dziećmi i kobiet w

ciąży, rodziny zastępcze oraz schroniska dla nieletnich, zakłady poprawcze, specjalne

ośrodki szkolno-wychowawcze, specjalne ośrodki wychowawcze, młodzieżowe ośrodki

socjoterapii zapewniające całodobową opiekę lub młodzieżowe ośrodki wychowawcze;

− pomoc w integracji ze środowiskiem osób mających trudności w przystosowaniu się do

życia młodzieży opuszczającej domy pomocy społecznej dla dzieci i młodzieży

59

niepełnosprawnych intelektualnie, domy dla matek z małoletnimi dziećmi i kobiet w

ciąży, rodziny zastępcze oraz schroniska dla nieletnich, zakłady poprawcze, specjalne

ośrodki szkolno-wychowawcze, specjalne ośrodki wychowawcze, młodzieżowe ośrodki

socjoterapii zapewniające całodobową opiekę lub młodzieżowe ośrodki wychowawcze,

mających braki w przystosowaniu się;

− pomoc cudzoziemcom, którzy uzyskali w Rzeczypospolitej Polskiej status uchodźcy lub

ochronę uzupełniającą, mającym trudności w integracji ze środowiskiem;

− prowadzenie i rozwój infrastruktury domów pomocy społecznej o zasięgu

ponadgminnym oraz umieszczanie w nich skierowanych osób;

− prowadzenie mieszkań chronionych dla osób z terenu więcej niż jednej gminy oraz

powiatowych ośrodków wsparcia, w tym domów dla matek z małoletnimi dziećmi i

kobiet w ciąży, z wyłączeniem środowiskowych domów samopomocy i innych

ośrodków wsparcia dla osób z zaburzeniami psychicznymi;

− prowadzenie ośrodków interwencji kryzysowej;

− udzielanie informacji o prawach i uprawnieniach;

− szkolenie i doskonalenie zawodowe kadr pomocy społecznej z terenu powiatu;

− doradztwo metodyczne dla kierowników i pracowników jednostek organizacyjnych

pomocy społecznej z terenu powiatu;

− podejmowanie innych działań wynikających z rozeznanych potrzeb, w tym tworzenie i

realizacja programów osłonowych;




społecznej i demograficznej;

− utworzenie i utrzymywanie powiatowego centrum pomocy rodzinie, w tym zapewnienie

środków na wynagrodzenia pracowników.

B. Zadania z zakresu administracji rządowej realizowane przez powiat:

− pomoc cudzoziemcom, którzy uzyskali w Rzeczypospolitej Polskiej status uchodźcy lub

ochronę uzupełniającą, w zakresie indywidualnego programu integracji, oraz opłacanie

za te osoby składek na ubezpieczenie zdrowotne określonych w przepisach o

powszechnym ubezpieczeniu zdrowotnym w Narodowym Funduszu Zdrowia;;

− prowadzenie i rozwój infrastruktury ośrodków wsparcia dla osób z zaburzeniami

psychicznymi;

60

− realizacja zadań wynikających z rządowych programów pomocy społecznej, mających

na celu ochronę poziomu życia osób, rodzin i grup społecznych oraz rozwój

specjalistycznego wsparcia;

− udzielanie cudzoziemcom, o których mowa w art. 53 ust. 1 pkt 15 oraz w art. 53a ust. 2

pkt 4 ustawy z dnia 13 czerwca 2003 r. o cudzoziemcach, pomocy w zakresie

interwencji kryzysowej;

3. Zadania samorządu województwa:

− opracowanie, aktualizowanie i realizacja strategii wojewódzkiej w zakresie polityki

społecznej będącej integralną częścią strategii rozwoju województwa obejmującej w

szczególności programy: przeciwdziałania wykluczeniu społecznemu, wyrównywania

szans osób niepełnosprawnych, pomocy społecznej, profilaktyki i rozwiązywania

problemów alkoholowych, współpracy z organizacjami pozarządowymi - po konsultacji

z powiatami;

− organizowanie kształcenia, w tym prowadzenie publicznych szkół służb społecznych

oraz szkolenia zawodowego kadr pomocy społecznej;

− rozpoznawanie przyczyn ubóstwa oraz opracowywanie regionalnych programów

pomocy społecznej wspierających samorządy lokalne w działaniach na rzecz

ograniczania tego zjawiska;

− inspirowanie i promowanie nowych rozwiązań w zakresie pomocy społecznej;

− organizowanie i prowadzenie regionalnych jednostek organizacyjnych pomocy

społecznej;




społecznej i demograficznej na podstawie ocen sporządzonych przez gminy i powiaty z

obszaru województwa, uzwględniającej kwestie i problemy społeczne wynikające z

przyjętej strategii i przekazywanie ich właściwemu wojewodzie do dnia 3 lipca

każdego roku;

− utworzenie i utrzymanie regionalnego ośrodka polityki społecznej, w tym zapewnienie

środków na wynagrodzenia pracowników.

4. Zadania wojewodów :

− ustalanie sposobu wykonywania zadań z zakresu administracji rządowej realizowanych

przez jednostki samorządu terytorialnego;

− stwierdzenie zgodności programów naprawczych w zakresie osiągania standardów w

jednostkach organizacyjnych pomocy społecznej oraz ocena stopnia ich realizacji;

61

− wydawanie i cofanie zezwoleń lub zezwoleń warunkowych na prowadzenie domów

pomocy społecznej oraz wydawanie i cofanie zezwoleń na prowadzenie placówek

zapewniających całodobową opiekę osobom niepełnosprawnym, przewlekle chorym

lub osobom w podeszłym wieku, w tym prowadzonych na podstawie przepisów o

działalności gospodarczej;

− prowadzenie rejestru domów pomocy społecznej, placówek zapewniających

całodobową opiekę osobom niepełnosprawnym, przewlekle chorym lub osobom w

podeszłym wieku, w tym prowadzonych na podstawie przepisów o działalności

gospodarczej, placówek zapewniających miejsca noclegowe oraz jednostek

specjalistycznego poradnictwa;

− koordynowanie działań w zakresie integracji cudzoziemców, którzy uzyskali w

Rzeczypospolitej Polskiej status uchodźcy lub ochronę uzupełniającą, w szczególności

w zakresie wskazania im miejsca zamieszkania, oraz prowadzenie rejestru

zatwierdzonych indywidualnych programów integracji;

− realizacja lub zlecanie jednostkom samorządu terytorialnego lub podmiotom

niepublicznym zadań wynikających z programów rządowych;

− nadzór nad realizacją zadań samorządu gminnego, powiatowego i województwa, w tym

nad jakością działalności jednostek organizacyjnych pomocy społecznej oraz nad

jakością usług, dla których minister właściwy do spraw zabezpieczenia społecznego

określił standardy, w tym standardy opieki i wychowania, a także nad zgodnością

zatrudnienia pracowników jednostek organizacyjnych pomocy społecznej z

wymaganymi kwalifikacjami;

− kontrola jakości usług, o których mowa w pkt 8, wykonywanych przez podmioty

niepubliczne na podstawie umowy z organami administracji rządowej i samorządowej;

− kontrola jakości usług, o których mowa w pkt 8, wykonywanych przez domy pomocy

społecznej prowadzone nie na zlecenie organu jednostki samorządu terytorialnego

przez podmioty niepubliczne, o których mowa w art. 57 ust. 1 pkt 2-4 ustawy o pomocy

społecznej;

− kontrola placówek zapewniających całodobową opiekę osobom niepełnosprawnym,

przewlekle chorym lub osobom w podeszłym wieku, w tym prowadzonych na

podstawie przepisów o działalności gospodarczej, w zakresie standardów usług

socjalno-bytowych i przestrzegania praw tych osób;

− analiza stanu i skutecznościi pomocy społecznej w oparciu o ocenę zasobów pomocy

społecznej przyjętą przez samorząd województw z uwzględnieniem założeń

przewidzianych w strategii;

62

− sporządzanie sprawozdawczości oraz przekazywanie jej ministrowi właściwemu do

spraw zabezpieczenia społecznego, również w wersji elektronicznej, z zastosowaniem

systemu informatycznego;

− realizacja zadań określanych przez ministra właściwego do spraw zabezpieczenia

społecznego w zakresie utrzymania i rozwoju systemu informatycznego w jednostkach

organizacyjnych pomocy społecznej w województwie oraz współfinansowanie i

sprawowanie nadzoru nad jego funkcjonowaniem;

− finansowe wspieranie programów w określonym przez wojewodę obszarze pomocy

społecznej, realizowanych przez jednostki samorządu terytorialnego lub podmioty

uprawnione, o których mowa w art. 25 ust. 1 ustawy o pomocy społecznej; do wyboru

programów stosuje się odpowiednio art. 25, 26, 28-35 ustawy;

− koordynowanie, w ramach systemu pomocy społecznej, działań w zakresie

zapobiegania handlowi ludźmi oraz wsparcia udzielanego ofiarom handlu ludźmi.

5. Zadania ministra właściwego do spraw zabezpieczenia społecznego :

− tworzenie koncepcji i określanie kierunków rozwoju w obszarze pomocy społecznej;

− zlecanie i finansowanie badań, ekspertyz i analiz w obszarze pomocy społecznej;

− monitorowanie standardów;

− analiza skuteczności pomocy społecznej;

− inspirowanie i promowanie nowych form i metod działania, a także szkolenie kadr;

− nadzór merytoryczny nad szkoleniem w zakresie organizacji pomocy społecznej i

specjalizacji w zawodzie pracownik socjalny;

− opracowywanie i finansowanie programów osłonowych;

− finansowe wspieranie programów w określonym przez ministra obszarze pomocy

społecznej, realizowanych przez jednostki samorządu terytorialnego lub podmioty

uprawnione;

− określanie zadań administracji publicznej w zakresie utrzymania i rozwoju systemu

informatycznego w jednostkach organizacyjnych pomocy społecznej w województwach,

przekazywanie środków na współfinansowanie oraz sprawowanie nadzoru nad

funkcjonowaniem tego systemu;

− współdziałanie z organizacjami pozarządowymi.

Jak można zauważyć na podstawie przedstawionych powyżej zadań charakterystycznych dla

poszczególnych szczebli administracji publicznej, pomoc społeczna jest rozbudowana i

zorganizowana tak, aby udzielić wsparcia (różnego rodzaju) osobom, rodzinom, grupom, które tego

potrzebują.

63

Na szczeblu gminnych/miejskich ośrodków pomocy społecznej struktura organizacyjna

pomocy społecznej jest bardziej złożona i zróżnicowana. Istnieją instytucje, ośrodki, które mają,

przynajmniej w założeniu, służyć wsparciem i pomocą tym, którzy tego potrzebują. Poniżej

zaprezentowana została strukturę MOPS na przykładzie miasta Wrocław.226

Ośrodki pomocy społecznej oferują pomoc w formie świadczeń pieniężnych i realizację świadczeń

niepieniężnych. Do świadczeń pieniężnych należy zasiłek stały, okresowy, celowy. Świadczenia

niepieniężne to praca socjalna, bilet kredytowany, składki na ubezpieczenie zdrowotne, składki na

ubezpieczenia społeczne, pomoc rzeczowa, w tym na ekonomiczne usamodzielnienie, sprawienie

pogrzebu, poradnictwo specjalistyczne, interwencja kryzysowa, schronienie, posiłek, niezbędne

ubranie, usługi opiekuńcze w miejscu zamieszkania, w ośrodkach wsparcia oraz w rodzinnych

domach pomocy, specjalistyczne usługi opiekuńcze w miejscu zamieszkania oraz w ośrodkach

wsparcia, mieszkanie chronione, pobyt i usługi w domu pomocy społecznej, opieka i wychowanie

w rodzinie zastępczej i w placówce opiekuńczo - wychowawczej, pomoc w uzyskaniu

odpowiednich warunków mieszkaniowych, w tym w mieszkaniu chronionym, pomoc w uzyskaniu

zatrudnienia, pomoc na zagospodarowanie – w formie rzeczowej dla osób usamodzielnianych,

szkolenia, poradnictwo rodzinne i terapia rodzinna prowadzone przez ośrodki adopcyjno-

opiekuńcze.227

Oto komórki organizacyjne działające w MOPS Wrocław:

1. Zespoły terenowej pracy socjalnej

Zadania:

• rozpatrywanie i analiza potrzeb w zakresie pomocy społecznej oraz udzielanie

pomocy w wymaganym zakresie;

• działanie mające na celu zaspokajanie rozpoznanych potrzeb – udzielanie pomocy

społecznej w formie pracy socjalnej, usług opiekuńczych, w tym specjalistycznych i

specjalistycznych usług opiekuńczych dla osób z zaburzeniami psychicznymi,

świadczeń finansowych, rzeczowych, w naturze oraz poradnictwa specjalistycznego;

• współpraca z organizacjami pozarządowymi, charytatywnymi i instytucjami

środowiska lokalnego w celu zaspokajania potrzeb mieszkańców Miasta Wrocławia

w zakresie pomocy społecznej;

• weryfikacja dokumentacji zebranej w celu przyznania lub odmowy przyznania

świadczeń;

226 źródło: http://www.mops.wroclaw.pl/uploaded/INFORMATOR%202012.pdf (1.02.13r) 227 M. Łojkowska, System pomocy rodzinom zagrożonym wykluczeniem społecznym w Polsce, źródło: http://interwencjaprawna.pl/docs/system-pomocy-rodzinom-zagrozonym.pdf (1.02.13r) Szczegółowe zasady przyznawania świadczeń zobacz: http://www.mpips.gov.pl/pomoc-spoleczna/formy-udzielanej-pomocy/kryteria-przysnawania-swiadczen/ (1.02.13r) oraz Ustawa z dn. 12.03.2004 r o pomocy społecznej, Dz.U. 2004 Nr 64 poz. 593, źródło: http://isap.sejm.gov.pl/DetailsServlet?id=WDU20040640593 (1.02.2013r);

64

• realizacja wypłat przyznanych świadczeń;

• rejestracja i ewidencja osób korzystających z pomocy społecznej;

• informowanie klientów, osób zainteresowanych i przedstawicieli środowiska

lokalnego o dostępnych formach pomocy i zasadach ich przyznawania.

2. Programy Aktywności Lokalnej

Są to narzędzia aktywnej integracji społecznej, które skierowane są do określonego środowiska lub

danej społeczności lokalnej. PAL umożliwia realizację działań na rzecz aktywizacji społecznej i

rozwiązywania problemów grup oraz środowisk zagrożonych wykluczeniem społecznym. W

działania programu włączają się instytucje działające na danym terenie: rady osiedli, szkoły,

komisariaty, stowarzyszenia, fundacje, ośrodki itp..

3. Zespół do spraw osób bezdomnych i uchodźców

Zadania:

• realizowanie polityki związanej z problematyką osób bezdomnych na terenie Miasta;

• rozpatrywanie i analiza potrzeb w zakresie pomocy społecznej osób

• bezdomnych i uchodźców, w tym ustalanie indywidualnego programu integracji oraz

udzielanie pomocy w wymaganym zakresie;

• podejmowanie działań mających na celu zaspokajanie rozpoznanych potrzeb

• udzielanie pomocy społecznej w formie pracy socjalnej, usług opiekuńczych, w tym

specjalistycznych i specjalistycznych usług opiekuńczych dla osób z

• zaburzeniami psychicznymi, świadczeń finansowych, rzeczowych, w naturze oraz

poradnictwa specjalistycznego;

• współpraca z organizacjami społecznymi, charytatywnymi i instytucjami

• środowiska lokalnego w celu zaspokajania potrzeb osób bezdomnych i uchodźców w

zakresie pomocy społecznej;

• weryfikacja dokumentacji zebranej w celu przyznania (lub odmowy przyznania)

świadczeń;

• realizacja wypłat przyznanych świadczeń;

• rejestracja i ewidencja osób korzystających z pomocy społecznej;

• nadzór i koordynacja funkcjonowania ośrodków wsparcia dla osób bezdomnych;

• rozpatrywanie skarg i wniosków dotyczących funkcjonowania nadzorowanych

jednostek;


lokalnego o dostępnych formach pomocy i zasadach ich przyznawania.

4. Dział Adaptacji Osób Niepełnosprawnych

Zadania:

65

• rozpoznawanie i analiza potrzeb osób niepełnosprawnych w zakresie rehabilitacji

społecznej;

• udzielanie osobom niepełnosprawnym świadczeń finansowanych z funduszu

celowego Państwowego Funduszu Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych, m.in.: o

dofinansowanie do turnusów rehabilitacyjnych, o finansowanie działalności

Warsztatów Terapii Zajęciowej, o dofinansowanie zakupu sprzętu rehabilitacyjnego,

przedmiotów ortopedycznych i środków pomocniczych, o dofinansowanie likwidacji

barier w komunikowaniu się, o dofinansowanie likwidacji barier architektonicznych i

technicznych;

• prowadzenie poradnictwa w zakresie prawnym, socjalnym, rehabilitacyjnym, itp. w

celu integracji osób niepełnosprawnych ze środowiskiem i udzielanie pomocy w

rozwiązywaniu trudnych sytuacji życiowych;

• prowadzenie Wypożyczalni Sprzętu Rehabilitacyjnego;

• współpraca z Wydziałem Zdrowia Urzędu Miejskiego Wrocławia, Narodowym

Funduszem Zdrowia oraz organizacjami pozarządowymi działającymi na rzecz osób

niepełnosprawnych;


lokalnego o dostępnych formach pomocy i zasadach ich przyznawania;

• nadzór i koordynacja warsztatów terapii zajęciowej, środowiskowych domów

samopomocy;

• rozpatrywanie skarg i wniosków dotyczących funkcjonowania nadzorowanych

placówek i jednostek;

• przeprowadzanie wywiadów środowiskowych i kompletowanie dokumentacji

niezbędnej do kwalifikowania i kierowania do odpowiedniego typu środowiskowego

domu samopomocy, ze względu na stan zdrowia i rodzaj schorzenia osoby

kierowanej;

5. Dział Pomocy Instytucjonalnej

• Kierowanie do domów pomocy społecznej oraz mieszkań chronionych

• Kompletowanie dokumentów osób ubiegających się o przyjęcie do domów pomocy

społecznej i mieszkań chronionych;

• Merytoryczne przygotowanie decyzji kierujących i umieszczających do dps i

ustalanie odpłatności za pobyt osoby zainteresowanej w dps;

• Prowadzenie listy osób oczekujących na umieszczenie w dps oraz rejestrów osób już

umieszczonych w dps;

66

• Zawieranie umów z osobami zobowiązanymi do wnoszenia opłat za pobyt członka

rodziny w dps;

• Współpraca z organami prowadzącymi domy pomocy społecznej na terenie innych

powiatów w zakresie uzgadniania możliwości skierowania do domu pomocy

społecznej oraz okresu oczekiwania osób zainteresowanych na miejsce w dps;

• Nadzór i koordynacja pracy domów pomocy społecznej w obrębie miasta i

rozpatrywanie skarg i wniosków dotyczących funkcjonowania tego typu placówek.

6. Dział Świadczeń

Do zadań Działu świadczeń należy m.in.:

• Udzielanie informacji o prawie do nabycia świadczeń rodzinnych i alimentacyjnych

oraz wymaganej dokumentacji;

• Wydawanie i przyjmowanie wniosków w sprawie świadczeń rodzinnych i

alimentacyjnych;

• Ustalanie prawa do nabycia świadczeń rodzinnych, alimentacyjnych wydawanie

decyzji, wypłacanie świadczeń rodzinnych i alimentacyjnych;

• Prowadzenie wymaganej dokumentacji, rejestrów i ewidencji osób starających się

oraz pobierających świadczenia rodzinne i alimentacyjne;

• Informowanie o zasadach przyznawania dodatków mieszkaniowych;

• Kompletowanie i rozpatrywanie wniosków o przyznanie dodatku mieszkaniowego;

• Wydawanie decyzji administracyjnych, w sprawach przyznania lub odmowy

przyznania, dodatków mieszkaniowych

7. Dział Rodzinnej Pieczy Zastępczej, który zajmuje się rodzinami zastępczymi zamieszkującymi

na terenie miasta Wrocławia.

8. Powiatowy Zespół ds. Orzekania o Niepełnosprawności, który wydaje orzeczenia o stopniu

niepełnosprawności dla osób, które ukończyły 16 rok życia dla celów, odpowiedniego.in.:

odpowiedniego zatrudnienia, szkolenia, środowiskowego wsparcia w samodzielnej egzystencji,

ulg i uprawnień itp. oraz orzeczenia o niepełnosprawności dla osób, które nie ukończyły 16 roku

życia dla celów, tj.: zasiłku pielęgnacyjnego, świadczenia pielęgnacyjnego, korzystania z ulg i

uprawnień. legitymacje osoby niepełnosprawnej.

9. Centrum Pracy Socjalnej i Rodziny

Zadania:

• opracowywanie projektów strategii i programów z zakresu realizowanych przez

MOPS zadań statutowych;

67

• prowadzenie konsultacji merytorycznych i metodycznych dla pogłębienia wiedzy i

umiejętności, budowania pożądanych zachowań niezbędnych w pracy socjalnej

poprzez konsultacje specjalistyczne i organizowanie szkoleń wewnętrznych;

• opracowywanie iwdrażanie metod prac ze środowiskiem lokalnym, w tym metody

Centrum Aktywności Lokalnej, Program Aktywności Lokalnej;

• aktywizacja społeczno-zawodowa klientów MOPS poprzez udzielanie konsultacji i

wsparcia psychologicznego, pedagogicznego, socjologicznego, konsultacji

psychiatrycznych w formie indywidualnej i grupowej;

• koordynacja Programu Pomocy dla Rodzin Wielodzietnych „dwa plus trzy i jeszcze

więcej”;

• koordynacja i realizacja projektu wspierania rodziny w MOPS

• koordynacja działań asystentów rodziny w MOPS,

• organizowanie i koordynacja prac społecznie użytecznych we współpracy z

Powiatowym Urzędem Pracy;

• prowadzenie specjalistycznego poradnictwa dla osób z dysfunkcją narządu słuchu

• obsługa organizacyjno-techniczna Zespołu Interdyscyplinarnego ds. Przeciwdziałania

Przemocy w Rodzinie.

Oprócz wymienionych powyżej elementów struktury MOPS istnieją jeszcze inne instytucje

pomocy społecznej, które działają odrębnie, jednak pod nadzorem ośrodków pomocy społecznej. Są

to, na przykładzie miasta Wrocław228:

1. Domy pomocy społecznej

W domach pomocy społecznej mogą zostać umieszczone osoby, które wymagają całodobowej

opieki z powodu wieku, choroby lub niepełnosprawności, niemogące samodzielnie funkcjonować w

codziennym życiu. Ponadto musi być to osoba, której nie można zapewnić niezbędnej pomocy w

formie usług opiekuńczych. Domy pomocy społecznej świadczą usługi bytowe, opiekuńcze,

wspomagające i edukacyjne na odpowiednim poziomie dostosowanym do osób w nim

przebywających. W zależności od tego, dla kogo przeznaczone są domy opieki społecznej dzielą się

one na domy dla:

• osób w podeszłym wieku,

• osób przewlekle somatycznie chorych,

• osób przewlekle psychicznie chorych,

• dorosłych niepełnosprawnych intelektualnie,

• dzieci i młodzieży niepełnosprawnych intelektualnie,

• osób niepełnosprawnych fizycznie.229

228 źródło: http://www.mops.wroclaw.pl/uploaded/INFORMATOR%202012.pdf (1.02.13r)

68

2. Mieszkania chronione

Pomoc w postaci mieszkania chronionego może zostać przyznana osobie, która ze względu na

trudną sytuację życiową, wiek, niepełnosprawność lub chorobę potrzebuje wsparcia w

funkcjonowaniu w codziennym życiu, ale nie wymaga usług w pełnym opiekuńczym zakresie.

Mieszkania chronione to miejsca, gdzie pod nadzorem, opieką specjalistów przygotuje się osoby

tam przebywające do prowadzenia samodzielnego życia. W mieszkaniu chronionym może

przebywać w szczególności osoba z zaburzeniami psychicznymi, osoba opuszczająca rodzinę

zastępczą, placówkę opiekuńczo - wychowawczą, młodzieżowy ośrodek wychowawczy, zakład

dla nieletnich, a także cudzoziemiec, który uzyskał w Rzeczypospolitej Polskiej status uchodźcy

lub ochronę uzupełniającą.230

3. Placówki opiekuńczo – wychowawcze

Placówki opiekuńczo – wychowawcze obejmują całodobową opieką i wychowaniem dzieci

pozbawione częściowo lub całkowicie opieki rodziców biologicznych oraz zaspokajają ich

niezbędne potrzeby (emocjonalne, rozwojowe, zdrowotne, bytowe, społeczne i religijne). Placówki

tego rodzaju podejmują działania mające za zadanie: zapewnienie osobom tam przebywającym

kształcenia dostosowanego do ich wieku i możliwości, wyrównywania opóźnień rozwojowych

poprzez organizowanie zajęć korekcyjnych, kompensacyjnych, logopedycznych, terapeutycznych, a

dzieciom niepełnosprawnym odpowiedniej rehabilitacji i zajęć specjalistycznych. Placówki

realizują przygotowany plan pomocy dziecku. Co ważne, umożliwiają kontakt dzieci z rodzicami

biologicznymi i innymi bliskimi osobami, oceniają sytuację rodzinną na bieżąco i umożliwiają

ewentualny powrót dziecka do rodziny.231

4. Ośrodki wsparcia

Tego rodzaju instytucje pomocy społecznej przeznaczone są dla osób, które ze względu na wiek,

chorobę lub niepełnosprawność wymagają częściowej opieki i pomocy w zaspokajaniu niezbędnych

potrzeb życiowych. Formą pomocy, którą mogą tam otrzymać osoby potrzebujące są usługi

opiekuńcze, specjalistyczne usługi opiekuńcze lub posiłek. Ośrodki mogą być całodobowe lub

działać tylko w ciągu dnia. Pomoc społeczna prowadzi:

• ośrodki wsparcia dla osób z zaburzeniami psychicznymi,

• dzienne domy pomocy,

• domy dla matek z małoletnimi dziećmi i kobiet w ciąży,

• schroniska,

• domy dla bezdomnych

229 M. Łojkowska, System pomocy rodzinom zagrożonym wykluczeniem społecznym w Polsce, źródło: http://interwencjaprawna.pl/docs/system-pomocy-rodzinom-zagrozonym.pdf (1.02.13r) 230 Ibidem. 231 Ibidem; źródło: http://www.mops.wroclaw.pl/uploaded/INFORMATOR%202012.pdf (1.02.13r)

69

• kluby samopomocy.232

5. Ośrodki Interwencji Kryzysowej

Celem funkcjonowania OIK jest świadczenie pomocy w rozwiązaniu różnych, trudnych

sytuacjach życiowych. Wsparcie tego rodzaju placówek jest przeznaczone szczególnie dla osób,

które znalazły się w nagłym lub przewlekłym kryzysie psychicznym, w sytuacji zagrożenia lub po

traumatycznych przejściach: trudności małżeńskie, osoby w starszym wieku, ofiary przemocy

(również domowej), osoby przeżywające utratę kogoś bliskiego (np. śmierć, rozstanie, rozwód),

osoby przeżywające gwałtowną, niekorzystna zmianę w życiu (utratę pracy, zdradę

współmałżonka, zagrożenie ciężką chorobą itp.), niedoszli samobójcy, ofiary wypadków i

napadów, osoby przeżywające trudności w relacjach społecznych oraz rodzice w trudnościach

wychowawczych. Interwencja kryzysowa jest to zespół interdyscyplinarnych działań

podejmowanych na rzecz osób i rodzin będących w stanie kryzysu. Działania te mają na celu

przywrócenie równowagi psychicznej i umiejętności samodzielnego radzenia sobie i w

konsekwencji zapobieganie zamianie kryzysu w stan chronicznej niewydolności psychospołecznej,

powstaniu lub pogłębieniu dysfunkcji tychże osób, rodzin.233

Ponadto w ramach wsparcia osób potrzebujących pomocy działają jeszcze punkty

konsultacyjne, poradnie psychologiczno – pedagogiczne, wojewódzkie i powiatowe urzędy pracy,

schroniska, noclegownie, kuchnie charytatywne oraz ośrodki leczenia uzależnień. Zarówno

Ośrodki Pomocy Społecznej, Powiatowe Centra Pomocy Rodzinie jak i Regionalne Ośrodki

Polityki Społecznej mają możliwość realizacji projektów na rzecz przeciwdziałania

wykluczeniu społecznego dofinansowywanych przez Unię Europejską.

5.3. Pomoc społeczna w Polsce – oceny i kierunki zmian

W związku z obecnym stanem pomocy społecznej w Polsce pojawiają się opinie i oceny, że

obecna nadmierna instytucjonalizacja prowadzi do pogłębiania dysfunkcji zamiast do ich naprawy.

Bywa bowiem tak, że życie z zasiłków jest dziedziczone z rodziców na dzieci, a potem na wnuki.

W Polsce są osoby, rodziny, które korzystają z pomocy społecznej (najczęściej świadczeń

pieniężnych) od kilkudziesięciu lat.234

Pomoc społeczna w naszym kraj wymaga zmian w kilku obszarach. Jak pisze P. Broda - Wysocki w

swoim raporcie pomoc społeczna w Polsce wymaga zmiany między innymi w kwestii

232 Ibidem. 233 Ibidem. 234 Zob. Pomoc społeczna - infrastruktura, beneficjenci, świadczenia w 2010 roku. Raport GUS, źródło: http://www.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/zos_pomoc_spoleczna_2010.pdf (1.02.13r).

70

informacyjnej.235 W systemie brakuje kluczowych informacji, które pozwalałyby na ocenę

efektywności udzielanej pomocy oraz identyfikację braków. W wyniku tego nie można na przykład

jednoznacznie zidentyfikować liczby osób korzystających z pomocy społecznej oraz trudno także

zidentyfikować statystycznie osoby korzystające z systemu bez przerwy od dłuższego czasu. W

znikomym stopniu wykorzystuje się także bardziej skuteczne metody pomocy: pomoc aktywna,

warunkowa czy kontrakt społeczny. Ponadto kolejnym z obszarów problemowych, zauważanym w

analizach, jest kadra pracowników socjalnych, wśród których następuje “formalna profesjonalizacja

i faktyczna deprofesjonalizacja kadry”, maksymalne przeciążenie pracą administracyjną, co

prowadzi do wypalenia zawodowego, a także brak merytorycznych, aktualnych kanałów awansu

zawodowego. Poza tym w obecnej strategii pomocy społecznej zapomina się o tym, iż zmienia się

rzeczywistość, klienci, ich problemy również się zmieniają i pracownicy socjalni (oraz cała idea

pomocy społecznej) powinni się do tych zmian dostosowywać. Niestety, brak diagnozy aktualnych

problemów, nadmierna centralizacja i anachroniczna misja nie sprzyjają rozwojowi i skuteczności

pomocy społecznej. Co ważne, pomimo deklaracji i formalnych ustaleń w dzisiejszej pomocy

społecznej brak jest również partnerstwa z trzecim sektorem, z podmiotami prywatnymi, a zamiast

tego pojawia się nieufność i rywalizacja o zasoby.236 Nie ma wątpliwości, że należy zwrócić w tym

miejscu uwagę na zjawiska zachodzące współcześnie w pomocy społecznej nie tylko w Polsce.237

Jednym z nich jest deinstytucjonalizacja, z którą idea samopomocy jest w pewnym stopniu

związana.

Z badań CBOS przeprowadzonych w 2008 roku wynika, że nastąpił w Polsce przyrost

beneficjentów pomocy społecznej w porównaniu z latami poprzednimi.238 Ponadto badani uważają,

że pomagać osobom potrzebującym powinny władze lokalne, odpowiedzialne za to instytucje,

organizacje. W mniejszym stopniu upatruje się źródła pomocy w fundacjach, stowarzyszeniach,

rodzinie, znajomych itp. Na kolejnej stronie zaprezentowane są odpowiedzi na pytanie (z w.w.

komunikatu z badań): Jacy ludzie, Pani/Pana zdaniem, obecnie w Polsce najbardziej potrzebują

pomocy? Jak wskazują wyniki Polacy wskazują na wiele grup „biorców” pomocy społecznej.

235 P. Broda – Wysocki, Pomoc społeczna w Polsce – koncepcja i instrumenty, Ekspertyza przygotowana w ramach projektu „EAPN Polska – profesjonalny dialog na rzecz Europy Socjalnej”, źródło: http://www.eapn.org.pl/expert/files/Pomoc_spoleczna_w_Polsce_-_dr_P.B-W.pdf (1.02.13r). 236 J. Krzyszkowski, Wyzwania i tendencje rozwoju pomocy społecznej w Polsce, źródło: www.old.asm-poland.com.pl/twojaszansaplus/konferencje/Prezentacja_J_Krzyszkowski.ppt (1.02.13r); zob. także: Pracownicy socjalni i praca socjalna w Polsce. Między służbą społeczną, a urzędem, M. Rymsza (red.), Warszawa 2012, źródło: http://isp.org.pl/uploads/pdf/52183713.pdf (1.02.13r); J. Staręga - Piasek, Ekonomia społeczna ku pomocy społecznej, „Ekonomia społeczna. Teksty”, 4/2007, źródło: http://es.teksty.ekonomiaspoleczna.pl/pdf/2007_4_es_teksty.pdf (1.02.13r). 237 Zob. np.: K. Wenta, Pomoc społeczne we wzorze osobowym obywatela, w: K. Marzec – Holka (red.), op.cit., Bydgoszcz 2000, s. 144 – 147; Z. Skuza, B. Żukowska, Raport: Czas na zmiany w pomocy społecznej, w: „Problemy Społeczne”, 2011, nr. 4, źródło: http://www.av.fr.pl/PS_4-2011_Raport.pdf, (2.11.2012r); I. Sierpowska, Państwo wobec pomocy społecznej, źródło: http://www.bibliotekacyfrowa.pl/Content/24603/011.pdf (5.11.2012r) 238 Komu i jak pomagać? Pomoc społeczna w opinii Polaków, Komunikat z badań CBOS, 2008, http://www.cbos.pl/SPISKOM.POL/2008/K_140_08.PDF (1.11.2012r)

71

W badaniach ujawnia się również pogląd, że udzielana pomoc jest niewystarczająca i nie zawsze

trafia do tych, którzy najbardziej jej potrzebują.239

Takie poglądy są doskonałym odzwierciedleniem sytuacji panującej w pomocy społecznej nie tylko

w naszym kraju. Coraz częściej można spotkać się ze stwierdzeniem, że „przyszłe zmiany

w kształcie pomocy społecznej będą zmierzały do ograniczenia programów socjalnych,

zmniejszania obciążeń wydatkami na cele socjalne w kierunku zmniejszenia wydatków poprzez

koncentrację działań na wąskich grupach odbiorców czy w kierunku zwiększania subsydiarności,

czyli warunkowania pomocy.”240 Proponowane dotychczas rozwiązania są niewystarczające i

zmiana modelu zabezpieczenia socjalnego jest konieczna, gdyż budżet państwa nie jest w stanie

podołać coraz to większym i innym jakościowo wyzwaniom. W tym miejscu otwiera się przestrzeń

dla instytucji II i III sektora. Pojęcie deinstytucjonalizacji pojawiło się na gruncie amerykańskim i

odnosi się ono do ograniczania roli instytucji długoterminowej opieki, terapii czy odosobnienia

ludzi starszych, dzieci, osób niepełnosprawnych, chorych psychicznie oraz przestępców, czyli

przejście do systemu pomocy środowiskowej.241 E. Goffman uznany jest za inspiratora tej idei.

W latach 50-tych ubiegłego wieku przeprowadził on badania w tego rodzaju placówkach i uznał je

za „instytucje totalne”.

239 Ibidem. 240 A. Urbanek, Ochrona zdrowia psychicznego jako zadanie dla społeczności lokalnych, w: R. Bibik, A. Urbanek (red.), op.cit., Legnica 2011, s. 150 – 151, za: J.Krzyszkowski, Między państwem opiekuńczym a opiekuńczym społeczeństwem. Determinanty funkcjonowania środowiskowej pomocy społecznej na poziomie lokalnym, Łódź 2005. 241 J. Szmagalski, Deinstytucjonalizacja w pomocy społecznej – zadania dla pracy socjalnej, w: K. Marzec – Holka (red.), op.cit., Bydgoszcz 2000, s. 185; Tworzenie modelu pomocy środowiskowej, źródło: www.esn-eu.org/get-document/index.htm?id=679 (1.11.2012r).

72

Obraz 1a. Odpowiedzi na pytanie: Jacy ludzie, Pani/Pana zdaniem, obecnie w Polsce najbardziej potrzebują pomocy?, źródło: Komu i jak pomagać? Pomoc społeczna w opinii Polaków, Komunikat z badań CBOS, 2008, http://www.cbos.pl/SPISKOM.POL/2008/K_140_08.PDF (1.11.2012r), s. 3. Uznał on, że niezależnie od tego nad kim dana placówka sprawuje nadzór, opiekę i tak działa

degradująco na osobowość podopiecznych i znacząco zmniejsza ich szanse na powrót do

społeczności. E. Goffman w oparciu o przeprowadzone badania wyróżnia pięć kategorii wpływów

instytucji na podopiecznych242. Pierwsza grupa wpływów to restrykcyjne środowisko. Jedną z cech

instytucji jest to, że jest to wielka zbiorowość ludzi żyjących w podobnej sytuacji, u podopiecznych

konsekwencją tej cechy jest lęk przed samotnością, gdyż przyzwyczajeni są oni do ciągłego

242 Ibidem, s. 186 – 187, za: E. Goffman, Charakterystyka instytucji totalnych, w: W. Derczyński, A. Jasińska – Kania, J. Szacki (red.), Elementy teorii socjologicznych, Warszawa 1975.

73

funkcjonowania w większej grupie osób. Kolejna cecha to długotrwałe izolowanie od kontaktów ze

społeczeństwem, które powoduje u podopiecznych brak umiejętności interakcyjnych. Z kolei

izolacja od świata zewnętrznego barierami fizycznymi (ogrodzenia, oddalenie od większych

miejscowości itp) niesie ze sobą konsekwencję w postaci braku praktyki w korzystaniu z miejsc

użyteczności publicznej (restauracja, poczta, komunikacja publiczna). W opisywanych instytucjach

wszystkie aspekty życia poddane są kontroli kierownictwa, co wiąże się z brakiem umiejętności

obcowania z przedstawicielami różnych władz, tj.: urzędnicy, policjanci itp.

Druga grupa wpływów to zuniformizowane oddziaływanie na podopiecznych. W wyniku

jednakowego traktowania wszystkich będących pod opieką i takich samych wymagań wobec

wszystkich, następuje u nich utrata indywidualności i ciągłe bycie w roli podopiecznego. Ponadto w

analizowanych instytucjach życie codzienne organizowane jest wg ścisłych, drobiazgowych

rozkładów dnia, co skutkuje, u podopiecznych, nieumiejętnością gospodarowania własnym czasem.

Kolejny rodzaj wpływów to nadużywanie władzy, które związane jest z piramidalną strukturą

władzy, co oznacza, że każdy pracownik instytucji może wydać nakaz i ukarać podopiecznego. To z

kolei u podopiecznych powoduje brak umiejętności obrony swoich praw i podatność na

manipulacje i wykorzystywanie przez innych. Czwarty rodzaj oddziaływań instytucji totalnych wg

E. Goffmana to ograniczanie wolności podopiecznych. Cechy instytucji, które pojawiają się w tym

znaczeniu to przede wszystkim izolacja podopiecznych od społeczeństwa przez nadawanie im

stygmatu dewianta. Ma to oczywiste konsekwencje po stronie podopiecznych - odrzucenie przez

rodzinę i społeczność. Kolejny przejaw ograniczania wolności to nagradzanie przywilejami za pracę

na rzecz placówki, co powoduje brak umiejętności i postaw potrzebnych na rynku pracy.

Najbardziej negatywnym przejawem ograniczania wolności jest naruszanie nietykalności fizycznej

przejawiające się w biciu, izolacji, zmuszanie do terapii i innych czynności, zachowań. Niesie to za

sobą konsekwencje w zachowaniu podopiecznych tj.: brak asertywności, wiary w siebie i ciągłe

próby dopasowania się do roli “dobrego podopiecznego”. Ostatni obszar wpływów w omawianych

instytucjach to naruszanie prywatności podopiecznych. Pierwszą cechą instytucji w tym zakresie

jest zamienianie symboli własnego ja podopiecznego, np: ubiorów i rzeczy osobistych na

ujednolicone wyposażenie przydzielane w placówce. W wyniku takich działań wszyscy są

jednakowi, podporządkowują siebie obowiązującemu stereotypowi podopiecznego. Ponadto

kontakty osobiste mają charakter publiczny przejawiający się np w cenzurze korespondencji.

Oczywiste jest to, że tego rodzaju działania powodują trudności w rzeczywistych kontaktach z

bliskimi. Często nawet z tego powodu kontakty zanikają, bo jednocześni podopieczni nie mają

umiejętności korzystania ze swoich praw. Cechą funkcjonowania w tego rodzaju placówkach to

również niemożność odosobnienia - “mieszkańcy” zawsze są obserwowani, nasłuchiwani, co

przejawia się w powierzchownych relacjach z innymi powodowanych lękiem przed “odsłonięciem

74

się”. Obok wymienionych wyżej przejawów naruszania prywatności podopiecznych ma miejsce

jeszcze jeden: wszelkiego rodzaju codzienne, drobne czynności (zakupy, telefonowanie,

korespondencja) wymagają zezwoleń i uzyskania na nie środków. U podopiecznych powoduje to

brak umiejętności kierowania rutynowymi, osobistymi sprawami.

Proces deinstytucjonalizacji ma zapobiegać tego rodzaju praktykom, a ponadto jest to:

- przeciwdziałanie niepotrzebnemu umieszczaniu i przetrzymywaniu w instytucjach osób

„potrzebujących” pomocy;

- znajdowanie i tworzenie w społeczności lokalnej alternatyw – czyli miejsc zamieszkania, terapii,

edukacji, pracy;

- działanie służące poprawie jakości funkcjonowania osób, które jednak muszą korzystać z opieki

instytucjonalnej.243

Oczywiście, proces ten niesie ze sobą wiele ryzykownych aspektów. Nie ulega jednak

wątpliwościom, że osobom potrzebującym, użytkownikom pomocy społecznej (chorym

psychicznie, osobom niepełnosprawnym, dzieciom, ofiarom przemocy domowej itd.) należy się

normalne życie w środowisku jak najbardziej naturalnym (na tyle, na ile jest to możliwe). Odchodzi

się zatem współcześnie od koncepcji państw opiekuńczych na rzecz organizacji pomocy

środowiskowej. Przemawia za tym wiele argumentów: świadectwa podopiecznych, kodeks etyczny

pracy socjalnej, prawa człowieka oraz motywy ekonomiczne.244 Warto zwrócić w tym miejscu

uwagę na idee sieci lokalnych i koncepcję empowerment245, gdzie główny nacisk kładzie się na

tworzenie sieci wsparcia. Jawi się tutaj nowa rola pracownika socjalnego, który ma za zadanie

odkrywać formalne i nieformalne sieci wsparcia, pomagając jednocześnie tworzyć sieci

samopomocowe, interwencyjne, poradniane.246

Jak pisze J. Szmagalski, ryzyko niepowodzeń w prowadzeniu deinstytucjonalizacji może zostać

zmniejszone poprzez:

- tworzenie lokalnych programów deinstytucjonalizacji,

- zapewnienie wieloletniego finansowania takich programów,

- rozszerzenie oferty lokalnych systemów wsparcia pedagogicznego i socjalnego dla rodzin

dysfunkcyjnych;

- rozwój i wsparcie wolontariatu w środowiskowych formach pomocy,

243 Ibidem, s. 188. 244 Tworzenie modelu pomocy środowiskowej, źródło: www.esn-eu.org/get-document/index.htm?id=679 (1.11.2012r). 245 Zob. szerzej, np.: H. Kaszyński, Ekonomia społeczna i praca socjalna. Razem czy osobno?, w: „Ekonomia społeczna. Teksty, 2007, nr 3, źródło: http://es.teksty.ekonomiaspoleczna.pl/pdf/2007_3_es_teksty.pdf, (1.11.2012); A. Fidelus, Działania inercyjne wobec osób wykluczonych i marginalizowanych społecznie, w: A. Fidelus (red.), Oblicza wykluczenia i marginalizacji społecznej, Warszawa 2011, s. 78 – 97. 246 A. Urbanek, Ochrona zdrowia psychicznego jako zadanie dla społeczności lokalnych, w: R. Bibik, A. Urbanek (red.), op.cit., Legnica 2011, s. 151; zob. również: K.Popple, Analysing Community Work. Its Theory and Practice, Philadelphia 1995.

75

- edukacja społeczeństwa w kierunku tolerancji wobec osób mających trudności,

- inspirowanie i tworzenie ruchów samopomocy użytkowników usług społecznych.247

Właśnie ten ostatni kierunek rozwoju pomocy społecznej jest szczególnie powiązany z obszarem

analiz w tejże pracy. Trzeba zaznaczyć, że to przede wszystkich ruchy samopomocowe, grupy

wzajemnej pomocy (niezależnie od ich zlokalizowania: w świecie realnym czy wirtualnym)

w najmniejszym stopniu prezentują cechy instytucji totalnych, o których pisał E. Goffman. Są one

całkowitym zaprzeczeniem wszystkich pięciu grup wpływu instytucji na podopiecznych

prezentowanych powyżej. Wydaje się to bardzo ważne i w zdecydowany sposób wyjaśnia

„obecność” i znaczenie grup samopomocowych we współczesnym świecie.

W celu podsumowania niniejszych rozważań zaprezentowane zostaną tzw: „parametry

nowoczesnej pomocy społecznej” autorstwa J. Staręgi – Piasek.248

Pierwszy z nich to profilaktyka, która jak to określa Autorka jest mało efektowna, ale bardzo

efektywna, choć wymagająca i obniżająca koszty funkcjonowania.249 Drugi ważny wyznacznik

nowoczesnej pomocy społecznej to efektywność i skuteczność, którą umożliwia przede wszystkim

rozbudowany system ewaluacyjny. „System ewaluacyjny wbudowany w funkcjonowanie pomocy

społecznej powinien wymuszać stałe modernizacje systemu, chroniąc go tym samym przed

szkodliwą petryfikacją.”250 Kolejny wskaźnik to ekonomia społeczna, która w swojej różnorodności

form może zapewnić poczucie sukcesu dla pracowników socjalnych, pełnić rolę profilaktyczną,

edukacyjną i aktywizującą środowisko. Niezwykle ważny wydaje się również rozwój usług, a nie

świadczeń pieniężnych, które okazują się nieadekwatne do współczesnych wyzwań pracy socjalnej.

J. Staręga – Piasek zwraca również uwagę na obszar aktywizacji klientów, który porównuje do

inkluzji społecznej. Chodzi tutaj o to, aby klient pomocy społecznej zmienił się w aktywnego,

współpracującego partnera pracownika socjalnego, który jedynie przy wsparciu profesjonalisty

potrafi rozwiązać swój problem, zmienić trudną sytuację życiową. Taka zmiana zabezpiecza przed

wykluczeniem i sprzyja inkluzji osób, grup już wykluczonych. Pojawia się tutaj również, jako

kolejny parametr, współdziałanie międzysektorowe, które wiąże się ze współpracą z wieloma

partnerami społecznymi, zarówno profesjonalistami, jak i nieprofesjonalistami. Autorka

opracowania zwraca również uwagę na innowacyjność, która, jak się wydaje, musi mieć swoje

źródła zarówno wewnątrz pracy socjalnej, jak i pochodzić z zewnątrz, tak aby pomoc społeczna

była dostosowana do zmieniającej się rzeczywistości oraz potrzeb i oczekiwań klientów, a przy tym

wynikała z definicji pracownika socjalnego i samej pomocy społecznej. Ostatnim parametrem

pomocy społecznej dążącej ku nowoczesności jest aktywizacji środowiska lokalnego. O tym 247 J. Szmagalski, Deinstytucjonalizacja …, w: K. Marzec – Holka (red.), op.cit., s. 192. 248 J. Staręga - Piasek, Ekonomia społeczna ku pomocy społecznej, „Ekonomia społeczna. Teksty”, 4/2007, źródło: http://es.teksty.ekonomiaspoleczna.pl/pdf/2007_4_es_teksty.pdf (1.02.13r). 249 Ibidem, s. 5. 250 Ibidem.

76

kierunku zmian była już wcześniej mowa. Praca środowiskowa jest szansą na przekształcenie

środowiska lokalnego z biernego obserwatora na aktywnego partnera. Wszystkie powyższe

parametry nie mają racji bytu bez aktywnego środowiska. „Mówiąc o aktywnym środowisku

lokalnym, należy mieć na myśli nie tylko takie, które charakteryzuje się różnorodnym, co do form

działaniem, ale i takie, które cechuje świadomość odpowiedzialności za słabszych

członków grupy, które ma umiejętność tworzenia więzi społecznych, które buduje własne zwyczaje

i obyczaje, i które przeciwdziała negatywnym zjawiskom społecznym, a także takie, które potrafi

wykreować lidera, zgodnie z własnym systemem wartości.”251

Pozostaje mieć nadzieję, że sugerowane zmiany zostaną wprowadzone do koncepcji pomocy

społecznej, tak aby stała się ona skuteczna i odpowiednia dla osób, które jej potrzebują.

251 Ibidem, s.6. Zob. także: S. Golinowska, Polityka społeczna. Koncepcje – instytucje – koszty, Warszawa 2000.

77

Rozdział III. Samopomoc realizowana za pośrednictwem Internetu

1. Idea samopomocy i grup samopomocowych

Samopomoc jest zjawiskiem, które towarzyszy ludzkości niemal od początku istnienia.

Archeolodzy dowodzą, że już Neandertalczycy, sześć milionów lat temu przejawiali takie uczucia

jak współczucie, empatię. 1,8 mln lat temu te emocje rozwinęły się i ludzie zaczęli odczuwać

potrzebę opiekowania się innymi (np.: chorymi, rannymi) i niesienia im pomocy, pomagania sobie

nawzajem.252 Chociaż pomoc wzajemna istnieje od wieków, to jednak od niedawna została poddana

naukowym rozważaniom i analizom. Przeprowadzono liczne badania nad samopomocą, ale nadal

trwają dyskusje nad ideą działań samopomocowych. Badacze zaznaczają, że w XXI wieku

powszechność grup samopomocowych będzie się zwiększać, być może aż do momentu, kiedy

grupy samopomocowe staną się nadrzędną formą opieki/pomocy osobom, które tego potrzebują.253

Pomimo swojej powszechności i tradycji pozostaje to obszar nie do końca poznany. Jak pisze Jerzy

Szmagalski254, obecnie pojęcie samopomocy jest raczej łączone z pracą socjalną i działalnością

innych służb pomocy społecznej.255 Autor256 wskazuje na dwa znaczenia samopomocy:

- samopomoc w odniesieniu do terapii uzależnień i szeroko pojętej pracy socjalnej wiąże się

z takimi zachowaniami, które służą, m.in.: wzajemnemu udzielaniu informacji, porad, niwelowaniu

poczucia osamotnienia, wykształcanie świadomości wzajemnego wsparcia (również materialnego).

Samopomoc w tym znaczeniu charakteryzuje się i odróżnia jednocześnie od innych form pomocy

przeżywaniem takich samych trudności przez wszystkie osoby w niej uczestniczące. Rolę

autorytetów, pomocników pełnią tutaj osoby, które lepiej radzą sobie z daną trudnością i przez to

mogą innym służyć swoją wiedzą, doświadczeniem. Samopomoc jest to zatem forma pomocy bez

udziału profesjonalistów, w której ludzie dotknięci tym samym problemem udzielają sobie

nawzajem wsparcia.

- samopomocy w odniesieniu do wszelkiego rodzaju działalności ludzi, która ma zastąpić lub

uzupełnić działania organów władzy, instytucji mających na celu pomoc człowiekowi w sytuacji

trudnej. W tym znaczeniu samopomoc to przeciwstawienie się bezsilności wobec losu, przyrody

czy władzy. Często ta forma samopomocy jest kojarzona z działalnością organizacji

pozarządowych.257

252 Źródło:http://odkrywcy.pl/kat,111404,page,2,title,Neandertalczycy-nie-tacy-prymitywni,wid,12739520,wiadomosc.html (20.09.2011) 253 Zob. L. F.Kurtz, Self-Help and Support Groups. A Handbook for Practitioners, Michigan 1997, s.13. 254 J. Szmagalski, Fundamenty samopomocy. Samopomoc czyli co?, w: P. Jordan (red.), Od pomocy do samopomocy, Warszawa 2003, s. 8. 255 Zob. F. Riessman, D. Carroll, Nowa definicja samopomocy, Warszawa 2000. 256 J. Szmagalski, op. cit., s.8. 257 Ibidem, s. 8 – 9.

78

Drugim sposobem rozróżniania samopomocy jest jej podział na dwa nurty: grupowy oraz

indywidualny. Podstawowym założeniem samopomocy indywidualnej jest „przeświadczenie, że

każdy człowiek posiada potencjał siły, wiedzy, umiejętności, które może wykorzystać do udzielenia

sobie samemu pomocy w chwilach zagrożenia.”258 Samopomoc w grupie jest rozumiana jako

proces społeczny, pomoc wzajemna, we własnym zakresie, tzn. bez oczekiwania na wsparcie

instytucjonalne, np. pomoc sąsiedzka. Naturalne sieci samopomocy to rodzina, przyjaciele. Jednak

czasem okazuje się, że te pierwotne grupy samopomocowe nie pełnią swojej funkcji

w wystarczającym stopniu.259

Za grupy samopomocy uważa się zatem te, które we własnym zakresie zapewniają sobie

środki materialne, pomoc społeczną, moralną i emocjonalną. Grupy wzajemnej pomocy posiadają

również cechy charakterystyczne dla grup społecznych w ogóle, tj.:

- wzajemna zależność członków – jedni wpływają na drugich i wszystko, co się wydarza ma wpływ

na resztę, członkowie postrzegają się nawzajem jako współpracujących i współzależnych;

- związki poza grupą – każda grupa jest częścią większych systemów społecznych i zawsze

pozostaje w związku z innymi grupami. Poza tym członkowie danej grupy mogą równocześnie

przynależeć do innych grup.

- spójność – jest zależna od rodzaju i stopnia zaangażowania członków, może ulegać zmianom lub

trwać na jednym poziomie. Spójność ma związek z wartościami nagród, które posiada grupa – im

więcej członek grupy otrzymuje od innych członków, tym bardziej grupa jest spójna.

- identyfikacja z grupą i motywy przynależności do niej – bycie członkiem danej grupy wiąże się z

identyfikacją z nią, a podstawowy motyw to chęć przynależenia.

- zachowanie lidera – style przywództwa w grupie określają klimat grupy, również natura

komunikacji w grupie ma wpływ na produktywność grupy i zadowolenie członków.

- kultura grupy – każda grupa ma swoje wartości, przekonania i styl funkcjonowania, a ludzie

przyłączają się do danej grupy, bo odczuwają podobieństwo do w.w..260

W grupach samopomocowych realizowana jest zasada dobra wspólnego, zasada pomocniczości i

zasada solidarności.261 Istotną cechą grup samopomocowych, która odróżnia je od innych grup jest

pozycja wyjściowa jej członków – wszystkie grupy samopomocy zaczynają działać z pozycji

bezsilności wobec wspólnych lub podobnych problemów, w takich grupach w toku wzajemnych

258 E. Kurantowicz, Grupy samopomocowe – ustalenia teoretyczne (terminologia i charakterystyka), w: J. Włodek – Chronowska (red.), Prace Pedagogiczne. Samopomoc w teorii i praktyce psychopedagogicznej, Zeszyt 17, Kraków 1993, s. 23. 259 Zob. A. Grzybowska, Idea samopomocy – założenia teoretyczne i formy realizacji, w: J. Włodek – Chronowska (red.), Prace Pedagogiczne. Samopomoc w teorii i praktyce psychopedagogicznej, Zeszyt 17, Kraków 1993, s. 31 – 36. 260 J. Bruhn, Efekt grupy. Spójność społeczna i jej konsekwencje dla zdrowia, Warszawa 2011, s. 16 – 20. 261 Zob. A. Juros, Zasada pomocniczości - wspieranie działań samopomocowych i samoorganizacyjnych, w: P. Jordan, op.cit., s. 24.

79

interakcji następuje wzajemna pomoc.262 Ponadto należy zauważyć, że zrzeszanie się ludzi w grupy

samopomocy jest najczęściej sposobem poradzenia sobie z poważnym problemem, który zniszczył

lub zaburzył dotychczasowe poczucie tożsamości.263 Okazuje się, wspomina o tym M. Wysocka –

Pleczyk, że wg najnowszych badań Amerykanie częściej wykorzystują do zmiany swoich zachowań

prozdrowotnych formy samopomocowe niż wszelkie inne formy profesjonalne.264B. Bartosz

wskazuje na pewne obszary, które zdaniem Autorki stanowią o przewadze pomocy

nieprofesjonalnej (samopomocy) nad profesjonalną. Są to:

- poczucie bezpieczeństwa i pewności siebie w sytuacji problemowej,

- poczucie bycia szanowanym i akceptowanym,

- możliwość potwierdzenia własnych postaw i poglądów w interakcji z innymi,

- nabycie przekonania o przychylności świata i potencjalnej pomocy tkwiącej w otoczeniu,

- wartościowość samopomocy jako relacji samej w sobie, która nie jest zawiązywana ze względu na

konkretny cel terapeutyczny.265 Również inni badacze zauważają skuteczność pomocową tychże

grup, która może wynikać z równości ich członków, czyli braku podziału na pomagających i

wspomaganych, gdyż każdy z nich może znaleźć się w obu tych rolach.266

Istnieją problemy w precyzyjnym definiowaniu zjawiska grup samopomocy, jednakże

większość definicji podkreśla, że „grupa samopomocy jest dobrowolnym zrzeszeniem się ludzi

w celu rozwiązania wspólnego lub podobnego problemu przez wzajemną pomoc.(…) Zaspokajanie

potrzeb, rozwiązywanie problemów bądź nabywanie przez jednostkę umiejętności życia z tymi

problemami odbywa się drogą wzajemnej pomocy osób naznaczonych tym samym piętnem bądź

solidaryzujących się z naznaczonymi.”267 Warto jeszcze dodać, że grupy samopomocowe

charakteryzuje „brak formalnej otoczki i kierownictwa ze strony jakiegokolwiek profesjonalisty czy

autorytetu.”268 Za najbardziej popularną definicję grupy samopomocowej uważa się propozycję

A.H. Katza i E.I. Bendera269. Autorzy uznali za grupy samopomocowe dobrowolne, małe struktury

grupowe ukierunkowane na wzajemną pomoc i osiągnięcie określonego celu. Są one zwykle

tworzone przez ludzi uważających się za równych sobie, którzy skupili się, aby sobie pomóc w

zaspokojeniu wspólnej potrzeby, przezwyciężeniu wspólnego upośledzenia lub utrudniających

życie problemów i osiągnięcia pożądanych zmian społecznych i/lub osobowościowych. Założyciele

262 E. Kurantowicz, op. cit., s. 23 – 24. 263 A. Juros, op. cit., s. 19. 264 M. Wysocka – Pleczyk, Grupy wsparcia online jako nowa forma pomocy w zmaganiu się z chorobą, „Hygeia Public Health”, 47(4)/2012, s. 391 – 397. 265 B. Bartosz, Znaczenie społecznego wsparcia w przezwyciężaniu problemów, „Prace Psychologiczne”, XXVIII, Wrocław 1992. 266 Zob. L.M. Brammer, Kontakty służące pomaganiu. Procesy i umiejętności, Warszawa 1984, s. 23 – 24. 267 E. Kurantowicz, op. cit., s. 27. 268 J.P. Bierówka, Internetowe grupy samopomocy, w: M. Furmanek (red.), Młodzież w wirtualnej rzeczywistości i realnym świecie, Gorzów Wielkopolski 2004, s. 89 – 90. 269 Za: E. Włodarczyk, Grupy samopomocowe w doświadczaniu abstynencji alkoholowej, w: M. Piorunek (red.), Pomoc – wsparcie społeczne – poradnictwo. Od teorii do praktyki, Toruń 2010, s. 537.

80

i członkowie takich grup uważają, że ich potrzeby nie są lub nie mogą być zaspokojone przez

istniejące instytucje społeczne czy za ich pośrednictwem. Grupy samopomocy kładą nacisk na

wzajemne oddziaływanie twarzą w twarz i na osobistą odpowiedzialność swoich członków. Grupy

te często dostarczają pomocy materialnej, jak również wsparcia emocjonalnego. Często są też

zorientowane przyczynowo i propagują idee czy wartości, dzięki którym ich członkowie mogą

osiągać wzbogacone poczucie tożsamości.270 W bardzo trafny sposób pisze o grupach

samopomocowych G. Caplan. Jego zdaniem cechą charakterystyczną grup samopomocowych jest

to, „iż w relacjach istniejących wewnątrz tych zbiorowości człowiek traktowany jest jako unikalna,

niepowtarzalna jednostka. Inni ludzie interesują się nim w osobisty sposób. Mówią jego językiem,

tłumaczą czego się po nim spodziewają, doradzają mu konkretne sposoby działania, obserwują jego

działanie i oceniają je, mówią mu jak dobrze poradził sobie z zadaniem, nagradzają za sukces,

karzą, udzielają wsparcia lub pocieszają, gdy mu się nie powiedzie. A ponadto są wrażliwi na jego

osobiste potrzeby, ich zdaniem godne szacunku i warte zaspokojenia.”271 Wydaje się, że właśnie te

przedstawione przez G. Caplana właściwości grup samopomocowych stanowią o ich sednie i

wartości.

L. F. Kurtz zwraca uwagę na konieczność odróżnienia grup samopomocowych od grup wsparcia i

grup terapeutycznych. Różnice pomiędzy wymienionymi wyżej formami pomocy koncentrują się

wokół następujących obszarów:

- rola profesjonalistów (największa w grupach terapeutycznych),

- stopień zorganizowania członków,

- zakres i rodzaj zmiany, na którą grupa jest zorientowana,

- program i filozofia.272

A. Juros wskazuje na następujące rodzaje grup samopomocy wg M. Levine'a i D.V. Perkinsa:

- grupy skupiające ludzi zdyskwalifikowanych przez społeczeństwo,

- grupy osób żyjących z ludźmi „naznaczonymi” i cierpiących konsekwencje tego piętna,

- grupy ludzi z problemami nie powodującymi „naznaczenia” społecznego, ale przyczyniającymi

się do społecznej izolacji np. wdów, rodziców dzieci chorych na raka, samotnych matek czy ojców

itp.,

- grupy etniczne, religijne, rasowe służące jako środek obrony oraz zachowania własnej

tożsamości.273

270 Ibidem, s. 537. Zob. także: Katz A.H., Bender E.I., Grupy samopomocy w społeczeństwie zachodnim. Historia i perspektywy, w: W. Widłak (red.), Pomoc nieprofesjonalna i grupy wzajemnej pomocy, Studium Pomocy Psychologicznej PTP, Warszawa 1987; L. F.Kurtz, op. cit., s. 4 – 6. 271 G. Caplan, System oparcia, w: W. Widłak (red.), Pomoc nieprofesjonalna i grupy wzajemnej pomocy. Studium Pomocy Psychologicznej, Warszawa 1987, s. 19. 272 L. F.Kurtz, op. cit., s. 4. 273 A. Juros, op. cit., s. 24.

81

Nieco odmienną klasyfikację grup samopomocowych przedstawia L.H. Levy:

- grupy, które mają na celu zmianę sposobu postępowania lub kontrolę zachowań - na przykład

Anonimowi Alkoholicy

- grupy osób znajdujących się w podobnym, przykrym lub obciążającym położeniu - ich celem jest

rozładowanie napięcia, dzielenie się doświadczeniami w pokonywaniu trudności, udzielanie sobie

nawzajem wsparcia - np. samotni rodzice

- grupy osób nastawionych na przetrwanie, dyskryminowanych, wykluczonych, prześladowanych -

ich celem jest podniesienie samooceny, rozwój świadomości, działalność publiczna na rzecz zmiany

swojego statusu - np. grupy mniejszości seksualnych

- grupy osób nastawionych na osiągnięcie wspólnego celu związanego z samodoskonaleniem -

uczestników nie łączy wspólny problem, lecz wspólne pragnienie - na przykład rozwoju

osobowości. Grupy tego typu mogą prowadzić grupy spotkaniowe, rozbudowywać wzajemną

wrażliwość korzystając z niektórych technik psychologicznych.274 Grupom samopomocowym

przypisuje się ogromną rolę, którą jest pełnienie funkcji komplementarnej, uzupełniającej i

wzmacniającej w stosunku do działań podejmowanych przez specjalistów czy rodziny. Należy

zaznaczyć, że pomoc świadczona w ramach grup samopomocowych jest efektywna, tania

i angażująca społeczność lokalną w rozwiązywanie problemów ludzi, mających problemy

i będących członkami tej społeczności. 275 Poczucie podobieństwa związane jest również z bardzo

ważnym czynnikiem stanowiącym o istotności grup samopomocowych – odzyskiwaniem nadziei,

m.in.: że będzie dobrze, uda się pokonać trudności lub przynajmniej zminimalizować ich skutki.276

W związku z problematyką realizowanych badań głównym punktem zainteresowania niniejszych

rozważań będą grupy samopomocowe skupiające ludzi stygmatyzowanych społecznie, a przez to

znajdujących się w podobnym, trudnym położeniu. „Istnieją grupy samopomocy, w których ci,

którzy byli najgorsi w społeczeństwie, tu są najlepsi. Zaufanie jest tu oparte na zbiorowej,

wywodzącej się z doświadczenia wiedzy członków, zaś samo udzielanie pomocy pozbawione jest

całkowicie pretensji do profesjonalizmu. Nowy uczestnik, który często czuł się krytykowany

i napiętnowany (a przynajmniej izolowany i niezrozumiany), jako członek grupy zostaje często

natychmiast zaakceptowany. To niezwykłe niekiedy doznanie wydaje się zasadniczym krokiem

w kierunku dokonania zmian poznawczych, emocjonalnych i behawioralnych, niezbędnych dla

efektywniejszego funkcjonowania i poprawy jakości życia.”277

274 L.H. Levy, Grupy samopomocy. Typy i procesy psychologiczne, w: W. Widłak (red.), Pomoc nieprofesjonalna i grupy wzajemnej pomocy, Studium Pomocy Psychologicznej, Warszawa 1987. 275 Z. Kawczyńska – Butrym, Niepełnosprawność – specyfika pomocy społecznej, Warszawa 1996, s. 152. 276 M. Łuczka, Samotni wśród ludzi? Grupy terapeutyczne i ich uczestnicy, w: A. Lompart (red.), op. cit., s. 268 – 269. 277 M. K. Jacobs, G. Goodman, Psychologia a grupy samopomocy. Prognoza partnerstwa, “Nowiny Psychologiczne”, 1-2/1990, s. 97.

82

Niezależnie od tego, wokół jakiego problemu koncentruje się działalność danej grupy

samopomocowej wszystkie one mają wiele cech wspólnych. Podsumowując właściwości grup

samopomocowych należy zatem zwrócić uwagę na fakt, że:

- grupy te tworzone są dobrowolnie ze względu na specyficzne problemy, doświadczenia osobiste,

które są wspólne wszystkim ich członkom, co stanowi jednocześnie podstawę do wymiany

informacji, doświadczeń i wzajemnej pomocy;

- w grupach samopomocowych istnieją relacje partnerskie pomiędzy członkami, co oznacza, że

wszyscy uczestnicy grupy mają równy status i ich działanie jest niezależne od profesjonalistów czy

autorytetów. Należy jednak zwrócić uwagę, iż czasem zdarza się tak, że istnienie grupy

samopomocowej inicjowane jest przez osobę, która niekoniecznie doświadcza tego problemu, ale z

pewnych względów dostrzega potrzebę funkcjonowania tego rodzaju społeczności. Taki sposób

powstania grupy samopomocy nie dyskwalifikuje jej.

Ponadto w grupie obowiązuje zasada równości, współodpowiedzialności, dobrowolności, tolerancji

i szacunku oraz zasada prywatności.

- grupy samopomocowe skupiają ludzi, którzy mają przekonanie lub doświadczenie, że ich potrzeby

nie mogą zostać zaspokojone (nie zostały zaspokojone) przez dotychczas podejmowane działania

instytucjonalne;

- w grupach wzajemnej pomocy podejmowane są działania mających na celu modyfikację

postępowania członków grupy oparte na ujawnianiu własnych problemów, przekazywaniu i

otrzymywaniu uwag od innych na temat tych problemów, dzieleniu się własnymi doświadczeniami

związanymi z radzeniem sobie z trudnościami;

- w grupach samopomocowych status członka grupy jest uzależniony od tego, w jakim stopniu

wykorzystuje on otrzymaną pomoc oraz jak skutecznie udziela jej innym.278

Te cechy wraz z ich konsekwencjami pozwalają realizować grupom samopomocowym ich

podstawowy cel, jakim jest dostarczanie uczestnikom różnego rodzaju wsparcia społecznego.279

Ponadto grupy samopomocy i wsparcia nakierowane są na aktywne podejście mające na celu

integrację społeczną osób zagrożonych wykluczeniem lub wykluczonych społecznie.280

2. Wirtualne grupy samopomocowe

Internet inaczej zwany siecią już od pewnego czasu wywiera wpływ na społeczeństwo,

gospodarkę i kulturę. Dzięki swoim funkcjom i przystosowanym do tego warunkom, głównie

278 J. Kirenko, Wsparcie społeczne osób z niepełnosprawnością, Ryki 2002, s. 119 – 120 oraz E. Włodarczyk, op.cit., s. 537 – 538. 279 J.P. Bierówka, op.cit., s. 90. 280 M. Bąkowska, Razem przezwyciężymy trudności, w: „Socius”, nr 4, 2009, s. 9 – 11.

83

w kwestii możliwości wielopłaszczyznowej komunikacji, Internet stanowi nową przestrzeń

społeczną, kolejną przestrzeń porozumiewania się i interakcji międzyludzkich.281 Ta wirtualna

przestrzeń, zwana również cyberprzestrzenią282 zawiera wszystkie aspekty realnego życia. Jak pisze

M. Castells Internet jest przedłużeniem życia jako takiego, ze wszystkimi jego wymiarami

i odmianami.283 W Internecie spotykamy się, odwiedzamy się, rozmawiamy, robimy zakupy,

oglądamy filmy, uczymy się itp. „Internet redefiniuje nasz sposób myślenia o przestrzeni i tym, co

prawdziwe i realne.”284 Obok funkcji czerpania z Sieci potrzebnych informacji, Internet umożliwia

swoim użytkownikom realizowanie w tej swoistej przestrzeni zarówno indywidualnych, jak i

grupowych potrzeb o charakterze społecznym, psychicznym, dotyczącym rozwoju, zdrowia itp.

Należy pamiętać o tym, że wirtualny charakter medium, jakim jest Internet oraz charakterystyczna

dla tej przestrzeni - komputerowo zapośredniczona komunikacja, nie dewaluują realności

kontaktów tam tworzonych. Chociaż jako podstawowe cechy cyberprzestrzeni i relacji w niej

przebiegających podkreślane są dyslokacja i brak fizycznej współobecności uczestników interakcji,

to jednak nie ogranicza to możliwości kontaktu i relacji, bo przecież interakcje społeczne nie

zawsze wymagają fizycznej współobecności.285 Jak pisze D. Zielińska – Pękał pomimo tego, że

ludzie nadal posiadają potrzebę, skłonność do wchodzenia w bezpośrednie interakcje z drugim

człowiekiem, to jednak tak samo dobrze radzą sobie w relacjach pośrednich, „zapośredniczonych”

przez media, m.in.: Internet.286 Z początku zakładano również, że Internet będzie wpływał

destrukcyjnie na relacje społeczne, będzie doprowadzał do alienacji jednostek, te przypuszczenia

okazały się jednak chybione.287 W wyniku coraz większej penetracji wirtualnej rzeczywistości, a co

za tym idzie jej rozwoju w Internecie zaczęły pojawiać się wirtualne grupy społeczne (inaczej

społeczności wirtualne, ang. virtual community).288 Chociaż sceptycy zajmujący się badaniem

281 Zob. K. Olechnicki, Internet, w: W. Kwaśniewicz (red.), Encyklopedia socjologii. Suplement, Oficyna Naukowa 2005, s. 92 – 94; K. Wenta, Środowiska lokalne i społeczeństwo informatyczne, w: E. Górnikowska – Zwolak, A. Radziewicz – Winnicki (red.), Pedagogika społeczna w Polsce – między stagnacją i zaangażowaniem, t. 2, Katowice 1999, s. 313 – 325. 282 Rozważania definicyjne dotyczące cyberprzestrzeni, rzeczywistości wirtualnej Czytelnik może znaleźć m.in. w: A. Limanówka, Cyberprzestrzeń a rzeczywistość wirtualna, w: M. Sokołowski (red.), Oblicza Internetu. Architektura komunikacyjna Sieci, Elbląg 2007, s. 229 – 240. 283 M. Castells, Galaktyka Internetu. Refleksje nad Internetem, biznesem i społeczeństwem, Poznań 2003, s. 137. 284 M. Szpunar, Alienacja i samotność w sieci vs grupowość i kapitał społeczny w Internecie. Internet i jego wpływ na kontakty społeczne, w: M. Sokołowski (red.), Oblicza Internetu. Architektura komunikacyjna Sieci, Elbląg 2007, s. 95. 285 A. Kubczak, Konstruowanie tożsamości w Internecie, w: E. Hałas, K.T. Kotecki (red.), Konstruowanie jaźni i społeczeństwa. Europejskie warianty interakcjonizmu symbolicznego, Warszawa 2005, s. 61. 286 D. Zielińska – Pękał, Poradnictwo a świat mediów, czyli o poradnictwie zapośredniczonym, w: A. Kargulowa (red.), op.cit., s. 291; zob. także: D. Zielińska – Pękał, „Nieistotne” rozmowy wspólnot wirtualnych, w: M. Wawrzak – Chodaczek, I. Jagoszewska (red.), Komunikacja wobec wyzwań współczesności, Toruń 2011, s. 193 – 206. 287 M. Podgórski, Wirtualne społeczności i ich mieszkańcy. Próba e –tnografii, w: Kurczewski J. (red.), Wielka sieć. E – seje z socjologii Internetu, Warszawa 2006. s. 80 – 209. Zob. także: A. Joinson, K. McKenna, T. Postmes, U.D. Reips, The Oxford handbook of Internet Psychology, Oxford 2007, s. 8 – 9; C. Fuchs, Internet and society: social theory in the information age, London & New York 2008; M. Castells, Communication, power and counter–power in the Network Society, w:”International Journal of Communication”, 2007, nr 1, s. 238–266. 288 Zob. P. Kollock, Communities in Cyberspace, Routledge 2002; J. Fernback, B. Thompson, Virtual Communities: abort, retry, failure?, www.rheingold.com/texts/techpolitix/VCcivil.html (20.09.2011); J. T. Costigan, Introduction.

84

Internetu twierdzą, że środowiska, które nie porozumiewają się bezpośrednio nie mogą tworzyć

spójnych grup społecznych, to jednak nie można zaprzeczyć, że społeczności wirtualne istnieją i

posiadają wiele cech charakterystycznych dla grup społecznych.289 K. Olechnicki zauważa, że nie

możemy podejmować prób definiowania wirtualnych społeczności w kategoriach dawnych definicji

socjologicznych, które nie przystają do nowej rzeczywistości społecznej.290 Na próżno szukać

w cyberprzestrzeni grup społecznych, które charakteryzują się klasycznym rozumieniem tego

pojęcia, to znaczy posiadających wspólną przestrzeń fizyczną, bezpośredni kontakt, struktury,

kontrolę i organizację społeczną.291 Tego rodzaju grupy społeczne wciąż istnieją, jednak nie

w rzeczywistości wirtualnej. Próbując ogarnąć społeczną przestrzeń Internetu, musimy posłużyć się

nowym rozumieniem pojęć socjologicznych. H. Rheingold zwrócił uwagę, że wirtualna wspólnota

powstaje wtedy, kiedy ludzie wystarczająco często i z odpowiednim zaangażowaniem spotykają się

w cyberprzestrzeni oraz wymieniają poglądy, słowa za pośrednictwem klawiatury i sieci. To dzięki

korzystaniu z informacyjnych i komunikacyjnych technologii umiejscowionych w Internecie takie

grupy mogą funkcjonować i realizować swoje cele.292 Jak pisze K. Reymers – Internet jest

przestrzenią wspólnej informacji, która nie jest izolowana, ale współdzielona i udostępniana

publiczności, a także jest to przestrzeń, którą ludzie wykorzystują jako miejsce spotkań i z tego

powodu cyberprzestrzeń jest bliska definicjom wspólnoty.293

Istotny jest również fakt, że uczestników wirtualnych społeczności łączą zazwyczaj

wspólne zainteresowania, problemy, co daje im bardzo wysokie poczucie wspólnotowości

i przynależności do tej grupy, tworzą się więzi społeczne.294 B. Wellman zwraca uwagę, że nowe,

Forests, Trees and Internet research, w: S. Jones (red.), Doing Internet research: critical issues and methods for examining the Net , USA 1999, s. XXII; Acquisti A., Gross R., Imagined Communities: Awareness, Information Sharing, and Privacy on the Facebook, w: Golle P., Danezis, G. (red.), Proceedings of 6th Workshop on Privacy Enhancing Technologies, Cambridge 2006, s. 36-58; zob. również: Społeczności wirtualne, Komunikat z badań CBOS, 2010, źródło: http://www.cbos.pl/SPISKOM.POL/2010/K_058_10.PDF (6.11.2012r) 289 Przykład badań dot. wirtualnej społeczności: L. A. Adamic Or. Buyukkokten, E. Adar, A social network caught in the Web, źródło: http://www.cond.org/social.pdf, (30.11.2012). Zob. także: R. Kumar, J. Novak, A. Tomkins, Structure and evolution of online social networks, w: Proceedings of 12th International Conference on Knowledge Discovery in Data Mining (publikacja pokonferencyjna), Philadelphia, Pennsylvania 2006, s. 611 – 617; D.Skog, Social interaction in virtual communities: the significance of technology, w: “International Journal of Web Based Communities”, 2005, wol. 1, nr 4, s. 464 – 474; T.V. Pollet, S. G.B. Roberts, R. I.M. Dunbar. Cyberpsychology, Behavior, and Social Networking. 2011, http://online.liebertpub.com/doi/abs/10.1089/cyber.2010.0161?journalCode=cyber&& (29.10.20012) 290 Zob. J. Fernback, There is a there there. Notes toward a definition of cybercommunity, w: S. Jones (red.), op.cit., s. 203 – 220. 291 K. Olechniki, op.cit., s. 94. 292 D. Brandon, A. Hollingshead, Characterizing online groups, w: A. Joinson, K. McKenna, T. Postmes, U.D. Reips, The Oxford handbook of Internet Psychology, Oxford 2007, s. 106 – 109. 293 K. Reymers, Identity and the Internet: A symbolic interactionist perspective on computer-mediated social networks, 1998, źródło: http://sociology.morrisville.edu/infospace/identity.html (6.11.2012r). 294 H.Rheingold, The virtual community. Homestading on the electronic frontier. Revisited edition, Cambridge – London 2000, http://www.rheingold.com/vc/book/, (20.09.2011).; zob. także: K. Doktorowicz, Społeczności wirtualne – cyberprzestrzeń w poszukiwaniu utraconych więzi, w: H. L. Haber (red.), Społeczeństwo informacyjne - wizja, czy rzeczywistość?; II Ogólnopolska Konferencja Naukowa, t. 1, Kraków 2004; M. Szpunar, Społeczności wirtualne jako nowy typ społeczności - eksplikacja socjologiczna, „Studia Socjologiczne”, Warszawa, 2004, nr 2, (online: http://www.magdalenaszpunar.com/uploads/publikacje/spolecznosci_wirtualne.html (20.09.11r)

85

współczesne społeczności powinny być rozpatrywane w kategoriach sieci więzi międzyludzkich,

które stanowią źródło życia towarzyskiego, wsparcia, informacji, poczucia przynależności

i tożsamości społecznej.295

Jednak charakter wirtualnych społeczności wpływa na łatwość zarówno uczestnictwa, jak

i opuszczenia takiej grupy. Zasada wolności, anonimowość, brak formalnych czy społecznych

mechanizmów powstrzymujących procesy rozpadu grupy, może wpływać na ulotny charakter

społecznych grup istniejących w Internecie.296 Pomimo tej efemeryczności, dobrowolności udziału i

stopnia aktywności wirtualne grupy, jak wskazują badania, stanowią dla swoich uczestników

znaczące źródło wsparcia społecznego, dają poczucie przynależności, ważności i umożliwiają

rozwój tzw.: Ja społecznego. W małym stopniu różnią się w tym aspekcie z grupami

funkcjonującymi w świecie realnym. Okazuje się bowiem, że, wbrew oczekiwaniom, w wirtualnych

społecznościach istnieją również określone zasady, zobowiązania, które regulują funkcjonowanie

ich uczestników.297

Należy również zaznaczyć, że często wirtualne społeczności nie mają swoich

odpowiedników w świecie poza Siecią, np.: rzadkie zainteresowania, choroby itp. lub też dostęp do

istniejących wspólnot jest ograniczony, np.: odległością, czasem itp. W takim przypadku wirtualne

społeczności dają szansę do „spotykania się” z ludźmi posiadającymi te same zainteresowania,

problemy, interesy społeczne niezależnie od barier przestrzennych, czasowych czy ekonomicznych.

W Internecie osoby podobne do nas znajdują się w odległości jednego kliknięcia, co może stanowić

ogromne znaczenie dla osoby poszukującej takiego kontaktu.

M. Szpunar na podstawie badań własnych298 zauważa, że większość badanych przez nią

osób postrzega innych internautów jako potencjalne źródło pomocy. Jak pisze Autorka aż 31%

badanych uważa, że użytkownicy Internetu mogliby być pomocni w rozwiązaniu problemów

życiowych. Taki wynik wydaje się zaskakujący biorąc pod uwagę charakter znajomości, kontaktów

przez Internet: często są to osoby nieznane, tak naprawdę nie wiadomo z kim mamy do czynienia,

brak kontaktu bezpośredniego, pozbawionego komunikacji niewerbalnej itp. Jednak psychologowie

są zgodni co do tego, że „każda aktywność, która łączy nas z ludźmi, jest dla nas dobra – wszystko

295 B. Wellman, Physical place and cyberplace: the rise of personalized networking, w: “International Journal of Urban and Regional Research”, nr 25, 2001, s. 227 – 252, http://citeseerx.ist.psu.edu (20.09.2011); zob. także: L. Garton, C. Haythornthwaite, B. Wellman, Studying on-line social networks, w: S. Jones (red.), op.cit., s. 75 – 105; E. Siarkiewicz, O zastosowaniu dorobku etnometodologii w badaniach nad poradnictwem, w: A. Kargulowa (red.), op.cit., s. 271 – 274. 296 K. Doktorowicz, op.cit., s. 62 – 63. 297 K. Krejtz, I. Krejtz, Ja w sieci – sieć we mnie. Zależności pomiędzy doświadczeniami relacji w Internecie a reprezentacją obrazu siebie, w: D. Batorski, M. Marody, A. Nowak (red.), Społeczna przestrzeń Internetu, Warszawa 2006, s. 91- 100. Zob. także: S. Turkle, Life on the screen. Identity in the age of the internet, New York 1997; C. Haythornthwaite, Social networks and online community, w: A. Joinson, K. McKenna, T. Postmes, U.D. Reips, The Oxford handbook of Internet Psychology, Oxford 2007, s. 121 – 135. 298 M. Szpunar, op.cit., s. 103.

86

jedno, czy odbywa się to bezpośrednio, czy też przez Internet.”299 W kontekście powyższych

rozważań istotne wydaje się pytanie dlaczego ludzie pomagają przez Internet, ponieważ to, że tak

się dzieje nie podlega dyskusji.

J. Bierówka uważa, że cyberprzestrzeń jest generalnie środowiskiem sprzyjającym

relacjom wzajemnościowym. Niezależnie od charakteru relacji społecznych w Internecie: kontakt

okazjonalny, jednorazowy czy też stały, długotrwały, istnieje wśród uczestników tej relacji silna

potrzeba, tendencja do zachowań pomocowych.300 P. Wallace twierdzi nawet, że w sieci ludzie

zachowują się uprzejmiej w stosunku do obcych niż zachowywaliby się w podobnych sytuacjach

w realnym życiu.301 Należy się zatem zastanowić, z czego wynika chęć niesienia pomocy

zapośredniczonej przez Internet?302 W celu znalezienia odpowiedzi na to pytanie P. Wallace

wspomina o dwóch czynnikach, które „przeszkadzają” we wzajemnym pomaganiu w życiu

realnym. Pierwszy z nich to liczba ludzi znajdujących się w pobliżu – kiedy jest ich dużo

prawdopodobieństwo uzyskania pomocy znacząco spada. Drugi czynnik to rozproszenie

odpowiedzialności – im większa grupa ludzi otaczających osobę potrzebującą pomocy, tym

poszczególne osoby czują się mniej odpowiedzialne za udzielenie pomocy („niech ktoś inny się tym

zajmie”).303 Nieco inaczej, zdaniem autorki, sprawa wygląda w Internecie. Otóż przede wszystkim,

nie łatwo jest oszacować faktyczną liczbę osób biorących w danym momencie udział np.:

w dyskusji na forum. Nawet jeśli widzimy ilu użytkowników jest obecnie zalogowanych na forum,

musimy pamiętać, że mogą być to boty (programy komputerowe) lub, że nie każdy z zalogowanych

może brać aktywny udział w rozmowie. W tych warunkach jesteśmy zdani na własną ocenę

sytuacji, która nie jest podyktowana reakcjami innych (nie widzimy min itp.). Ponadto, w takich

warunkach, nasza skłonność by zachować spokój i nie reagować również słabnie. To wszystko

sprawia, że chętniej udzielamy pomocy. Odnosząc się do drugiego czynnika wskazanego przez

P. Wallace – skoro nie wiemy ile osób przeczytało prośbę o pomoc, nie przychodzi nam również

łatwo „zrzucenie” odpowiedzialności na innych. Tak naprawdę nie wiemy bowiem czy do innych

apel o pomoc dotarł. Czujemy się zatem zobligowani do jej udzielenia.304

Zasada wzajemności, która ma swoje odzwierciedlenie w Internecie, jest pewnego rodzaju

normą moralną, niepisanym nakazem. Owa zasada zobowiązuje jednostkę do działania na rzecz

innych ludzi ze względu na ich wcześniejsze działania wobec niej, nie mają tu znaczenia cechy

299 K. Skarżyńska, K. Henne, Szczęście online, w: „Charaktery”, nr 8 (103), 2005, s. 14 – 15. 300 J. Bierówka, Zasada wzajemności w społeczeństwie informacyjnym, Kraków 2009, s.123. 301 P. Wallace, Psychologia Internetu, Poznań 2003, s. 252. 302 A. Królikowska, Pomocna dłoń w cyberprzestrzeni. Poszukiwanie pomocy i formy jej udzielania w Internecie, w: D. Batorski, M. Marody, A. Nowak (red.), Społeczna przestrzeń Internetu, Warszawa 2006, s. 163 – 179. 303 P. Wallace, op.cit., s. 252 – 255. 304 Ibidem, s. 256 – 259.

87

i pozycje społeczne tych osób. Chodzi o odwzajemnienie otrzymanych działań, pomocy itp.305 Po

pierwsze: ludzie powinni pomagać tym, którzy im pomogli, po drugie: nie powinni szkodzić tym,

którzy im pomogli.306 Wypełnianie tej zasady związane jest ze świadczeniem dobra na rzecz

innych, chociaż nie jest to działanie bezwarunkowe, to jednak może być świadczone spontanicznie,

a wymianie mogą podlegać różnego rodzaju zasoby, w zależności od kontekstu, w którym dochodzi

do interakcji: informacje, dobra, uczucia, usługi, pieniądze itp.307 Istotne jest również pewnego

rodzaju ubezpieczenie społeczne, które zyskuje się w wyniku uczestnictwa w wymianie – otóż jest

to pewność o wzajemności, czyli jeśli komuś pomogłam, to gdy będę potrzebować pomocy, ktoś

pomoże mnie. Jest to czynnik więziotwórczy, który sprzyja trwałości tego rodzaju relacji.308 Należy

zwrócić uwagę, że wzajemność to norma szczególnie istotna dla człowieka znajdującego się

w sytuacji kryzysu. W takiej sytuacji ludzie przede wszystkim liczą i oczekują zainteresowania i

pomocy innych.309 Na podstawie zasady wzajemności J. Bierówka tworzy interesującą, mającą

związek z przedmiotem zainteresowań moich badań, koncepcję więzi typu communitas, w których

podstawą interakcji jest właśnie wymiana społeczna.310 Autorka, co istotne, umiejscawia więzi

communitas w kontekście społeczeństwa informacyjnego uznając, że w tej przestrzeni „więzi

wzajemnościowe i oparte na nich communitas odradzają się stanowiąc podstawę przezwyciężania

stanów kryzysu i traumy”.311 Zdaniem J. Bierówki osoby nawiązujące kontakty w Sieci doceniają

możliwość wymiany za pośrednictwem Internetu, m.in.: porad, doświadczenia czy wsparcia.312

W tym kontekście możemy wyróżnić trzy rodzaje zachowań pomocowych w Sieci:

- inicjowanie interakcji, ze szczególnym uwzględnieniem sytuacji, w których użytkownicy Internetu

pomagają nieznanym sobie jednostkom,

- odwzajemnianie przez internautów wyświadczonej im przysługi, odwdzięczanie się za otrzymane

dobro (w postaci wsparcia, informacji itp.),

- tworzenie się więzi między użytkownikami Sieci i budowanie na bazie tych relacji

spersonalizowanych sieci.313

Pierwszy rodzaj zachowań można uznać za zachowania autoprezentacyjne. Oznacza to, że

Internauci uznają, że w sieci oczekuje się od nich zachowań pomocowych, więc tak właśnie się

305 Por. A. W. Gouldner, Norma wzajemności, w: M. Kempny, J. Szmatka (red.), Współczesne teorie wymiany społecznej, Warszawa 1992, s. 73 – 106. 306 Ibidem. 307 Por. J. Bierówka, Zasada wzajemności w społeczeństwie informacyjnym, Kraków 2009, s. 47 – 58. 308 Por. ibidem, s. 55. 309 H. Guzy – Steinke, Norma wzajemności w życiu społecznym w perspektywie pedagogiki społecznej, w: B. Kromolicka, A. Radziewicz – Winnicki, M. Noszczyk – Bernasiewicz (red.), Pedagogika społeczna w Polsce po 1989 roku. Przemiany w nauce, obecność międzynarodowa, kręgi tematyczne prac badawczych, Katowice 2007, s. 150. 310 Communitas przeciwstawione zostały relacje typu societas, w których dominuje wymiana ekonomiczna. Ibidem, s. 59 – 65. 311 Ibidem, s. 20. 312 Por. Ibidem, s. 165, 175 i 195. 313 J. Bierówka, op.cit., s. 124.

88

zachowują. Udzielenie pomocy, przekazanie informacji, potrzebnych materiałów itp., czyli, jak

pisze J. Bierówka, „dostarczenie jakiegoś dobra” jest z resztą podstawową formą nawiązania i

utrzymania relacji przez Internet. Należy pamiętać o tym, że relacja w sieci może być szybko

zerwana, co oznacza, że trzeba o nią dbać, musi być atrakcyjna dla obu partnerów. Jednocześnie,

pomagając (zgodnie z zasadą wzajemności) uszykujemy pozycję darczyńcy, która jest

uprzywilejowana. W ten sposób zyskujemy zabezpieczenie w postaci poczucia zobowiązania, które

zapewnia nam, jako osobie, która pomogła, bezinteresowne działanie innych w sytuacji naszego

kryzysu. Z tym zjawiskiem związana jest umiejętność odroczenia zysku. W sieci nie możemy liczyć

na rewanż ze stuprocentową pewnością. Jednak zyski z udzielonej pomocy przejawiają się

w postaci uznania, prestiżu, lepszej pozycji społecznej w danej grupie.314 To wzajemne

zobowiązanie powoduje, że użytkownicy Internetu odpowiadają radą na radę, pomocą na pomoc,

wsparciem na wsparcie. Jest to tym bardziej warte podkreślenia, ze względu na fakt, że w sieci nie

istnieją żadne ośrodki kontroli, władzy, które stałyby na straży udzielania sobie wzajemnej pomocy

i wsparcia. Te wzajemne wymiany przyczyniają się do tworzenia więzi społecznych, co z kolei

doprowadza do tworzenia się zbiorowości i grup, w których ludzie funkcjonują ze względu na

swoje psychospołeczne potrzeby.315

Istotną kwestią w niniejszych rozważaniach jest również to, kto pomaga komu w Internecie.

Z przeprowadzonych badań wynika, że kobiety częściej pomagają w sytuacjach wymagających

wsparcia emocjonalnego lub działań opiekuńczych, mężczyźni natomiast chętnie pomogą wtedy,

kiedy sytuacja wymaga szybkiej reakcji i interwencji. Okazuje się również, że mężczyźni częściej

pomagają kobietom, natomiast kobiety są skłonne do udzielenia pomocy zarówno osobom płci

żeńskiej, jak i męskiej. Co ważne, osobami, które częściej proszą o pomoc są kobiety. Wszystkie te

zależności są widoczne również na płaszczyźnie Internetu.316 Jednak, jak wskazują badania, w

internetowych grupach pomocy częściej występuje równy podział ze względu na płeć, niż w

odpowiednikach tych grup w świecie rzeczywistym, kiedy to przeważają w takich grupach

kobiety.317Okazuje się również, że ludzie, zarówno w życiu realnym, jak i w Internecie chętniej

pomagają ludziom podobnym do siebie pod względem rasy, kultury, postawy, wieku,

zainteresowań, ale także choroby, upośledzenia, problemu itp. Ta informacja jest szczególnie

istotna i prawdziwa w kontekście grup samopomocowych, gdzie właśnie podobieństwo pod

różnymi względami jest czynnikiem integrującym członków takich grup.

314 Ibidem, s. 125. 315 Ibidem, s. 125 – 127. 316 P. Wallace, op.cit., s. 260 – 261. 317 Zob. M. Wysocka – Pleczyk, op.cit., s. 393.

89

Jak pisze P. Wallace, Internet jest również miejscem, gdzie pomoc i wsparcie mogą odnaleźć

osoby wykluczone, odrzucone przez społeczeństwo. Powody tego odrzucenia bywają różne: mogą

być związane z przypadłościami, chorobami, nawykami itp. Z badań wynika, że ludzie odrzuceni

przez społeczeństwo chętnie szukają pomocy i otrzymują ją od innych użytkowników wirtualnych

grup. Anonimowe środowisko Internetu szczególnie sprzyja wsparciu osób naznaczonych piętnem.

Ponadto Sieć umożliwia łatwe odnalezienie osób zmagających się z tym samym problemem. 318

Wirtualne grupy samopomocowe zostały zainspirowane grupami samopomocy/wsparcia

istniejącymi w świecie rzeczywistym. Stanowią one alternatywę źródeł pomocy ze świata realnego:

profesjonalnych terapeutów, grup terapeutycznych oraz znaczących innych, tj.: rodzina, przyjaciele

itd.319 Ludzie przynależą do wirtualnych grup samopomocowych ze względu na charakter

problemu, trudności, którego doświadczają.320 Zatem tematyka wirtualnych grup samopomocowych

może koncentrować się wokół ograniczeń zdrowotnych i funkcjonalnych (osoby niepełnosprawne,

osoby chore psychicznie itp.), uzależnień i współuzależnień, trudności życiowych, a także własnych

problemów psychologicznych.321 Wirtualne grupy samopomocowe posiadają wiele właściwości,

które wskazują na ich analogię do grup samopomocowych ze świata realnego.322 Mam tutaj na

myśli wszystkie cechy grup samopomocowych stanowiące o ich szczególnym charakterze, a przede

wszystkim cele, które realizowane są za pośrednictwem obu tych form wsparcia i pomocy.323

E. Siarkiewicz nazywa tego rodzaju wspólnoty „kopią poradnictwa bez rzeczywistego oryginału”,

czyli alternatywną rzeczywistością poradniczą. Autorka pisze, w tym kontekście (za M. Buberem),

o „na – nibowości” takich poradniczych relacji: spotkań na niby, w przestrzeniach na niby, z ludźmi

na niby, ale wszystko to jednocześnie jest wystarczająco realne.324

318 Ibidem, s. 268. 319 M. Tanis, Online social support groups, w: A. Joinson, K. McKenna, T. Postmes, U.D. Reips, op.cit., s. 139 – 140; zob. także: CH. Lombardo, H. Skinner, "A virtual hug": prospects for self-help online, w: „International Journal of Self Help and Self Care”, 2003-2004, volume 2, nr 3. 320 Badania przeprowadzone wśród form pomocy dla kobiet chorych na raka piersi przez wymienionych dalej Autorów dowiodły, że to właśnie wirtualne grupy samopomocowe częściej dają wsparcie, pomoc niż profesjonalne grupy terpetuczne, gdzie większy nacisk kładzie się na wyrażanie negatywnych emocji. Za: M. A. Lieberman , M. Golant, A.Winzelberg, F. McTavish , D. H. Gustafson, Comparisons: professionally-directed and self-directed Internet groups for women with breast kancer, w: „International Journal of Self Help and Self Care”, 2003-2004, volume 2, nr 3. 321 B. Skałbania, Poradnictwo pedagogiczne. Przegląd wybranych zagadnień, Kraków 2009, s. 59. Zob. także: K Scharer, Internet social support for parents: the state of science, w: “Journal of child and adolescent psychiatric nursing”, 2005, nr18(1), s.26-35; OH Ahmed , SJ Sullivan , AG Schneiders , P. McCrory, “iSupport: do social networking sites have a role to play in concussion awareness?”, w: “Disability and rehabilitation”, 2010, nr 32(22), s. 1877-83; M.A. Lieberman, S. Russo, Self help groups and the internet: breast cancer newsgroups, w: „International Journal of Self Help and Self Care”, 2001-2002, volume 3, nr 4. 322 Przegląd literatury dot. wirtualnych grup samopomocowych przedstawiony został w: G. Burnett, H. Buerkle, Information exchange in virtual communities: a comparative study, w: „Journal of computer –mediated comunication”, 2004, nr 9(2), wersja online: http://jcmc.indiana.edu/vol9/issue2/burnett.html#abstract (29.10.2012) 323 Por. s. 4 – 5 tego rozdziału. 324 E. Siarkiewicz, Przesłonięte obszary poradnictwa. Realia – iluzje – ambiwalencje, Zielona Góra 2010, s. 161 – 162.

90

Ze względu na przestrzeń działania wirtualnych grup samopomocy wykazują one również

pewne znaczące różnice w porównaniu z grupami samopomocy ze świata realnego.325 Podstawową

różnicą jest forma kontaktu, która w przypadku wirtualnych grup samopomocowych jest

zapośredniczona – pośrednikiem pomiędzy ludźmi jest tutaj komputer z podłączeniem do

Internetu.326 Kontakt face to face nie jest w tym przypadku możliwy. Komunikacja ma charakter

pisemny. Może być asynchroniczna, np.: e-mail, fora dyskusyjne lub synchroniczna, np.: czat, inne

komunikatory. W tym miejscu możliwe jest odwołanie do teorii interakcjonizmu symbolicznego,

zgodnie z którą należy zwrócić uwagę, że różnica pomiędzy komunikacją zapośredniczoną

(CMC327) a kontaktem face to face jest sposób interpretowania sytuacji przez odbiorcę. Po pierwsze

CMC jest procesem negocjacji, ponieważ w jej trakcie dochodzi do uzgadniania interpretacji danej

sytuacji, a ponadto taka forma komunikacja ma charakter asymetryczny, gdyż odbiorca może

w dowolnym czasie zakończyć lub kontynuować interakcje biorąc pod uwagę swoją interpretację

sytuacji, motywy, cele i zasady społeczne, które kierują jego zachowaniem.328 Najbardziej

popularną formą kontaktu w celu wymiany wsparcia społecznego jest forum dyskusyjne.329Pisemny

charakter komunikacji daje użytkownikowi komfort tworzenia swojej wiadomości w odpowiednim

czasie, odpowiednio długo, a dodatkowo, zanim uczestnik grupy samopomocy wyśle taką

wypowiedź może ją przeglądać i poprawiać dowolną ilość razy. Wszystko to sprawia, że

wypowiedzi są bardziej przemyślane, logiczne, zrozumiałe. Takiej możliwości nie daje

komunikacja twarzą w twarz, która często wymaga szybkiej odpowiedzi, bez wystarczającego czasu

na refleksję, która szczególnie w analizowanych sytuacjach życiowych byłaby oczekiwana.

Z drugiej jednak strony – takie wypowiedzi mogą wydawać się mniej naturalne, mniej swobodne.

Z taką zapośredniczoną, pisemną formą komunikacji wiążą się pewne ograniczenia. Nie jest

możliwe przekazywanie w ten sposób komunikatów niewerbalnych: emocji, kontaktu wzrokowego,

gestów sympatii itp. Użytkownicy Internetu mają w prawdzie do dyspozycji emotikony, które mają

symulować emocje, nastroje, uczucia, ale nie może być to porównywalne z rzeczywistą

komunikacją. Ta cecha wirtualnych grup samopomocowych wydaje się być minusem tego rodzaju

pomocy. Okazuje się jednak, że nie jest to jednoznaczne. Po pierwsze, jak wynika z obserwacji

i badań330 pomimo trudności w przekazaniu wspierających uczuć, emocji, gestów, relacje

w wirtualnych grupach samopomocowych nie są pozbawione ciepła, zrozumienia i poczucia

325 Por. M. Grabowska, Wartość dodana Internetu na przykładzie internetowych grup wsparcia, w: K. Krzysztofek, Wielka sieć. E - seje z socjologii Internetu, Warszawa 2006, s. 269 – 274. Por. także: M. Tanis, op.cit., w: A. Joinson, K. McKenna, T. Postmes, U.D. Reips, op.cit., s. 141 – 144. 326 Zob. M. Castells, Communication power, Oxford 2009; D. Ambrose, Virtual Interactive Communication A Bicultural-Survey Through the Lens of Web 2.0, Georgtown 2007. 327 CMC – skrót od ang. computer – mediated – communication. 328 A. Kubczak, op.cit, w: E. Hałas, K.T. Kotecki (red.), op.cit., s. 61. 329 M. Tanis, op.cit., w: A. Joinson, K. McKenna, T. Postmes, U.D. Reips, op.cit., s. 140. 330 M. Osipczuk, Internetowe grupy wsparcia, www.psychotekst.pl, (18.10.2011r)

91

przynależności. Po drugie, wśród osób poszukujących pomocy przez Internet są również takie, dla

których widoczna, zauważalna komunikacja niewerbalna (nie zawsze pozytywna) innych

użytkowników byłaby czynnikiem dodatkowo stresującym, zniechęcającym do kontaktu. Ponadto

w tego rodzaju komunikacji nie istnieją żadne wzrokowe zakłócenia. Jak pisze J. Bierówka nie mają

tu znaczenia widoczne symbole statusu, władzy, prestiżu, które ujawniają się w wyglądzie, ubiorze,

wieku, tytule naukowym.331 W wirtualnych grupach samopomocowych każdy jest postrzegany

przez pryzmat swoich słów, postaw, poglądów i relacji z innymi.

Warto również wspomnieć tutaj o kolejnej możliwości, jaką dają wirtualne grupy samopomocowe -

nieaktywne uczestnictwo w takiej grupie – można obserwować grupę i rozmowy w niej prowadzone

(np.: czytać forum), a samemu nic nie pisać i być niewidzianym, tzw.: zjawisko lurkingu. Te

nieaktywne osoby, czyli lurkersi również czerpią korzyści z uczestnictwa w grupie (wsparcie,

pomoc), ale nie czują potrzeby wypowiadania się, podejmowania aktywności, bo np.: są nowi, mają

bariery itp.332

Kolejną różnicą pomiędzy „realnymi” a wirtualnymi grupami samopomocy jest

hiperdostępność. W wirtualnych grupach samopomocy przestrzeń fizyczna, odległość czy czas nie

stanowią przeszkody w kontakcie. Jest tu zatem możliwe spotkanie osób, które są z pewnych

względów unieruchomione i nie mogą opuszczać swojego miejsca zamieszkania czy leczenia (np.:

osoby niepełnosprawne ruchowo). Poza tym w wirtualnych grupach samopomocowych mogą

kontaktować się osoby, które dzieli duża odległość, a łączy to samo doświadczenie czy problem.

Zatem osobom cierpiącym na rzadkie choroby łatwiej jest w taki sposób dotrzeć do innych ludzi

doświadczających tego samego. W tego rodzaju grupach czas również nie stanowi bariery – jak już

wspominałam powyżej – każdy może komunikować się w czasie najbardziej odpowiednim dla

niego, ale w razie potrzeby dostęp do informacji, a także nieraz kontaktu z drugim człowiekiem jest

możliwy niemal przez 24 godziny na dobę (hiperinformacyjność).333

Uczestnictwo w wirtualnych grupach samopomocowych zapewnia również większą

anonimowość niż w przypadku grup o tym charakterze funkcjonujących w świecie rzeczywistym.334

Po pierwsze ta cecha wydaje się być szczególnie istotna dla osób, którym trudno mówić o swoich

problemach twarzą w twarz z drugim człowiekiem. Łatwiej rozmawia się o sprawach trudnych w

poczuciu bycia niewidocznym, nawet nieznanym. Funkcjonowanie w takiej grupie daje również

szanse na bycie niezauważonym, jeśli tego się właśnie w tej chwili potrzebuje. Można być zatem

331 J. Bierówka, Internetowe grupy…, s. 94. 332 Zob.: M. Wysocka – Pleczyk, op.cit., s. 395; zob. także: Y.Setoyama, Y.Yamazaki; K.Namayama, Benefits of Peer Support in Online Japanese Breast Cancer Communities: Differences Between Lurkers and Posters, “Journal of Medical Internet Research”, 13(4)/2011, źródło: http://www.jmir.org/2011/4/e122/ (1.02.13) 333 Por. A. Królikowska, Pomocna dłoń w cyberprzestrzeni. Poszukiwanie pomocy i formy jej udzielania w Internecie, w: D. Batorski, M. Marody, A. Nowak (red.), Społeczna przestrzeń Internetu, Warszawa 2006, s. 171 - 177. 334 A. N. Joinson, Internet behaviour and the design of virtual methods, w: Ch. Hine (red.), Virtual Methods. Issues in social research in the Internet, Oxford – New York 2005, s. 21 – 34.

92

cichym obserwatorem, który czerpie korzyści z biernego uczestniczenia w grupie, które przejawia

się tylko w czytaniu postów innych osób. Stwarza to szansę na ujawnienie siebie i swoich

problemów, wtedy kiedy będzie się już na to gotowym (ale można nie zrobić tego nigdy).

Anonimowość jest szczególnie istotna dla osób społecznie stygmatyzowanych. Należy jednak

zauważyć, że anonimowość może także sprzyjać pojawianiu się w tego rodzaju grupach oszustów,

osób, które wcale nie potrzebują pomocy, którzy „wpadają” do takiej grupy przypadkiem. Charakter

relacji w wirtualnych grupach samopomocowych ułatwia takie funkcjonowanie niektórych osób.

Poza tym nie zawsze wiemy z kim mamy do czynienia, co może być tak plusem, jak i minusem

relacji interpersonalnej.335

Oprócz tych wymienionych cech wirtualnych grup samopomocowych, które w większości

stanowią ich zalety, trzeba również wspomnieć o wybranych zagrożeniach, które może nieść ze

sobą uczestnictwo w w.w. grupach, tj.:

- zwiększanie ryzyka uzależnienia od Internetu,

- sprzyjanie izolacji społecznej uczestników – często jedynymi relacjami są te zawierane

przez Internet,

- opóźnianie podjęcia realnych poszukiwań profesjonalnej pomocy,

- kwestia prawdziwości informacji zamieszczanych w Sieci.336

Wobec powyższego należy pamiętać o umiarze i rozsądku podczas korzystania z wirtualnych grup

samopomocowych, tak aby maksymalnie wykorzystać „dobre” właściwości tego rodzaju form

pomocy, a zminimalizować skutki negatywne.

Wydaje się również istotne uwzględnienie w charakterystyce wirtualnych grup

samopomocowych, w których podstawową formą komunikowania się jest forum, pewnego zjawiska

o którym pisze D. Zielińska – Pękał.337 Autorka zwraca uwagę na fakt, że funkcjonowanie na forum

rządzi się pewnymi zasadami, które w pewnym stopniu przypominają życie w świecie realnym.

Przede wszystkim, mamy tutaj do czynienia ze szczególną obecnością użytkowników, która

związana jest z wirtualną tożsamością. Aby rozpocząć „życie” na forum trzeba się zarejestrować, co

wiąże się z przyjęciem nicka zamiast imienia i avatara zamiast ciała. Posiadanie tej wirtualnej,

forumowej tożsamości pozwala na bardziej zaawansowane korzystanie z forum oraz nawiązywania

na nim relacji z innymi użytkownikami. Na forum mamy również do czynienia z trzema rodzajami

„istnienia”:

- człowiek on – jest dostępny na forum, aktywny w danym momencie,

- człowiek off – jest użytkownikiem, ale w danej chwili nie ma go na forum,

335 Zob. D. Zielińska – Pękał, Od wirtualnego realis do symulakrum. Historia pewnego zniewolenia, w: „Teraźniejszość – Człowiek – Edukacja”, 2007, nr 3 (39), s. 37 – 54. 336 Zob.: M. Wysocka – Pleczyk, op.cit., s. 395. 337 Ibidem, s. 38.

93

- człowiek ukryty – jest użytkownikiem forum, ale jest niewidoczny, czyta wypowiedzi, ale

nie bierze w nich udziału.338

Ponadto na forum istnieje hierarchia użytkowników, która zaprezentowana jest na poniższym

schemacie.

Schemat 2. Hierarchia użytkowników na forum internetowym, źródło: opracowanie własne.

Jak można zauważyć na samym dole przedstawionej struktury jest gość, czyli osoba, która

jest niezarejestrowana na forum i w związku z tym, może mieć ograniczony dostęp do pewnych

grup, tematów itp. Po zarejestrowaniu gość staje się użytkownikiem, który posiadając konto ma

prawo pisać posty, rozpoczynać tematy. Często ma również dostęp do listy pozostałych

użytkowników, przez co kontakt z resztą społeczności jest łatwiejszy. Stopień wyżej jest moderator,

który ma pilnować porządku na forum (przestrzeganie netykiety, regulaminu danego forum).

Moderator ma prawo blokować użytkowników, którzy nie stosują się do jego próśb, zakazów.

Jeszcze wyżej jest junior – administrator, który ma władzę podobną do administratora, ale w nieco

mniejszym zakresie, tzn.: mniejszy dostęp do panelu administracyjnego. Na samej górze hierarchii

jest administrator, czyli zarządca forum i często również jego właściciel. Admin może wszystko,

dba powyżej forum zarówno pod względem technicznym, wizualnym, jak i merytorycznym.339

Oczywiście, mogą istnieć drobne różnice w pełnieniu funkcji, posiadanych możliwościach przez

poszczególne osoby, jednak przedstawiona struktura jest raczej obowiązująca na większości for

internetowych (również na forach wybranych do badań).

338 Ibidem. 339 Hierarchia na forum, czyli admin i moderator = władza absolutna?, źródło: http://www.naszefora.pl/2008/12/hierarchia-na-forum-czyli-admin-i-moderator-wladza-absolutna/ (15.11.2012r)

94

Bardzo ważne, w kontekście tematyki niniejszej pracy oraz charakterystyki wirtualnych grup

samopomocowych, jest zwrócenie uwagi na całą społeczność wirtualną przynależną do danego

forum i role, które przyjmują poszczególni użytkownicy. Wydaje się oczywiste, że obserwując fora

internetowe w ogóle (szczególnie te o charakterze pomocowym, poradniczym), można zauważyć

podział użytkowników na mniej lub bardziej aktywnych, lepiej lub gorzej zorientowanych

w temacie, kulturalnych i mniej kulturalnych itd. Ze względu na podstawowy cel realizowany przez

analizowane fora internetowe, jakim jest samopomoc warto zauważyć, iż na dowolnym forum,

niemal każdemu uczestnikowi dyskusji można przypisać typ doradcy, którym dana osoba jest.

W teorii poradnictwa wyznacza się kilka modeli i scenariuszy doradców w realnym relacji

poradniczej340, jednak w tym miejscu należy się skoncentrować jedynie na typach doradców

wirtualnych. Interesujące klasyfikacje, będące wynikami badań, przedstawia ponownie D. Zielińska

– Pękał, zaznaczając jednocześnie, że nie jest to zbiór zamknięty.341 Warto dodać, że na forach

przynależnych do wirtualnych grup samopomocowych role doradcy i radzącego się wzajemnie się

przenikają: radzący się jest doradcą, a doradca również poszukuje porad. Wydaje się, zatem że

najbardziej odpowiadającą charakterowi wirtualnych grup samopomocowych jest klasyfikacja

łącząca kilka przedstawionych przez D. Zielińską – Pękał. Otóż na forach można wyróżnić:

- doradca terrorysta - to typ agresywny, narzucający swoje zdanie, często wyśmiewający i

sarkastyczny. Inni użytkownicy mogą się go obawiać.

- doradca śledczy - to złośliwy krytyk. Jest to osoba negująca, podkreślająca niepowodzenia innych.

Śledczy często obserwuje, nadzoruje i często zadaje pytania zamknięte.

- doradca pocieszyciel – to osoba, która wchodzi w dialog, proponuje rozwiązania, ale nie narzuca

ich, rzeczywiście wspiera osobę potrzebującą, dowartościowuje, jest empatyczna.

- biedactwo – jest to osoba uległa, ale lubiąca być w centrum zainteresowania. Często tłumaczy się,

skarży i prowokuje odwrócenie ról (z doradcy na osobę radzącą się) w sytuacji, w której wcale nie

potrzebuje wsparcia czy pomocy. Robi to po to, aby uwaga wszystkich użytkowników

skoncentrowała się na niej.342

Do tej klasyfikacji można dodać jeszcze kilka innych typów doradców:

- doradca stuprocentowy ekspert – osoba, która dużo wie i ma doświadczenie w danym obszarze,

często proponuje gotowe rozwiązania w sposób dyrektywny.

- doradca starszy brat przeżył nieco więcej niż radzący się, ale stara się być partnerem i pomóc

poprzez wymianę poglądów, konsultację.

340 Zob. A. Kargulowa, O teorii i praktyce poradnictwa, Warszawa 2004; B. Wojtasik, Warsztat doradcy zawodu. Aspekty pedagogiczno – psychologiczne, Warszawa 1997. 341 D. Zielińska – Pękał, O poradnictwie zapośredniczonym, w: M. Kondracka, A. Łysak (red.), Edukacja, wychowanie, poradnictwo w kulturze popularnej, Wrocław 2009, s. 88 – 96, źródło: http://www.bibliotekacyfrowa.pl/dlibra/docmetadata?id=27807&from=&dirids=1&ver_id=&lp=1&QI= (15.11.2012r) 342 Ibidem, s. 92.

95

- przygodny włóczykij – niewiele w tym temacie, być może jest na podobnym etapie, jak radzący

się, ale wspiera i stara się pomóc.343

Jest jeszcze, niemal na każdym forum internetowym, milcząca myszka, czyli ktoś, kto obserwuje,

nie wdaje się w dyskusje, nie przejawia inicjatywy, ale jest i „robi swoje”.344

Zaprezentowane klasyfikacje stanowią obraz ról, jakie mogą pojawić się na forach przynależnych

do wirtualnych grup samopomocowych, chociaż oczywiście, należy dodać, że ilu użytkowników,

tyle różnych ról, które nawzajem się przeplatają i uzupełniają, zupełnie jak w świecie realnym.

Przedstawione powyżej cechy funkcjonowania wirtualnych grup samopomocowych

wpływają również na fakt, że te grupy mają mniej formalną strukturę niż te działające lokalnie – nie

ma tutaj wyraźnego lidera, pojawia się wiele pobocznych wątków tematycznych, nie ma tu ustaleń

dotyczących regularności spotkań. Te właściwości mogą zachęcać do uczestnictwa i poszukiwania

pomocy, ale jednocześnie, między innymi te cechy mogą być przeszkodą w uzyskaniu właściwej

pomocy dla osób, które potrzebują ścisłych zasad funkcjonowania grupy i zewnętrznej kontroli

uczestnictwa w niej.

Wirtualne grupy samopomocowe pomimo pewnych ograniczeń, na które wskazywałam

powyżej mogą stanowić doskonałe źródło wsparcia, pomocy dla osób w sytuacji trudnej, jaką jest

m.in.: sytuacja stygmatyzacji społecznej.345 Badania dowodzą, że szczególnie osoby

stygmatyzowane społecznie potrzebują wsparcia społecznego i w tym celu preferują kontakty przez

Internet.346 Uczestnictwo w wirtualnej grupie samopomocowej zapewnia członkom możliwość

spotkania osób podobnych do nich, co zwiększa motywację pozostania w takiej grupie, ze względu

na odczucie, że jest się częścią większej grupy takich samych ludzi lub ludzi w podobnej sytuacji.

Sprzyja to również zdobywaniu informacji i wskazówek, jak się zachować w danej sytuacji, jak

wybrnąć z danego problemu, jak sobie z nim poradzić. Dzieje się tak dzięki procesowi społecznego

porównywania.347 Ponadto uczestnictwo w takiej grupie zapewnia wsparcie społeczne, poczucie

wspólnoty, przynależności, a także minimalizuję odczuwaną samotność, poczucie alienacji. Wydaje

się również, że wirtualne grupy samopomocowe umożliwiają swoim członkom pracę nad samym

sobą, zwiększanie poczucia własnej wartości, ułatwiają również zmianę własnego zachowania,

postępowania, np.: w przypadku osób współuzależnionych.348 Co ważne w innych badaniach

343 Ibidem. 344 Ibidem, s. 91. 345 Por. J. Finn, An exploration of helping processes in an online self-help group focusing on issues of disability, w: “Health Social Work”, 1999, nr 24(3), s. 220-231. 346 M. Tanis, op.cit., w: A. Joinson, K. McKenna, T. Postmes, U.D. Reips, op.cit., s. 146, za: K.P. Davison, J.W. Pennebaker, S.S. Dickerson, Who talks: the social psychology of illness support groups, w: „American Psychologist”, 2000, nr 55 (2), s. 205 – 217. 347 M. Tanis, op.cit., w: A. Joinson, K. McKenna, T. Postmes, U.D. Reips, op.cit., s. 144 – 147. Zob. także: L.A.Festinger, A theory of social comparison processes, w: „Human Relations”, nr 7, s. 117 – 140. 348 Zob. np.: F. Song, Virtual communities in a therapeutic age, w; “Academic Journal”, 2002, nr 39; G. Burnett, H. Buerkle, Information exchange in virtual communities: a comparative study, w: „Journal of computer –mediated

96

dowiedziono, że rozmowy na forach samopomocowych są bardziej pomocne, wspierające niż

konkurencyjne. Często poprawiają nastrój, są humorystyczne, sprzyjają ujawnianiu problemów

i radzeniu sobie z nimi.349

Na dobroczynny wpływ uczestnictwa w wirtualnych grupach samopomocowych wskazują

badania przeprowadzone wśród, np.:

- kobiet chorych na raka piersi i po mastektomii;

- osób chorych na depresję;

- osób cierpiących na zespół wieloobjawowego bólu miejscowego (ang. complex regional

pain syndrome);

- ludzi żyjących z HIV/AIDS;

- osób chorych na schizofrenię;

- opiekunów ludzi chorych psychicznie.350

Wydaje się, że nawet jeśli uczestnictwo w wirtualnych grupach samopomocowych nie

pomogło w rozwiązaniu problemów czy nie dostarczyło oczekiwanego rodzaju wsparcia to na

pewno, zgodnie z wynikami badań pomogło przezwyciężyć społeczną izolację i odbudować

poczucie własnej wartości.

comunication”, 2004, nr 9(2), wersja online: http://jcmc.indiana.edu/vol9/issue2/burnett.html#abstract (29.10.2012) 349 Za: S. Rafaeli, F. Sudweeks, E. Mabry, J. Konstan, ProjectH: A collaborative qualitative study of computer-mediated communication, w: F. Sudweeks, M. McLaughlin, S. Rafaeli (red), Network & netplay: Virtual groups on the Internet, CA 1998, s. 265-282. 350 Zob. m.in.: MT. Høybye , C. Johansen , T. Tjørnhøj-Thomsen .Online interaction. Effects of storytelling in an internet breast cancer support group, “Psychooncology”,14(3)/2005; D. A. Salem*, G. A. Bogat, C. Reid, Mutual help goes on-line, “Journal of Community Psychology”, 25/1997, s. 189–207; K Rodham , C McCabe , D. Blake, Seeking support: An interpretative phenomenological analysis of an Internet message board for people with Complex Regional Pain Syndrome, “Psychology&Health”, 24(6)/2009, s. 619-634; H. Haker, C. Lauber, W. Rössler, Internet forums: a self-help approach for individuals with schizophrenia?, “Acta Psychiatrica Scandinavica” 112(6)/2005, s. 474 – 477; P. K. H. Mo, N. S. Coulson, Empowering processes in online support groups among people living with HIV/AIDS: A comparative analysis of 'lurkers' and 'posters', “Journal Computers in Human Behavior “, 26 (5)/ 2010, s. 1183-1193.

97

Rozdział IV. Metodologiczne podstawy badań własnych

1. Paradygmat i typ badań

Prowadzone badania umieszczone zostały w paradygmacie pozytywistycznym

i interpretatywnym. To połączenie paradygmatów wydaje się być najodpowiedniejsze ze względu

na przedmiot moich badań, jakim jest wsparcie społeczne otrzymywane w toku interakcji

międzyludzkiej za pośrednictwem wirtualnej grupy samopomocowej.351

Zgodnie z paradygmatem pozytywistycznym w rzeczywistości społecznej odnajduje się liczne

powiązania ze światem przyrody, co znaczy, że zjawiska, procesy, zdarzenia są obiektywne,

zewnętrzne wobec człowieka.352 Wobec tego celem badań umiejscowionych w paradygmacie

pozytywistycznym jest, jak pisze A. Kargulowa, „odkrywanie różnych powiązań, formułowanie w

miarę ogólnych praw, które rządzą procesami kształtowania ludzi, przebiegami i ewentualnymi

zaburzeniami tych procesów, oraz wytwarzanie wiedzy użytecznej w kierowaniu zmianami, wiedzy

niezbędnej do opanowania danego obszaru społecznej rzeczywistości.”353 W tym kontekście

najwyżej cenione są metody badawcze pochodzące z obszaru nauk ścisłych, które pozwalają na

weryfikowanie przyjętych hipotez przyczynowych. Badania są prowadzone w sposób

ustrukturyzowany, ustandaryzowany: metody i techniki, zmienne są zdefiniowane, kroki, działania

precyzyjne, problematyka dotyczy tego, co obserwowalne i mierzalne. W badaniach opartych o

paradygmat pozytywistyczny dąży się do wyeliminowania subiektywnego wpływu badacza, co ma,

między innymi, zapewnić możliwość powtórzenia badań z gwarancją uzyskania identycznych

rezultatów.354

Paradygmat interpretatywny uznaje za przedmiot badań humanistycznych świat ludzki w

całej jego złożoności i wieloaspektowości. Nie da się go włożyć, wtłoczyć w ścisłe ramy

przyrodniczych praw.355 Jak pisze M. Malewski przedmiotem poznania są byty, które konstytuują

się bytach poznania, a kreują się w aktach rozumienia, podczas działań podmiotu poznającego.356

Celem badań umiejscowionych w paradygmacie interpretatywnym jest nie tyle odzwierciedlenie

obiektywnej rzeczywistości, ale zrozumienie sensu społecznych działań.357 Owo zrozumienie nie

jest możliwe bez całościowego, holistycznego podejścia, uwzględniającego kontekst, w którym

351 Por. M. Malewski, Teorie andragogiczne. Metodologia teoretyczności dyscypliny naukowej, Wrocław 1998, s. 21 -35; E. Zaręba, Badania empiryczne ilościowe i jakościowe w pedagogice, w: S. Palka (red.), Orientacje w metodologii badań pedagogicznych, Kraków 1998; zob. także: D. Kubinowski, Przyrodnicze i humanistyczne podstawy badań pedagogicznych, w: S. Palka (red.), Podstawy metodologii badań w pedagogice, Gdańsk 2010, s. 37 – 44. 352 Ibidem, s. 22. 353 A. Kargulowa, O teorii i praktyce poradnictwa, Warszawa 2010, s. 72. 354 E. Zaręba, op.cit., s. 44. 355 M. Malewski, op. cit., s. 28. 356 Ibidem, s. 28. 357 A. Kargulowa, op. cit., s. 74.

98

funkcjonują badane jednostki, a także badacz (zakorzenienie, doświadczenia, przedsądy,

przedrozumienia).358

Zgodnie z przyjętymi paradygmatami można wyróżnić dwie strategie badawcze: ilościową

opartą na założeniach filozofii pozytywistycznej oraz jakościową, która opiera się na filozofii

humanistycznej (hermeneutyka, fenomenologia, interakcjonizm symboliczny).359 Oba podejścia

badawcze mają swoje wady i zalety.

Strategia ilościowa mająca związek z paradygmatem pozytywistycznym zajmuje się głównie tym,

co mierzalne, policzalne, ściśle zdefiniowane, ma pozwolić na tworzenie wiedzy obiektywnej, która

pozwoli na odkrycie praw i formułowaniu wniosków o badanej rzeczywistości.360 Badania

ilościowe charakteryzują się standaryzacją metod, narzędzi badawczych i innych składników

sytuacji badawczej. Organizacja procesu badawczego opiera się szczegółowych wytycznych, m.in.:

losowy dobór próby, kategoryzacja narzędzi, ilościowy opis wyników.361 Metodologia ilościowa ma

swoje zalety, np.: porównywalność, klarowność danych oraz braki, np.: brak analizy kontekstu,

głębi zjawisk, indywidualności i oryginalności.

Strategia jakościowa służy zrozumieniu sytuacji, kontekstu. Badania jakościowe są nastawione na

procesy, a nie na ich wyniki. Nie stawia się tutaj hipotez, stosuje się niematematyczne procedury

analityczne, a wyniki mają charakter opisowych analiz. Zaletą strategii jakościowej jest jej

szczególny charakter, który jest cenny w badaniach znaczeń, funkcji, uwarunkowań społecznych.

Istotne wydaje się również to, że metodologia jakościowa nie stanowi zamkniętego,

ustrukturyzowanego schematu postępowania, ale jest działaniem otwartym, na które można

wpływać na każdym etapie badań. Za podstawowe niebezpieczeństwa badań jakościowych

uznawane są, m.in.: subiektywizm, niewiarygodność, brak możliwości powtórzenia badania.362

Każda z tych strategii badawczych pozwala na odmienne poznanie świata, wzajemnie

uzupełniające się. Jak piszą T. Pilch i T. Bauman strategia ilościowa i jakościowa mogą być

połączone w jednym projekcie badawczym, tylko wówczas, kiedy „metodologię traktuje się jako

wiedzę o metodach badania naukowego i zasadach posługiwania się nimi”, a nie jako „rodzaj

wiedzy o społecznych celach poznania naukowego i prawomocnych strategiach ich realizacji”.363

Połączenie obu strategii badawczych pozwoli na zbadanie, odkrycie zjawisk, procesów, wspieranie

zmian społecznych oraz zwrócenie uwagi na sytuację, prawa jednostek i grup społecznie

358 E. Zaręba, op.cit., s. 44; Ibidem, s. 75. 359 Por. także: F. Sudweeks, S. J. Simoff, Complementary Exploratie Data Analysis, w: S. Jones (red.), Doing Internet research: critical issues and methods for examining the Net , USA 1999, s. 33 – 36. 360 E. Zaręba, op.cit., s. 45. 361 Ibidem. 362 Ibidem, s. 46 – 47. 363 T. Pilch, T. Bauman, Zasady badań pedagogicznych. Strategie ilościowe i jakościowe, Warszawa 2000, s. 268 – 269.

99

stygmatyzowanych, wykluczonych.364 Ta ostatnia funkcja ma szczególny związek z badaniami

jakościowymi, ponieważ ten rodzaj badań stosujemy m.in.: wtedy, kiedy badane zjawisko jest

drażliwe i dotyczy problemów, które stanowią w danym społeczeństwie temat tabu; uważane są za

sprawy prywatne.365

Wobec powyższego wydaje się zasadne, szczególnie w kontekście moich badań, przyjęcie

założenia o komplementarności strategii ilościowej i jakościowej.366 Zastosowana zostanie, zatem

strategia triangulacji teorii i metod jako sposób na jak największą poprawność, ścisłość, rzetelność,

trafność wyników badań, a także ich odpowiedni rozmiar i głębię.367 Jak piszą Ch. Frankfort –

Nachmias i D. Nachmias łączenie metod i perspektyw badawczych w jednym badaniu pozwala

minimalizować stopień wpływu specyficzności określonych metod na konkretne dziedziny

wiedzy.368

2. Przedmiot i cele badań

Za przedmiot badań możemy uznać „wszelkie obiekty, rzeczy oraz zjawiska i procesy, którym

one podlegają i w odniesieniu do których formułujemy pytania badawcze.”369 Przedmiot moich

badań stanowi wsparcie społeczne otrzymywane w wirtualnych grupach samopomocowych przez

osoby stygmatyzowane.

W swojej koncepcji E. Babbie zwraca uwagę na trzy rodzaje celów badawczych, które

powinny być wyodrębnione ze względu na to, że każdy z tych celów niesie określone konsekwencje

dla dalszych etapów badania. Jest to eksploracja, opis i wyjaśnienie.370

W oparciu o powyższą koncepcję zostały wyznaczone cele planowanych badań własnych.371 Celem

eksploracyjnym (funkcja celu: rzucić światło na jakieś zjawisko, oswoić badacza z tematyką372) jest

rozpoznanie od kogo osoby badane (osoby stygmatyzowane będące uczestnikami wybranych

wirtualnych grup samopomocowych) najczęściej otrzymują wsparcie społeczne oraz na czym

polega pomoc udzielana im przez innych (rodzaje wsparcia społecznego). Cel opisowy (funkcja

364 B. Smolińska – Theiss, W. Theiss, Badania jakościowe – przewodnik po labiryncie, w: S. Palka (red.), Podstawy metodologii badań w pedagogice, Gdańsk 2010, s. 90. 365 Por. T. Pilch, T. Bauman, op. cit., s. 278. 366 Ibidem, s. 269. 367 W. Dróżka, Triangulacja badań. Badania empiryczne ilościowo – jakościowe, , w: S. Palka (red.), Podstawy metodologii badań w pedagogice, Gdańsk 2010, s. 125 – 126. Por. także: N.K. Denzin, Y.S. Lincoln (red.), Metody badań jakościowych, t.1, PWN 2009; F. Sudweeks, S. J. Simoff, op. cit., w: S. Jones (red.), Doing Internet research: critical issues and methods for examining the Net , USA 1999, s. 37 – 41. 368 Ch. Frankfort – Nachmias, D. Nachmias, Metody badawcze w naukach społecznych, Poznań 2001, s. 222 – 223. 369 A.W. Maszke, Metodologiczne postawy badań pedagogicznych, Rzeszów 2004, s. 44. 370 E. Babbie, Badania społeczne w praktyce, Warszawa 2003, s. 110. 371 Zgodnie z koncepcją E. Babbie, Badania społeczne w praktyce, Warszawa 2003, s. 110 – 113. 372 E. Babbie, op. cit., s. 111.

100

celu: prezentacja, charakterystyka danego zjawiska373) to dokonanie charakterystyki forów

internetowych przynależnych do wybranych wirtualnych grup samopomocowych (treść oraz

struktura) pod kątem rodzajów wsparcia społecznego otrzymywanego przez ich uczestników.

Celem wyjaśniającym (funkcja celu: poszukiwanie odpowiedzi na pytanie „dlaczego?”374) jest

zbadanie w jakim stopniu wirtualne grupy samopomocowe stanowią źródło wsparcia społecznego

dla swoich uczestników – osób stygmatyzowanych społecznie. Do klasyfikacji celów E. Babbiego

dodałam jeszcze cel utylitarny (związany z praktyką): poszerzenie wiedzy na temat wirtualnych

grup samopomocowych jako jednego z istotnych źródeł wsparcia społecznego w sytuacji

stygmatyzacji społecznej oraz ukazanie znaczenia tychże grup w badanym kontekście.

3. Problemy badawcze, hipotezy, zmienne i wskaźniki

Jak piszą T. Pilch i T. Bauman problem badawczy to: „pytanie o naturę badanego zjawiska, o

istotę związków między zdarzeniami lub istotami i cechami procesów, cechami zjawiska.”375

Autorzy zwracają uwagę na to, że problem badawczy to świadomość trudności z wyjaśnieniem i

zrozumieniem określonego fragmentu rzeczywistości, „deklaracja o naszej niewiedzy zawarta w

gramatycznej formie pytania.”376

Dla potrzeb planowanych badań własnych zostały sformułowane następujące problemy

badawcze.

Problem główny:

- W jakim stopniu wirtualne grupy samopomocowe stanowią źródło wsparcia społecznego dla osób

społecznie stygmatyzowanych? / Jakie znaczenie dla osób społecznie stygmatyzowanych ma

wsparcie społeczne otrzymywane przez nie w wirtualnych grupach samopomocowych?

Problemy szczegółowe:

− Jakie są powody poszukiwania wsparcia społecznego w wirtualnych grupach

samopomocowych przez osoby stygmatyzowane?

− Jakie są źródła wsparcia społecznego badanych osób?

− Jaki jest udział wsparcia społecznego otrzymywanego przez osoby stygmatyzowane

w wirtualnych grupach samopomocowych w stosunku do innych, potencjalnych źródeł

wsparcia?

− Jakie są rodzaje wsparcia społecznego otrzymywanego przez osoby stygmatyzowane –

uczestników wybranych wirtualnych grup samopomocowych? (wirtualne grupy

373 Ibidem, s. 112. 374 Ibidem, s. 113. 375 T. Pilch, T. Bauman, op. cit., s. 43. 376 Ibidem.

101

samopomocowe i inne źródła)

− Czy i jakie występują różnice w rodzajach otrzymywanego wsparcia w zależności od jego

źródła? (wirtualne grupy samopomocowe a inne źródła wsparcia)?

− Jakie źródła wsparcia społecznego odgrywają znaczącą rolę w przekazywaniu osobom

badanym określonego rodzaju wsparcia (w.emocjonalnego, informacyjnego,

instrumentalnego i materialnego)?

− Jakie rodzaje wsparcia społecznego badane osoby otrzymują najczęściej z poszczególnych

źródeł wsparcia?

− Które z przejawów każdego z trzech rodzajów wsparcia społecznego: emocjonalnego,

informacyjnego, instrumentalnego badane osoby otrzymują najczęściej (niezależnie od

źródła i w zależności od źródła)?

− W jaki sposób rodzaj wirtualnej grupy samopomocowej różnicuje rodzaj otrzymywanego

wsparcia społecznego przez jej uczestników (niezależnie od źródła)?

− W jaki sposób rodzaj wirtualnej grupy samopomocowej różnicuje źródła danego rodzaju

wsparcia społecznego otrzymywanego przez uczestników tejże grupy?

− W jakim zakresie na analizowanych forach internetowych poszczególnych wirtualnych grup

samopomocowych uczestnicy otrzymują wsparcie społeczne?

− Jakie są specyficzne cechy (m.in.: tematyka wątków, postów, liczebność, aktywność

użytkowników) analizowanych forów internetowych przynależnych do wybranych

wirtualnych grup samopomocowych?

− Czy i jakie są ewentualne dodatkowe korzyści odczuwane przez uczestników wirtualnych

grup samopomocowych wynikające z udziału w tej formie wsparcia społecznego?

Ze względu na przyjętą jakościowo – ilościową strategię badań dopuszczam możliwość

pojawiania się innych pytań badawczych w toku prowadzenia badań.

Hipoteza to każde twierdzenie częściowo tylko uzasadnione, a także każdy domysł, za pomocą,

którego tłumaczymy dane faktyczne. Ma formę uogólnienia sformułowanego na podstawie danych

wyjściowych.377 Inaczej można uznać, że hipoteza badawcza to proponowana odpowiedź udzielana

na pytanie badawcze. Hipotezy tworzy się określając związek pomiędzy zmiennymi zależnymi i

niezależnymi. Hipotezy badawcze zostają weryfikowane w toku prowadzonych badań

empirycznych z wykorzystaniem wybranych metod.378

W oparciu o sformułowane problemy badawcze zostały stworzone następujące hipotezy:

377 Ibidem, s. 47. 378 Ch. Frankfort – Nachmias, D. Nachmias, op. cit., s. 86 – 87.

102

1. Źródła wsparcia osób społecznie stygmatyzowanych będących uczestnikami wirtualnych grup

samopomocowych to źródła ze świata realnego tj. m.in.: rodzina, przyjaciele, znajomi,

instytucje oraz z Internetu: wirtualne grupy samopomocowe.

2. Uczestniczenie w wirtualnych grupach samopomocowych stanowi jedno ze znaczących źródeł

wsparcia społecznego dla osób społecznie stygmatyzowanych.

3. Osoby stygmatyzowane jako uczestnicy wirtualnych grup samopomocowych otrzymują z

różnych źródeł zróżnicowane rodzaje wsparcia społecznego.

4. Wsparcie społeczne otrzymywane w wirtualnych grupach samopomocowych różni się w

zależności od rodzaju tej grupy (zróżnicowanie to dotyczy m.in. zakresu, rodzaju wsparcia

społecznego).

5. Analizowane fora internetowe przynależne do wybranych wirtualnych grup samopomocowych

wykazują zróżnicowanie pod kątem tematyki wątków, postów, liczebności i zaangażowania,

interakcyjności użytkowników.

W procesie badawczym pojęcia są przekształcane w zmienne. Zmienna to właściwość

empiryczna mająca dwie lub więcej wartości.379 Zmienna niezależna w jednym badaniu może być

zmienną zależną w innym. Zmienne można podzielić na zależne i niezależne. Zmienna zależna to

ta, którą badacz chce wyjaśnić. Zmienna zależna (inaczej wyjaśniająca) to ta, za pomocą której

badacz chciałby wyjaśnić zmiany wartości zmiennej zależnej.380 Wskaźniki to cechy, właściwości

badanych zmiennych lub empiryczne czynniki mające na nie wpływ.381

W prowadzonych badaniach ustalone zostały następujące zmienne i wskaźniki:

zmienna niezależna: wirtualne grupy samopomocowe

Wskaźniki:

- podstawowa charakterystyka struktury forów internetowych wybranych wirtualnych grup

samopomocowych;

- liczebność użytkowników badanych forów internetowych wirtualnych grup samopomocowych;

- dostępność wirtualnej grupy samopomocowej dla nowych osób (otwartość vs hermetyczność);

- aktywność, zaangażowanie, interakcyjność uczestników wirtualnej grupy samopomocowej;

- trwałość (czas trwania) wirtualnej grupy samopomocowej.

zmienna zależna: wsparcie społeczne otrzymywane przez osoby stygmatyzowane – uczestników

wirtualnych grup samopomocowych

Wskaźniki:

- źródła wsparcia społecznego;

- rodzaje wsparcia społecznego;

379 Ibidem, s. 70. 380 Ibidem, s. 71. 381 T. Pilch, T. Bauman, op. cit., s. 53.

103

- siła występowania wsparcia społecznego (nasycenie postów komunikatami służącymi wsparciu

społecznemu).

4. Metody, techniki i narzędzia badań własnych

W swojej pracy przyjmuję rozumienie metody, techniki i narzędzia badań prezentowane przez

T. Pilcha i T. Bauman.382 Zatem metoda to „zespół teoretycznie uzasadnionych zabiegów

koncepcyjnych i instrumentalnych obejmujących najogólniej całość postępowania badacza,

zmierzających do rozwiązania określonego problemu naukowego.”383 Technika to „czynności

praktyczne, regulowane starannie wypracowanymi dyrektywami, pozwalającymi na uzyskanie

optymalnie sprawdzalnych informacji, opinii i faktów.”384 Natomiast narzędzie badawcze to

„przedmiot służący do realizacji wybranej techniki badawczej”.385 Jak wskazują przedstawione

definicje: metoda badawcza ma zakres najszerszy, wobec niej charakter podrzędny ma technika

badawcza, która wyznacza z kolei wybór narzędzia badawczego.

W badaniach własnych zastosowane zostały dwie metody zbierania danych.386 Ze względu na

charakter problemów badawczych odpowiednia wydaje się być metoda sondażu diagnostycznego,

która służy badaniu określonych zjawisk społecznych, opinii, poglądów (dynamika, nasilenie,

kierunki rozwoju) w oparciu o specjalnie dobraną grupę reprezentującą populację generalną,

w której dane zjawisko występuje.387 E. Babbie podkreśla, że badania sondażowe są najbardziej

odpowiednią metodą dla badaczy, którzy chcą zebrać dane dotyczące dużej populacji lub zjawiska o

dużym zasięgu, które nie mogą zostać poddane bezpośredniej obserwacji.388 Bardzo istotną kwestią

sondażu diagnostycznego jest rzetelność doboru próby badawczej, gdyż to od doboru próby zależy

prawo badacza do uogólniania i budowania teorii na podstawie wniosków z przeprowadzonych

badań.389

Jako technika sondażu diagnostycznego wybrana została ankieta, która zgodnie z definicją

T. Pilcha i T. Bauman służy gromadzeniu informacji i polega na wypełnianiu najczęściej

samodzielnie przez badanego specjalnie skonstruowanych kwestionariuszy, które posiadają

zazwyczaj wysoki stopień standaryzacji (pytania zamknięte zaopatrzone w kafeterie). Badanie

382 Ibidem, s. 71. 383 Ibidem. 384 Ibidem. 385 Ibidem. 386 W oparciu o Ch. Frankfort – Nachmias, D. Nachmias, Metody badawcze w naukach społecznych, Poznań 2001; E. Babbie, op. cit.; T. Pilch, T. Bauman, Zasady badań pedagogicznych. Strategie ilościowe i jakościowe, Warszawa 2000. 387 Por. T. Pilch, T. Bauman, op. cit., s. 80. 388 E. Babbie, op. cit., s. 268. 389 Por. T. Pilch, T. Bauman, op. cit., s. 80.

104

odbywa się najczęściej bez obecności ankietera (badacza).390 Ze względu na przedmiot badań,

którym jest wsparcie społeczne otrzymywane w wirtualnych grupach samopomocowych przez

osoby stygmatyzowane w badaniach została zastosowana ankieta internetowa (web surveys jako

element badań CAWI391), która jest współcześnie rozpowszechnioną techniką zbierania danych

w badaniach Internetu i za pośrednictwem Internetu392 (Internet jest zatem zarówno przedmiotem

badań, jak i narzędziem.)393 Web surveys to ankiety umieszczane w Internecie i prezentowane

respondentom, którzy są zapraszani do badania w zależności od przyjętego sposobu: zaproszenie

rozsyłane e –mailem z linkiem odsyłającym do ankiety lub umieszczenie zaproszenia z linkiem na

określonej stronie www czy też forum.394 Szczególną zaletą zastosowania ankiety internetowej jest

łatwość i szybkość dotarcia do specyficznych grup z przestrzeni internetowej (tutaj: wirtualne grupy

samopomocowe), a także oszczędności czasowe (dotyczą dotarcia do badanych i zebrania danych)

oraz finansowe. Bardzo istotna ze względu na przedmiot badań wydaje się również możliwość

przeprowadzenia badań w środowisku przyjaznym dla osób badanych. Badania dotyczą kwestii

osobistych, delikatnych (wsparcie społeczne w sytuacji stygmatyzacji społecznej), dlatego wygoda,

komfort i swoboda podczas badania jest szczególnie ważna.395 Należy jednak zaznaczyć, że

wykorzystanie ankiety internetowej w badaniach wiąże się z ryzykiem uzyskania niższej niż

spodziewana liczby wypełnionych kwestionariuszy. Dlatego też za istotne uważa się zastosowanie

odpowiednich działań, które mają za zadanie zwiększyć motywację respondentów do udziału

w badaniu, np.: odpowiednio sformułowane zaproszenie, istotna jest długość kwestionariusza,

wygoda jego wypełniania itp.396

Do zrealizowania tej części badań zostało stworzone narzędzie397, tj.: Arkusz do Badania

Indywidualnej Sieci i Rodzajów Otrzymywanego Wsparcia Społecznego będący modyfikacją

formularza B. Ingersoll i Ch. Depner oraz arkusza opracowanego przez Agatę Chudzicką.398

390 Ibidem, s. 96. 391 CAWI – Computer Assisted Web Interviews – wywiady internetowe wspomagane komputerowo, tzw.: on-line’owe, czyli realizowane przez Internet. Por. T. Żmijewska – Jędrzejczyk, Badania internetowe, w: P. Sztabiński, F. Sztabiński, Z. Sawiński (red.), Nowe metody, nowe podejścia badawcze w naukach społecznych, Warszawa 2004, s. 244 – 247. 392 D. Batorski, M. Olcoń – Kubicka, Prowadzenie badań przez Internet, w: „Studia Socjologiczne”, nr 3/2006, s. 101; zob. także: J.D.Smyth, D.A.Dillman, L.M.Christian, Context effects in Internet surveys.New issues and evidence, w: A. Joinson, K. McKenna, T. Postmes, U.D. Reips, The Oxford handbook of Internet Psychology, Oxford 2007, s. 429 – 444. 393 A. Jeran, Internet jako narzędzie i przedmiot badań, w: „Kultura i Społeczeństwo”, nr 4/2004, s. 180 – 181. 394 Szczegółowo o przyjętym sposobie doboru respondentów piszę w podrozdziale 5. Organizacja i charakterystyka terenu badań. 395 D. Batorski, M. Olcoń – Kubicka, op. cit., s. 103 – 105. 396 Por. D. F. Witmer, R. W. Colman, S. L. Katzman, From paper – and – pencil to screen – and – keyboard. Toward a methodology for survey research on the Internet, w: w: S. Jones (red.), Doing Internet research: critical issues and methods for examining the Net , USA 1999, s. 145 – 158. Zob. także: M. D. Kaplowitz, T. D. Hadlock, R. Levine, A Comparison of Web and Mail Survey Response Rates, źródło: http://poq.oxfordjournals.org/content/68/1/94.full (2.01.2012r) 397 Załącznik nr 1.

105

W badaniach wsparcia społecznego obecnych jest wiele narzędzi pomiarowych, które są

wykorzystywane w zależności od pola zainteresowań: sieci wsparcia społecznego, rodzaje wsparcia

społecznego, opis i ocena wsparcia czy dyspozycja, kierunek wsparcia społecznego.399

K. Popiołek zauważa, że wśród strategii badawczych dotyczących sieci wsparcia społecznego

można wyróżnić dwie podstawowe, które zazwyczaj stanowią wobec siebie alternatywę. Pierwsza

strategia dotyczy rozpoznania ważnych i znaczących dla respondenta osób oraz relacji z nimi

(częstość kontaktów, intensywność, wzajemność), druga koncentruje się na rodzajach wsparcia

(adresaci, nadawcy wsparcia, częstotliwość).400 Autorka prezentuje formularz wykorzystany

w badaniach przez B. Ingersoll i Ch. Depner, w którym osoba badana wpisuje ważne (ze względu

na udzielane wsparcie) osoby i określa ich wzajemne relacje (j.w.).401 A. Chudzicka w swoich

badaniach wykorzystuje wspomniany Arkusz do Badania Indywidualnej Sieci Wsparcia

Społecznego jednak modyfikuje go dodając pytanie o rodzaj otrzymywanej pomocy/wsparcia.402

Pierwotne narzędzie stworzone przez B. Ingersoll i Ch. Depner oraz jego późniejsza modyfikacja

A. Chudzickiej były dla mnie podstawą, inspiracją do stworzenia własnej wersji tego Arkusza,

biorąc pod uwagę przedmiot badań własnych oraz sformułowane problemy badawcze. Podczas

tworzenia Arkusza zostały również wzięte pod uwagę wskazówki dotyczące motywowania

badanych do udziału w badaniu i zapobiegania rezygnacji z udziału, m.in.: sposób formułowania

zaproszenia do badania, możliwości uzyskania informacji zwrotnej o wynikach, dogodny czas

badania, ponawianie prośby o udział, długość badania, przejrzystość i atrakcyjność narzędzia.403

Arkusz został opatrzony zaproszeniem do badania oraz metryczką. Zadania osoby badanej

podczas wypełniania Arkusza obejmowały:

1. analizę listy ważnych dla niego osób/grup/instytucji, która została z góry określona i

zapisana (w celu ułatwienia zbierania i podsumowania danych). Badany miał jednak

możliwość dopisania osoby/grupy/instytucji, która nie pojawiła się na powyższej liście. Na

liście pojawili się: małżonek/partner, rodzina, przyjaciele/znajomi, współpracownicy, inni

ludzie, instytucje/organizacje, wirtualne grupy samopomocy.

398 K. Popiołek, Wsparcie społeczne – zarys problematyki, w: Popiołek K. (red.), Psychologia pomocy, Katowice 1996, s. 37 – 39; A. Chudzicka, Potrzeba afiliacji i otrzymywane wsparcie społeczne u osób bezrobotnych, „Chowanna”, 1/1998, s. 64 + aneks. 399 Zob. Ch. H. Tardy, Social Support Measurement, źródło: http://www.studenci.pl/my/pokaz_html.php?id=306, (15.04.2011); R. Cieślak, Wsparcie społeczne – problemy i techniki pomiaru, w: H. Sęk, R. Cieślak (red.), Wsparcie społeczne, stres i zdrowie, Warszawa 2004, s. 106 – 122. Na gruncie polskim popularna jest Skala Wsparcia Społecznego opracowana przez Kmiecik – Baran jest ona jednak wykorzystywana do badania różnych grup młodzieży. Por. K. Kmiecik – Baran, Skala wsparcia społecznego. Teoria i właściwości psychometryczne, w: „Przegląd Psychologiczny”, tom 38, nr 1/2/1995, s. 201 – 213. 400 K. Popiołek, Wsparcie społeczne – zarys problematyki, w: Popiołek K. (red.), Psychologia pomocy, Katowice 1996, s. 37. 401 Ibidem, s. 37 – 39. 402 A. Chudzicka, op. cit., s. 64. 403 D. Batorski, M. Olcoń – Kubicka, op. cit., s. 113 – 118; por. także: P. Siuda, Kwestionariusze internetowe – nowe narzędzie badawcze nauk społecznych, źródło: www.sceno.edu.pl/konferencja/7_22.pdf (18.05.2011).

106

2. określenie na 3 – stopniowej skali następujących kwestii:

- częstotliwości udzielania wsparcia przez daną osobę/grupę/instytucję w ciągu ostatniego roku

(bardzo często, czasami, nigdy);

- stopnia ważności tych osób/grup/instytucji dla badanego oraz stopnia ważności badanego

(subiektywne odczucie) dla wymienionych osób/grup/instytucji (bardzo ważna(y), ważna(y),

niezbyt ważna(y)).

3. określenie/ zaznaczenie, na czym to wsparcie otrzymane od osób/grup/instytucji polegało.

W tym celu w tabeli zostały zapisane przejawy czterech rodzajów wsparcia społecznego

(zgodnie z założeniami badań):

- wsparcie emocjonalne: okazywaniu mi pozytywnych uczuć i zrozumienia, troszczeniu się o mnie,

zainteresowaniu moimi problemami, motywowaniu mnie do działania, dodawaniu otuchy;

- wsparcie informacyjne: dzieleniu się własnym doświadczeniem, dawaniu informacji zwrotnej

o skuteczności podejmowanych przeze mnie działań;

- wsparcie instrumentalne: proponowaniu możliwych rozwiązań problemu/sytuacji, udzielanie rad /

wskazówek, informowaniu o konkretnych źródłach, miejscach, gdzie mogę uzyskać pomoc;

- wsparcie materialne: udzielaniu konkretnej pomocy materialnej/ rzeczowej/ finansowej;

4. udzielenie odpowiedzi na dwa pytania otwarte dotyczące powodów poszukiwania wsparcia

w wirtualnej grupie samopomocowej oraz odczuwania dodatkowych korzyści (poza

wsparciem społecznym) wynikających z udziału w wirtualnej grupie samopomocowej.

Metoda sondażu diagnostycznego jest przez metodologów zgodnie uważana za metodę

pomocniczą czy uzupełniającą.404 Dlatego też w celu uzyskania pełnych danych, które pozwolą

odpowiedzieć na postawione pytania badawcze wykorzystana została w prowadzonych badaniach

metoda analizy treści (content analysis) w ujęciu ilościowym i jakościowym jako metoda badań

niereaktywnych.405 Jak pisze E. Babbie analiza treści jest „badaniem zarejestrowanych ludzkich

przekazów”, takich jak: książki, czasopisma, piosenki, obrazy, listy, strony www itd.406 W moich

badaniach analiza treści dotyczy postów na forach internetowych przynależnych do wybranych do

badań wirtualnych grup samopomocowych.

404 Por. T. Pilch, T. Bauman, op. cit., s. 96; D. Skulicz, Badania opisowe i diagnostyczne, w: S. Palka (red.), Podstawy metodologii badań w pedagogice, Gdańsk 2010, s. 227, za: M. Łobocki, Metody i techniki badań pedagogicznych, Kraków 2007, s.244. 405 E. Babbie, op. cit., s. 342 – 353. Zob. także: D. Silverman, Interpretacja danych jakościowych, Warszawa 2007; K. Krippendorff, Content Analysis. An introduction to its methodology, London, New Delhi 2004.; S. M. Schneider, K. A. Foot, Web sphere analysis: an approach to studying online action, w: Ch. Hine (red.), Virtual Methods. Issues in social research in the Internet, Oxford – New York 2005, s. 157 – 170; N. W. Jankowski, M. Van Selm, Epilogue: methodological concerns and innovation in Internet research, Ch. Hine (red.), op.cit., s. 200 – 202. 406 Ibidem, s. 342. Por. A. Urbanek, L. Bednarski, Śmierć samobójcza - perspektywa kryminalistyczna i pedagogiczna, Kraków 2012, s. 120 – 123.

107

Analiza treści pomaga w znalezieniu odpowiedzi na pytania: kto, co, do kogo i z jakim skutkiem

mówi?407 Wobec tego można zastosować tę metodę w trzech obszarach: semantycznym

(znaczeniowym), stylistycznym i syntaktycznym. Jest to zatem:

- badanie cech formalnych przekazu,

- badanie jego treści czyli znaczeń, okoliczności komunikowania, nadawcy itp.,

- badanie skutków tego przekazu.408

Ze względu na przedmiot badań własnych istotne są dwa z zaprezentowanych zastosowań analizy

treści – opis cech przekazu (komunikaty służące udzielaniu wsparcia społecznego) oraz

wyprowadzenie wniosków o skutkach, jakie dany przekaz wywiera na odbiorców (wsparcia

społeczne jako skutek przekazu).

Analiza treści w ujęciu ilościowym powinna być obiektywna, systematyczna i ma służyć

ilościowemu opisowi jawnej treści badanych przekazów. Ponadto rzetelność tej strategii polega na

powtarzalności przy zastosowaniu tej samej techniki, danych.409 Analiza ilościowa ma charakter

dedukcyjny i służy testowaniu stawianych hipotez.410 W ujęciu ilościowym metoda ta służy

uzyskiwaniu danych w czterech systemach:

• system czasowo – przestrzenny – pomiary przestrzeni lub wykorzystujący jednostki czasu;

• system oparty na występowaniu cech (obecność lub nieobecność danej cechy);

• system częstościowy – zlicza się każde pojawienie się cechy;

• system oparty na analizowaniu stopnia nasilenia (w badaniach postaw i wartości).411

Dla realizacji celów moich badań istotny jest system oparty na występowaniu danej cechy

(komunikatu przypisanego wsparciu społecznemu) oraz system częstościowy.

Istotnym etapem badań z wykorzystaniem metody analizy treści jest wybór jednostek analizy

(te elementy zawartości, które są w trakcie analizy klasyfikowane wg kategorii przyjętego

klucza412) oraz jednostek kontekstu (fragmenty treści, które stanowią podstawę interpretacji

jednostkowych zapisów413). W prowadzonych badaniach jednostkę analizy stanowi temat w formie

zdania prostego/wyrażenia, a jednostkę kontekstu - pojedyncza wypowiedź na forum (post).414

407 Ch. Frankfort – Nachmias, D. Nachmias, op. cit., s. 342. 408 W. Paluchowski, Metodologiczne problemy analizy treści a wykorzystywanie komputerów w badaniach jakościowych, w: „Prace Psychologiczne”, LIII, UWr, Wrocław 2000, s. 57. 409 E. Kalinowska, Analiza treści jako technika badawcza, w: „Dyskursy Młodych Pedagogów”, Zielona Góra 2001, s. 20. 410 Y.Zhang, B. M. Wildemuth, Qualitative Analysis of Content, źródło: http://ils.unc.edu/~yanz/Content_analysis.pdf, (15.04.2011). 411 Ch. Frankfort – Nachmias, D. Nachmias, op. cit., s. 346. 412 W. Paluchowski, op. cit., s. 60. 413 Ibidem. 414 Ibidem, s. 344; E. Kalinowska, op. cit., s. 23.

108

Następnie jednostki analizy powinny zostać poklasyfikowane na kategorie, które muszą być

powiązane z celami badań, a także wyczerpujące i wzajemnie rozłączne.415 B. Berelson opracował

schemat kategorii analitycznych dzieląc je na dwie grupy: „Co się twierdzi?” (m.in.: przedmiot,

kierunek, przesłanki, wartości, metody, cechy) oraz „Jak się twierdzi?” (forma wypowiedzi, sposób

formułowania, skuteczność).416 W prowadzonych badaniach istotne jest to, czego dotyczy przekaz

(czy wsparcia społecznego i jakiego rodzaju wsparcia?), czyli pod uwagę brana jest zmienna

przedmiot z kategorii „co się twierdzi?”

Do przeprowadzenia ilościowej analizy treści zostało stworzone narzędzie, czyli klucz

kodyfikacyjny417 zawierający kategorie odpowiedzi, wskaźnik cech, przykłady komunikatów

(zdania, wyrażenia) charakterystycznych dla czterech rodzajów wsparcia społecznego

(emocjonalne, informacyjne, instrumentalne, materialne) oraz przypisane do kategorii symbole.

Stworzone zostały również arkusze kodyfikacyjne418 (oddzielnie do każdego forum wirtualnej

grupy samopomocowej) zawierające odpowiednio skonfigurowane tabele, w których można

zaznaczyć liczbę wystąpień danej kategorii, zapisać słowa czy cytaty. Pomocniczo wykorzystane

zostało również kodowanie na marginesie.419 Analiza treści została przeprowadzona z

wykorzystaniem wewnętrznych wyszukiwarek dostępnych na poszczególnych forach

przynależnych do wirtualnych grup samopomocowych, wyszukiwarek Google (spersonalizowane

na potrzeby metody). Tak wypracowane narzędzia służą kodowaniu, czyli przekształcaniu surowych

danych w dane standaryzowane.420

O ile wyniki analizy ilościowej są bardziej precyzyjne, rzetelne, a przez to konieczne w związku

z weryfikacją hipotez, o tyle jakościowa odmiana tej metody stanowi doskonałe dopełnienie

procesu badawczego.421 Takie działanie metodologiczne przeciwdziała również zatomizowaniu,

rozczłonkowaniu zawartości i utracie całościowej perspektywy.422 Ponadto uważa się, że ilościowa

analiza treści nie rzadko poprzedza analizę jakościową.423 Obie odmiany metody analizy treści

posiadają swoje walory i ograniczenia, co przemawia za tym, aby stosować je komplementarnie w

celu zminimalizowania ograniczeń.

415 Ibidem, s. 61. 416 E. Kalinowska, op. cit., s. 24. 417 Załącznik nr 2 418 Załącznik nr 3. 419 Ch. Frankfort – Nachmias, D. Nachmias, op. cit., s. 362. 420 E. Babbie, op. cit., s. 345. 421 Ibidem, s. 347. 422 E. Kalinowska, op. cit., s. 25. 423 Y.Zhang, B. M. Wildemuth, op. cit..

109

Tabela 1a. Walory i ograniczenia jakościowej i ilościowej analizy treści, opracowanie własne, na podst. E. Kalinowska, Analiza treści jako technika badawcza, w: „Dyskursy Młodych Pedagogów”, Zielona Góra 2001, s. 22. WALORY OGRANICZENIA

JAKOŚCIOWA ANALIZA TREŚCI

- ułatwia odkrycie rzeczywistych znaczeń, - dostarcza szczegółowe opisy i analizy, - pozwala na zrozumienie zawartości przekazu.

- nie radzi sobie z dużą liczbą danych, - trudność w zaprezentowaniu rezultatów analizy, - mała wiarygodność, - subiektywność (jeden tekst może zostać zinterpretowany różnie przez różnych badaczy).

ILOŚCIOWA ANALIZA TREŚCI

- odpowiednie do opisy prostych form danych, - łatwość prezentacji rezultatów analizy, - wysoki poziom wiarygodności.

- niska adekwatność w obszarze rozumienia tekstu i wyjaśnienia jego zawartości, - nadmierna izolacja zawartości, co prowadzi do utraty całościowego rozumienia tekstu.

W związku z przedmiotem badań i wspomnianymi stanowiskami metodologów zdecydowałam

się zatem na połączenie ilościowej analizy treści z jej jakościową alternatywą. Badanie wsparcia

społecznego wśród osób stygmatyzowanych jako uczestników wirtualnych grup samopomocowych

jedynie za pomocą analizy treści w ujęciu ilościowym niosłoby ryzyko pominięcia treści ukrytych,

związanych z intencjami nadawcy, które są ściśle związane ze wsparciem społecznym.

Ograniczenie analizy treści do interpretacji ilościowej wpłynęłoby na zawężenie rozumienia

znaczenia przekazu, które nie zawsze przejawia się w jawnych komunikatach. Jak pisze E.

Kalinowska „treść ukryta jest integralną częścią tekstu i jako taka nie może być pomijana.”424

Właśnie analiza jakościowa może być wykorzystana do analizowania tego, co ukryte, symboliczne,

do odkrywania społecznej roli przekazu, co bezwzględnie wiąże się ze wsparciem społecznym.425

Y. Zhang zwraca uwagę na fakt, że jakościowa analiza treści ma na celu zintegrowanie ukazania

danych oraz ich kontekstu. Istotne jest również to, że prowadzenie badań z wykorzystaniem

jakościowej odmiany tej metody nie zwalnia badacza z obowiązku kodowania danych, ale

interpretacja nie opiera się tutaj na częstości występowania danej cechy.426 Jakościowa analiza

treści dopuszcza większą swobodę w decydowaniu, kiedy przypadek danej kategorii pojawia się

w analizowanym materiale.427 Stanowi to doskonałe dopełnienie ustandaryzowanych narzędzi

kodyfikacyjnych przynależnych do analizy ilościowej i daje możliwość rewizji w czasie analizy

materiału. Po dokonaniu kodyfikacji zebrane dane zostały poddane analizie oraz interpretacji.

424 E. Kalinowska, op. cit., s. 18. 425 Ibidem, s. 20; zob. także: M. Pryszmont – Ciesielska, Critical analysis of online content as exemplified by a message board dedicated to the problems of motherhood, w: L. Jakubowska (red.), Methods and Techniques of Cyberspace Research. Theory and Practice, Legnica 2011, s. 34 – 35; J. Gulanowski, Qualitative content analysis. Analysis of web-portals exemplified by the analysis of Polish conservative web – portals (Konserwatyzm.pl and Legitymizm), w: L. Jakubowska (red.), op. cit., s. 41 – 47. 426 Y.Zhang, B. M. Wildemuth, op. cit.; E. Kalinowska, op. cit., s. 21. 427 E. Kalinowska, op. cit., s. 25.

110

5. Organizacja badań i charakterystyka terenu badań

Badania realizowane przeze mnie traktują Internet zarówno jako narzędzie, przestrzeń, w

której badania się odbywają, jak i przedmiot badań, co ma istotny związek z ideą realizowanych

działań empirycznych. Z tego względu warto zwrócić uwagę na pewne istotne kwestie dotyczące

prowadzenia badań przez Internet i o Internecie odnosząc je do organizacji badań własnych.428

J. T. Costigan wskazuje na dwie podstawowe kategorie, obszary badania Internetu.429

Pierwszy dotyczy możliwości poszukiwania i odzyskiwania danych z ogromnych zasobów, co

obecnie fascynuje badaczy ze względu na fakt, że ludzkość widzi w tym zjawisku szansę na to, aby

wiedzieć więcej i szybciej. Drugi obszar dotyczy natomiast badania możliwości interaktywnej

komunikacji przez Internet. E-mail, chat, forum to niektóre formy tekstowej komunikacji w jej

wielu odmianach: czas, przestrzeń, uczestnicy (widownia). Dzięki możliwościom komunikacyjnym,

które daje Internet pojawiają się zupełnie nowe społeczne konstrukty – społeczności, które nie

mogłyby istnieć i funkcjonować bez globalnej Sieci. Ze względu na dostępność zarówno

archiwalnych, jak i aktualnych danych jest to ogromny obszar wiedzy na temat relacji społecznych

zapośredniczonych przez Internet.430

F. Sudweeks, S. J. Simoff prezentują interesujący schemat etapów badań Internetu, który

zawiera w sobie koncepcję triangulacji.431 Zamieszczam go poniżej w wersji oryginalnej.

428 Por. D. Batorski, M. Olcoń – Kubicka, op. cit., w: „Studia Socjologiczne”, nr 3/2006; A.M. Markham, Metody, polityka i etyka reprezentacji w etnografii online, w: N.K. Denzin, Y.S. Lincoln (red.), Metody badań jakościowych, t.2, s. 219 – 252. Zob. także: A. Spink, M. T. Zimmer, Web search: multidisciplinary perspectives , Berlin 2008; Niall Ó Dochartaigh, The Internet research handbook: a practical guide for students and researchers in the social sciences, London 2002; C. Hewson, Internet research methods: a practical guide for the social and behavioural sciences, London 2003; Ch. Hine,Virtual methods: issues in social research on the Internet , New York 2005; C. Hewson, Gathering data on Internet, w: A. Joinson, K. McKenna, T. Postmes, U.D. Reips, The Oxford handbook of Internet Psychology, Oxford 2007, s. 405 – 428. 429 J. T. Costigan, Introduction. Forests, Trees and Internet research, w: S. Jones (red.), Doing Internet research: critical issues and methods for examining the Net , USA 1999, s. XIX. (tłumaczenie własne). 430 Ibidem. 431 F. Sudweeks, S. J. Simoff, op.cit., w: S. Jones (red.), op.cit. , USA 1999, s. 39.

111

Schemat 3. Etapy badań internetowych, źródło: F. Sudweeks, S. J. Simoff, Complementary Exploratie Data

Analysis, w: S. Jones (red.), Doing Internet research: critical issues and methods for examining the Net , USA 1999, s. 39.

Jak widać na powyższym schemacie: pierwszy etap to zidentyfikowanie dziedziny badań.

Jest to bardzo ważne, gdyż dziedzina warunkuje wybór zakresu badań oraz metod wykorzystanych

podczas badań (etap 2). Kolejny poziom to zbieranie danych i ich selekcja (etap 3). Następnie

dokonywana jest komplementarna (jakościowa i ilościowa) analiza zebranych danych (etap 4), co

związane jest z połączeniem, uwzględnieniem jakościowych i ilościowych wyników (etap 5). Na

etapie 4 widoczne jest odniesienie do zakresu badań, natomiast na etapie 5 należy odwołać się do

zdefiniowanej dziedziny badań. Etapem końcowym jest interpretacja i prezentacja uzyskanych

wyników. Powyższy schemat, choć prosty w swej konstrukcji, to jednak wskazuje na istotne

elementy prowadzenia badań przez Internet, które nie mogą zostać pominięte.

Badania prowadzone przez Internet mają swoje możliwości i ograniczenia. Do zalet badań

prowadzonych przez Internet można zaliczyć, m.in.:

- dostęp do zróżnicowanych prób (duży zasięg, łatwość, szybkość dotarcia do

specyficznych, zamkniętych grup),

- elastyczność czasu przeprowadzania badań,

- oszczędności czasowe (szybkie dotarcie do badanych, szybki i łatwy proces zbierania

danych),

- oszczędności finansowe,

- wygoda, komfort osób badanych (badania odbywają się w środowisku przyjaznym dla

badanego oraz w dowolnym czasie – w przypadku badań o charakterze asynchronicznym).432

432 D. Batorski, M. Olcoń – Kubicka, op. cit., s. 103 – 105.

112

Pomimo wielu możliwości, które stwarzają badania prowadzone na płaszczyźnie Internetu,

szczególny charakter tego „miejsca” niesie ze sobą również pewne ograniczenia:

- problem doboru próby i rekrutacji osób badanych,

- trudności w realizacji próby, przerywanie udziału w badaniach, co może być związane z

większym poczuciem anonimowości, zwolnienie z odpowiedzialności w Internecie,

- problemy związane z realizacją badań – bariery techniczne, komunikacja elektroniczna,

kompetencje respondentów (np.: podawanie fałszywych informacji)

- etyka badań - dobrowolność uczestnictwa, możliwość wycofania się z badania na każdym

jego etapie, zapewnienie anonimowości, zgoda na wykorzystanie treści dostępnych w sieci, np.:

treści postów na forach internetowych.433

B. Sharf prezentuje kilka wskazówek dotyczących etycznych aspektów prowadzenia badań

przez Internet, szczególnie w odniesieniu do badań, które dotyczą wirtualnych społeczności.434 Po

pierwsze badacz powinien przed badaniami, a także w czasie ich trwania zastanawiać się nad tym

czy cel prowadzonych badań nie jest w konflikcie, nie jest szkodliwy dla celów badanej grupy.

Dobrze by było również, aby realizowane badania przyniosły jakieś korzyści dla grupy, np.: pomoc

w określeniu jej funkcji. Ważną kwestią jest również przedstawienie się przez badacza/badaczkę

wraz z określeniem celu badania i obserwacji grupy oraz sposobu wykorzystania uzyskanych

wyników. Zrealizowanie tej wskazówki wpływa na bardziej rzetelne postrzeganie osoby badacza

przez uczestników grupy. B. Sharf wspomina również o podejmowaniu przez badacza prób

utrzymania otwartości na informacje zwrotne od osób badanych, np.: dotyczące narzędzi

badawczych, wymiany spostrzeżeń, uwag dotyczących samych badań itp. Kolejna wskazówka

dotyczy konieczności utrzymania i okazywania odpowiedzialnego szacunku wobec

psychologicznych granic, wrażliwości i prywatności osób biorących udział w badaniu

przynależnych do wirtualnej grupy. Ma to znaczenie nawet wówczas, kiedy treści rozmów, dyskusji

są publicznie dostępne.435

W tym miejscu chcę odnieść się do jednej z kwestii etycznych dotyczących badań

prowadzonych przez Internet. Szczególnie, bowiem dyskusyjny jest właśnie problem korzystania z

treści dostępnych w Internecie. Toczą się spory czy prowadząc analizę treści w sposób bierny, czyli

polegający na wykorzystywaniu treści zamieszczonych na stronach www czy forach dyskusyjnych,

433 Ibidem, s. 106 – 122; por. J.M. Zając, D. Batorski, Jak skłonić do udziału w badaniach internetowych: zwiększanie realizacji próby, źródło: http://www.sna.pl/teksty/Zaj%b9c%20Batorski%20Jak_sklonic_do_udzialu_w_badani%20ach_internetowych.pdf (18.05.2011). 434 B. F. Sharf, Beyond netiquette. The ethics of doing naturalistic discourse research on the Internet, w: : S. Jones (red.), op.cit. , USA 1999, s. 253 – 255 (tłumaczenie własne). Zob. także: Ch. Ess, Internet research ethics, w: A. Joinson, K. McKenna, T. Postmes, U.D. Reips, op.cit., Oxford 2007, s. 487 – 501. 435 Ibidem. Zob. także: S. Orgad, From online to offline and back: moving from online to offline relationships with research informants, w: Ch. Hine (red.), Virtual Methods. Issues in social research in the Internet, Oxford – New York 2005, s. 54 – 57.

113

które i tak dostępne są szerokiej publiczności należy pytać o zgodę na wykorzystanie treści tamże

zawartych? R. Wimmer i J. Dominick uważają, że w takim przypadku zgoda nie jest potrzebna.436

Wydaje się jednak, że osoby, które wypowiadają się na forach niekoniecznie muszą chcieć być

obiektem badań. M. Szpunar poleca, aby przed przeprowadzeniem tego rodzaju badań zadać sobie

następujące pytania:

- czy forum jest dostępne dla wszystkich?

- czy, aby umieścić post, wymagana jest rejestracja lub hasło?

- czy na stronie zawarto zastrzeżenie, że nie wolno publikować treści w niej zawartych?

- czy uczestnicy liczą na prywatność w odniesieniu do swoich postów?437

Jeśli forum ma charakter zamknięty, dotyczy kwestii delikatnych, to nieetyczne będzie

wykorzystywanie zawartych tam treści bez zgody przynajmniej administratora czy moderatora. W

związku z charakterem badanych przeze mnie grup samopomocowych i przynależnych do nich

forów uzyskałam zgodę administratorów (czasem również użytkowników) na prowadzenie badań.

Do moich badań zostało wybranych siedem wirtualnych grup samopomocowych. Dobór

tychże grup spośród funkcjonujących w Sieci był doborem celowym, ze względu na

uwarunkowania teoretyczne (określone grupy stygmatyzowane zgodnie z teorią stygmatyzacji) oraz

na czas trwania, aktywność i dostępność tych grup, która realizowana jest najczęściej poprzez

forum internetowe. Zastosowanie doboru losowego w tym aspekcie stwarzałoby ryzyko, że badania

nie mogłyby zostać zrealizowane (np.: ze względu na krótkotrwałą aktywność grupy). Do badań

wybrano te wirtualne grupy samopomocowe, w których użytkownicy są skupieni ze względu na:

- wspólne trudności życiowe, tu: samobójstwo (niedoszli samobójcy, rodziny samobójców) –

www.przyjaciele.org

- wspólny problem zdrowotny, tu: schizofrenia (stygmat niewidoczny) –

http://schizofrenia.evot.org, niepełnosprawność (stygmat widoczny) - www.ofon.net

- uzależnienie i współuzależnienie, tu: alkoholizm – www.akcjasos.pl

- traumatyczne przeżycie, tu: przemoc domowa – www.forum.niebieskalinia.pl

- piętno grupowe, tu: osoby homoseksualne –– www.kobiety-kobietom.com, www.forum.gejowo.pl

Następnie problematyka doboru próby badawczej i organizacji badań dzieli się na dwa

obszary/etapy. Pierwszy z nich dotyczy doboru materiału badawczego z forów przynależnych do

badanych grup celem dokonania analizy treści. Ze względu na cel, charakter moich badań

zarejestrowałam się jako użytkownik na wszystkich wybranych forach. Z forów wybranych grup

samopomocowych spośród wszystkich tematów, które pojawiły się lub były aktywne w określonym

przedziale czasowym, tj. od 1 listopada 2011 roku do 4 stycznia 2012 roku zostały w doborze

436 M. Szpunar, Internet w procesie gromadzenia danych o charakterze wtórnym, w: „Studia Medioznawcze”, 2/2009, s. 143 – 144, za: R.D. Wimmer, J.R. Dominick, Mass media. Metody badań, Kraków 2008, s. 599. 437 Ibidem, s. 143 – 144.

114

celowym wybrane te tematy, które związane są z zagadnieniem pomocy, wsparcia itp.(istotne

zawężenie próby).438 W wyniku tego doboru z każdego forum zostało wyodrębnionych ok. 20 – 22

tematów. Następnie zostały przeanalizowane (zgodnie z wytycznymi) wszystkie posty (różna liczba

dla każdego tematu), które pojawiły się w tych wybranych tematach. Materiał badawczy stanowi

zatem zawartość treściowa wybranych forów przynależnych do wybranych wirtualnych grup

samopomocowych pod kątem różnych rodzajów wsparcia wg klucza kodyfikacyjnego oraz ich

struktura.

Drugi obszar dotyczy doboru osób badanych – użytkowników wybranych wirtualnych grup

samopomocowych - do badania metodą sondażu diagnostycznego z wykorzystaniem stworzonego

arkusza. Została tutaj wykorzystana metoda losowego doboru próby, to znaczy losowanie

systematyczne.439 Taki dobór osób do badania polega na wybieraniu każdego K – tego elementu

z badanej populacji, począwszy od pierwszego elementu, który zostanie wybrany w sposób losowy,

czyli K = N (liczba osób w badanej grupie) /n (wielkość próby).440 W prowadzonych badaniach

K jest inne dla każdej wirtualnej grupy samopomocowej (zależy od liczby zarejestrowanych

użytkowników).441

Liczba zarejestrowanych użytkowników w poszczególnych wirtualnych grupach samopomocowych

(stan na sierpień 2011442):

− www.przyjaciele.org – 8348

− http://schizofrenia.evot.org – 3338

− www.ofon.net – 3341

− www.akcjasos.pl – 1423

− www.forum.niebieskalinia.pl – 3512

− www.kobiety-kobietom.com – 2100

− www.gejowo.pl - 1500

Link do Arkusza do Badania Indywidualnej Sieci i Rodzajów Otrzymywanego Wsparcia

Społecznego umieszczonego na stronie www wraz z zaproszeniem do badania został przesłany za

pośrednictwem forów przynależnych do badanych grup jako prywatna wiadomość (PW) do

każdego wybranego w losowaniu systematycznym użytkownika.443 Z każdej grupy wybranej do

badań zostało wylosowanych (w przedstawiony sposób) 100 użytkowników. W przypadku braku

odpowiedzi, prośba o udział w badaniu została ponawiana. Ponadto jako uzupełnienie metody

438 Lista linków do wybranych z każdego forum tematów w załączniku nr 4. 439 Por. D. Batorski, M. Olcoń – Kubicka, op.cit., s.112. 440 Ch. Frankfort – Nachmias, D. Nachmias, op.cit., Poznań 2001, s. 202. 441 Np.: liczba użytkowników grupy www.ofon.net to 3341, więc K= 3341/100 = 33. 442 Data związana jest z początkiem procedury badawczej. Przedstawione dane nie mogą zostać zaktualizowane ze względu na to, iż to te liczby użytkowników zostały uwzględnione przy doborze próby. 443 Treść prywatnej wiadomości – zaproszenia do udziału w badaniu - dostępna w załączniku nr 5.

115

losowego doboru próby (ze względu na niewystarczającą liczbę zwrotnych wypełnień) zastosowano

metodę rekrutacji ochotników polegającą na umieszczeniu na wybranych forach internetowych

w formie posta zaproszenia do udziału w badaniu wraz z linkiem do ankiety.444 Metoda

dodatkowego doboru próby została zastosowana dwukrotnie w czasie zbierania danych: w

listopadzie i grudniu 2011 roku.

W badaniach wzięła udział różna liczba osób z każdej wirtualnej grupy samopomocowej. W sumie

wypełniono 210 ankiet.

444 Por. D. Batorski, M. Olcoń – Kubicka, op.cit.. Treść posta – zaproszenia do udziału w badaniu - dostępna w załączniku nr 6.

116

Rozdział V. Wsparcie społeczne otrzymywane w wirtualnych grupach samopomocowych

przez osoby stygmatyzowane. Prezentacja i analiza wyników badań własnych.

1. Charakterystyka wybranych do badań wirtualnych grup samopomocowych

W oparciu o teorię stygmatyzacji społecznej E. Goffmana oraz o rozważania teoretyczne

dotyczące wirtualnych grup samopomocy do badań zostało wybranych sześć grup osób

stygmatyzowanych w społeczeństwie polskim, które zrzeszają się w siedmiu analogicznych

wirtualnych grupach samopomocowych. Najczęstszą formą kontaktu uczestników analizowanych

wirtualnych grup samopomocowych jest forum. Ponadto fora działające w wybranych portalach są

dla mnie, ze względu na założenia badawcze, istotnym „miejscem” relacji interpersonalnych.

Pierwsza z zaprezentowanych wirtualnych grup samopomocowych to grupa dostępna pod

adresem www.przyjaciele.org, towarzyszy jej hasło Razem przeciw samobójstwom. Jest to strona

internetowa dla osób, które mają, miały, miewają myśli samobójcze. Autorem i administratorem

strony jest Maciej Tryburcy, warszawski psycholog, a także członek Międzynarodowego

Stowarzyszenia Zapobiegania Samobójstwom. Strona została założona w 2000 roku. Obecnie (stan

na listopad 2011445) portal www.przyjaciele.org ma 8 496 użytkowników. Strona została niejako

oddana do dyspozycji osobom wątpiącym w sens istnienia. Ideą tego miejsca jest wzajemna pomoc

użytkowników w sytuacji, kiedy pojawiają się myśli samobójcze, depresja. Ma temu służyć przede

wszystkim forum oraz czat dostępny na portalu. Możliwa jest również korespondencja

indywidualna, mailowa z założycielem strony, który udziela potrzebnego wsparcia. Wydaje się

jednak, że to właśnie wzajemna wymiana myśli, wsparcia, pomocy użytkowników za

pośrednictwem forum pełni tutaj zasadniczą rolę pomocy i wsparcia.

Po wejściu na stronę główną można zauważyć cztery górne zakładki: Gdzie pomoc, Czytelnia,

Forum wsparcia, Czat. W prawym górnym rogu strony głównej jest umieszczona informacja:

Napisz do nas, jeśli chcesz porozmawiać. Na stronie głównej, automatycznie wyświetla się tekst pt.:

Pięć prostych myśli, które mogą Ci pomóc. Jest to tekst, który ma za zadanie nakłonić osobę

czytającą (potencjalnego samobójcę) do zastanowienia się nad swoją decyzją. Tekst prezentuje w

sposób skondensowany wskazówki, jak poradzić sobie z cierpieniem, ciężarem, które doprowadza

do myśli samobójczych. Na końcu zawarta jest sugestia, że być może warto porozmawiać z kimś na

tym forum.

W zakładce Gdzie pomoc czytelnik znajdzie katalog przydatnych kontaktów z terenu całej Polski.

Wystarczy wybrać na mapie Polski dowolne województwo i wówczas na stronie pojawia się lista

445 Data związana jest z czasem, kiedy były uzyskane dane, bo rozpoczynała się procedura badawcza. Potem Administrator strony nie mógł udzielić mi takich informacji.

117

kontaktów do instytucji, specjalistów, pomocy przez Internet dostępnych na tym terenie. W kolejnej

zakładce Czytelnia dostępne są do przeczytania artykuły o tematyce dotyczącej samobójstw, a także

o problemach, które mogą przyczyniać się do powstawania myśli samobójczych, tj.: aborcja,

homoseksualizm, schizofrenia, nieśmiałość, opętanie. Dwie następne zakładki do Forum oraz Czat.

Forma czatu nie jest przedmiotem zainteresowania niniejszych rozważań, a zasada jego działania

jest powszechnie znana. Jest to rozwiązanie wartościowe na portalu służącym samopomocy, gdyż

umożliwia komunikację synchroniczną z dostępnymi w danym momencie użytkownikami.

Forum wsparcia przynależne do strony www.przyjaciele.org jest to forum, do którego treści

wgląd mają niezarejestrowani Internauci, natomiast bez rejestracji i logowania nie jest możliwe

aktywne uczestniczenie w dyskusji, umieszczenie postów, odpowiadanie na nie itd. Podczas

rejestracji w serwisie konieczna jest akceptacja regulaminu Forum, który zawiera przede wszystkim

zasady typowe dla netykiety, np..: nie obrażaj innych użytkowników, nie nadużywaj capslocka, nie

nadużywaj słów wulgarnych itp.. Warte uwagi są ostatnie dwie zasady zawarte w niniejszym

regulaminie: 13. Reaguj na posty o zamiarze popełnienia samobójstwa - klikaj w czerwony guzik

oraz 14. Wiedz ponadto, że na tym forum - człowiek jest ważniejszy od regulaminu.

Analizowane Forum jest, w mojej ocenie, mniej czytelne, mniej przejrzyste w swojej strukturze niż

pozostałe badane fora przynależne do wybranych wirtualnych grup samopomocowych. Posty nie są

tutaj pogrupowane w zależności od tematów. Jedyną zasadą ich wyświetlania są daty umieszczenia

wpisu lub odpowiedzi na niego: pierwszy post na stronie głównej to post najbardziej aktualny

(nowe wątki). Jednak z analizy dostępnych wątków wynika, że dotyczą one bardzo różnej tematyki.

Są to zarówno posty, które bezpośrednio dotyczą tematyki forum, ale także na forum widoczne są

wątki będące dyskusjami na tematy niezwiązane z działalnością portalu, np..: polityka, sprawy

społeczne, życie codzienne, wydarzenia, zainteresowania.

U dołu strony dostępna jest nawigacja pomiędzy stronami umożliwiająca oglądanie wątków

nowszych i starszych. Nie ma jednak wglądu do liczby wszystkich stron wpisów, co znacząco

utrudnia wyszukiwanie i ogólną analizę. Na stronie znajduje się również okno umożliwiające

umieszczenie odpowiedzi (po zalogowaniu). Oto jak prezentuje się podstawowy widok Forum, jest

to niejako strona główna.

118

Obraz 1b. Zrzut ekranu Forum www.przyjaciele.org (10.11.2011r)

119

Obraz 2. Zrzut ekranu Forum www.przyjaciele.org (10.11.2011r)

Powyżej (obraz 2) prezentuję schemat widoku umieszczonego posta. Odpowiedzi mogą być

widoczne jako drzewko lub w całości.

Na Forum dostępna jest również wyszukiwarka, która umożliwia znalezienie autora (po nicku),

wpisu, tematyki. W analizowanym serwisie nie ma dostępu do listy użytkowników (nicków), nie są

wyświetlane statystyki, ani ogólny spis wątków czy tematów. Na stronie wyświetla się natomiast

liczba użytkowników aktualnie obecnych na forum oraz ich nastroje.

120

W oparciu o obserwacje poczynione na forum www.przyjaciele.org można stwierdzić, że jest to

miejsce, gdzie widoczna jest duża aktywność użytkowników. Osoby zarejestrowane, niektóre

zapewne od wielu lat obecne na forum wykazują duże zaangażowanie i interakcyjność z innymi.

Nowe wpisy z reguły nie pozostają bez odpowiedzi, szczególnie, kiedy autorzy proszą w nich o

pomoc, wsparcie czy radę.

Druga omawiana wirtualna grupa samopomocowa (http://schizofrenia.evot.org) to miejsce,

gdzie spotykają się, jak wskazuje nagłówek w winiecie forum, chorzy na schizofrenię, ich rodziny i

zainteresowane osoby. Autorem i administratorem strony jest Zbigniew Lisiecki. Forum zostało

założone w 2003 roku. Obecnie (stan na listopad 2012) serwis schizofrenia.evot.org ma 4160

użytkowników. Forum udostępnia swoje pełne funkcje i możliwość aktywnego udziału w dyskusji

po dokonaniu rejestracji. Oczywiście, niezarejestrowani Internauci mają wgląd do pewnych jego

obszarów.

Forum posiada szczegółowy regulamin446, w którym określony jest również cel jego

działalności. Celem forum jest „wolna wymiana doświadczeń i wiedzy wśród osób związanych

osobiście, przez najbliższych lub zawodowo z chorobą schizofrenii.” Ponadto „forum nie zastępuje

porad ani diagnoz medycznych, a także nie ponosi odpowiedzialności za rady i oceny udzielane

przez użytkowników sobie nawzajem.” Tak sformułowane cele dają doskonałą przestrzeń do

wzajemnej pomocy, wsparci użytkowników forum. W regulaminie określone są podstawowe

zasady netykiety, a także określone są szczegółowe zasady dotyczące użytkowania tego

konkretnego Forum.

Po wejściu na stronę główną analizowanego Forum użytkownik widzi różne działy forum. Są to:

- Dyskusja ogólna - można tutaj pisać, kiedy temat nie pasuje nigdzie indziej,

- Kto pomoże - dla osób szukających lub oferujących pomoc, radę itp..

- Opieka medyczna i społeczna, praca - właściwa organizacja opieki zdrowotnej nad chorymi,

- Rodzina i otoczenia - relacje rodzinne i interpersonalne,

- Wrażliwość, twórczość - dzieła własne forumowiczów,

- Leki, terapie

- Wiedza o schizofrenii - informacje naukowe, medyczne,

- Tematy dowolne - miejsce na dyskusje niedotyczące schizofrenii,

- Dział widoczny tylko dla zarejestrowanych użytkowników

- Dział dla niezarejestrowanych użytkowników,

- O tym forum - informacje, uwagi techniczne,

- Nieaktualne tematy - w tym miejscu umieszczane są stare wątki o nieaktualnych sprawach,

- Niechciane wątki - tutaj przenoszone są wątki nie spełniające standardów właściwej dyskusji.

446 Dostępny pod adresem: http://schizofrenia.evot.org/viewtopic.php?f=6&t=5244 (10.11.2011r)

121

Jak można zauważyć, funkcjonowanie działów porządkuje forum: umożliwia umieszczenie nowego

wątku, tematu w odpowiednim miejscu, ale również ułatwia odnalezienie interesującego nas wątku,

postu. Po kliknięciu nazwy określonego działu otwiera się strona, na której widoczne są

„poddziały”, tematy, wątki w danym dziale. Przy każdym dziale wyświetlana jest liczba wątków,

liczba postów oraz data i autor ostatniego posta. Podobnie wygląda przy szczegółowych wątkach

w danym dziale.

U dołu strony głównej osoba odwiedzająca Forum może zobaczyć kto aktualnie przegląda forum

(ilu gości, użytkowników zarejestrowanych i jacy dokładnie - nicki). W tym miejscu przedstawione

są również statystyki Forum: liczba postów - 100476, liczba wątków - 7041, liczba użytkowników -

3907 (stan na 13.11.2011r).

Ponadto zarejestrowani Uczestnicy forum mają dostęp do pełnej listy użytkowników wraz

z informacją o ich randze, dacie przyłączenia, liczbie postów, lokalizacji. Wydaje się, że

opublikowana na Forum, dostępna lista wszystkich zarejestrowanych użytkowników znacząco

ułatwia komunikację (szczególnie wysyłanie prywatnych wiadomości). Na stronie Forum działa

również wyszukiwarka wg słów kluczowych, autorów. Możliwe jest również przeszukiwanie

działów i poddziałów.

122

Obraz 3. Zrzut ekranu Forum http://schizofrenia.evot.org (10.11.2011r)

Przedstawiona organizacja Forum http://schizofrenia.evot.org znacząco wpływa na jego

atrakcyjność, czyniąc je przystępnym, jasnym i prostym w obsłudze. Analizowana wirtualna grupa

samopomocowa jest miejscem, gdzie użytkownicy wykazują dość znaczącą aktywność. Serwis

cieszy się dużym zainteresowaniem, na przykład w dniu 13.11.2011, o godz. 17.20 na forum

123

obecnych jest 21 użytkowników (8 zarejestrowanych, 2 ukrytych, 11 gości). Szczególne

zainteresowanie i zaangażowanie w sprawy forumowe wykazują stali bywalcy tej grupy (pierwsi

zarejestrowani użytkownicy już w 2003 roku). O aktywności i zaangażowaniu Uczestników grupy

może świadczyć popularność jednego z działów Forum szczególnie poświęconego wzajemnemu

wspieraniu się Kto pomoże. W tym miejscu jest 959 wątków oraz 10422 posty i wciąż pojawiają się

nowe posty i odpowiedzi na nie.

Ogólnopolskie Forum Osób Niepełnosprawnych (OFON) jest kolejną wirtualną grupą

samopomocową, która jest przedmiotem zainteresowania mojej rozprawy doktorskiej. Forum działa

pod adresem http://www.ofon.net. Jest wirtualnym miejscem spotkań dla osób niepełnosprawnych

i ich przyjaciół, rodzin. Forum powstało w 2006 roku i obecnie (listopad 2012 rok) ma 4887

Użytkowników (po zalogowaniu na stronie dostępny jest spis wszystkich użytkowników). Przez 5

lat istnienia forum pojawiło się na nim 186455 postów, a liczba wątków to 5740. U dołu strony

głównej można odnaleźć informację dotyczącą tego, kto przegląda forum. W dniu 14.11.2011r w

ciągu ostatnich 24 godzin na Forum było aktywnych 85 użytkowników. Podobnie jak inne

analizowane fora i to również do pełnego uczestnictwa wymaga rejestracji, która jest równoznaczna

z akceptacją Regulaminu Forum.447 Na stronie www.ofon.net dodatkową formą komunikacji

synchronicznej jest chat.

Strona główna Forum zawiera osiem dużych działów, w których umieszczone są mniejsze

działy:

- Piaskownica Admina - Komunikaty od administracji, Dział usprawnień,

- O nas… - Przedstaw się nam, Problemy i troski dnia codziennego (tutaj przede wszystkim

Użytkownicy pomagają sobie nawzajem), Nasza twórczość, Nasze blogi i strony internetowe,

- Carpe diem - m.in..: Kontrowersyjne, Towarzyskie, Uroda i moda, Motoryzacyjne, Wiara itp.

- O wszystkim i o niczym - Luźne tematy, Rozrywka, Życzenia i pozdrowienia, Wszystkie języki

świata,

- Warto wiedzieć, warto znać - m.in..: Sprzęt, Bariery, Edukacja itp..

- Wydarzenia,

- Ogłoszenia,

- Śmietnik. Poniżej prezentuję wygląd strony głównej w.w. forum.

447 Regulamin dostępny: http://www.ofon.net/rules.php (13.11.2011r)

124

Obraz 4a. Zrzut ekranu - strona główna www.ofon.net cz.I (20.08.2012r)

125

Obraz 4b. Zrzut ekranu - strona główna www.ofon.net cz.II (20.08.2012r)

126

Obraz 4c. Zrzut ekranu - strona główna www.ofon.net cz.III (20.08.2012r)

Przedstawiona organizacja Forum wskazuje na jego wysoki poziom „uporządkowania”. Sprawne

poruszanie się po forum umożliwiają nazwane działy: pojawiające się wpisy, nowe tematy mogą

być od razu przyporządkowane do odpowiedniego miejsca. Ponadto jeden z administratorów

udostępnił program, który pozwala na powiększanie tekstów dostępnych na Forum. Jest to

doskonałe rozwiązanie dla osób niedowidzących, co dodatkowo sprzyja Ich obecności w omawianej

grupie.

Analizowana przestrzeń samopomocy wirtualnej jest miejscem, w którym użytkownicy są

bardzo aktywni, chętni do pomocy innym, odpowiadają na pytania, nawiązują kontakty

interpersonalne. W dziale szczególnie poświęconym pomocy (Problemy i troski dnia codziennego)

jest 311 różnych wątków, są 7862 posty. Dość popularnym działem jest również dział towarzyski

poświęcony rozmowom o relacjach interpersonalnych, związkach, uczuciach. Tutaj Użytkownicy

poszukują porad w sprawie spotkań, randek lub się na nie umawiają, poszukują partnerki, partnera.

Kolejna analizowana wirtualna grupa samopomocowa funkcjonuje pod zbiorczym adresem

http://forum.akcjasos.pl/, gdzie pomoc, wsparcie mogą uzyskać, m.in..: osoby chore na cukrzycę (i

rodziny), osoby uzależnione od narkotyków czy alkoholu i ich rodziny, osoby współuzależnione.

127

Akcjasos.pl to jak głosi zapis na stronie pierwszy polski portal pomocy. Dla potrzeb swojej pracy

poddałam analizie część tego obszernego Forum, którym jest kategoria Forum Alkoholizm oraz

Forum dla Osób Współuzależnionych Teczynki.448 Ta część forum jest przeznaczona dla osób

zmagających się z problemem alkoholizmu. Uczestnikami tej grupy są zarówno sami alkoholicy,

jak i ich bliscy, często osoby współuzależnione. Jak wynika z wpisów, forum zaczęło działać

w 2009 roku. Na Forum jest zarejestrowanych 1968 użytkowników (stan na listopad 2012 rok). Na

stronie forum dostępne są również statystki (dla zarejestrowanych użytkowników). Zaprezentowane

statystki zawierają dość istotne informacje. Niektóre z nich są warte uwagi: najwięcej

użytkowników (92 osoby) pochodzi z Warszawy, następnie 67 osób z USA. 40% użytkowników to

mężczyźni, 38% to kobiety, a 22% uczestników nie określiło płci. Obok statystyk po zalogowaniu

na swoje konto, możliwy jest wgląd do pełnej listy zarejestrowanych użytkowników. Przy każdym

użytkowniku podana jest informacja o jego adresie mailowym, stronie WWW, numer GG (jeśli

udostępnił), możliwy jest kontakt przez PM, podana jest lokalizacja, data przyłączenia do forum,

data ostatniej wizyty, liczba postów. Dostępność listy użytkowników znacząco ułatwia komunikację

na Forum.

Forum umożliwia korzystanie z pełnej funkcjonalności dopiero po dokonaniu rejestracji. Na

omawianym Forum funkcjonuje netykieta, która określa szczegółowe zasady wzajemnego „bycia”

użytkowników.

Po otwarciu strony głównej analizowanych Forów (budowa jest analogiczna) widoczne są dwa

podstawowe działy: Powitalnia, Czytelnia umieszczone pod nagłówkiem Alkoholizm lub Forum dla

osób współuzależnionych Teczynki. Poniżej umieszczony jest nagłówek Ważne tematy, w którym

znajdują się następujące tytuły:

- na forum Alkoholizm: Blokowanie konta, Ogłoszenie na portalu www.cukrzyca.akcjasos.pl,

Mityngi AA (świat, Polska), Placówki odwykowe, Ciekawe strony, Czy było warto?, Piciorysy,

Kryzysowy Telefon

- na forum dla osób współuzależnionych Teczynki: Blokowanie konta, Ogłoszenie na portalu

www.cukrzyca.akcjasos.pl, Al-Ano i Alaten w Polsce i na Świecie, Państwowa Agencja

Rozwiązywania Problemów Alkoholowych.

Wpisy, posty Użytkowników umieszczane są pod kolejnym nagłówkiem Tematy. Co ważne, nie są

one pogrupowane w wątki tematyczne - na pierwszej stronie są wpisy najbardziej aktualne.Taka

forma organizacji wpisów na analizowanym Forum nie ułatwia na pewno znalezienie interesującego

danego uczestnika tematu, wpisu. Ponadto utrudnia sprawdzenie tego, czy podobny problem,

pytanie już kiedyś nie pojawiło się na Forum. Prezentowane Forum ma jednak jeszcze jedną

448 Pełny link: http://forum.akcjasos.pl/viewforum.php?f=1&sid=7c82d9e18c92b497ec500687f4a5a095 http://forum.akcjasos.pl/viewforum.php?f=8&sid=342a67c31c6c06fee0a34fe16ba6a593 (12.11.2011r)

128

ciekawą funkcjonalność. Po „najechaniu” myszką na wybrany post, możemy przeczytać jego treść

bez otwierania tematu (zobacz: zdjęcie poniżej).

Poniżej prezentuję widok strony głównej Forum Alkoholizm.

Obraz 5. Zrzut ekranu Forum www.akcjasos.pl (10.11.2011r).

129

Budowa i organizacja Forum Akcja Sos sprzyja wzajemnym kontaktom, nawiązywaniu relacji, a

przez to ułatwia wzajemną pomoc Użytkowników. Obserwacja Forum dowodzi, że codziennie

pojawia się na nim co najmniej kilka nowych postów, które nie są traktowane obojętnie przez inne,

obecne na forum osoby. Ze wspomnianych wcześniej statystyk wynika, że w każdym miesiącu

pojawia się na forum kilkaset nowych wpisów, np..: w październiku 2011 roku Użytkownicy

napisali 1070 postów, we wrześniu 2011 - 1615 postów. Na niektóre tematy Użytkownicy reagują

bardzo aktywnie, np.: temat Jestem alkoholikiem. Chcę się leczyć uzyskał 519 odpowiedzi.

Wskazuje to na duże zaangażowanie Uczestników we wzajemną komunikację, której jednym z

celów jest pomoc, wsparcie. W statystkach widoczny jest również stały przyrost liczby

użytkowników (tabela poniżej), co świadczy o dużym zainteresowaniu tematyką Forum oraz może

również wskazywać na potrzebę uczestniczenia w takiej grupie.

Obraz 6. Tabela liczby nowych użytkowników na Forum Akcja Sos

Forum Niebieska Linia http://www.forum.niebieskalinia.pl/ jest inicjatywą koordynowaną

przez Ogólnopolskie Pogotowie dla Ofiar Przemocy w Rodzinie „Niebieska Linia”. W związku z

tym jest to wirtualna przestrzeń wzajemnej pomocy dla ludzi, którzy są ofiarami przemocy

domowej, doświadczają jej od swoich bliskich. Forum funkcjonuje od 2005 roku i do tej pory

(listopad 2012) ma 4046 zarejestrowanych Użytkowników, którzy przez te 6 lat napisali 39880

wiadomości. Lista użytkowników wraz podstawowymi informacjami (data przyłączenia, PM, adres

e-mail) jest dostępna na Forum po zalogowaniu.

Aby móc aktywnie uczestniczyć w grupie (m.in..: pisać posty na forum) trzeba dokonać

rejestracji, która jest jednoznaczna z akceptacją regulaminu. Regulamin jest dokumentem, który

określa zasady funkcjonowania w tym miejscu, a także założenia analizowanego Forum. W

wymienionym dokumencie czytamy: „Forum dyskusyjne nt. przemocy w rodzinie jest

przeznaczone głównie dla osób doświadczających przemocy, które poszukują wsparcia oraz dla

tych, którzy chcą im tego wsparcia udzielić.”449 Jednocześnie w regulaminie prosi się osoby

poszukujące profesjonalnej pomocy psychologicznej o nie zamieszczanie postów na forum, tylko o

kontakt telefoniczny z „Niebieską Linią”. Jednoznacznie wskazuje to na fakt, że analizowane

449 Źródło: http://www.forum.niebieskalinia.pl/viewtopic.php?t=1 (12.11.2011r)

130

Forum jest miejscem, w którym osoby - ofiary przemocy mogą uzyskać wsparcie i pomoc od

innych osób doświadczających tego samego.

Po wejściu na stronę główną Forum można zauważyć kilka podstawowych działów

dyskusyjnych:

- Regulamin Forum, Aktualności - tutaj: Ważne dla użytkowników;

- Przemoc w rodzinie - tutaj: Forum ogólne o przemocy w rodzinie dla osób doświadczających

przemocy w rodzinie, DDP - dorosłe dzieci przemocy dla osób doświadczających w dzieciństwie

przemocy psychicznej, fizycznej lub seksualnej ze strony rodziców lub innych bliskich osób ,

Czytelnia jest miejscem, gdzie umieszczane są ciekawe artykuły związane z tematyką forum,

dyskusje użytkowników;

- Off topic - Nie samą przemocą człowiek żyje - miejsce na tematy nie pasujące do innych działów

forum;

- Profilaktyka przemocy - tutaj: Kampania Społeczna Dzieciństwo bez przemocy, Konferencje,

warsztaty, szkolenia, Przepisy prawne, Wiedza ogólna;

- Forum techniczne - tutaj: uwagi na temat forum.

U dołu strony dostępny jest wgląd (podobnie jak na kilku innych omówionych wcześniej forach) do

tego, kto jest aktualnie na forum. Poniżej przedstawiam widok strony głównej Forum.

131

Obraz 7. Zrzut ekranu Forum www.forum.niebieskalinia.pl (10.11.2011r).

Ze względu na ideę samopomocy najbardziej istotne są dwa obszary Forum Niebieska Linia:

Forum ogólne o przemocy w rodzinie oraz DDP - dorosłe dzieci przemocy. Na tym pierwszym

forum zostało utworzonych 1020 tematów, a liczba postów to 28039 (stan na 15.11.2011roku). Na

forum dla DDP funkcjonuje 73 tematy oraz 1385 postów (stan na 15.11.2011roku). W tych dwóch

obszarach Forum widoczna jest również największa aktywność Użytkowników, co świadczy o

132

dużym zainteresowaniu tymi wątkami, a także o zaangażowaniu Forumowiczów, którzy bardzo

szybko reagują na nowo pojawiające się posty.

Warto również zauważyć, że przedstawiona organizacja forum i zasady jego funkcjonowania

sprzyjają utrzymywaniu wzajemnych kontaktów oraz udzielaniu sobie nawzajem przez

Uczestników omawianej grupy wsparcia społecznego w sytuacji doświadczania przemocy

domowej.

Ostatnie dwie wirtualne grupy samopomocowe, które chcę zaprezentować są przeznaczone

dla osób homoseksualnych (gejów i lesbijek). Omawiane grupy są nieco różne od tych

analizowanych powyżej, ponieważ są one niejako elementem większych portali o charakterze

rozrywkowym: portal www.gejowo.pl oraz www.kobiety-kobietom.pl. W obu tych przypadkach

elementem skupiającym ludzi doświadczających danego stygmatu jest forum (chociaż na stronie

portali dostępny jest również chat).

Forum na portalu www.kobiety-kobietom.pl działa od 2004 roku. W listopadzie 2011 roku

posiada 64368 użytkowniczek (włącznie z liczbą użytkowniczek serwisu). Do tej pory na Forum

pojawiło się 7715 wątków oraz 4666152 postów. Zaprezentowane liczby wskazują na znaczącą

aktywność Użytkowniczek na tym forum. Wymagana jest tutaj rejestracja oraz akceptacja

regulaminu portalu oraz forum. Wgląd od niektórych działów forum oraz umieszczanie na nim

treści wymagają rejestracji. W regulaminie forum znajdujemy zapis o misji tego wirtualnego

miejsca, która polega na „tworzeniu przestrzeni przyjaznej dla kobiet, w szczególności tych, które

określają się jako lesbijki i biseksualistki. Forum ma na celu integrację, rozrywkę oraz wymianę

myśli i informacji ważnej dla tej grupy.”450 Ponadto regulamin określa zasady umieszczania postów

zgodne z ogólną netykietą.

Na Forum dostępna jest lista Użytkowniczek oraz statystyki, które wskazują m.in.: że najwięcej

Użytkowniczek Forum pochodzi z Polski, następnie z Wielkiej Brytanii (często są to Polki, które

czasowo tam mieszkają). W kwestii województw: 1849 Użytkowniczek z woj. Mazowieckiego,

1144 ze śląskiego, a 942 Użytkowniczki z dolnośląskiego.

Analizowana wirtualna grupa posiada podział na działy dyskusyjne, które spełniają różne funkcje:

- Hyde Park (Tematyczne) - w tym miejscu znajdują się fora tematyczne związane z misją

informacyjną portalu. Na tych forach poruszamy sprawy ważne dla społeczności Portalu, np.: Nasze

sprawy, Związki, Towarzyskie, Debata, Feminizm itd. Ponadto przede wszystkim w tym miejscu

Forum możliwe jest otrzymanie/udzielanie wsparcia osobom, które tego potrzebują.

- Cafe w szlafrokach - fora służące ogólno pojętej rozrywce,

- Regionalne - Te fora służą integracji. Zastosowano tu podział na regiony, który ma ułatwić

kontakty i realne spotkania Użytkowniczek poza Forum. Przedstawicielki miast, uczelni itp.

450 Źródło: http://kobiety-kobietom.com/forum/viewtopic.php?f=12&t=11055 (15.11.2011r)

133

zakładają wątki z tematem określającym miejsce spotkań. Dopuszcza się tworzenie wątków

zawiadamiających o spotkaniach i imprezach (włącznie z datą).

- Forum o portalu - jest to dział techniczny, forum o technikaliach, problemach z używaniem

Forum i Portalu oraz sugestie dotyczące działania Portalu.

- Ankiety - w tym miejscu możliwe jest umieszczanie zaproszeń do udziału w badaniach, zadawanie

pytań, podawanie linków do ankiet badawczych itp.

134

Obraz 8. Zrzut ekranu Forum www.kobiety-kobietom.com (29.02.2012r).

Przedstawiona struktura Forum jest przejrzysta, przez co wydaje się zachęcająca do aktywności.

Posty i wątki są podporządkowane określonym działom, co sprawia, że na Forum panuje

„porządek”. Łatwo znaleźć interesujący nas temat, wątek, co chroni przed powielaniem wiadomości

135

o tej samej tematyce. Na stronie dostępna jest również wyszukiwarka - użytkowniczek, postów,

treści itp..

W niemal wszystkich działach Forum codziennie pojawiają się nowe posty. Użytkowniczki są

aktywne i zaangażowane we wzajemne relacje. Zazwyczaj starają się reagować na nowe posty, ale

istnieje też wiele tematów, które są kontynuowane przez wiele tygodni.

Forum na portalu www.gejowo.pl funkcjonuje w Sieci od 2002 roku. Obecnie jest na nim

zarejestrowanych 45368 Użytkowników (włącznie z liczbą użytkowników serwisu). Do tej pory

pojawiło się tutaj 529219 postów. Do uzyskania pełnej funkcjonalności Forum wymaga rejestracji.

Dla zarejestrowanych Użytkowników dostępna jest ich lista, nie ma dostępu do statystyk, które

mogłyby być źródłem informacji o Uczestnikach. Forum ma swój Regulamin, który jednak nie

określa szczegółowo celu działalności tego miejsca, a stanowi jedynie zbiór zasada poprawnego

„zachowania się” w tym miejscu.

Omawiane Forum jest usystematyzowane. Posiada działy tematyczne, które pełnią określone

funkcje:

- Dział Ogólny - posty zamieszczane w tym dziale mogą dotyczyć powitań, dyskusji o aktualnych

wydarzeniach w kraju, na świecie, o kulturze, religii, światopoglądzie, sporcie, rekreacji, a także

jest to miejsce rozmów o akceptacji, samoakceptacji, prawach osób homoseksualnych. W tym

dziale pojawiają się rozmowy o miłości, seksie i o wszystkim, co nie mieści się w innych

kategoriach, a dotyczy użytkowników. Ponadto jest tu chat - room, w którym można po prostu

pogawędzić ze sobą. W tym dziale twórcy przewidzieli również miejsce na umieszczanie badań,

ankiet, testów itp..

- Dział Life style - tutaj użytkownicy rozmawiają o kuchni, modzie, podróżach, zdrowiu itd..

- Dział Foto - w tym dziale umieszczane są fotografie użytkowników, a także aktów seksualnych i

inne zdjęcie o tematyce erotycznej;

- Administracja - dział o tematyce technicznej dot. Forum;

- Archiwum.

Z obserwacji Forum wynika, że jest to miejsce chętnie odwiedzane przez zarejestrowanych

użytkowników. Są tu tematy, wątki, które cieszą się dużą popularnością, ale są i takie, które niezbyt

interesują Forumowiczów. Z reguły wykazują oni jednak dużą aktywność i zaangażowanie,

szczególnie, kiedy innemu użytkownikowi potrzebna jest porada, pomoc czy po prostu rozmowa.

136

Obraz 9. Zrzut ekranu Forum www.forum.gejowo.pl (29.02.2012r).

Oba omawiane powyżej fora mają nieco inne pochodzenie niż pozostałe analizowane wcześniej,

gdyż przynależą do serwisów o charakterze rozrywkowym, towarzyskim, co jest z kolei powiązane

137

z ich charakterem i tematyką, której dotyczą. Nie można jednak zaprzeczyć temu, że pełnią one

funkcję samopomocową w sytuacji stygmatyzacji społecznej, jaką jest niewątpliwie odmienna od

„powszechnej” orientacja seksualna prezentowana przez Użytkowniczki www.kobiety-kobietom.pl

oraz Użytkowników www.gejowo.pl.

2. Prezentacja i analiza wyników badań uzyskanych z wykorzystaniem metody

sondażu diagnostycznego

2.1. Charakterystyka grupy badawczej

W badaniach wzięło udział 210 osób. Niestety jest to znikomy procent w porównaniu

z liczbą wyświetleń ankiety, która wynosi 3117. Trudno stwierdzić, dlaczego pomimo tak dużego

zainteresowania przedstawianą ankietą, została ona wypełniona przez 210 respondentów. Ankieta

została udostępniona do wypełnienia w dniu 7 września 2011, natomiast zamknięto ją w dniu 13

lutego 2012 roku.

W badaniu wzięło udział więcej kobiet niż mężczyzn, tj.: 151 kobiet (co stanowi ok. 72%) i

59 mężczyzn (co stanowi ok. 28%). Te dane prezentuje wykres 2.

72%

28%

kobieta

mężczyzna

Wykres 2. Płeć osób badanych. Źródło: opracowanie własne.

Struktura badanej grupy ze względu na wiek prezentuje się następująco:

57%

8% 5%10%

20%

poniżej 20 roku

życia

20- 30 rok życia

31- 40 rok życia

41- 50 rok życia

powyżej 50 roku

życia

Wykres 3. Wiek osób badanych. Źródło: opracowanie własne.

138

Jak widać na powyższym wykresie, najwięcej respondentów to osoby w przedziale wieku pomiędzy

20 a 30 rokiem życia (niemal 57%). Ok 21% stanowią osoby wieku 31 – 40 lat. Najmniejszą grupę

stanowią respondenci w wieku powyżej 50 roku życia. Taka struktura wieku grupy badawczej nie

dziwi biorąc pod uwagę fakt korzystania z komputera z podłączeniem do Internetu przez różne

grupy wiekowe. Jak wskazuje raport CBOS, wraz z wiekiem odsetek Internautów maleje.451

Jeśli chodzi o miejsce zamieszkania, to ok 85% badanych mieszka w mieście, pozostali

respondenci zamieszkują na wsi.

15%

85%

miasto

wieś

Wykres 4. Miejsce zamieszkania osób badanych. Źródło: opracowanie własne.

Kolejnym elementem charakterystyki grupy badawczej jest przynależność do określonej

wirtualnej grupy samopomocowej. Te dane prezentuje wykres 5.

14%

12% 8% 19%

17%

15%15%

kobiety-kobietom.com

przyjaciele.org

schizofrenia.evot.org

ofon.net

forum.niebieskalinia.pl

akcjasos.pl

forum.gejowo.pl

Wykres 5. Przynależność osób badanych do wirtualnej grupy samopomocowej. Źródło: opracowanie własne.

Interesujące może być również zestawienie przynależności osób badanych do wirtualnych

grup samopomocowych z takimi danymi jak płeć, wiek i miejsce zamieszkania. Takie skrzyżowanie

uzyskanych danych pozwoli zaprezentować badaną grupę w pełniejszy sposób.

Tabela 1 przedstawia zależność płci respondentów od ich przynależności do wirtualnej grupy

samopomocowej. Z reguły większość uczestników wirtualnych grup samopomocowych biorących

udział w badaniu to kobiety i nie jest to zależne od rodzaju grupy. Wyjątek stanowi Forum

451 Korzystanie z Internetu. Komunikat z badań, Warszawa, sierpień 2011, http://www.cbos.pl/SPISKOM.POL/2011/K_099_11.PDF (13.02.2012r), s. 2.

139

www.gejowo.pl, gdzie, ze względów oczywistych, jest więcej użytkowników (respondentów) płci

męskiej. Jedyną wirtualną grupą samopomocową, w której proporcje pomiędzy kobietami, a

mężczyznami rozkładają się mniej więcej po równo jest forum http://schizofrenia.evot.org/.

Tabela 1. Płeć osób badanych oraz ich przynależność do wirtualnej grupy samopomocowej. Źródło: opracowanie

własne.

Poniższa tabela (nr 2) przedstawia zależność wieku badanych od przynależności do badanych

wirtualnych grup samopomocowych. W związku z tym, że wśród respondentów dominowała grupa

wiekowa pomiędzy 20 a 30 rokiem życia, ma to swoje odzwierciedlenie również w grupach

badanych przynależnych do określonych wirtualnych grup samopomocowych. W każdej z nich

najwięcej jest respondentów właśnie w przedziale wiekowym 20 – 30 lat. Na uwagę zasługuje

jednak fakt, że z wirtualnej grupy samopomocowej www.kobiety-kobietom.com w badaniu wzięło

udział 12 osób w wieku poniżej 20 lat, co stanowi największą liczbę osób w tym wieku w

porównaniu z innymi badanymi grupami. Może to oznaczać, że na tym Forum znaczny odsetek

użytkowniczek to osoby poniżej 20 roku życia. Natomiast w grupach www.akcjasos.pl oraz

www.forum.niebieskalinia.pl żadna z osób badanych nie należała do tego przedziału wiekowego.

Może to oznaczać, że w tych dwóch grupach rzadko pojawiają się osoby w wieku poniżej 20 lat, co

być może ma związek z problematyką, której dotyczą oba te fora – alkoholizm oraz przemoc

domowa. Dalsza analiza przedstawionych w tabeli nr 2 danych pozwala zauważyć, że w trzech

(www.przyjaciele.org, www.kobiety-kobietom.com, www.forum.gejowo.pl) na siedem wybranych

do badań wirtualnych grup samopomocowych nie ma żadnego respondenta w wieku powyżej 30

Płeć/ Nazwa wirtualnej grupy samopomocowej

www.przyjaciele.org

www.schizofrenia.evot.or

g www.ofon.net

www.akacjasos.pl

www.forum

.niebieskalini

a.pl

www.kobiety-

kobietom

.com

www.forum

.gejowo.pl

RAZEM

kobieta 28 18 22 17 25 40 1

151

mężczyzna 8 13 9 8 5 1 15 59

RAZEM 36 31 31 25 30 41 16 210

140

roku życia. Taka zależność może mieć również związek z przeznaczeniem tych grup i problemami,

których one dotyczą – samobójstwa, homoseksualizm.

Tabela 2. Wiek osób badanych oraz ich przynależność do wirtualnej grupy samopomocowej. Źródło: opracowanie

własne

Wiek/ Nazwa wirtualnej grupy samopomocowej

www.przyjaciele.org

www.schizofrenia.evot.org

www.ofon.net

www.akcjasos.pl

www.forum

.niebieskalinia.

pl

www.kobiety-

kobietom

.com

www.forum

.gejowo.pl

RAZEM

poniżej 20 roku życia

4 2 2 0 0 2 22

20 – 30 rok życia

27 19 13 11 13 26 9 118


5 7 7 5 11 3 5 43


0 1 6 6 3 0 0 16

powyżej 50 roku życia

0 2 3 3 3 0 0 11

RAZEM 36 31 31 25 30 41 16 210

Jak prezentuje tabela 3, nie zarysowują się wyraźne zależności pomiędzy miejscem

zamieszkania a przynależnością do wirtualnej grupy samopomocowej. W każdej z badanych grup

samopomocowych więcej respondentów zamieszkuje w mieście. Jedynie po kilkoro badanych z

każdej grupy mieszka na wsi.

141

Tabela 3. Miejsce zamieszkania osób badanych oraz ich przynależność do wirtualnej grupy samopomocowej. Źródło: opracowanie własne.

2.2.Prezentacja i analiza wyników badań - Arkusz do Badania Indywidualnej Sieci

i Rodzajów Otrzymywanego Wsparcia Społecznego

Pierwsze zadanie respondentów w stworzonej do badań ankiecie polegało na określeniu

częstotliwości udzielania wsparcia społecznego przez daną osobę/grupę/instytucję w ciągu

ostatniego roku (na skali pojawiły się odpowiedzi: bardzo często, czasami, nigdy, nie dotyczy).

Dzięki odpowiedziom uzyskanym na to pytanie można odpowiedzieć na jedno ze szczegółowych

pytań badawczych, tj.: Jakie są źródła wsparcia społecznego badanych osób?

Na zaprezentowanej liście do wyboru były następujące, potencjalne źródła wsparcia społecznego:

małżonek/małżonka/partner/partnerka, rodzina, przyjaciele/znajomi, współpracownicy, inni ludzie,

instytucje/organizacje, wirtualne grupy samopomocy. Odpowiedzi na to pytanie prezentuje tabela 4.

Miejsce zamieszkania/ nazwa wirtualnej grupy samopomocowej

www.przyjaciele.org


www.ofon.net

www.akcjasos.pl

www.forum

.niebieskalinia.pl

www.kobiety-kobietom.com

www.forum

.gejowo.pl

RAZEM

wieś 5 7 8 2 5 4 1 32 miasto 31 24 23 23 25 37 15 178 RAZEM 36 31 31 25 30 41 16 210

142

Tabela 4. Źródła wsparcia społecznego badanych osób w ostatnim roku. Źródło: opracowanie własne.

Warto odnieść się w tym miejscu do odpowiedzi nie dotyczy. Tutaj niemal 47% badanych osób

wskazało na odpowiedź małżonek/małżonka, partner/partnerka, co może świadczyć o tym, iż są to

osoby wolne, nie pozostające w formalnych czy nieformalnych związkach. Również niemal 48%

respondentów zaznaczyło tę opcję przy odpowiedzi współpracownicy, co z kolei może świadczyć o

tym, iż taki procent badanych osób pozostaje bez pracy, posiada jednoosobową działalność własną

lub pracuje zdalnie.

Jak można zauważyć w oparciu o powyższe dane, odpowiadając jednocześnie na pytanie

badawcze o źródła wsparcia społecznego badanych osób, najczęściej wg respondentów w ostatnim

roku udzieliły im wsparcia społecznego osoby z bezpośredniego, realnego otoczenia: rodzina,

przyjaciele, partnerzy, małżonkowie. Wskazuje to na fakt, że pomimo swojej trudnej sytuacji

społecznej badani uczestnicy wirtualnych grup samopomocowych mogą liczyć na wsparcie od osób

najbliższych. Respondenci uznali, że czasami w ciągu ostatniego roku otrzymali wsparcie od

wirtualnych grup samopomocowych (najwięcej wskazań), następnie od przyjaciół/znajomych,

rodziny oraz od innych ludzi, którzy nie należą do żadnej z wymienionych grup. Jest to również

bardzo istotny wynik, który wskazuje, że badani w ostatnim roku w znacznym stopniu mogli liczyć

na pomoc ze strony wirtualnych grup samopomocowych, których są uczestnikami. Bardzo

niepokojący jest natomiast fakt, że 37% badanych uznało, że w ostatnim roku nigdy nie otrzymało

wsparcia od instytucji/organizacji do tego przeznaczonych. Jest to zgodne z powszechnie

panującym poglądem o tym, że na instytucje, które powinny udzielać pomocy ludziom w trudnych

sytuacjach, takich jak stygmatyzacja społeczna, z reguły nie można liczyć.452 Być może badane

osoby w ogóle nie szukały pomocy w instytucjach/organizacjach żywiąc przekonanie, że jej tam nie

452 Por. A. Urbanek, op.cit., w: R. Bibik, A. Urbanek (red.), op.cit., Legnica 2011, s. 150 – 152

143

uzyskają lub dlatego, że obawiali się, wstydzili kontaktu twarzą w twarz. Można również

wnioskować, że skoro badani wykorzystują płaszczyznę Internetu do wielu różnych działań, to

również zdecydowali się na poszukiwanie pomocy za pośrednictwem Sieci nie próbując w ogóle

w instytucjach świata realnego. (potwierdzają to odpowiedzi na kolejne pytania) 30% badanych

zadeklarowało, że w ostatnim roku nigdy nie otrzymało wsparcia od innych ludzi, a 23% od

współpracowników. Warto również zauważyć, że 19% respondentów nigdy w ostatnim roku nie

otrzymało wsparcia od rodziny. Jest to również zgodne ze stanowiskami teoretycznymi, w których

twierdzi się, że z racji kryzysów i problemów życiowych osoby stygmatyzowane są izolowane

z naturalnych układów i sieci społecznego wsparcia.453

W oparciu o powyższą tabelę można również wskazać na dominujące źródła wsparcia społecznego

badanych osób biorąc pod uwagę wskazania dla częstotliwości bardzo często i czasami w opozycji

do nigdy. W tym przypadku wyniki prezentują się następująco (tabela 5):

Tabela 5. Źródła wsparcia społecznego badanych osób w ostatnim roku - podsumowanie. Źródło: opracowanie własne.

Źródło wsparcia społecznego

W ciągu ostatniego roku wsparcie społeczne udzielono bardzo często lub czasami (wynik pozytywny) liczba osób

W ciągu ostatniego roku wsparcia społecznego nie udzielono nigdy (wynik negatywny) liczba osób

przyjaciele/znajomi 177 20

rodzina 163 38

wirtualne grupy samopomocy 158 36

inni ludzie 101 62

małżonek/małżonka

partner/partnerka 89 24

instytucje/organizacje 88 77

współpracownicy 63 47

Jak wynika z powyższego zestawienia i deklaracji respondentów osoby badane w ciągu ostatniego

roku posiadały trzy dominujące źródła wsparcia społecznego (żółte zaznaczenie). Są to kolejno:

przyjaciele/znajomi (177 osób), rodzina (163 osoby) oraz wirtualne grupy samopomocy (158 osób).

W najmniejszym stopniu w kwestii wsparcia społecznego badane osoby mogły liczyć na:

453 Por. B. Bartosz, op.cit., „Prace Psychologiczne”, XXVIII, Wrocław 1992, s. 43 – 46.

144

współpracowników (63 wskazania), instytucje/organizacje (88 wskazania) oraz na

małżonka/małżonkę, partnera/partnerkę (89 wskazań).

Dwa kolejne pytania dotyczyły określenia na 3 – stopniowej skali (bardzo ważna(y),

ważna(y), niezbyt ważna(y)) stopnia ważności tych (w.w.) osób/grup/instytucji dla badanego oraz

stopnia ważności badanego (subiektywne odczucie) dla wymienionych osób/grup/instytucji. Wyniki

prezentują dwie poniższe tabele.

Tabela 6. Stopień ważności danej osoby, grupy, instytucji dla badanych osób. Źródło: opracowanie własne.

Tabela 7. Poczucie ważności badanych osób dla grupy, instytucji. Źródło: opracowanie własne.

145

Z analizy powyższych tabel w odniesieniu do pozycji wirtualnych grup samopomocowych

wynika, że niemal 55% respondentów odpowiada, iż wirtualna grupa samopomocowa, do której

przynależą jest dla nich bardzo ważna lub ważna, a prawie 38% badanych czuje się również bardzo

ważnym lub ważnym dla tej grupy samopomocowej. Należy jednak zwrócić uwagę, że 54%

respondentów odpowiada, że czuje się niezbyt ważny dla wirtualnej grupy samopomocowej, a 39%

badanych wskazuje, że dana wirtualna grupa samopomocowa nie jest ważna dla niej/niego.

Wydaje się optymistyczne, że badane osoby podkreślają wysoki stopień ważności (odpowiedzi

bardzo ważna/ważna) przyjaciół (89%), rodziny (87%) dla nich samych, nieco gorzej sprawa

wygląda z poczuciem ważności respondentów dla własnej rodziny (ok. 75%) czy przyjaciół (ok.

66%). Niestety, ponad 76% badanych osób czuje się niezbyt ważna dla instytucji/organizacji, co

przekłada się na fakt, że dla ok 78% respondentów instytucje/organizacje również nie są ważne.

Warte uwagi w kontekście odpowiedzi na wymienione wcześniej szczegółowe pytanie badawcze

(Jakie są źródła wsparcia społecznego badanych osób?) wydaje się porównanie deklarowanych

źródeł wsparcia społecznego osobno w odniesieniu do każdej badanej wirtualnej grupy

samopomocowej przedstawionych w tabelach nr 8 – 14 umieszczonych w załączniku.454 Takie

porównanie pozwoli bardziej precyzyjnie i widocznie zaprezentować pojawiające się w tym

obszarze podobieństwa i różnice.

Dla celów porównawczych i opracowania poniższych tabel w pytaniu 6 o częstotliwość

otrzymanego wsparcia społecznego w ciągu roku od wymienionych źródeł wsparcia wskazania

bardzo często/czasami uznano za odpowiedzi pozytywne – wsparcie zostało udzielone (suma

procentów odpowiedzi bardzo często/czasami), natomiast wskazanie nigdy za odpowiedź

negatywną – wsparcie nie zostało udzielone.

W każdej z analizowanych wirtualnych grup samopomocowych badani uczestnicy wyróżniają

źródła wsparcia społecznego, od których bardzo często/czasami uzyskiwali wsparcie społeczne w

ostatnim roku, czyli takie, które mają dla nich największe znaczenie (por. tabela 15) oraz takie,

które w ostatnim roku nigdy nie udzieliły im wsparcia, czyli te o najmniejszym znaczeniu (por.

tabela 16).

454 Tabela nr 8 – 14 załącznik nr 7

146

Tabela 15. Źródła wsparcia społecznego o największym znaczeniu dla uczestników badanych wirtualnych grup samopomocowych. Źródło: opracowanie własne.

Nazwa wirtualnej grupy samopomocowej

www.akcjasos.pl

Www.forum

.gejow

o.pl

Www.kobiety-

kobietom

.com

Www.przyjaciele.org

Www.schizofrenia.evot.or

g Www.ofon.net

Www.forum

.niebieskalini

a.pl

I miejsce (najwięcej wskazań pozytywnych)

przyjaciele/znajomi 100%



WGS 87%

rodzina 91%

rodzina 97%


II miejsce WGS455 88%

WGS 69% rodzina 69%

rodzina 74%


WGS 88%


rodzina 67%

III miejsce rodzina 80%

współpracownicy 44%

WGS 65%

rodzina 67%


WGS 75%

WGS 60%

W oparciu o dane zaprezentowane w powyższej tabeli można wskazać, że występują różnice

w źródłach wsparcia społecznego o największym znaczeniu dla respondentów pomiędzy badanymi

wirtualnymi grupami samopomocowymi. Najczęściej w ciągu ostatniego roku respondenci

otrzymali wsparcie społeczne od przyjaciół/znajomych, rodziny i wirtualnej grupy

samopomocowej, jednak zarysowują się tutaj różnice procentowe, co pozwala na zróżnicowanie

znaczenia tychże źródeł w odniesieniu do każdej grupy samopomocowej. W czterech

(www.akcjasos.pl, www.forum.gejowo.pl, www.kobiety-kobietom.com,

www.forum.niebieskalinia.pl) na siedem badanych WGS na pierwszym miejscu jako źródło

wsparcia społecznego są przyjaciele/znajomi, w dwóch grupach (www.ofon.net,

www.schizofrenia.evot.org) na pierwszym miejscu pojawia się rodzina, a wśród badanych

uczestników www.przyjaciele.org na pierwszym miejscu jest właśnie wirtualna grupa

samopomocowa. Takie wyniki mogą mieć związek ze specyfiką problemów użytkowników tychże

grup wsparcia. Jak widać zarówno osoby niepełnosprawnie fizycznie, jak i chore na schizofrenię

(problem zdrowotny) mogą liczyć na rodzinę w trudnej sytuacji, w jakiej się znajdują.

Niepełnosprawność fizyczna czy choroba psychiczna jest być może łatwiej akceptowalna przez

osoby z tak bliskiego otoczenia, jak rodzina. Ponadto w takich bliskich relacjach te dolegliwości nie

455 WGS – skrót od wirtualnej grupy samopomocowej (stworzony na potrzeby tabeli)

147

stanowią zapewne tematu tabu w takim stopniu jak np.: orientacja seksualna. Z kolei osoby

homoseksualne, ofiary przemocy domowej oraz alkoholicy i osoby współuzależnione deklarują

większe znaczenie przyjaciół/znajomych jako źródła wsparcia społecznego w sytuacji stygmatyzacji

społecznej. To z kolei może wynikać z faktu, że:

• w przypadku osób homoseksualnych jest to temat tabu, często rodzina nie ma świadomości

odmienności orientacji seksualnej członka swojej rodziny, więc trudno, aby była ona

źródłem wsparcia w tej sytuacji. Zapewne bywa również tak (wynika to z analizy treści

postów na forach), że problemem osób homoseksualnych jest właśnie ujawnienie się przed

rodziną (jak i kiedy powiedzieć i czy w ogóle) lub tak, że po coming oucie osoby

homoseksualne spotykają się z negatywnymi reakcjami w rodzinie, np: wyrzucenie z domu

przez rodziców. Taka sytuacja może być związana z konfliktem pokoleń – statystycznie

rzecz biorąc przedstawiciele starszych pokoleń są mniej tolerancyjni niż młodzi, choć

heteroseksualni znajomi.

• w przypadku ofiar przemocy domowej i osób uzależnionych/współuzależnionych od

alkoholu problem dotyczy bezpośrednio funkcjonowania rodziny/w rodzinie, dlatego też

rzadko może ona (rodzina) stanowić źródło wsparcia społecznego.

Natomiast niedoszli samobójcy, osoby chore na depresję ze skłonnościami samobójczymi

najczęściej korzystają z pomocy wirtualnej grupy sampomocowej, do której przynależą. W tym

przypadku można również odnieść ten fakt do specyfiki problemu tychże osób. Jak wynika z

analizy treści postów na forum www.przyjaciele.org próby samobójcze, depresja niejednokrotnie

związana jest z zaburzonym funkcjonowaniem społecznym uczestników tej grupy. Miewają oni

problemy rodzinne, traumatyczne doświadczenia, problemy w relacjach interpersonalnych, co

niejako eliminuje rodzinę, przyjaciół/znajomych jako najbardziej znaczące źródła wsparcia

społecznego. Najskuteczniej te osoby uzyskują pomoc i wsparcie właśnie w wirtualnej grupie

samopomocowej.

W odniesieniu do pozycji wirtualnych grup samopomocowych jako źródła wsparcia należy

zauważyć, że w trzech badanych grupach (www.akcjasos.pl, www.forum.gejowo.pl,

www.schizofrenia.evot.org) WGS pojawia się na drugim miejscu, wyprzedzając niejako rodzinę,

przyjaciół. W trzech pozostałych wirtualnych grupach samopomocowych (www.kobiety-

kobietom.com, www.ofon.net, www.forum.niebieskalinia.pl) ta właśnie WGS znajduje się na

trzecim miejscu. Warto również zwrócić uwagę, że uczestnicy www.forum.gejowo.pl na trzecim

miejscu, inaczej niż uczestnicy innych WGS, wskazali na znaczenie współpracowników jako

znaczącego źródła wsparcia społecznego.

148

Tabela 16. Źródła wsparcia o najmniejszym znaczeniu dla badanych uczestników wirtualnych grup samopomocowych. Źródło: opracowanie własne.

Nazwa wirtualnej grupy samopomocowej

www.akcjasos.pl

www.forum

.gejow

o.pl

www.kobiety-

kobietom

.com

www.przyjaciele.org

www.schizofrenia.evot.or

g

www.ofon.net

www.forum

.niebieskalinia

.pl

I miejsce (najwięcej wskazań negatywnych)

instytucje/ organizacje 36%

Inni ludzie 38%, instytucje/ organizacje 38%

Instytucje/ organizacje 57%


instytucje/ organizacje 23%, inni ludzie 23%

Inni ludzie 26%

Inni ludzie 34%

II miejsce

Współpracownicy 28%


Inni ludzie 27%, WGS 27%

Inni ludzie 39%


Współpracownicy 17%, małżonek/ małżonka, partner/ partnerka 17%

Rodzina 30%, współpracownicy 30%, WGS 30%

III miejsce

Inni ludzie 24%, małżonek/ małżonka, partner/ partnerka 24%

WGS 19% Rodzina 22%

Rodzina 30%

Przyjaciele 17%


małżonek/ małżonka, partner/ partnerka 27%

W odniesieniu do danych przedstawionych w powyższej tabeli należy przede wszystkim

zauważyć, że jako źródło wsparcia społeczenego o najmniejszym znaczeniu dla badanych osób

stygmatyzowanych społecznie najczęściej występują instytucje/organizacje, czyli pomoc

profesjonalistów, którzy funkcjonują właśnie w celu udzielania pomocy osobom potrzebującym.

W pięciu (www.akcjasos.pl, www.forum.gejowo.pl, www.kobiety-kobietom.com,

www.przyjaciele.org, www.schizofrenia.evot.org) na siedem badanych wirtualnych grup

samopomocowych znajdują się one na pierwszym, niechlubnym miejscu jako źródło wsparcia

społecznego, które nigdy w ciągu roku nie udzieliło badanym osobom pomocy. Osoby

niepełnosprawne fizycznie umieszczają isntytucje/organizacje na trzecim miejscu, co wskazuje na

to, że mimo wszystko to źródło wsparcia jest popularniejsze niż inni ludzie, współpracownicy czy

nawet żona/mąż, partner/partnerka. Wśród uczestników www.forum.niebieskalinia.pl

149

instytucje/organizacje w ogóle się nie pojawiają. W tym miejscu wart zauważenia wydaje się fakt,

że uczestnicy wirtualnej grupy samopomocowej www.ofon.net, czyli osoby niepełnosprawne oraz

uczestnicy www.forum.niebieskalinia.pl czyli ofiary przemocy domowej w porównaniu z innymi

badanymi przypisują insytucjom/organizacjom dość duże znaczenie jako źródła wsparcia

społecznego. 69% osób badanych przynależnych do grupy www.ofon.net twierdzi, że w ostatnim

roku bardzo często/czasami uzyskało wsparcie od instytucji/organizacji do tego przeznaczonych. Te

same odpowiedzi zaznaczyło 58% ofiar przemocy domowej (użytkownicy

www.forum.niebieskalinia.pl). Taka różnica pomiędzy wskazaniami osób badanych z tych dwóch

wirtualnych grup samopomocowych w porównaniu z oceną pozostałych osób badanych może

wynikać z charakteru problemu tychże osób, a także z faktu, że w przypadku obu w.w. stygmatów

łatwiej jest zweryfikować, jaka instytucja jest w stanie udzielić pomocy. Właśnie w tych dwóch

obszarach oferta instytucji/organizacji pomocowych jest szczególnie popularna i funkcjonuje na

dość dobrym poziomie (zapewne ze względu na rodzaj oczekiwanego wsparcia: często pomoc

materialna) w przeciwieństwie do np. grupy niedoszłych samobójców, którym trudniej jest znaleźć

"właściwe", rzeczywiście pomocowe miejsce, ponieważ korzystanie z "ogólnotematycznych"

poradni może wiązać się z ryzykiem trafienia na osobę niekompetentną i/lub odrzucenia. To jednak

nie zmienia faktu, że większość badanych osób będących użytkownikami różnych wirtualnych grup

samopomocowych i potrzebujących wsparcia społecznego nie może na nie liczyć ze strony

instytucji i organizacji, które za cel swojej działalności stawiają pomoc takim właśnie osobom. W

tym miejscu mowa również o pomocy profesjonalistów, tj.: psychologów, psychiatrów,

pracowników pomocy społecznej itd. Jak wynika z udzielonych odpowiedzi na te osoby, jako

przedstawicieli instytucji/organizacji osoby społecznie stygmatyzowane również nie mogą lub

z pewnych względów nie chcą liczyć.

W omawianej tabeli pojawiają się również wirtualne grupy samopomocowe. Jednak procentowy

udział wskazań negatywnych w porównaniu z pozytywnymi (tabela 15) pozwala na

nieprzypisywanie znaczącej uwagi tym wskazaniom. Jednak warto zwrócić uwagę na to, że zgodnie

z deklaracjami respondentów osoby z najbliższego otoczenia, tj.: małżonek/małżonka czy

partner/partnerka nie stanowią dla nich znaczącego źródła wsparcia społecznego w sytuacji, w

której się znajdują (te źródła wsparcia nie pojawiają się w ogóle w tabeli nr 15). Widoczna jest

nawet odwrotna tendencja (tabela 16), gdzie te osoby uważane są za takie, które w ostatnim roku

nigdy nie udzieliły badanych osobom pomocy. Trzeba jednak zauważyć, że niemal 49% badanych

w pytaniu 6 zaznaczyło przy odpowiedzi małżonek/małżonka czy partner/partnerka opcję nie

dotyczy, co może wskazywać na to, jak już wcześniej wspominałam, że niemal 50% badanych nie

jest w żadnym formalnym/nieformalnym związku. Jedynie ten fakt może wpłynąć wyjaśniająco na

150

ujawnioną tendencję. Mimo wszystko, przykre jest to, że osoby badane znajdujące się w sytuacji

stygmatyzacji społecznej nie mogą liczyć na wsparcie, pomoc swoich partnerów.

Zaprezentowane powyżej dane oraz ich analiza pozwala również udzielić odpowiedzi na kolejne

pytanie badawcze, tj: Jaki jest udział wsparcia społecznego otrzymywanego przez osoby

stygmatyzowane w wirtualnych grupach samopomocowych w stosunku do innych, potencjalnych

źródeł wsparcia? Odpowiedź na to pytanie pojawiła się już wcześniej. Konkludując można jedak

stwierdzić, w oparciu o zaprezentowane powyżej wnioski, że udział wsparcia społecznego

otrzymywanego w wirtualnych grupach samopomocowych przez osoby badane, a więc

stygmatyzowane społecznie jest znaczący w stosunku do innych źródeł wsparcia. Jest on

porównywalny, bardzo zbliżony z poziomem wsparcia społecznego otrzymywanego od

przyjaciół/znajomych oraz od rodziny. Wirtualne grupy samopomocowe znajdują się w grupie

trzech (właśnie obok przyjaciół/znajomych oraz rodziny) najbardziej znaczących źródeł wsparcia

społecznego badanych osób.

Kolejne, 9 pytanie dotyczyło określenia/ zaznaczenia, na czym polegało wsparcie społeczne

otrzymane od osób/grup/instytucji. Jest to pytanie o rodzaj wsparcia społecznego. W tym celu w

tabeli zostały zapisane przejawy czterech rodzajów wsparcia społecznego (zgodnie z założeniami

badań):

- wsparcie emocjonalne: okazywanie mi pozytywnych uczuć i zrozumienia, troszczenie się o

mnie, zainteresowaniu moimi problemami, motywowanie mnie do działania, dodawaniu otuchy;

- wsparcie informacyjne: dzielenie się własnym doświadczeniem, dawanie informacji zwrotnej o

skuteczności podejmowanych przeze mnie działań;

- wsparcie instrumentalne: proponowanie możliwych rozwiązań problemu/sytuacji, udzielanie

rad / wskazówek, informowanie o konkretnych źródłach, miejscach, gdzie mogę uzyskać pomoc;

- wsparcie materialne: udzielanie konkretnej pomocy materialnej/ rzeczowej/ finansowej.

151

Tabela 17. Źródła wsparcia społecznego oraz jego przejawy (rodzaje)wg respondentów, źródło: opracowanie własne.

c.d. Tabela 17. Źródła wsparcia społecznego oraz jego przejawy (rodzaje)wg respondentów, źródło: opracowanie własne.

152

Wyniki uzyskane w tym pytaniu pozwalają udzielić odpowiedzi na pytanie badawcze Jakie są

rodzaje wsparcia społecznego otrzymywanego przez osoby stygmatyzowane – uczestników

wybranych wirtualnych grup samopomocowych? (wirtualne grupy samopomocowe i inne źródła)?

W oparciu o analizę wskazań respondentów można stwierdzić, że uczestnicy wirtualnych grup

samopomocowych – osoby stygmatyzowane otrzymują z różnych źródeł cztery, wyróżnione rodzaje

wsparcia społecznego, tj.: wsparcie emocjonalne, informacyjne, instrumentalne oraz materialne.

Jednak analiza odpowiedzi na omawiane pytanie 9 (pytanie o rodzaj wsparcia społecznego

otrzymanego od osób/grup/instytucji) pozwala również odpowiedzieć na kolejny problem

badawczy: Czy i jakie występują różnice w rodzajach otrzymywanego wsparcia w zależności od

jego źródła? A także, w konsekwencji: Jakie źródła wsparcia społecznego odgrywają znaczącą rolę

w przekazywaniu osobom badanym określonego rodzaju wsparcia (w. emocjonalnego,

informacyjnego, instrumentalnego i materialnego)? Jakie rodzaje wsparcia społecznego badane

osoby otrzymują najczęściej z poszczególnych źródeł wsparcia?

Zdecydowanie można zauważyć, że występują różnice w rodzajach otrzymywanego wsparcia w

zależności od jego źródła. To znaczy, że badane osoby z różnych źródeł otrzymują zróżnicowane

rodzaje wsparcia społecznego. Poniżej zaprezentuję występujące w tym obszarze różnice.

Tabela 18. Rodzaj wsparcia społecznego oraz źródło wsparcia społecznego. Źródło: opracowanie własne.

Rodzaj wsparcia społecznego/ rodzaj źródła

Wsparcie emocjonalne (liczba wskazań/zaznaczeń)

Wsparcie informacyjne (liczba wskazań/zaznaczeń)

Wsparcie instrumentalne (liczba wskazań/zaznaczeń)

Wsparcie materialne (liczba wskazań/zaznaczeń)

małżonek/małżonka, partner/partnerka

200 96 88 41

rodzina 321 161 141 97

przyjaciele/znajomi

349 176 148 25

współpracownicy 75 60 46 5

inni ludzie 91 74 59 7

instytucje/ organizacje

68 61 126 24

wirtualne grupy samopomocy

234 204 205 4

Powyższa tabela prezentuje zależność pomiędzy rodzajem wsparcia społecznego, a rodzajem

źródła tego wsparcia wg deklaracji osób badanych z wybranych siedmiu wirtualnych grup

samopomocowych. Liczby zawarte w tabeli stanowią sumę wskazań/zaznaczeń przejawów czterech

153

rodzajów wsparcia społecznego456 Żółte zaznaczenie oznacza liczbę, która wskazuje, z jakiego

źródła badane osoby uzyskują najwięcej wsparcia emocjonalnego, wsparcia informacyjnego,

wsparcia instrumentalnego oraz materialnego. Te liczby stanowią zatem odpowiedź na pytanie

badawcze: Jakie źródła wsparcia społecznego odgrywają znaczącą rolę w przekazywaniu osobom

badanym określonego rodzaju wsparcia (w. emocjonalnego, informacyjnego, instrumentalnego i

materialnego)? Natomiast pogrubienie oznacza te liczby, które wskazują na rodzaj wsparcia

społecznego, który jest otrzymywany najczęściej z danego źródła. Liczby pogrubione stanowią

zatem odpowiedź na pytanie badawcze: Jakie rodzaje wsparcia społecznego badane osoby

otrzymują najczęściej z poszczególnych źródeł wsparcia? W oparciu o powyższe założenia

interpretacyjne oraz dane przedstawione w tabeli nr 18 w odpowiedzi na powyższe pytania

badawcze można zauważyć, że:

1. Znaczące źródła określonych rodzajów wsparcia społecznego wg deklaracji

respondentów to:

- wsparcie emocjonalne: przyjaciele/znajomi (największa liczba wskazań), następnie rodzina oraz

wirtualne grupy samopomocowe;

- wsparcie informacyjne – wirtualne grupy samopomocowe (największa liczba wskazań), następnie

przyjaciele/znajomi oraz rodzina;

- wsparcie instrumentalne – wirtualne grupy samopomocowe (największa liczba wskazań),

następnie przyjaciele/znajomi oraz rodzina;

- wsparcie materialne – rodzina (największa liczba wskazań), następnie małżonek/małżonka,

partner/partnerka oraz na końcu przyjaciele/znajomi i instytucje/organizacje (zbliżona liczba

wskazań).

Zaprezentowane powyżej dane pozwalają wysnuć wniosek, że najwięcej wsparcia

emocjonalnego osoby badane otrzymują od przyjaciół/znajomych. Na wsparcie informacyjne

i instrumentalne najbardziej mogą liczyć od wirtualnych grup samopomocowych, a wsparcie

materialne najczęściej uzyskują od rodziny. Takie wyniki są jak najbardziej zgodne

z przypuszczeniami – wirtualne grupy samopomocowe pełnią, zgodnie z deklaracjami

respondentów, najważniejszą rolę w kwestii dzielenia się własnym doświadczeniem, dawania

informacji zwrotnej o skuteczności podejmowanych działań, a także proponowania możliwych

rozwiązań problemów, udzielania rad/wskazówek, informowania o konkretnych miejscach,

źródłach, gdzie można poszukiwać, uzyskać pomoc. Wydaje się to oczywiste, gdyż jedynie osoby,

które są w podobnej sytuacji, mają takie same doświadczenia mogą udzielić tych dwóch rodzajów

wsparcia społecznego. To właśnie inni uczestnicy wirtualnej grupy samopomocowej będą

najbardziej rzetelnym źródłem informacji oraz wskazówek, jak poradzić sobie z danym problemem.

456 Por. strona poprzednia.

154

Trzeba jednak zaznaczyć, że wirtualne grupy odgrywają znaczącą rolę, jak wynika z tabeli 18, także

w przekazywaniu swoim użytkownikom wsparcia emocjonalnego, choć tutaj dominują jednak

przyjaciele/znajomi. Co do kwestii wsparcia materialnego, wyniki również nie są zaskakujące –

badani deklarują, że pomaga im w ten sposób przede wszystkim rodzina, małżonkowie/partnerzy,

ale również instytucje/organizacje i przyjaciele. Wirtualne grupy samopomocowe nie są źródłem

tego rodzaju wsparcia społecznego.

2. Dominujący rodzaj wsparcia społecznego w danym źródle wsparcia społecznego wg

deklaracji respondentów to:

− małżonek/małżonka, partner/partnerka – wsparcie emocjonalne;

− rodzina – wsparcie emocjonalne;

− przyjaciele – wsparcie emocjonalne;

− współpracownicy – wsparcie emocjonalne;

− inni ludzie – wsparcie emocjonalne;

− instytucje/organizacje – wsparcie instrumentalne;

− wirtualne grupy samopomocowe – wsparcie emocjonalne.

Jak pokazują przedstawione powyżej zależności niemal każde ze źródeł wsparcia społecznego osób

badanych udziela im, w ich opinii, w przeważającym stopniu przede wszystkim wsparcia

emocjonalnego. Wyjątek stanowią instytucje/organizacje, gdzie dominującym rodzajem wsparcia

otrzymywanym przez badanych jest wsparcie instrumentalne, co nie dziwi ze względu na charakter

działalności tego rodzaju instytucji i organizacji.

Warto zwrócić uwagę na jeszcze inne informacje, które prezentuje tabela 17 ilustrująca rozkład

odpowiedzi na pytanie 9 (pytanie o rodzaj wsparcia społecznego otrzymanego od

osób/grup/instytucji). Jak zostało przedstawione powyżej, każdemu rodzajowi wsparcia

społecznego zostały przypisane jego przejawy. Analiza danych uzyskanych w omawianym pytaniu

pozwala zauważyć różnice pomiędzy różnymi przejawami wsparcia emocjonalnego,

informacyjnego, instrumentalnego457, które otrzymały, niezależnie od źródła, badane osoby.

Ilustruje to tabela nr 19. Jest to jednocześnie odpowiedź na pytanie badawcze: Które z przejawów

każdego z trzech rodzajów wsparcia społecznego: emocjonalnego, informacyjnego,

instrumentalnego badane osoby otrzymują najczęściej?

Spośród trzech przejawów wsparcia emocjonalnego najbardziej popularnym jest okazywanie

osobom badanym pozytywnych uczuć i zrozumienia. Ponadto z deklaracji respondentów wynika, że

w nieco mniejszym stopniu otrzymują wsparcie emocjonalne w formie motywowania do działania,

dodawania otuchy. Natomiast w najmniejszym stopniu wsparcie emocjonalne w stosunku do osób

457 Wsparcie materialne nie podlega analizie w tym zakresie ze względu na to, że jest tylko jeden jego przejaw i nie jest możliwe porównanie.

155

badanych przejawia się w troszczeniu się o osobę wspieraną, zainteresowaniu jej problemami.

Warto jednak zauważyć, że różnice w liczebności wskazań między tymi trzema przejawami

wsparcia emocjonalnego nie są znaczące, aczkolwiek pozwalają na ustalenie skali. W obszarze

wsparcia informacyjnego dominującym jego przejawem, który dotyczy osób badanych jest

dzielenie się własnym doświadczeniem. Natomiast, jak wynika z odpowiedzi respondentów,

z drugim przejawem wsparcia informacyjnego - dawanie informacji zwrotnej o skuteczności

podejmowanych przeze osobę wspieraną działań – badane osoby potrzebujące wsparcia

społecznego mają do czynienia znacznie rzadziej. Wsparcie instrumentalne częściej, zgodnie

z deklaracjami badanych, przejawia się w proponowaniu możliwych rozwiązań problemu/sytuacji,

udzielanie rad / wskazówek niż w postaci informowania o konkretnych źródłach, miejscach, gdzie

osoba wspierana może uzyskać pomoc.

Trudno dyskutować z uzyskanymi w tym obszarze wynikami, ponieważ niemożliwe jest

wartościowanie różnych przejawów trzech rodzajów wsparcia społecznego bez znajomości opinii

osób badanych na ten temat. Utrudnia to fakt subiektywnych oczekiwań osób badanych wobec

wsparcia społecznego, którego potrzebują i, które chciałyby otrzymać w zależności od sytuacji,

w której się znajdują. Może się bowiem okazać, że przedstawiony stan rzeczy jest stanem

oczekiwanym albo nie. Być może badane osoby stygmatyzowane przynależne do wybranych

wirtualnych grup samopomocowych wolałyby zamiast, np.: otrzymywać propozycje rozwiązań

danych sytuacji, rad dostać konkretne informacje o źródłach, gdzie mogą uzyskać namacalną

pomoc. Jednak przeprowadzone badanie nie daje podstaw do wysnuwania takich wniosków. Aby

obraz tej sytuacji mógł być pełny, należałoby zapytać osoby badane o ich oczekiwania względem

różnych przejawów analizowanych rodzajów wsparcia społecznego. Nie ulega jednak

wątpliwościom fakt, że przedstawione powyżej dane i wnioski z analizy mają znaczenie w badanym

obszarze, gdyż wskazują nie tylko na otrzymane przez osoby badane rodzaje wsparcia społecznego,

ale pozwalają również szczegółowo przyjrzeć się ich konkretnym przejawom.

156

Tabela 19. Różnice w otrzymywanych przejawach wsparcia społecznego wg respondentów. Źródło: opracowanie własne.

Rodzaj wsparcia społecznego

Przejawy wsparcia społecznego

Liczba wskazań

okazywaniu mi pozytywnych uczuć i zrozumienia

469

troszczeniu się o mnie, zainteresowaniu moimi problemami,

412 Wsparcie emocjonalne

motywowaniu mnie do działania, dodawaniu otuchy;

457

dzieleniu się własnym doświadczeniem,

524

Wsparcie informacyjne dawaniu informacji zwrotnej o skuteczności podejmowanych przeze mnie działań;

308

proponowaniu możliwych rozwiązań problemu/sytuacji, udzielanie rad / wskazówek

471

Wsparcie instrumentalne informowaniu o konkretnych źródłach, miejscach, gdzie mogę uzyskać pomoc;

342

Odpowiedzi na pytanie 9 ankiety badawczej (pytanie o rodzaj wsparcia społecznego

otrzymanego od osób/grup/instytucji), które prezentuje tabela nr 17 pozwalają dodatkowo zauważyć

różnice pomiędzy przejawami wsparcia emocjonalnego, informacyjnego, instrumentalnego458, które

otrzymały badane osoby w zależności od źródła wsparcia społecznego. To znaczy, że w zależności

od źródła wsparcia społecznego badane osoby mogły w różnym stopniu otrzymać konkretne

przejawy danego rodzaju wsparcia społecznego. Jak wynika z analizy wspomnianego obszaru te

różnice nie są znaczące, wydaje się jednak, że są warte zauważenia.

Otóż, w zakresie wsparcia emocjonalnego z większości źródeł (małżonkowie/partnerzy,

przyjaciele/znajomi, współpracownicy, inni ludzie, wirtualne grupy samopomocy) badane osoby

otrzymały to wsparcie głównie w formie okazywania im pozytywnych uczuć i zrozumienia.

Z instytucji/organizacji osoby badane otrzymały wsparcie emocjonalne głównie w formie

458 Wsparcie materialne nie podlega analizie w tym zakresie ze względu na to, że jest tylko jeden jego przejaw i nie jest możliwe porównanie.

157

motywowania do działania, dodawania otuchy. Natomiast ze strony rodziny wsparcie emocjonalne

przejawiało się w troszczeniu się o osobę wspieraną, zainteresowaniu jej problemami.

W obszarze wsparcia informacyjnego nie odnajduje się istotnych różnić pomiędzy przejawami

wsparcia a jego źródłem. Z niemal wszystkich źródeł badane osoby otrzymały najwięcej wsparcia,

które przejawiało się w dzieleniu się własnym doświadczeniem. Wyjątek stanowią tutaj

instytucje/organizacje, które wsparcie informacyjne zaoferowały przede wszystkim w formie

dawania informacji zwrotnej o skuteczności podejmowanych przez osobę wspieraną działań.

Wsparcie instrumentalne w większości źródeł przejawiało się, zgodnie z deklaracjami

respondentów, w proponowaniu możliwych rozwiązań problemu/sytuacji, udzielaniu rad/

wskazówek. Wyjątek stanowią dwa źródła wsparcia społecznego: inni ludzie oraz

instytucje/organizacje, od których osoby badane otrzymały wsparcie instrumentalne przejawiające

się w informowaniu o konkretnych źródłach, miejscach, gdzie osoba badana może uzyskać pomoc.

Jak wspominałam wyżej, różnice w tym obszarze nie są znaczące, jednak w związku z tym, że

występują, nie powinny zostać pominięte w analizie.

Dalsza analiza wyników uzyskanych w pytaniu 9 ankiety badawczej (pytanie o rodzaj wsparcia

społecznego otrzymanego od osób/grup/instytucji) pozwala odpowiedzieć na kolejne pytania

badawcze: W jaki sposób rodzaj wirtualnej grupy samopomocowej różnicuje rodzaj otrzymywanego

wsparcia społecznego przez jej uczestników (niezależnie od źródła)? oraz W jaki sposób rodzaj

wirtualnej grupy samopomocowej różnicuje źródła danego rodzaju wsparcia społecznego

otrzymywanego przez uczestników tejże grupy? W celu dokonania analizy danych, a w

konsekwencji odpowiedzi na powyższe pytania prezentuję tabele, które przedstawiają rodzaje

wsparcia oraz ich źródła w zależności od przynależności do wirtualnej grupy samopomocowej.

158

Tabela 20. Rodzaj wsparcia społecznego oraz źródło wsparcia społecznego – www.kobiety-kobietom.com, żródło: opracowanie własne.

Nazwa wirtualnej grupy samopomocowej: www.kobiety-kobietom.com

Rodzaj wsparcia społecznego/ źródło wsparcia społecznego






65 31 28 11

rodzina 59 43 32 20

przyjaciele/znajomi 79 36 33 5




8 8 12 0


26 30 30 0

SUMA 265 169 152 37

Tabela 21. Rodzaj wsparcia społecznego oraz źródło wsparcia społecznego – www.przyjaciele.org Źródło: opracowanie własne.

Nazwa wirtualnej grupy samopomocowej: www.przyjaciele.org







38 18 20 9

rodzina 47 24 22 21





3 5 9 3


56 29 30 0

SUMA 219 124 119 39

159

Tabela 22. Rodzaj wsparcia społecznego oraz źródło wsparcia społecznego – www.schizofrenia.evot.org Źródło: opracowanie własne.

Nazwa wirtualnej grupy samopomocowej: www.schizofrenia.evot.org







19 12 11 5

rodzina 50 27 24 18





17 9 24 6


36 38 34 0

SUMA 194 136 127 33

Tabela 23. Rodzaj wsparcia społecznego oraz źródło wsparcia społecznego – www.ofon.net, Źródło: opracowanie własne.

Nazwa wirtualnej grupy samopomocowej: www.ofon.net







22 11 9 7

rodzina 57 24 23 10





4 10 26 10


26 30 27 2

SUMA 190 119 127 34

160

Tabela 24. Rodzaj wsparcia społecznego oraz źródło wsparcia społecznego – www.forum.niebieskalinia.pl, Źródło: opracowanie własne.

Nazwa wirtualnej grupy samopomocowej: www.forum.niebieskalinia.pl







21 8 6 4

rodzina 36 17 10 8





15 13 28 2


38 28 31 1

SUMA 174 92 99 18

Tabela 25. Rodzaj wsparcia społecznego oraz źródło wsparcia społecznego – www.akcjasos.pl, Źródło: opracowanie własne.

Nazwa wirtualnej grupy samopomocowej: www.akcjasos.pl







26 10 7 4

rodzina 44 14 15 12





16 10 28 2


33 32 34 0

SUMA 190 113 117 27

161

Tabela 26. Rodzaj wsparcia społecznego oraz źródło wsparcia społecznego – www.forum.gejowo.pl, Źródło: opracowanie własne.

Nazwa wirtualnej grupy samopomocowej: www.forum.gejowo.pl







9 6 7 1

rodzina 28 12 15 8



inni ludzie 5 4 6 1


5 6 7 1


19 17 19 1

SUMA 106 79 81 15

W odpowiedzi na pytanie badawcze: W jaki sposób rodzaj wirtualnej grupy samopomocowej

różnicuje rodzaj otrzymywanego wsparcia społecznego przez jej uczestników (niezależnie od

źródła)? w oparciu o powyższe tabele można zauważyć (pole suma), co następuje:

• Niezależnie od przynależności do wirtualnej grupy samopomocowej dominującym rodzajem

wsparcia społecznego, który otrzymują użytkownicy każdej z badanych grup (ze wszystkich

źródeł) jest wsparcie emocjonalne. Może to wskazywać na fakt, że wsparcie emocjonalne jest

rodzajem wsparcia społecznego, które jest najbardziej pożądane przez osoby stygmatyzowane

społecznie niezależnie od stygmatu, który posiadają. Jest ono prawdopodobnie najważniejszym

rodzajem wsparcia, którego badane osoby poszukują i który otrzymują niezależnie od sytuacji,

w której się znajdują, problemu, doświadczeń itd. Może to również oznaczać, że wsparcie

emocjonalne jest podstawowym rodzajem wsparcia, który oferują źródła wsparcia społecznego.

• Niezależnie od przynależności do wirtualnej grupy samopomocowej rodzajem wsparcia

społecznego, który otrzymują użytkownicy każdej z badanych grup (ze wszystkich źródeł) w

najmniejszym zakresie jest wsparcie materialne. Ta prawidłowość może wskazywać na fakt, że

wsparcie materialne jest rodzajem wsparcia najtrudniej dostępnym i oferowanym dla osób

społecznie stygmatyzowanych, chociaż, w przypadku niektórych rodzajów stygmatów, może

być to wsparcie bardzo potrzebne, np.: ofiary przemocy domowej mogą potrzebować tego

rodzaju wsparcia dla uniezależnienia się od agresora, osoby niepełnosprawne mogą ubiegać się

o rentę, dofinansowanie do szkoleń umożliwiających podjęcie pracy itp. Pewne grupy osób

stygmatyzowanych mogą zatem potrzebować wsparcia materialnego, ale niestety nie otrzymują

162

go, inni stygmatyzowani (np.: osoby homoseksualne – pomijając indywidualne sytuacje

życiowe) w kontekście swojego stygmatu mogą w ogóle nie ubiegać się o ten rodzaj wsparcia i

dlatego go nie otrzymują.

• Zróżnicowana jest natomiast kwestia wsparcia informacyjnego oraz wsparcia instrumentalnego,

którego otrzymywanie zależy od przynależności do wirtualnej grupy samopomocowej. Ta

zależność przedstawia się następująco:

- wsparcie informacyjne jest drugim z kolei (po wsparciu emocjonalnym) rodzajem otrzymywanego

wsparcia społecznego wśród uczestników następujących wirtualnych grup samopomocowych:

www.kobiety-kobietom.com, www.przyjaciele.org, www.schizofrenia.evot.org

- wsparcie instrumentalne jest drugim z kolei (po wsparciu emocjonalnym) rodzajem

otrzymywanego wsparcia społecznego wśród uczestników następujących wirtualnych grup

samopomocowych: www.ofon.net, www.forum.niebieskalinia.pl, www.akcjasos.pl,


- wsparcie informacyjne jest trzecim z kolei (po wsparciu emocjonalnym i instrumentalnym)

rodzajem otrzymywanego wsparcia społecznego wśród uczestników następujących wirtualnych

grup samopomocowych: www.ofon.net, www.forum.niebieskalinia.pl, www.akcjasos.pl,


- wsparcie instrumentalne jest trzecim z kolei (po wsparciu emocjonalnym i informacyjnym)

rodzajem otrzymywanego wsparcia społecznego wśród uczestników następujących wirtualnych

grup samopomocowych: www.kobiety-kobietom.com, www.przyjaciele.org,


Jak wskazują zaprezentowane powyżej wnioski z analizy wśród badanych wirtualnych grup

samopomocowych istnieją takie, których użytkownicy otrzymują w większym stopniu wsparcie

informacyjne niż wsparcie instrumentalne i odwrotnie. Jak się okazało wsparcie informacyjne

z różnych źródeł w dość znaczącym stopniu (bardziej niż wsparcie instrumentalne) otrzymują

lesbijki, niedoszli samobójcy oraz osoby chore na schizofrenię i ich rodziny. Ma to zapewne

związek z sytuacją, w której znajdują się badane osoby przynależne do wymienionych wirtualnych

grup samopomocowych. Szczególnie ważne w tych przypadkach wydaje się właśnie dzielenie się

własnym doświadczeniem, przekazywanie informacji zwrotnej o skuteczności podejmowanych

działań, co stanowi przejawy wsparcia informacyjnego. Natomiast wsparcie instrumentalne

otrzymują w znaczącym stopniu osoby niepełnosprawne, ofiary przemocy domowej, osoby

uzależnione i współuzależnione oraz geje. Ten fakt wydaje się również uzasadniony z perspektywy

specyfiki wirtualnych grup samopomocowych i problemów, które dotyczą wymienionych grup

163

badanych.459 Zarówno osoby niepełnosprawne, ofiary przemocy domowej, jak i osoby uzależnione i

współuzależnione od alkoholu mogą bardziej potrzebować i poszukiwać możliwych rozwiązań

problemu/sytuacji, rad/wskazówek, informacji o konkretnych źródłach, miejscach, gdzie mogą

uzyskać pomoc niż np.: dzielenia się własnym doświadczeniem. Wymienione grupy osób badanych

znajdują się w sytuacjach wymagających podejmowania konkretnych działań, prezentowania

określonych zachowań, gdyż to właśnie w ten sposób mogą rozwiązać problemy, poprawić swoje

samopoczucie, pozbywać się stygmatu. Jedyną wątpliwość budzi obecność w tej grupie gejów,

którzy, jak się okazało, odmiennie niż lesbijki otrzymują więcej wsparcia instrumentalnego niż

informacyjnego. Może mieć to jednak związek ze specyfiką tej grupy homoseksualnej, co ma

również swoje odniesienie w analizie treści Forum gejów, gdzie widoczna jest potrzeba

i poszukiwania wsparcia instrumentalnego w celu „poradzenia sobie” z sytuacją homoseksualizmu,

który jest stygmatyzujący.

Przedstawione powyżej zestawienia tabelaryczne pozwalają na udzielenie odpowiedzi również

na kolejne pytanie badawcze: W jaki sposób rodzaj wirtualnej grupy samopomocowej różnicuje

źródła danego rodzaju wsparcia społecznego otrzymywanego przez uczestników tejże grupy? Otóż,

jak wskazują pogrubione liczby w tabelach nr 20 – 26:

− osoby badane przynależne do wirtualnej grupy samopomocowej www.kobiety-

kobietom.com (grupa dla lesbijek) najwięcej wsparcia emocjonalnego otrzymują od

przyjaciół/znajomych, najwięcej wsparcia informacyjnego otrzymują od rodziny, najwięcej

wsparcia instrumentalnego otrzymują od przyjaciół/znajomych, a najwięcej wsparcia

materialnego ponownie od rodziny.

− osoby badane przynależne do wirtualnej grupy samopomocowej www.przyjaciele.org

(niedoszli samobójcy i ich rodziny) najwięcej wsparcia emocjonalnego, informacyjnego

oraz instrumentalnego otrzymują od wirtualnej grupy samopomocowej, natomiast najwięcej

wsparcia materialnego otrzymują od rodziny.

− osoby badane przynależne do wirtualnej grupy samopomocowej www.schizofrenia.evot.org

(osoby chore na schizofrenię i ich rodziny) najwięcej wsparcia emocjonalnego otrzymują od

rodziny, najwięcej wsparcia informacyjnego i instrumentalnego otrzymują od wirtualnej

grupy samopomocowej, a najwięcej wsparcia materialnego otrzymują ponownie od rodziny.

− osoby badane przynależne do wirtualnej grupy samopomocowej www.ofon.net (osoby

niepełnosprawne) najwięcej wsparcia emocjonalnego otrzymują w takim samym stopniu od

rodziny i przyjaciół/znajomych, najwięcej wsparcia informacyjnego i instrumentalnego

otrzymują od wirtualnej grupy samopomocowej, natomiast najwięcej wsparcia materialnego

otrzymują od rodziny oraz instytucji/organizacji.

459 Por. rozdział I.

164

− osoby badane przynależne do wirtualnej grupy samopomocowej

www.forum.niebieskalinia.pl (ofiary przemocy domowej) najwięcej wsparcia

emocjonalnego, informacyjnego, instrumentalnego otrzymują od wirtualnej grupy

samopomocowej, natomiast najwięcej wsparcia materialnego otrzymują od rodziny.

− osoby badane przynależne do wirtualnej grupy samopomocowej www.akcjasos.pl

(alkoholicy i osoby współuzależnione) najwięcej wsparcia emocjonalnego otrzymują w

równym stopniu od rodziny i przyjaciół/znajomych, najwięcej wsparcia informacyjnego i

instrumentalnego otrzymują od wirtualnej grupy samopomocowej, a najwięcej wsparcia

materialnego od rodziny.

− osoby badane przynależne do wirtualnej grupy samopomocowej www.forum.gejowo.pl

(geje) najwięcej wsparcia emocjonalnego i informacyjnego otrzymują od

przyjaciół/znajomych, najwięcej wsparcia instrumentalnego otrzymują w takim samym

stopniu od przyjaciół/znajomych oraz wirtualnej grupy samopomocowej, a najwięcej

wsparcia materialnego otrzymują od rodziny.

W oparciu o powyższe wnioski z analizy należy stwierdzić, że:

− źródła wsparcia materialnego nie zmieniają się w zależności od przynależności do wirtualnej

grupy samopomocowej. Podstawowym źródłem tego rodzaju wsparcia jest rodzina. Tylko

w przypadku osób niepełnosprawnych są to w takim samym stopniu, obok rodziny,

instytucje/organizacje.

− Źródła wsparcia emocjonalnego różnią się następująco w zależności od przynależności osób

badanych do wirtualnej grupy samopomocowej:

- rodzina stanowi podstawowe źródło wsparcia emocjonalnego dla osób chorych na schizofrenię

i ich rodzin, osób niepełnosprawnych, dla osób uzależnionych i współuzależnionych.

- przyjaciele/znajomi stanowią podstawowe źródło wsparcia emocjonalnego dla lesbijek, osób

niepełnosprawnych, dla osób uzależnionych i współuzależnionych oraz dla gejów.

- wirtualne grupy samopomocowe stanowią podstawowe źródło wsparcia emocjonalnego dla osób,

które próbowały popełnić samobójstwo, dla ofiar przemocy domowej.

- pozostałe źródła wsparcia nie są znaczące w obszarze wsparcia emocjonalnego.

− Źródła wsparcia informacyjnego różnią się następująco w zależności od przynależności osób

badanych do wirtualnej grupy samopomocowej:

- rodzina stanowi podstawowe źródło wsparcia informacyjnego dla lesbijek;

- przyjaciele/znajomi stanowią podstawowe źródło wsparcia informacyjnego dla gejów;

- wirtualne grupy samopomocowe stanowią podstawowe źródło wsparcia informacyjnego dla osób,

które próbowały popełnić samobójstwo, schizofreników i ich rodzin, niepełnosprawnych ruchowo,

ofiar przemocy domowej, osób uzależnionych i współuzależnionych od alkoholu;

165

- pozostałe źródła wsparcia nie są znaczące w obszarze tego rodzaju wsparcia.

− Źródła wsparcia instrumentalnego różnią się następująco w zależności od przynależności

osób badanych do wirtualnej grupy samopomocowej:

- przyjaciele/znajomi stanowią podstawowe źródło wsparcia instrumentalnego dla lesbijek i gejów;

- wirtualne grupy samopomocowe stanowią podstawowe źródło tego rodzaju wsparcia dla

pozostałych grup, czyli dla osób, które próbowały popełnić samobójstwo, schizofreników i ich

rodzin, niepełnosprawnych ruchowo, ofiar przemocy domowej, osób uzależnionych

i współuzależnionych od alkoholu;

- pozostałe źródła wsparcia nie są znaczące w obszarze tego rodzaju wsparcia.

Przedstawione powyżej wyniki analiz pozwalają na wyciągniecie wniosku, że przynależność do

wirtualnych grup samopomocowych różnicuje w pewien sposób (przedstawiony powyżej) źródła

rodzajów wsparcia społecznego uzyskiwane przez ich uczestników – osoby badane. Dziwić może

fakt, że rodzina stanowi podstawowe źródło wsparcia dla badanych lesbijek. Wydaje się, że stoi to

w sprzeczności z powszechnymi poglądami, a także z literaturą przedmiotu.460 Być może jednak

grupa badanych lesbijek właśnie w rodzinie upatruje źródło wsparcia. Ponadto warto zauważyć, że,

pomimo różnic w tym zakresie, wirtualne grupy samopomocowe stanowią znaczące źródło

wsparcia, szczególnie informacyjnego i instrumentalnego, dla większości grup badanych. Stanowi

to o ogromnym znaczeniu tego rodzaju źródła wsparcia społecznego w sytuacji stygmatyzacji

społecznej, niemal niezależnie od rodzaju stygmatu.

W analizowanej ankiecie badawczej umieszczone zostały również dwa pytania otwarte. Pierwsze

z nich dotyczyło powodów poszukiwania przez osoby badane pomocy/wsparcia społecznego w

wirtualnej grupie samopomocowej, natomiast w drugim respondenci byli pytani o odczuwane

dodatkowe, obok wsparcia społecznego, korzyści wynikające z udziału w wirtualnej grupie

samopomocowej.

W pierwszej kolejności przedstawię wyniki uzyskane w pytaniu o powody poszukiwania

pomocy/wsparcia właśnie w wirtualnych grupach samopomocowych. Przedstawione poniżej wyniki

i wnioski stanowią jednocześnie odpowiedź na pytanie badawcze: Jakie są powody poszukiwania

wsparcia społecznego w wirtualnych grupach samopomocowych przez osoby stygmatyzowane?

W związku z otwartym charakterem pytania, uzyskane odpowiedzi zostały niejako pogrupowane,

przyporządkowane pewnym szerszym obszarom, zakresom, w celu ich lepszego zaprezentowania.

Na podstawie analizy uzyskanych odpowiedzi można zatem wyróżnić następujące zakresy

powodów poszukiwania wsparcia, pomocy w badanych grupach samopomocowych461:

460 Por. M. Rusarczyk, Stygmatyzowali homoseksualiści – przykład lesbijek, w: E. Czykwin, M. Rusarczyk (red.), Gorsi Inni – badania, Białystok 2008, s. 197 461 Wszystkie zawarte tu cytaty pochodzą z wypowiedzi udzielonych przez respondentów w arkuszach ankiety prowadzonych badań. Została w nich zachowana oryginalna pisownia i interpunkcja.

166

Ι. Badane osoby bardzo często podawały jako powód poszukiwania pomocy w wirtualnych

grupach samopomocowych, korzystania z tej „oferty”, potrzebę zrozumienia, wsparcia,

pomocy – to grupa powodów bardzo oczywistych, o charakterze podstawowym

w kontekście prezentowanych badań. Oto przykłady wypowiedzi badanych osób:

− Jak sam sobie nie mogę pomóc to mogę szukać pomocy u ludzi z podobnymi

doświadczeniami, bo oni przynajmniej mnie rozumieją i mają wiedzę jak zaradzić

chorobie;

− Ktoś mógł mieć podobny problem do mojego, który został poruszony, mogę z tego

skorzystać, jeśli nie, zakładam swój temat i mogę liczyć na odpowiedź, radę;

− To bardzo pomaga zwłaszcza jeśli nie chce się odwiedzać psychologów czy innych

poradni;

− Ciekawość doświadczeń innych osób w podobnej sytuacji (kobiet

nieheteroseksualnych), możliwość korzystania z tych doświadczeń;

− Szukałam kogoś, kto rozumie to co czuję i nie będzie zdziwiony moim sposobem

myślenia;

− Potrzeba wsparcia. Od 6 lat jestem okłamywana przez partnera i sobie nie radzę z

tym nie mogę znaleźć wyjścia z tej sytuacji;

− Poznanie jak inni radzą sobie z podobnymi problemami;

− Podobne przeżycia, Chęć skorzystania z doświadczenia życiowego innych, Brak

uprzedzeń;

− Spotykam tam ludzi, który mają podobne problemy do moich a więc nie czuję się

osamotniona ze swoim problemem. jak to się mówi „nie jestem z tym sama". Poza

tym ludzie, których tam spotykam doskonale mnie rozumieją z oczywistych powodów.

Potrafią doradzić i wskazują praktyczne rozwiązanie niektórych problemów oraz

dzielą się własnym doświadczeniem;

− Szukanie wsparcia, zrozumienia;

− szukanie wsparcia emocjonalnego, szukanie konkretnej porady rozwiązania sytuacji;

− Poszukiwanie akceptacji, zrozumienia, możliwość wymiany poglądów i porównanie

ich;

− potrzeba takiej pomocy.

Te powody były często wymieniane w kontekście odrzucenia, niezrozumienia przez społeczeństwo,

co nie dziwi ze względu na analizowaną problematykę i jest zgodne z literaturą przedmiotu.462

Takie wypowiedzi stanowią jednocześnie dowód na poparcie tez prezentowanych w pracy,

462 Por. rozdział I, rozdział III oraz rozdział III.2. niniejszej pracy.

167

dotyczących stygmatyzacji osób przynależnych do wybranych do badań wirtualnych grup

samopomocowych. Oto wybrane przykłady:

− próba znalezienia zrozumienia, akceptacji, poczucia przynależności do jakiejś grupy;

− odtrącenie innych osób; brak kontaktu bądź słaby kontakt w realnym świecie;

− z grupą mogę się dzielić tym, czym nie mogę z nikim innym; niezrozumienie przez ogół

społeczeństwa;

− Próba znalezienia zrozumienia, akceptacji, poczucia przynależności do jakiejś grupy;

− bezsilność wobec rzeczywistości; samotność, brak wsparcia;

− stres związany z nieakceptowaniem przez niektóre środowiska;

− Częsty brak zrozumienia społeczeństwa. Problemy które potrafi zrozumieć tylko część

społeczeństwa której one tez dotyczą; brak wsparcia ze strony najbliższych;

− brak wsparci ze strony instytucji do tego przeznaczonych;

− bezradność i niewiedza;

− Nie mam przyjaciół, chciałabym mieć gdzieś wsparcie, mieć z kim pogadać;

− Moje własne cierpienie przestaje być ciężarem niesionym samotnie. Wkroczenie w

bezpieczne środowisko grupy wsparcia to jak powrót do domu dla tych, którzy byli zbyt

długo wyizolowani z powodu swoich trudnych doświadczeń.

ΙΙ. Respondenci często jako powód poszukiwania pomocy podawali bezpośrednio swój problem,

chorobę, uzależnienie itp. oraz związane z tym konsekwencje, takie jak np.: samotność,

siedzenie w domu, niska samoocena, złe samopoczucie, różnego rodzaju bariery, które

uniemożliwiają „normalne” funkcjonowanie itp. Wypowiedzi tego rodzaju wskazują na

autodiagnozę, której dokonują badani, a przez to również autostygmatyzację. Poniżej prezentuję

przykłady takich wypowiedzi:

− Jestem w trakcie odkrywania swojej seksualności i dzięki korzystaniu z forum wiem że to co

się ze mną teraz dzieje to nie jest nic dziwnego;

− Próbowałam znaleźć pomoc po próbie samobójczej, ponadto pochodzę z rodziny

dysfunkcyjnej i cierpię na przewlekłą nerwicę;

− Jestem alkoholikiem, DDA, uzależniony od miłości, byłem molestowany w dzieciństwie.

Moje życie i moja rodzina to najlepszy powód szukania pomocy;

− Mało kontaktów z innymi ludźmi ze względu na niepełnosprawność ruchową;

− Przemoc w rodzinie i alkoholizm męża;

− Powodem było moje życie z zaburzonym partnerem, mężem, 22 lata małżeństwa. Agresywny,

dominujący, stosujący przemoc fizyczną i psychiczną. Nienawidzący swoich 2 synów od

zawsze, bicie ich i poniżanie, brak całkowitego z nimi kontaktu. Dzięki forum zrozumiałam

168

mechanizmy zachowania takiego człowieka i dowiedziałam się jak postępować w takiej

sytuacji, gdzie szukać pomocy, wymieniłam się doświadczeniem z innymi kobietami;

− Moja niepełnosprawność;

− współuzależnienie moje, alkoholizm męża;

− utrzymanie abstynencji od alkoholu i ostatnio nikotyny;

− Stany depresyjne i poczucie spieprzonego życia... ;

− Jestem DDA i DDP chcę być osobą niezależną, dojść do tego co dla mnie w życiu jest ważne

i odkryć samą siebie;

− Szukam tu często informacji o tym ,jak mogłabym pomóc mojemu niepełnosprawnemu

dziecku. Niestety takie instytucje jak PFRON lub inne często odmawiają pomocy z powodu

braku nakładów finansowych lub z innych przyczyn. W wirtualnej grupie często dostaję

wskazówki od innych ludzi co mam robić, by memu dziecku żyło się lepiej;

− myśli samobójcze; moja choroba;

− choruję na schizofrenię;

− problemy z pijącą i agresywną żoną;

− brak poczucia bezpieczeństwa spowodowany trudną sytuacją rodzinną;

− Jestem trzeźwiejącym alkoholikiem. Ważne jest dla mnie poznanie jak radzą sobie z tą

chorobą inni;

− Mój ojciec molestuje psychicznie głównie mamę, mniej nas ( mnie i siostry). Już nie dajemy

rady...;

− należę do mniejszości seksualnej;

− moja mama popełniła samobójstwo;

− nie radzę sobie z rzeczywistością, od lat zmagam się z depresją dlatego szukam zrozumienia

u innych ponieważ u rodziny go nie znajduję. czasami wystarczy, że ktoś mnie wysłucha, a

łatwiej jest mi mówić o swoich problemach jeśli jestem anonimowa. Poza tym, wchodząc na

forum np o depresji nie muszę się zastanawiać czy ktoś mnie zrozumie bo są tam osoby,

które przezywają to co ja bądź podobnie.

III. Kolejna grupa powodów podawanych przez respondentów to przejawy różnych rodzajów

wsparcia, które badani uzyskują w wyniku przynależności do wirtualnej grupy samopomocowej.

W części ankiet w tym miejscu pojawiły się odpowiedzi z pytania 9 o rodzaj wsparcia społecznego

otrzymanego od osób/grup/instytucji. Badane osoby podają zatem za powód to, co „dostają” od

grupy, w jaki sposób uczestnictwo w danej grupie pomaga im, wspiera w trudnej sytuacji. Oto

przykłady wypowiedzi kwalifikujących się do tej grupy powodów:

− Szukanie lepszych sposobów poprawy funkcjonowania, podtrzymywanie wiary

169

w skuteczność podjętych kroków;

− Rozmowa, wymiana informacji;

− Chęć podzielenia się problemami, które dotyczą również forumowiczek portalu kobiety –

kobietom;

− dzielenie się doświadczeniem i poszukiwanie informacji;

− Poznanie jak inni radzą sobie z podobnymi problemami;

− Okazywanie mi zrozumienia, dzielenie się własnymi doświadczeniami, proponowanie

możliwych rozwiązań;

− Kontakt z innymi ludźmi. Szukanie wiedzy o interesujących mnie problemach;

− 1). Źródło informacji (często oparte na własnym doświadczeniu) 2). Dzielenie się własnym

doświadczeniem 3). Rozmowa o problemach, poszukiwanie rozwiązań;

− Ucieczka od samotności w quasi relacje na portalu, sposób na spędzenie czasu, możliwość

wymiany poglądów, zainteresowań, możliwość podzielenia się swoimi problemami,

cierpieniem;

− Możliwość uzyskania w rozwiązaniu moich problemów. Doradzenie mi gdzie szukać

instytucji które pomogły by mi w moich problemach;

− Wgląd do podobnej sytuacji pomaga zdystansować się do swojej, czy też spojrzeć na nią z

innej strony. (...). Świadomość, że ludzie wokół mają podobne problemy pomaga przetrwać,

nierzadko też pomaga podjąć decyzję o działaniu. Wirtualna społeczność podsuwa

rozwiązania i przede wszystkim konkretne doświadczenie innych w podobnej sytuacji;

− chęć wygadania się, otrzymania wsparcia i akceptacji, "pogłaskania" , szybko i łatwo ;)

W problemach o których akurat nie chcę lub nie mogę rozmawiać z bliską osobą, ulżenie

sobie;

− dobrze się czuje wśród ludzi z podobnym do mojego problemem. rozumiem i jestem

rozumiany;

− Okazanie zrozumienia, wsparcia, motywacji do działania, dzielenie się własnymi

doświadczeniami, przełamanie się ze wstydem i strachem. Próba rozwiązania danej

sytuacji;

− informacje prawne, o moich prawach jako ofiary, przestałam czuć się odizolowana w swoim

cierpieniu;

− Kontakt z drugim człowiekiem, szczera rozmowa, zrozumienie.

IV. Dość znacząca grupa powodów poszukiwania pomocy w wirtualnych grupach

samopomocowych podawanych przez badane osoby, to cechy typowe dla komunikacji wirtualnej,

kontaktów przez Internet, a także właściwości typowe właśnie dla wirtualnych grup

170

samopomocowych. Są to zatem, m.in.: anonimowość, brak ograniczeń w dostępie, zarówno

czasowych, jak i przestrzennych, łatwość i szybkość komunikacji, kontakt z wieloma osobami,

możliwość wymiany doświadczeń z większą liczbą osób itp. Czasem badani zwracają tutaj uwagę

na interakcyjność relacji w wirtualnej grupie samopomocowej: ja szukam wsparcia, pomocy,

otrzymuję je, ale również mogę pomóc, dać wsparcie innym osobom. Poniżej zostały zamieszczone

przykłady wypowiedzi ilustrujących ten punkt:

− szybkość odpowiedzi, szeroki przekrój dostępnych osób z różnymi doświadczeniami,

anonimowość choć nie zawsze jest to istotne;

− Na forum mogę napisać wszystko bez obawy o krytykę, mogę zadać bardzo ważne pytania i

zupełnie błahe a nikt mnie nie wyśmieje i nie popatrzy się „krzywo";

− Zapewnia anonimowość. Nie potrafię ujawniać własnych słabości, źle znoszę krytykę,

a anonimowość redukuje nieco ten problem. Pozwala na odnajdywanie ludzi z podobnymi

problemami;

− czasami łatwiej pytać o poradę obce osoby, bo maja one świeże spojrzenie na sprawę;

− Łatwiej jest znaleźć odpowiednią osobę przez internet niż w osobistych spotkaniach, łatwiej

jest „mówić" o swoich problemach w tej formie;

− Możliwość wymiany doświadczeń z bardzo dużą grupą osób. Większy horyzont

w poszukiwaniu pomocy;

− Wirtualne grupy samopomocowe skupiają ludzi, których łączy podobny problem. Poza

zrozumieniem uzyskiwanym w takich grupach można przyjrzeć się podobnym

doświadczeniom, różnym sposobom radzenia sobie z problemami i na pewno uzyskać odzew

na każdego posta, którego napiszemy - niwelują w pewien sposób uczucie samotności, bo

dają możliwość kontaktu i to raczej szczerego;

− anonimowość;

− Łatwo dostępna, praktycznie całodobowo;

− Było to pierwsze miejsce w którym szukałam pomocy, nie musiałam się wstydzić bo byłam

anonimowa. - mogłam poczytać historie innych osób z podobnymi problemami tym samym

czułam, że nie jestem sama - mogłam to zrobić bez wychodzenia z domu i proszenia o pomoc

- odpowiedzi uzyskałam od razu od dużej liczby osób;

− Wspólne problemy, które nas łączą...;

− Nie wszyscy wiedzą o mojej orientacji w realnym życiu, wiec zaglądam do wirtuala. Jestem

tam anonimowa, mogę się wygadać, napisać wszystko co mi leży na sercu. Sporadycznie

trafia się na osobę, która jest mi bardzo bliska, tak jak ludzie w realu. Zazwyczaj chodzi o

parę slow wsparcia. Chciałabym zaznaczyć, że wypełniłam tą ankietę pod kątem mojej

seksualności. Bo jeśli chodzi o inne aspekty mojego życia to rodzina mnie wspiera. Ale

171

biorąc pod uwagę, ze nie jestem wyoutowana, to nie maja możliwości wspierania mnie jeśli

chodzi o moja seksualność;

− nieśmiałość, brak funduszy na pomoc od specjalistów;

− Uważam, że ludzie z tak zwanym doświadczeniem mogą mi skuteczniej pomóc, a także

podnieść na duchu, ponieważ moja świadomość, że oni także coś przeżyli daje mi poczucie

zaufania i bezpieczeństwa w jakimś sensie. Tzn. że jestem w stanie bardziej im zaufać, niż

osobom, które dużo o tym wiedzą, ale sami tego nie doświadczyli;

− Stresuje mnie kontakt z ludźmi, możliwość kontaktowania się przez internet pomaga w

chwilach osamotnienia, a ilość osób w grupie sprawia, że nie czuję się sama z moimi

problemami. Poza tym lubię pomagać i radzić innym jeśli akurat wiem jak;

− duża liczba osób, w różnym wieku, z różnym wykształceniem = różne doświadczenia

życiowe;

− obcemu łatwiej się wygadać.

Kolejne pytanie otwarte dotyczyło odczuwanych przez respondentów dodatkowych korzyści

(obok wsparcia społecznego, pomocy) wynikających z uczestnictwa w wirtualnych grupach

samopomocowych. Wyniki uzyskane w tym pytaniu i zaprezentowane poniżej stanowią odpowiedź

na kolejne pytanie badawcze: Czy i jakie są ewentualne dodatkowe korzyści odczuwane przez

uczestników wirtualnych grup samopomocowych wynikające z udziału w tej formie wsparcia

społecznego?

Osoby uczestniczące w badaniu, przynależne do wybranych wirtualnych grup samopomocowych

dość często odpowiadały, że nie odczuwają dodatkowych korzyści poza wsparciem społecznym,

uzyskiwaną pomocą. Jednak wśród uzyskanych na to pytanie odpowiedzi pojawiały się również

takie, które potwierdzały odczuwanie przez badanych dodatkowych korzyści wynikających z ich

uczestnictwa w wybranych do badań grup samopomocowych. Podobnie jak w pytaniu poprzednim,

10, tak i w tym odpowiedzi respondentów zostały poklasyfikowane, co umożliwia ich

przedstawienie i interpretację.

I. Osoby badane bardzo często udzielając odpowiedzi na omawiane pytanie wskazywały na

korzyści, konsekwencje o charakterze towarzyskim, społecznym, tj.: poznawanie nowych ludzi,

zawieranie nowych znajomości, tym samym poszerzanie kręgu znajomych, który niejednokrotnie,

ze względu na sytuacje osób badanych, jest niewielki. Ponadto respondenci zwracali również uwagę

na zawieranie głębszych, bardziej znaczących relacji, tj.: przyjaźń. Co więcej, często osoby badane

wskazywały na „przenoszenie” tych relacji do świata realnego. Oto przykłady wypowiedzi

ilustrujące tę grupę korzyści:

− poznanie wielu ciekawych ludzi i ich historii;

− Zawarcie przyjaźni, znajomości;

172

− Przyjemność poznawania ciekawych historii innych osób;

− Kontakty towarzyskie, nowe znajomości;

− Nowe trwałe znajomości przenoszące się do życia realnego;

− można poznać wielu serdecznych ludzi;

− możliwość poznania ludzi w podobnej sytuacji;

− Są nimi nowe znajomości, przyjaźnie, często wieloletnie i przeniesione również na grunt

„realny" (spotkanie na żywo);

− nawiązałam w ten sposób wiele wartościowych znajomości;

− Możliwość „rozwinięcia skrzydeł" bez ograniczeń typowych dla znajomości w realu;

− Możliwość rozmowy z drugim człowiekiem;

− Możliwość znalezienia prawdziwych przyjaciół. W „realu" spotykamy jedynie wąską grupę

ludzi - w internecie istnieją duże większe możliwości poznania kogoś podobnego;

− Dzięki temu iż użytkownikami forum są bardzo różni ludzie, często o bardzo intrygujących

zainteresowaniach i przekonaniach poszerzam swoje własne horyzonty, mam okazję

zapoznać się i dyskutować z poglądami całkiem odmiennymi od moich, korzystam ze zlotów

forumowiczów, poznaje nowe miasta, dobrze się bawię, w gronie osób znających i

akceptujących moje problemy, znalazłam tutaj (na forum) męża;

− Czuję się, ze gdzieś się należy;

− przynależność od określonej grupy;

− Poznałam wiele osób nie jestem już taka samotna.

ΙΙ. Kolejna grupą korzyści wymienianych przez badane osoby są korzyści o charakterze

rozrywkowym. Najczęściej pojawiają się tu takie odpowiedzi, jak właśnie rozrywka, sposób na

spędzenie wolnego czasu, możliwość rozmowy, dyskusji itp. Widać na tej podstawie, że

uczestnictwo w wirtualnych grupach samopomocowych pełni dla badanych osób nie tylko funkcję

wsparcia, ale też sprawia im przyjemność, stanowi źródło zabawy, jest to sposób na spędzanie

czasu. Oto przykładowe wypowiedzi:

− Zabicie jedynie wolnego czasu;

− Jest to forma rozrywki i zabawy (konwersacja, wirtualne uczestnictwo

w mikrospołeczeństwie);

− dobra zabawa;

− na forum nie tylko rozmawiamy „o tym co nas boli" ale i o książkach, filmach, muzyce, nie

tylko razem płaczemy ale i śmiejemy się, spędzamy miło czas;

− substytut życia towarzyskiego.

ΙΙΙ. Kolejna grupa korzyści, która pojawia się podczas analizy odpowiedzi na omawiane pytanie,

173

to korzyści, tzw.: personalne związane z polepszeniem samopoczucia, wzrostem samoakceptacji,

poczucia własnej wartości. Respondenci niejednokrotnie zwracają uwagę na tego rodzaju korzyści,

które są konsekwencją wzajemnego udzielania pomocy, co z kolei wiąże się z poczuciem bycia

potrzebnym itp. Oto przykłady odpowiedzi kwalifikujących się do tej grupy:

− możliwość odreagowania stresu;

− Wzrost poczucia własnej wartości, spadek uczucia osamotnienia, poprawa ogólnego

samopoczucia itp.;

− ja też mogę komuś pomóc;

− sprawiają że czuję się wartościowym człowiekiem, który ma prawo do uczuć;

− Poczucie, że nie tylko ja mam problem. Że inni sobie poradzili, mogę więc i ja;

− pomoc innym daje mi ona poczucie spełnienia i poczucie, że jestem dla kogoś ważna. Więc w

jakimś sensie, także ona daje mi wiele dobra;

− satysfakcję że komuś jestem potrzebny;

− zaczynam zmieniać sama siebie...;

− zawsze czuje się potrzebny gdy coś komuś podpowiem;

− Czuję się potrzebna, zaangażowanie;

− zwiększona pewność siebie;

− zwiększenie samoakceptacji, motywacja do działania.

IV. Ostatni obszar korzyści odczuwanych przez osoby biorące udział w badaniu, to konsekwencje

lub bezpośrednie przejawy wsparcia społecznego. Pomimo tego, że w pytaniu poproszono

respondentów o odpowiedzi wskazujące na inne, poza wsparciem społecznym korzyści, to jednak

część odpowiedzi dotyczy właśnie tego obszaru. Być może jest to związane z niezrozumieniem

pojęcia wsparcia społecznego, choć z drugiej strony na przykład w pytaniu 9 tejże ankiety (pytanie

o rodzaj wsparcia społecznego otrzymanego od osób/grup/instytucji) zostały wymienione przejawy

różnych rodzajów wsparcia społecznego, co powinno ułatwić badanym odpowiedź na pytanie

ostatnie. Niemniej jednak badane osoby wskazują właśnie na korzyści o takim charakterze

wynikające z uczestnictwa w badanych grupach samopomocowych. Najczęściej w odpowiedziach

pojawiają się przejawy wsparcia informacyjnego i instrumentalnego, co może wskazywać na to, iż

badani utożsamiają wsparcie ze wsparciem emocjonalnym. Odpowiedzi to m.in.: zdobywanie

wiedzy, doświadczenia, sposobów postępowania, potrzebnych informacji, adresów, numerów

telefonów itp. Poniżej przykłady takich wypowiedzi:

− Wymiana konkretnych informacji;

− możliwość poszerzenia swojej wiedzy;

− informacje prawne, o moich prawach jako ofiary;

174

− Uzyskanie wielu rad i wiadomości, których nie otrzymałabym gdzie indziej;

− Uzyskanie wielu rad i wiadomości, których nie otrzymałabym gdzie indziej;

− bogaty zasób informacji dotyczących zjazdów, warsztatów, spotkań osób zainteresowanych

problemem, informacje na temat dostępnej literatury, filmów, czasopism itp, opinie na temat

ośrodków czy dostępnych form terapii;

− Łatwiej o konkretne informacje np, dane adresowe do instytucji;

− Utwierdzanie mnie w przekonaniu że podejmuję właściwe decyzje,dodawanie otuchy,

zrozumienie.

Należy również dodać, że czasem w odpowiedziach na to pytanie pojawiły się takie, które

ponownie wskazywały na specyficzne cechy komunikacji w świecie wirtualnym, które ułatwiają

kontakty interpersonalne, tj.: anonimowość, dostępność itp.

Wyróżnione, w toku analizy odpowiedzi na dwa ostatnie pytania ankietowe, grupy powodów

poszukiwania wsparcia społecznego w wirtualnych grupach samopomocowych przez osoby badane

oraz dodatkowe korzyści odczuwane z uczestnictwa w tychże grupach są zgodne z poglądami

prezentowanymi w literaturze przedmiotu.463 Wynikają one bezpośrednio zarówno z sytuacji,

w jakiej znajdują się badane osoby - stygmatyzowane przez społeczeństwo, a także mają związek ze

specyfiką płaszczyzny pomocy, jaką są wirtualne grupy samopomocowe. Podstawowym powodem

poszukiwania wsparcia społecznego w wirtualnych grupach samopomocowych przez badane osoby

jest ich trudna sytuacja życiowa, zdrowotna, która stanowi źródło stygmatyzacji społecznej oraz

konsekwencje tej sytuacji. Natomiast podstawowa korzyść stanowi jednocześnie cel poszukiwania

pomocy i jest to wsparcie społeczne, pomoc, samopomoc. Dodatkowe korzyści, choć wymieniane

przez osoby badane, mają dla nich jednak mniejsze znaczenie.

3. Prezentacja i analiza wyników badań uzyskanych z wykorzystaniem metody analizy treści

w ujęciu jakościowym i ilościowym

3.1.Charakterystyka materiału badanego za pomocą analizy treści

Jak już zostało to opisane w rozdziale metodologicznym, do tego etapu badań z forów

wybranych wirtualnych grup samopomocowych, spośród wszystkich tematów, które pojawiły się

lub były aktywne w określonym przedziale czasowym, tj. od 1 listopada 2011 roku do 4 stycznia

2012 roku, zostały w doborze celowym wybrane te tematy, które związane są z zagadnieniem

pomocy, wsparcia itp.464 W wyniku tego doboru z każdego forum zostało wyodrębnionych ok. 20 –

463 Por. rozdział III niniejszej pracy. 464 Lista linków do wybranych z każdego forum tematów została udostępniona w załączniku nr 4

175

22 tematów, co dało w sumie 154 tematy z siedmiu analizowanych forów (6 forów po 22 tematy, 1

forum – 20 tematów). Następnie zostały przeanalizowane (zgodnie z wytycznymi – klucz

kodyfikacyjny465) wszystkie posty, które pojawiły się w tych wybranych tematach. Trzeba dodać, że

na każdym forum, każdy temat różnił się liczbą postów. Najbardziej rozbudowane tematy, które

zawierały kilkadziesiąt, a nawet kilkaset postów pojawiły się na forach www.kobiety-

kobietom.com, www.forum.gejowo.pl, www.forum.niebieskalinia.pl. Tematy zawierające najmniej

postów, zazwyczaj kilka, kilkanaście najczęściej pojawiały się na forum www.schizofrenia.evot.org

Materiał badawczy tego etapu badań stanowi zatem zawartość treściowa wybranych forów

przynależnych do wybranych wirtualnych grup samopomocowych pod kątem różnych rodzajów

wsparcia wg klucza kodyfikacyjnego i w oparciu o analizę treści w ujęciu jakościowym.

3.2.Prezentacja i analiza wyników badań – analiza treści

Z przeprowadzonej analizy treści zarówno w ujęciu jakościowym, jak i ilościowym wynika,

że osoby stygmatyzowane – uczestnicy wybranych do badań wirtualnych grup samopomocowych

na analizowanych forach otrzymują wszystkie, poza wsparciem materialnym/rzeczowym, rodzaje

wsparcia społecznego, jednak nie w jednakowym stopniu. Zaprezentowane poniżej wyniki oraz

wnioski z przeprowadzonych badań pozwolą odpowiedzieć na kolejne pytanie badawcze: W jakim

zakresie na analizowanych forach internetowych poszczególnych wirtualnych grup

samopomocowych uczestnicy otrzymują wsparcie społeczne? Wsparcie materialne/rzeczowe jest

tym rodzajem wsparcia społecznego, na które nie można liczyć ze źródła, jakim jest wirtualna grupa

samopomocowa. Ponadto w toku analizy postów dostępnych na badanych forach (w wybranych

tematach) nie znaleziono ani jednej prośby o ten rodzaj wsparcia ze strony użytkowników. Wydaje

się, że jest to spowodowane charakterem wsparcia materialnego/rzeczowego, które trudno byłoby

„przekazać” za pośrednictwem forum. Można również uznać, że wybrane do badań grupy

samopomocowe zrzeszają takie osoby stygmatyzowane, dla których ten rodzaj wsparcia nie jest

najistotniejszy i niezbędny do dobrego funkcjonowania.

Ilustrację powyższych wniosków stanowią dane, które prezentują wyniki analizy treści w

ujęciu ilościowym i jakościowym dla każdego forum przynależnego do wirtualnej grupy

samopomocowej.

Z analizy treści przeprowadzonej na forum przynależnym do wirtualnej grupy

samopomocowej www.przyjaciele.org (niedoszli samobójcy oraz ich rodziny) wynika, że na tym

forum użytkownicy w największym stopniu otrzymują wsparcie emocjonalne. Wyniki uzyskane w

toku analizy ilościowej to 158 wystąpień komunikatów służących wsparciu emocjonalnemu (na 22

465 Klucz kodyfikacyjny – załącznik nr 2.

176

przeanalizowane tematy), w stosunku do 42 wystąpień komunikatów charakterystycznych dla

wsparcia informacyjnego i tylko 13 dla wsparcia instrumentalnego. Na tej podstawie można

zauważyć, że różnice są znaczące. Taki wniosek nasuwa się nie tylko na podstawie analizy

ilościowej wg klucza kodyfikacyjnego, ale również na podstawie przeprowadzonej analizy

jakościowej. Wsparcie emocjonalne jest zdecydowanie dominującym rodzajem wsparcia

społecznego otrzymywanym przez użytkowników tego forum. Ma to zapewne związek ze specyfiką

problemu – podejmowane próby samobójcze, depresja itd. Jak wynika z analiz ludzie –

użytkownicy forum www.przyjaciele.org najczęściej oczekują i otrzymują właśnie wsparcie

emocjonalne, które w kontekście ich sytuacji jest wydaje się być najbardziej adekwatne. Niedoszli

samobójcy, osoby chore na depresję otrzymują wsparcie emocjonalne w formie okazywania

pozytywnych uczuć, wyrazów troski, zainteresowania problemem, motywowania do działania,

dodawania otuchy oraz doznawania akceptacji od innych uczestników forum. Komunikaty tego

rodzaju pełnią funkcję łagodzenia skutków stygmatyzacji społecznej, której bezwzględnie

doświadczają użytkownicy analizowanego forum.

Należy dodać, że chociaż powód obecności na forum i poszukiwania tam wsparcia społecznego

przez użytkowników pozostaje niezmienny – jest to trwały stygmat - to jednak te osoby

doświadczają na co dzień mnóstwa różnorodnych, trudnych sytuacji życiowych, które,

najczęściej,są konsekwencją ich stygmatu. Przedstawię poniżej przykłady komunikatów466

służących wsparciu emocjonalnemu wyodrębnionych w toku analizy treści na forum

www.przyjaciele.org wraz z krótkim scharakteryzowaniem kontekstu wypowiedzi. Analiza treści

pozwoliła na pogrupowanie zebranego materiału.

Pierwszą grupę komunikatów dotyczących wsparcia emocjonalnego stanowią te, które pojawiają się

w sytuacji, kiedy uczestnicy dzielą się na forum swoimi poglądami dotyczącymi życia, związków,

codziennych spraw. W takiej sytuacji udzielane jest im wsparcie emocjonalne w formie takich

komunikatów jak:

− W sumie chyba w dużym stopniu podzielam Twoje poglądy na życie;

− w zasadzie chyba moje życie jest takie same; mam nadzieje że dziś bardziej

'uśmiechnięty dzień' :) oby!.

Uczestnicy proszą również o wsparcie w sytuacjach, w których potrzebne jest im powodzenie.

Często są to ważne wydarzenia, które mają wpływ na dalsze życie użytkowników, np.: rozmowa

o pracę, randka, egzaminy, rozmowy z bliskimi na tematy trudne, często dotyczące właśnie

stygmatu. Wówczas można spotkać tego rodzaju komunikaty:

− Trzymam kciuki za Ciebie :); 466 Wszystkie cytowane w tym rozdziale wypowiedzi pochodzą z forów przynależnych do wybranych do badań wirtualnych grup samopomocowych i zostały pozbawione cech, które mogłyby pomóc zidentyfikować ich autora lub odbiorcę.

177

− Nie łam się :) damy radę;

− trzymaj się;

− tak…wierzę że Ci się uda...powodzenia;

− Ciepłe myśli posyłam.

W toku analizy treści forum www.przyjaciele.org można spotkać również sytuacje, kiedy jego

użytkownicy (niedoszli samobójcy) dzielą się swoimi problemami, trudnościami. Piszą o swoich

porażkach, odczuciach, np.: że są załamani, że mają wątpliwości i nie wierzą w swoje siły. Brakuje

im wiary w to, że uporają się z trudnościami, które się pojawiły. Często wspominają o myślach czy

zamiarach samobójczych. Jeśli pojawią się na forum tego rodzaju zapowiedzi, informacje,

wątpliwości zawsze wywołują dużą reakcję pozostałych uczestników. Wsparcie emocjonalne

przejawia się w następujących komunikatach:

− co się stało?;

− A mówiłaś o tym komuś z rodziny? Od dawna masz takie myśli?;

− współczuję’ życzę dużo siły;

− nie przepraszaj że piszesz. Pisz;

− W każdym razie trzymaj się i nie trać nadziei;

− Myślę, że rozumiem co czujesz...;

− chcesz pogadać?;

− Współczuję, trzymaj się jakoś...;

− przykro mi;

− nie pękaj;

− W pełni Cię rozumiem jak to jest mieć dzień, w którym wszystko wydaję się zbyt wielkie

żeby to znieść, zbyt ciężkie żeby iść dalej i zbyt smutne żeby kiedykolwiek się uśmiechać.;

− doskonale Cię rozumiem;

Jak można zauważyć w powyższych przykładach, wypowiedzi służące wsparciu emocjonalnemu

to m.in.: pytania o samopoczucie, próby podtrzymania na duchu, wyrazy zainteresowania oraz

komunikaty zachęcające do rozmowy.

W mniejszym stopniu, jak napisałam powyżej, odgrywają na tym forum rolę (rzadziej się

pojawiają) przejawy wsparcia instrumentalnego czy informacyjnego, co również ma swoje

uzasadnienie w specyfice problemu. Użytkownicy analizowanego forum w mniejszym stopniu

otrzymują wsparcie informacyjne w formie komunikatów pozytywnie wartościujących,

polegających na dzieleniu się własnym doświadczeniem, przekazywaniu informacji zwrotnej

o skuteczności podejmowanych przez osobę wspieraną działań. W tym przypadku również można

178

wyróżnić kilka charakterystycznych sytuacji, które stwarzają kontekst zebranych komunikatów

służących wsparciu informacyjnemu.

Pojawiają się tutaj rozmowy, w których uczestnicy piszą o swoich pomysłach na życie, o tym co

robią i tutaj, na forum poszukują motywacji, potwierdzenia, informacji zwrotnej, że robią właściwie

i podejmują słuszne decyzje. W tym kontekście pojawiają się komunikaty typu:

−−−− jesteś teraz tutaj i masz czas aż do śmierci na zrobienie tego co zechcesz ze swoim

życiem. I to jest Twoja sprawa czy będziesz przeczekiwać czy znajdziesz coś fajnego w co

się zaangażujesz i będziesz czerpać z tego radość, szczęście i spełnienie;

−−−− Szkoda, że tak niewiele jest takich aniołów .Chwała Ci za to co robisz.;

−−−− nie przesadzaj z tą pracą, masz prawo dać sobie czas na żałobę;

−−−− to minie…potrzeba czasu;

−−−− a może za dużo rozmawiasz, a za mało działasz?;

−−−− pamiętaj, ty jesteś najważniejsza;

−−−− Zawsze można zacząć od nowa. Zawsze jeśli się nie wytrzymuje bólu można udać się do

kogoś o pomoc. Może to być przyjaciel, psycholog , ksiądz lub wiele innych ludzie którzy

są w stanie pomóc;

Czasem zdarza się również, że uczestnicy forum mają potrzebę dowartościowania, usłyszenia

czegoś pozytywnego o sobie, bo niemal zawsze sytuacja, w której się znajdują odbiera im pewność

siebie, sprawia, że żyją w cieniu swojego stygmatu: próby samobójczej czy depresji. Oto przykłady

komunikatów służących wsparciu informacyjnemu pojawiających się w w.w. rozmowach:

−−−− Dobrze, że wiesz i dobrze, że czujesz i jesteś :-);

−−−− Jesteś kimś wartościowym po prostu dlatego, że jesteś...;

−−−− to dobrze ,że się nie poddajesz, dobrze, że piszesz "muszę";

−−−− Najważniejsze, że masz jakąś determinację i wierzysz, że możesz osiągnąć cel... To dużo

znaczy;

−−−− Jesteś wartościowym człowiekiem i nie jesteś sam. Zawsze będę ciepło o Tobie myśleć;

−−−− podziwiam cię;

Najrzadziej z trzech zaprezentowanych rodzajów wsparcia społecznego występuje na forum

wsparcie instrumentalne, przejawiające się w proponowaniu możliwych rozwiązań

problemu/sytuacji, udzielaniu rad/wskazówek, informowaniu o konkretnych źródłach miejscach,

gdzie można uzyskać pomoc, o prawach, ustawach itp. Tego rodzaju wypowiedzi najczęściej mają

za zadanie doradzenie sposobu postępowania, czasem pojawiają się tutaj „namiary” na konkretne

miejsca, gdzie można uzyskać pomoc. Jednak ten rodzaj wskazówek nie jest dominujący na

analizowanym forum. W przypadku omawianego forum, w toku analizy treści, można wyróżnić

179

sytuacje, kiedy użytkownicy skarżą się na skutki depresji, na którą chorują. Nie mają pomysłu na

poradzenie sobie z narastającymi (w ich ocenie) problemami, które są konsekwencją stygmatyzacji.

Wówczas otrzymują wsparcie instrumentalne w formie na przykład takich komunikatów:

− Mam dla Ciebie taką propozycję (oczywiście możesz ją olać — ale zanim to zrobisz,

zastanów się chwilę): spróbuj z kimś porozmawiać przez np. pół godziny, nie mówiąc w tym

czasie o niczym negatywnym, zwłaszcza o swojej chorobie ani o swoich odczuciach z niej

wynikających.;

− bo najlepiej skupić się na konsekwentnym rozwiązywaniu kolejnych supełków w życiu, tak od razu – całości wyprostować się nie da. mam nadzieję, że rozmowa z psychologiem

wskaże Ci drogę;

− Oprócz psychiatry wybierz się do psychoterapeuty (chyba że psychiatra nim jest);

− chodzisz na terapię?; Niektórzy z uczestników są w trudnej sytuacji zdrowotnej (oprócz depresji), finansowej i pytają na

forum, w jaki sposób mogą uzyskać pomoc. W odpowiedzi pojawiają się komunikaty sugerujące

udanie się w konkretne miejsca, skorzystanie z usług określonych specjalistów, np.:

− natomiast fajnie byłoby, gdybyś spróbował poszukać takiej fundacji, która po weryfikacji

Twojej osoby udostępni Ci konto, na które ludzie będą mogli wpłacić na pomoc dla

Ciebie. Znam taką fundację dla dzieci, pewnie są też dla dorosłych;

− pomogła mi ta strona (adres www);

Kolejnym rodzajem rozmów na analizowanym forum są dyskusje na temat problemów w relacjach

osobistych, z partnerami. Oczywiście i w tym przypadku użytkownicy nie pozostają obojętni

i starają się pomóc. Oto przykłady komunikatów:

− Jak jesteś w związku to się staraj, szukaj rozwiązania, chodź na 200 terapii jak nie

znajdziesz jednej dobrej - a może razem się wybierzcie, a może zamiast terapii rodzinnej

po prostu więcej wspólnych rzeczy róbcie;

− Po trzecie to zachowaj się w końcu jak facet i podejmij decyzje a następnie je zrealizuj.

Analiza treści postów na forum www.schizofrenia.evot.org wskazuje, że użytkownicy tego

forum – osoby chore na schizofrenię oraz ich rodziny otrzymują najwięcej wsparcia

instrumentalnego (87 wystąpień komunikatów charakterystycznych dla tego rodzaju wsparcia w 20

analizowanych tematach). W przypadku tej wirtualnej grupy samopomocowej użytkownicy z reguły

proszą o wsparcie opisując problemy, które są konsekwencją ich choroby. Na przykład: jeden

z użytkowników prosi o pomoc, ponieważ nastąpił u niego nawrót choroby i słyszy glosy, które

każą mu robić „złe rzeczy” (zabić kogoś, podpalić, skoczyć ze schodów). Inny z kolei nie potrafi

sobie poradzić właśnie z samym nawrotem choroby i prosi o sposoby na przetrwanie. Nawroty

choroby czy schizofrenia po prostu niesie ze sobą różnego rodzaju zachowania, zaburzenia

180

psychiczne, które są trudne do zniesienia... W odpowiedzi użytkownicy zwracający się z takimi

problemami, otrzymują komunikaty dotyczące opinii, wskazówek na temat leków, metod leczenia

czy terapii albo sposobów przetrwania. Oto przykłady tego rodzaju komunikatów:

− Właśnie ! Czy myślałeś o relanium ? Możesz je wziąć - silnie uspokaja;

− zwiększasz dawkę leku tak żeby lek to stłumił, albo sobie sam zwiększ, albo zadzwoń do

lekarza jeśli masz taka możliwość, miej dla siebie dużo miłosierdzia w tych trudnych

chwilach;

− Każdy organizm reaguje inaczej na dany lek. Nie można polecać, lub odradzać, bo to są

kwestie przypadków. Mój organizm zalecza się przy olanzapinie, ale po niej strasznie

tyję (10 kg przez 2 miesiące). Jeden znajomy bierze abilify i sobie chwali, a mnie z kolei

mulił. Kolejny bierze fluoksetynę i samodzielnie funkcjonuje; Być może szpital jest

jakimś wyjściem;

− Myślę, że leczenie objawowe nie jest tak skuteczne jak leczenie farmakologiczne z

psychoterapią grupową lub indywidualną;

− Moim zdaniem lekami ani treningiem autogennym tego nie uleczysz. Trzeba szukać

prawdziwych przyczyn, a nie grzebać na darmo w somatyce;

− Rispolept to kiepski lek. Niewiele osób dobrze się na nim czuje. Warto porozmawiać z

lekarzem o zmianie leku;

− Najlepiej jakbyś poszedł na półroczne zwolnienie, wtedy sprawa automatycznie

kierowana jest do ZUSu i dalej na komisję lekarską;

W innych przypadkach bywa, że użytkownicy zwracają uwagę bezpośrednio na problemy

personalne, w relacjach rodzinnych, które oczywiście, również są konsekwencją ich choroby. Na

przykład użytkowniczka chora na schizofrenię pisze, że jest w trudnej sytuacji, gdyż jej starsza

siostra, z którą była bardzo związana emocjonalnie wyjeżdża na studia, a ona nie wyobraża sobie

funkcjonowania bez niej. Pewien mężczyzna pisze, że kocha swoją rodzinę i nie chce ich

krzywdzić, tylko być od nich mniej zależnym. Inny użytkownik ma problem ze znalezieniem

partnerki, bo z powodu brania leków przytył i nie czuje się atrakcyjny. Tego rodzaju wypowiedzi

pojawiają się często również ze strony rodziny, bliskich, partnerów osób chorych na schizofrenię.

Jedna z użytkowniczek pisze, że nie wie co powinna zrobić. Jej mąż jest chory na schizofrenię i nie

chce się leczyć. Psychoterapeutka doradza wniosek o przymusowe leczenie, a ona nie chce zrobić

tego mężowi, bo to „w gruncie rzeczy dobry człowiek”.Wówczas potrzebujący pomocy również

otrzymują wsparcie instrumentalne w formie np. takich komunikatów:

− Dobry pomysł. Lekarze znają tysiące takich przypadków , na pewno więcej poradzą niż

my.

181

− Już tamta psychoterapeutka dobrze wiedziała co mówi , tylko że powinna też

przedstawić korzystne skutki leczenia.

− Trzeba podjąć leczenie;

− Wróć do pracy;

− Znajdź sobie faceta;

− Wychodź z domu częściej do ludzi;

− zadbaj o siebie...

− Musisz powoli zacząć uczyć się mobilizować, żeby móc samodzielnie i sprawnie

funkcjonować.

Na podstawie powyżej prezentowanych przykładów można zauważyć, że użytkownicy doradzają

sobie nawzajem najbardziej skuteczne sposoby walki z chorobą, również te dotyczące zachowania,

postępowania. Wydaje się, że w sytuacji, jaką jest życie ze schizofrenią (niezależnie kogo choroba

dotyczy), tego rodzaju wsparcie społeczne, jest wsparciem najbardziej oczekiwanym, a przez to

najczęściej występującym na badanym forum.

Na drugim miejscu wśród rodzajów wsparcia społecznego otrzymywanych na

analizowanym forum jest wsparcie emocjonalne (56 wystąpień komunikatów). Komunikaty służące

wsparciu emocjonalnemu często współwystępują podczas udzielania innych rodzajów wsparcia

społecznego. Oprócz tego, że użytkownicy sugerują sposób rozwiązania problemu, np.: polecają

jakiś lek, to niejako „dodatkowo” wspierają emocjonalnie poprzez na przykład tego rodzaju

komunikaty:

− Będzie dobrze;

− życzę poprawy zdrowia i udanej psychoterapii;

− Życzę Ci dużo wytrwałości i powodzenia;

Z analizy treści forum wynika również, że czasem pojawiają się na nim wypowiedzi, których

autorzy, schizofrenicy albo osoby żyjące z chorym, po prostu opisują swoją sytuację, uwzględniając

szczególnie przeżycia wewnętrzne, swoje rozterki, niepokoje, np.: o przyszłość, o to, co będzie

dalej. Nie liczą wówczas na żadne konkretne wskazówki czy rady. Wydaje się, że zależy im jedynie

na „wygadaniu się” i na tym, żeby ktoś podtrzymał na duchu, powiedział, że będzie dobrze. Tego

rodzaju posty nigdy nie pozostają bez odpowiedzi:

− Wiem, że łatwo się mówi, ale ja też przez to przechodziłam i wiem, że to jest trudne;

− Jeśli masz ochotę pisz tu o swoich uczuciach. Może ci coś podpowiemy, a może sam coś

zobaczysz;

− Walcz i trzymaj się. Pozdrawiam;

− nie trać nadziei w lepsze jutro;

182

− Wszystkiego dobrego, głowa do góry. Nie ważne ile razy się przewrócisz po drodze,

ważne, żebyś się podnosił i szedł dalej – tego Ci życzę

Oczywista jest zatem potrzeba wsparcia emocjonalnego w sytuacji stygmatyzacji społecznej

spowodowanej schizofrenią. Komunikaty przedstawione powyżej mają za zadanie motywować do

działania, dodają otuchy, ponadto są wyrazem zainteresowania sprawami drugiej osoby, która

poszukuje wsparcia.

Na trzecim miejscu na analizowanym forum www.schizofrenia.evot.org jest wsparcie informacyjne

– zaledwie 8 wystąpień takich komunikatów na 20 analizowanych tematów. Tego rodzaju wsparcie

pojawia się w odpowiedzi na posty, w których użytkownicy proszą o pomoc w podjęciu decyzji

albo zwyczajnie poszukują potwierdzenia prawidłowości podjętych przez siebie działań. W tym

obszarze pojawiają się również wypowiedzi, które są szczególnie wartościowe w kontekście

wsparcia społecznego – są to komunikaty, w których użytkownicy dzielą się swoim

doświadczeniem. Jest to rodzaj wypowiedzi niedostępnych w żadnej z profesjonalnych form

pomocy. Wydaje się, że szczególnie jest to potrzebne właśnie osobom chorym na schizofrenię (i ich

rodzinom), gdyż ta choroba psychiczna wpływa bardzo destrukcyjnie na obraz siebie i, co bardzo

negatywne, nigdy nie wiadomo, kiedy znowu wróci...

Oto przykłady komunikatów służących wsparciu informacyjnemu wyodrębnione w toku analizy

wybranych tematów:

− ja na Twoim miejscu porozmawiałabym szczerze z psychiatra, powiedziałabym co mnie

męczy;

− Już samo to, że zastanawiasz się nad swoim życiem dobrze o Tobie świadczy. Zrób sobie

przysługę i daj sobie więcej wiary w siebie. W końcu jesteś sobie najbliższą osobą;

− Dobrze, że chodzisz na psychoterapię, ja osobiście wierzę w tę formę leczenia, na pewno

nie zaszkodzi.

Chociaż ten rodzaj wsparcia społecznego najrzadziej pojawia się na analizowanym forum, to jednak

czasem pojawiają się komunikaty, które pozytywnie wartościują, przekazują informację zwrotną o

podjętym działaniu, a także polegają na dzieleniu się własnym doświadczeniem.

Na kolejnym analizowanym forum www.akcjasos.pl przynależnym do wirtualnej grupy

samopomocowej dla osób uzależnionych i współuzależnionych od alkoholu dominującym rodzajem

wsparcia społecznego jest wsparcie emocjonalne. Komunikaty będące jego przejawem wystąpiły aż

401 razy w 22 analizowanych tematach. Z obserwacji i analizy treści o charakterze jakościowym

wynika również, że ten rodzaj wsparcia społecznego jest najbardziej popularny wśród uczestników

tejże grupy, a jednocześnie jest on najbardziej oczekiwany. Jest to typowa potrzeba osób

uzależnionych i współuzależnionych, dla których istotne są komunikaty o takim właśnie

charakterze, które mają za zadanie okazać pozytywne uczucia, zainteresowanie problemem,

183

podtrzymują na duchu, wyrażają akceptację w sytuacji trudnej walki o każdy trzeźwy dzień

(w przypadku alkoholika) lub o kolejny dzień (w przypadku osoby współuzależnionej). Wydaje się,

że taka częstotliwość występowania tego rodzaju komunikatów może mieć również związek z dość

długą tradycją istnienia grup samopomocowych, grup wsparcia dla alkoholików w świecie realnym.

Zapewne wiele z osób, które są użytkownikami badanego forum skorzystała/korzysta z pomocy

grup wsparcia poza Internetem i dzięki temu, uczestnicy forum stosują specyficzny język,

komunikują się w określony sposób, który ma za zadanie właśnie wspieranie (gł. emocjonalne) we

wspólnym pokonywaniu problemu alkoholizmu. Osoby te mają jednocześnie świadomość, co jest.

najistotniejsze w tej walce i co naprawdę jest w stanie pomóc.

Komunikaty służące wsparciu emocjonalnemu pojawiają się na przykład w sytuacjach, kiedy

użytkownicy piszą o swoich próbach utrzymania abstynencji, zarówno wtedy, kiedy są trzeźwi

dłużej, jak i wtedy, gdy udaje im się nie napić chociaż przez jeden dzień. Czasem użytkownicy

piszą również o innych działaniach, nowych zachowaniach, które są dla nich ważne, a jednocześnie

trudne ze względu na uzależnienie. Na analizowanym forum są również obecne osoby

współuzależnione, które piszą np. o swoich decyzjach, radykalnych krokach związanych z życiem z

osobą uzależnioną - podanie o alimenty, wyprowadzka, poważna rozmowa itp. Pojawiają się tutaj

zarówno wypowiedzi o sukcesach w tym obszarze, jak i o zmaganiach. Wówczas pojawiają się

komunikaty tego rodzaju:

− Pisz, co zamierzasz dalej zrobić ze swoim życiem; życzę mądrych wyborów;

− głowa do góry i ruszaj, powodzenia;

− Pozdrawiam i wytrwałości życzę;

− bardzo mocno trzymam kciuki za Ciebie;

− Będzie dobrze, bądź dobrej myśli;

− Dasz radę.. o ile będziesz zdecydowana zrobić wszystko by żyć...;

− Wybór należy do Ciebie;

− Witaj (nick), fajnie, że do nas zajrzałeś;

− Brawo, na prawdę z całego serca gratuluję obranej drogi;

− Trzymam kciuki. Będzie dobrze;

− Zmieniaj swoje życie dla siebie i dla nich... Poradzisz sobie;

− Zadbaj o siebie;

− dobrze, że jesteś;

− Zawsze jak nie będziesz potrafił sprostać wyzwaniu to pomyśl sobie, że nie jesteś sam;

Bardzo istotne i korzystne są również komunikaty służące wsparciu emocjonalnemu innego rodzaju

– są to wypowiedzi podtrzymujące kontakt i okazujące zainteresowanie. W oparciu o analizę treści

184

na omawianym forum można zauważyć, że tego rodzaju komunikaty pojawiają się, szczególnie

wtedy, gdy jakiś użytkownik (uzależniony/współuzależniony) napisał o swoim problemie, decyzji,

walce i potem zapadła „wirtualna cisza” - osoba przestała pisać. Wśród użytkowników wyczuwa się

wówczas pewnego rodzaju zawieszenie, oczekiwanie na wiadomość, które wynika

z zainteresowania daną osobą i jej sytuacją. Te odczucia są prezentowane w następujących

komunikatach:

− co słychać?;

− Dajesz radę?;

− Napisz coś o swojej rodzinie.... dzieci? żona? siostry?....;

− jak tam dajesz rade?;

− Odzywaj się częściej, proszę, bo gdy piszesz że coś się dzieje niepokojącego w twoim

życiu, a potem długo milczysz, niektórzy się o ciebie zaczynają niepokoić;

− odezwij się;

− Odezwij się do mnie na prive'a;

− No i jak było u terapeuty?;

− Nic nie wspominasz o wizycie w poradni. Byłeś?;

Wydaje się, że tego rodzaju „czujność” ze strony innych forumowiczów przejawiająca się

w wymienionych wyżej komunikatach, jest uzasadniona znajomością tematu i trudności, jakie

niesie ze sobą uzależnienie. Wiedzą zapewne, że milczenie może oznaczać niepowodzenie, wtedy

unika się tematu i kontaktu....

W tym obszarze pojawiają się również komunikaty, w których forumowicze piszą o swoich

doświadczeniach. Dotyczy to przede wszystkim pokonywania uzależnienia i wszelkiego rodzaju

konsekwencji, które uzależnienie powoduje: zaburzenia w relacjach interpersonalnych, trudności w

życiu zawodowym itd.. Tego rodzaju wypowiedzi, w których użytkownicy wspierają innych

emocjonalnie przy użyciu swojego przykładu, wydają się być szczególnie cenne biorąc pod uwagę

charakter problemu:

− Mam podobny staż trzeźwienia i czuję się trochę zintegrowana z Tobą. Właśnie po to jest

to forum, żebyśmy się wzajemnie wspierali i nie czuli osamotnieni w swoim niepiciu;

− Doskonale cię rozumiem. Też tak miałem...;

− pozbędziesz się tego natręctwa z biegiem czasu. Tylko popracować jeszcze troszkę

trzeba;

− Może do nas dołączysz i też się dziś nie napijesz? Tylko dziś...

A jutro obudzimy się rano i powiemy sobie 'to co, dziś nie pijemy, prawda?';

− Mam nadzieję że nie będziesz miał nic przeciwko temu abym kibicował Ci w Twoim

185

trzeźwieniu, nawet nie masz pojęcia jakie to dla mnie ważne;

− Mam tak samo jak ty;

Na drugim miejscu w rodzajach wsparcia społecznego otrzymywanego na analizowanym forum

jest wsparcie instrumentalne – 155 wystąpień komunikatów charakterystycznych dla tego rodzaju

wsparcia w 22 analizowanych tematach. Taki wynik poparty jest również analizą jakościową i

podobnie jak w przypadku wsparcia emocjonalnego wydaje się zgodny ze specyfiką forum

www.akcjasos.pl. Wsparcie instrumentalne: co zrobić, gdzie szukać pomocy, jak pomóc sobie lub

osobie uzależnionej, to informacje, których bardzo potrzebują osoby w omawianej sytuacji.

Autorami wypowiedzi, w których oczekuje się pomocy z tego zakresu są zarówno osoby

uzależnione, jak i ich bliscy. Czasem użytkownicy piszą w tej sprawie po raz pierwszy, innym

razem jest to kolejna próba poszukiwania pomocy, rady, jak poradzić sobie z nałogiem własnym lub

kogoś bliskiego. Grupa komunikatów służących wsparciu instrumentalnemu dzieli się na takie, w

których użytkownicy odsyłają potrzebujących wsparcia w konkretne miejsca, oferując adresy,

nazwy placówek, albo stron internetowych. Zazwyczaj dzieje się tak na prośbę zainteresowanych.

Uczestnicy www.akcjasos.pl często proszą o konkretne namiary na „sprawdzone” miejsca, np.:

−−−− Poczytaj tutaj (link); No to nie siedź sama w domu. Idź do ludzi. Zajrzyj tu (adres) i

zobacz sama, ile grup spotyka się dzisiaj, jutro, pojutrze w pobliżu ciebie;

−−−− Jeśli mogę pomóc, służę adresami. Na mitingu AA na pewno zostaniesz przyjęty

życzliwie, nie musisz też nic mówić, jeśli nie chcesz. Tam są tylko tacy sami alkoholicy,

jak ja;

−−−− Co możesz zrobić dla siebie? udać się do najbliższej placówki Gminnej komisji

rozwiązywania problemów alkoholowych i porozmawiać z kompetentna osobą;

−−−− (nr telefonu) Zadzwoń umów się i idź ,nie ma na co czekać, bo kolejki są długie. To jest

ośrodek leczenia uzależnień i współuzależnień uzyskasz tam niezbędną wiedzę i

wsparcie;

Są również komunikaty o charakterze wsparcia instrumentalnego, w których użytkownicy polecają

sobie nawzajem rodzaje pomocy, np.: terapia, grupy AA, rozmowa z bliskimi, np.:

− Może więc spróbujesz sięgnąć po pomoc – terapia, AA?;

− Jeżeli coś mogę Tobie podpowiedzieć - ja bym teraz tak zrobiła, to jednak szukałabym

pomocy tam, gdzie można czuć się bardziej komfortowo. Czyli tam, gdzie są specjaliści z

sercem i wiedzą i ludzie podobnego przekroju, jest wybór - mówię o lecznictwie

państwowym;

− Terapia uzależnień - to jedno. A spotkania wspólnoty AA, na które podałam ci namiary -

to coś zupełnie innego. Najlepsze efekty daje łączenie jednego z drugim;

− Na spotkania AA możesz chodzić niezależnie od terapii. Nawet codziennie. I możesz

186

zacząć już dziś;

− Myślę, że warto jednak pójść na inną, żebyś miał porównanie;

− W okresie oczekiwania na terapię zamkniętą sugeruję ci "podpórkę" w postaci

indywidualnych spotkań z terapeutą uzależnień w najbliższym ośrodku i/lub uczęszczanie

na spotkania Wspólnoty Anonimowych Alkoholików;

Czasem osoby uzależnione nie oczekują pomocy w zakresie przedstawienia oferty placówek,

możliwości działania długoterminowego, jakim jest terapia indywidualna czy grupy wsparcia, ale

chodzi im o „coś” co zadziała natychmiast i pomoże pozbyć się, np.: dyskomfortu związanego

z byciem na głodzie. Wydaje się, jednak, w oparciu również o analizę treści w ujęciu jakościowym,

że forumowicze odpowiadając na tego rodzaju pytania/prośby o pomoc nie szafują bezmyślnie

nazwami specyfików, które mogą okazać się pomocne. Chociaż tego rodzaju apele nie pozostają

bez odpowiedzi, to jednak osoby wspierające robią to ostrożnie i zawsze, mimo wszystko,

doradzają kontakt/konsultację ze specjalistą. Jest to bardzo cenne i rozsądne podejście. Oto

przykładowe komunikaty:

− Polecam pić dużooo wody, witaminy z grupy B, magnez, glukozę, tabletki na uspokojenie

- dostaniesz ziołowe bez recepty w aptece, a najbardziej polecam to co skonsultować się

ze specjalistą, znajdziesz takich w ośrodkach leczenia, uzależnień, nie bój się tam pójść,

to że się tam znajdziesz nie musi oznaczać, że jesteś uzależniony;

− Na chorobę alkoholową leków nie ma. Ale głód można zmniejszyć lekami. Tylko jak

każdy lek lepiej stosować go w uzgodnieniu z lekarzem. To są rozwiązania tymczasowe.

One zmieszają a nie likwidują głód. Terapia i AA to najlepsze rozwiązanie;

Zapewne największe wrażenie na czytających robią posty, które pojawiają się jako nagłe wołania

o pomoc, w których potrzebna jest reakcja „tu i teraz”, np.: wszechogarniające chęć napicia się, bo

coś się wydarzyło, albo po prostu alkoholik odczuwa pustkę, nicość i to jest wystarczający powód.

Wie jednak, że nie powinien... Takie wypowiedzi nigdy nie pozostają bez reakcji. Pozostali

użytkownicy starają się pomóc na tyle, na ile jest to możliwe przez Internet. Często odpowiedzi

spełniają funkcję towarzyszenia, tworzą wrażenie, że jest ktoś, kto wspiera, pomimo tego, że nie ma

go fizycznie obok... Jest to ważna rola,oprócz wsparcia emocjonalnego czy instrumentalnego.

Poniżej przykładowy komunikat tego rodzaju:

− Dobrze by było, gdybyś miał na miejscu - dzisiaj, jakieś wsparcie, kogoś kto odciągnie

Cię od tzw. mocniejszego i dłuższego ciągu, wiesz o czym mówię. Nie zostawaj sam! To

może być dla Ciebie niebezpieczne... Jestem z Tobą!!! Pisz!;

Poniższy komunikat jest autorstwa współuzależnionej kobiety, która właśnie w danej chwili nie

radzi sobie z emocjami dotyczącymi picia partnera. Ma wątpliwości, że może jeszcze tym razem

powinna odpuścić, „wspierać” go, przymknąć oko...

187

− Możesz wspierać partnera JEŻELI zacznie się leczyć, bądź konsekwentna!

Interesujące wydaje się, to, że ludzie: alkoholicy, osoby współuzależnione w chwilach słabości,

zwątpienia, pokusy zwracają się o pomoc do wirtualnej grupy samopomocowej, a nie w inne

miejsce. Wydaje się zatem, że brak fizycznej obecności nie jest przeszkodą. Być może mają

poczucie, że to właśnie tutaj najszybciej uzyskają pomoc pomimo pewnych ograniczeń tej formy

kontaktu...

Na trzecim miejscu znajduje się wsparcie informacyjne. Komunikaty służące temu rodzajowi

wsparcia społecznego pojawiły się 137 razy w analizowanych tematach z forum www.akcjasos.pl.

Komunikaty o charakterze informacyjnym są, podobnie, jak poprzednie rodzaju wspierających

komunikatów zróżnicowane w zależności od charakteru sytuacji.

Pierwszy rodzaj to komunikaty pojawiające się jako odpowiedź na dłuższy dialog, w którym

użytkownicy opisują dość szczegółowo swój problem i próby jego rozwiązania. Tych walk, a może

pojedynczych bitew z uzależnieniem czy ze współuzależnieniem często jest bardzo wiele. Zdarza

się jednak, że forumowicze małymi krokami, powoli idą do przodu, zaczynają panować nad swoim

nałogiem, swoim życiem. Wówczas inny użytkownicy forum przekazują im komunikaty

wspierające, które są informacją zwrotną, mają za zadanie pozytywnie wartościować starania,

działania, podjęte decyzje i same osoby. Poniżej przykładowe komunikaty o takim charakterze:

− Zupełnie inaczej się Ciebie czyta (nick) Wydajesz się zdecydowanie silniejszy i

nastawiony na działanie a nie na stanie w miejscu;

− Gratuluję!;

− To duży krok do przodu;

− Bardzo się cieszę, że dokonujesz mądrych wyborów;

− (nick) nieźle sobie radzisz!;

− Dobrze, że wyciągasz wnioski;

− Jesteś bardzo mądrą kobietą;

− Dobrze że widzisz problem ,odwagi;

− To jest najważniejsze i najmądrzejsze co teraz powinieneś zrobić;

− Nie wdawaj się z nim w zbędne dyskusje. Postępujesz prawidłowo;

− I bardzo dobrze ,zadbałaś o siebie;

− I prawdopodobnie nigdy już nią nie będziesz, bo otworzyłaś oczy i patrzysz już w innym

kierunku;

− Dobrze Ci idzie!

Wśród komunikatów o charakterze wsparcia informacyjnego pojawiają się również takie, w których

i tutaj uczestnicy analizowanej wirtualnej grupy samopomocowej piszą o swoim doświadczeniu.

188

W tych wypowiedziach przestrzegają przed podstępnością alkoholizmu, doradzają, aby czerpać

z doświadczeń innych ludzi lub piszą o swoich metodach, sposobach walki z uzależnieniem. Oto

komunikaty tego rodzaju:

− My ci tylko podpowiadamy najskuteczniejszą metodę na zachowanie abstynencji od

alkoholu. A brzmi ona: „Dziś nie piję. Tylko dziś".

Rozumiesz? Jeśli się dziś nie napiję - to się dziś nie upiję. Tylko dziś. Jeśli będziesz

zachowywała trzeźwość taką metodą - dzień po dniu - to nie będziesz musiała napychać

sobie głowy panikowaniem w stylu „Ale czy ja tak wytrzymam do końca życia?";

− Ale bądź czujny, bo to podstępna choroba. i ucz się ciągle od ludzi z większym

doświadczeniem, ja to praktykuję sama bez względu na staż, ciągle czegoś nowego się

dowiaduję;

− Miałem podobne objawy ze 200 razy w swoim życiu. AZA to jest już jakiś sygnał, żeby

się grubiej zastanowić co się dzieje;

− Ja mam na to takie sposoby:...;

Bardzo cenne są również takie komunikaty wspierające informacyjnie, w których użytkownicy

oprócz przekazywania informacji pozytywnie wartościującej, piszą także o roli danej osoby

w swoim życiu, wyrażają swój podziw i szacunek dla niej.

− takie osoby jak Ty są potrzebne wszędzie choć nie zawsze są lubiane. W każdym razie

bądź sobą;

− Byłeś dla mnie jednym z tych którzy najbardziej mi pomogli gdy sam byłem na bezdrożu

i nadal liczę podobnie jak inni na twoje trzeźwe wsparcie.;

− Podziwiam Cię za odwagę pójścia na mityng, że zrobiłeś ten pierwszy krok;

Zamieszczone powyżej komunikaty wskazują, że na badanym forum użytkownicy przekazując

wsparcie informacyjne przekazują jednocześnie informacje zwrotne o postępowaniu innych osób.

Te komunikaty mają również charakter pozytywnie wartościujący, utwierdzają użytkowników

w przekonaniu, że postępują właściwie. Użytkownicy czynią to często w oparciu o własne

doświadczenie.

Na kolejnym analizowanym forum www.ofon.net przynależnym do wirtualnej grupy

samopomocowej dla osób niepełnosprawnych fizycznie użytkownicy również otrzymują trzy

rodzaje wsparcia społecznego. Wsparcie emocjonalne jest rodzajem wsparcia dominującym na tym

forum. W 22 przeanalizowanych tematach pojawiło się 190 wystąpień komunikatów

charakterystycznych dla tego rodzaju wsparcia. Wypowiedzi będące wsparciem emocjonalnym

pojawiają się w różnorodnych sytuacjach charakterystycznych dla stygmatu, jakim jest

niepełnosprawność fizyczna. Najczęściej są to, jak sami użytkownicy nazywają: „problemy i troski

dnia codziennego”, czyli problemy, z którymi zmagają się oni każdego dnia. Z analizy treści forum

189

wynika, że te kłopoty mogą dotyczyć życia osobistego. Często problemy w tym obszarze związane

są z brakiem akceptacji zmiany własnego położenia społecznego i ograniczeniem sprawności. Inny

rodzaj problemów to relacje społeczne i negatywne zachowania innych wobec osoby

niepełnosprawnej. Dość często problemy, z którymi borykają się uczestnicy badanej wirtualnej

grupy samopomocowej mają podłoże ekonomiczne, np.: problem ze znalezieniem zatrudnienia.

Jedna z forumowiczek zastanawia się czy jest w ogóle przez kogokolwiek lubiana i akceptowana,

ktoś inny pisze o swoich kłopotach w związku partnerskim, o kłopotach finansowych. Z analizy

forum wynika również, że osoby niepełnosprawne dość często mają problemy w relacjach

z rodziną. Bliscy niepełnosprawnych bardzo często są wobec nich nadopiekuńczy, co bardzo

negatywnie wpływa na atmosferę, ale przede wszystkim na samopoczucie osób niesprawnych.

Użytkownicy próbują podjąć próby przezwyciężania napotykanych na swojej drodze trudności,

często dzielą się tym z innymi osobami na forum. Wówczas pojawiają się komunikaty wspierające

i motywujące do dalszego działania, np.:

− Powodzenia;

− (nick) będzie dobrze; nie poddawaj się, trzeba walczyć;

− bardzo się cieszę;

− Trzymaj się, pozdrawiam;

− życzę wytrwałości;

− dasz radę, nie poddawaj się;

− trzymam kciuki;

− głowa do góry!;

− wszystkiego dobrego;

− warto próbować;

− Trzymaj się, jesteśmy z tobą;

− Dziewczyny trzymajcie się cieplutko i wierzcie w siebie;

W tym obszarze dość często można zauważyć wypowiedzi, które wspierają emocjonalnie poprzez

własny przykład. Użytkownicy wspierając zwracają uwagę na to, że czują się podobnie, przeżywają

podobne problemy, czy doświadczyli tego samego. Tego rodzaju komunikaty wydają się być

podstawą wsparcia udzielanego za pośrednictwem wirtualnej grupy samopomocowej, bo przecież

wiele osób niepełnosprawnych tu zagląda właśnie po to, aby poczuć się zrozumianym, podobnym, a

nie innym... Na przykład jedna z użytkowniczek pisze o śmierci bliskiej osoby, która była dla niej

podporą w zmaganiu się ze swoją niepełnosprawnością. Poszukuje w tym miejscu (analizowane

forum) wsparcia i pocieszenia. W odpowiedzi na swój post dostaje kilkanaście odpowiedzi

wspierających emocjonalnie, m.in.: To smutne co napisałaś, wiem jak to jest jak się straci kogoś

najbliższego ja ponad 20 lat temu straciłem mamę;

190

Oto przykłady innych komunikatów:

− No widzisz to coś mamy wspólnego;

− Rozumiem Cię doskonale;

− Też mi często brakuje kogoś obok mnie z kim mogłabym pogadać;

− Nie jesteś sama!;

− domyślam się, jak się z tym czujesz;

− Wiem co masz na myśli. Mam tak samo, często słyszę, że mam czegoś nie robić, bo sobie

nie poradzę, bo nie uda mi się zrobić, wiec mam nie robić;

− rozumiem twój smutek...

Ważny z punktu widzenia idei funkcjonowania wirtualnej grupy samopomocowej w ogóle, ale

również forum www.akcjasos.pl, jest następujący komunikat: Jak widzisz nie jesteś sam z tym

problemem. W tym krótkim zdaniu mieści się wszystko to, co najważniejsze dla osób

poszukujących pomocy na analizowanym forum. Chodzi o to, żeby mieć poczucie i świadomość, że

nie jest się jedynym/jedyną, która ma tego rodzaju kłopoty, trudności...

Jeszcze innym rodzajem komunikatów charakterystycznych dla wsparcia emocjonalnego, są

wypowiedzi, które zachęcają do kontaktu, motywują do pisania, do bycia na forum i korzystania

z jego właściwości. Pojawiają się w tym obszarze również komunikaty, które dają potrzebującym

pomocy poczucie, że razem, w wirtualnej grupie samopomocowej uda się poradzić z trudnościami.

Użytkownicy proponują pisanie w danym wątku, ale również oferują kontakt indywidualny.

Przykładowe komunikaty poniżej:

− A dlaczego tak sądzisz?;

− porozmawiajmy o tym…;

− rozumiem, że (nick) boi się lekarzy; jak chcesz to możemy o tym popisać na PW;

− proszę żebyś tu z nami została;

− Coś spróbujemy z tym zrobić;

− Chętnie Ci pomogę;

− Jak byś miała jakieś pytania to pisz w tym lub innym wątku, ewentualnie PW lub email;

− napisz o tym;

− pisz tutaj o wszystkim, nie duś w sobie; .

Podobnie, jak na forach analizowanych powyżej, tak i w tym przypadku, zaprezentowane

powyżej komunikaty służące wsparciu emocjonalnemu okazują zainteresowanie, zrozumienie dla

sytuacji, w której znajduje się osoba, niejednokrotnie zachęcają do kontaktu. Wydaje się, że tego

rodzaju komunikaty mają szczególne znaczenie w sytuacji niepełnosprawności, gdzie często

kontakt z osobami z analizowanego forum jest podstawową (czasem jedyną) formą kontaktu

191

z innymi ludźmi. Na taką rolę „bycia” w wirtualnej grupie samopomocowej wskazują sami

użytkownicy forum.

Oprócz wsparcia emocjonalnego osoby niepełnosprawne przynależne do analizowanego forum

mogą liczyć również, jak wynika z analizy treści, na wsparcie instrumentalne – 120 wystąpień na 22

analizowane tematy. Komunikaty służące wsparciu instrumentalnego dzielą się na kilka rodzajów.

Pierwszy rodzaj takich wypowiedzi to takie, w których użytkownicy oferują określone formy

pomocy czy rozwiązania problemów, często włącznie z konkretnymi namiarami na instytucje,

miejsca, gdzie można uzyskać pomoc. Co ciekawe, nie zawsze chodzi tutaj o pomoc

w niepełnosprawności. Czasem bywa, że niepełnosprawność jest połączona na przykład z depresją

albo zaburzeniami zachowania. Inny problem zauważony w czasie analizy forum jest następujący:

jeden z użytkowników poszukuje protez obu nóg, gdyż jest osoba niepełnosprawną jeżdżącą na

wózku. Niestety, ceny protez są bardzo wysokie, więc forumowicz prosi o radę, pomoc pozostałych

uczestników grupy. Otrzymuje tego rodzaju odpowiedź (jeden z przykładów):

− Ceny obu protez mogą być kosmiczne ale można wziąć dofinansowanie z (PCPR, MOPS

lub PFRON) lub zwrócić się do jakiejś fundacji o pomoc w zakupie i dofinansowaniu;

Ktoś inny ma z kolei problem z samodzielnym korzystaniem z toalety i łazienki. W odpowiedzi

forumowicz wspomina o podnośnikach wannowych: ...a słyszałeś o podnośnikach wannowych np

takich jak ten (link do strony sklepu). Kolejny forumowicz jest chory na epilepsję i chce zrobić

prawo jazdy. Pyta innych czy jest to możliwe i jak wygląda procedura.

Inne przykłady komunikatów z w.w. obszaru:

−−−− to jak nie działa nic to może rozważ leczenie na oddziale tam trochę inaczej leczą w

sensie bardziej uciążliwie ale akurat może skuteczniej;

−−−− Psycholog raz na kilka tygodni to za mało, minimum to raz w tygodniu i grupa wsparcia,

musisz aktywniej szukać rozwiązań, bo chodzi o Ciebie i Twoje zdrowie;

−−−− Nie wiem skąd jesteś, ale jest też dużo stowarzyszeń - może warto do któregoś się

zapisać i bywać tam - chyba bardziej Cię zrozumieją, bo wiedzą co czujesz;

−−−− poczytaj wcześniej jak się zachować, np. tutaj znalazłem ciekawy artykuł na ten temat;

−−−− lepiej weź się za siebie - i udaj do dobrego psychiatry - tu masz namiary...;

−−−− może spróbuj pod tym adresem…;

−−−− Jeżeli tak, to najlepiej chyba poradzić się lekarza, bo kto, jak nie on, udzieli ci

najlepszych odpowiedzi na ten temat; polecam poczytać…;

−−−− Powiatowe Zespoły do Spraw Orzekania o Stopniu Niesprawności obejmują swoim

zasięgiem jeden lub kilka powiatów (miast na prawach powiatów). Adres właściwego

Zespołu można uzyskać w urzędzie gminy, Powiatowym Centrum Pomocy Rodzinie lub w

Miejskim Ośrodku Pomocy Społecznej (MOPS).

192

oto procedura uzyskiwania orzeczenia;

Czasem forumowicze przekazują informacje, np.: o kryteriach dochodowych w staraniu się o

zasiłek czy też innego rodzaju formach pomocy finansowej, które są dostępne dla osób

niepełnosprawnych, np.:

−−−− Jeżeli chodzi o MOPS to kryterium dochodowe wynosi 351 złotych na członka w

rodzinie, a jeśli jesteś sam to 477złotych. W pewnych okolicznościach te kwoty mogą być

przekroczone o 50%.

Zdarza się, że uczestnicy analizowanego forum jako pomoc w trudnej sytuacji niepełnosprawności

i sprzężonych z tym problemach doradzają korzystanie właśnie z tej wirtualnej grupy

samopomocowej. Argumentują to często faktem, iż „tu”, na forum są ludzie tacy sami i na pewno są

w stanie lepiej zrozumieć problem, niż ktoś (nawet profesjonalista), kto nie przeżywa tego samego,

np.:

−−−− A jeśli boisz się odzywać do lekarza to może pisz tu;

−−−− Skoro w realu Cię nie potrafią zrozumieć to spróbuj pisać w sieci;

−−−− to forum jest najlepszym miejscem gdzie można się pośmiać i po prostu pogadać;

Oprócz specjalistycznych form pomocy czasem użytkownicy w odpowiedzi na prośbę o pomoc,

radę, jak sobie poradzić z samotnością, „nic nie robieniem”, proponują podjęcie różnego rodzaju

aktywności, działań, realizacji swoich zainteresowań. Oto przykładowe wypowiedzi tego rodzaju:

−−−− spróbuj się bardziej otworzyć wyjść do świata realnego;

−−−− Wiesz co? Spróbuj zająć się sportem - wymyśl taki sport, który możesz uprawiać

i rozpocznij regularne treningi;

−−−− musisz mieć jakąś pasję;

Prezentowane powyżej cytaty wypowiedzi, które są przejawami wsparcia instrumentalnego

najczęściej dotyczą przekazywania informacji, takich jak.: adresy, rodzaje instytucji, które mogą

okazać się pomocne. Są to również określone procedury, rozwiązania praktyczne, które mają za

zadanie ułatwić funkcjonowanie. Pojawiają się jednak i takie wypowiedzi, które są wskazówkami,

jak postępować, co zmienić w swoim życiu.

Ostatnim rodzajem wsparcia społecznego najrzadziej występującym na analizowanym forum jest

wsparcie informacyjne – zaledwie 44 wystąpienia w 22 analizowanych tematach dostępnych na

forum. Poniżej prezentuję wybrane komunikaty, które przede wszystkim pełnią funkcję wypowiedzi

pozytywnie wartościujących, często o charakterze komplementów. Wydaje się, że ten przejaw

wsparcia informacyjnego jest oczekiwany przez osoby niepełnosprawne ruchowo właśnie ze

względu na ich, często, negatywny stosunek do własnej osoby, swojej atrakcyjności przede

wszystkim fizycznej. Tak złe samopoczucie w tym obszarze jest spowodowane najczęściej

reakcjami „sprawnej” części społeczeństwa. Niestety, nadal są wśród nas osoby, które szydzą,

193

wyśmiewają się z osób niepełnosprawnych. Inną skrajną i niezbyt dobrze akceptowaną postawą

wobec badanych osób jest litość, użalanie się, współczucie i narzucanie swojej pomocy, pomimo

tego, że dana osoba niepełnosprawna dobrze sobie radzi. Tego rodzaju reakcje społeczne są często

opisywane na analizowanym forum. Poniżej wybrane przykłady komunikatów służących wsparciu

informacyjnemu:

− Fajnie, że masz osoby, które potrafią Cię wysłuchać i zrozumieć;

− Masz przy sobie piękną przyjaźń;

− bądź taka, jaka jesteś;

− Szkoda bo fajna jesteś;

− Zacznij wreszcie walczyć o własne szczęście, zamiast nakręcać się na wieczne doły;

− Nie masz powodu do nie śmiałości fajny z Ciebie facio;

− widać, że jesteś odpowiedzialną osobą;

− jesteś dzielna;

− Lubimy cię;

− Podziwiam Was;

− Dziewczyno walcz o siebie, bo jesteś człowiekiem, aż człowiekiem. I pomimo niejednego

bólu, nie jednej łzy wylanej w ciągu dnia, zapewne jakieś małe iskierki radości masz w

życiu...;

− super, że się udało.

Forum przynależne do wirtualnej grupy samopomocowej www.niebieskalinia.pl

przeznaczonej dla osób będących ofiarami przemocy domowej stanowi również źródło trzech

rodzajów wsparcia społecznego dla swoich użytkowników. Podobnie jak w przypadku powyżej

omawianego forum i tutaj najbardziej znaczącą rolę pełni wsparcie emocjonalne. W 22 poddanych

analizie tematach pojawiło się 296 wystąpień komunikatów charakterystycznych dla tego rodzaju

wsparcia. Wydaje się, że taka ilość wsparcia emocjonalnego jest typowa dla grupy osób

stygmatyzowanych, która przynależy do omawianego forum. Podobnie jak w przypadku wcześniej

analizowanych forów przynależnych do wirtualnych grup samopomocowych i na tym forum

również można wyróżnić różne sytuacje, w których użytkownicy zwracają się o pomoc do innych

forumowiczów. Te sytuacje są oczywiście konsekwencją stygmatu, który towarzyszy badanej

grupie osób. Na podstawie analizy treści forum zarówno w ujęciu ilościowym, jak i jakościowym

można odnaleźć w forumowych rozmowach takie posty, w których ofiary przemocy domowej

opisują swoją sytuację, a także swoje działania podjęte w tym obszarze lub piszą o braku

jakichkolwiek form zaradzenia przemocy, który ich dotyczy. W tego rodzaju wypowiedziach często

pojawiają się szczegółowe opisy form przemocy, awantur, pobić, które są niejednokrotnie bardzo

wstrząsające, przerażające... Czasem jednak uczestnicy piszą tylko o swoich odczuciach

194

i przedstawiają zarys problemu. Wydaje się, w oparciu o analizę treści, że zjawisko przemocy

fizycznej, psychicznej często jest związane z alkoholizmem agresora. Na przykład jedna

z użytkowniczek skarży się, że mąż jest agresywny, bije ją, ale również pije... Ma jednak nadzieję,

że w pracy „już się na nim poznali” i być może, kiedy ją straci, to będzie to dla niego jakiś bodziec

do zmiany. Inna z forumowiczek zastanawia się, gdzie jest granica miłości do sprawcy przemocy.

Jak to się dzieje, że pomimo tego, co on jej robi, ona nadal go kocha... Wydaje się, że warto

zaznaczyć, iż na forum w roli ofiar przemocy częściej występują kobiety niż mężczyźni, jednak to

zjawisko nie było szczegółowo analizowane, jedynie wynika z obserwacji prowadzonych niejako

przy okazji analizy treści. Wymienione wyżej rodzaje wypowiedzi zwykle spotykają się

z następującymi odpowiedziami o charakterze wspierającym, motywującym do dalszego działania

lub wyrażającymi wiarę w możliwości danej osoby:

− Jestem z Tobą i będę Ci pomagał...;

− Trzymam kciuki;

− Żyje jednak nadzieją, że nadejdzie taka chwila, że będę mogła powiedzieć, że znów

jestem szczęśliwa, czego i wam z całego serca życzę;

− dasz radę;

− Nie poddawaj się;

− dobrze, że jesteś tutaj;

− zrobiłaś już kawał dobrej roboty...

− teraz musisz być dzielna i uważaj na siebie i syna;

− raduję się razem z Tobą (przykład komunikatu, który pojawił się w odpowiedzi na post,

w którym autorka pisze o drobnej, pozytywnej zmianie u swojego męża, który jest

sprawcą przemocy psychicznej)

Na analizowanym forum są również wypowiedzi, w których użytkownicy jasno piszą o potrzebie

wsparcia i pytają czy na forum jest ktoś, kto przeżył podobną sytuację i jak sobie z tym poradził.

Oczywiste jest, że komunikaty wspierające emocjonalnie, w których inni piszą, że doświadczyli

tego samego, że rozumieją są bardzo potrzebne, pomocne dla ofiar przemocy domowej. Warto

zwrócić uwagę, że forumowicze często oczekują od wirtualnej grupy samopomocowej czegoś

w rodzaju „zmazania” winy. To poczucie winy związane jest z psychologicznym funkcjonowaniem

ofiar – są one utwierdzane przez sprawców w poczuciu, że to wszystko to ich (ofiar) wina:...bo nie

ugotowane, bo nie posprzątane, bo uśmiech był nie taki... Oprócz tego również społeczeństwo (jak

wiadomo z literatury przedmiotu) stygmatyzuje właśnie ofiary. Inni rzadko im pomagają czy

choćby próbują zrozumieć. W takich przypadkach na analizowanym forum www.niebieskalinia.pl

można odnaleźć tego rodzaju komunikaty:

− Też to przeszłam;

195

− rozumiem;

− wiem co teraz przechodzisz, rozumiem Cię ,wiem ze najgorsze jest brak zrozumienia u

innych i osamotnienie z problemem;

− Zawsze pamiętamy i trzymamy przysłowiowe kciuki. To forum to ludzie z krwi i kości

....a nawet więcej ludzie, którzy przeżyli to co ty i zrozumieją każdą wylaną łzę, każde

twoje zwątpienie i każdy żal jaki nosisz w sercu... Pamiętaj o tym;

Bywa również i tak (podobnie jak na innych badanych forach), że po dłuższym okresie

intensywnych, wirtualnych rozmów o charakterze wspierającym dana osoba przestaje pisać. Taka

sytuacja zawsze budzi reakcję u pozostałych uczestników badanej wirtualnej grupy

samopomocowej. Wówczas forumowicze wyrażają niepokój, pytają co się dzieje, proszą o znak, że

wszystko ok. Takie spotęgowane reakcje będące odpowiedzią na milczenie zapewne mają związek

z charakterem forum i zagrożeniami, jakie niesie ze sobą bycie ofiarą przemocy... Oto przykłady

tego rodzaju komunikatów:

− jak tam, jak się czujesz?;

− Martwię się o Ciebie, dawno nie pisałaś....

− co słychać? Odezwij się!

Jak można zauważyć czytając powyższe przykłady wypowiedzi z omawianego forum, wsparcie

emocjonalne przejawia się najczęściej w formie pytań o samopoczucie, które są sposobem okazania

zainteresowania problemem, stanem drugiej osoby. Często pojawiają się tutaj również wypowiedzi

motywujące do działania, wspierające, które dodają otuchy, są wyrazem wiary w możliwości osoby

– rozmówcy. Niejednokrotnie podczas analizy treści zauważone zostały wypowiedzi, które

stanowiły deklaracje pomocy.

Kolejny rodzaj wsparcia społecznego, który odgrywa istotną rolę na analizowanym forum dla

osób, które są ofiarami przemocy domowej, to wsparcie instrumentalne – 189 wystąpień

komunikatów charakterystycznych dla tego rodzaju wsparcia. Komunikaty służące wsparciu

instrumentalnemu pojawiają się na forum zazwyczaj wtedy, kiedy osoby potrzebujące pomocy

proszą o wskazówki dotyczące form rozwiązania problemu, np.: do jakiej instytucji, specjalisty się

udać, czy skorzystać z terapii grupowej czy z konsultacji psychologa. Oto przykłady „rad” o takim

charakterze:

− Porozmawiaj o tym z prawnikiem;

− Myślę, że powinnaś zgłosić się do psychologa, aby nie pozostawać sama ze swoimi

wątpliwościami;

− Poszukaj natomiast grupy dla osób doświadczających przemocy;

− Musisz iść do specjalisty po leki;

− Tak sobie myślę, że terapia u psychologa czy psychoterapeuty mogłaby tutaj pomóc.

196

Samemu jest bardzo trudno próbować się zmieniać. Gdy jednak masz dobrego

psychologa "nad głową" dużo rzeczy idzie łatwiej. Wiem, bo kiedyś sama tego

doświadczyłam. Forumowicze dają Ci bardzo fajne rady. Spróbuj z którejś skorzystać

albo podejść do psychologa. Zaczynasz nowe życie;

− Tak pomyślałam, czy korzystasz jeszcze z czyjejś pomocy? Grupa wsparcia? Jakaś

terapia? To naprawdę pomaga. Bo z takim lekiem, jaki w sobie nosisz, trudno jest żyć.

To, co przeżywasz, czego doświadczasz, zbiera się w Twoim ciele, w Twojej duszy i

ujawnia się pod postacią różnych choróbsk. Poszukaj w swoim mieście - na pewno są

darmowe usługi. Nie bój się z tego korzystać.;

− No i bierz się do dzieła.. poszukaj w okolicy ośrodka pomocy dla ofiar przemocy

domowej, tam tez znajdziesz darmowa terapie;

Zdarza się również, że ofiary przemocy piszą na forum konkretnie z pytaniami dotyczącymi prawa,

np.: jak doprowadzić do eksmisji, jak zmusić do płacenia alimentów, czy w jakiś sposób można

zakazać agresorowi zbliżania się do domu i rodziny itp. Niemal zawsze pozostali forumowicze

starają się pomóc wskazując rozwiązanie problemu, np.:

− 17 listopada zmieniła się, a dokładniej weszła w życie ustawa o eksmisji tu masz link,

poczyta; możesz przestać być ofiarą, musisz tylko działać;

− Zakaz zbliżania się do domu jest orzekany nawet wtedy gdy sprawca jest nawet jedynym

właścicielem i nie pozbawia nikogo prawa własności.

Pojawiają się także w badanej wirtualnej grupie samopomocowej posty, w których uczestnicy

opisują konkretne przejawy przemocy fizycznej czy psychicznej i pytają pozostałych, w jaki sposób

powinny zareagować. Na przykład jedna z użytkowniczek opisuje swoją trudną sytuację związaną z

tym, iż kiedy po akcie przemocy, agresji wobec niej i dzieci, próbuje podjąć decyzję o zmianie,

odejściu od męża itp., wówczas mąż nęka ją telefonami, wiadomościami sms, w których obiecuje,

że już będzie dobrze, że taka sytuacja więcej się nie powtórzy. Ona zaczyna mu ufać, rezygnuje ze

swoich planów rozstania, aż do kolejnego razu. W odpowiedzi otrzymuje następującą radę:

− Jak te telefony wprowadzają Ci mętlik w głowie ,to ich nie odbieraj, nie czytaj tych

smsów, bo się pogubisz;

Inne przykłady komunikatów pojawiających się w tym obszarze:

− Wyodrębnić i pogrupować problemy . Spróbuj. Opanuj swoje myśli. Wyrzuć na chwile z

głowy osobę męża i skoncentruj się na problemach dotyczących siebie i dzieci; napisz na

czym stoisz;

− Powinnaś zrobić badania;

− Odezwij się na maila, a wspólnie coś skonstruujemy! Nie taki diabeł straszny jak go

malują, zobaczysz, że poradzisz!;

197

− Spróbuj nagrać jego groźby, żeby mieć dowód.

Wsparcie instrumentalne na forum www.niebieskalinia.pl przejawia się zatem najczęściej w formie

propozycji skorzystania z pomocy specjalistów, ośrodków, które zajmują się danym problemem.

Użytkownicy rzadziej podają tutaj dokładne dane instytucji, placówek pomocowych, raczej są to

wskazówki, gdzie i jak szukać pomocy, a także informacje, jaka pomoc i od kogo należy się w

sytuacji bycia ofiarą przemocy domowej.

Wsparcie informacyjne to kolejny rodzaj wsparcia społecznego, który otrzymują użytkownicy

omawianego forum. Liczba wystąpień komunikatów charakterystycznych dla tego rodzaju wsparcia

społecznego to 117. Występowanie tego rodzaju wsparcia społecznego, wydaje się szczególnie

istotne w kontekście sytuacji ofiar przemocy domowej, których funkcjonowanie jest utrudnione ze

względu na kontakt z agresorem, ale również reakcje społeczne. Na przykład zawiadomienie policji

może spowodować wzmocnienie agresji, przemocy ze strony sprawcy, ale również może łączyć się

z obawą o reakcję sąsiadów i że wszyscy się dowiedzą, co dzieje się w tej rodzinie. Dlatego też

komunikaty, które stanowią potwierdzenie, że działanie jest właściwe, są niezmiernie ważne i

potrzebne dla ofiar przemocy domowej.

Ponadto warto zauważyć, że na analizowanym forum przynależnym do wirtualnej grupy

samopomocowej www.niebieskalinia.pl pojawiają się zarówno wypowiedzi, w których

forumowicze opisują pojedyncze kroki do uwolnienia się z przemocy. Są to na przykład takie

działania jak: wezwanie policji, niewpuszczenie sprawcy do domu, nieuleganie obietnicom ze

strony agresora, że przemoc nigdy więcej się nie powtórzy. Tego rodzaju zachowania dla osób nie

doświadczających przemocy wydają się być może bardzo proste i łatwo osiągalne, jednak zupełnie

inaczej wygląda sytuacji z perspektywy ofiary przemocy. Dlatego przede wszystkim w takich

sytuacjach Ci ludzie potrzebują komunikatów wspierających m.in. informacyjnie. Oto przykłady:

−−−− Podziwiam twoją siłę i determinację;

−−−− Brawo (nick), to mi się podoba;

−−−− Na prawdę jesteś silna, że uciekłaś od niego, teraz się tylko tego mocno trzymaj i

pamiętaj zawsze, co ci zrobił. I co zrobił dzieciom, bo na to patrzyły;

−−−− wielkie gratulacje!;

−−−− jesteś bardzo dzielna!;

−−−− Jesteś mądrym i dzielnym człowiekiem;

−−−− (nick), za opisanie sytuacji, za odwagę chylę czoła;

−−−− Zrobiłaś już tak wiele by powiedzieć dość przemocy ...;

−−−− To jest bardzo dobra metoda postępowania;

−−−− Dobrze zrobiłaś, dobrze, że zadzwoniłaś po policję;

Zdarza się również tak, że ofiary przemocy podejmują radykalne decyzje, które wywracają ich

198

życie (lub życie całej rodziny) „do góry nogami”, np.: wyprowadzka, zmiana miejsca zamieszkania,

podanie o rozwód itp. W takich sytuacjach wsparcie tego rodzaju jest również bardzo oczekiwane

przez ofiary przemocy. Oto przykłady komunikatów:

− Jest Ci teraz ciężko, to trudny okres, ale wreszcie zdecydowałaś się, że chcesz coś

zmienić, to znaczy, że siłę w sobie masz.;

− To wspaniałą wiadomość - zatrzymałaś przemoc! Teraz musi już być tylko lepiej.

Gratulacje, oczywiście ściskam za Twoje działania i konsekwencję mocne kciuki...;

Niestety, z przemocy nie jest łatwo wyjść, szczególnie ze względu na to, iż ofiary z agresorami

najczęściej łączą związki emocjonalne. Poza tym są dzieci, rodzina, sąsiedzi, przyjaciele, no i sam

sprawca, który bije się w piersi i przeprasza. Zatem po podjęciu działań w kierunku zmiany dość

często pojawiają się u ofiar przemocy wątpliwości... Bardzo ważne jest, aby przetrwać ten czas,

konsekwentnie trzymając się podjętej decyzji. Forumowicze również w takich sytuacjach udzielają

wsparcia osobom potrzebującym, np.:

− Podjęłaś słuszną decyzję i nie żałuj tego.

− To trudne, ale da się zrobić;

− jesteś pełnowartościową kobietą i przyszłą mamą i też wierzę w ciebie , dasz radę, bo

masz przecież siebie i dla synka też warto, oj warto;

W omawianym obszarze wsparcia informacyjnego udzielają nie tylko osoby, które już mają za sobą

sytuację przemocy. Są również takie, które czytają wypowiedzi na forum i przygotowują się do

podjęcia ważnych decyzji, dojrzewają do przerwania pomocy, co jest trudne, bo często, niestety,

idzie w parze z pogorszeniem sytuacji materialnej, mieszkaniowej itp. Jednak i takie osoby

udzielają wsparcia tym, które się odważyły i zrobiły coś w kierunku zmiany na lepsze. Wówczas

piszą, że gratulują, podziwiają i chciałyby być tak samo silne, np.:

− bardzo cię podziwiam. Chciałabym być tak silna jak Ty;

− świetny pomysł! Powinnam zrobić tak samo jak Ty...

Na podstawie zaprezentowanych powyżej przykładów wypowiedzi, a także analizy treści w

ujęciu jakościowym można zauważyć, że dominującą rolę pełnią tutaj komunikaty, które

pozytywnie wartościują postępowanie osób, do których były kierowane, stanowią informację

zwrotną o poprawności podjętych działań.

Kolejne poddane analizie treści forum jest przynależne do serwisu www.kobiety-

kobietom.com i jest miejscem, w którym pomoc, wsparcie mogą uzyskać osoby homoseksualne –

lesbijki. Na tym forum dominującym rodzajem wsparcia społecznego jest również wsparcie

emocjonalne, na które wskazuje 176 wystąpień charakterystycznych dla niego komunikatów w 22

analizowanych tematach. Tak, jak na pozostałych analizowanych forach, tak i tutaj w toku analizy

treści można dostrzec różnorodne sytuacje, w których uczestniczki wirtualnej grupy

199

samopomocowej poszukują wsparcia i pomocy. Należy jednak zaznaczyć, że i tutaj podstawą

problemów i trudności, które pojawiają się w życiu lesbijek jest ich stygmat, czyli orientacja

psychoseksualna. Komunikaty służące wsparciu emocjonalnemu można podzielić na takie, które

mają za zadanie motywować do działania w obranym kierunku, dodawać otuchy i takie właśnie

komunikaty można odnaleźć na analizowanym forum, np.:

− Pozdrawiam i życzę szczęścia;

− życzę powodzenia;

− musisz być silna;

− dużo siły!;

− Trzymaj się mocno;

− Wam się uda, trzymam kciuki;

Jak już wspominałam sytuacje, w których udzielane jest wsparcie emocjonalne są różne, jednak

w.w. komunikaty pojawiają się przede wszystkim wówczas, kiedy, np.: użytkowniczki piszą

o podejmowanych próbach ujawnienia bliskim, przyjaciołom swojej orientacji homoseksualnej. Jest

to temat dość często powracający w postach na forum www.kobiety-kobietom.com, co oczywiście

nie dziwi, bo stanowi to podstawowy problem w życiu lesbijek (i w ogóle osób homoseksualnych).

Czasem dodawanie otuchy, motywowanie potrzebne jest wtedy, kiedy użytkowniczki wchodzą

w nową relację albo rozpada się ich dotychczasowy związek. Na przykład: jedna z użytkowniczek

jest w idealnym, w jej ocenie, związku z kobietą. Jednak pojawia się problem: partnerka nie może

poradzić sobie z własnym sumieniem (tak to nazywa autorka postu) i uważa, że popełnia grzech,

będąc w związku homoseksualnym. Temat wiary i grzechu czasem pojawia się w postach na

analizowanym forum. Jest to konflikt pomiędzy własną orientacją seksualną a systemem wartości.

Jednak wsparcie emocjonalne nie zawsze pojawia się w temacie homoseksualizmu. Użytkowniczki

analizowanego forum wspierają się również w poszukiwaniu pracy, mieszkania, w momencie

zdawania egzaminów itp. Choć wydają się być to sytuacje codzienne, prozaiczne, to czasem

stygmat, jakim jest homoseksualizm powoduje mniejszą wiarę w siebie, w swoje możliwości.

Poszukiwanie i uzyskiwanie wsparcia emocjonalnego jest, tym bardziej uzasadnione, kiedy

środowisko, np.: zawodowe wie o odmiennej orientacji homoseksualnej danej osoby. Warto

zaznaczyć, że problem z samoakceptacją własnej orientacji homoseksualnej czasem jest powiązany

z innymi problemami, takimi jak: depresja, uzależnienie, kłopoty ze snem itp.

Na tym forum również można odnaleźć komunikaty służące wsparciu emocjonalnemu, które mają

za cel podtrzymanie kontaktu, zmotywowanie do mówienia o swoim problemie itp. Poniżej

przykłady tego rodzaju komunikatów:

− napisz coś;

− Napisz jak coś ruszy do przodu z Twoją sprawą;

200

− cieszę się, że mogłam ci pomóc.

Zaprezentowane powyżej komunikaty stanowią typowe przykłady wsparcia emocjonalnego:

dodawanie otuchy, wyrażenie wiary w skuteczność działań podejmowanych przez drugą osobą oraz

wiary w jej siły i szanse na poradzenie sobie z daną sytuacją.

Drugim rodzajem wsparcia społecznego dostępnym dla użytkowniczek na analizowanym forum

jest wsparcie instrumentalne, na którego obecność wskazało 104 wystąpienia komunikatów

charakterystycznych dla omawianego rodzaju wsparcia w 22 analizowanych tematach. Rodzaje

problemów, które uzasadniają udzielanie wsparcia instrumentalnego i pojawiają się na

analizowanym forum, to trudności w obszarze relacji interpersonalnych, zawodowym, społecznym,

np.: nieradzenie sobie z utrzymywaniem orientacji psychoseksualnej w tajemnicy przed rodzicami,

oszukiwanie partnera, a także trudności w odnajdywaniu się w środowisku lokalnym, ze względu na

towarzyszące poczucie, że „wszyscy, wszystko wiedzą i śmieją się ukradkiem”. Wypowiedzi

służące wsparciu instrumentalnemu najczęściej stanowią wskazówki jak postępować, jak

przeprowadzić ważną rozmowę czy też do kogo zwrócić się o pomoc. Niemal nigdy podczas

analizy treści forum nie znaleziono komunikatów, które stanowiłyby informacje o dokładnych

adresach, danych kontaktowych do placówek pomocowych. Wydaje się, że ze względu na charakter

omawianego stygmatu nie to jest istotne.467 Być może szczególnie, dlatego, że specjaliści

profesjonalnie zajmujący się pomocą prezentują różny stosunek do problemu homoseksualizmu, co

nie jest zachęcające do korzystania z ich pomocy. Oto przykłady wypowiedzi:

−−−− Polecam, jeśli ktoś jeszcze nie oglądał (tutaj: tytuł programu);

−−−− a ja uważam, ze można powalczyć. Można znaleźć psychologa, który pomoże Twojej

dziewczynie;

−−−− Może czas zagrać w otwarte karty i szczerze porozmawiać?;

−−−− Ja na Twoim miejscu czułabym się tak samo, i nawet mi się tak zdarzyło z eks, to od razu

mówiłam co myślę, aż w końcu zakończyłam związek pomimo miłości i bardzo się z tego

cieszę, bo poznałam kobietę, która wie czego chce, a chce mnie;

−−−− Lepiej śmigaj do terapeuty.

Użytkowniczki forum www.kobiety-kobietom.com mogą również liczyć na wsparcie informacyjne,

którego występowanie jest niemal porównywalne ze wsparciem instrumentalnym – 98 wystąpień na

22 poddane analizie tematy dostępne na forum. Komunikaty służące wsparciu informacyjnemu

pojawiają się na badanym forum w odpowiedzi na posty lesbijek, które dotyczą, m.in.: opisu ich

relacji z partnerką, tego, że w końcu zdecydowały się nie ukrywać przed całym światem:

− Super, podziwiam Was;

467 Zob. np.: M. Abramowicz, A. Bratkiewicz, Jestem gejem. Jestem lesbijką. Komu mogę o tym powiedzieć? Kampania przeciwko homofobii, Warszawa 2005, s. 22 – 30.

201

− bardzo fajne i dojrzałe podejście;

Pojawiają się również komunikaty, w których użytkowniczki dzielą się swoim doświadczeniem: jak

się ujawnić, czy w ogóle to robić, czy orientacja homoseksualna jest „właściwa” itp.

− Sama miałam przez wiele lat tego rodzaju dylematy;

− Przeżywam dokładnie to samo...;

− ze mną było zupełnie podobnie;

− Wiem coś na temat zaangażowania w taką znajomość i doskonale cię rozumiem.

Kolejne poddane analizie treści forum to część serwisu www.gejowo.pl, który stanowi m.in.:

wirtualną grupę samopomocową dla homoseksualnych mężczyzn. Z analizy przeprowadzonej na

tym forum wynika, że jego użytkownicy mogą liczyć tutaj, tak, jak w przypadku innych badanych

grup samopomocowych na trzy podstawowe rodzaje wsparcia społecznego. Najczęstsze jest

wsparcie emocjonalne, o którego obecności świadczy 126 wystąpień komunikatów (na 22

analizowane tematy), które są jego przejawem. Problemy, w związku, z którymi udzielane jest

użytkownikom analizowanego forum wsparcie emocjonalne są niemal tożsame z tymi, których

doświadczają lesbijki. Często dotyczą one właśnie orientacji psychoseksualnej: coming out-u,

związków partnerskich albo relacji z rodziną czy przyjaciółmi. Geje opisują tutaj swoje zmagania

z tego rodzaju trudnościami. W postach opisują zarówno sukcesy, jak i porażki i w tym obszarze.

Zdarza się, że po ujawnieniu się i zapoznaniu rodziny z partnerem, następuje jego nieakceptacja,

a nawet psychiczne znęcanie się. W tego rodzaju sytuacjach użytkownicy mogą liczyć na

komunikaty dodające otuchy, motywujące, dające poczucie, że dana osoba nie jest osamotniona

w swoim problemie. Ponadto są to również komunikaty wyrażające nadzieję, że wszystko się ułoży.

Oto przykłady:

− Mam nadzieję, że będzie u Ciebie lepiej;

− Powodzenia;

− trzymaj się;

− Przykro mi bardzo;

− Trzymam kciuki;

− Nie martw się wszystko będzie dobrze. Nie przejmuj się tym na razie;

− Niech wam się układa jak najlepiej.

Podczas analizy treści na forum dla mężczyzn o orientacji homoseksualnej można również odnaleźć

inny rodzaj komunikatów służących wsparciu emocjonalnemu. Są to komunikaty zachęcające do

kontaktu lub podtrzymujące go – zaproszenie do wypowiedzi na forum lub kontaktu na priv. Często

są one wyrazem troski, zainteresowania innych forumowiczów sprawami osoby poszukującej

wsparcia i pomocy. Poniżej przykłady tego rodzaju wypowiedzi:

202

− Jak byś miał ochotę coś podpytać czy pogadać to zapraszam na priv;

− co się stało?;

− jak sobie radzisz?

Wsparcie instrumentalne to drugi rodzaj wsparcia społecznego, który jest dostępny dla

użytkowników omawianego forum. W toku analizy treści wybranych tematów wyodrębniono 100

wystąpień specyficznych dla wsparcia instrumentalnego komunikatów. Najczęściej ten rodzaj

wsparcia społecznego dotyczył problemu coming outu. Jako przykład może posłużyć przypadek

jednego z forumowiczów, który poszukuje rady, w jaki sposób powinien powiedzieć o swojej

orientacji dzieciom siostry i czy w ogóle jest to uzasadnione? Użytkownicy przekazywali sobie

nawzajem informacje w formie wskazówek, gdzie szukać pomocy, jak się zachować, kiedy

powiedzieć rodzinie/bliskim/przyjaciołom i jak to zrobić. Rzadko, podobnie jak w przypadku

forum dla lesbijek, użytkownicy proponują pomoc specjalistów i instytucji, aczkolwiek rzadko tego

rodzaju pomoc jest odradzana, w sytuacji, kiedy jeden z użytkowników pisze, że poszedł „ze

swoim problemem” do psychologa. Oto przykłady znalezionych na forum wypowiedzi:

− Spróbuj poszukać pomocy u psychologa/psychiatry;

− Radziłbym wyciszyć emocje, chwilę odsapnąć w samotności i jeszcze raz na

spokojnie porozmawiać;

− proponuję, żebyś spróbował tak to rozwiązać...;

− Myślę, że to ty powinieneś wykonać jakiś ruch.

Trzeci rodzaj wsparcia społecznego, który jest dostępny na analizowanym forum to wsparcie

informacyjne – 85 wystąpień w poddanych analizie tematach. Ten rodzaj wsparcia występuje

najrzadziej na www.gejowo.pl. Poniżej zamieszczone są komunikaty typowe dla wsparcia

informacyjnego wyodrębnione na forum. Pierwszy rodzaj to wypowiedzi, które przekazują

informację zwrotną na temat podjętych działań i ich poprawności.:

− Świetne podejście;

− Brawo, Gratulacje;

− Bardzo dobrze zrobiłeś. Gratuluje odwagi. Niezależnie od tego jak się sprawy potoczą,

możesz być z siebie dumny;

Podobnie, jak poprzednio, tutaj również te komunikaty pojawiają się w odpowiedzi na posty,

w których opisywane są próby rozwiązania problemu własnej seksualności, ale tak problemów

pochodnych, takich, jak relacje z ludźmi, sprawy zawodowe itp. W toku analizy treści można

również odnaleźć komunikaty, które przekazują informacje o prawidłowości podjętych działań, ale

dodatkowo argumenty popierane są własnym przykładem i doświadczeniem w tym obszarze.

− będąc na twoim miejscu zrobiłbym tak samo;

− U mnie też tak to wyglądało...;

203

− Wydaje mi się, że jesteśmy w podobnej sytuacji;

− Jakbym czytał o sobie;

− Ta historia bardzo przypomina mi moją.

Wydaje się, że podobnie jak w innych wirtualnych grupach samopomocowych, tak i tutaj własny

przykład, który oferują podczas udzielania wsparcia użytkownicy jest niezwykle cenny i pomocny

dla innych osób zmagających się ze stygmatem związanym z własną orientacją psychoseksualną.

Aby w pełni zaprezentować, w jakim zakresie na analizowanych forach internetowych

poszczególnych wirtualnych grup samopomocowych uczestnicy otrzymują wsparcie społeczne,

(różne jego rodzaje) przedstawiam poniżej tabelę, w której umieszczone zostały liczby wystąpień

komunikatów charakterystycznych dla wszystkich rodzajów wsparcia społecznego we wszystkich

siedmiu, badanych wirtualnych grupach samopomocowych.

Tabela 27. Rodzaje wsparcia społecznego występujące na forach wirtualnych grup samopomocowych. Źródło: opracowanie własne.

KATEGORIA

ODPOWIEDZI/

NAZWA

WIRTUALNEJ

GRUPY

SAMOPOMOCOWEJ

Www.akcjasos.pl

Www.niebieskalinia.pl

Www.ofon.net

Www.schizofrenia.evot.org

Www.przyjaciele.org

Www.kob

iety-kob

ietom.com

Www.gejow

o.pl

Wsparcie emocjonalne 401 296 190 56 158 176 158

Wsparcie informacyjne 137 117 44 8 42 98 85

Wsparcie

instrumentalne 155 189 120 87 13 104 100

Wsparcie materialne/

rzeczowe 0 0 0 0 0 0 0

204

W oparciu o dane przedstawione w powyższej tabeli można przedstawić następujące zależności:

który rodzaj wsparcia społecznego dominuje na danym forum przynależnym do wirtualnej grupy

samopomocowej (żółte zaznaczenie w tabeli), a także na którym z badanych forów użytkownicy

otrzymują najwięcej (pogrubienie w tabeli)/najmniej danego rodzaju wsparcia społecznego.

Odpowiadając, zatem na powyższe pytania należy zaznaczyć, że na sześciu z siedmiu poddanych

analizie forów użytkownicy otrzymują najwięcej wsparcia emocjonalnego, wyjątek stanowi forum

www.schizofrenia.evot.org, na którym zanotowano najwięcej wystąpień komunikatów służących

wsparciu instrumentalnemu. Drugi rodzaj wsparcia społecznego, który pojawia się na większości

forów najczęściej po wsparciu emocjonalnym to wsparcie instrumentalne. Wyjątek w tej grupie

stanowi tylko forum www.przyjaciele.org, gdzie po wsparciu emocjonalnym drugim najczęściej

pojawiającym się rodzajem wsparcia społecznego jest wsparcie informacyjne. Najrzadziej, spośród

trzech obecnych na analizowanych forach rodzajach wsparcia społecznego, pojawia się wsparcie

informacyjne. Natomiast, wsparcie materialne/rzeczowe, jak już wcześniej wspominałam, w ogóle

nie jest obecne na forach przynależnych do wybranych do badań wirtualnych grup

samopomocowych.

W odpowiedzi na pytanie, na którym z analizowanych forów użytkownicy otrzymują odpowiednio

najwięcej/najmniej wsparcia emocjonalnego, informacyjnego i instrumentalnego można stwierdzić,

że:

− Najwięcej wsparcia emocjonalnego, w porównaniu z innymi grupami, otrzymują

użytkownicy forum www.akcjasos.pl, czyli wirtualnej grupy samopomocowej dla osób

uzależnionych i współuzależnionych od alkoholu. Najmniej tego rodzaju wsparcia

społecznego otrzymują forumowicze www.schizofrenia.evot.org.

− Najwięcej wsparcia informacyjnego, w porównaniu z innymi grupami, otrzymują również

osoby przynależne do wirtualnej grupy samopomocowej www.akcjasos.pl (alkoholicy

najmniej osoby współuzależnione), natomiast najmniej tego rodzaju wsparcia otrzymują na

„swoim” forum również osoby chore na schizofrenię i ich rodziny.

− Najwięcej wsparcia instrumentalnego, jak wynika z tabeli 13, otrzymują użytkownicy grupy

www.niebieskalinia.pl, czyli ofiary przemocy domowej, a najmniej tego rodzaju wsparcia

dostają forumowicze grupy www.przyjaciele.org, czyli niedoszli samobójcy, osoby chore na

depresję.

Na podstawie powyższych informacji oraz tabeli nr 27 można wyznaczyć wirtualną grupę

samopomocową, która jest dla swoich uczestników najlepszym źródłem wsparcia społecznego

(porównanie jest możliwe ze względu na jednakową liczbę analizowanych tematów z każdego

forum). Stanowi o tym duże wysycenie analizowanych postów komunikatami dotyczącymi trzech

rodzajów wsparcia społecznego, a także wyniki analizy treści w ujęciu jakościowym. Wobec

205

powyższego najwięcej wsparcia społecznego (emocjonalnego, informacyjnego i instrumentalnego),

zgodnie z przeprowadzoną analizą treści w ujęciu ilościowym, ale i jakościowym otrzymują

użytkownicy forum www.akcjasos.pl, a na drugim miejscu użytkownicy forum

www.niebieskalinia.pl. Analogicznie można wyznaczyć wirtualną grupę samopomocową, która w

najmniejszym stopniu, w porównaniu z innymi analizowanymi grupami, stanowi źródło trzech

rodzajów wsparcia społecznego dla swoich użytkowników – jest to forum

www.schizofrenia.evot.org. Na tym forum występuje dość znikome nasycenie analizowanych

rozmów użytkowników komunikatami służącymi wsparciu społecznemu. Mogłoby się wydawać, że

to forum jest bogate w tego rodzaju komunikaty ze względu na swoją specyfikę i stygmat, z jakim

funkcjonują jego użytkownicy. Okazuje się jednak, że w porównaniu z innymi analizowanymi

forami, to omawiane pełni funkcję wsparcia społecznego w najmniejszym stopniu.

Warto jeszcze zauważyć, że pomimo nieco odmiennego charakteru forów dla lesbijek i gejów,

które jak pisałam w rozdziale V.1., przynależą do serwisów o charakterze rozrywkowym, w

związku z czym można by się było spodziewać, że funkcja wsparcia nie będzie tutaj odgrywała tak

dużego znaczenia, to jednak na obu tych forach użytkownicy/użytkowniczki otrzymują wsparcie

społeczne w dość znaczącym stopniu.

Należy dodać, iż pośrednio na podstawie analizy treści, głównie w ujęciu jakościowym, można

wyróżnić różne stopnie interakcyjności użytkowników. Widoczne jest również, opisane w części

teoretycznej, zjawisko przyjmowania różnorodnych ról doradców czy radzących się w czasie

interakcji na badanych forach internetowych przynależnych do wirtualnych grup

samopomocowych. Pojawiają się zarówno osoby chętnie radzące i wchodzące w relacje, jak i takie,

które rzadko się „odzywają”. Niestety, wśród forumowiczów zdarzają się także prowokatorzy,

awanturnicy czy osoby obrażające innych. Nie jest to jednak częste zjawisko ze względu na

zabezpieczenia stosowane na analizowanych forach, m.in.: niejednokrotnie dość wydłużony proces

rejestracji wraz z weryfikacją osoby. Inaczej wygląda to na forach mniej „specjalistycznyc”,

nieprzypisanych do wirtualnych grup samopomocowych – tam dostęp jest o wiele łatwiejszy. Typy

wirtualnych doradców/radzących się są zgodne z tymi przedstawionymi w części teoretycznej za D.

Zielińską – Pękał.468

W oparciu o przedstawione powyżej dane oraz wyniki uzyskane w badaniu sondażowym

(prezentowane w tym rozdziale) można pokusić się o porównanie: czy deklaracje użytkowników

poszczególnych wirtualnych grup samopomocowych prezentowane w odpowiedziach ankiety co do

dominujących rodzajów wsparcia uzyskiwanych w określonych wirtualnych grupach

samopomocowych są tożsame z wynikami analizy treści dotyczącymi właśnie dominujących

rodzajów wsparcia społecznego otrzymywanego na tychże forach. Otóż okazuje się, że wyniki w

468 Por. Rozdział III.2.

206

tym zakresie uzyskane z wykorzystaniem dwóch różnych metod różnią się od siebie w pewnym

stopniu. Poniżej prezentuję te różnice:

− www.akcjasos.pl – wg deklaracji użytkowników wypełniających ankietę dominującym

rodzajem wsparcia społecznego jest wsparcie emocjonalne oraz w bardzo zbliżonym

zakresie wsparcie instrumentalne, natomiast zgodnie z wynikami z analizy treści – na tym

forum bardzo znacząco dominuje wsparcie emocjonalne.

− www.niebieskalinia.pl – wg wyników ankietowych dominującym rodzajem wsparcia jest

bezwzględnie wsparcie emocjonalne, identycznie sytuacja wygląda w danych uzyskanych

w toku analizy treści.

− www.ofon.net – dominującym rodzajem wsparcia społecznego wg deklaracji respondentów

jest wsparcie informacyjne, natomiast z analizy treści wynika, że znacząco przeważa na tym

forum wsparcie emocjonalne.

− www.schizofrenia.evot.org – wg respondentów wszystkie trzy rodzaje wsparcia społecznego

można otrzymać na tym forum w jednakowym stopniu, chociaż nieznacznie przeważa

wsparcie emocjonalne i informacyjne. W wynikach uzyskanych z analizy treści dominuje

natomiast wsparcie instrumentalne.

− www.przyjaciele.org – z wyników uzyskanych w obu metodach wynika, że dominującym

rodzajem wsparcia jest wsparcie emocjonalne.

− www.kobiety-kobietom.com – wg wyników uzyskanych w ankiecie wsparciem społecznym,

które najczęściej można otrzymać na tym forum jest - na równym poziomie - wsparcie

informacyjne i instrumentalne, natomiast zgodnie z analizą treści jest to wsparcie

emocjonalne.

− www.gejowo.pl – zgodnie z deklaracjami respondentów dominującym rodzajem wsparcia

społecznego na tym forum jest wsparcie emocjonalne i w bardzo podobnym stopniu

wsparcie instrumentalne. Wg wyników uzyskanych z wykorzystaniem analizy treści na

analizowanym forum dominuje wsparcie emocjonalne.

Może zastanawiać fakt, skąd wynikają różnice w uzyskanych wynikach w tym zakresie. Wydaje

się, że może mieć to związek z subiektywną oceną przejawów wsparcia społecznego przez osoby

badane w toku wypełniania ankiety. Być może respondenci nie do końca byli pewni, co tak

naprawdę uzyskują na forach wirtualnych grup samopomocowych, do których przynależą. Te

subiektywne odczucia, a także być może brak dostatecznych informacji w tym zakresie

w porównaniu z analizą treści, która przebiegała w sposób ustandaryzowany, mogły spowodować

takie właśnie różnice w omawianym obszarze. Warto jednak zauważyć, że niektóre z uzyskanych

wyników były tożsame.

207

4. Podsumowanie przedstawionych wyników i interpretacja badań własnych

Przeprowadzone badania pozwalają na weryfikację wyznaczonych hipotez:

Pierwsza hipoteza brzmi: Źródła wsparcia osób społecznie stygmatyzowanych będących

uczestnikami wirtualnych grup samopomocowych to źródła ze świata realnego tj. m.in.: rodzina,

przyjaciele, znajomi, instytucje oraz z Internetu: wirtualne grupy samopomocowe. Spośród

wymienionych powyżej źródeł wsparcia jedynie instytucje w znikomym stopniu stanowią źródło

wsparcia osób stygmatyzowanych społecznie. Takie wyniki wydają się być pocieszające, gdyż

ukazują one znaczącą rolę naturalnych, spontanicznych sieci wsparcia w sytuacji stygmatyzacji

społecznej. Niepokojący jest jednak fakt, że wsparcie instytucjonalne tylko w nieznacznym stopniu

„uzupełnia” oddziaływania pozostałych, znaczących źródeł wsparcia społecznego.

Druga hipoteza dotyczyła uczestniczenia w wirtualnych grupach samopomocowych jako jednego ze

znaczących źródeł wsparcia społecznego dla osób społecznie stygmatyzowanych i w toku

przeprowadzonych badań została całkowicie potwierdzona.

Hipoteza trzecia brzmi: Osoby stygmatyzowane jako uczestnicy wirtualnych grup samopomocowych

otrzymują z różnych źródeł zróżnicowane rodzaje wsparcia społecznego. W kontekście tej hipotezy

należy dodać, że rodzaje wsparcia są rzeczywiście zróżnicowane, chociaż dominuje wsparcie

emocjonalne.

W odniesieniu do hipotezy czwartej, czyli Wsparcie społeczne otrzymywane w wirtualnych grupach

samopomocowych różni się w zależności od rodzaju tej grupy (zróżnicowanie to dotyczy m.in.

zakresu, rodzaju wsparcia społecznego) należy potwierdzić jej zasadność.

Podobnie sytuacja wygląda w odniesieniu do hipotezy piątej, która brzmi: Analizowane fora

internetowe przynależne do wybranych wirtualnych grup samopomocowych wykazują

zróżnicowanie pod kątem tematyki wątków, postów, liczebności i zaangażowania, interakcyjności

użytkowników. W toku analizy wybranych forów przynależnych do badanych wirtualnych grup

samopomocowych można stwierdzić ich zróżnicowanie pod kątem wszystkich wymienionych

powyżej cech.

W podsumowaniu zaprezentowanych wyników i analizy badań własnych należy zaznaczyć,

że w toku prowadzonych badań zostały zrealizowane wszystkie cztery, założone cele badań, tzn.:

cel eksploracyjny, opisowy, wyjaśniający oraz utylitarny.

Celem eksploracyjnym było rozpoznanie od kogo osoby badane (osoby stygmatyzowane będące

uczestnikami wybranych wirtualnych grup samopomocowych) najczęściej otrzymują wsparcie

społeczne oraz na czym polega pomoc udzielana im przez innych (rodzaje wsparcia społecznego).

W oparciu o zaprezentowane w tym rozdziale dane można stwierdzić, że osoby badane najczęściej

otrzymują wsparcie społeczne od następujących trzech, dominujących źródeł wsparcia społecznego,

208

to jest: przyjaciele/znajomi, rodzina oraz wirtualne grupy samopomocowe (w analizie zarysowały

się różnice w tym obszarze w zależności od przynależności do wirtualnej grupy samopomocowej),

do których badane osoby przynależą. Najrzadziej wg deklaracji badanych otrzymują oni wsparcie

społeczne od instytucji i organizacji. Obecność wirtualnych grup samopomocowych jako jednego z

trzech najważniejszych źródeł wsparcia społecznego nie dziwi i jest uzasadniona w literaturze

przedmiotu, gdzie niejednokrotnie zwraca się uwagę, iż interakcja z podobnymi do siebie niesie

wiele korzyści, szczególnie w sytuacjach problemów, kryzysów czy stygmatyzacji.469 Niestety,

w odniesieniu do profesjonalnej pomocy, takie wyniki potwierdzają dotychczasowe stanowiska

prezentowane w literaturze przedmiotu, według których instytucjonalna pomoc społeczna w Polsce

jest nieudolna, niewystarczająca i w pewien sposób uprzedmiotowująca osoby potrzebujące

pomocy.470 Jak pisze J. Staręga – Piasek w kontekście postawy pracowników socjalnych wobec

swoich klientów: „(…) Trzeba bowiem zdecydowanie zerwać z takim sposobem funkcjonowania

pomocy społecznej, w której z jednej strony jest podmiot – ten, który pomaga, a z drugiej przedmiot

– ten, któremu się pomaga.”471 Na podstawie przeprowadzonych badań można również pokusić się

o stwierdzenie, że pracownicy socjalni, a czasem również psycholodzy, terapeuci nie zawsze są

odpowiednio przygotowani do pełnienia swojej roli w zetknięciu z określonym problemem,

stygmatem. Szczególnie ma to miejsce w przypadku stygmatów dalece odbiegających od ich

własnego systemu wartości, sposobu rozumienia świata. Tego rodzaju stygmat to, np.:

homoseksualizm, albo usiłowanie popełnienia samobójstwa.

Jeśli chodzi o rodzaj udzielanego wsparcia społecznego, to, zgodnie z uzyskanymi danymi, jest to

wsparcie emocjonalne, najrzadziej wsparcie materialne/rzeczowe, aczkolwiek również w tym

obszarze zarysowują się różnice w dominującym rodzaju wsparcia społecznego w zależności od

jego źródła.

Cel opisowy to dokonanie charakterystyki forów internetowych przynależnych do wybranych

wirtualnych grup samopomocowych (treść oraz struktura) pod kątem rodzajów wsparcia

społecznego otrzymywanego przez ich uczestników. Taka charakterystyka, w bardzo

szczegółowym wymiarze, została dokonana w niniejszym rozdziale w oparciu o analizę treści

w ujęciu ilościowym i jakościowym. Najczęstszym rodzajem wsparcia społecznego, który

otrzymują za pośrednictwem wybranych do badań forów ich uczestnicy jest wsparcie emocjonalne.

469 Por. m.in.: T.F. Heatherton, R.E. Kleck, M. R. Hebl, J. G. Hull, op.cit.,s. 237, H. Żuraw, op.cit., s. 253, E. Czykwin, op.cit., s. 267 – 273. 470 Por. A. Urbanek, op.cit., w: R. Bibik, A. Urbanek (red.), op.cit., Legnica 2011, s. 150 – 152, Z. Kawczyńska – Butrym, op.cit., Warszawa 1996, s. 135 – 157. 471 J. Staręga-Piasek, Uwagi o działalności ochotniczej w systemie pomocy społecznej. Organizowanie pomocy i samopomocy społecznej, Warszawa 1992, s.9

209

Celem wyjaśniającym było zbadanie w jakim stopniu wirtualne grupy samopomocowe stanowią

źródło wsparcia społecznego dla swoich uczestników – osób stygmatyzowanych społecznie.

W oparciu o zaprezentowane wyniki przeprowadzonych badań własnych, a także ich interpretacji

można stwierdzić, że wirtualne grupy samopomocowe, które zostały wybrane do analizy stanowią

w znaczącym stopniu źródło wsparcia społecznego dla swoich uczestników, czyli różnych grup

osób stygmatyzowanych społecznie. Stanowi to jednocześnie odpowiedź na problem główny

rozprawy doktorskiej. Taki wniosek można wysnuć na podstawie deklaracji respondentów w

przeprowadzonym metodą sondażu diagnostycznego badaniu, gdzie wirtualne grupy

samopomocowe, jak zostało już wcześniej wspomniane, są jednym z dostępnych źródeł wsparcia

społecznego, które najczęściej wspiera badane osoby w sytuacji stygmatyzacji społecznej, głównie

udzielając im wsparcia instrumentalnego i informacyjnego (por. tabela nr 18). Ponadto w toku

analizy treści na większości z badanych forów przynależnych do wirtualnych grup

samopomocowych stwierdzono znaczącą obecność komunikatów charakterystycznych dla trzech

rodzajów wsparcia społecznego (oprócz wsparcia materialnego/rzeczowego).472 Chociaż

przeprowadzone badania nie miały na celu porównania wsparcia oczekiwanego ze wsparciem

otrzymanym, to jednak pośrednio w wyniku analizy treści w ujęciu jakościowym można stwierdzić,

że wiele wypowiedzi, komunikatów osób rozmawiających ma za zadanie udzielić wsparcia

społecznego, takiego, jakie jest oczekiwane przez osoby inicjujące rozmowy. Jest to zgodne ze

stanowiskiem H. Sęk, która zaznacza, że człowiek lepiej radzi sobie z trudnościami życiowymi,

kiedy uzyskiwane wsparcie społecznej jest trafne, zgodne ze wsparciem oczekiwanym.473

Zdecydowanie dominującym rodzajem wsparcia społecznego obecnym na forach siedmiu

wirtualnych grup samopomocowych jest wsparcie emocjonalne, chociaż widoczne są drobne

różnice w tym zakresie. Takie zjawisko ma swoje uzasadnienie w literaturze przedmiotu, gdzie

zwraca się uwagę na fakt, iż rodzaj wsparcia społecznego jest zależny od rodzaju problemów, które

dotyczą osoby poszukującej i otrzymującej wsparcie od innych.474 Warto również zaznaczyć, że nie

wszystkie wybrane do badań wirtualne grupy samopomocowe stanowią dla swoich użytkowników

źródło wsparcia w jednakowym zakresie. Jest to zgodne z wynikami badań przeprowadzonych

z wykorzystaniem metody analizy treści przez np.: Klemm, P., Hurst, M., Dearholt, S. L., Trone,

S. R.. Autorzy wskazują, że na badanym przez nich forum wyróżnione zostały następujące formy

472 Por. badania B. Perron, Online support for caregivers of people with a mental illness, „Psychiatric Rehabilitation Journal”; 26(1)/2002; s. 70 – 77, źródło: http://deepblue.lib.umich.edu/bitstream/handle/2027.42/61159/Online%20Support.pdf;jsessionid=88A55F803D19D87B78CC1154B011F224?sequence=1 (1.02.2013r) 473 Por. G. Teusz, op.cit., „Auxilium Sociale”, 3/4/2005, s. 173, za: H. Sęk, op.cit., „Przegląd Psychologiczny”, 3/1986. 474 Por. H. Sęk, op.cit., w: L. Cierpiałowska, H. Sęk (red.), op.cit., Poznań 2001, s. 17, H. Sęk, op. cit., s. 96 – 97; S. Kawula, op. cit., s. 14.

210

komunikatów: poszukiwanie i przekazywanie informacji, komunikaty zachęcające i wspierające,

komunikaty wyrażające osobiste opinie oraz doświadczenia.475

Cel utylitarny to poszerzenie wiedzy na temat wirtualnych grup samopomocowych jako jednego

z istotnych źródeł wsparcia społecznego w sytuacji stygmatyzacji społecznej oraz ukazanie

znaczenia tychże grup w badanym kontekście. Ów cel został zrealizowany zarówno w toku

przeglądu literatury przedmiotu, jak i podczas przeprowadzonych badań. Uzyskane wyniki badań

być może skłonią do refleksji pedagogów, psychologów/terapeutów, socjologów w następujących

obszarach:

- Samopomoc ma znaczenie w sytuacji stygmatyzacji społecznej i na podstawie uzyskanych

danych, można stwierdzić, że rola wirtualnych grup samopomocowych ma większe znaczenie od

pomocy profesjonalnej jako źródła wsparcia społecznego badanych osób stygmatyzowanych. Ten

wniosek nie napawa optymizmem, gdyż ukazuje znikomą rolę profesjonalistów,

instytucji/organizacji w udzielaniu wsparcia społecznego osobom stygmatyzowanym. W tym

kontekście można nawiązać do idei instytucji totalnych stworzonej przez E. Goffmana, w której

autor ukazuje destrukcyjny wpływ na swoich podopiecznych wszelkich instytucji profesjonalnych

sprawujących, nadzór opiekę nad osobami, które tego potrzebują z różnych względów.476

Koncepcja samopomocy, której znaczenie jako jednego ze źródeł pomocy, wciąż wzrasta związana

jest poniekąd z procesem deinstytucjonalizacji pomocy społecznej.

- Wśród osób badanych jest duże zapotrzebowanie na funkcjonowanie wirtualnych grup

samopomocowych. Często osoby stygmatyzowane wolą korzystać z pomocy nieprofesjonalnej niż

udać się do instytucji, terapeuty itp. Tego rodzaju informacje pojawiały się niejednokrotnie

w odpowiedziach na pytania otwarte ankiety, a także stanowią o tym wyniki badań, które wskazują

na to, że instytucje/organizacje, czyli pomoc profesjonalistów jest najrzadszym źródłem wsparcia

społecznego badanych osób w porównaniu z innymi dostępnymi źródłami. Wyjaśnieniem tego

faktu może być, między innymi, trójfazowy model wsparcia społecznego przedstawiony przez

B. Bartosz. Zdaniem Autorki w toku interakcji wspierającej, szczególnie takiej o charakterze

samopomocowym pojawia się poczucie, świadomość (niejednokrotnie wspominana w niniejszej

pracy, jako bardzo cenna), iż pewien indywidualny problem, stygmat, który dotąd przekraczał

możliwości danej osoby nie jest czymś wyjątkowym, co przydarzyło się tylko tej jednej osobie

i nikomu innemu. Takie przekonanie jest doskonałą podstawą do rozpoczęcia procesu radzenia

sobie ze stygmatem i podjęcia się rozwiązania własnego problemu.477

475 P.Klemm, , M.Hurst, , S. L.Dearholt, , S. R. Trone, Gender differences on Internet cancer support groups, w: “Computer Nursing”, 1999, nr 17(2), s. 65-72. 476 Por. E. Goffman, op.cit., w: W. Derczyński, A. Jasińska – Kania, J. Szacki (red.), op.cit., Warszawa 1975. 477 Por. B. Bartosz, op.cit., „Prace Psychologiczne”, XXVIII, Wrocław 1992, s. 43 – 46.

211

Wobec tego być może należy na nowo zdefiniować pomoc profesjonalną i zmodyfikować ową

działalność, biorąc pod uwagę potrzeby, zachowania współczesnego człowieka w sytuacji

stygmatyzacji społecznej. Warto, być może, przeprowadzić kolejne badania dotyczące oczekiwań

grup osób stygmatyzowanych społecznie wobec instytucji, profesjonalistów, którzy mają za zadanie

udzielać tym osobom wsparcia społecznego.

- Wydaje się, że działanie grup samopomocowych połączone z przychylnym stanowiskiem

pomagających profesjonalistów miałoby duże znaczenie dla praktyki i teorii pedagogiki,

psychologii. Samopomoc potrzebuje fachowców, ale ich rola być może powinna być odmienna.

Może polegać na: udzielaniu porad, pomocy organizacyjnej, docenieniu siły i wartości działań

samopomocowych, współpracy obu tych form w ramach równouprawnienia i wzajemnego

uzupełniania się. Być może trzeba zaakceptować fakt, że grupy samopomocowe (zarówno realne,

jak i wirtualne) przynoszą specyficzne korzyści swoim uczestnikom i profesjonalne formy pomocy

nie są w stanie tego zapewnić oraz, że grupy samopomocowe nie mają zastąpić profesjonalnej

pomocy, ale mają ją uzupełniać, wspierać i rozwijać, gdyż z założenia są zupełnie czymś innym.478

- Działalność samopomocowa jest rozpowszechniona w Internecie, który stał się nowym miejscem/

płaszczyzną wzajemnej pomocy osób stygmatyzowanych i odgrywa w tym obszarze istotną rolę ze

względu na pewne szczególne cechy Sieci (zasięg, powszechność, brak barier), co niejednokrotnie

podkreślają osoby badane w pytaniach otwartych przeprowadzonej ankiety, ale również, niestety,

często ze względu na brak alternatywnych form pomocy, które działałaby w sposób

satysfakcjonujący i uwzględniający specyfikę sytuacji osób stygmatyzowanych społecznie. Wyniki

badań skłonią, mam nadzieję, do refleksji nad zmianami, jakie niesie ze sobą społeczeństwo

informacyjne - możliwość otrzymania wsparcia od osób wcześniej/nigdy niepoznanych, wspólne

przeżywanie indywidualnych/intymnych wydarzeń, problemów, tragedii, które ma porównywalne

znaczenie do wsparcia otrzymywanego od przyjaciół czy rodziny.

478 P. Silverman, Understanding self – help groups, w: B. J. White, E. J. Madara (red.), The Self-Help Group Sourcebook: Your Guide to Community and Online Support Groups, Nowy Jork 2002, s. 25 – 38.

212

Zakończenie W rozprawie doktorskiej pt.: Wsparcie społeczne otrzymywane w wirtualnych grupach

samopomocowych przez osoby stygmatyzowane zostało poruszone bardzo istotne współcześnie

zagadnienie roli Internetu i jego zasobów w życiu ludzi z pewnych względów piętnowanych przez

otoczenie. Okazuje się, zgodnie z założonymi hipotezami,, że przestrzeń Internetu stanowi dla

badanych osób bardzo istotne Miejsce, w którym mogą na nowo odbudować swoje ja, w którym

w sposób znacznie łatwiejszy i bardziej przyjazny niż w „realu” uzyskują pomoc, którą z resztą z

wielką ochotą odwzajemniają. Przestrzenie, które zostały przez Nich stworzone – wirtualne grupy

samopomocowe – skupiają ludzi o takich samych lub podobnych problemach, chorobach,

tendencjach. Funkcjonują w nich dużo łatwiej niż w świecie rzeczywistym dzięki cechom Sieci:

brak barier czasowych, przestrzennych i brak kontaktu face to face, który nierzadko jest murem nie

do pokonania, szczególnie, kiedy jest się nosicielem jakiegoś stygmatu. Tutaj bez udziału

profesjonalistów, tzw.: autorytetów i bez stygmatyzujących pomagają sobie nawzajem, wspierają

się emocjonalnie, wymieniają się radami i informacjami. Respondenci często deklarują, że to

właśnie od ludzi, którzy mają podobne doświadczenia, problemy można oczekiwać najbardziej

skutecznego wsparcia. Ogromną wartością samopomocy jest poczucie (uzyskiwane w jej toku), że

dana osoba posiadająca problem, trudność nie jest sama, nie jest jedyną osobą, która to przeżywa.

Oczywiście, badane osoby często mogą liczyć na wsparcie najbliższych, przyjaciół, ale rzadko na

pomoc ze strony profesjonalistów, dlatego też rzadko zwracają się po pomoc do instytucji o takim

charakterze. Wydaje się, w kontekście uzyskanych wyników, że zarówno społeczeństwo, jak iludzie

profesjonalnie pomagający mają jeszcze wiele do poprawienia w kontaktach z osobami

stygmatyzowanymi. Otaczająca rzeczywistość nie sprzyja bowiem funkcjonowaniu osób Innych,

szybko stają się one naznaczone, a działanie „pomagaczy” często nie spełnia oczekiwań. Warto

pamiętać, że stygmaty są również nabyte, a w związku z tym każdy może nagle znaleźć się „po

drugiej stronie” sceny, o której w swojej teorii wspomina E. Goffman.479

Zrealizowane badania nie wyczerpują, oczywiście, w pełni analizowanej tematyki. Jest to

jedynie wycinek charakteryzujący w niewielkim stopniu ogromny obszar wart zainteresowania

badaczy z różnych dziedzin: pedagogiki, psychologii, psychiatrii czy socjologii. Warto byłoby

zapewne pokusić się o zbadanie innych wirtualnych grup samopomocowych, których jest w Sieci

dużo więcej. Warto także poszerzyć kontekst badań, być może przeprowadzając wywiady

z osobami stygmatyzowanymi, aby uzyskać pełny obraz badanego zjawiska. Nie ulega

wątpliwościom, że wirtualne grupy samopomocowe i ich znaczenie w kontekście wsparcia dla osób

stygmatyzowanych to ogromna przestrzeń, w której wiele jest jeszcze do odkrycia.

479 E. Goffman, op.cit., Gdańsk 2005.

213

Niech myśl przewodnia tych dalszych poszukiwań, badań będzie następująca: Przyjaźń rodzi się

wtedy, kiedy jedna osoba mówi do drugiej: „Co? Ty też? Myślałem, że jestem jedyny/sam”…480

480 Tłum. Autorki za C. S. Levis, http://thinkexist.com/quotation/friendship_is_born_at_that_moment_when_one_person/156702.html (29.11.2012)

214

Aneks

Załącznik nr 1 Arkusz do Badania Indywidualnej Sieci i Rodzajów Otrzymywanego Wsparcia

Społecznego

215

216

217

218

Załącznik nr 2

KLUCZ KODYFIKACYJNY do analizy treści postów na forach internetowych wybranych

wirtualnych grup samopomocowych

KATEGORIA

ODPOWIEDZI WSKAŹNIK CECH

PRZYKŁADY

KOMUNIKATÓW SYMBOL

Wsparcie

emocjonalne

Okazywanie pozytywnych uczuć, wyrazy troski, zainteresowania problemem, motywowanie do działania, dodawanie otuchy, akceptacja, poczucie bezpieczeństwa, komunikaty

Dasz sobie radę; rozumiem cię; będzie dobrze; nie martw się;, spróbuj, na pewno się uda; trzymam za ciebie kciuki; uwierz w siebie; jestem z tobą; na twoim miejscu czułabym/czułam/-łem się tak samo; często czuję się tak samo; możesz na mnie liczyć, jeśli będziesz chciała/chciał pogadać; również jestem w takiej sytuacji; co u ciebie?; jak twoja sytuacja; dawno się nie odzywałaś/- eś; daj znać co u ciebie; co się dzieje?; jaki masz problem?;

1

Wsparcie

informacyjne

Komunikaty pozytywnie wartościujące, dzielenie się własnym doświadczeniem, przekazywanie informacji zwrotnej o skuteczności podejmowanych przez osobę wspieraną działań

Cenię/szanuję cię za to; jesteś super/dobrym człowiekiem; zasługujesz na szczęście; kiedy ja byłam/em w takiej sytuacji, to…;, ja zawsze w takiej sytuacji robię tak/to…; kiedy coś takiego się zdarza, to spróbuj/zrób…; udało ci się;

2

Wsparcie

instrumentalne

Proponowanie możliwych rozwiązań problemu/sytuacji, udzielanie rad/wskazówek (instruktaż), informowanie o konkretnych źródłach miejscach, gdzie można uzyskać pomoc, o prawach, ustawach itp.

Masz kilka możliwości rozwiązania tej sytuacji; w takiej sytuacji, możesz zadzwonić/pójść/przeczytać…; pomoc możesz znaleźć pod tym adresem/numerem telefonu…; warto przeczytać…; masz prawo do/aby…;

3

Wsparcie

materialne/rzeczowe

Deklaracje udzielenia konkretnej pomocy materialnej/rzeczowej/finansowej, komunikaty wskazujące na to, że pomoc taka została udzielona

Jeśli potrzebujesz konkretnej pomocy, to napisz…; mogę ci pożyczyć pieniądze; mogę przekazać ci;, jeśli potrzebujesz (czegoś), daj znać…; cieszę się, że mogłem/am ci pomóc; mam nadzieję, że przydały ci się...;

4

219

Załącznik nr 3

ARKUSZ KODYFIKACYJNY do analizy treści postów na forum internetowym wirtualnej

grupy samopomocowej, wzór

Załącznik nr 4

KATEGORIA

ODPOWIEDZI

LICZBA

WYSTĄPIEŃ

PRZYKŁADY

KOMUNIKATÓW/CYTATY Uwagi

Wsparcie emocjonalne

1

Wsparcie informacyjne

2

Wsparcie instrumentalne

3

Wsparcie

materialne/rzeczowe

4

220

LISTA LINKÓW DO TEMATÓW DO ANALIZY TREŚCI NA POSZCZEGÓLNYCH

FORACH

(okres aktywności od: 1 listopada 2011 r do 4 stycznia 2012r)

1. www.przyjaciele.org

http://www.przyjaciele.org/forum.php?akcja=pokaz&id=2224764






















a. http://schizofrenia.evot.org/

http://schizofrenia.evot.org/viewtopic.php?f=7&t=8819


221



















b. www.forum.akcjasos.pl

ALKOHOLIZM

http://forum.akcjasos.pl/viewtopic.php?t=2066











TECZYNKI dla współuzależnionych

222












c. www.ofon.pl

http://www.ofon.net/na-calym-swiecie-nikt-mnie-nie-lubi-t7122.html

http://www.ofon.net/osoba-nieslyszaca-w-pracy-t7907.html

http://www.ofon.net/jestem-niesmialy-t7444.html

http://www.ofon.net/szczera-wypowiedz-problemy-finansowe-a-nasze-zycie-t7571.html

http://www.ofon.net/izolacja-spoleczna-on-t7857.html

http://www.ofon.net/pomoc-dla-kasi-z-augustowa-t6136.html

http://www.ofon.net/gdzie-umiescic-osobe-niepelonospawna-bezdomna-i-uzalezniona-t7788.html

http://www.ofon.net/zaleczone-epi-a-prawo-jazdy-prosze-o-prade-t6896.html

http://www.ofon.net/czas-wyjsc-z-domu-t7496.html

http://www.ofon.net/jak-pokonujecie-ograniczenia-w-codziennosci-t7674.html

http://www.ofon.net/czy-jestescie-lubiani-t7506.html

http://www.ofon.net/prosba-poszukuje-osoby-ktora-zna-sie-na-kc-prawie-etc-t7817.html

http://www.ofon.net/chciala-bym-odejsc-ale-nie-moge-t4718.html

http://www.ofon.net/smierc-brata-t7468.html

http://www.ofon.net/niechce-by-ze-mnie-szydzono-czym-na-to-zasluzylem-t7515.html

http://www.ofon.net/nadopieku-czosc-rodzicow-osob-niepelnosprawnych-t260.html

http://www.ofon.net/psychika-i-wzw-typu-c-t6734.html

http://www.ofon.net/komisja-w-zusie-porady-t4678.html

http://www.ofon.net/czy-sie-zalamujesz-i-czy-masz-dola-t7475.html

http://www.ofon.net/wykorzystywanie-osob-niepelnosprawnych-t7100.html

http://www.ofon.net/jak-walczyc-z-bolem-bez-lekow-t3608.html

223

http://www.ofon.net/dlaczego-t366.html

d. www.forum.niebieskalinia.pl

http://www.forum.niebieskalinia.pl/viewtopic.php?t=1071






















e. www.kobiety-kobietom.pl

http://kobiety-kobietom.com/forum/viewtopic.php?f=1&t=14288

http://kobiety-kobietom.com/forum/viewtopic.php?f=1&t=805 to



224



















f. www.gejowo.pl

http://forum.gejowo.pl/viewtopic.php?t=7880













225










Załącznik nr 5.

226

TREŚĆ PRYWATNEJ WIADOMOŚCI – ZAPROSZENIE DO UDZIAŁU W BADANIU –

dobór podstawowy

Witam,

Nazywam się Marta Kondracka–Szala i jestem doktorantką w Zakładzie Pedagogiki Mediów

Instytutu Pedagogiki Uniwersytetu Wrocławskiego. Realizuję badania do mojej pracy doktorskiej.

Dotyczą one wsparcia społecznego wśród uczestników wirtualnych grup samopomocowych.

Zagadnienie wsparcia społecznego realizowanego za pośrednictwem Internetu jest obszarem

niezwykle istotnym, a liczba badań na ten temat nie jest duża. W związku z tym Pani/Pana pomoc w

tym zakresie jest dla mnie niezwykle ważna. Badanie ma charakter anonimowy i jego wyniki

zostaną wykorzystane tylko do celów naukowych. Po zakończeniu badań jest możliwość uzyskania

informacji zwrotnej o ich wynikach. Badanie polega na wypełnieniu krótkiej ankiety, która

dostępna jest bezpośrednim linkiem: http://www.ankietka.pl/ankieta/67471/257079/arkusz-do-

badania-indywidualnej-sieci-i-rodzajow-otrzymywanego-wsparcia-spolecznego.html

Bardzo proszę o udział w badaniu. Z góry dziękuję za poświęcony czas. Z poważaniem, Marta

Kondracka-Szala

Załącznik nr 6

TREŚĆ POSTA – ZAPROSZENIA DO UDZIAŁU W BADANIU – dodatkowy dobór

Witam wszystkich,

Nazywam się Marta Kondracka � Szala i jestem doktorantką w Zakładzie Pedagogiki Mediów

Instytutu Pedagogiki Uniwersytetu Wrocławskiego. Realizuję badania do mojej pracy doktorskiej.

Dotyczą one wsparcia społecznego wśród uczestników wirtualnych grup samopomocowych.

Zagadnienie wsparcia społecznego realizowanego za pośrednictwem Internetu jest obszarem

niezwykle istotnym, a liczba badań na ten temat nie jest duża. W związku z tym Pani/Pana pomoc w

tym zakresie jest dla mnie niezwykle ważna. Badanie ma charakter anonimowy i jego wyniki

zostaną wykorzystane tylko do celów naukowych. Po zakończeniu badań jest możliwość uzyskania

informacji zwrotnej o ich wynikach.

Badanie polega na wypełnieniu krótkiej ankiety, która dostępna jest bezpośrednim linkiem:

http://www.ankietka.pl/ankieta/67471/arkusz-do-badania-indywidualnej-sieci-i-rodzajow-

otrzymywanego-wsparcia-spolecznego.html Bardzo proszę o udział w badaniu. Z góry dziękuję za

poświęcony czas. P.S. Dziękuję za udział w badaniu tym Forumowiczom, którzy odpowiedzieli na

moją prośbę na PM i wypełnili ankietę. Z poważaniem, Marta Kondracka - Szala

Załącznik nr 7

227

ŹRÓDŁA WSPARCIA SPOŁECZNEGO WG BADANYCH Z POSZCZEGÓLNYCH

WIRTUALNYCH GRUP SAMOPOMOCOWYCH

Tabela 8. Źródła wsparcia społecznego wg użytkowniczek wirtualnej grupy samopomocowej www.kobiety-kobietom.com, źródło: opracowanie własne.

Tabela 9. Źródła wsparcia społecznego wg użytkowników wirtualnej grupy samopomocowej www.przyjaciele.org, źródło: opracowanie własne.

228

Tabela 10. Źródła wsparcia społecznego wg użytkowników wirtualnej grupy samopomocowej www.schizofrenia.evot.org, źródło: opracowanie własne.

Tabela 11. Źródła wsparcia społecznego wg użytkowników wirtualnej grupy samopomocowej www.ofon.net, źródło: opracowanie własne.

229

Tabela 12. Źródła wsparcia społecznego wg użytkowników wirtualnej grupy samopomocowej www.forum.niebieskalinia.pl, źródło: opracowanie własne.

Tabela 13. Źródła wsparcia społecznego wg użytkowników wirtualnej grupy samopomocowej www.akcjasos.pl źródło: opracowanie własne.

230

Tabela 14. Źródła wsparcia społecznego wg użytkowników wirtualnej grupy samopomocowej www.forum.gejowo.pl, źródło: opracowanie własne.

231

Spis obrazów, tabel i wykresów

Obraz 1. Siła poszczególnych typów więzi i samoidentyfikacji społecznej, źródło: Więzi społeczne i

wzajemna pomoc (społeczno-psychologiczny kontekst życia Polaków), Komunikat z badań

CBOS, 2008, s. 4, źródło: http://www.cbos.pl/SPISKOM.POL/2008/K_024_08.PDF

(6.11.2012r)

Obraz 1a. Odpowiedzi na pytanie: Jacy ludzie, Pani/Pana zdaniem, obecnie w Polsce najbardziej

potrzebują pomocy?, źródło: Komu i jak pomagać? Pomoc społeczna w opinii Polaków,

Komunikat z badań CBOS, 2008, http://www.cbos.pl/SPISKOM.POL/2008/K_140_08.PDF

(1.11.2012r), s. 3.

Obraz 1b. Zrzut ekranu Forum www.przyjaciele.org (10.11.2011r)

Obraz 2. Zrzut ekranu Forum www.przyjaciele.org (10.11.2011r)

Obraz 3. Zrzut ekranu Forum http://schizofrenia.evot.org (10.11.2011r)

Obraz 4a. Zrzut ekranu - strona główna www.ofon.net cz.I (20.08.2012r)

Obraz 4b. Zrzut ekranu - strona główna www.ofon.net cz.II (20.08.2012r)

Obraz 4c. Zrzut ekranu - strona główna www.ofon.net cz.III (20.08.2012r)

Obraz 5. Zrzut ekranu Forum www.akcjasos.pl (10.11.2011r).

Obraz 6. Tabela liczby nowych użytkowników na Forum Akcja Sos

Obraz 7. Zrzut ekranu Forum www.forum.niebieskalinia.pl (10.11.2011r).

Obraz 8. Zrzut ekranu Forum www.kobiety-kobietom.com (29.02.2012r).

Obraz 9. Zrzut ekranu Forum www.forum.gejowo.pl (29.02.2012r).

Tabela 1a. Walory i ograniczenia jakościowej i ilościowej analizy treści, opracowanie własne, na

podst. E. Kalinowska, Analiza treści jako technika badawcza, w: „Dyskursy Młodych

Pedagogów”, Zielona Góra 2001, s. 22.

Tabela 1. Płeć osób badanych oraz ich przynależność do wirtualnej grupy samopomocowej. Źródło:

opracowanie własne.

Tabela 2. Wiek osób badanych oraz ich przynależność do wirtualnej grupy samopomocowej.

Źródło: opracowanie własne

Tabela 3. Miejsce zamieszkania osób badanych oraz ich przynależność do wirtualnej grupy

samopomocowej. Źródło: opracowanie własne.

Tabela 4. Źródła wsparcia społecznego badanych osób w ostatnim roku. Źródło: opracowanie

własne.

Tabela 5. Źródła wsparcia społecznego badanych osób w ostatnim roku - podsumowanie. Źródło:


232

Tabela 6. Stopień ważności danej osoby, grupy, instytucji dla badanych osób. Źródło: opracowanie

własne.

Tabela 7. Poczucie ważności badanych osób dla grupy, instytucji. Źródło: opracowanie własne.

Tabela 8 – 14 załącznik nr 7

Tabela 15. Źródła wsparcia społecznego o największym znaczeniu dla uczestników badanych

wirtualnych grup samopomocowych. Źródło: opracowanie własne.

Tabela 16. Źródła wsparcia o najmniejszym znaczeniu dla badanych uczestników wirtualnych grup

samopomocowych. Źródło: opracowanie własne.

Tabela 17. Źródła wsparcia społecznego oraz jego przejawy (rodzaje)wg respondentów, źródło:


Tabela 18. Rodzaj wsparcia społecznego oraz źródło wsparcia społecznego. Źródło: opracowanie

własne.

Tabela 19. Różnice w otrzymywanych przejawach wsparcia społecznego wg respondentów. Źródło:


Tabela 20. Rodzaj wsparcia społecznego oraz źródło wsparcia społecznego – www.kobiety-

kobietom.com, żródło: opracowanie własne.

Tabela 21. Rodzaj wsparcia społecznego oraz źródło wsparcia społecznego – www.przyjaciele.org

Źródło: opracowanie własne.

Tabela 22. Rodzaj wsparcia społecznego oraz źródło wsparcia społecznego –

www.schizofrenia.evot.org Źródło: opracowanie własne.

Tabela 23. Rodzaj wsparcia społecznego oraz źródło wsparcia społecznego – www.ofon.net,



www.forum.niebieskalinia.pl, Źródło: opracowanie własne.

Tabela 25. Rodzaj wsparcia społecznego oraz źródło wsparcia społecznego – www.akcjasos.pl,



www.forum.gejowo.pl, Źródło: opracowanie własne.

Tabela 27. Rodzaje wsparcia społecznego występujące na forach wirtualnych grup

samopomocowych. Źródło: opracowanie własne.

Wykres 1. Rozumienie pojęcia wykluczenie społeczne. Źródło: Poradnik dotyczący realizacji

wsparcia dla osób wykluczonych społecznie oraz zagrożonych wykluczeniem społecznym w

ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki, Warszawa 2009, s.7

Wykres 2. Płeć osób badanych. Źródło: opracowanie własne.

233

Wykres 3. Wiek osób badanych. Źródło: opracowanie własne.

Wykres 4. Miejsce zamieszkania osób badanych. Źródło: opracowanie własne.

Wykres 5. Przynależność osób badanych do wirtualnej grupy samopomocowej. Źródło:


Schemat 1. Struktura instytucjonalnej pomocy społecznej, źródło: opracowanie własne.

Schemat 2. Hierarchia użytkowników na forum internetowym, źródło: opracowanie własne.

Schemat 3. Etapy badań internetowych, źródło: F. Sudweeks, S. J. Simoff, Complementary

Exploratie Data Analysis, w: S. Jones (red.), Doing Internet research: critical issues and

methods for examining the Net , USA 1999, s. 39.

234

Bibliografia

Abramowicz M., Bratkiewicz A., Jestem gejem. Jestem lesbijką. Komu mogę o tym powiedzieć?

Kampania przeciwko homofobii, Warszawa 2005;

Acquisti A., Gross R., Imagined Communities: Awareness, Information Sharing, and Privacy on the

Facebook, w: Golle P., Danezis, G. (red.), Proceedings of 6th Workshop on Privacy Enhancing

Technologies, Cambridge 2006, s. 36-58;

Ahmed OH, Sullivan SJ, Schneiders AG, McCrory P., “iSupport: do social networking sites have a

role to play in concussion awareness?”, w: “Disability and rehabilitation”, 2010, nr 32(22), s. 1877-

83.

Ambrose D., Virtual Interactive Communication A Bicultural-Survey Through the Lens of Web 2.0,

Georgtown 2007.

Angermeyer MC, Matschinger H. The stereotype of schizophrenia and its impact on discrimination

against people with schizophrenia: Results from a representative survey in germany. Schizophr.

Bull. 2004;

Asch S.E., Issues in the study of social influence on judgment, w: Berg A., Bass B.M. (red.),

Conformity and deviation, New York 1962;

Babbie E., Badania społeczne w praktyce, Warszawa 2003;

Barlow D.H., Anxiety and its disorders: The nature and treatment of anxiety and pain, New York

1988;

Bartosz B., Znaczenie społecznego wsparcia w przezwyciężaniu problemów, „Prace

Psychologiczne”, XXVIII, Wrocław 1992;

Batorski D., Marody M., Nowak A. (red.), Społeczna przestrzeń Internetu, Warszawa 2006;

Batorski D., Olcoń – Kubicka M., Prowadzenie badań przez Internet, w: „Studia Socjologiczne”, nr

3/2006;

Bauman Z., Wieloznaczność nowoczesna. Nowoczesność wieloznaczna, Warszawa 1995;

Bąkowska M., Razem przezwyciężymy trudności, w: „Socius”, nr 4, 2009;

Beauvoir S.de, Druga płeć, Warszawa 2003;

Bęben – Kuter E., Niepełnosprawni w świadomości społecznej, „Tolerancja. Studia i szkice”, t. VI,

Częstochowa 1999;

Bibik R., Urbanek A. (red.), Człowiek w sytuacji (bez)nadziei – konteksty teoretyczne i praktyczne,

Legnica 2011

Bielańska A., Solidarni z chorującymi psychicznie, w: „Dla nas” 2007, nr 11.

Bierówka J., Zasada wzajemności w społeczeństwie informacyjnym, Kraków 2009;

235

Bierówka J.P., Internetowe grupy samopomocy, w: Furmanek M. (red.), Młodzież w wirtualnej

rzeczywistości i realnym świecie, Gorzów Wielkopolski 2004;

Bilska A., Kto jest osobą niepełnosprawną w polskim prawie, „Socius”, 1/2009;

Bilton T. i in., Introductory Sociology, London 1997;

Brammer L.M., Kontakty służące pomaganiu. Procesy i umiejętności, Warszawa 1984;

Brandon D., Hollingshead A., Characterizing online groups, w: Joinson A., McKenna K., Postmes

T., Reips U.D., The Oxford handbook of Internet Psychology, Oxford 2007;

Broda – Wysocki P., Pomoc społeczna w Polsce – koncepcja i instrumenty, Ekspertyza

przygotowana w ramach projektu „EAPN Polska – profesjonalny dialog na rzecz Europy

Socjalnej”, źródło: http://www.eapn.org.pl/expert/files/Pomoc_spoleczna_w_Polsce_-_dr_P.B-

W.pdf (1.02.13r).

Broda – Wysocki P., Wykluczenie i inkluzja społeczna. Paradygmaty i próby definicji, Warszawa

2012, s. 24 – 66.

Brodniak W. A., Kontrowersje wokół socjologicznych koncepcji samobójstw, „Suicydologia”, tom

1, 2005/1;

Bruhn J., Efekt grupy. Spójność społeczna i jej konsekwencje dla zdrowia, Warszawa 2011.

Bukowski M., Winiewski M., Emocje międzygrupowe a stereotypy i zagrożenia społeczne: co jest

przyczyną a co skutkiem uprzedzeń, w: Kofta M., Bilewicz M. (red.), Wobec obcych. Zagrożenia

psychologiczne a stosunki międzygrupowe, Warszawa 2011, s. 51.

Burnett G., Buerkle H., Information exchange in virtual communities: a comparative study, w:

„Journal of computer –mediated comunication”, 2004, nr 9(2), wersja online:

http://jcmc.indiana.edu/vol9/issue2/burnett.html#abstract (29.10.2012)

Caplan G., System oparcia, w: Widłak W. (red.), Pomoc nieprofesjonalna i grupy wzajemnej

pomocy. Studium Pomocy Psychologicznej, Warszawa 1987, s. 19.

Castells M., Communication power, Oxford 2009;

Castells M., Communication, power and counter–power in the Network Society, w:”International

Journal of Communication”, 2007, nr 1, s. 238–266.

Castells M., Galaktyka Internetu. Refleksje nad Internetem, biznesem i społeczeństwem, Poznań

2003;

Cekiera C.M., Psychologiczne i aksjologiczne aspekty samobójstw, „Suicydologia”, tom 1, 2005/1;

Chodkiewicz J., Zasoby osobiste w rozwoju człowiek cz.I, „Remedium”, 1/2005;

chooselife.net/AboutSuicide/SucideandStigma.asp;

Chudzicka A., Potrzeba afiliacji i otrzymywane wsparcie społeczne u osób bezrobotnych,

„Chowanna”, 1/1998;

236

Cierpiałowska L., Sęk H. (red.), Psychologia kliniczna i psychologia zdrowia. Wybrane

zagadnienia, Poznań 2001;

Cieślak R., Wsparcie społeczne – problemy i techniki pomiaru, w: Sęk H., Cieślak R. (red.),

Wsparcie społeczne, stres i zdrowie, Warszawa 2004;

Cocker J., Major B., Social sigma and self-esteem: the self – protective properties of sigma,

“Psychologial Review”, 1989, t. 96;

Conroy D.L., The stigma of suicide within us, źródło: http://www.metanoia.org/suicide/stigma.htm

(10.11.2010r);

Costigan J. T., Introduction. Forests, Trees and Internet research, w: Jones S. (red.), Doing Internet

research: critical issues and methods for examining the Net , USA 1999;

Coyne J.C., Aldwin C., Lazarus R.S., Depression and coping in stressful episodes,” Journal of

Abnormal Psychology” 90/1981;

Czapka E., Społeczne modele radzenia sobie w sytuacjach trudnych jako przedmiot kształcenia

pracowników socjalnych, w: Marzec – Holka K. (red.), Społeczeństwo, edukacja, demokracja.

Nowe wyzwania w pracy socjalnej, Bydgoszcz 2000, s.237.

Czykwin E., Rusarczyk M. (red.), Gorsi Inni – badania, Białystok 2008;

Czykwin E., Stygmat społeczny, Warszawa 2007;

Dalgard O.S., http://www.euphix.org/object_class/euph_social_relationships.html, (20.08.2010r);

Davies C., Hinger B., Assessing the needs of survivors of suicide,

http://www.calgaryhealthregion.ca/programs/mhpip/pdf/AssessingNeedsofSurvivorsReport%5B1%

5D%5B1%5D.pdf;

Davison K.P., Pennebaker J.W., Dickerson S.S., Who talks: the social psychology of illness support

groups, w: „American Psychologist”, 2000, nr 55 (2);

Denzin N.K., Lincoln Y.S. (red.), Metody badań jakościowych, t.1, 2, PWN 2009;

Derczyński W., Jasińska – Kania A., Szacki J. (red.), Elementy teorii socjologicznych, Warszawa

1975.

Długołęcka A., Orientacja seksualna, w: Lew – Starowicz Z., Długołęcka A., Edukacja seksualna,

Warszawa 2006, s. 93 – 111.

Dochartaigh N.O., The Internet research handbook: a practical guide for students and researchers

in the social sciences, London 2002;

Doktorowicz K., Społeczności wirtualne – cyberprzestrzeń w poszukiwaniu utraconych więzi, w:

Haber H. L. (red.), Społeczeństwo informacyjne - wizja, czy rzeczywistość?; II ogólnopolska

konferencja naukowa, t. 1, Kraków 2004;

drogadosiebie.pl/schizofrenia/o_chorobie/charakterystyka/jak_spoleczenstwo_postrzega_chorych_n

a_schizofrenie;

237

Dróżka W., Triangulacja badań. Badania empiryczne ilościowo – jakościowe, w: Palka S. (red.),

Podstawy metodologii badań w pedagogice, Gdańsk 2010;

Durkheim E., Samobójstwo. Studium z socjologii, Warszawa 2006;

Dziewięcka – Bokun L., Inny poza systemem społecznym, czyli o przyczynach eksluzji społecznej,

w: Śledzińska – Simon A., Dziewięcka-Bokun L. (red.), Społeczeństwo wobec Innego. Kategoria

Innego w naukach społecznych i życiu publicznym, Toruń 2010. s. 381.

Ess Ch., Internet research ethics, w: Joinson A., McKenna K., Postmes T., Reips U.D., op.cit.,

Oxford 2007;

Fernback J., There is a there there. Notes toward a definition of cybercommunity, w: Jones S. (red.),

Doing Internet research: critical issues and methods for examining the Net , USA 1999;

Fernback J., Thompson B., Virtual Communities: abort, retry, failure?,

www.rheingold.com/texts/techpolitix/VCcivil.html (20.09.2011);

Festinger L.A., A theory of social comparison processes, w: „Human Relations”, nr 7;

Fidelus A. (red.), Oblicza wykluczenia i marginalizacji społecznej, Warszawa 2011.

Fidelus A., Działania inercyjne wobec osób wykluczonych i marginalizowanych społecznie, w:

fiercegoodbye.com/?S=10

Finn J., An exploration of helping processes in an online self-help group focusing on issues of

disability, w: “Health Social Work”, 1999, nr 24(3), s. 220-231.

forum.akcjasos.pl/viewforum.php?f=1&sid=7c82d9e18c92b497ec500687f4a5a095;

forum.akcjasos.pl/viewforum.php?f=8&sid=342a67c31c6c06fee0a34fe16ba6a593;

forum.niebieskalinia.pl/viewtopic.php?t=1;

Frable D.E., Platt L., Hoey S., Conceablable stigmas and positive perceptions: Feeling better

around similar others, “Journal of Personality and Social Psychology”, 1998, nr 74;

Frankfort – Nachmias Ch., Nachmias D., Metody badawcze w naukach społecznych, Poznań 2001;

Frąckiewicz L. (red.) Wykluczenie społeczne., Katowice 2005.

Fuchs C., Internet and society: social theory in the information age, London & New York 2008.

Furmanek M. (red.), Młodzież w wirtualnej rzeczywistości i realnym świecie, Gorzów Wielkopolski

2004;

Garton L., Haythornthwaite C., Wellman B., Studying on-line social networks, w: Jones S. (red.),

op.cit.;

Gdula M., Wokół pojęcia wykluczenia w naukach społecznych, w: Lompart A. (red.), Jednostka

zakorzeniona? Wykorzeniona?, Warszawa 2010, s. 85 – 86.

Goffman E., Charakterystyka instytucji totalnych, w: Derczyński W., Jasińska – Kania A., Szacki J.

(red.), Elementy teorii socjologicznych, Warszawa 1975.

Goffman E., Piętno. Rozważania o zranionej tożsamości, Gdańsk 2005;

238

Golan A., Mój psychomąż, „Charaktery”, 1/2010.

Golinowska S., Polityka społeczna. Koncepcje – instytucje – koszty, Warszawa 2000.

Golle P., Danezis, G. (red.), Proceedings of 6th Workshop on Privacy Enhancing Technologies,

Cambridge 2006

Gouldner A. W., Norma wzajemności, w: Kempny M., Szmatka J. (red.), Współczesne teorie

wymiany społecznej, Warszawa 1992;

Górnikowska – Zwolak E., Radziewicz – Winnicki A. (red.), Pedagogika społeczna w Polsce –

między stagnacją i zaangażowaniem, t. 2, Katowice 1999.

Grabowska M., Wartość dodana Internetu na przykładzie internetowych grup wsparcia, w:

Krzysztofek K., Wielka sieć. E - seje z socjologii Internetu, Warszawa 2006;

Grzybowska A., Idea samopomocy – założenia teoretyczne i formy realizacji, w: Włodek–

Chronowska J. (red.), Prace Pedagogiczne. Samopomoc w teorii i praktyce psychopedagogicznej,

Zeszyt 17, Kraków 1993;

Gulanowski J., Qualitative content analysis. Analysis of web-portals exemplified by the analysis of

Polish conservative web – portals (Konserwatyzm.pl and Legitymizm), w: Jakubowska L. (red.),

Methods and Techniques of Cyberspace Research. Theory and Practice, Legnica 2011;

Guzy – Steinke H., Norma wzajemności w życiu społecznym w perspektywie pedagogiki społecznej,

w: Kromolicka B., Radziewicz – Winnicki A., Noszczyk – Bernasiewicz M. (red.), Pedagogika

społeczna w Polsce po 1989 roku. Przemiany w nauce, obecność międzynarodowa, kręgi

tematyczne prac badawczych, Katowice 2007, s. 150.

Haber H. L. (red.), Społeczeństwo informacyjne - wizja, czy rzeczywistość?; II ogólnopolska

konferencja naukowa, t. 1, Kraków 2004;

Haker H., Lauber C., Rössler W., Internet forums: a self-help approach for individuals with

schizophrenia?, “Acta Psychiatrica Scandinavica” 112(6)/2005, s. 474 – 477;

Hałas E., Kotecki K.T. (red.), Konstruowanie jaźni i społeczeństwa. Europejskie warianty

interakcjonizmu symbolicznego, Warszawa 2005.

Haythornthwaite C., Social networks and online community, w: Joinson A., McKenna K., Postmes

T., Reips U.D., The Oxford handbook of Internet Psychology, Oxford 2007;

Heatherton T.F., Kleck R.E., Hebl M. R., Hull J. G., Społeczna psychologia piętna, Warszawa

2008;

Herzyk E., Kobieta - ofiara przemocy psychicznej, Bliżej Przedszkola”, 4/2010.

Hewson C., Gathering data on Internet, w: Joinson A., McKenna K., Postmes T., Reips U.D., The

Oxford handbook of Internet Psychology, Oxford 2007;

Hewson C., Internet research methods: a practical guide for the social and behavioural sciences,

London 2003;

239

Hierarchia na forum, czyli admin i moderator = władza absolutna?, źródło:

http://www.naszefora.pl/2008/12/hierarchia-na-forum-czyli-admin-i-moderator-wladza-absolutna/

(15.11.2012r)

Hine Ch. (red.), Virtual Methods. Issues in social research in the Internet, Oxford – New York

2005;

Hołyst B., Człowiek w sytuacji trudnej, w: Marzec – Holka K. (red.), Społeczeństwo, edukacja,

demokracja. Nowe wyzwania w pracy socjalnej, Bydgoszcz 2000, s. 91.

Hołyst B., Suicydologia, Warszawa 2002;

Høybye MT., Johansen C., Tjørnhøj-Thomsen T., Online interaction. Effects of storytelling in an

internet breast cancer support group, “Psychooncology”,14(3)/2005;

interwencjaprawna.pl/docs/system-pomocy-rodzinom-zagrozonym.pdf

Jackowska E., Stygmatyzacja i wykluczenie społeczne osób chorujących na schizofrenię – przegląd

badań i mechanizmy psychologiczne, „Psychiatria Polska”, tom XLIII, 6/2009, źródło:

http://www.psychiatriapolska.pl/uploads/images/PP_6_2009/Jackowska%20s655_page_Psychiatria

%20Polska%206_2009.pdf;

Jacobs M. K., Goodman G., Psychologia a grupy samopomocy. Prognoza partnerstwa, “Nowiny

Psychologiczne”, 1-2/1990;

Jakubik A., Kowaluk B., Wsparcie społeczne a utrzymywanie abstynencji u mężczyzn uzależnionych

od alkoholu, źródło: www.psychologia.edu.pl;

Jakubowska L. (red.), Methods and Techniques of Cyberspace Research. Theory and Practice,

Legnica 2011;

Jankowski N. W., Van Selm M., Epilogue: methodological concerns and innovation in Internet

research, Ch. Hine (red.), Virtual Methods. Issues in social research in the Internet, Oxford – New

York 2005;

Janocha W. (red.), Niepełnosprawność. Wybrane aspekty sytuacji osób niepełnosprawnych i ich

rodzin, Kielce 2006

Janski A., Societal Stigma Closes the Caskets from Suicide, źródło:

http://www.namistl.org/images/pdf/articles/social_stigma.pdf;

Jarosz M., Samobójstwa, Warszawa 1997;

Jaworowska – Obłój Z., Skuza B., Pojęcie wsparcia społecznego i jego funkcje w badaniach

naukowych, „Przegląd Psychologiczny”, t. XXIX, 3/1986;

Jeran A., Internet jako narzędzie i przedmiot badań, w: „Kultura i Społeczeństwo”, nr 4/2004;

Joinson A. N., Internet behaviour and the design of virtual methods, w: Hine Ch. (red.), Virtual

Methods. Issues in social research in the Internet, Oxford – New York 2005;

240

Joinson A., McKenna K., Postmes T., Reips U.D., The Oxford handbook of Internet Psychology,

Oxford 2007;

Jones S. (red.), Doing Internet research: critical issues and methods for examining the Net , USA

1999;

Jordan P. (red.), Od pomocy do samopomocy, Warszawa 2003;

Juros A., Zasada pomocniczości - wspieranie działań samopomocowych i samoorganizacyjnych, w:

Jordan P., op.cit.;

Kalinowska E., Analiza treści jako technika badawcza, w: „Dyskursy Młodych Pedagogów”,

Zielona Góra 2001;

Kalinowski M., Niewiadomska I. (red.)Skazani na wykluczenie!?: zasoby adaptacyjne osób

zagrożonych marginalizacją społeczną, ,Lublin 2010.

Kaniasty K., Dynamika wsparcia społecznego w kontekście stresu społecznego, w: Lachowicz –

Tabaczek K. (red.), Psychologia społeczna w zastosowaniach. Od teorii do praktyki, Wrocław

2001;

Kantowicz E., Teorie pracy socjalnej wobec społecznego wykluczenia, w: Marzec – Holka M.,

Rutkowska A., Joachimowska M. (red.), Praca socjalna i polityka społeczna – obszary

współdziałania wobec wykluczenia społecznego, Bydgoszcz 2008;

Kaplowitz M. D., Hadlock T. D., Levine R., A Comparison of Web and Mail Survey Response

Rates, źródło: http://poq.oxfordjournals.org/content/68/1/94.full;

Kapuściński R., Ten Inny, Kraków 2006;

Kargulowa A. (red.), Poradoznawstwo – kontynuacja dyskursu, Warszawa 2009.

Kargulowa A., O teorii i praktyce poradnictwa, Warszawa 2004;

Karwat B., Samobójstwa jako zjawisko społeczne szczególnej wagi¸ źródło:

http://www.stricte.free.ngo.pl/samob.pdf;

Kaszyński H., Ekonomia społeczna i praca socjalna. Razem czy osobno?, w: „Ekonomia społeczna.

Teksty”, 2007, nr 3, źródło: http://es.teksty.ekonomiaspoleczna.pl/pdf/2007_3_es_teksty.pdf,

(1.11.2012)

Katz A.H., Bender E.I., Grupy samopomocy w społeczeństwie zachodnim. Historia i perspektywy,

w: Widłak W. (red.), Pomoc nieprofesjonalna i grupy wzajemnej pomocy, Studium Pomocy

Psychologicznej PTP, Warszawa 1987;

Kawczyńska – Butrym Z., Niepełnosprawność – specyfika pomocy społecznej, Warszawa 1996;

Kawula S., Pomocniczość i wsparcie. Kategorie pedagogiki społecznej, Olsztyn 2002;

Kawula S., Spirala życzliwości: od wsparcia do samodzielności, „Wychowanie na co dzień”, 10-

11/1996;

Kempny M., Szmatka J. (red.), Współczesne teorie wymiany społecznej, Warszawa 1992;

241

Kirenko J., Pojęcie i zakres niepełnosprawności, w: Janocha W. (red.), Niepełnosprawność.

Wybrane aspekty sytuacji osób niepełnosprawnych i ich rodzin, Kielce 2006, s. 11 – 21.

Kirenko J., Wsparcie społeczne osób z niepełnosprawnością, Ryki 2002;

Kiwierowicz E., Stygmat schizofrenika, w: Czykwin E., Rusarczyk M. (red.), Gorsi Inni – badania,

Białystok 2008;

Kleck R.E., Ono H., Hastorf A.H., The effects of physical deviance upon face-to-face interaction,

“Human Relations”, 19/1966;

Klemm P., Hurst M., L.Dearholt S., Trone S. R., Gender differences on Internet cancer support

groups, w: “Computer Nursing”, 1999, nr 17(2), s. 65-72.

Kmiecik – Baran K., Skala wsparcia społecznego. Teoria i właściwości psychometryczne, w:

„Przegląd Psychologiczny”, tom 38, nr 1/2/1995;

kobiety-kobietom.com/forum/viewtopic.php?f=12&t=11055;

Kofta M., Bilewicz M. (red.), Wobec obcych. Zagrożenia psychologiczne a stosunki

międzygrupowe, Warszawa 2011.

Kollock P., Communities in Cyberspace, Routledge 2002;

Komu i jak pomagać? Pomoc społeczna w opinii Polaków, Komunikat z badań CBOS, 2008,

http://www.cbos.pl/SPISKOM.POL/2008/K_140_08.PDF (1.11.2012r)

Kondracka M., Łysak A. (red.), Edukacja, wychowanie, poradnictwo w kulturze popularnej,

Wrocław 2009, źródło:

http://www.bibliotekacyfrowa.pl/dlibra/docmetadata?id=27807&from=&dirids=1&ver_id=&lp=1&

QI= (15.11.2012r)

Kondracka M., Spotkanie z Innym – refleksje teoretyczno-empiryczne, w: Śledzińska – Simon A.,

Dziewięcka-Bokun L. (red.), Społeczeństwo wobec Innego. Kategoria Innego w naukach

społecznych i życiu publicznym, Toruń 2010.

Kondracka M., Wsparcie społeczne za pośrednictwem Internetu – wirtualne społeczności

samopomocowe, w: Wawrzak – Chodaczek M. (red.), Wartości w komunikowaniu, Toruń 2009;

Korzystanie z Internetu. Komunikat z badań, Warszawa, sierpień 2011,

http://www.cbos.pl/SPISKOM.POL/2011/K_099_11.PDF;

Krejtz K., Krejtz I., Ja w sieci – sieć we mnie. Zależności pomiędzy doświadczeniami relacji w

Internecie a reprezentacją obrazu siebie, w: Batorski D., Marody M., Nowak A. (red.), Społeczna

przestrzeń Internetu, Warszawa 2006;

Krippendorff K., Content Analysis. An introduction to its methodology, London, New Delhi 2004;

Schneider S. M., Foot K. A., Web sphere analysis: an approach to studying online action, w: Hine

Ch. (red.), Virtual Methods. Issues in social research in the Internet, Oxford – New York 2005;

242

Kromolicka B., Radziewicz – Winnicki A., Noszczyk – Bernasiewicz M. (red.), Pedagogika

społeczna w Polsce po 1989 roku. Przemiany w nauce, obecność międzynarodowa, kręgi

tematyczne prac badawczych, Katowice 2007.

Kropidłowski M., Religie wobec samobójstwa, źródło: http://www.racjonalista.pl/kk.php/s,3948;

Królikowska A., Pomocna dłoń w cyberprzestrzeni. Poszukiwanie pomocy i formy jej udzielania w

Internecie, w: Batorski D., Marody M., Nowak A. (red.), Społeczna przestrzeń Internetu, Warszawa

2006;

Krzyszkowski J., Między państwem opiekuńczym a opiekuńczym społeczeństwem. Determinanty

funkcjonowania środowiskowej pomocy społecznej na poziomie lokalnym, Łódź 2005.

Krzyszkowski J., Wyzwania i tendencje rozwoju pomocy społecznej w Polsce, źródło:

www.old.asm-poland.com.pl/twojaszansaplus/konferencje/Prezentacja_J_Krzyszkowski.ppt

(1.02.13r);

Krzysztofek K., Wielka sieć. E - seje z socjologii Internetu, Warszawa 2006;

Kubacka – Jasiecka D., Ostrowski T.M. (red.), Psychologiczny wymiar zdrowia, kryzysu, choroby,

Kraków 2005;

Kubczak A., Konstruowanie tożsamości w Internecie, w: Hałas E., Kotecki K.T. (red.),

Konstruowanie jaźni i społeczeństwa. Europejskie warianty interakcjonizmu symbolicznego,

Warszawa 2005, s. 61.

Kubinowski D., Przyrodnicze i humanistyczne podstawy badań pedagogicznych, w: Palka S. (red.),

Podstawy metodologii badań w pedagogice, Gdańsk 2010;

Kumar R., Novak J., Tomkins A., Structure and evolution of online social networks, w:

Proceedings of 12th International Conference on Knowledge Discovery in Data Mining (publikacja

pokonferencyjna), Philadelphia, Pennsylvania 2006, s. 611 – 617.

Kurantowicz E., Grupy samopomocowe – ustalenia teoretyczne (terminologia i charakterystyka), w:

Włodek – Chronowska J. (red.), Prace Pedagogiczne. Samopomoc w teorii i praktyce

psychopedagogicznej, Zeszyt 17, Kraków 1993;

Kurczewski J. (red.), Wielka sieć. E – seje z socjologii Internetu, Warszawa 2006;

Kurlak I., Wiktymologiczne aspekty zjawiska przemocy wobec kobiet, w: Fidelus A. (red.), Oblicza

wykluczenia i marginalizacji społecznej, Warszawa 2011, s. 103 – 121.

Kurtz L. F., Self-Help and Support Groups. A Handbook for Practitioners, Michigan 1997.

Kwaśniewicz W. (red.), Encyklopedia socjologii. Suplement, Oficyna Naukowa 2005;

Kwaśniewski J., Społeczeństwo wobec dewiacji, Warszawa 1983.

Lachowicz – Tabaczek K. (red.), Psychologia społeczna w zastosowaniach. Od teorii do praktyki,

Wrocław 2001;

243

Levy L.H., Grupy samopomocy. Typy i procesy psychologiczne, w: Widłak W. (red.), Pomoc

nieprofesjonalna i grupy wzajemnej pomocy, Studium Pomocy Psychologicznej PTP, Warszawa

1987;

Lew – Starowicz Z., Długołęcka A., Edukacja seksualna, Warszawa 2006.

Lieberman M.A., Russo S., Self help groups and the internet: breast cancer newsgroups, w:

„International Journal of Self Help and Self Care”, 2001-2002, volume 3, nr 4.

Lieberman M. A., Golant M., Winzelberg A., McTavish F., Gustafson D. H., Comparisons:

professionally-directed and self-directed Internet groups for women with breast kancer, w:

„International Journal of Self Help and Self Care”, 2003-2004, volume 2, nr 3.

Limanówka A., Cyberprzestrzeń a rzeczywistość wirtualna, w: Sokołowski M. (red.), Oblicza

Internetu. Architektura komunikacyjna Sieci, Elbląg 2007;

Lipczyński A., Nowosad A., Wsparcie społeczne w procesie terapii osób uzależnionych od

alkoholu, źródło: www.psychologia.net.pl;

Lisiak T., Wykluczenie społeczne oraz grupy zagrożone marginalizacją, Projekt "Społecznie znaczy

ekonomicznie –wzmocnienie sektora ekonomii społecznej w województwie łódzkim poprzez

utworzenie Regionalnego Inkubatora Ekonomii Społecznej udzielającego kompleksowego

wsparcia" współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu

Społecznego, Łódź 2011.

Litwa A., Podwójna pułapka, „Świat Problemów”, 9/2006,

http://www.swiatproblemow.pl/2006_9_2.htm;

Lombardo CH., Skinner H., "A virtual hug": prospects for self-help online, w: „International

Journal of Self Help and Self Care”, 2003-2004, volume 2, nr 3.

Lompart A. (red.), Jednostka zakorzeniona? Wykorzeniona?, Warszawa 2010.

Łobocki M., Metody i techniki badań pedagogicznych, Kraków 2007;

Łuczka M., Samotni wśród ludzi? Grupy terapeutyczne i ich uczestnicy, w: Lompart A. (red.),

Jednostka zakorzeniona? Wykorzeniona?, Warszawa 2010 s. 268 – 269.

Mäkinen I.H., Akceptacja samobójstwa oraz jej korelaty w Europie Wschodniej i Zachodniej w

okresie przemian ustrojowych, „Suicydologia”, tom 2, 2006/1;

Malec M., Biograficzne uczenie się osób z nabytym stygmatem, Wrocław 2008;

Malec M., Kiedy przekraczamy granice nie/sprawności, w: Bibik R., Urbanek A. (red.), Człowiek w

sytuacji (bez)nadziei – konteksty teoretyczne i praktyczne, Legnica 2011, s. 117 – 127.

Malewski M., Teorie andragogiczne. Metodologia teoretyczności dyscypliny naukowej, Wrocław

1998;

Markham A.M., Metody, polityka i etyka reprezentacji w etnografii online, w: Denzin: N.K.,.

Lincoln Y.S (red.), Metody badań jakościowych, t.2;

244

Marszałek L., Padrak A., Niepełnosprawność jako determinanta automarginalizacji społecznej,

Fidelus A. (red.), Oblicza wykluczenia i marginalizacji społecznej, Warszawa 2011, s.140 – 157.

Marzec – Holka K. (red.), Społeczeństwo, edukacja, demokracja. Nowe wyzwania w pracy

socjalnej, Bydgoszcz 2000.

Marzec – Holka K., Rutkowska A., Joachimowska M. (red.), Praca socjalna i polityka społeczna –

obszary współdziałania wobec wykluczenia społecznego, Bydgoszcz 2008;

Maszke A.W., Metodologiczne postawy badań pedagogicznych, Rzeszów 2004;

Mazur B., Byra S., Wsparcie społeczne osób z niepełnosprawnością ruchową, „Auxilium Sociale”,

3/4/2004;

Mazur J., Przemoc w rodzinie. Teoria i rzeczywistość, Warszawa 2002;

Mello A. de SJ, ze zbioru Śpiew ptaka;

Mo P., Coulson N., Empowering processes in online support groups among people living with

HIV/AIDS: A comparative analysis of 'lurkers' and 'posters', “Journal Computers in Human

Behavior “, 26 (5)/ 2010, s. 1183-1193.

mops.wroclaw.pl/Informator-p608.php

mops.wroclaw.pl/uploaded/INFORMATOR%202012.pdf

mpips.gov.pl/pomoc-spoleczna/system-pomocy-spolecznej-w-polsce/zasady-pomocy-spolecznej/

(1.02.2013r)

Mueller B., Nordt C., Lauber i in., Social support modifies perceived stigmatization in the first

years of mental illness: A longitudinal approach, “Social Science & Medicine”, volume 62, 1/2006,

s. 39-49.

Mużyło M., Stygmatyzacja osoby z rdzeniowym zanikiem mięśni, w: E. Czykwin, M. Rusarczyk

(red.), Gorsi Inni – badania, Białystok 2008;

Niecikowska R., Kim była i kim jest osoba niepełnosprawna, „Socius”, 1/2009;

Nosek – Kita B. (red.), Kontakty z ludźmi innymi jako problem wychowania, opieki i resocjalizacji,

Katowice 2000;

odkrywcy.pl/kat,111404,page,2,title,Neandertalczycy-nie-tacy

prymitywni,wid,12739520,wiadomosc.html;

ofon.net/rules.php;

Olechnicki K., Internet, w: Kwaśniewicz W. (red.), Encyklopedia socjologii. Suplement, Oficyna

Naukowa 2005;

Opioła D., Promocja Osób Niepełnosprawnych na rynku pracy, źródło:

http://www.forestap.republika.pl/niepelnosprawnosc.htm;

245

Orgad S., From online to offline and back: moving from online to offline relationships with

research informants, w: Hine Ch. (red.), Virtual Methods. Issues in social research in the Internet,

Oxford – New York 2005;

Osipczuk M., Internetowe grupy wsparcia, www.psychotekst.pl;

Paleczny T., Interpersonalne stosunki międzykulturowe, Kraków 2007;

Palka S. (red.), Orientacje w metodologii badań pedagogicznych, Kraków 1998;

Palka S. (red.), Podstawy metodologii badań w pedagogice, Gdańsk 2010;

Paluchowski W., Metodologiczne problemy analizy treści a wykorzystywanie komputerów w

badaniach jakościowych, w: „Prace Psychologiczne”, LIII, UWr, Wrocław 2000;

Pawlica B., Mechanizmy naznaczania społecznego. Socjologiczne studium teoretyczno –

empiryczne, Częstochowa 2001;

Perron B., Online support for caregivers of people with a mental illness, „Psychiatric Rehabilitation

Journal”; 26(1)/2002; s.. 70 – 77, źródło:

http://deepblue.lib.umich.edu/bitstream/handle/2027.42/61159/Online%20Support.pdf;jsessionid=8

8A55F803D19D87B78CC1154B011F224?sequence=1 (1.02.2013r)

Piechowicz D., Tacy sami, czy inni – proces socjalizacji osób niepełnosprawnych, „Socius”,

1/2009;

Pietrzak J., Mikołajczak M., Religia a legitymizacja nierówności płciowej w Polsce, w: Kofta M.,

Bilewicz M. (red.), Wobec obcych. Zagrożenia psychologiczne a stosunki międzygrupowe,

Warszawa 2011, s. 115 – 128.

Pilch T., Bauman T., Zasady badań pedagogicznych. Strategie ilościowe i jakościowe, Warszawa

2000;

Piorunek M. (red.), Pomoc – wsparcie społeczne – poradnictwo. Od teorii do praktyki, Toruń 2010

Podgórski M., Wirtualne społeczności i ich mieszkańcy. Próba e –tnografii, w: Kurczewski J. (red.),

Wielka sieć. E – seje z socjologii Internetu, Warszawa 2006;

Pollet T.V., Roberts S. G.B., Dunbar R. I.M.. Cyberpsychology, Behavior, and Social Networking.

2011, http://online.liebertpub.com/doi/abs/10.1089/cyber.2010.0161?journalCode=cyber&&

(29.10.20012)

Pommersbach J., Wsparcie społeczne a choroba, „Przegląd Psychologiczny”, t. XXXI, 2/1988;

Pomoc społeczna - infrastruktura, beneficjenci, świadczenia w 2010 roku. Raport GUS, źródło:

http://www.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/zos_pomoc_spoleczna_2010.pdf (1.02.13r).

Popiołek K. (red.), Psychologia pomocy, Katowice 1996;

Popiołek K., Wsparcie społeczne – zarys problematyki, w: Popiołek K. (red.), Psychologia pomocy,

Katowice 1996;

Popple K., Analysing Community Work. Its Theory and Practice, Philadelphia 1995.

246

Poradnik dotyczący realizacji wsparcia dla osób wykluczonych społecznie oraz zagrożonych

wykluczeniem społecznym w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki, Warszawa 2009, s.7

Pospiszyl I., Patologie społeczne, Warszawa 2008;

Pryszmont – Ciesielska M., Critical analysis of online content as exemplified by a message board

dedicated to the problems of motherhood, w: Jakubowska L. (red.), Methods and Techniques of

Cyberspace Research. Theory and Practice, Legnica 2011;

Przybysz – Zaremba M., Terapia profesjonalna i samopomoc w uzależnieniu alkoholowym, Toruń

2006;

Rafaeli S., Sudweeks F., Mabry E., Konstan J., ProjectH: A collaborative qualitative study of

computer-mediated communication, w: Sudweeks F., McLaughlin M., Rafaeli S. (red), Network &

netplay: Virtual groups on the Internet, CA 1998, s. 265-282.

Raport o sytuacji osób niepełnosprawnych w Polsce, źródło: http://www.cbe.wshe.lodz.pl;

Raś D., Osoby stanowiące zagrożenie społeczne (od średniowiecza do czasów współczesnych), w:

Nosek – Kita B. (red.), Kontakty z ludźmi innymi jako problem wychowania, opieki i resocjalizacji,

Katowice 2000;

Reymers K., Identity and the Internet: A symbolic interactionist perspective on computer-mediated

social networks, 1998, źródło: http://sociology.morrisville.edu/infospace/identity.html (6.11.2012r).

Rheingold H., The virtual community. Homestading on the electronic frontier. Revisited edition,

Cambridge – London 2000, http://www.rheingold.com/vc/book/;

Riessman F., Carroll D., Nowa definicja samopomocy, Warszawa 2000;

Rodham K., McCabe C., Blake D., Seeking support: An interpretative phenomenological analysis

of an Internet message board for people with Complex Regional Pain Syndrome,

“Psychology&Health”, 24(6)/2009, s. 619-634.

Rogowska A., Dyskryminacja ze względu na orientację seksualną, w: Przeciwdziałanie

dyskryminacji. Pakiet edukacyjny dla trenerów i trenerek, Warszawa 2005;

Room G., Beyond the threshold: the measurement and analysis of social exclusion, Bristol 1995.

Rosół A, Szczepański M. S. (red.), Tolerancja. Studia i szkice, t. XI, Częstochowa;

Roszak J., Przemoc w białych rękawiczkach, "Niebieska Linia" nr 1/2010.

Rotter J.B., A new scale for the measurement of interpersonal trust, “Journal of Personality”,

35/1967;

Rusarczyk M., Stygmatyzowali homoseksualiści – przykład lesbijek, w: Czykwin E., Rusarczyk M.

(red.), Gorsi Inni – badania, Białystok 2008, s. 184;

Rutkowska E. (red.), Pracownik z niepełnosprawnością, Lublin 2007.

Rymsza M. (red.), Pracownicy socjalni i praca socjalna w Polsce. Między służbą społeczną, a

urzędem, Warszawa 2012, źródło: http://isp.org.pl/uploads/pdf/52183713.pdf (1.02.13r);

247

Salem D. A. , Bogat G. A., Reid C., Mutual help goes on-line, “Journal of Community

Psychology”, 25/1997, s. 189–207;

Sarason I.G., Sarason B. R., Social support: Mapping the construct, “Journal of Social and Personal

Relationships”, volume 26, 1/2009, s. 113 – 120. źródło:

http://web.psych.washington.edu/research/sarason/files/SSMC.pdf (1.02.13r).

Scharer K., Internet social support for parents: the state of science, w: “Journal of child and

adolescent psychiatric nursing”, 2005, nr18(1), s.26-35;

schizofrenia.evot.org/viewtopic.php?f=6&t=5244;

Setoyama Y., Yamazaki Y.; Namayama K., Benefits of Peer Support in Online Japanese Breast

Cancer Communities: Differences Between Lurkers and Posters, “Journal of Medical Internet

Research”, 13(4)/2011, źródło: http://www.jmir.org/2011/4/e122/ (1.02.13)

Sęk H., Cieślak R. (red.), Wsparcie społeczne, stres i zdrowie, Warszawa 2004;

Sęk H., Cieślak R., Wsparcie społeczne - sposoby definiowania, rodzaje i źródła wsparcia, wybrane

koncepcje teoretyczne, w: Sęk H., Cieślak R. (red.), Wsparcie społeczne, stres i zdrowie, Warszawa

2004;

Sęk H., O wieloznacznych funkcjach wsparcia społecznego, w: Cierpiałowska L., Sęk H. (red.),

Psychologia kliniczna i psychologia zdrowia. Wybrane zagadnienia, Poznań 2001;

Sęk H., Rola wsparcia społecznego w sytuacji kryzysu, w: Kubacka – Jasiecka D., Ostrowski T.M.

(red.), Psychologiczny wymiar zdrowia, kryzysu, choroby, Kraków 2005;

Sęk H., Wsparcie społeczne – co zrobić by się stało pojęciem naukowym?, „Przegląd

Psychologiczny”, 3/1986;

Sępowicz – Buczko K., Poczucie sensu życia a wsparcie społeczne „Amazonek”, Legnica 2010;

Sharf B. F., Beyond netiquette. The ethics of doing naturalistic discourse research on the Internet,

w: Jones S. (red.), Doing Internet research: critical issues and methods for examining the Net , USA

1999.

Siarkiewicz E., O zastosowaniu dorobku etnometodologii w badaniach nad poradnictwem, w:

Kargulowa A. (red.), Poradoznawstwo – kontynuacja dyskursu, Warszawa 2009, s. 271 – 274.

Siarkiewicz E., Przesłonięte obszary poradnictwa. Realia – iluzje – ambiwalencje, Zielona Góra

2010, s. 161 – 162.

Siemaszko A., Granice tolerancji. O teoriach zachowań dewiacyjnych, Warszawa 1993;

Sierpowska I., Państwo wobec pomocy społecznej, źródło:

http://www.bibliotekacyfrowa.pl/Content/24603/011.pdf (5.11.2012r)

Silver R. L., Wortman C.B., Radzenie sobie z krytycznymi wydarzeniami w życiu, „Nowiny

Psychologiczne”, 4-5/1984;

Silverman D., Interpretacja danych jakościowych, Warszawa 2007;

248

Silverman P., Understanding self – help groups, w: White B. J., Madara E. J. (red.), The Self-Help

Group Sourcebook: Your Guide to Community and Online Support Groups, Nowy Jork 2002, s. 25

– 38.

Siuda P., Kwestionariusze internetowe – nowe narzędzie badawcze nauk społecznych, źródło:

www.sceno.edu.pl/konferencja/7_22.pdf;

sjp.pwn.pl/;

Skałbania B., Poradnictwo pedagogiczne. Przegląd wybranych zagadnień, Kraków 2009;

Skarżyńska K., Henne K., Szczęście online, w: „Charaktery”, nr 8 (103), 2005;

Skog D., Social interaction in virtual communities: the significance of technology, w: “International

Journal of Web Based Communities”, 2005, wol. 1, nr 4, s. 464 – 474.

Skulicz D., Badania opisowe i diagnostyczne, w: Palka S. (red.), Podstawy metodologii badań w

pedagogice, Gdańsk 2010;

Skuza Z., Żukowska B., Raport: Czas na zmiany w pomocy społecznej, w: „Problemy Społeczne”,

2011, nr. 4, źródło: http://www.av.fr.pl/PS_4-2011_Raport.pdf, (2.11.2012r)

Smolińska – Theiss B., Theiss W., Badania jakościowe – przewodnik po labiryncie, w: Palka S.

(red.), Podstawy metodologii badań w pedagogice, Gdańsk 2010;

Smyth J.D., Dillman D.A., Christian L.M., Context effects in Internet surveys.New issues and

evidence, w: Joinson A., McKenna K., Postmes T., Reips U.D., The Oxford handbook of Internet

Psychology, Oxford 2007;

Sokołowski M. (red.), Oblicza Internetu. Architektura komunikacyjna Sieci, Elbląg 2007;

Sokołowski M., W lustrze mediów, Toruń 2012,

Song F., Virtual communities in a therapeutic age, w; “Academic Journal”, 2002, nr 39.

Spink A., Zimmer M. T., Web search: multidisciplinary perspectives , Berlin 2008;

Społeczności wirtualne, Komunikat z badań CBOS, 2010, źródło:

http://www.cbos.pl/SPISKOM.POL/2010/K_058_10.PDF (6.11.2012r)

Staręga - Piasek J., Ekonomia społeczna ku pomocy społecznej, „Ekonomia społeczna. Teksty”,

4/2007, źródło: http://es.teksty.ekonomiaspoleczna.pl/pdf/2007_4_es_teksty.pdf (1.02.13r).

Staręga-Piasek J., Uwagi o działalności ochotniczej w systemie pomocy społecznej. Organizowanie

pomocy i samopomocy społecznej, Warszawa 1992, s.9

Stepney P., Popple K., Social work and the community, Londyn 2008

Straś – Romanowska M., Doświadczenie graniczne w rozwoju człowiek: wyzwanie dla

poradnictwa, w: Kargulowa A. (red.), Poradoznawstwo – kontynuacja dyskursu, Warszawa 2009, s.

65 – 84.

Sudweeks F., McLaughlin M., Rafaeli S. (red), Network & netplay: Virtual groups on the Internet,

CA 1998;

249

Sudweeks F., Simoff S. J., Complementary Exploratie Data Analysis, w: Jones S. (red.), Doing

Internet research: critical issues and methods for examining the Net , USA 1999;

suicideinfo.ca/csp/assets/alert62.pdf;

Szarfenberg R., Marginalizacja i wykluczenie społeczne. Wykłady, Warszawa 2006.

Szarfenberg R., Od trzech elementarnych strategii badawczych do programu badań wykluczenia

społecznego., w: Frąckiewicz L. (red.) Wykluczenie społeczne., Katowice 2005, s. 29 – 34.

Szmagalski J., Deinstytucjonalizacja w pomocy społecznej – zadania dla pracy socjalnej, w: K.

Marzec – Holka (red.), Społeczeństwo, edukacja, demokracja. Nowe wyzwania w pracy socjalnej,

Bydgoszcz 2000, s. 185.

Szmagalski J., Fundamenty samopomocy. Samopomoc czyli co?, w: Jordan P. (red.), Od pomocy do

samopomocy, Warszawa 2003;

Szpunar M., Alienacja i samotność w sieci vs grupowość i kapitał społeczny w Internecie. Internet i

jego wpływ na kontakty społeczne, w: Sokołowski M. (red.), Oblicza Internetu. Architektura

komunikacyjna Sieci, Elbląg 2007;

Szpunar M., Internet w procesie gromadzenia danych o charakterze wtórnym, w: „Studia

Medioznawcze”, 2/2009;

Szpunar M., Społeczności wirtualne jako nowy typ społeczności - eksplikacja socjologiczna, „Studia

Socjologiczne”, Warszawa, 2004, nr 2, (online:

http://www.magdalenaszpunar.com/uploads/publikacje/spolecznosci_wirtualne.html;

Sztabiński P., Sztabiński F., Sawiński Z. (red.), Nowe metody, nowe podejścia badawcze w naukach

społecznych, Warszawa 2004;

Sztander W., Rodzina z problemem alkoholowym, Warszawa 1995;

Szymański K., Samobójstwo – dramat jednostki i reakcja społeczeństwa, źródło:

http://krytyka.org/index.php/artykuy-naukowe/rone/278#comments;

Ślebarska K., Wsparcie społeczne a zaradność człowieka w sytuacji bezrobocia, Katowice 2010;

Śledzińska – Simon A., Dziewięcka-Bokun L. (red.), Społeczeństwo wobec Innego. Kategoria Innego w naukach społecznych i życiu publicznym, Toruń 2010.

Śliwak J., Psychospołeczne problemy niepełnosprawności, w: Rutkowska E. (red.), Pracownik z

niepełnosprawnością, Lublin 2007.

Świderska M. (red.), Wybrane problemy marginalizacji społecznej, Łódź 2010.

Tanis M., Online social support groups, w: Joinson A., McKenna K., Postmes T., Reips U.D.,

op.cit.;

Tardy Ch. H., Social Support Measurement, źródło:

http://www.studenci.pl/my/pokaz_html.php?id=306;

250

Tarnowska M., Kiedy odmawiamy „obcym” części człowieczeństwa? Uwarunkowania zjawiska

infrahumanizacji, w: Kofta M., Bilewicz M. (red.), Wobec obcych. Zagrożenia psychologiczne a

stosunki międzygrupowe., s. 168 – 169

Taylor S., Shoultz B., Walker P., Disability studies: information and resources, 2003,

http://thechp.syr.edu/Disability_Studies_2003_current.pdf (29.10.2012).

Teusz G., Poradnictwo biograficzne w aspekcie teorii krytycznych wydarzeń życiowych, w:

Kargulowa A. (red.), Poradoznawstwo – kontynuacja dyskursu, Warszawa 2009, s. 91 – 92, za:

Lazarus R., Paradygmat stresu i radzenia sobie, w: „Nowiny Psychologiczne”, 1986, nr 3-4.

Teusz G., Znaczenie wsparcia społecznego w doświadczaniu przez młodzież krytycznych wydarzeń

życiowych, „Auxilium Sociale”, 3/4/2005;

Thiel W., Samopomoc społeczna w Niemczech, „Socius”, 4/2009, s. 29, źródło:

http://www.wrzos.org.pl/download/Socius4pol.pdf;

Turkle S., Life on the screen. Identity in the age of the internet, New York 1997;

Tworzenie modelu pomocy środowiskowej, źródło: www.esn-eu.org/get-

document/index.htm?id=679 (1.11.2012r).

Uchino B.N., Understanding the links between social support and physical health, „Perspectives on

psycholog ical scence”, volume 4, 3/2009, s. 236 – 255.

Urbanek A., Ochrona zdrowia psychicznego jako zadanie dla społeczności lokalnych, w: Bibik R.,

Urbanek A. (red.), Człowiek w sytuacji (bez)nadziei – konteksty teoretyczne i praktyczne, Legnica

2011, s. 150 – 151.

Urbanek, L. Bednarski, Śmierć samobójcza - perspektywa kryminalistyczna i pedagogiczna,

Kraków 2012.

Ustawa z dn. 12.03.2004 r o pomocy społecznej, Dz.U. 2004 Nr 64 poz. 593, źródło:

isap.sejm.gov.pl/DetailsServlet?id=WDU20040640593 (1.02.2013r)

Varga K., Paradoksy samobójstwa, źródło:

http://wyborcza.pl/1,99494,7523656,Paradoksy_samobojstwa.html;

Wallace P., Psychologia Internetu, Poznań 2003;

Wawrzak – Chodaczek M. (red.), Wartości w komunikowaniu, Toruń 2009;

Wawrzak – Chodaczek M., Jagoszewska I. (red.), Komunikacja wobec wyzwań współczesności,

Toruń 2011, s. 193 – 206.

Wellman B., Physical place and cyberplace: the rise of personalized networking, w: “International

Journal of Urban and Regional Research”, nr 25, 2001, http://citeseerx.ist.psu.edu;

Wenta K., Pomoc społeczne we wzorze osobowym obywatela, w: Marzec – Holka K. (red.),

Społeczeństwo, edukacja, demokracja. Nowe wyzwania w pracy socjalnej, Bydgoszcz 2000, s. 144

– 147;

251

Wenta K., Środowiska lokalne i społeczeństwo informatyczne, w: Górnikowska – Zwolak E.,

Radziewicz – Winnicki A. (red.), Pedagogika społeczna w Polsce – między stagnacją i

zaangażowaniem, t. 2, Katowice 1999, s. 313 – 325.

White B. J., Madara E. J. (red.), The Self-Help Group Sourcebook: Your Guide to Community and

Online Support Groups, Nowy Jork 2002

Widłak W. (red.), Pomoc nieprofesjonalna i grupy wzajemnej pomocy, Studium Pomocy

Psychologicznej PTP, Warszawa 1987;

Więzi społeczne i wzajemna pomoc (społeczno-psychologiczny kontekst życia Polaków), Komunikat

z badań CBOS, 2008, s. 4, źródło: http://www.cbos.pl/SPISKOM.POL/2008/K_024_08.PDF

(6.11.2012r)

Wimmer R.D., Dominick J.R., Mass media. Metody badań, Kraków 2008;

Witmer D. F., Colman R. W., Katzman S. L., From paper – and – pencil to screen – and –

keyboard. Toward a methodology for survey research on the Internet, w: Jones S. (red.), Doing

Internet research: critical issues and methods for examining the Net , USA 1999;

Włodarczyk E., Grupy samopomocowe w doświadczaniu abstynencji alkoholowej, w: Piorunek M.

(red.), Pomoc – wsparcie społeczne – poradnictwo. Od teorii do praktyki, Toruń 2010;

Włodek – Chronowska J. (red.), Prace Pedagogiczne. Samopomoc w teorii i praktyce

psychopedagogicznej, Zeszyt 17, Kraków 1993;

Wojtasik B., Warsztat doradcy zawodu. Aspekty pedagogiczno – psychologiczne, Warszawa 1997.

Wykluczenie społeczne, Białystok 2011,

http://www.pes.efort.pl/do_pobrania/2011/wykluczenie_spoleczne.pdf (1.11.2012)

wykluczenie.pl (1.11.2012)

Wysocka – Pleczyk M., Grupy wsparcia online jako nowa forma pomocy w zmaganiu się z

chorobą, „Hygeia Public Health”, 47(4)/2012, s. 391 – 397.

Zając J.M., Batorski D., Jak skłonić do udziału w badaniach internetowych: zwiększanie realizacji

próby, źródło:

http://www.sna.pl/teksty/Zaj%b9c%20Batorski%20Jak_sklonic_do_udzialu_w_badani%20ach_inte

rnetowych.pdf;

Zajęcka B., Homoseksualiści w Polsce – wybrane aspekty. Studium środowiska., w:. Rosół A,

Szczepański M. S. (red.), Tolerancja. Studia i szkice, t. XI, Częstochowa;

Zaręba E., Badania empiryczne ilościowe i jakościowe w pedagogice, w: Palka S. (red.), Orientacje

w metodologii badań pedagogicznych, Kraków 1998;

Zhang Y., Wildemuth B. M., Qualitative Analysis of Content, źródło:

http://ils.unc.edu/~yanz/Content_analysis.pdf;

252

Zielińska – Pękał D., „Nieistotne” rozmowy wspólnot wirtualnych, w: Wawrzak – Chodaczek M.,

Jagoszewska I. (red.), Komunikacja wobec wyzwań współczesności, Toruń 2011, s. 193 – 206.

Zielińska – Pękał D., O poradnictwie zapośredniczonym, w: Kondracka M., Łysak A. (red.),

Edukacja, wychowanie, poradnictwo w kulturze popularnej, Wrocław 2009, s. 88 – 96, źródło:

http://www.bibliotekacyfrowa.pl/dlibra/docmetadata?id=27807&from=&dirids=1&ver_id=&lp=1&

QI= (15.11.2012r)

Zielińska – Pękał D., Od wirtualnego realis do symulakrum. Historia pewnego zniewolenia, w:

„Teraźniejszość – Człowiek – Edukacja”, 2007, nr 3 (39);

Zielińska – Pękał D., Poradnictwo a świat mediów, czyli o poradnictwie zapośredniczonym, w:.

Kargulowa A (red.), Poradoznawstwo – kontynuacja dyskursu, Warszawa 2009, s. 291.

Żmijewska – Jędrzejczyk T., Badania internetowe, w: Sztabiński P., Sztabiński F., Sawiński Z.

(red.), Nowe metody, nowe podejścia badawcze w naukach społecznych, Warszawa 2004;

Żuraw H., Udział osób niepełnosprawnych w życiu społecznym, Warszawa 2008

Documents

UNIWERSYTET WROCŁAWSKI Wydział Nauk Historycznych i ...marszal.nazwa.pl/marta/pdf/pdok/WSPARCIE-SPOLECZNE-OTRZYMYWANE-W... · 2 E. Goffman , Piętno. Rozważania o zranionej tożsamości,