1

UNIVERSITETI I GJAKOVËS “FEHMI AGANI”

Fakulteti i mjekësisë

Programi: Infermieri

PUNIM DIPLOME

Titulli i punimit: Sëmundjet që përhapen përmes ujit të pijes

Mentor i punimit: Kandidatet:Prof.Ass.Dr Antigona Ukëhaxhaj Elona Hoxha

Tringa Hoxha

Gjakovë 2019

2

Deklaratë

Ne mbeshteteje të rregullorës për Studime Themelore të Fakultetit të Mjekësisë neni 46 dhe të

këshillit të fakultetit të Mjekësisë deklarojmë se : Tema e diplomës është punuar si me poshtë :

1.Pjesa e parë e temës Higjena e ujit dhe Semundjet e perhapura permes ujit te pijshë është

punuar nga Elona Hoxha

2.Pjesa e dytë e temë Sëmundjet e higjenes se ulët dhe Sëmundjet e shkaktuara nga vektoret

është punuar nga Tringa Hoxha .

3

Përmbajtja

Falënderimet ..................................................................................Error! Bookmark not defined.

Abstrakti.......................................................................................................................................... 5

1.Hyrje ............................................................................................................................................ 6

1. 1 Higjiena e ujit dhe aspekti shëndetësor – publik i furnizimit me ujë dhe sanitacion............... 7

1.2 Uji i pijshëm – rëndësia për shëndetin e njerëzve............................................................. 8

1.2 Llojet e ujit në natyrë dhe siguria e tyre higjieno-epidemiologjike ................................ 10

1.3 Kriteret themelore për vlerësimin higjenik të furnizimit me ujë .................................... 11

1.4. Sëmundjet e shkaktuara nga pirja e ujit të ndotur me mikroorganizma ................................ 13

1.4.1 Karakteristikat e sëmundjeve hidrike.......................................................................... 13

1.4.2. Tifoja e zorrëve (typhus abdominalis) ........................................................................ 15

1.4 .3. Kolera......................................................................................................................... 19

1.4.4. Shigellosis – Dizenteria bacilare................................................................................. 22

1.4.5. Sindroma e gastroenterokolitit .................................................................................... 25

1.4.6 Polimieliti..................................................................................................................... 26

1.4.7 Hepatit A Viral............................................................................................................. 28

1.5. Sëmundjet e higjienës së ultë / qasja, sasia jo e mjaftueshme e ujit në dispozicion ............. 31

1.5.1 Zgjebja ......................................................................................................................... 31

1.5.2 Trahoma ....................................................................................................................... 31

1.5.3 Pedikulozat................................................................................................................... 32

1.5.4 Piodermit...................................................................................................................... 33

1.5.5 Parazitozat.................................................................................................................... 34

1.6. Sëmundjet që futen në organizëm përmes lezioneve nga kontakti me ujë të ndotur ............. 37

1.6.1 Shistosomiaza .............................................................................................................. 37

1.6.2 Leptospiroza................................................................................................................. 39

1.6.3 Helmintet...................................................................................................................... 40

1.7. Sëmundjet vektoriale të shkaktuara nga bartësit-insektet të lidhura me ujë .......................... 42

1.7.1 Malaria ......................................................................................................................... 42

1.7.2 Ethet e verdha .............................................................................................................. 44

1.7.3 Filariza ......................................................................................................................... 45

4

1.7.4 Denga ........................................................................................................................... 45

2. Qëllimi i punimit....................................................................................................................... 48

3. Metodologjia e punimit............................................................................................................. 48

4. Rezultatet .................................................................................................................................. 49

4.1 Cilësia e përgjithshme e ujit të pijshëm .......................................................................... 51

4.2 Sfidat e ardhshme............................................................................................................ 51

4.3 Përmbledhje e cilësisë së ujit në zonat e furnizimit të ujit.............................................. 54

5. Përfundimi................................................................................................................................. 55

6. Rekomandimet .......................................................................................................................... 57

Rezyme ......................................................................................................................................... 58

Summary....................................................................................................................................... 59

7. Literatura................................................................................................................................... 60

Biografitë e shkurtëra të kandidateve – cv (curriculum vitae)...................................................... 64

5

Abstrakti

Hyrje:Uji është terren shumë i favorshëm për zhvillimin e jetesës së mikroorganizmave, por në

situata të caktuara kur mund të kontaminohet uji i pijës, apo uji për përdorim të mbredshëm

shtëpiak, atëher ai mund të sjell dëme shumë të mëdha për njeriun. Përmes kësaj substance

mikroorganizmat mund të përhapen nga vatrat e infeksionit, si psh nga kanalizimet tek njeriu

përmes kontaminimit të ujit të pijës. Gjithashtu edhe në mungesë të ujit, higjienës së ulët mund të

përhapen një vargë sëmundjesh. Gjithashtu uji shërben edhe si terren i përshtatëm për përhapjen

e sëmundjeve përmes vektorëve, sive, siç është malaria, ethet e verdha etj. Përmes konsumimit

të këti uji, infeksionet përhapen tek individ, familje apo popullatë. Sëmundjet fekalo-orale janë

sëmundje të cilat përmes ujit futen në organizëm dhe japin simptomat e tyre, qëzakonisht

karakterizohen me sheja të kolitit, enteritit, diarresë etj.

Qëllimi: Qëllimi kryesor i këtij punimi është të përshkruhen sëmundjet më të shpeshta të cilat

përhapen përmes ujit të pijes, mungesës sëhigjienës, sëmundjet që përhapen si pasojë e ujit të

infektuar kur kontakton me lezione trupore dhe sëmundjet të cilat përhapen përmes vektorëve

Çfarë simptoma japin, si mund të parandalohen dhe si mund të shërohen.

Materiali dhe metodat: Punimi është bërë duke shqyrtuar literatura të huaja dhe vendore, libra

universitar, publikime dhe përvoja personale. Hulumtimi është i tipit deskriptim, pra janë

përshkruar sëmundjet më të shpeshta të cilat përhapen në mënyrë fekalo-orale, simptomat,

etiologjia, profilaksa dhe mjekimi.

Rezultatet: Që të përhapet një infeksion duhet të plotësohen disa kushte: 1. Burimi dhe

rezervuari i infeksionit; 2. Rrugët e përhapjes; 3. Porta hyrëse; 4. Masiviteti dhe virulenca; 5.

Dispozicioni dhe imuniteti.

Përfundimi:Sëmundjet të cilat përhapen përmes ujit të pijës janë mjaftë të shpeshta, sidomos në

ato vende të cilat nuk kanë kontrollë higjienike të ujit, pra zakonisht ajo pjesë e popullatës e cila

nuk është e kyqur në sistemin e ujësjellësit dhe furnizohen nga bunarët (puset).

Fjalët kyqe:uji i pijshem, kolera, salmonella, shigella, diarrea etj

6

1.Hyrje

“Edhe nëse çdo gjë do të zhduket në këtë botë, uji do të mbetet, e në të një shpresë për jetën

e re” (Seeneka).

Uji është substancë pa të cilën nuk ka jetë, çdo organizëm dhe çdo materie e gjallë nuk

mund të mbijetoj nëse nuk do të kishe ujë për proceset jetësore.

Uji është një mjedisë shumë i përshtatshëm për zhvillimin e proceseve jetësore, si për njeriun

organizmat bimor e shtazor, një ashtu edhe për mikroorganizmat.

Shumë baktere, virus, këpurdha, e parazit të tjerë, ujin e kanë si mjedis të përshtatshëm për

mbijetesë, shumim dhe përhapje.

Uji është terren shumë i favorshëm për zhvillimin e jetesës së mikroorganizmave, por në situata

të caktuara kur mund të kontaminohet uji i pijës, apo uji për përdorim të mbredshëm shtëpiak,

atëher ai mund të sjell dëme shumë të mëdha për njeriun. Përmes kësaj substance

mikroorganizmat mund të përhapen nga vatrat e infeksionit, si psh nga kanalizimet tek njeriu

përmes kontaminimit të ujit të pijës. Përmes konsumimit të këti uji, infeksionet përhapen tek

individ, familje apo popullatë.

Që të paraqitet një sëmundje infektive nevojitet të ekzistojnë më tepër faktorë, të cilët

janë në varshmëri reciproke. Faktorët janë studiuar prej epidemiologut rus Vogralik, i cili i ka

paraqitur në mënyrë skematike, si një varg i përbërë prej 5 hallkave (faktorëve):

1. Burimi dhe rezervuari i infeksionit;

2. Rrugët e përhapjes;

3. Porta hyrëse;

4. Masiviteti dhe virulenca;

5. Dispozicioni dhe imuniteti.

Nëse vargut i mungon cili do prej faktorëve, nuk do të vijë deri te paraqitja e sëmundjes infektive.

1. Burimi dhe rezervuari i infeksionit mund të jetë njeriu i sëmurë ose kafsha, njerëz me

infeksion inaparent (të padukshëm) ose latent dhe bacilmbartës ose virus mbartës. Bartja e

bacileve mund të jetë afatshkurtër, gjatë kohës së sëmundjes akute, afatgjatë gjatë kohës së

rekonvaleshencës dhe bartje e përjetshme kronike e bacileve (tifoja e zorrëve, paratifoja, virusi i

7

hepatitit B, etj.). Burim i rëndësishëm i infektimit të njeriut janë kafshët shtëpiake dhe kafshët e

egra e shpezët me zoonozat: antraks, murtaja, bruceloza, tërbimi, etj. Burim dhe rrugë për

përhapjen e infektimit mundet me qenë edhe natyra – dheu në të cilin takohen sporet e tetanusit

dhe antraksit, leptospiret, klostridiumet e gangrenës së gaztë dhe botulizmi.

2. Rrugët e përhapjes së infektimit munden me qenë të ndryshme, varësisht prej

mënyrës në të cilën shkaktuesit e sëmundjeve infektive e braktisin organizmin e amvisit. Që të

vijë deri te bartja e sëmundjes prej njërit amvis te tjetri, nevojitet që agjensi ta braktisë amvisin e

vjetër përmes portës dalëse. Agjensi kalon një periudhë në mjedisin e jashtëm dhe përmes portës

hyrëse depërton në amvisin e ri. 1

1. 1 Higjiena e ujit dhe aspekti shëndetësor – publik i furnizimit me ujëdhe sanitacion

Gjykuar sipas sasisë së burimeve të ujit që sot ekzistojnë në botë të cilat vetëm në ujërat e

lumenjve janë afër 27000 L. për person në dite, duket se njerëzimi nuk duhet të jetë i rrezikuar

nga mungesa e ujit të pijshëm. Megjithatë, probleme ekzistojnë, ndërsa njëri prej tyre është

shpërndarja jo adekuate, kështu që uji diku është me bollëk (p.sh. Kanada), ndërsa diku nuk ka

fare (Sahara). Gjithashtu edhe gjatë vitit shpesh vjen deri te variacionet e sasisë së ujit (periudha

të thata), ndërsa fatkeqësi e re është ndotja e burimeve natyrale të ujit, që edhe më tepër zvogëlon

sasitë në disponim të ujit “të shëndetshëm”. Nga gjithë këto shkaqe problemi “ujor” ka dy

aspekte: kuantitativ (tendenca për sasira më të mëdha të ujit) dhe kualitativ (sigurimi i ujit të

pijshëm higjienikisht të rregullt). Uji i rregullt i sigurtë dhe i shëndetshëm për pije në sasira të

mjaftueshme, i siguruar për konsumuesit i përmirëson kushtet jetësore, ngre në nivel më të lartë

kulturën shëndetësore dhe avancon ambientin jetësor në përgjithësi. Hidrosfera - përbën të gjithë

sasinë e ujit në tokë. Këtu janë të përfshira nivelet e ndryshme ujore: oqeanet, detrat, liqenet,

lumenjtë, ujërat nëntokësorë, akulli dhe bora në rajonet polare dhe malet e larta. Sipërfaqja e

hidrosferës në tokë është më e madhe se ajo tokësore.1

1 “Ekologjia humane dhe shëndeti publik”, Aziz Pollozhani, Vllaimir Kendrovski, Selvete Hoxha-Krasniqi, Shkup2009, faqe 99

8

1.2 Uji i pijshëm – rëndësia për shëndetin e njerëzve

Sipas të dhënave të OBSH, çdo vit afër 500 milion njerëz sëmuren nga sëmdiet që janë të

lidhura me ujin e pijshëm. Rreth 10 milion njerëz në vit për shkak të ujit të ndotur. Mortaliteti

nga sëmundjet diareike (me skaitie) te fëmijët nën moshën 5 vjeçare në R.M. është dukshëm më i

madh se sa në vendet e BE. 88% e sëmundjeve diareike vijnë për shkak të furnizimit pasigurtë të

ujit të pijshëm, higjiena dhe sanitacioni jo adekuat. Furnizimi i përmirësuar me ujë redukton

morbiditetin nga diarea midis 5-25% nëse përfshihen edhe pasojat më serioze.

Trupi i njeriut përmban rreth 70% ujë dhe në mungesën prej 10% vjen deri te shqetësimi dhe

ligësia. Procesi i tretjes, sinteza e materieve të gjalla dhe viithë proceset e këmbimit në

organizmin e njeriut kryhen në ambient ujor. Aspekti kuantitatik shëndetësor i ujit u

korrespondon normave sasiore të ujit që ndahen në: fiziologjike dhe sanitare.

Në kushtet e një klime të rëndomtë nevoja fiziologjike e ujit të pijshëm arrin rreth 2-2,5 l. prej të

cilës si lëngje merren afer 1-1,2 l., me ushqimin merren rreth 1 1., dhe nga proceset oksiduese të

metabolizmit - rreth 0.2-0,31. Uji eliminohet gjatë ditës në sasira të mëposhtme: nëpërmjet

veshkave (urinës) rreth 1,2-1,5 l., nëpërmjet lëkurës rreth 0,5 l., nëpërmjet mushkërive rreth 0,5 1.

dhe nëpërmjet fecesit rreth 0,11. Gjatë kryerjes të aktiviteteve fizike në varësi nga ngarkesa e

punës dhe kushtet mikroklimatike, nëpërmjet mushkërive dhe sidomos nëpërmjet lëkurës mund

të eliminohen sasira të mëdha të ujit të cilat për t'u kompensuar duhet që të merren nëpërmjet

gojës në sasi deri në 10 1. në ditë, në raste ekstreme edhe më shumë. Në këto nevoja ndikojnë

faktorë natyrorë (klimatik) dhe social (profesioni, ngarkesa fizike). Nevojave sanitare të njeriut u

korrespondojnë nevojat për mirëmbajtjen e higjienës personale që ka edhe rol “mbrojtës”

(baktericid), duke krijuar barierë për depërtimin e shumë mikroorganizmave. Konsumimi i ujit

në amvisëri varet nga furnizimi me ujë dhe konfori, kështu që mund të arrijë edhe 20 1. në ditë

për person nëse transportohet me dorë në kuzhinë dhe nyjen sanitare.1

Aspekti shëndetësor kuantitativ i ujit të pijshëm varet edhe nga shfaqja e përbërsave të ujit që

mund të kenë ndikim në shëndetin

1. Përbërsa me origjinë natyrore, më së shpeshti rrezult specifike gjeologjike të tokës, ose

nga cikli biologjik të rrezultat të përbëri sojik të botës së gjallë në ujë;

9

2. Përbërësa me origjinë fiziko-kimike, bakteriologjike os rrezultat të aktiviteteve të njeriut

ose me prejardhje nga instalacionet e ujësjellësit ose kimikaleve që i shtohen ujit për

trajtim higjien eriologjike ose radiologjike e nga instalacionet trajtim higjienik të tij.

Parandalimi i sëmundjeve të lartëpërmendura, në përgjithësi, duhet të aplikohet në tri nivelet

kritik të ndotjes:

a) gjatë depërtimit të mikroorganizmave në ujë (mbrojtja e burimevedhe rrjetit ujësjellës);

b) gjatë depërtimit të ujit të ndotur në rrjetin e ujësjellësit (eksploatimi joadekuat i objektit);

c) gjatë shumëzimit të mikroorganizmave në ujë – rrjetin e ujit.

Me furnizim me ujë të pijshëm, nënkuptohet furnizimi i popullatës me ujë të shëndetshëm të

rregullt dhe në sasira të mjaftueshme, i cili përdore në amvisëri për pije dhe nevoja tjera

shtëpiake, në industri për prodhimin produkteve ushqimore, në objektet publike – shkollore etj.1

Nën sanitacion nënkuptohet, pranimi, eliminimi, transporti dhe dispozimi ekskreteve

fiziologjike të njerëzve (fecesi dhe urina). Rëndësia shëndetësore logjike qëndron në atë që

materiet e degradimit lëshohen në ambientin têm në mënyrë që nuk do të përfaqësojë rrezik për

shëndetin e njerëzve lbe nuk do të rrezikoje ekosistemet ujore.

Kriteret e Organizatës Botërore të Shëndetësisë (OBSH) për furnizimin me ujë higjienik

janës:

1. Sigurimin shëndetësore e ujit të pijshëm (Safety);

2. furnizimi me sasi të mjaftueshme uji të rregullt (Adequacy); .

3. komoditeti në shfrytëzim (Convenience);

4. furnizimi i pandërprerë me ujë (Continuity).

Këto kritere të OBSH-së për rajonin e Europës janë të përmbledhura në këtë definicion:

"Furnizimi i pandërprerë me ujë në sasi të mjaftueshme të ujit higjienikisht të rregullt në çdo

shtëpi”;

Meqë deri tani në ujin e pijshëm janë identifikuar mëse 1000 komponime kimike organike dhe

inorganike, nuk është e mundur por edhe nuk është e nevojshme për secilën prej tyre të

përcaktohen vlera kufizuese të preferuara, e për këtë shkak gjatë përcaktimit të materieve kimike

për të cilat përcaktohen vlera kufitare të preferuara, nisemi nga dy kritere: paraqitja relativisht e

shpeshtë në ujin e pijshëm në koncentrime evidente dhe prezenca e materieve kimike

potencialisht të rrezikshme për shëndetin e njeriut

10

Ekzistojnë dy burime të mundshme të informacioneve për efektet potenciale në shëndetin e

njeriut dhe atë nëpërmjet:

studimeve toksikologjike të cilat janë eksperimentale dhe bëhen me kafshë, ndërsa

rrezultatet e fituara ekstrapolohen në popullatën njerëzore me faktorë të caktuar të

rrezikut (psh. 100 në 1000);

studimeve epidemiologjike në popullatën njerëzore. Studime te randomizuara

longitudinale. Në të shumtën e rasteve këto janë gjate te cilave monitorohen efektet e

substancës së analizuar dhe përcaktohet rëndësia e saj statistikore.1

1.2 Llojet e ujit në natyrë dhe siguria e tyre higjieno-epidemiologjike

Varësisht nga prejardhja uji në natyrë ndahet në atmosferik, sipërfaqësor dhe nëntokësor.

1. Uji atmosferik - është ujë i destiluar në mënyrë native, i cili duke kaluar nëpër shtresat

atmosferike grumbullon mikroorganizmat, pluhurin dhe ndotjet tjera atmosferike dhe në mënyrë

sekondare ndotet. Duke i apsorbuar gazrat para së gjithash dioksidin e karbonit, ky ujë bëhet i

tharët (pH = 4-5), dhe me këtë fiton edhe agresivitet me mundësi që të korodojë pjesë metalike të

objekteve të rrjetit për furnizim me ujë. Uji atmosferik është i butë (në të nuk ka kripëra metalike

të tretura), ndërsa nga vetitë e padëshiruara numërohet edhe shija, që karakterizohet si e

gërditshme, dhe temperatura që dallohet nga temperatura e rrethit. Nga aspekti higjieno sanitar

uji atmosferik është kushtimisht i mirë për pije, duke marrë parasysh faktin se duke kaluar nëpër

shtresat atmosferike mbitokësore mund të mbledhë edhe materie radioaktive ose përbërësa kimik

që emitohen në ajër, ose mundet në mënyrë plotësuese të ndotet gjatë grumbullimit joadekuat

nga sipërfaqja tokësore. Për këtë shkak është i detyrueshëm kondicionimi i këtij uji para

përdorimit të tij (filtrimi d.m.th. cthartësimi, dezinfektimi, etj.). Për çdo rast uji atmosferik

përdoret, vetëm atëherë kur nuk ka zgjidhje tjetër (në zonat gurore të thata, në shtëpitë pa

ujësjellës) ose si rezervë për situata të jashtëzakonshme.1

2. Uji sipërfaqësor - ka fortësi më të madhe nga uji atmosferik ( përmban ato kripëra

minerale që janë tretur në kontakt me ujin në tokë). Ky është ujë që është akumuluar në lumenj,

liqene dhe akumulacionet artificiale dhe kryesisht është i ndotur në mënyrë primare. Në varësi

nga ambienti ky ujë ka dhe koncentrime të ndryshme të materieve dhe inorganike të tretura në

11

suspension, organizma të gjallë, posaçërisht mikroorganizma, kështu që ka dukje të pastër ose të

turbulluar. Dallohet për nga proceset biologjike intensive të pakta ose të shumta (aerobe ose

anaerobe, varësisht nga koncentrimi i oksigjenit), ndërsa aciditeti sillet ndërmjet 7 dhe 8.

Temperatura e ujit është gjithashtu e ndryshueshme (varësisht nga periudha vjetore), që është

gjithashtu e papërshtatshme nga aspekti higjienik.

Nga aspekti sanitar uji sipërfaqësor zakonisht nuk është i pijshëm, megjithatë në kushtet e

mungesës së sasive të duhura të ujit në veçanërisht në rajonin e Maqedonisë, gjithnjë e më shumë

vendbanime urbane vendosin sisteme për shfrytëzimin e ujit sipërfaqësor për pije por me

kondicionim të detyrueshëm paraprak të tij (Manastir, Oh. Veles, Kumanovë, Sh. Nikollë,

Berovë, etj.)., Lloj i posaçëm i ujit sipërfaqësor është uji i detit, i cili për shkak përmbajtjes së

kripës deri vonë nuk është marrë parasysh për pije s në vendet ku nuk ka alternativë tjetër, ky ujë

me procedura të ndryshme të desalinimit përpunohet në ujë të pijshëm.

3. Uji nëntokësor - krijohet me kullimin e ujit atmosferik nëpër shtresat ndryshme të

tokës duke u grumbulluar në sipërfaqet e padepërtueshme Ekzistojnë: ujërat e plasaritjeve (nëpër

gurë) dhe ujë nëntokësor i vërteta – themelor. Uji i plasaritjeve është kryesisht në vendet e thata

jugore. Nga aspekti i ndotjes është në shkallë të ngjajshme me ujin sipërfaqësor (varësisht nga

tereni në të cilin gjendet) ndërsa duke udhëtuar gjer në vendin ku ndalon, nuk ka mundësi për

filitrim, kështuqë përdorimi i tij është i kushtëzuar paraprakisht me kondicionim, dezinfektim

dhe mbikqyrie rigoroze sanitare. Ky ujë është deri diku i pasur me kripëra të kalciumit.

magneziumit si dhe klorure. Uji i vërtetë nëntokësor - themelor, bën pjesë në ujëra të forta (240-

250mg, CaCO2,), i cili është rrezulltat i udhëtimit të gjatë nëpër shtresat tokësore të pasura me

materie minerale. Sipas thellësisë rritet koncentrimi i kripërave, ndërsa bjen sasia e oksigjenit,

pH është rreth 6, ndërsa temperatura në thellësi prej 20m është konstante, gjë që i jep prioritet në

përzgjedhjen për ujë të pijshëm. Uji themelor gjendet në material poroz, zalloro-rënor të quajtur

shtresë ujëmbajtëse që flen në shtresa të padepërtueshme të glinës, argjilore ose lapore.1

1.3 Kriteret themelore për vlerësimin higjenik të furnizimit me ujë

Uji i pijshëm nga aspekti ligjor dhe ai i marrjes së mostrave të ujit për hulumtime laboratorike

konsiderohet si ushqim.

Kualiteti i ujit vlerësohet sipas 3 grupeve të vetive (parametrave):

12

a) vetitë gjegjësisht parametrat organoshqisorë (vetitë që përcaktohen me shqisat - ngjyra,

turbullira, aroma, shija, aciditeti etj.);

b) vetitë gjegjësisht parametrat mikrobiologjikë;

c) vetitë gjegjësisht parametrat fiziko-kimike.

Për cdo parametër të veçantë nga 3 grupet e shënuara ekzistojnë normativa për koncentrime

maksimale të lejuara (KML). Për t'u pranuar uji si shëndetërisht i rregullt, është e detyrueshme

që rrezultatet laboratorike nga të tri llojet e parametrave të jenë në rregull, gjegjësisht në kufijtë e

lejuar nga KML dhe t'u përgjigjen rregullativave për kualitet dhe rregullshm shëndetësore të ujit

për pije.

Sipas llojit dhe numrit të parametrave të analizuar ekzistojnë ta ashtuquajturat analiza themelore,

periodike, studimoro-hulumtuese dhe sipas indikacioneve higjieno-epidemiologjike. Vetitë

organoshqisore mund të jenë me origjinë natyrale dhe atë materiel inorganike (hekur, magnez,

klorure, sulfate, mangan, karbonatedhebikarbonate kalcium etj.) dhe materie organike (humusore

dhe fulvothartinat, prezenca e aromës dhe shijes së algave dhe organizmave të tjerë ujorë,

produkteve të degradacionit të organizmave të vdekur etj.). Në dispozitat tona, aroma dhe shija

duhet të mungojnë, ndërsa ngjyra dhe turbullira janë kuantitativisht të përcaktuara. Në disa vende

nëse aroma dhe shija janë me origjinë natyrale, lejohet prezenca e tyre deri në 2 ballë sipas

shkallës 5-ballëshe (ose në poena). Në rregullore këto parametra janë të përcaktuara në listën 3 -

përbërës fizikë, fiziko-kimike dhe kimike të ujit për pije. Vetitë mikrobiologjike janë indikatorë

të sigurisë higjieno-epidemiologjike të ujit dhe kërkohen tregues të ndotjes fekale - numri i

përgjithshem i baktereve koliforme si tregues i ndotjes fekale, e-coli, streptokoku fecalis, proteus

etj. 1

Substancat kimike në ujin e pijshëm janë të përcaktuara në listat 4,5 të rregullores. Disa nga këto

substanca janë të rëndërsishme për vetitë organoshgisore (alumini, bakri, zinku, hekuri, mangani,

kalciumi, detergjentet) disa janë me rëndësi toksikologjike (plumbi, kadmiumi, arseni, seleni,

nitratet, komponimet organike me veprim kancerogjen dhe mutagjen, e shumë të tjerë prej të

cilëve veçanërisht janë të rëndësishme të ashtuquajtrit alometanët që në ujin e pakloruar nuk janë

prezent ose janë në sasi të ërfillshme, ndërsa paraqiten pas klorimit të ujit, mjetet e agrokimizimit,

gjësisht pesticidet etj.); dhe treguesit e përgjithshëm higjienik që indikojnë në dëpërrtimin e

mundshëm të materieve ndotëse nga ambienti i jashtëm në ambientin përmbledhëse të burimeve

ose direkt në objektet për furnizim me ujë koponimet azotike si amoniaku dhe nitritet,

13

konsumimi i KMNO, etj). Mjeku specialist për higjienë dhe ekologji shëndetësore, ose mjeku

përgjegjës për veprimtaritë në lëminë e mjekësisë preventive dhe shëndetit publik, në vlerësimin

e kualitetit higjienik të ujit të pijshëm dhe furnizimit me të, duhet të marrë parasysh rezulltatet e

etapave të mëposhtme te hulumtimit: 1. Inspeksioni lokal - bëhet me hulumtim periodik të terenit

në lokacionin e parashikuar ose objektit ekzistues të furnizimit me ujë. Qëllimi kryesor i këtij

hulumtimi është verifikimi i gjendjes sanitare të objektit dhe rrethinës së tij, regjimi i zonave të

mbrojtjes sanitare, eksploatimi dhe vetitë teknike të objektit, gjendja shëndetësore e të

punësuarve në objekt (bacilobartësit) por edhe gjendja shëndetësore e konsumuesve më gjërë, e

gjithë kjo me qëllim që të propozohen masa parandaluese për furnizimin me sasi të mjaftueshme

uji të pijshëm higjienikisht në rregull.1

1.4. Sëmundjet e shkaktuara nga pirja e ujit të ndotur memikroorganizma

1.4.1 Karakteristikat e sëmundjeve hidrike

Karakteristika themelore të sëmundjeve infektive të cilat përhapen përmes rrugëve fekalo-orale e

të cilat si target kanë të zorrët japin jashtëqitje të shpeshta të lëngshme, që mund të sjell deri te

dehidrimi dhe vdekja. Sëmundjet infektive të zorrëve janë infeksione fekale-orale të shkaktuara

prej viruseve: norovirusi, rotavirusi, adenovirusi dhe astrovirusi; prej baktereve: Salmonella,

Shigella, Staphylococcus, Campylobacter jejuni, Clostridium, Escherichia coli, Yersinia, etj. Prej

parazitëve shkaktarë më të shpeshtë janë: Giardia Lamblia, Entamoeba histolytica,

Cryptosporidium.

Rrugët e bartjes.

Përhapen me të ashtuquajturën rrugë ose mënyrë feko-orale, ku portë hyrëse dhe portë dalëse

është sistemi digjestiv, gjatë së cilës masat fekale e kontaminojnë ujin (mënyra hidrike), ose

kontaminim i ushqimit (mënyra alimentare) përmes duarve të papastra (të palara). Është e

14

mundshme edhe mënyra kontaktuese e përhapjes së infeksionit, gjatë së cilës rol kryesor kanë

duart e zhytura dhe mizat2.

Manifestimet klinike

Sindroma gastroenterokolitike Këto sindroma karakterizohen me simptoma të lukthit, zorrës së

hollë dhe zorrës së trashë. Për këtë arsye së bashku me to përshkruhen sindroma e gastritit,

enteritit dhe kolitit. Formohen si rezultat i çrregullimit të funksionit sekretor dhe rezorbues dhe

lëvizshmërisë (motilitetit) së traktit digjestiv nën ndikim të shkaktarëve të ndryshëm etiologjik

dhe toksineve të tyre.

Sindroma e gastritit Sindroma e gastritit karakterizohet me një ndjenjë rëndësie në regjionin e

epigastriumit, ngërçe, gërditje dhe vjellje. Simptomat paraqiten menjëherë pas marrjes së

ushqimit të kontaminuar, e më së voni pas tre orëve. Sindroma e enteritit

Sindroma e enteritit karakterizohet me numër të madh të jashtëqitjeve të shumta të lëngshme,

me erë të keqe, të përcjella me ngërçe dhe meteorizëm.

Sindroma e kolitit Në sindromën e kolitit dominojnë jashtëqitje jargëzore dhe me gjak, tenezma,

ose shtytje të rrejshme për defekacion2.

Sindroma kolerike Kolera është sëmundje akute infektive me karantinë, që shkaktohet prej

vibrionit të kolerës. Manifestohet me humbje të shpejtë të elektroliteve dhe sasive të mëdha të

lëngjeve, me diarre dhe vjellje. Jashtëqitjet janë të lëngshme, të bardha dhe pa përzierje të

ngjyrave të vrerit. Janë të përbëra prej ujit, natriumit, kaliumit, bikarbonateve, jargëve, qelizave

të rralla epiteliale dhe vibrioneve të kolerës, kështu që i ngjajnë “lëngut të orizit”. Humbja e

lëngjeve mundet të jetë edhe më tepër se 10% të peshës 59 trupore, për të cilën arsye shpejt fillon

dehidrimi, kolapsi kardiovaskular dhe insuficienca akute e veshkëve.

Sindromat e tifos Sindromat e tifos janë gjendje të cilat në infektologji paraqiten te disa

sëmundje infektive: tifoja e zorrëve, paratifoja, tifoja ekzantematike, tifoja murine, etj.

2 “Mikrobiologjia dhe infektologjia me perkujdesje” Mehmedi Ilmi, Isjanovska Rozalinda, Shkup 2011, faqe 58

15

Megjithatë rëndësi të veçantë kanë te tifoja e zorrëve dhe tifoja ekzantematike. Gjendja e tifos

karakterizohet me sindromë të përgjithshme infektive, në të cilën dominojnë temperatura e lartë

dhe ndryshimi i gjendjes psikike dhe senzoriumit. Te tifoja e zorrëve ajo është rezultat i veprimit

toksik të endotoksinës në sistemin nervor qendror. Gjendja tifoze te tifoja e zorrëve.

Manifestohet me këto simptoma: të sëmurët janë me febrilitet të lartë, të intoksikuar, në

prostracion, të zbehtë, anemik dhe të dobësuar. Janë të vetëdijshëm, por me lëvizje të

ngadalësuara dhe senzorium të ngadalësuar, apatik, të pa interesuar për mjedisin për rreth,

pyetjeve u përgjigjen ngadalë, edhe atë pasi tu parashtrohen disa herë. Flasin përçart, janë të

hutuar, somnolent (të përgjumur), konfuz, ndërsa kur sëmundja është në kulminacion, munden të

bien në delirium të qetë. Njëkohësisht me gjendjen tifoze paraqiten edhe gjuha tifoze,

splenomegalia, meteorizmi dhe rozeola nëpër abdomen.

1.4.2. Tifoja e zorrëve (typhus abdominalis)

Definicioni: Tifoja e zorrëve paraqet sëmundje akute infektive, septikotoksike, e cila klinikisht

manifestohet me fillim gradual të febris kontinua, gjendje tifoze, rozeola, splenomegali dhe

predispozitë për komplikime.

Etiologjia: Sëmundjen e shkakton Salmonella typthi. Ajo është bakter Gram negativ, me

madhësi prej 2-5 μ. Është e mbuluar me flagela me të cilat lëviz, nuk krijon spore, është

relativisht rezistente në mjedisin e jashtëm, sidomos në ujë dhe tokë, ndërsa temperatura prej

55ºC e shkatërron. Me zbërthimin e bakterit lirohet endotoksina. Posedon tre lloje të antigjeneve:

somatike, ose antigjen O i cili rrjedh prej trupit, antigjenin H, ose fl agelar dhe antigjenin Vi, prej

mbështjellësit. Këto antigjene në organizëm krijojnë antitrupa përkatës aglutinin të cilët përdoren

në reaksionet serologjike gjatë diagnozës.Sipas Organizatës Botërore të Shëndetit, niveli aktual i

vdekjeve nga tifoja është rreth një në çdo 5,000,000 njerëz në vit.3

Epidemiologjia: Tifoja e zorrëve është sëmundje fekaloorale septikotoksike gjatë së cilës burim

i infeksionit janë persona të sëmurë, ose bacilmbartës. Më së shpeshti paraqitet në mënyrë

3WHO Statistical Information System (WHOSIS) Archived 2010-02-21 at the Wayback Machine

16

sporadike, ose si epidemi më të mëdha, ose më të vogla në nivel të kolektivit, restoranteve,

regjioneve, etj. Infeksioni bartet përmes fecesit dhe urinës dhe ujit, ose ushqimit (sidomos

qumështit dhe prodhimeve të tij) të kontaminuar në mënyrë indirekte, mizave, etj. Portë hyrëse

është trakti digjestiv. Rëndësi të madhe epidemiologjike për përhapjen e sëmundjes ka furnizimi

me ujë dhe dispozicioni i materieve mbeturinore dhe fekaleve2.

Patogjeneza: Ndryshimet patologjiko anatomike shkaktohen prej endotoksinës dhe janë të ndara

në 5 faza: faza e limfadenitit, septikemia, intoksikimi, difuzioni i gjakut dhe tajitja.

Faza e limfadenitit: Bakteri hyn në organizëm përmes traktit digjestiv dhe nëse e kalon

barrierën e lukthit, vjen në zorrën e hollë. Shumohet në endotelin e mukozës së zorrëve, gjëndrat

limfatike mezenteriale dhe pllakëzat e Paer-it në të cilat shkakton infl amacion.

Faza e septikemisë: Kur të shumohet mjaftueshëm, depërton në qarkullimin e gjakut, duke bërë

bakteremi, gjegjësisht fillon faza e septikemisë.

Faza e intoksikimit: Për shkak të aktivizimit të imunitetit humoral dhe fagocitozës, një pjesë e

baktereve zbërthehen dhe lirohet endotoksina, ndërsa një pjesë shpërndahen në më tepër organe

të brendshme: hepar, rrugët e vrerit (bilës), shpretkë, traktin urinar, gjoks dhe palcën eshtërore,

në të cilat shkaktojnë ndryshime patologjike në formë të granulomave tifoze2.

Faza e difuzionit të gjakut: Salmonelat munden të mbetet në rrugët e vrerit, ose në traktin

uretral, për një kohë të shkurtë, për një kohë të gjatë, ose përjetësisht dhe në këtë mënyrë fillon

bacil mbartja. Mbartja e bacileve më vonë është përgjegjëse për paraqitjen e recidivëve dhe

përhapjen e sëmundjeve në rrethinë. Si rezultat i mekanizmave patogjene të përmendura më parë,

te tifoja e zorrëve ka paraqitje të shpeshtë të komplikimeve.

Faza e tajitjes: Tajitja e baktereve prej organizmit fillon pas javës së dytë, përmes traktit

digjestiv dhe uretral.

17

Format klinike: Tifoja e zorrëve manifestohet me forma më të lehta, ose më të rënda klinike. Te

format më të rënda, përveç simptomave klasike janë të pranishme edhe simptomat koleriforme,

hiperpiretike ose neurotoksike.

Komplikimet: Varësisht prej peshës së pasqyrës klinike përshkruhen dy lloje të komplikimeve:

toksike dhe bakteriale.

• Komplikimet toksike paraqiten herët, më së shpeshti në javën e tretë të sëmundjes dhe ndahen

në komplikime të zorrëve, kardiovaskulare dhe nervore.

Komplikimet e zorrëve manifestohen me enteroragji (gjakderdhje prej zorrëve) dhe perforacion

të zorrës së hollë, kanë pasqyrë klinike të abdomenit akut dhe kërkojnë trajtim me kohë të duhur,

konservativ, ose kirurgjikal. Faktorë favorizues për perforacionin janë meteorizmi, ndryshimet

degjenerativo nekrotike dhe ulcerative të zorrëve.

Komplikimet kardiovaskulare janë në formë të miokarditisit toksik me takikardi, tone të

ngadalshme të zemrës, puls të përshpejtuar, tension të ulur, zbehtësi, adinami, etj. mund të

formohen edhe tromboflebitis dhe St.dekrementi St. i rekovaleshencës

• Komplikimet bakteriale ndodhin më vonë, në javën e dytë, ose të tretë pas kalimit të sëmundjes,

ndërsa janë rezultat i diseminimit hematogjen të salmonelave në organet e brendshme.

Manifestohen edhe në formë të pielonefritit, osteomielitit, kolecistitit, etj2.

Diagnoza: Pasqyra klinike, edhe pse ka simptoma specifike, në kushte të sotme, kur kjo

sëmundje është e rrallë, nuk është e mjaftueshme për diagnozën përfundimtare. Të dhënat

epidemiologjike për përdorimin e ujit me kualitet të dyshimtë, udhëtimi, ose kontakti me persona

të sëmurë, ose bacilmbartës, kanë rëndësi të madhe në përcaktimin e diagnozës. Prej analizave

laboratorike përdoren, izolimi i bakterit, parametrat hematologjik dhe reaksionet serologjike.

Bakteri mundet të izolohet prej gjakut, jashtëqitjes, lëngut vreror, likuorit (lëngu trunor) dhe

palcës eshtërore. Hemokultura është pozitive prej fillimit të sëmundjes e deri në javën e tretë dhe

ka rëndësi vetëm nëse merret para ordinimit të terapisë. Në të kundërtën, prova është negative.

Në lëngun vreror salmonelat gjenden duke filluar prej javës së dytë, ndërsa në urinë dhe

jashtëqitje, pas javës së tretë. Izolimi prej lëngut vreror shfrytëzohet për të dëshmuar mbartjen e

18

bacileve (mjedis alkalik në rrugët e vrerit për qëndrim afatgjatë ose të përjetshëm të salmonelave

në to). 2

Prej reaksioneve serologjike rëndësi më të madhe ka reaksioni i Vidal-it i cili është pozitiv pas

javës së parë, ndërsa titër më të lartë ka në javën e katërt. Me të ekzaminohet titri i antitrupave O,

H dhe Vi. Për pozitiv konsiderohet çdo titër i antitrupave më i madh se 1:2000. Reaksioni duhet

të përsëritet pas 10-15 ditësh, ndërsa rritja e katërfishtë e titrit të antitrupave e vërteton

sëmundjen, ndërsa antitrupat Vi janë karakteristike për rrjedhë kronike, ose mbartje të bacileve.

Në analizën hematologjike dominon limfopenia me limfocitozë.

Diagnoza diferenciale: Tifoja e zorrëve ka ngjashmëri me më tepër sëmundje me febrilitet:

salmonelozat, gripin, leptospiroza, tifon ekzantematike, pneumoninë, brucelozën, tuberkulozin,

etj. Në javën e dytë duhet të përjashtohen tifoja ekzantematike, bruceloza, malaria, endokardit,

kala azar, ethet reumatike dhe sëmundje tjera, te të cilat paraqiten splenomegalia, febriliteti dhe

simptoma tjera të ngjashme.

Prognoza: Përdorimi me kohë i kloramfenikolit, mjeteve simptomatike dhe regjimit higjieniko

dietal sjellin deri te shërimi i shpejtë dhe komplikimet e rralla. Komplikime nervore Bakteriale

Imuniteti: Pas kalimit të sëmundjes mbetet imunitet solid i përjetshëm.

Terapia:“Mjekimi bëhet në kushte spitalore dhe përfshin aplikimin e antibioterapisë, mjeteve

simptomatike dhe regjimit përkatës higjieniko dietal. Antibiotik i cili vepron më së miri në

salmonela është kloramfenikoli. Ai ordinohet në dozë prej 1-2 gr. në ditë, me kohëzgjatje prej 7-

10 ditë. Në 7 ditët e ardhshme përdoret ampicilina, e cila depërton mirë në rrugët e vrerit dhe e

parandalon paraqitjen e recidivëve2.

“Shoqata Amerikane e Shëndetit Publik rekomandon trajtim bazuar në gjetjet klinike dhe përpara

se kultivimi të konfirmojë diagnozën”.2

“Pa trajtim, vdekja mund të ndodhë në 10% në 60% të njerëzve me tifus epidemik, me njerëz

mbi moshën 60 vjeç që kanë rrezikun më të lartë të vdekjes. Në një studim të 60 personave të

shtruar në spital me tifus epidemik, askush nuk vdiq kur iu dha doxycycline ose

19

chloramphenicol” 4 Disa njerëz gjithashtu mund të kenë nevojë për oksigjen dhe lëngje

intravenoze.

Preventiva: Ngritja e kushteve shoqërore dhe nivelit higjienik në furnizimin me ujë,

dispozicioni i materieve mbeturinore dhe masave fekale dhe higjiena personale, kontribuojnë

shumë për parandalimin dhe zvogëlimin e tifos së zorrëve. Ekziston edhe vaksina e atenuuar

(lehtësuar-zbutur) e cila përdoret gjatë indikacioneve epidemike dhe fatkeqësive elementare.

Arsimimi shëndetësor ka gjithashtu rol të rëndësishëm si masë preventive.2

1.4 .3. Kolera

Definicioni: Kolera është sëmundje akute bakteriale e cila e sulmon traktin intestinal. Etiologjia:

Kolera shkaktohet prej vibrio kolere (Vibrio cholerae). Kjo është baktere Gram pozitive në formë

të shkopthit me madhësi prej 2-3μ. Kjo është baktere e lëvizshme me një flagelë polare, e cila e

mundëson lëvizjen në mjedisin e jashtëm. Tajit ekzotoksinë, nuk krijon spore dhe nuk është

shumë rezistente në mjedisin e jashtëm. Bakteri është i ndjeshëm ndaj rrezeve ultraviolete dhe

ndaj mjedisit acidik. Në ushqim, në temperaturë dhome mund të mbetet 5 ditë, ndërsa në

temperaturë prej 5 deri në 10ºC-rreth 10 ditë. Temperaturat e ulëta i përballon mirë, mundet të

mbijetojë edhe ngrirjen. Mendohet se ekziston vetëm një vibrion patogjen i kolerës, i cili ka dy

biotipe Vibrio cholerae classica, Vibrio cholerae El-Tog, prej të cilëve çdo biotip ka serotipet

Ogaëa, Inaba dhe Hicoima. Historiati: Identifikimin e vibrionit të kolerës e ka bërë Robert Koh

(Robert Koch) në vitin 1873, ndërsa në vitin 1906 Gotshlish (Gotschlich) e identifikoi biotipin e

fundit, El Tor. Vendi i paraqitjes së kolerës është India, më saktësisht në lumenjtë Gang dhe

Bramaputra.

Epidemiologjia: Burim i infeksionit është njeriu, gjatë sëmundjes me manifestime klinike,

sëmundjes simptomatike dhe bacil mbartjes. Mbartja e bacileve është e shkurtë, më së shpeshti

zgjat deri në dy javë, ndërsa shumë rrallë deri në një muaj. Kolera bartet përmes ujit dhe

ushqimit të kontaminuar, ndërsa mënyra kontaktuese e bartjes ndërmjet njerëzve është shumë e

4MATOSSIAN RM, THADDEUS J, GARABEDIAN GA (1963). "Outbreak of epidemic typhus in the northernregion of Saudi Arabia". Am J Trop Med Hyg. 12: 82–90. doi:10.4269/ajtmh.1963.12.82. PMID 13933690.

20

rrallë. Përhapet përmes ujit dhe ushqimit (ushqim deti, pemë dhe perime) të kontaminuara me

fekale të personit të infektuar (ujë dhe ushqim i kontaminuar me fekale).

Transmetimi është zakonisht përmes rrugës fekal-oral të ushqimit të ndotur ose ujit të

kontaminuar nga kanalizimi.5

Shumica e rasteve të kolerës në vendet e zhvilluara janë rezultat i transmetimit nga ushqimi,

ndërsa në botën në zhvillim është më shpesh uji.6

Patogjeneza: Pas hyrjes në traktin digjestiv, nëse e kalojnë barrierën e lukthit, vibrionet ngjiten

për endotelin e mukozës, tajisin ekzotoksinë, e cila ka për pasojë tajitjen e sasive të mëdha të

lëngut izotonik, zorra e trashë këto sasi të lëngut nuk është në gjendje t’i rezorbojë, për të cilën

gjë paraqiten jashtëqitje të bollshme të lëngshme. Përmes jashtëqitjeve dhe të vjellave për një

ditë munden të humben edhe më tepër litra lëng dhe elektrolite (natrium, kalium, bikarbonate).

Pasqyra klinike: Inkubacioni zgjat 1-5 ditë. Pasqyra klinike manifestohet në tre forma klinike:

diarreja kolerike, gastroenterokoliti dhe stadiumi algid. • Diarreja kolerike: Fillon përnjëherë, më

së shpeshti gjatë natës, me rraskapitje, kokë dhembje, dhembje në epigastrium, gërditje dhe oreks

të zvogëluar. Pastaj paraqiten jashtëqitjet e lëngshme, prej 5-10 në ditë, të cilat janë fekulente,

me erë të keqe, me ngjyrë kafe në të gjelbër. Të sëmurët me humbjen e lëngjeve dhe elektroliteve

bëhen adinamik, dhe në këtë stadium, varësisht prej numrit të jashtëqitjeve, munden të humbin 2-

5% të peshës së tyre. Dehidrimi manifestohet klinikisht me adinami, takikardi, tone të

ngadalshme të zemrës, tension të ulët të gjakut, turgor të zvogëluar të lëkurës, buzë të thata,

gjuhë të shtresuar dhe ngërçe në pulpat e këmbëve. Diarreja kolerike zgjat 2-5 ditë dhe mundet

spontanisht të ndërpritet ose të kalojë në stadiumin e ardhshëm.

• Gastroenterokoliti kolerik: Ky stadium fillon me vjellje, ndërsa jashtëqitjet bëhen më të

shpeshta, me sasi më të madhe, pa ngjyrë, rrjedhin 77 si curril, nuk kanë përzierje të ngjyrave të

vrerit, për të cilën arsye ngjajnë me “lëngun e orizit” dhe kanë erë alkale të peshkut. Vjellja është

e vazhdueshme, e përcjellë me etje, ndërsa çdo marrje e lëngjeve sjell deri te jashtëqitjet e

5 "Cholera vaccines: WHO position paper" (PDF). Wkly. Epidemiol. Rec. 85 (13): 117–128. March 26,2010. PMID 20349546. Archived (PDF) from the original on April 13, 2015.6Sack DA, Sack RB, Nair GB, Siddique AK (January 2004). "Cholera". Lancet. 363 (9404): 223–33. doi:10.1016/S0140-6736(03)15328-7. PMID 14738797.

21

shpeshtuara, lemza dhe ngërçet në muskuj. Pulsi është i përshpejtuar, puna e zemrës është

takikardike, tonet e zemrës janë të ngadalshme, tensioni i ulur, vjen deri te oliguria, të sëmurët

gjenden para kolapsit. Humbja e lëngjeve arrin deri në 8% të peshës trupore.2

• Stadiumi algid: Në këtë stadium sëmundja ka rrjedhë edhe më të rëndë, ndërsa numri i

jashtëqitjeve është 40-50. Ato nxirren si curril ose spontanisht rrjedhin nëpër rroba dhe mbulesat

e shtratit. Lemza, etja dhe vjellja bëhen edhe më intensive. Sasia e zmadhuar e lëngut të humbur

dhe elektroliteve e përkeqëson pasqyrën klinike. Të sëmurët ndodhen në prostracion, janë të

mbuluar me djersë të ftohta, janë të frikësuar dhe takikardik, me tone të ngadalshme të zemrës,

puls të përshpejtuar dhe tension që nuk mund të matet (faces hipocratica). Mezi që flasin, me

tonalitet të herë pas hershëm të theksuar (vox colerica). Temperatura aksilare gjithnjë e më tepër

bie dhe zbret deri në 32ºC, ndërsa temperatura rektale rritet deri në 40ºC. Gjendjen në gjendje

para ose tanimë janë në kolaps kardiovaskular dhe shok hipovolemik. Më së shpeshti në këtë

stadium vjen deri te vdekja.

Format klinike: Kolera mund të ketë mbarëvajtje më të lehtë, ose më të rëndë klinike.

Format e lehta klinike manifestohen me simptoma më të lehta dhe kanë prognozë të mirë. Në

regjionet endemike paraqiten edhe format me pasqyrë atipike klinike, pa simptoma patognomike

të kolerës.

Format më të rënda janë në formë të kolerës fulminante dhe të thatë (cholera sicca). Te format

fulminante, përveç sasive të mëdha të lëngut të humbur, ka edhe intoksikim intensiv i cili sjell

deri te paraliza e zorrëve. Cholera sicca shpejt evoluon dhe më së shpeshti përfundon me vdekje

para se të paraqitet diarreja.

Diagnoza: Pasqyra klinike te kolera është shumë e dukshme dhe e qartë dhe kontribuon për

përcaktim të lehtë të diagnozës. Anamneza epidemiologjike për udhëtim në regjionet endemike

dhe për përdorimin e ujit dhe ushqimit me kualitet të dyshimtë, bashkë me përmasat e sëmundjes,

e cila përhapet shpejt dhe fiton formë epidemike, kontribuojnë për diagnostifikimin e saj të

shpejtë. Izolimi laboratorik i Vibrio cholerae bëhet prej fecesit ose masave të vjella. Testet

serologjike përdoren vetëm gjatë ekzaminimeve epidemiologjike për përcaktimin e diagnozës

retrospektive. Diagnoza e shpejtë përcaktohet me detektimin e vibrionit në fushë të errët me

mikroskop. Diagnoza diferenciale: Simptoma të ngjashme në aspektin e diagnostifikimit

22

diferencial paraqiten te helmimet me ushqim, kërpudha, metale të rënda dhe insekticide dhe me

enteroinfeksione me etiologji tjetër.

Prognoza: Identifikimi dhe përdorimi i terapisë substituive me kohë, kontribuojnë për shërimin

dhe zvogëlimin e vdekshmërisë te kjo sëmundje.

Terapia:Ushqimi i vazhdueshëm shpejton rikuperimin e funksionit normal të zorrëve. OBSH e

rekomandon këtë në përgjithësi për rastet e diarresë, pavarësisht nga shkaku themelor. 7 Një

manual trajnimi për CDC posaçërisht për kolerën thotë: "Vazhdoni të ushqeni me gji foshnjën

tuaj nëse foshnja ka diarre të holluar me ujë, edhe kur udhëtoni për të marrë trajtim. Të rriturit

dhe fëmijët e moshuar duhet të vazhdojnë të hanë shpesh." 8

Tretmani përbëhet prej dhënies së kripës rihidratuese përmes gojës (gjatë kohës së epidemisë,

80-90% të pacientëve munden të rihidratohen përmes gojës). Për shkak dehidrimit dhe diarresë

së fortë, gjatë gjendjeve më të rënda rihidratimi jepet në mënyrë intravenoze për kompensimin e

lëngut të humbur dhe korrigjimin e disbalansit jonik dhe të elektroliteve. Rihidratimi parenteral,

analgjetik, antipiretik, analeptik, kardiotonik, ngrohje, etj.

1.4.4. Shigellosis – Dizenteria bacilare

Definicioni: Dizenteria bacilare paraqet sëmundje akute infektive nga grupi i enteroinfeksioneve,

të cilat klinikisht manifestohen me jashtëqitje me gjak, shtytje të rrejshme dhe tenezma. Shigella

është një nga shkaqet kryesore bakteriale të diarresë në të gjithë botën, duke shkaktuar rreth 80-

165 milion raste. 9 Numri i vdekjeve që shkakton çdo vit vlerësohet në mes 74,000 dhe 600,000.

Është një nga katër patogjenët kryesorë që shkaktojnë diarre mesatarisht të rëndë në fëmijët

afrikanë dhe aziatikë të Jugut. 10

7THE TREATMENT OF DIARRHOEA, A manual for physicians and other senior health workers Archived 2011-10-19 at the Wayback Machine, World Health Organization, 2005. See page 10 (14 in PDF) and esp chapter 5;"MANAGEMENT OF SUSPECTED CHOLERA", pages 16–17 (20–21 in PDF).8"Community Health Worker Training Materials for Cholera Prevention and Control"(PDF). Centers for DiseaseControl and Prevention. Archived (PDF) from the original on 2017-07-02.9Bowen A (2016). "Chapter 3: Infectious Diseases Related to Travel". The Yellow Book: Health Information forInternational Travel. CDC. ISBN 978-0-19-937915-6. Retrieved 22 June 2016.10Kotloff, Karen L; Nataro, James P; Blackwelder, William C; et al. (2013). "Burden and aetiology of diarrhoealdisease in infants and young children in developing countries (the Global Enteric Multicenter Study, GEMS): aprospective, case-control study". The Lancet. 382 (9888): 209–222. doi:10.1016/S0140-6736(13)60844-2. PMID 23680352.

23

Etiologjia: Sëmundjen e shkaktojnë baktere të gjinisë së shigelave: Shigella sonnei, boydi, fl

exneri dhe dysenteriae, te të cilat veçohen më tepër lloje serologjike. Ato kanë madhësi prej 2-3

μ, nuk kanë kapsula dhe flagela, nuk krijojnë spore, kultivohen në baza të rëndomta dhe selektive

SS. Me zbërthimin e shigelave lirohet endotoksina, ndërsa Sh. Dysenteriae tajit ekzotoksinë. Në

mjedisin e jashtëm janë mjaft rezistente, sidomos në tokë dhe gropa septike, ndërsa drita e diellit

dhe temperatura prej 50ºC i shkatërrojnë shpejt

Epidemiologjia: Dizenteria bacilare paraqitet në mënyrë sporadike ose në formë të epidemisë.

Burim i infeksionit janë persona të sëmurë, rekonvaleshent, ose bacilmbartës të cilët infeksionin

e bartin përmes fecesit, ndërsa portë hyrëse është trakti digjestiv. Ka paraqitje më të shpeshtë

sezonale gjatë periudhës verë-vjeshtë.

Patogjeneza: Pas hyrjes në organizëm, shigelat vijnë në zorrën e trashë ku në shtresat

sipërfaqësore të mukozës me toksinet e tajitura shkaktojnë ndryshime patogjene: Shiegella

sonnei në colon ascendens, ndërsa shigelat tjera, në colon descendens. Ndryshimet janë difuze,

inflamatore nekrotike dhe pseudomembranoze, ndërsa më pas kalojnë në ulceroze. Për dallim

nga salmonelat, shigelat asnjëherë nuk depërtojnë në gjak.2.

Pasqyra klinike: Inkubacioni zgjat 1-3 ditë. Pasqyra klinike fillon përnjëherë me

lodhje, oreks të zvogëluar, humbje të disponimit, dhembje në kryqe, febrilitet dhe ndryshim i

jashtëqitjeve të cilat në fillim janë fekulente, ndërsa më vonë bëhen gjithnjë e më të shpeshta, të

qullëta, sipas sasisë janë më të rralla, me prani të jargëve dhe gjakut. Numri i jashtëqitjeve është

10-20 në ditë. Paraqiten edhe tenezmat, shtytje të rrejshme dhe etje shumë e fortë, ndërsa çdo

marrje e lëngut shkakton ngërçe të reja dhe jashtëqitje jargëzore me gjak. Me jashtëqitjet humbin

lëngjet dhe elektrolitet, të cilët nëse janë me numër të madh, sjellin deri te dehidrimi dhe kolapsi

kardiovaskular. Simptomat te dizenteria e pashëruar zgjasin rreth 2-5 ditë, ndërsa në 10-12 ditët e

ardhshme zbuten dhe ndërpriten”

Format klinike: Shigelozat munden të manifestohen me pasqyrë të lehtë klinike pa

simptoma të dehidrimit, gjatë së cilës jashtëqitjet janë të pakta dhe me përzierje minimale ose pa

jargë dhe gjak.Format e rënda janë me jashtëqitje jargëzore me gjakderdhje, numri i të cilave

mundet me qenë më i madh se 20-30 në një ditë dhe shumë shpejt sjellin deri te dehidrimi,

insuficienca kardiovaskulare dhe shoku hipoglikemik. Këto forma më së shpeshti shkaktohen

prej Shigela dysenteriae.

24

Komplikimet: Në erën e sotme të antibioterapisë komplikimet janë shumë të rralla dhe

manifestohen me enteroragji, perforacion i zorrës së trashë, artriti reumatoid, trombofl ebiti,

neuritit, etj.

Diagnoza: Pasqyra klinike me jashtëqitje jargëzore me gjak, shtytjet e rrejshme dhe tenezmat,

udhëzojnë kah dizenteria bacilare. Kultivimi i shigelave bëhet në baza të posaçme selektive SS,

ndërsa mbjellja e fecesit për shkak të mungesës së rezistencës dhe vdekjes së shpejtë në mjedisin

e jashtëm, duhet të bëhet menjëherë pas marrjes. Në pasqyrën e gjakut mbizotëron leukocitoza

me neutrofili2.

Diagnoza diferenciale: Simptoma të ngjashme klinike me shigelozat ka edhe te koliti ulceroz,

amebiaza, helmimi me metale të rënda, tumore malinje të zorrës së trashë, hemorroidet, etj.

Prognoza: Terapia e dhënë me kohë e bën këtë sëmundje të lehtë dhe të shërueshme, ndërsa

komplikimet janë të rralla.

Imuniteti: Pas kalimit të sëmundjes mbetet imunitet monotipik që zgjat një kohë të shkurtë, dhe

për këtë arsye është i mundshëm infeksioni i ri me shigela të llojeve tjera.

Terapia: Mjekimi është kauzal me antibiotikë dhe kemoterapeutik. Shigelat janë të ndjeshme në

sulfonamide, aminoglikozide, cefaloporine, tetracikline, etj. Terapia simptomatike përfshin

spazmolitikë, antipiretik, analeptik, transfuzion i gjakut dhe plazmës, kompensohet lëngu i

humbur dhe korrigjohet disbalansi i elektroliteve. Te të sëmurët aplikohet edhe regjim përkatës

higjieniko dietal, si edhe te enteroinfeksionet tjera.

Preventiva: Masat preventive kanë të bëjnë me të ushqyerit, furnizimin me ujë,

dispozicionin e masave fekale, përmirësimin e shprehive higjienike, përpunimin termik të

ushqimit, çrrënjosjen e foleve të mizave dhe arsimimin shëndetësor. Për disa lloje të shigelave

ekziston vaksinë, e cila ordinohet në mënyrë perorale, por për shkak të krijimit të imunitetit tipik,

nuk ka efekte të mëdha.

25

1.4.5. Sindroma e gastroenterokolitit

Kjo sindromë karakterizohet me paraqitje të simptomave në lukth, zorrën e hollë dhe të

trashë.Simptoma kryesore e gastroenteritit është diarreja. Simptoma të tjera mund të

përfshijnë:Dhimbje barku ose ngërçe,të përzier,të vjella,ethe e shkallës së ulët.

Për shkak të simptomave të të vjella dhe diarre, njerëzit që kanë gastroenterit mund të

dehidratohen shpejt. Është shumë e rëndësishme të shikoni për shenjat e dehidrimit.11

– sindroma gastrike karakterizohet me paraqitjen e ndjenjës së rëndë në epigastrium, ngërçe,

përzierje dhe vjellje. Simptomat paraqiten menjëherë pas konsumimit të ushqimit të kontaminuar,

e më së voni tre orë pas konsumimit.

– sindroma e enteritit karakterizohet me numër të madh të jashtëqitjeve të lëngshme që qelben,

që përcillen me dhembje, ngërçe dhe meteorizëm.

– sindroma e kolitit në këtë sindromë dominojnë edhe jashtëqitjet jargëzore me gjak dhe

jashtëqitje me gjak të përcjella me tenezma (shtytje të rrejshme për defekacion). Në aspektin

etiologjik këto sindroma shkaktohen prej shkaktarëve infektiv dhe jo infektiv: baktere, viruse,

parazite, helminte, ndërsa prej natyrës jo infektive mund të paraqiten edhe te sëmundjet

kirurgjikale, internistike, endokrinologjike dhe të tjera. Këto sëmundje sjellin deri te dehidratimi,

kolapsi kardiovaskular, për shkak të humbjes së lëngjeve, bikarbonateve, natriumit, kaliumit. Në

fillim të sëmundjes përcillen me paraqitjen e sindromës së përgjithshme infektive, e cila është

lehtë e shprehur, përveç se te toksiinfeksionet me prejardhje alimentare, gjatë të cilave vjen deri

te bakteremia dhe paraqitja e temperaturës.

Parandalimi nënkuptonë:

Lani duart shpesh

Hani ushqim të përgatitur dhe të ruajtur siç duhet.

Lavanderi të njomura

Vaksinimet për Vibrio kolera dhe rotavirus.

Vaksinimi i rotavirusit rekomandohet për foshnjat në Sh.B.A. Vaksinat për V. kolera mund të

administrohen për individët që udhëtojnë në zona me rrezik12

11"Gastroenteritis: First aid - Mayo Clinic".12 "Gastroenteritis in Adults and Older Children: Healthwise Medical Information on eMedicineHealth".

26

Trajtimi dhe përkujdesja e të sëmurëve me sindromë gastroenterokolitike:

Rihidratimi përbëhet prej plotësimit të lëngut të humbur dhe elektroliteve. Ai mund të

bëhet në mënyrë orale dhe mënyrë parenterale. Për rihidratim oral përdoret nelit (në një litër ujë

të vluar dhe të ftohur shtohet një qese pluhur për 24 orë). Rihidratimi në mënyrë orale bëhet kur

dehidrimi nuk është shumë 207 i shprehur, kur vetëdija është e ruajtur, kur i sëmuri nuk vjell dhe

kur mundet të merr lëngje përmes gojës. Rihidratimi në mënyrë parenterale përdoret kur bëhet fj

alë për forma të rënda të dehidrimit, çrregullim të vetëdijes, vjellje të vazhdueshme dhe

jashtëqitje dhe paraqitje të kolapsit kardiovaskular, ose shokut. Tretje për rihidratim parenteral

janë tretja fiziologjike 0,9%, tretja e ringerit dhe te fëmijët e vegjël, hipoglusal (përmban glukozë

dhe tretje fiziologjike).

Të ushqyerit – të ushqyerit te të sëmurët me sindromë gastroenterokolitike fillon

menjëherë pas rihidratimit. Konsumimi i produkteve ushqimore duhet të jetë gradual. Në fillim

përbëhet prej konsumimit të lëngjeve: çajeve, supave pa yndyrë, lëngut të orizit dhe kompostove.

Ndalohet konsumimi i lëngjeve, qumështit, pemëve, (përveç bananeve) dhe të gjitha llojeve të

ushqimeve të gatshme. Mund të konsumohet pure të patateve, bukë e thekur dhe biskota. Në këtë

dietë i sëmuri mbetet 24-36 orë, pastaj gradualisht konsumohen produkte të cilat përmbajnë

proteina dhe yndyra me prejardhje shtazore (pure me qumësht, oriz, karotë, djathë lope, vezë të

ziera, mish pa yndyrë, jogurt).

1.4.6Polimieliti

Polio, ndryshe polimieliti, ose paralizë infantile, është një sëmundje infektive e shkaktuar

nga polivirusi. Në rreth 0.5 përqind të rasteve, ka dobësi të muskujve që rezulton në pamundësi

për të lëvizur. Kjo mund të ndodhë gjatë disa orësh deri në disa ditë. Dobësia më shpesh

përfshin këmbët, por më rrallë mund të përfshijë muskujt e kokës, qafës dhe diafragmës. Shumë

njerëz shërohen plotësisht. Në ata me dobësi muskulore, rreth 2 deri në 5 përqind e fëmijëve dhe

15 deri 30 përqind e të rriturve vdesin. 25 përqind e tjerë të njerëzve kanë simptoma të vogla si

ethe dhe dhimbje të fytit, dhe deri në 5 përqind kanë dhimbje koke, ngurtësi në qafë dhe dhimbje

në krah dhe këmbë. Këta njerëz zakonisht kthehen në normalitet brenda një ose dy javësh. Në

27

deri në 70 përqind të infeksioneve nuk ka simptoma. Disa vite pas shërimit, sindromi pas

poliomielitit mund të ndodhë, me një zhvillim të ngadaltë të dobësisë së muskujve të ngjashme

me atë që personi kishte gjatë infeksionit fillestar.13

Polivirusi zakonisht përhapet nga një person te tjetri përmes lëndëve të infektuara fekale që hyjnë

në gojë. Mund të përhapet gjithashtu nga ushqimi ose uji që përmbajnë feces të njeriut dhe më

rrallë nga pështymë e infektuar. Ata që janë të infektuar mund të përhapin sëmundjen deri në

gjashtë javë edhe nëse nuk ekzistojnë simptoma. Sëmundja mund të diagnostikohet duke gjetur

virusin në feces ose duke zbuluar antitrupa kundër tij në gjak. Sëmundja shfaqet vetëm

natyrshëm te njerëzit.Qendrat e SHBA për Kontrollin dhe Parandalimin e Sëmundjeve

rekomandon forcues të vaksinimit të poliomielitit për udhëtarët dhe ata që jetojnë në vendet ku

sëmundja po ndodh. Pasi të infektohet nuk ka trajtim specifik. 14 Në 2018, ka pasur 33 raste të

poliomielitit të egër dhe 104 raste të poliomielitit të rrjedhur nga vaksina. Kjo është ulur nga

350,000 raste të egra në 1988. Në vitin 2018, sëmundja e egër u përhap vetëm midis njerëzve në

Afganistan dhe Pakistan.15

13Hamborsky J, Kroger A, Wolfe C, eds. (2015), "Poliomyelitis", Epidemiology and Prevention of Vaccine-Preventable Diseases (The Pink Book) (13th ed.), Washington DC: Public Health Foundation,(chap. 18), archived from the original on 30 December 2016.14"Poliomyelitis Fact sheet N°114". who.int. October 2014. Archived from the original on 18 April 2017.Retrieved 3 November 2014.15"Guidance to US Clinicians Regarding New WHO Polio Vaccination Requirements for Travel by Residents ofand Long-term Visitors to Countries with Active Polio Transmission". CDC. 2 June 2014. Archived from theoriginal on 4 June 2014. Retrieved 4 June 2014.

28

Foto 1. Fëmijë i prekur nga poliomieliti

Sëmundja u njoh për herë të parë si një gjendje e veçantë nga mjeku anglez Michael Underwood

në 1789 dhe virusi që shkakton atë u identifikua për herë të parë në vitin 1908 nga imunologu

austriak Karl Landsteiner.Vaksina e parë ndaj poliomielitit u zhvillua në vitet 1950 nga Jonas

Salk. Në vitin 2013, Organizata Botërore e Shëndetit kishte shpresuar se përpjekjet për vaksinim

dhe zbulimi i hershëm i rasteve do të rezultonin në zhdukjen globale të sëmundjes deri në vitin

2018.16

1.4.7 Hepatit A Viral

Shkaktohet nga Virusi i Hepatitit A, i njohur si HAV (Hepatitis A Virus).Virusi gjendet shpesh

në jashtëqitjet e njerëzve. Infeksioni përhapet me rrugë fekalo-orale d.m.th,infeksioni merret

nëpërmjet ngrënies së ushqimeve të infektuara,pirjes së ujit apo lëngjeve të ndotura, kontaktit me

persona të infektuar apo prekjes së objekteve të infektuara,kur nuk respektohen rregullat e

higjienës. Periudha e fshehtë(nga momenti i infektimit deri në shfaqjen e shenjave klinike) është

2 deri në 6 javë. Hepatitis A Virus ka vdekshmëri të ulët në përgjithësi, rrallë jep infeksion dhe

16"Global leaders support new six-year plan to deliver a polio-free world by 2018". who.int. 25 April2013. Archived from the original on 18 October 2014. Retrieved 4 November2014.

29

asnjëherë nuk kronicizohet. Virusi i Hepatitit A mund të shkaktojë edhe shpërthime epidemike,

sidomos në kolektiva, duke sjellë pasoja sociale dhe ekonomike.

Shkaktari Virusi i hepatitit a është një virus nga familja e Picornaviridae, i cili sipas

vetive të tij morfologjike dhe biokimike është i ngjashëm me enteroviruset. Rezervuari i

infeksioneve Rezervuar i vetëm i hepatitit A viral është njeriu, pa dallim nëse është i prekur nga

një pasqyrë klinike tipike apo jotipike, ose nga ndonjë formë simptomatike e sëmundjes. Virusin

mund ta gjejmë te jashtëqitjet, një gjak, një idhëz, ndërsa më rrallë edhe në urinën personit të

sëmurë. Periudha e infektimit I sëmuri është infektiv gjatë gjysmës së dytë të periudhës të

inkubacionit, me paraqitjen e verdhëzës efekti infektiv fillon të bjerë, gjegjësisht zgjat vetëm

edhe disa ditë pas shfaqjes së verdhëzës. Mënyra kryesore e përhapjes është ajo fekale-orale nga

një njeri tek tjetri (sëmundja e duarve të pista), gjegjësisht përmes kontaktit të drejtpërdrejtë me

fekale të kontaminuara në të cilat ndodhet virusi. Gjithashtu, infeksioni përhapet edhe përmes

kontakteve indirekte me gjësende për përdorim të përditshëm personal apo të përgjithshëm të

kontaminuara me virusin e hepatitit. Nga ky lloj infeksioni më të rrezikuar janë fëmijët, ndërsa

verdhëza infektive zakonisht ka një formë më të butë dhe zgjat më pak. Paraqitja e viruseve varet

nga gjendja sanitare e mjedisit, shprehitë higjienike dhe madhësia e grupit që është në kontakt të

drejtpërdrejtë me personat e sëmurë (familja, kopshti, shkollat). Për dallim nga vendet me

standard të ulët higjienik, në vendet me kushte më të mira socio-ekonomike hepatiti A paraqitet

te grupmoshat më të mëdha. Në atë rast, hepatiti A zakonisht paraqitet në formë të epidemive

masovike me një karakter shpërthyes e që prek të gjitha grupmoshat. Ushqimi paraqet rrugën më

të rrallë të përhapjes, dhe kjo zakonisht ndodh nga ushqime të papërpunuara termikisht (sallata,

senduiçe, fruta, fruta deti, etj.) ose nga ushqime të përpunuara termikisht të ndotura nga persona

të cilët punojnë si operatorë të ushqimit (prandaj është me shumë rëndësi të kontrollohen

personat të cilët vijnë në kontakt me ushqimin).

Pasqyra klinike dhe rrjedha e sëmundjes Inkubacioni, gjegjësisht koha e kaluar nga

çasti i depërtimit të virusit në organizëm e deri te paraqitja e simptomave të parë të sëmundjes

sillet nga 15 deri më 50 ditë (zakonisht 30 ditë). Simptoma të sëmundjes janë: temperatura e lartë

e trupit, mungesa e energjisë, humbja e oreksit, të vjellat dhe nauziet, dhe ndonjëherë edhe

diarreja. Mund të ndjehet dhimbjeposhtë harkut të djathtë të brinjëve, ndërsa disa ditë më pas nga

paraqitja e simptomave të parë vihet re edhe urinë me ngjyrë më të errët (ngjyrë birre),

jashtëqitje me ngjyrë të hapur si dhe zverdhje e lëkurës dhe pjesës të bardhë të syve. Zakonisht,

30

simptomat zhduken për 1-2 javë, por shërimi i plotë zgjat një periudhë më të gjatë kohore (4-6

javë). Sëmundja mund të karakterizohet me një rrjedhë të ndryshme klinike, nga forma

asimptomatike (me një rëndësi të vklinike e deri te format e rënda të saj që mund të zgjasin edhe

deri në disa muaj, por që është mjaft e rrallë. Simptomat e sëmundjes varen nga gjendja e të

sëmurit, por edhe nga mosha e tij. Te fëmijët, sidomos në vitet e para të jetës, sëmundja është e

lehtë dhe shpesh kalon pa u vënë re. Megjithatë, tek të rriturit, infeksioni mund të paraqitet në

formë më të rëndë.Sëmundja zakonisht kalon në mënyrë spontane, dhe asnjëherë nuk kalon në

formë kronike.

Diagnoza laboratorike Infeksioni vërtetohet në bazë të pranisë të antitupave specifik

IgM anti-HAV, të cilët në gjakun e të sëmurit qëndrojnë nga 6-12 muaj pas paraqitjes të

simptomave të para. Prania e antitrupave IgG anti-HAV në serumin e gjakut është tregues për

kalimin e sëmundjes të hepatitit A. Rezultatet laboratorike tregojnë vlera të rritura të enzimave të

mëlçisë (AST, ALT) si rezultat i dëmtimit të qelizave të mëlçisë, por edhe vlerave të rritura të

bilirubinit.

Trajtimi Trajtimi është simptomatik, konsiston në uljen e temperaturës, mirëmbajtjes së

balansit elektrolit, pushim dhe regjim përkatës të të ushqyerit. Masat parandaluese Masat

parandaluese kryesore nga hepatiti A janë të njëjta si edhe te sëmundjet e tjera infektive të

zorrëve, mirëmbajtja e higjienës personale dhe asaj të përgjithshme. Edukimi i vazhdueshëm i

popullatës për mirëmbajtjen e përditshme të higjienës është mënyra më e mirë për parandalimin e

hepatitit A viral. Larja e mirë e duarve me sapun dhe me ujë të rregullt higjienikisht pas çdo

përdorimi të tualetit, para dhe gjatë përgaditjes së ushqimit, mjafton për ta parandaluar përhapjen

e slmundjes përmes kontaktit fizik. Gjithashtu, është me shumë rëndësi që të përdoret ujë i

rregullt higjienikisht për pirje dhe të kihet kujdes për dispozimin higjienik të mbeturinave.

Sëmundja mund të parandalohet edhe me dhënien e vaksinave kundër hepatitit A.

Vaksinimi kundër hepatitit A rekomandohet për disa kategori të caktuara të qytetarëve,

zakonisht për udhëtarët të cilët udhëtojnë për në rajone endemike dhe në vende me kushte të

këqija higjieniko-sanitare, për personat të cilët marrin pjesë në procesin e prodhimit të ushqimit,

personat të cilët punojnë në ndërmarrjet komunale, personat të cilët punojnë me virusin në

laboratorë, etj. Profilaksa dhe vaksinimi sistematik me ilaçe nuk zbatohet.17

17http://www.iph.mk/sq/hepatiti-a-viral-semundja-e-duarve-te-pista/

31

1.5. Sëmundjet e higjienës së ultë / qasja, sasia jo e mjaftueshme e ujitnë dispozicion

1.5.1 Zgjebja

Zgjebja është një parazit i vogël dhe pothuaj i padukshëm i cili zhbiron dhe futet në

lëkurë, ndërzen dhe lë vezët e tij në kanalet e krijuara në lëkurë. sëmundje dermatologjike cila ka

prevalencë të lartë në botë. Ajo është shkaktuar nga microparasites INTRADERMAL Sarcoptes

scabiei dhe transmetohet lehtë për të tjerët.Mbushja e lëkurës me këtë parazit shkakton nevojë

për t’u kruajtur. Parazitët e zgjebes gjenden shpeshherë tek duart, sidomos midis gishtave, rreth

thitheve, në sqetulla dhe rreth gjenitaleve. Në qoftë se një nga njerëzit tashmë janë të ekspozuar

ndaj sëmundjeve të tilla, atëherë ri-infeksion i shenjës së parë të zgjebe paraqiten pas disa orësh.

Për shkak të reagimit të tillë të shpejtë të imunitetit të lëkurës zbuluar shumë pak individë.

Ashpërsia e skuqje dhe simptoma të tjera varet nga ashpërsia e reagimit alergjik në një individ.

Për fat të keq, shpesh për shkak të lezioneve të lëkurës zgjebe ndodhin bashkë-infeksione, të tilla

si Staphylococcus. Skuqjen në trup bëhet më të ndryshme, pustules formuar, e cila komplikon

trajtim. Në pasdite dhe në individë të mëngjesit joaktive, dhe në mbrëmje dhe gjatë natës femra

gërmon tunele në lëkurën e njeriut. Gjatë ditës ai kalon 2-3 milimetra dhe mund të vë deri në

katër vezë.

Zgjebja transmetohet nëpërmjet kontaktit të ngushtë të trupave, për shembull kur njerëzit flejnë

së bashku si dhe gjatë marrëdhënieve seksuale. Kruajtja, e cila është reagim alergjik ndaj

parazitit të zgjebes, është më keq në mbrëmje dhe gjatë natës.18

Mjekimi: Zgjebja mjekohet me një vaj, Tenutex, që mund të merret pa recetë, që lyhet në gjithë

trupin përveç kokës. Kruajtja, e cila mbetet disa herë madje edhe pas heqjes së parazitëve, mund

të zbutet me anë të një vaji ose melhemi të veçantë.

1.5.2 TrahomaTrachoma është një sëmundje infektive e shkaktuar nga bakteri Chlamydia trachomatis.

Infeksioni shkakton një ashpërsim të sipërfaqes së brendshme të qepallave. Kjo ashpërsim mund

18https://sq.wikipedia.org/wiki/Zgjebja

32

të çojë në dhimbje në sy, prishje të sipërfaqes së jashtme ose kornea të syve dhe verbëri

eventuale. Infeksionet e patrajtuara të trakomës së patrajtuara mund të rezultojnë në një formë të

verbërisë së përhershme kur qepallat kthehen nga brenda.

Bakteret që shkaktojnë sëmundjen mund të përhapet nga kontakti i drejtpërdrejtë dhe indirekt me

sytë ose hundën e një personi të prekur. Kontakti indirekt përfshin përmes veshjeve ose mizave

që kanë rënë në kontakt me sytë ose hundën e një personi të prekur. Fëmijët përhapin sëmundjen

më shpesh sesa të rriturit. Higjiena e dobëtt, mungesa e ujit, wc e pa pastërta ndikojn në

përhapjen e sëmundjes.19

Në nivel global, rreth 80 milion njerëz kanë një infeksion aktiv. Në disa zona, infeksionet mund

të jenë të pranishme në rreth 60-90% të fëmijëve. Në mesin e të rriturve, ajo më shpesh prek

gratë sesa burrat - me gjasë për shkak të kontaktit të tyre më të ngushtë me fëmijët. Sëmundja

është shkaku i uljes së shikimit në 2.2 milion njerëz, nga të cilët 1.2 milion janë plotësisht të

verbër. Zakonisht ndodh në 53 vende të Afrikës, Azisë, dhe Amerikës Qendrore dhe Jugut, me

rreth 230 milion njerëz në rrezik. Ajo rezulton në 8 miliardë dollarë humbje ekonomike në vit. I

përket një grupi sëmundjesh të njohura si sëmundje tropikale të lënë pas dore. 20

1.5.3 Pedikulozat

Pedikuloza është një infektim i morrave (insektet ekotoparazitare që ushqehen me gjak

nga rendi Phthiraptera). Gjendja mund të ndodhë në pothuajse çdo specie të kafshëve me gjak të

ngrohtë (d.m.th. gjitarë dhe zogj), përfshirë njerëzit. Megjithëse pedikuloza te njerëzit mund të

referohet siç duhet infektimin e morrave të ndonjë pjese të trupit, termi ndonjëherë përdoret

lirshëm për t’iu referuar kokës së njeriut.21.

Morrat e kokës përhapet përmes kontaktit të drejtpërdrejtë kokë më kokë me një person të

infektuar. Nga secila vezë ose "nit" mund të ketë një nimfë që do të rritet dhe zhvillohet te morra

e rritur. Morrat ushqehen me gjak një herë ose më shpesh çdo ditë duke shpuar lëkurën me gypat

19"Blinding Trachoma Fact sheet N°382". World Health Organization. November 2013. Archived from theoriginal on 14 March 2014. Retrieved 14 March 2014.20Fenwick, A (March 2012). "The global burden of neglected tropical diseases". Public Health. 126 (3): 233–6. doi:10.1016/j.puhe.2011.11.015. PMID 22325616.21"The appreciation of lice". Proceedings of the Royal Institution of Great Britain. London: Royal Institution ofGreat Britain. 55: 1–31.

33

e tyre të imët si gjilpërë. Ndërsa ushqehen ata nxjerrin pështymë, e cila irriton lëkurën dhe

shkakton kruajtje. Morrat nuk mund të përhapen në lëkurë.22

Higjiena e dobët, mungesa e ujit, larjet jo të mjafuteshme janë njëra nga shkaqet e përhapjes se

pedikulozave.Masat për parandalimin e pedikulozës

1. Mos kontaktoni drejtpërsëdrejti një person që ka pedikulozë.

2. Asnjëherë mos përdorni tharëse flokësh, kapele, kapele të tjera dhe sende personale të dikujt

tjetër.

3. Nëse në një vend ku një person shpenzon një kohë të caktuar, dikush ka një sëmundje, është

e nevojshme të bëhet një ekzaminim i plotë i trupit sa më shpejt të jetë e mundur dhe të

merren masa parandaluese.

4. Zakonisht, në mënyrë që sëmundja të mos përhapet, mjafton që secili anëtar i familjes të lajë

kokën dhe trupin me një shampo të veçantë që mund të blihet në çdo farmaci.Mjekimi:

ivermectin dhe cypermethrin.

1.5.4 Piodermit

Pyodermia nënkupton çdo sëmundje të lëkurës që është pirogjen (ka qelb). Këto përfshijnë

infeksione bakteriale sipërfaqësore të tilla si impetigo, contagiosa impetigo, ecthyma, folikuliti,

impetigo Bockhart, furuncle, carbuncle, ulcera tropikale, etj. Kushtet autoimune përfshijnë

gangrenosum pyoderma. Pyoderma prek më shumë se 111 milion fëmijë në të gjithë botën, duke

e bërë atë një nga tre çrregullimet më të zakonshme të lëkurës tek fëmijët së bashku me zgjebe

dhe tinea. 23Diagnostifikimi i hershëm dhe trajtimi i shpejtë zvogëlojnë rrezikun e plagëve.

Faktoret e rrezikut

22Ran Yuping (2016). "Observation of Fungi, Bacteria, and Parasites in Clinical Skin Samples Using ScanningElectron Microscopy". In Janecek, Milos; Kral, Robert (eds.). Modern Electron Microscopy in Physical and LifeSciences. InTech. doi:10.5772/61850. ISBN 978-953-51-2252-4.23Andrews RM, McCarthy J, Carapetis JR, Currie BJ (December 2009). "Skin disorders, including pyoderma,scabies, and tinea infections". Pediatr. Clin. North Am. 56 (6): 1421–40. doi:10.1016/j.pcl.2009.09.002. PMID 19962029.

34

Mosha dhe seksi juaj. Gjendja mund të prekë cilindo në çdo moshë, megjithëse është më

e zakonshme midis moshës 20 dhe 50 vjeç.

Duke pasur sëmundje inflamatore të zorrëve. Njerëzit me një sëmundje të traktit digjestiv

siç është koliti ulcerativ ose sëmundja e Crohn janë në rrezik të rritur nga gangrenosumi

pyoderma.

Duke pasur artrit. Njerëzit me artrit reumatoid janë në rrezik të rritur të gangrenozës

pyoderma.

Duke pasur një çrregullim të gjakut. Njerëzit me leuçemi akute myelogjene,

myelodysplasia ose një çrregullim mieloproliferativ janë në rrezik të rritur të

gangrenosumit pyoderma.

Komplikimet e mundshme të gangrenozumit pyoderma përfshijnë infeksionin, dhëmbjen,

dhimbjen e pakontrolluar, depresionin dhe humbjen e lëvizshmërisë.24

1.5.5 Parazitozat

Parazitozat shkaktojnë pothuajse 60% të sëmundjeve infektive. Problemi është se nuk

njihen mënyrat e parandalimit të infektimit dhe komplikacionet që mund të sjellin ato në

organizëm, njihen shumë pak. Sëmundjet më të shpeshta infektive janë parazitozat, pra ato që e

kanë origjinën te parazitët. Përhapja e tyre është në përqindje mjaft të lartë, gati 60%, për vetë

kushtet higjieno-sanitare të ulëta, të cilat bëjnë që këto lloj infeksionesh të gjejnë terren dhe të

zhvillohen. Burimet më të shpeshta janë uji i pijshëm i pakontrolluar, duart e papastra, thonjtë e

paprerë, përgatitja e ushqimeve fast-food nga punonjës të infektuar, tregtimi i mishit dhe

bulmetrave në kushte të papërshtatshme higjieno-sanitare, tregtimi nga fshatarët në rrugë. Por

dhe mbajtja e qenve dhe maceve në shtëpi.

Një nga mënyrat e infektimit është nëpërmjet vaditjes së perimeve me ujëra të zeza. Në këtë

mënyrë vezët e këtyre parazitëve kanë mundësi të hyjnë në brendësi të bimës, dhe vetëm nëse

zihen mund të ndodhë që të shkatërrohen, në rast të kundërt ato mbijetojnë dhe kalojnë te njeriu.

Vezët merren nëpërmjet gojës, kalojnë në zorrë dhe aty me anë të qarkullimit kalojë në disa

organe dhe që këtu gëlltitet nga lëngjet bronkiale, dhe shkojnë përsëri në zorrë. Fatmirësisht,

24https://www.mayoclinic.org/diseases-conditions/pyoderma-gangrenosum/symptoms-causes/syc-20350386

35

cikli nuk është kaq i shpejtë, vetëm një pjesë e vezëve arrin të kryejë ciklin e plotë. Nëse do të

ndodhte e kundërta, atëherë numri i personave të infektuar do të ishte shumë herë më i lartë se sa

është realisht.

Moshat më të predispozuar janë grupmoshat e fëmijëve dhe shkollarëve për shkak të lehtësisë së

përhapjes, pasi dhe kujdesi për higjienën në këto mosha është më i ulët. Këto janë sëmundje që

nuk lënë imunitet, kështu që një person pavarësisht se mund të kurohet dhe shërohet, nëse merr

sërish mikrobin për 3 javë ai është sërish i sëmurë.

Shenjat e sëmundjes:Dhimbja e barkut, e përqendruar kryesisht rreth kërthizës,të përziera,dalje të

feçeve jo shumë të formuara dhe me erë të rëndë,ulje oreksi,shfaqen në lëkurë elemente

makulopapiloze (pika të forta të kuqe, të ngritura pak mbi nivelin e lëkurës, të cilat shkaktojnë

kruarje të vazhdueshme).25

Oksiuriaza

Është një infeksion intestinal që shpesh është asimptomatik. Është krimb i rrumbullakët, i

bardhë, me gjatësi 10 nm. Rrinë zakonisht në fundin e zorrës së trashë, në anus, ku lëshojnë vezë

të cilat janë shumë infektuese dhe përhapen në zonën rrethuese në veshjet e brendshme, në

dysheme, ajër ku qëndrojnë dhe një javë. Infektimi bëhet duke gëlltitur këto vezë me anë të ajrit,

ushqimeve të kontaminuara, nëpërmjet futjes së duarve në gojë etj. Klinika tipike është pruriti

anal, sidomos natën, që si pasojë e kruajtjes çojnë deri në lezione ekzematoze. Tek vajzat kemi

dhe vaginite. Diagnoza bazohet në gjetjen e krimbave të rritur dhe vezëve në feçe. Mjekimi bëhet

me tre doza të ndara çdo 15 ditë me antihelmetikë.

Lambliaza

Lambliaza është një infeksion i zorrës së hollë. Është parazit i përhapur kudo, sidomos në vendet

me klimë të ngrohtë e me kushte sanitare të ulëta. Si burim infeksioni është njeriu dhe kafshët,

edhe ato shtëpiake, të cilët eleminojnë parazitin me anë të feçeve. Transmetimi është fekal-oral

direkt nga duart e palara ose nëpërmjet kontaminimit të ushqimeve. Sëmundja mund të ketë

karakter epidemik kur infektohen vendfurnizimet me ujë të pijshëm me fekale të kontaminuara

me lamblie. Klinika është në varësi të zgjatjes së sëmundjes. Zakonisht kemi një diarre

25https://www.keshilla.net/parazitozat-shkaktaret-e-semundjes-se-perhapur/

36

shpërthyese ujore, me erë të keqe, dhimbje abdominale, gromësira të vjella me erë të keqe,

dhimbje koke dhe dobësi. Kjo gjendje zakonisht zgjat 3-4 ditë, por mund të zgjasë dhe me muaj.

Rëndësi ka sidomos tek fëmijët e vegjël, te të cilët kemi malabsorbim, dobësi të theksuar dhe

rënie në peshë. Diagnoza do të realizohet nëpërmjet gjetjes së cisteve në fece ose të trofozoideve

në lëngun duodenal. Rëndësi ka edukimi dhe respektimi i normave të higjienës vetjake dhe

kolektive, sidomos tek fëmijët.

Askaridioza

Askaridioza është infeksion vetëm i njeriut. Është krimb i rrumbullakët i bardhë–rozë me gjatësi

15 -25 cm. Jeton në zorrët e holla ku lëshojnë me mijëra vezë që dalin me feçen dhe jetojnë në

ambientin e jashtëm. Me vite infektimi bëhet me anë të ushqimeve të ndotura me vezët.

Transmetimi i infeksionit bëhet nëpërmjet rrugës fekalo-orale me anë të ushqimeve të

kontaminuara. Diagnoza vendoset me ekzaminimin e feçes. Të gjithë të infektuarit duhet të

mjekohen. Mediakmentet e efektshme janë disa: mebendazol, albendazol etj. Parandalimi i

askaridozës do të realizohet nëpërmjet masave higjenike mjedisore dhe vetjake, duke i kushtuar

rëndësi higjienës ushqimore dhe edukimit për një higjienë të mirë individuale.26

Teniazat

Janë krimba të sheshtë me përmasa të ndryshme, përkatësisht 4-8m, 2-6m dhe 15mm. teniaza në

shumicën e rasteve është asimptomatike. Në rastet simptomatike manifestimet klinike janë

pasojë e veprimit traumatizues, irritues dhe toksik të krimbit të rritur. Manifestimet klinike

përfshijnë dhimbje barku, çrregullime të oreksit, ku në raste të rralla mund të vihet re bulimia. Te

fëmijët, më të shpeshta janë çrregullimet nervore, si pagjumësia, nervozizmi dhe dobësi e

përgjithshme. Për parandalimin e teniazës duhet t’i kushtohet rëndësi rritjes së nivelit të

kontrollit veterinar për mishin, respektimit të normave të higjienës vetjake dhe kryerjes së një

përpunimi të mirë termik të mishit gjatë gatimit.

Amebiaza

26http://shekulli.com.al/shqetesimet-nga-infeksionet-parazitare/

37

Amebiaza është një infeksion shpesh simptomatik, por që mund të shfaqë manifestime klinike që

variojnë nga një diarre e moderuar, deri në dizenteri të rëndë. Përhapja e amebiazës kryhet me

rrugë fekale-orale, direkte nëpërmjet duarve të ndotura, ose indirekte, me ujin apo ushqimet e

ndotura, ose indirekte, me ujin apo ushqimet e ndotura. Dizenteria amebike është forma më e

zakonshme e klinikës së amebiazës. Kjo formë ka një periudhë inkubacioni nga disa ditë deri në

4-6 javë. Fillimisht diarreja është e ujshme dhe e vazhdueshme, por që shpejtë diarreja

shoqërohet me mukus dhe me gjak. Amebiaza hepatite manifestohet me temperaturë të lartë.

Parandalimi konsiston në kontrollet e ushtruara në vendfurnizimet me ujë të pijshëm. Gjithashtu

masat në furnizimin e kushteve higjieno-sanitare, vetjake dhe kolektive, do të ndihmojnë në

pengimin e përhapjes së amebiazës.26

1.6. Sëmundjet që futen në organizëm përmes lezioneve nga kontakti meujë të ndotur

1.6.1 Shistosomiaza

Shistosomiaza është një sëmundje parazitare akute dhe kronike e shkaktuar nga flukset e gjakut

(krimbat trematode) të gjinisë Schistosoma. Vlerësimet tregojnë se të paktën 220.8 milion njerëz

kërkuan trajtim parandalues në vitin 2017. Trajtimi parandalues, i cili duhet të përsëritet gjatë një

numri vitesh, do të zvogëlojë dhe parandalojë sëmundshmërinë. Transmetimi i Schistosomiasis

është raportuar nga 78 vende. Sidoqoftë, kimioterapia parandaluese për skistozomiasis, ku

njerëzit dhe komunitetet janë të destinuar për trajtim në shkallë të gjerë, kërkohet vetëm në 52

vende endemike me një transmetim mesatar në të lartë

Infeksioni dhe transmetimi:Njerëzit infektohen kur format larvore të parazitit - të lëshuar nga

kërmijtë me ujë të ëmbël - depërtojnë në lëkurë gjatë kontaktit me ujin e infektuar.

Transmetimi ndodh kur njerëzit që vuajnë nga skistozomiasis kontaminojnë burimet e ujërave të

ëmbla me jashtëqitjet e tyre që përmbajnë vezë paraziti, të cilat çelin në ujë.

Në trup, larvat zhvillohen në skistozome të rritur. Krimbat e të rriturve jetojnë në enët e gjakut

ku femrat lëshojnë vezë. Disa nga vezët kalohen nga trupi në feçe ose urinë për të vazhduar

38

ciklin jetësor të parazitit. Të tjerët bëhen të bllokuar në indet e trupit, duke shkaktuar reaksione

imune dhe dëme progresive të organeve.

Epidemiologjia:Schistosomiasis është i përhapur në zonat tropikale dhe subtropikale,

veçanërisht në komunitetet e varfra pa qasje në ujë të pijshëm të sigurt dhe kanalizime adekuate.

Vlerësohet se të paktën 90% e atyre që kërkojnë trajtim për skistozomiasis jetojnë në

Afrikë.Schistosomiasis prek kryesisht komunitetet e varfra dhe ato rurale, veçanërisht popullsinë

bujqësore dhe atë të peshkimit. Gratë që bëjnë punët e shtëpisë në ujë të infektuar, siç është larja

e rrobave, gjithashtu janë në rrezik dhe mund të zhvillojnë skistozomiasis femërore. Higjiena e

pamjaftueshme dhe kontakti me ujin e infektuar i bëjnë fëmijët veçanërisht të prekshëm nga

infeksioni.

Simptomat e schistosomiasis shkaktohen nga reagimi i trupit ndaj vezëve të krimbave.

Skistozomiaza e zorrëve mund të rezultojë në dhimbje barku, diarre dhe gjak në jashtëqitje.

Zmadhimi i mëlçisë është i zakonshëm në raste të avancuara, dhe shoqërohet shpesh me një

akumulim të lëngjeve në zgavrën peritoneale dhe hipertensionin e enëve të gjakut të barkut. Në

raste të tilla mund të ketë edhe zgjerim të shpretkës.

Shenja klasike e skistozomiasis urogjenitale është hematuria (gjaku në urinë). Fibroza e

fshikëzës dhe ureterit, dhe dëmtimi i veshkave ndonjëherë diagnostikohet në raste të avancuara.

Kanceri i fshikëzës është një ndërlikim tjetër i mundshëm në fazat e mëvonshme. Tek gratë,

skistozomiasis urogjenitale mund të paraqitet me lezione të organeve gjenitale, gjakderdhje

vaginale, dhimbje gjatë marrëdhënieve seksuale dhe nyje në vulvë. Tek burrat, skistozomiasis

urogjenitale mund të shkaktojë patologji të vezikulave seminale, prostatës dhe organeve të tjera.

Kjo sëmundje mund të ketë edhe pasoja të tjera të pakthyeshme afatgjata, përfshirë

infertilitetin.27

Parandalimi dhe kontrolli:Kontrolli i skistozomisë bazohet në trajtimin në shkallë të gjerë të

grupeve të popullsisë në rrezik, qasjes në ujë të sigurt, sanitare të përmirësuar, edukimit të

higjenës dhe kontrollit të kërmijve.

Strategjia e OBSH-së për kontrollin e skistozomisë përqendrohet në zvogëlimin e sëmundjes

përmes trajtimit periodik, të synuar me praziquantel përmes trajtimit në shkallë të gjerë

(kimioterapi parandaluese) të popullatave të prekura. Ai përfshin trajtim të rregullt të të gjitha

27Global Health Estimates 2016: Deaths by Cause, Age, Sex, by Country and by Region, 2000-2016.Geneva, World Health Organization; 2018.

39

grupeve në rrezik. Në disa vende, ku ka një transmetim të ulët, duhet të synohet ndërprerja e

transmetimit të sëmundjes.

OBSH rekomandon gjithashtu trajtimin e fëmijëve në moshë parashkollore.Kontrolli i

Schistosomiasis është zbatuar me sukses gjatë 40 viteve të fundit në disa vende, përfshirë

Brazilin, Kamboxhinë, Kinën, Egjiptin, Mauritiusin, Republikën Islamike të Iranit, Omanin,

Jordaninë, Arabinë Saudite, Marokun, Tunizinë, etj. Në Burkina Faso, Gana, Niger , Ruanda,

Sierra Leone, Republika e Bashkuar e Tanzania dhe Jemeni, ka qenë e mundur që të shkallëzoni

trajtimin e skistozomiasis në nivelin kombëtar dhe të keni një ndikim në sëmundje në disa vjet.28

1.6.2 Leptospiroza

Leptospiroza është një infeksion relativisht i rrallë bakterial që prek njerëzit dhe kafshët. Mund

të kalojë nga kafshët te njerëzit përmes lëkurës së dëmtuar e cila vjen në kontakt me ujë ose tokë

ku urina e kafshëve është e pranishme.

Disa lloje të gjinisë Leptospira të baktereve shkaktojnë leptospirozë. Mund të përparojë në

kushte të tilla si sëmundja e Weil ose meningjiti, të cilat mund të jenë fatale.Zakonisht nuk kalon

nga një person tek tjetri.Bakteret mund të hyjnë në trup përmes plagëve të hapura, syve ose

mukozave. Kafshët që transmetojnë infeksionin te njerëzit përfshijnë minjtë, skunks, opossums,

dhelpra dhe raccoons.

Leptospiroza është më e zakonshme në zonat tropikale, ku Organizata Botërore e Shëndetësisë

(OBSH) vlerëson se burimi prek 10 ose më shumë njerëz në çdo 100,000 çdo vit.

Trajtimi:Për raste të buta, mjeku mund të përshkruajë antibiotikë me burim të besueshëm, siç

janë doxycycline ose penicillin.

Simptomat:Shenjat dhe simptomat e leptospirozës zakonisht shfaqen papritur, rreth 5 deri në 14

ditë.. Sidoqoftë, periudha e inkubacionit mund të shkojë nga 2 deri në 30 ditë, sipas CDC.29

Në Shtetet e Bashkuara, leptospiroza është një sëmundje e njohur. Mjeku duhet të informojë

autoritetet përkatëse shëndetësore nëse diagnoza e një personi konfirmon një infeksion.

Njerëzit që udhëtojnë në zona tropikale kanë një rrezik më të madh të ekspozimit.30

Transmetim: Njerëzit mund të infektohen përmes:pirja e ujit të kontaminuar,prerje të papjekura

ose plagë që vijnë në kontakt me ujë ose tokë të ndotur,sytë, hundën ose gojën që bien në kontakt

28https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/schistosomiasis29https://www.medicalnewstoday.com/articles/246829.php#treatment

40

me ujë ose tokë të ndotur,më rrallë, kontakti me gjakun e një kafshe të infektuar,Infeksioni rrallë

kalon midis njerëzve, por kjo ndonjëherë mund të ndodhë gjatë marrëdhënieve seksuale ose

gjidhënies.

Shkaqet: Bakteret Leptospira mund të ekzistojnë në: dele, qen, minj, kuajt, bagëtinë, buallet dhe

derrat.Bakteret banojnë në veshkat e kafshëve dhe dëbohen përmes urinimit, duke infektuar

tokën ose ujësjellësin.Bakteret mund të qëndrojnë në tokë ose ujë për muaj të tërë.

Mjekimi:Për leptospirozën e butë, rekomandohen antibiotikë të tilla si doxycycline,

azithromycin, ampillicin dhe amoxicillin. 30

1.6.3 Helmintet

Krimbat parazit, të njohur edhe si helminths, janë makroparazitë të mëdhenj; të rriturit zakonisht

mund të shihen me sy të lirë. Shumë janë krimbat e zorrëve që transmetohen nga toka dhe

infektojnë traktin gastrointestinal. Krimba të tjerë parazitë si skistozomet banojnë në enët e

gjakut.

Disa krimba parazitare, duke përfshirë shushunjat dhe monogjenët, janë ektoparazitë - kështu,

ato nuk klasifikohen si helmintha, që janë endoparazitë.

Të gjitha krimbat parazit prodhojnë vezë gjatë riprodhimit. Këto vezë kanë një guaskë të fortë që

i mbron ata nga një sërë kushtesh mjedisore. Prandaj, vezët mund të mbijetojnë në mjedis për

shumë muaj ose vite.31

Disa nga llojet e parazitëve:

Nematodat (krimbat e rrumbullakët) kanë trupa të gjatë të hollë të çrregulluar si tubi me gojë

anterike dhe traktet tretëse gjatësore.32

30Alison, B Lane; Michael, M Dore (25 November 2016). "Leptospirosis: A clinical review of evidence baseddiagnosis, treatment and prevention". World Journal of Clinical Infectious Diseases. 6 (4): 61–66. doi:10.5495/wjcid.v6.i4.61.31"CDC - Parasites - About Parasites". www.cdc.gov. 20 April 2018.32https://parasite.org.au/para-site/contents/helminth-intoduction.html

41

Foto 3. Nematoda

Cestoda kanë trupa të gjatë me shirita të sheshtë si një organ i vetëm anësor përpara (skolex)

dhe segmente të shumta.32

Foto 4. Cestoda

Trematodat kanë trupa të vegjël të ngjashëm me gjethe, me pinjollat me gojë dhe ventrale dhe

një zorrë të verbër të ngjashme me qesen.32

42

Foto 5. Trematoda

Mënyrat e përhapjes së helminteve:

Transmetimi fekal-oral

Transmetimi transdermal

Transmetimi nga vektori

Transmetimi grabitqar-35

1.7. Sëmundjet vektoriale të shkaktuara nga bartësit-insektet të lidhurame ujë

1.7.1 Malaria

Malarja është një sëmundje infektive e lindur nga mushkonja që prek njerëzit dhe kafshët

e tjera. Malaria shkakton simptoma që zakonisht përfshijnë ethe, lodhje, të vjella dhe dhimbje

koke. Në raste të rënda mund të shkaktojë lëkurë të verdhë, gjendje kome ose vdekje. Simptomat

zakonisht fillojnë dhjetë deri në pesëmbëdhjetë ditë pasi të kafshohen nga një mushkonjë e

infektuar. Nëse nuk mjekohet siç duhet, njerëzit mund të kenë recidivë të sëmundjes muaj më

vonë. Në ata që kanë mbijetuar së fundmi nga një infeksion, riinfeksioni zakonisht shkakton

simptoma më të buta.

43

Ajo shkaktohet nga mikroorganizmat njëqelizorë të grupit Plasmodium. Sëmundja përhapet më

shpesh nga një mushkonjë femër e infektuar Anopheles. Kafshimi i mushkonjave fut parazitët

nga pështyma e mushkonjës në gjakun e një personi. Parazitët udhëtojnë në mëlçi ku piqen dhe

riprodhohen. Pesë specie të Plasmodium mund të infektojnë dhe përhapen nga njerëzit. Vdekjet

më të mëdha shkaktohen nga P. falciparum sepse P. vivax, P. ovale dhe P. malaria përgjithësisht

shkaktojnë një formë më të butë të malaries. Speciet P. knowlesi rrallë shkaktojnë sëmundje te

njerëzit. Malarja diagnostikohet në mënyrë tipike nga ekzaminimi mikroskopik i gjakut duke

përdorur filma gjaku, ose me teste të shpejta diagnostikuese të bazuara në antigjen. Metodat që

përdorin reaksionin e zinxhirit polimerazë për të zbuluar ADN-në e parazitit janë zhvilluar, por

nuk përdoren gjerësisht në zona ku malarja është e zakonshme për shkak të kostos dhe

kompleksitetit të tyre. 33

Simptomat kryesore të malaries Shenjat dhe simptomat e malaries zakonisht fillojnë 8-25 ditë

pas infektimit, por mund të ndodhin më vonë tek ata që kanë marrë ilaçe antimalariale si

parandalim. Manifestimet fillestare të sëmundjes - të zakonshme për të gjitha llojet e malaries -

janë të ngjashme me simptomat e ngjashme me gripin, dhe mund të ngjajnë me kushte të tjera të

tilla si sepsë, gastroenterit dhe sëmundje virale. Prezantimi mund të përfshijë dhimbje koke, ethe,

dridhje, dhimbje në nyje, të vjella, anemi hemolitike, verdhëz, hemoglobinë në urinë, dëmtim të

retinës dhe konvulsione.

Komplikimet: Malarja ka disa ndërlikime serioze. Ndër këto është zhvillimi i shqetësimit të

frymëmarrjes, i cili ndodh në deri në 25% të të rriturve dhe 40% të fëmijëve me malaries të rëndë

P. falciparum. Edhe pse është e rrallë në fëmijët e vegjël me malarje të rëndë, sindromi i

shqetësimit të frymëmarrjes akute shfaqet në 5-25% të të rriturve dhe deri në 29% të grave

shtatzëna.34

Parandalimi :Metodat e përdorura për të parandaluar malarinë përfshijnë ilaçe, eliminimin e

mushkonjave dhe parandalimin e kafshimit. Nuk ka vaksinë për malarinë.35

33"Emergency department management of mosquito-borne illness: Malaria, dengue, and west nilevirus". Emergency Medicine Practice. 16 (5). Archived from the original on 2016-08-01.34Taylor WR, Hanson J, Turner GD, White NJ, Dondorp AM (2012). "Respiratory manifestations ofmalaria". Chest. 142 (2): 492–505. doi:10.1378/chest.11-2655. PMID 22871759.35World Health Organization (1958). "Malaria" (PDF). The First Ten Years of the World Health Organization.World Health Organization. pp. 172–87. Archived (PDF) from the original on 2011-07-08.

43

Ajo shkaktohet nga mikroorganizmat njëqelizorë të grupit Plasmodium. Sëmundja përhapet më

shpesh nga një mushkonjë femër e infektuar Anopheles. Kafshimi i mushkonjave fut parazitët

nga pështyma e mushkonjës në gjakun e një personi. Parazitët udhëtojnë në mëlçi ku piqen dhe

riprodhohen. Pesë specie të Plasmodium mund të infektojnë dhe përhapen nga njerëzit. Vdekjet

më të mëdha shkaktohen nga P. falciparum sepse P. vivax, P. ovale dhe P. malaria përgjithësisht

shkaktojnë një formë më të butë të malaries. Speciet P. knowlesi rrallë shkaktojnë sëmundje te

njerëzit. Malarja diagnostikohet në mënyrë tipike nga ekzaminimi mikroskopik i gjakut duke

përdorur filma gjaku, ose me teste të shpejta diagnostikuese të bazuara në antigjen. Metodat që

përdorin reaksionin e zinxhirit polimerazë për të zbuluar ADN-në e parazitit janë zhvilluar, por

nuk përdoren gjerësisht në zona ku malarja është e zakonshme për shkak të kostos dhe

kompleksitetit të tyre. 33

Simptomat kryesore të malaries Shenjat dhe simptomat e malaries zakonisht fillojnë 8-25 ditë

pas infektimit, por mund të ndodhin më vonë tek ata që kanë marrë ilaçe antimalariale si

parandalim. Manifestimet fillestare të sëmundjes - të zakonshme për të gjitha llojet e malaries -

janë të ngjashme me simptomat e ngjashme me gripin, dhe mund të ngjajnë me kushte të tjera të

tilla si sepsë, gastroenterit dhe sëmundje virale. Prezantimi mund të përfshijë dhimbje koke, ethe,

dridhje, dhimbje në nyje, të vjella, anemi hemolitike, verdhëz, hemoglobinë në urinë, dëmtim të

retinës dhe konvulsione.

Komplikimet: Malarja ka disa ndërlikime serioze. Ndër këto është zhvillimi i shqetësimit të

frymëmarrjes, i cili ndodh në deri në 25% të të rriturve dhe 40% të fëmijëve me malaries të rëndë

P. falciparum. Edhe pse është e rrallë në fëmijët e vegjël me malarje të rëndë, sindromi i

shqetësimit të frymëmarrjes akute shfaqet në 5-25% të të rriturve dhe deri në 29% të grave

shtatzëna.34

Parandalimi :Metodat e përdorura për të parandaluar malarinë përfshijnë ilaçe, eliminimin e

mushkonjave dhe parandalimin e kafshimit. Nuk ka vaksinë për malarinë.35

33"Emergency department management of mosquito-borne illness: Malaria, dengue, and west nilevirus". Emergency Medicine Practice. 16 (5). Archived from the original on 2016-08-01.34Taylor WR, Hanson J, Turner GD, White NJ, Dondorp AM (2012). "Respiratory manifestations ofmalaria". Chest. 142 (2): 492–505. doi:10.1378/chest.11-2655. PMID 22871759.35World Health Organization (1958). "Malaria" (PDF). The First Ten Years of the World Health Organization.World Health Organization. pp. 172–87. Archived (PDF) from the original on 2011-07-08.

43

Ajo shkaktohet nga mikroorganizmat njëqelizorë të grupit Plasmodium. Sëmundja përhapet më

shpesh nga një mushkonjë femër e infektuar Anopheles. Kafshimi i mushkonjave fut parazitët

nga pështyma e mushkonjës në gjakun e një personi. Parazitët udhëtojnë në mëlçi ku piqen dhe

riprodhohen. Pesë specie të Plasmodium mund të infektojnë dhe përhapen nga njerëzit. Vdekjet

më të mëdha shkaktohen nga P. falciparum sepse P. vivax, P. ovale dhe P. malaria përgjithësisht

shkaktojnë një formë më të butë të malaries. Speciet P. knowlesi rrallë shkaktojnë sëmundje te

njerëzit. Malarja diagnostikohet në mënyrë tipike nga ekzaminimi mikroskopik i gjakut duke

përdorur filma gjaku, ose me teste të shpejta diagnostikuese të bazuara në antigjen. Metodat që

përdorin reaksionin e zinxhirit polimerazë për të zbuluar ADN-në e parazitit janë zhvilluar, por

nuk përdoren gjerësisht në zona ku malarja është e zakonshme për shkak të kostos dhe

kompleksitetit të tyre. 33

Simptomat kryesore të malaries Shenjat dhe simptomat e malaries zakonisht fillojnë 8-25 ditë

pas infektimit, por mund të ndodhin më vonë tek ata që kanë marrë ilaçe antimalariale si

parandalim. Manifestimet fillestare të sëmundjes - të zakonshme për të gjitha llojet e malaries -

janë të ngjashme me simptomat e ngjashme me gripin, dhe mund të ngjajnë me kushte të tjera të

tilla si sepsë, gastroenterit dhe sëmundje virale. Prezantimi mund të përfshijë dhimbje koke, ethe,

dridhje, dhimbje në nyje, të vjella, anemi hemolitike, verdhëz, hemoglobinë në urinë, dëmtim të

retinës dhe konvulsione.

Komplikimet: Malarja ka disa ndërlikime serioze. Ndër këto është zhvillimi i shqetësimit të

frymëmarrjes, i cili ndodh në deri në 25% të të rriturve dhe 40% të fëmijëve me malaries të rëndë

P. falciparum. Edhe pse është e rrallë në fëmijët e vegjël me malarje të rëndë, sindromi i

shqetësimit të frymëmarrjes akute shfaqet në 5-25% të të rriturve dhe deri në 29% të grave

shtatzëna.34

Parandalimi :Metodat e përdorura për të parandaluar malarinë përfshijnë ilaçe, eliminimin e

mushkonjave dhe parandalimin e kafshimit. Nuk ka vaksinë për malarinë.35

33"Emergency department management of mosquito-borne illness: Malaria, dengue, and west nilevirus". Emergency Medicine Practice. 16 (5). Archived from the original on 2016-08-01.34Taylor WR, Hanson J, Turner GD, White NJ, Dondorp AM (2012). "Respiratory manifestations ofmalaria". Chest. 142 (2): 492–505. doi:10.1378/chest.11-2655. PMID 22871759.35World Health Organization (1958). "Malaria" (PDF). The First Ten Years of the World Health Organization.World Health Organization. pp. 172–87. Archived (PDF) from the original on 2011-07-08.

44

Mjekimi:Malarja trajtohet me ilaçe antimalariale; ato të përdorura varen nga lloji dhe ashpërsia

e sëmundjes. Ndërsa medikamentet kundër etheve përdoren zakonisht, efektet e tyre në rezultate

nuk janë të qarta. 36

1.7.2 Ethet e verdha

Ethet e verdha janë të ashtuquajtura kështu sepse zverdhja nga sëmundja e kthen lëkurën në një

ngjyrë pak në te verdhe.Virusi që shkakton ethe të verdhë përhapet nga mushkonjat dhe i përket

familjes së viruseve Flaviviridae – të njëjtën familje si Virusi i Nilit Perëndimor.

Ethet e verdha janë një sëmundje virale e përhapur nga mushkonjat e infektuara.Rreziku i

infeksionit të etheve të verdha për udhëtarët ndërkombëtarë është e ulët, veçanërisht për ata që

udhëtojnë vetëm në zonat urbane. Megjithëse ka një rrezik të vogël për të marrë ethe të verdha

kur udhëtojnë jashtë vendit.

Simptomat: tre deri në gjashtë ditë pas infeksionit përfshijnë:fillimi i menjëhershëm i etheve;të

dridhura;dhimbje koke;dhimbje shpine;dhimbje të të gjithë muskujve;të përziera;të vjella;37

Shkaqet:Shkaku i etheve të verdha është pickimi nga mishkonjat e viruseve Flaviviridae të

infektuara.Komplikimet: Shkalla e vdekshmërisë së rastit është 20 deri 50 përqind.

Trajtimi dhe ilaçet: Vaksinimi kundër etheve të verdha është në dispozicion për udhëtarët

ndërkombëtarë përmes qendrave të vaksinimit të verdhëzës.

Vaksinimi për ethet e verdha është një kërkesë ligjore për hyrjen në disa vende, qoftë për të

gjithë udhëtarët ose për ata që vijnë nga vendet e tjera ku gjendet virusi. Udhëtarët nëntë muajsh

dhe më të mëdhenj marrin një injeksion të vaksinës në krah. Fëmijët 4 deri në 9 muajsh, gratë

shtatzëna dhe personat me infeksion HIV duhet të merren parasysh vetëm për vaksinim nëse

udhëtojnë në zonat me rrezik të lartë kur udhëtimi nuk mund të shtyhet dhe një nivel i lartë

parandalimi kundër ekspozimit të mushkonjave nuk është i realizueshëm. Për foshnjet nën

36https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/malaria37https://konica.al/2019/06/si-shkaktohet-verdheza/

45

moshën 4 muaj nuk duhet të jepen vaksina.Vaksinimi rekomandohet gjithashtu për personelin e

laboratorit që punon me virusin e etheve të verdhë. Imuniteti zhvillohet 10 ditë pas vaksinimit

dhe zgjat më shumë se 10 vjet. Rivendosja çdo 10 vjet është e nevojshme për udhëtime dhe

rekomandohet për personelin e laboratorit që punon me virusin.37

1.7.3 Filariza

Filariasis është një sëmundje parazitare e shkaktuar nga një infeksion me krimbat e rrumbullakët

të tipit Filarioidea. Këto janë përhapur nga diptera që ushqejnë gjak si mizat e zeza dhe

mushkonjat. Kjo sëmundje i përket grupit të sëmundjeve të quajtur helminthiases.37

Filariasis limfatike ,Filariasis nënlëkurore shkaktohet nga Loa loa (krimbi i syrit),

Mansonella streptocerca dhe Onchocerca volvulus. Filariasis serioze e zgavrës

Shenja dhe simptoma: Simptoma më spektakolare e filariazës limfatike është

elefantiaza - edemë me trashje të lëkurës dhe indeve themelore - e cila ishte sëmundja e

parë e zbuluar që u transmetua nga kafshimet e mushkonjave. Elefantiaza rezulton kur

parazitët depozitojnë në sistemin limfatik.

Trajtimi: Trajtimi i rekomanduar për njerëzit jashtë Shteteve të Bashkuara është albendazole e

kombinuar me ivermectin. Një kombinim i dietilkarbamazinës dhe albendazolit është gjithashtu i

efektshëm. Efektet anësore të ilaçeve përfshijnë nauze, të vjella dhe dhimbje koke. Të gjitha këto

trajtime janë mikrofilaricide; ato nuk kanë asnjë efekt në krimbat e rritur. Ndërsa ilaçet janë

kritike për trajtimin e individit, kërkohet edhe higjiena e duhur. 38,39

1.7.4 Denga

38The Carter Center, Lymphatic Filariasis Elimination Program, retrieved 17 July 200839Bockarie, Moses; Hoerauf, Achim; Taylor, Mark J. (8 October 2010). "Lymphatic filariasis andonchocerciasis". The Lancet. 376 (9747): 1175–85. doi:10.1016/s0140-6736(10)60586-7. PMID 20739055.

46

Denga është një sëmundje tropikale e lindur nga mushkonja, e shkaktuar nga virusi i dengës.

Simptomat zakonisht fillojnë tre deri në katërmbëdhjetë ditë pas infeksionit. Kjo mund të

përfshijë një ethe të lartë, dhimbje koke, të vjella, dhimbje të muskujve dhe nyjeve dhe një

skuqje karakteristike të lëkurës.40

Denga është përhapur nga disa lloje të mushkonjave femra të tipit Aedes, kryesisht A. aegypti.

Virusi ka pesë lloje infeksioni me një lloj zakonisht i jep imunitet të përjetshëm këtij lloji, por

vetëm imunitet afatshkurtër ndaj të tjerëve. Infeksioni pasues me një lloj tjetër rrit rrezikun e

komplikimeve të rënda.Një numër i testeve janë në dispozicion për të konfirmuar diagnozën

përfshirë zbulimin e antitrupave ndaj virusit ose ARN-së së tij.41

Kjo mund të bëhet duke hequr qafe ose duke mbuluar ujë të qëndrueshëm dhe duke veshur rroba

që mbulojnë pjesën më të madhe të trupit. Trajtimi i denges akute është mbështetës dhe përfshin

dhënien e lëngjeve qoftë me gojë ose intravenozisht për sëmundje të butë ose të moderuar. Për

raste më të rënda, transfuzioni i gjakut mund të jetë i nevojshëm. Rreth gjysmë milioni njerëz

kërkojnë pranim në spital çdo vit. Paracetamoli (acetaminofeni) rekomandohet në vend të ilaçeve

anti-inflamatore josteroide (NSAIDs) për uljen e etheve dhe lehtësimin e dhimbjes në deng, për

shkak të një rreziku të shtuar të gjakderdhjes nga përdorimi i NSAID.

Dengue është bërë një problem global që nga Lufta e Dytë Botërore dhe është e zakonshme në

më shumë se 110 vende, kryesisht në Azi dhe Amerikën e Jugut. Çdo vit midis 50 dhe 528

milion njerëz janë të infektuar dhe afërsisht 10,000 deri 20,000 vdesin. Përshkrimet më të

hershme të një shpërthimi datojnë nga 1779. Shkaku dhe përhapja e saj virale u kuptua nga

fillimi i shekullit të 20-të. Përveç eliminimit të mushkonjave, puna po vazhdon për ilaçe që

synohen drejtpërdrejt te virusi. Klasifikohet si një sëmundje tropikale e lënë pas dore. 42

Parandalimi varet nga kontrolli dhe mbrojtja nga kafshimet e mushkonjës që e transmeton atë.

Organizata Botërore e Shëndetit rekomandon një program të Kontrollit të Vektorit të Integruar i

cili përbëhet nga pesë elementë: 43

40"Dengue and severe dengue Fact sheet N°117". WHO. May 2015. Archived from the original on 2 September2016. Retrieved 3 February 2016.41Whitehorn J, Farrar J (2010). "Dengue". British Medical Bulletin. 95: 161–73. doi:10.1093/bmb/ldq019. PMID 20616106.42Henchal EA, Putnak JR (October 1990). "The dengue viruses". Clinical Microbiology Reviews. 3 (4): 376–96. doi:10.1128/CMR.3.4.376. PMC 358169. PMID 2224837. Archived from the original on 25 July 2011.43WHO (2009), pp. 59–64.

47

Metoda kryesore e kontrollit të A. aegypti është duke eleminuar habitatet e saj. Kjo bëhet duke

hequr burimet e hapura të ujit, ose nëse kjo nuk është e mundur, duke shtuar insekticide ose

agjentë të kontrollit biologjik në këto zona. Spërkatja e përgjithësuar me insekticide të

organofosfatit ose pirethroid, ndonëse ndonjëherë bëhet, nuk mendohet të jetë e efektshme.

Vaksina - Në vitin 2016 një vaksinë pjesërisht e efektshme për ethet e dengove u bë e

disponueshme komerciale në Filipine dhe Indonezi. 44

44"Dengue Fever Vaccine Available in Indonesia". 17 October 2016. Archived from the original on 18 October2016.

48

2. Qëllimi i punimit

Qëllimi kryesor i këtij punimi është të përshkruhen sëmundjet më të shpeshta të cilat

përhapen përmes ujit të pijes.

3. Metodologjia e punimit

Punimi është bërë duke shqyrtuar literatura të huaja dhe vendore, libra universitar, publikime .

Hulumtimi është i tipit deskriptiv, pra janë përshkruar sëmundjet më të shpeshta të cilat përhapen

me uje, simptomat, etiologjia, profilaksa dhe mjekimi. Punimi po ashtu përmbanë edhe të dhëna

nga raporti vjetor i cilësisë së ujit të pijshëm nga Instituti Kombëtar i Shëndetesisë Publike.

49

4. Rezultatet

Ky raport jep një pasqyrë të përmbledhur të cilësisë së ujit të pijshëm të furnizuar përmes

sistemeve publike të furnizimit me ujë. Popullsia e furnizuar përmes këtyre sistemeve është

1,533,000 banorë . Vlerësimi i cilësisë së ujit të pijshëm në raport është bërë bazuar në vlerat

parametrike të cilësisë të përcaktuara me UA Nr. 16/2012 për secilën prej shtatë Kompanive

Rajonale të Ujësjellësit (KRU) dhe për sektorin në përgjithësi. Bazuar në rezultatet e monitorimit

të kryer nga Qendra e Ujit e Instituti Kombëtar të Shëndetësisë Publike (IKSHPK) konform

përgjegjësive që ka kjo Qendër për monitorim të jashtëm sipas UA Nr. 16/2012, cilësia e

përgjithshme e ujit të pijshëm në Kosovë që u ofrohet konsumatorëve ne 44 zona te furnizimit

(ZFU) të shtrira në zonat e shërbimit të shtatë KRU-ve, është 99.2% në përputhshmëri me vlerat

parametrike mikrobiologjike, ndërkaq 98.0% në përputhshmëri me vlerat parametrike kimike,

duke rezultuar në një nivel të përgjithshëm të përputhshmërisë prej 98.3%. Kjo shkallë e

përputhshmërisë është rezultat i 50,289 testeve të kryera gjatë vitit 2016 nga gjashtë laboratorët

rajonalë të Qendrave Rajonale të Shëndetësisë Publike (QRSHP) dhe Qendra e Laboratorëve

Testues në IKSHPK45.

45 “Raporti vjetor për cilësin e ujit të pijshëm në Kosovë 2016”, I hartuar nga Qendra e Ujit e Institutit Kombëtar tëShëndetësisë Publike me mbështetjen e Këshillit Ndërministror për Ujëra, Prishtinë, qershor 2016

50

Krahasuar me vitin 2015, cilësia e ujit të pijshëm në vitin 2016 ka shënuar një përmirësim të

theksuar. Kjo para së gjithash, e që është esencialisht e rëndësishme, vlen për cilësinë

mikrobiologjike me përmirësim prej rreth 3% – nga 96.3 % në 99.2%. Në përgjithësi, shkalla e

përputhmërisë sa i përket parametrave mikrobiologjikë dhe atyre kimik është përmirësuar nga

97.6% në 98.3% (shih tabelën 2 më poshtë)45.

51

4.1Cilësia e përgjithshme e ujit të pijshëm

Cilësia e përgjithshme e ujit të pijshëm në Kosovë që u ofrohet konsumatorëve nga shtatë KRU-

të (Kompanitë Rajonale të Ujësjellësit), dhe që monitorohet nga Qendra e Ujit e IKSHPK-së në

kuadër të përgjegjësive të saj për monitorim të jashtëm të përcaktuara në UA 16/2012, ka arritur

një përputhshmëri me 99.2 % sa i takon standardeve mikrobiologjike të cilësisë së ujit, ndërkaq

98.0% sa i takon standardeve kimike, duke rezultuar në një nivel të përgjithshëm të

përputhshmërisë prej 98.3%. Kjo shkallë e përputhshmërisë është e bazuar në rezultatet e mbi

50,289 testeve të bëra nga gjashtë laboratorët rajonal të Qendrave Rajonale të Shëndetësisë

Publike (QRSHP) dhe nga laboratori qendror i IKSHPK-së në Prishtinë gjatë 12 muajve të vitit

2016 në pajtim me programin e monitorimit të Qendrës së Ujit të IKSHPK. Niveli i

përputhshmërisë së përgjithshme në vitin 2016 është përmirësuar në krahasim me vitin 2015 (nga

97.6% në 98.3%).45

4.2 Sfidat e ardhshme

Cilësia e ujit të pijshëm që është furnizuar nga shtatë Kompanitë Rajonale të Ujësjellësit në vitin

2016 ka shënuar përmirësim të dukshëm krahasuar me vititn 2015. Ky përmirësim, që është

esencialisht e rëndësishme, është i konsiderueshëm sidomos sa i takon cilësisë mikrobiologjike të

ujit që në vitin 2016 ka qenë në shkallën 99.2% (nga 96.3% sa ishte në vitin 2015) nivel ky që

edhe sipas standardeve të BE-së konsiderohet si përputhsmëri e plotë. Përkundër këtij

përmirësimi, me qëllim të krijimit të një sistemi më efikas të procesit të monitorimit dhe të

menaxhimit të cilësisë së ujit të pijshëm, fokusi i angazhimeve të Qendrës së Ujit në

bashkëpunim dhe me mbështetjen e institucioneve relevante në periudhën e ardhshme duhet të

përqëndrohet në adresimin e sfidave si vijon:

1. Konsolidimi i mëtutjeshëm institucional i Qendrës së Ujit me personelin e nevojshëm

në pajtim me strukturën e paraparë organizative. Viteve të fundit ka pasur zhvillime

jashtëzakonisht pozitive sa i takon kontrollimit të cilësisë së ujit përfshirë edhe ngritjen e

kapaciteteve të Qendrës së Ujit. Këto zhvillime pozitive janë arritur me mbështetjen e donatorëve

dhe organeve përgjegjëse të Ministrisë dhe Qeverisë. Megjithatë, për ekzekutimin efektiv të

52

përgjegjësive ligjore që ka Qendra e Ujit për monitorimin dhe sigurimin e cilësisë së ujit të

pijshëm duhet që të investohet edhe më tutje në ngritjen e kapaciteteve të saj, para së gjithash në

rritjen dhe aftësimin e mëtutjeshëm të personelit përmes trajnimeve të ndryshme.

2. Ngritja e kapaciteteve të KRU-ve për monitorimin e cilësisë së ujit që e furnizojnë.

Përmbushja e obligimeve që kanë KRU-të sipas UA Nr. 16/2012 sa i përket cilësisë së ujit të

pijshëm imponon nevojën për ndërmarrjen dhe kompletimin e disa procesve të cilat tashmë kanë

filluar, siç janë:

(i) akreditimi i laboratorëve (KRU Prishtina dhe KRU Radoniqi tashmë i kanë akredituar

laboratorët e tyre),

(ii) zhvillimi dhe mirëmbajtja e një databaze për përpunimin e rezultateve të monitorimit

të brendshëm,

(iii) kompletimi i personelit të departamenteve të cilësisë së ujit,

(iv) krijimi dhe zbatimi i procedurave operative standarde për menaxhimin e cilësisë së

ujit të pijshëm, etj.

3. Zbatimi efektiv nga institucionet përgjegjëse (IKSHPK, KRU-të, komunat, ARRU) i

procedurave për menaxhimin e rasteve të mospërputhjes me vlerat parametrike të cilësisë së ujit

të pijshëm dhe rregulloreve tjera të miratuara bazuar në UA nr. 16/2012. Për qëllime të zbatimit

të këtyre procedurave rregulloreve, konsiderohet që do të duhej që të përpilohen një numër

udhëzimesh teknike për të ndihmuar të Qendrën e Ujit/ IKSHPK-në dhe KRU-të në interpretimin

dhe zbatimin e dispozitave kryesore të UA 16/2012. Në mënyrë specifike, hartimi i disa

udhëzimeve të detajuara që do të ndihmonin KRU-të në zbatimin e përgjegjësive të tyre për

“monitorim të brendshëm” në pajtim me praktikat e mira ndërkombëtare është me interes të

veçantë.

4. Krijimi dhe zbatimi i një sistemi të aprovimit të produkteve dhe materialeve në kontakt

me ujin e pijshëm. Për materialet dhe produktet që vijnë në kontakt me ujin përfshirë edhe

substancat dhe pajisjet që shfrytëzohen për përmirësimin e cilësisë së ujit, duhet të hartohet një

skemë sipas të cilës këto materiale dhe produkte i nënshtrohen kontrollimit dhe aprovimit nga një

institucion përgjegjës vendor (p.sh. IKSHPK) para se të përdoren. Ky kontroll dhe aprovim është

i domosdoshëm për të siguruar që të njëjtat materiale dhe produkte nuk do të kenë ndikim

negativ në cilësinë e ujit me të cilin do të jenë në kontakt.

53

5. Zgjidhja e qëndrueshme afatgjate e monitorimit të parametrave radioaktiv të cilësisë së

ujit të pijshëm. Parametrat radioaktiv (tritiumi dhe ID-doza indikative) aktualisht janë duke u

monitoruar nga AKMRrSB e cila në mungesë të kapaciteteve, si solucion afatshkurtër po

ndihmohet për këtë qëllim nga laboratori IRE ELIT-Begjikë. Megjithatë, për zgjidhjen afatgjate

dhe të qëndrueshme të monitorimit të këtyre parametrave në pajtim me UA nr. 16/2012 si dhe

Direktivën 2013/51/Euratom është e domosdoshme që të krijohen kapacitete profesionale dhe

pajisje adekuate për këtë qëllim qoftë (a) në kuadër të IKSHPK , apo (b) në kuadër të një instituti

brenda Universitetit të Prishtines.

6. Kontrollimi i cilësisë së ujit për sistemet e vogla të ujësjellësit të cilat aktualisht nuk

menaxhohen nga KRU-të. Procesi i integrimit të të gjitha sistemeve komunale dhe rurale të

ujësjellësit në KRU, që është politikë e Qeverisë së Kosovës, ende nuk është kompletuar

plotësisht. Kështu, në rajonin e Gjilanit (zona e shërbimit të KRU Hidromorava) janë nënshkruar

marrëveshjet për shërbim (në vitin 2015) ndërmjet KRU Hidromorava dhe të gjitha (katër)

komunave të tjera d.m.th., i Ranillugut, Kllokotit, Parteshit dhe Novobërdës, megjithatë integrimi

faktik i këtyre komunave është duke vazhduar dhe planifikohet të përfundojë plotësisht në vitin

2017 pas rehabilitimit të sistemeve të ujësjellësve përmes projektit që është duke u realizuar e që

financohet nga Qeveria e Kosovës dhe Qeveria Zvicerane. Edhe në rajonin e Ferizajt (zona e

shërbimit të KRU Bifurkacioni) janë nënshkruar marrëveshjet e shërbimit në mes të KRU

Bifurkacioni me dy komunat e këtij rajoni që ende nuk janë integruar d.m.th me 44 komunën

Hani i Elezit dhe komunën Shtërpcë, ndërkaq integrimi faktik pritet të ndodh gjatë vitit 2017 (i

njëjti plan sikur me komunat në rajonin e Gjilanit). Në këtë mënyrë, procesi i konsolidimit në

Kosovën jug-lindore pritet të përfundojë dhe të bëhet plotësisht funksional në fund të 2017. Në

komunat e Kosovës Veriore (Zveçan, Mitrovicë Veriore, Zubin Potok dhe Leposaviq)

fatkeqësisht nuk ka pasur zhvillime/progres të dukshëm në integrim. Monitorimi dhe menaxhimi

i cilësisë së ujit në këto komuna si dhe në sistemet e vogla rurale të ujësjellësit të cilat gjithashtu

pritet të integrohen brenda KRU-ve me sistemin dhe dinamikën e njëjtë sikurse komunat e

përmendura më sipër, është një sfidë për KRU-të dhe IKSHPK e cila kërkon mobilizim shtesë

dhe kapacitete adekuate të tyre për adresimin me sukses të kësaj sfide.52

54

4.3 Përmbledhje e cilësisë së ujit në zonat e furnizimit të ujit

Në tabelën e mëposhtme është paraqitur në formë të përmbledhur një pasqyrë e cilësisë së ujit të

pijshëm në Kosovë sipas parametrave për zonat e furnizimit të 7 KRU-ve. Në këtë tabelë, për

qëllime të krahasimit janë paraqitur edhe të dhënat e cilësisë së ujit për vitin 2015, dhe

rrjedhimisht mund të konfirmohet një tendencë e përmirësimit të cilësisë së ujit të furnizuar

përmes sistemve publike të ujësjellësit gjatë periudhës 2015-2016.

Tabela 2. Përmbledhja e cilësisë së ujit gjatë vitit 2015/2016

55

5. Përfundimi

Infeksionet fekalo orale zakonisht janë më të shpeshta në vendet e pazhvilluara dhe ato në

zhvillim e sipër se sa në vendet e zhvilluara. Kushtet socio ekonomike ndikojn mjaftë përhapjen

e këtyre sëmundjeve sepse infrastruktura e mirë e kanalizmeve dhe ujësjellësve bëjnë që këto

sëmundje të jenë më të vogla në numër. Higjiena e mirë e duarve, kujdesi i ruajtjes dhe

transportit të ujit deri në shtëpi përmes puseve (bunareve) apo ujësjellësit ndikojnë mjaftë në

parandalimin e këtyre sëmundjeve.

Uji është mjedis shumë i mirë për rritjen dhe shumimin e mikroorganizmave, andaj shërben edhe

si vektor përmes të cilit përhapen këto sëmundje. Është e rëndësishme kontrollat sistemike të ujit

të pijës të cilët popullata e konsumon, sepse vetëm një gabim eventual në mos kontrollin e ujit të

ujësjellësit mund të shkaktoj avari e cila mund të rezultoj me përhapjen e infeksioneve fekalo

orale në popullatën e një fshati, komune apo regjioni.

Kriteret e Organizatës Botërore të Shëndetësisë (OBSH) për furnizimin me ujë higjienik

janës:

5. Sigurimin shëndetësore e ujit të pijshëm (Safety);

6. furnizimi me sasi të mjaftueshme uji të rregullt (Adequacy); .

7. komoditeti në shfrytëzim (Convenience);

8. furnizimi i pandërprerë me ujë (Continuity)1.

Zonat mbrojtëse sanitare formohen rreth burimeve për furnizim me ujë, me qëllim që të pengojnë

ndotjen e ujit. Madhësia dhe forma e këtyre zonave varet nga shumë faktorë, prej te cilëve me

rëndësi të posaçme janë karakteristikat hidrogjeologjike të terenit dhe sjellja e agjensëve

biologjik dhe kimik në ujë. varet nga kushtet natyrale të burimit dhe mënyrës së grumbullimit

dhe trajtimit të ujit.

Uji i pijshëm nga aspekti ligjor dhe ai i marrjes së mostrave të ujit për hulumtime laboratorike

konsiderohet si ushqim.

Kualiteti i ujit vlerësohet sipas 3 grupeve të vetive (parametrave):

56

d) vetitë gjegjësisht parametrat organoshqisorë (vetitë që përcaktohen me shqisat - ngjyra,

turbullira, aroma, shija, aciditeti etj.);

e) vetitë gjegjësisht parametrat mikrobiologjikë;

f) vetitë gjegjësisht parametrat fiziko-kimike.1

Sindroma gastroenterike - Kjo sindromë karakterizohet me paraqitje të simptomave në lukth,

zorrën e hollë dhe të trashë.

– sindroma gastrike karakterizohet me paraqitjen e ndjenjës së rëndë në epigastrium, ngërçe,

përzierje dhe vjellje. Simptomat paraqiten menjëherë pas konsumimit të ushqimit të kontaminuar,

e më së voni tre orë pas konsumimit.

– sindroma e enteritit karakterizohet me numër të madh të jashtëqitjeve të lëngshme që qelben,

që përcillen me dhembje, ngërçe dhe meteorizëm.

– sindroma e kolitit në këtë sindromë dominojnë edhe jashtëqitjet jargëzore me gjak dhe

jashtëqitje me gjak të përcjella me tenezma (shtytje të rrejshme për defekacion). Në aspektin

etiologjik këto sindroma shkaktohen prej shkaktarëve infektiv dhe jo infektiv: baktere, viruse,

parazite, helminte, ndërsa prej natyrës jo infektive mund të paraqiten edhe te sëmundjet

kirurgjikale, internistike, endokrinologjike dhe të tjera. Këto sëmundje sjellin deri te dehidratimi,

kolapsi kardiovaskular, për shkak të humbjes së lëngjeve, bikarbonateve, natriumit, kaliumit. Në

fillim të sëmundjes përcillen me paraqitjen e sindromës së përgjithshme infektive, e cila është

lehtë e shprehur, përveç se te toksiinfeksionet me prejardhje alimentare, gjatë të cilave vjen deri

te bakteremia dhe paraqitja e temperaturës.

57

6. Rekomandimet

Kontrolli i vazhdueshëm i ujit të pijës i cili vie nga ujësjellësi.

Matja e parametrave të lejueshëm të ujit të pijës i cili përdoret nga puset (bunarët).

Rregullimi i kanalizimeve në tërë vendin, fshatra dhe qytete në mënyrë të pa mundësisë

së kontaminimit të ujit të pijës nga uji i kanalizimeve.

Vetëdijësimin e popullatës për sëmundjet hidrike.

Dezinfektimi i rregullt me preparate te klorit.

Ruajtja e burimeve te ujit nga kontaminimet njerzore dhe shtazore.

58

Rezyme

Punimi i diplomës me temë “Sëmundjet që përhapen përmes ujit të pijës”, i realizuar në

Universitetin Publik të Gjakovës, Fakulteti i Mjekësisë, dega Infermieri është i përmbledhur në

kapituj, 65 faqe si dhe e ilustruar me tabela në lidhje me kontrollen e ujit të pijës nga Instituti

Kombëtar i Shëndetësisë Publike në Kosovë.

Në këtë temë diplome sqarojmë për Higjienen e ujit dhe aspektin shëndetësor, llojet e ujit,

kriteret për vlerësimin e ujit të pijes etj. Në këtë temë diskutohet për përhapjen e sëmundjeve të

cilat shaktohen nga pirja e ujit të ndotur me mikroorganizma, siç janë: tifoja e zorrëve, kolera,

shigellosa-dizenteria bacilare, sindorma e gastroenterokolitit, poliomieliti, hepatiti A viral.

Përshkruajm sëmundjet të cilat përhapen si pasojë e higjienës së ulët, qasjes ose sasisë së

ulët në ujë, si: zgjeba, trahoma, pedikulozat, piodermitë, parazitozat.

Gjithashtu përshkruajm sëmundjet që futen në organizëm përmes lezioneve nga kontakti

me ujë të ndotur, si: shistosomiaza, leptospiroza, helmintet.

Tek sëmundjet vektoriale të shkaktuar nga bartësit-insektet tëlidhura me ujë përshkruajm:

malarien, ethet e verdha, filariza, dënga.

Kapitujt tjerë përmbajnë: Qëllimin e punimit, Metodologjinë e punimit, Rezultatet,

Përfundimin,Rekomandimet, Rezymen, Literaturën dhe biografinë e kandidateve.

59

Summary

The thesis on "Diseases Spreading Through Drinking Water", conducted at the Gjakova Public

University, Faculty of Medicine, Nursing is summarized in chapters, 65 pages and illustrated

with charts related to water control. drink from the National Institute of Public Health in Kosovo.

In this diploma topic we explain about water hygiene and health aspect, types of water, criteria

for assessment of drinking water etc. This topic discusses the spread of diseases caused by

drinking water contaminated with microorganisms, such as intestinal typhus, cholera, bacillary

shigellosa, gastroenterocolitis syndrome, polio, hepatitis A viral.

We describe diseases that are spread as a result of poor hygiene, access or low water availability,

such as scabies, tramways, pediculoses, pyodermis, parasitosis.

We also describe diseases that enter the body through lesions from contact with contaminated

water, such as: schistosomiasis, leptospirosis, helminths.

In vector diseases caused by water-borne insect-borne carriers we describe: malaria, yellow fever,

filaris, rickets.

Other chapters contain: Purpose of the paper, Methodology of the paper, Results, Conclusion,

Recommendations, Resume, Literature and biography of the candidates.

60

7. Literatura

1. “Ekologjia humane dhe shëndeti publik”, Aziz Pollozhani, Vllaimir Kendrovski, SelveteHoxha-Krasniqi, Shkup 2009,

2. “Mikrobiologjia dhe infektologjia me përkujdesje” Mehmedi Ilmi, Isjanovska Rozalinda,Shkup 2011,

3. WHO Statistical Information System (WHOSIS) Archived 2010-02-21 at the WaybackMachine

4. MATOSSIAN RM, THADDEUS J, GARABEDIAN GA (1963). "Outbreak of epidemictyphus in the northern region of Saudi Arabia". Am J Trop Med Hyg. 12: 82–90. doi:10.4269/ajtmh.1963.12.82. PMID 13933690.

5. "Cholera vaccines: WHO position paper" (PDF). Wkly. Epidemiol. Rec. 85 (13): 117–128.March 26, 2010. PMID 20349546. Archived (PDF) from the original on April 13, 2015.

6. Sack DA, Sack RB, Nair GB, Siddique AK (January 2004)."Cholera". Lancet. 363 (9404):223–33. doi:10.1016/S0140-6736(03)15328-7. PMID 14738797.

7. THE TREATMENT OF DIARRHOEA, A manual for physicians and other senior healthworkers Archived 2011-10-19 at the Wayback Machine, World Health Organization, 2005.See page 10 (14 in PDF) and esp chapter 5; "MANAGEMENT OF SUSPECTEDCHOLERA", pages 16–17 (20–21 in PDF).

8. "Community Health Worker Training Materials for Cholera Prevention andControl"(PDF). Centers for Disease Control and Prevention. Archived (PDF) from the originalon 2017-07-02.

9. Bowen A (2016). "Chapter 3: Infectious Diseases Related to Travel". The Yellow Book:Health Information for International Travel. CDC. ISBN 978-0-19-937915-6. Retrieved 22June 2016.

10. Kotloff, Karen L; Nataro, James P; Blackwelder, William C; et al. (2013). "Burden andaetiology of diarrhoeal disease in infants and young children in developing countries (theGlobal Enteric Multicenter Study, GEMS): a prospective, case-control study". TheLancet. 382 (9888): 209–222. doi:10.1016/S0140-6736(13)60844-2. PMID 23680352.

11. "Gastroenteritis: First aid - Mayo Clinic".12. "Gastroenteritis in Adults and Older Children: Healthwise Medical Information on

eMedicineHealth".

13. Hamborsky J, Kroger A, Wolfe C, eds. (2015), "Poliomyelitis", Epidemiology and Preventionof Vaccine-Preventable Diseases (The Pink Book) (13th ed.), Washington DC: Public HealthFoundation, (chap. 18), archived from the original on 30 December 2016.

14. "Poliomyelitis Fact sheet N°114". who.int. October 2014. Archived from the original on 18April 2017. Retrieved 3 November 2014.

61

15. "Guidance to US Clinicians Regarding New WHO Polio Vaccination Requirements for Travelby Residents of and Long-term Visitors to Countries with Active Polio Transmission". CDC.2 June 2014. Archived from the original on 4 June 2014. Retrieved 4 June 2014.

16. "Global leaders support new six-year plan to deliver a polio-free world by 2018". who.int. 25April 2013. Archived from the original on 18 October 2014. Retrieved 4 November2014.

17. http://www.iph.mk/sq/hepatiti-a-viral-semundja-e-duarve-te-pista/18 https://sq.wikipedia.org/wiki/Zgjebja

19."Blinding Trachoma Fact sheet N°382". World Health Organization.November2013. Archived from the original on 14 March 2014. Retrieved 14 March 2014.

20.Fenwick, A (March 2012). "The global burden of neglected tropical diseases". PublicHealth. 126 (3): 233–6. doi:10.1016/j.puhe.2011.11.015. PMID 22325616.21."The appreciation of lice". Proceedings of the Royal Institution of Great Britain. London:Royal Institution of Great Britain. 55: 1–31.

22.Ran Yuping (2016). "Observation of Fungi, Bacteria, and Parasites in Clinical Skin SamplesUsing Scanning Electron Microscopy". In Janecek, Milos; Kral, Robert (eds.). Modern ElectronMicroscopy in Physical and Life Sciences. InTech. doi:10.5772/61850. ISBN 978-953-51-2252-4.

23 Andrews RM, McCarthy J, Carapetis JR, Currie BJ (December 2009). "Skin disorders,including pyoderma, scabies, and tinea infections". Pediatr. Clin. North Am. 56 (6): 1421–40. doi:1 0. 1016/ j.pcl. 2009. 09 002. PMID 19962029.

24.https://www.mayoclinic.org/diseases-conditions/pyoderma-gangrenosum/symptoms-causes/syc-20350386

25https://www.keshilla.net/parazitozat-shkaktaret-e-semundjes-se-perhapur/

26 http://shekulli.com.al/shqetesimet-nga-infeksionet-parazitare/

27Global Health Estimates 2016: Deaths by Cause, Age, Sex, by Country and by Region, 2000-2016. Geneva, World Health Organization; 2018.

28. https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/schistosomiasis

29https://www.medicalnewstoday.com/articles/246829.php#treatment30Alison, B Lane; Michael, M Dore (25 November 2016). "Leptospirosis: A clinical review ofevidence based diagnosis, treatment and prevention". World Journal of Clinical InfectiousDiseases. 6 (4): 61–66. doi:10.5495/wjcid.v6.i4.61.

62

31"CDC - Parasites - About Parasites". www.cdc.gov. 20 April 2018.

32https://parasite.org.au/para-site/contents/helminth-intoduction.html

33."Emergency department management of mosquito-borne illness: Malaria, dengue, and westnile virus". Emergency Medicine Practice. 16 (5). Archived from the original on 2016-08-01.

34.Taylor WR, Hanson J, Turner GD, White NJ, Dondorp AM (2012). "Respiratorymanifestations of malaria". Chest. 142 (2): 492–505. doi:10.1378/chest.11-2655. PMID 22871759.

35.World Health Organization (1958). "Malaria" (PDF). The First Ten Years of the World HealthOrganization. World Health Organization. pp. 172–87. Archived (PDF) from the original on2011-07-08.

36https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/malaria

37https://konica.al/2019/06/si-shkaktohet-verdheza/

38The Carter Center, Lymphatic Filariasis Elimination Program, retrieved 17 July 2008

39. Bockarie, Moses; Hoerauf, Achim; Taylor, Mark J. (8 October 2010). "Lymphatic filariasisand onchocerciasis". The Lancet. 376 (9747): 1175–85. doi:10.1016/s0140-6736(10)60586-7. PMID 20739055.

40 "Dengue and severe dengue Fact sheet N°117". WHO. May 2015. Archived from the originalon 2 September 2016. Retrieved 3 February 2016.

41.Whitehorn J, Farrar J (2010). "Dengue". British Medical Bulletin. 95: 161–73. doi:10.1093/bmb/ldq019. PMID 20616106.

42Henchal EA, Putnak JR (October 1990). "The dengue viruses". Clinical MicrobiologyReviews. 3 (4): 376–6. doi:10.1128/CMR.3.4.376. PMC 358169. PMID 2224837. Archived fromthe original on 25 July 2011.

43WHO (2009), pp. 59–64.44"Dengue Fever Vaccine Available in Indonesia". 17 October 2016. Archived from the originalon 18 October 2016.

63

45. “Raporti vjetor për cilësin e ujit të pijshëm në Kosovë 2016”, I hartuar nga Qendra e Ujit eInstitutit Kombëtar të Shëndetësisë Publike me mbështetjen e Këshillit Ndërministror për Ujëra,Prishtinë, qershor 2016.

64

Biografitë e shkurtëra të kandidateve – cv (curriculum vitae)

Të dhënat personale

Emri dhe mbiemri Elona Hoxha

Ditëlindja 12.03.1998

Gjinia F

Nr Personal 1241374374

Të dhënat kontaktuese

Telefoni 049251849

Adresa Fsh.Graboc - Pejë

Emaili elona_aa@hotmail.com

Të dhënat kualifikuese

Shkolla e mesme e lartë “Shkolla e Mesme e Mjekësisë “ - Pejë

Universiteti “Fehmi Agani “ Gjakovë

Fakulteti Fakulteti i Mjekësisë

Drejtimi Infermieri

Statusi I/e Rregullt

Nr ID 160306040

65

Të dhënat personale

Emri dhe Mbiemri Tringa Hoxha

Ditëlindja 19.12.1997

Gjinia F

Nr Personal 1241496089

Të dhënat Kontaktuese

Telefoni

Adresa Fsh.Llozhan - Pejë

Emaili tringa_19@live.com

Të dhënat kualifikuese

Shkolla e mesme e lartë “Shkolla e Mesme e Mjekësis “ - Pejë

Universiteti “Fehmi Agani “ Gjakovë

Fakulteti Fakulteti i Mjekësisë

Drejtimi Infermieri

Statusi I/e Rregullt

Nr ID 160306068