i

ULUSLARARASI HACI BAYRAM-I VEL

SEMPOZYUMU

(25-26 MAYIS 2016)

BLDRLER KTABI

EDTR

PROF. DR. AHMET CAHD HAKSEVER

EDTR YARDIMCILARI

DR. MEHMET YILDIZ

HARUN ALKAN

ii

SEMPOZYUM DZENLEME KURULU

PROF. DR. AHMET CAHD HAKSEVER

ANKARA NVERSTES LAHYAT FAKLTES

DR. MEHMET YILDIZ

ANKARA NVERSTES LAHYAT FAKLTES

AV. MURAT TRKMEN

KALEM ETM KLTR AKADEM DERNE BAKANI

GAZAL EK

TEK YREK YARDIM DERNE BAKANI

NECP KARAKAYA

YAPIMCI-TV PROGRAMCISI

MURAT YILMAZ

KALEM ETM KLTR AKADEM DERNE BAKANI

SEMPOZYUM YRTME KURULU

PROF. DR. REFK TURAN

TRK TARH KURUMU BAKANI

PROF. DR. MEFAL HIZLI

ANKARA L MFTS

PROF. DR. SEVG KURTULMU

SOSYAL BLMLER NVERSTES REKTR YARDIMCISI

ABDLKERM ERDOAN

ARATIRMACI-YAZAR

DO. DR. BLENT AKOT

YILDIRIM BEYAZIT NVERSTES

DO. DR. VAHD GKTA

ANKARA NVERSTES LAHYAT FAKLTES

GKHAN GKEK

GAZ NVERSTES

iii

BLM KURULU

PROF. DR. AMNA SLJAK JESENKOVC

INSTITE FOR ORIENTAL STUDIES/SARAJEVO

PROF. ARTHUR BUEHLER

VICTORIA UNIVERSITY OF WELLINGTON/NEW ZELLAND

PROF. DR. BATTAL DOGAN

ISLAMITISCHE UNIVERSITEIT/ROTTERDAM/NETHERLANDS

PROF. DR. BLAL KEMKL

ULUDA NVERSTES

PROF. BRUCE B LAWRENCE

DUKE UNIVERSITY/USA

PROF. CARL W. ERNST

THE UNIVERSITY OF NORTH CAROLINE AT CHAPEL HILL/USA

PROF. CEML AYDIN

THE UNIVERSITY OF NORTH CAROLINE AT CHAPEL HILL/USA

PROF. DR. CENGZ GNDODU

ATATRK NVERSTES

PROF. DR. DOSAY KENJETAY

AHMET YESEV NVERSTES/KAZAKSTAN

PROF. DR. ETHEM CEBECOLU

ANKARA NVERSTES

PROF. DR. H. BRAHM MEK

HTT NVERSTES

PROF. DR. H. KAML YILMAZ

DYANET LER BAKANLII

PROF. DR. ISHAK RAZZAKOV

KIRGIZ TEKNK NVERSTES/BKEK/KIRGIZSTAN

PROF. DR. . HAKKI NAL

ANKARA NVERSTES

iv

PROF. DR. AHMET CAHD HAKSEVER

ANKARA NVERSTES

PROF. DR. DRS ENGL

AHMET YESEV NVERSTES/KAZAKSTAN

PROF. JAMES W. MORRS

BOSTON COLLEGE/USA

PROF. DR. KADR ZKSE

BOZOK NVERSTES

PROF. DR. MEHMET AKKU

ANKARA NVERSTES

PROF. DR. MEHMET NAL

YILDIRIM BEYAZIT NVERSTES

PROF. DR. MESUT OKUMU

ANKARA NVERSTES

PROF. MOHAMMED RUSTOM

CARLETON UNIVERSITY/CANADA

PROF. DR. MUSTAFA AKAR

BATMAN NVERSTES

PROF. DR. MFT SELM SARUHAN

ANKARA NVERSTES

PROF. DR. NECDET TOSUN

MARMARA NVERSTES

PROF. DR. NEDM BAHEKAPILI

ISLAMITISCHE UNIVERSITEIT/ROTTERDAM/NETHERLANDS

PROF. DR. NUR SARALAYEV

KIRGIZ TEKNK NVERSTES/BKEK/KIRGIZSTAN

PROF. DR. RFAT OKUDAN

SLEYMAN DEMREL NVERSTES

v

PROF. DR. AML DACI

ANKARA NVERSTES

PROF. DR. ZEKRJA SEJDN

UNIVERSITAT INNSBRUCK/AVUSTURYA

PROF. DR. ZLFKAR GNGR

ANKARA NVERSTES

DO. DR. HKMET YAMAN

MARMARA NVERSTES

DO. DR. HSAN APIOLU

ANKARA NVERSTES

DO. DR. M. MAHMOUD KHARMA

THE UNIVERSITY OF JORDAN/JORDAN

DO. DR. M. MUSTAFA AKMAKLIOLU

MANAS NVERSTES/BKEK/KIRGIZSTAN

DO. DR. ZEKERYA IIK

HTT NVERSTES

DR. ABDRAT BABATAEV

MANAS NVERSTES/BKEK/KIRGIZSTAN

DR. BAKIT MURZARAMOV

MANAS NVERSTES/BKEK/KIRGIZSTAN

DR. HMMET TAKMR

HARVARD UNIVERSITY/USA

SEKRETERYA

AR.GR.DR. MEHMET YILDIZ mehmetyldz04@gmail.com

AR. GR. HARUN ALKAN alkan.harun@hotmail.com

Uzm. MUSTAFA UYSAL

vi

NDEKLER

Ankara: Hac Bayram Veliyi Yetitiren ehir..1 Prof. Dr. Seyfettin Erahin, Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi

Hac Bayram- Velinin Yaad Dnemde Tasavvufi Hayata Genel Bir

Bak.....39

Prof. Dr. sa ELK, Atatrk niversitesi lahiyat Fakltesi

Hac Bayram- Velnin (ks) lm Birikimi....90

Prof. Dr. Ethem CEBECOLU, Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi

Baka Kaynaklarda Rastlanmayan Bir Rivayetin Deerlendirilmesi

Balamnda: Hac Bayramn Tasavvufa ntisab ve Tarihsel Hayatna Dair

Farkl Bilgiler.....110

Do. Dr. Hayri KAPLAN, ukurova niversitesi lahiyat Fakltesi

Hac Bayram-I Vel Dneminden Ankarada Ak Medrese Ve Kara

Medrese..129

Ali Klc, Uzm. Vakflar Genel Mdrl

Knhl-Ahbardan Hareketle Hac Bayramn Kltr evresine likin Bir

Deerlendirme...168

Prof. Dr. Ali avuolu, Erciyes niversitesi, lahiyat Fakltesi

Ankaral Rz Ve Hac Bayram- Vel Hilyesi200

Do. Dr. Mustafa ERDOAN, Yldrm Beyazt niversitesi, nsan ve Toplum

Bilimleri Fakltesi, Trk Dili ve Edebiyat Blm

Tibynu Vesill-Hakk fi Beyn-i Selsilit-Tarka Gre Hac Bayram-i

Veli ve Bayramiyye...231

Prof. Dr. Yakup iek, Marmara niversitesi lahiyat Fakltesi

Hac Bayram Velinin Tesir Halkas..339

Prof. Dr. Kadir zkse, Bozok niversitesi Rektr Yardmcs

Ziyaret Fenomeni Balamnda Hac Bayram-I Veli Trbesi Ve

Tesirleri353

Do. Dr. hsan APCIOLU, Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi

vii

smail Hakk Bursevi Tefsirinde Hac Bayram Veliye Gnderilen

Referanslar ve Analizleri..377

Do. Dr. Osman Kabakl, Blent Ecevit niversitesi / lahiyat Fakltesi

Evliya elebinin Seyahatnamesinde Hac Bayram-I Veli Ve Tarikat...390

Yrd. Do. Dr. M. Askeri KKKAYA, Harran niversitesi lahiyat Fakltesi

Hac Bayram Velinin Yetitirdii Halifeler...414

Yrd. Do. Sevim Arslan, Eskiehir Osman Gazi niversitesi lahiyat Fakltesi

Hac Bayram- Velinin Erefolu Rmye Tesiri444

Yrd. Do. Dr. Ahmet ZKAN, Bayburt niversitesi lahiyat Fakltesi

Hac Bayram Vel Ve En Mehur Halifesi Akemseddin..482

Dr. Muhammed Ali Yldz, Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits

Bayramliin Kastamonuya Etkisi ve Bayram eyhi emsizde Ahmed

Ziyeddin Efendi (1867-1946)..539

Dr. Naile BALTACI, Kastamonu Kz Anadolu mam Hatip Lisesi

stanbulda Bayram eyhlerinin Postnin Olduu Tekkeler Ve

Gnmzdeki Durumlar.557

Mehmed Akif KSEOLU, Ankara niversitesi, Doktora rencisi

Bayramiyye Tarikat Menakb, Hac Bayram Vel ve Halifeleri Adl

Eser 610

Harun ALKAN, Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi, Aratrma Grevlisi

Bayram - Melmliin Balkanlarda Tesirleri626

Ahmet AKBULUT, slam Aratrmalar Enstits, Viyana Avusturya

Hsmeddin Ankarav Cmii Ve Trbesi..651

Mehmet Emin Ylmaz, Fatih Mehmet Tanrveren, Trk Mmrsi Aratrma

Merkezi

Bayramilik-Melmlik likisi.680

Yrd. Do. Dr. Halim GL, Karabk niversitesi lahiyat Fakltesi

Osmanl Klasik anda deolojik Ve Ontolojik Bir Muhalefet: Bayram

Melmlii.699

Yrd. Do. Dr. Zekeriya Ik, Hitit niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi

viii

Bayrm-Melm Gelenekte nsn- Kmil Kavram ve Halfe

Olgusu.732

Zeliha TELE

Trk Tasavvuf Geleneinde Melmetin Dvn- Hikmetteki zleri746

Dr. Hayati BCE, Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi

Hac Bayram- Velinin Ankarada Ahilerle likileri...773

Do. Dr. Vahit Gkta Ankara niversitesi lhiyat Fakltesi

Bayramiyye Tarikat'nn Ortaya k Balamnda Bayramlik-Halvetlik

likisi..790

Yrd. Do.Dr. Hamdi KIZILER Karabk niversitesi, lahiyat Fakltesi

Bayramliin Silsilesinde Yer Alan Bir Tekke: Safev Erdebil Tekkesi ve

Mezheb Kimlikleri...803

Dr. Mehmet YILDIZ Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi

Bayramiyye ve Erefiyyede Halvet.821

Dr. Mahmud Esad ERKAYA, ukurova niversitesi, lahiyat Fakltesi

1

GR

HACI BAYRAM-I VELNN YAADII DNEM

Ankara: Hac Bayram Veliyi Yetitiren ehir

Prof. Dr. Seyfettin Erahin

Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi

zet

Hac Bayram Veli, Trkiye Trk tarihinin, hassaten de Ankarann

nemli ahsiyetlerinden biridir. Hac Bayram yetitiren ehir

Ankaradr. Tarihin en kadim ehirlerinden olan Ankara, sosyal,

ekonomik, kltrel ynlerden byk adamlar yetitirmitir. Hac Bayram

bunlardan biridir. Biz bu almada, Hac Bayramn yetitii zaman

2

dilimindeki Ankarann, etnik, dini, ekonomik, kltrel ynlerini; ayn

zamanda bir Mslman Trk ehri haline gelmesini ortaya koymaya

alacaz.

Absract

Haj Bayram Vali has proved himself to be one of the most recognized

characters living in Turkey, in the region of Ankara specifically. In fact,

he has been brought up in and by Ankara. The ancient city, Ankara, is

famous over training and educating influential personalities with its

roots of social, economical, and cultural. Haji Bayram indeed is one of

them. In this piece of work, we aim for bringing insight into the ethnical,

religious, economical, and culturel aspects of Ankara, while presenting

how the city has become a Turkish Muslim city.

Giri

Hac Bayram Veli (1352-1430), Ankara ubuk Suyu/aynn sol kysndaki

Solfasol (Solfasl veya Zlfazl) kynde 14. Yzyln ikinci yarsnda doan bir

Trk mutasavvfdr. Osmanl Ankarasnda yaamtr. Ancak Ankarann

Osmanllardan nce Seluklulardan balayp Ahiler daresine kadar uzanan bir

Mslman Trk hkimiyeti dnemi vardr. Hac Bayram Velinin Ankarasn

maddi ve manevi bakmdan ekillendiren byk lde bu zaman dilimi

olmutur.

Biz esasen Hac Bayrama yurt/vatan olan, onu yetitiren Ankaradan, ksmen de

Hac Bayramn ina ettii Ankaradan bahsedeceiz. Baka bir ifade ile Acaba

Hac Bayram nasl bir Ankaraya dodu ve onu maddi-manevi olarak nasl imar

etmeye alt? sorusuna cevap arayacaz. Bir anlamda Ahmet Hamdi

Tanpnarn u bakna muttali olmaya alacaz:

3

ok defa Ankara ovasna bakarken Hac Bayram'n mrnn sonuna

kadar mritleriyle ekip bitii tarlalar dnrm. Acaba hangi tarafa

dyordu? Belki de kendi yatt camiin bulunduu yerlere yaknd.

Btn ova onun zamannda imece ile ileniyordu. Anane Hac

Bayram'la stanbul fethinin manev ve nuran yz olan Akemseddin'i

bu ovada karlatrr. (Be ehir, s. 16)

Anadolunun en kadim yerleim yeri ve ehirlerinden olan Ankarann,

kuruluundan 14. yzyla kadar Romallama, Bizanslama, slamlama-

Trkleme gibi geirdii dnmler siyasi ve kltrel yaps yannda sosyo-

ekonomik yapsn ve kentlemesini nemli lde etkilemi ve deitirmitir.

Sz konusu ettiimiz zaman dilimi Anadolu ve Ankarada bir dnemin bitii, bir

dnemin balangcdr. 11. Yzylda balayp 13. Yzylda kemale eren Seluklu

devri bitmi, 14. Yzyln balarndan itibaren bir cihan devletine doru giden alt

asrlk Osmanl devri balamtr.

14.-15. Yzyllarda Dnyann Durumu

Hac Bayram Velinin Ankarasn anlamaya yardmc olmas bakmndan o

dnemin dnyasna bir gz atmak istersek; Ortaa kskacndan kmaya alan

Avrupa devletleri ve toplumlar henz dahili ve harici ekimelerini tamamlayp

siyasi, sosyal ve dini birliklerini temin edememilerdi. Konstantinopolis

civarnda adeta bir ehir devleti gibi skp kalm, Bizans, Dou Avrupada

birbirleriyle mcadele halinde Srp, Bulgar ve Macar Krallklar; Arnavutluk,

Bosna, Hersek, Eflk, Bodan ve Erdel Beylikleri, Lehistan Krall, Litvanya

Dkl, Moskova Knezlii; Orta Avrupada Kutsal Roma-Germen

mparatorluu; talya Yarmadasnda Venedik ve Ceneviz Cumhuriyetleri,

4

Napoli Krall; spanya'da Mslman Beni Ahmer Devleti yannda, Hristiyan

Kastilya ve Aragon Krallklar, Bat Avrupa'da ngiltere ve Fransa devletleri

vard. Ruslarn bir ksm da Altnordu Devletinin hkimiyetinde idiler.

Derebeylik (feodalite) rejiminin hkm srd Avrupa; byk apta dini, siyasi

sosyal ve ekonomik sorunlarla boumak durumunda, Yzyl Savalar (1337-

1453), Ortodoks ve Katolik kiliseleri arasnda mcadeleler ve byk mezhep

blnmelerine (1378-1429) yaamaktayd. Bununla birlilkte 15. Yzyln

balarnda ortaya kan Rnesansla birlikte Afrika'y keif gezileri (1430'lar), ilk

matbaann kuruluu (1450) gibi Avrupada kurtulu giriimleri vard.

Uzak Douda, Japonya nemli bir varlk gsteremese de inde Ming Hanedan

(1368-1644) ticari gemilerini byk denizlere aacak dzeyde yeni bir gelime

hamlesi balatmt. Kuzey Amerikada Aztekler Tenotitlan' kurmular(1325),

Gney Amerikada nka mparatorluu en parlak dnemi yayordu. Afrikada

Benin mparatorluu (1440-1897) gelimesini srdrrken Mslman Timbuktu

medeniyeti de ortaya kmt.

slam Dnyasnda bu dnemde Endlste Mslmanlar paralanm,

spanyollar Reconquistada (yeniden fetih) nemli mesafe kat etmilerdi. Kuzey

Afrikadaki kk Mslman hanedanlar varlklarn srdryorlard.

Hindistanda Tuluklar yaklak 1320den 14. yzyln sonuna kadar varln

koruyan gl bir devlet kurmutu. Orta Douda etkili olan Memlkler, zaman

zaman Frat ve Toroslar geerek Anadoluya ynelmilerse de bu hamleleri

gneydou Anadolu ile snrl kalmt. Anadoluda devlet birlik ve

beraberlii salama yolunda admlar atyorlard. Bunlardan Karamanoullar

Seluklularn varisi olduklar iddiasyla ortaya karken Eratnaoullar

lhanllarn devam eklinde kendini gsteriyordu. Osmanllar ise

5

meruiyetlerini daha ziyade gz zerine kurmaya alyorlard. Dou

Anadoluda Karakoyunlular ve Akkoyunlular gibi gler de hkmranlk

mcadelesine girmilerdi. Timur Trkistandan byk bir g olarak kp ran,

Anadolu, Bat Hindistan, Orta Dou ve Altnordu topraklarnn nemli bir

ksmnda hkimiyet kurmaya girimiti. Bu arada Osmanllar Trakyaya geip

1361de Edirneyi bakent yaptlar. Yldrm Bayezid dneminde (1389-1402)

Osmanlnn Avrupa ilerleyiini Timur Ankara Savayla (1402) bir sre

durdurdu. Bunun akabinde Fetret Devri (1402-1413) yaand. I. Mehmed (elebi)

(1413-1421) ynetimini glendirerek Osmanl Devletini toparlad. II. Murad

(1421-1451) dneminde Osmanl Devleti tekrar bymeye balad.

Ankara Ad

Bir corafyann, ehrin veya yerleim yerinin mensup olduu kltr ve

medeniyeti gsteren nemli iaretlerden biri addr. Ankara ad, (Ankyra, Ancyre,

Ankras, Angara, Angora, Engr, Engriye) bir iki ses deiiklii ile bugne

kadar gelmitir. Kadim dnyann pek ok yerinin adlandrlmasnda, 7. Yzyldan

itibaren slam medeniyetinin ortaya kmasyla hegemonya ksmen krlm olsa

da Batdan Grek-Roma, Doudan Farslar binyllardr birbirleriyle mcadele

etmilerdir. Ankara iin de bu sz konusudur. Her ne kadar Frigyallar zamannda

Ankyra adnn gemi apas anlamna gelen ankerden tredii sylense de

hemen Grek-Roma gelenei devreye girerek ehri Galatlarn kurduunu ve

Msrllarla yaptklar deniz savanda zafer ganimeti olarak aldklar gemi

apasndan esinlenerek ehirlerine de Ankyra adn verdiklerini ileri srer. Fars

gelenei ise bu adn zm manasndaki Farsa engr szcnden geldiini

iddia eder.1

1 Basim Darkot, Ankara, MEB A, c.1, s. 437-8; Sagon Erdem, Ankara, DA, c.3, s. 202.

6

Bu balamda Mslmanlar Ankaray fethettikten sonra adlandrmada baz

admlar atmlardr. Eski Mslman corafyaclarda ehrin ad Ankara eklinde

gemekle beraber kimi Mslman mellifler buraya, kalesinin bir ka kademeli

olmasndan dolay olsa gerek Zatus-Selasil veya Selasil demilerdir. 13.

Yzyl balarnda Yakut ve bnul-Esirde Ankira, Anguriya ve Engriya

imlalar da grlr. Bu gelime Trklerin dilinde Fars kaynakl Engr eklini

almtr.2 Seluklular dneminde kaln surlarla evrili olmas ve askeri

neminden dolay Darul-hsn adyla da anlan Ankarann bir dier unvan da

Darl-celal idi.3 Danimendnmede (11. Yzyl) ve Battal Gazi Destannda

(12. Yzyl) Ankara Mamuriye, Engri ve Engriyye adlar ile de anlmtr.4

Osmanlnn Ankarann adn, bir peygamber soyuna, Hz. Nuha balayan resmi

duruunu burada kaydetmek yerinde olacaktr:

Ankara ehrinin kadim adnda tarihilerin grleri muhtelif olup bazlar

Amriya, bazlar Amriyye, bazlar Angara, Engriye ve Kalaa-i Selsil ve

bazlar dahi Amdiye olmak zere grler ileri srmlerse de Ravzatul-

Ahbabn muhtevasn ieren Kmus sz konu ehri kadim adn Amr

adndaki zata nispetle Amriye olmak zere tetkik etmitir ki bu Amrun

2 Avram Galanti, Ankara Tarihi, stanbul, 1950, s. 6-8; Darkot, s. 443. 3 Mehmet pirli, Anadolu, DA, c.3, s. 123; Rifat zdemir, Ankara, DA, c. 3, s. 206. 4 Ali Akar, Bir Danimendname Nshas: Mirkatl-Cihad http://www.aliakar.com/paylasim1.html Eriim: 10.10.2014; Necati Demir, Mehmet Dursun Erdem Trk Kltrnde Destan ve Battal Gazi Destan, Turkish Studies International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, Volume 1/1 Summer 2006, s. 106-159.

7

nesep zinciri dokuzuncu nesilde Hz. Nuh (as)n olu Sama ular. Amra

nisbeti sz konusu ehrin kdemine delalet eder.5

Ankarann Mslman Trklerin Hkimiyetine Girmesi

slamiyetin doduu yllarda Dou Roma (Bizans) ynetimindeki Ankara,

Mslmanlarn ulamak istedii ehirler arasndayd. Abbasi halifesi Mehdinin

775'te bir ordu gndermesiyle balayan Mslman seferleri daha sonraki

dnemlerde de devam etmise de kalc zafer ancak Mslman Trklerle

baarlmtr.6 11. Yzyln son eyreinde Trklerin hkmranlna giren

Ankara bir Mslman Trk ehri olarak orta zamanlarda nemini srdrmtr.

Ankara ve evresi, Trkler iin, Kalenin askeri ve stratejik nemi yannda

tarm ve hayvancla elverili corafyasyla da nem arz ediyordu. Byk

bir siyasi ve askeri g olarak Trkistan'dan, batya ilerleyen Seluklu Trkleri,

Malazgirt Zaferi'nden (1071) iki yl sonra Ankara'ya girmilerdir (1073). ehri

ilk fetheden Trk komutannn bir Danimendli olmas yannda bizzat Seluklu

sultan olmas da sz konusudur. Trkler I. Hal Seferi srasnda, 1101'de

Bizansllara terk etmek zorunda kaldklar Ankaraya Danimendli Trkleri

nderliinde tekrar girmiler ve kalc hkimiyetlerini kurmulardr (1127).7

Seluklu sultan I. Mesud (1116-1156) Ankara'y kendi hkimiyetine almtr

(1143). iir ve sanat seven Sultan, edebiyat ve sanatlar toplayarak buray

bir ilim ve kltr merkezi yapmaya almtr. II. Kl Arslan (1156-1192),

lkeyi oullarna ikta olarak taksim ettiinde Ankara Muhyiddin Mesud'a

5 Ankara Vilayet Salnamesi, 1288/1871-2, I, Ankara Bykehir yay, haz. Sleyman Solmaz, 2014, s. 77. (Transkribe edilen metinde okuma ve imla hatalar olduundan dolay asli metni kullandk.) 6 Darkot, s. 437-440; Erdem, s. 201-203. 7 Darkot, s. 441-2.

8

dmtr. ehir bir sre Muhyiddin ile kardei Sleyman ah arasndaki

iktidar mcadelesine sahne olmutur. I. zzeddin Keykavus'un (1211-1220)

Seluklu tahtna oturmasna raz olmayan kk kardei I. Aleddin Keykubad

(1221-1237) da mcadelesinde yaklak yl Ankara'da kalmtr. Seluklular

dneminde Ankarada umumiyetle hep bir ehzade bulunagelmitir.

Anadolu 13. Yzylda nemli deiim ve dnmlere sahne olmutur. Trkmen

gruplarnn destekledii Baba shak isyan (1240) Anadolu Seluklu Devletinin

gcn ve otoritesini sarsmt. Bu arada 13. Yzyln ilk eyreinde slam

dnyasna ynelen Moollar Kseda Sava'nda (1243) Seluklu ordusunu

yenerek Anadolu'nun nemli bir ksmn ele geirmilerdir . Mool istilas

sonrasnda II. Gyaseddin Keyhsrev (1237-1246), ksa bir sre Ankara'y

hareket merkezi edinmitir. Moollarn Mslman corafyalar igali slam

dnyasnda etkileri yzyllarca devam eden siyasi, sosyal, kltrel, ekonomik ve

dini sonulara yol amtr. Bu istiladan kaan Ouz-Trkmen boylar youn

olarak Anadoluya ynelip daha ok o zamanlar uc denen Bat Anadoludaki

Bizans snrlarn yurt tutmulardr. Bu olgu Anadolunun sonraki siyasi,

kltrel, dini, sosyal ve ekonomik haritasn belirleyecek olan sreci

balatmtr.8

Ankara'da Seluklu hkimiyetinin fiilen ne zaman sona erdii tam olarak

bilinmemektedir. Ancak, Osmanl Devleti'nin kurulduu yllarda (1299) burada

III. Aleddin Keykubad'n (1298-1302) hkmnn getii, 1304lerde ise

Mool-lhanl ynetimine girdii ileri srlmektedir. Ankara, bu tarihten, son

lhanl genel valisi Hasan Celayirin 1341de Anadolu'yu terk ettii yla kadar

Moollarn boyunduruu altnda kalmtr. Moollar takiben blgede bir sre

8 Bk. Ahmet Yaar Ocak, Babailer syan, Dergah yay, stanbul, 1980.

9

Eratnaoullar ve Germiyanoullar hkimiyet kurmutur. Bununla beraber

sz konusu hkmranlklar resmen olsa da aslnda Ankarada ynetim Ahiler

hkmetindeydi (1290-1354).9

Ankara Ahilerinin Osmanl Devleti'ne Katlmas

Ankara, Hac Bayramn ocukluk yllarnda Osmanl hkimiyetine gemitir. Bu

ehrin Osmanl mlkne katlmas ok nemliydi. Osmanllar Ankaraya

balangta gvenlik penceresinden bakmlar ve yol kava olmas sebebiyle

stratejik konumundan yararlanmlardr. Aleddin Keykubadn Erturul

Gaziye Ankara civarndaki Karacada yurtluk olarak vermesi gibi tarihi-

nostaljik hatralarn yannda, sz konusu ehir Anadolu Beyliklerine kar salam

bir kaleydi. Anadolu blgesindeki Eratnallar ve Karamanllar Osmanllarla

blge iin hkimiyet mcadelesi veriyorlard. Ankara, zellikle, Osmanl-

Karamanl nfuz mcadelesinin krmz hattyd. Dahas Osmanllar doudan

gelen kalabalk Trk boylarna yeni yerleim yerleri bulmak iin batya,

Avrupaya doru ilerlemek zorundaydlar. Bu amaca ynelik olarak Orhan

Gazi, oullarndan Sleyman Paa'y bat ynnde fetihlerde grevlendirdi.

1345'te Rumeli'ye geen Sleyman Paann Osmanl'nn bu yndeki

hkimiyetini kalc klabilmesi iin Anadolu'daki otoritesini tartmasz ve

rakipsiz hale getirmesi gerekiyordu.

Btn bu mlahazalarla, Sleyman Paa 1354'te Ahilerin elindeki Ankaray

ald. Bu arada Ahilerin de yardm ile tahta geen ve kendisi de bir ahi olan I.

Murad (1362) Anadoluda egemenliini tam olarak salamak iin yola kt.

Eratnallar ve Karamanllar tehlikelerini bertaraf ettikten sonra Ankara kalesini

9 Tuncer Baykara, Hac Bayram- Veli ve Dnemine Umumi Bir Bak, IV. Vakf Haftas, Ankara, 1987, s. 15-18.

10

Ahilerden teslim ald.10 Osmanl tarihlerinde konuyla ilgili ilgin kaytlar

bulunmaktadr. Mesela Mehmed Neri olay yle anlatmaktadr:

... Derler ki, o zaman Ankara kalesi Ahilerin elinde idi. Sultan Murad

yaklanca Ahiler ona istikbal ederek kaleyi teslim ettiler. Sultan Murad

ehre girdii zaman, Ahiler zerine akeler satlar. Kullar o akeleri

yamalatlar.11

Hoca Sadeddin Efendi'de de u kaytlar dmektedir:

Onlarn bu tutumu (anahtarlar teslim etmeleri) padiahlk

merhametine, ahlk yceliine uygun dtnden, hepsi de devlet

hizmetine alndlar.12

Bu kayt, Ahilerin Osmanllar tarafndan devlet hizmetlerinde istihdam

edildiklerini, dahas Ankara'nn resmi ve fiili ynetiminin nemli bir ksmnn

onlara verildiine iaret etmektedir.

Ankara Osmanl ynetimine getikten sonra bir mddet daha serhat ehri olma

zelliini srdrmtr. Burada ubuk Ovasnda Yldrm Bayazd ve Timur

arasnda 1402de vuku bulan sava Osmanl kaybetmitir. Ankara ve civar bu

savatan siyasi, sosyal ve ekonomik olarak byk zarar grmtr. Ynetimde

ok ballk balam, Candaroullar Ankarann kuzey ve kuzeybatsnda

hkimiyet kurmulardr. Osmanl tarihinde Fetret dnemi (1402-1413) olarak

10 Halil nalck, Murad I, DA, c. 31, s. 157; smail iftiolu, Ankara Ahileri Devleti ve Dnemi, yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, Seluk niversitesi, Sosyal Blimler Enstits, Konya, 1995, s. 14. 11 Mehmet Neri, Neri Tarihi, hz. M. Altay Kymen, Kltr ve Turizm Bakanl yay, Ankara, 1983, c. I, s. 95. 12 Hoca Sadeddin, Tacu't-Tevarih, hz. smet Parmakszolu, Kltr Bakanl yay, Ankara, 1992, c. I, s. ll0.

11

adlandrlan tarihi sre yaanmtr. Ancak Ankara yine de bir Osmanl ehridir.

Bu sre elebi Mehmed ve II. Muradn gayretleriyle atlatlarak Osmanlnn

tarihteki yolculuu devam etmitir. Bu yolculukta Ankara Osmanl iin bir sre

eyalet merkezi daha sonra da sancak merkezi olarak nemini korumutur.

Anadoluda istikrar salandktan sonra Ankara ehir gelimesi hzlanmtr. Bu

cmleden olarak kalenin gney ve batsndaki yerlerde, cami ve mescidlerin

etrafna yeni mahalleler olumutur. 14. Yzyl sonu ile 15. Yzyl sonu

zarfndaki bir asrlk dnemde Ankara, ehir geliimi ve ticarette bir nceki

yzyla gre nemli bir gelime kaydetmitir.13

Ankarann Mslman Trk ehrine Dnmesi

1. Trklemesi ve slamlamas

Ankara, Trk hkimiyetinden nce gayrimslim Rum, Ermeni ve Yahudilerin

yaad bir ehirdi. Mslmanlar ynetimlerindeki gayrimslimlere

zimmi/gvenceli statsnde dini, siyasi, sosyal, ekonomik ve kltrel haklarn

temin etmilerdir. Sz konusu unsurlarn Ankarada ne zamandan beri var

olduklar bilinmemekle beraber 1522 tarihli Tahrir Defterine gre Ankarada

2000den fazla Mslman, 120 Hristiyan ve 30 civarnda Yahudi evi/hanesi

kaydedilmitir. Evliya elebi de 1648de Ankarada Rumlarn Ermeni ve

Yahudilerin daha fazla olduunu belirtir.14 Bu kaytlar ve Cumhuriyet dnemine

kadarki gayrimslim varl Ankarada Trklerin kendinden nceki halklara bir

etnik, kltrel veya dini temizlik uyulamadan yzyllarca beraber yaadklarn

gstermektedir.

13 Seyfi Bakan, Ankara Hac Bayram- Veli Camii ve Trbesi, Kltr Bakanl Yay., Ankara, 1998, s.5. 14 Darkot, s. 444.

12

Bizansn son zamanlarnda Ankarann nfusu savalar ve iktidar mcadeleleri

sebebiyle olduka azalmt. Bu nitelii, serhatte stratejik bir garnizon olarak

grlmesi sebebiyle Trklerin eline getikten sonra da bir mddet devam etti.

Anadoluya Trkler, belli zamanlarda belli aralklarla belli topluluklar halinde

geldiler. Trklerin Anadolu ehirlerine yerlemesi, arlkl olarak 12. Yzylda

vuku buldu. Ankarann nfus olarak Trklemesi ve din olarak slamlamasnn

esasen 13. Yzylda gerekletii sanlmaktadr.15 bn Cbeyr (. 1214) ve bn

Said (. 1274) gibi Mslman seyyahlarn kaytlarna gre Ankaray da iine

alan Kastamonu-Denizli-Mula hattnda byk kitleler halindeki Trkmenlerden

bahsederler.16 Bu cmleden olarak Ankara ve evresinde 300 bin Trkmen

kitlesinden sz edilmektedir. Ouz boy adlarndan 49 tanesine 14. Yzyl

belgelerine gre Ankarada rastlanmaktadr. Zaten Mool istilasndan nce, 12.

yzylda Diyar- Rum/Anadoludan kastedilen Ankara-Konya arasndaki

Trkmenlerdir.17

Anadoluda askerler ve yneticilerle balayan ehirlere yerleme 13.-14.

Yzyllar boyunca, tccar, esnaf, zanaatkr, ziraat gibi eitli gruplarn katlm

ile artmtr. Tabiidir ki slamlama ve Trkleme her zamanda ve meknda ayn

younlukta olmamtr. Ankara civar, ehir merkezi iin sylenemese de

Trk(men)lerin rabet ettii yerlerdendi. Bu sebeple ehir merkezinin

Trklemesi, zellikle Mool istilas srasnda Trkistandan kan yerleik Trk

unsurlarnn gelmesi ve daha nce gelen gebelerin bir ksmnn yerleik hayata

geilere bal olarak artmtr denilebilir. Ankara ve evresindeki Ala-Yuntlu,

15 zdemir, 206. 16 Faruk Smer, Ouzlar, Trk Dnyas Aratrmalar Vakf, yay, stanbul, 1992, 135. 17 Smer, s. 118, 135; Yusuf Halaolu, Osmanl Dneminde Trkiyenin Nfus Yaps ve Airetler, Tarih Boyunca Anadoluda Trk Nfus ve Kltr Yaps, Trk Yurdu yay, Ankara, 1995, s. 40-52.

13

Avar, Bayad, Bayndr, avundur, epni, Dger, Dodurga, Eymr, dir,

Karakeil Kay, Knk, Kzk, Karkn, Peenek, kdz, Yazr, Yreir, Yaylalu,

Yuva gibi ky adlarndan 18 Ouz boyu ad tespit edilebilmektedir.18 14. yzyln

balarndan itibaren blgenin kuvvetle Trkleip slamlat, Trkmen

dalgalarnn Ankara ve evresini yurt tutmalaryla aklanabilir.

aret ettiimiz gibi Osmanllarn atas Erturul Gaziye Ankara civar -

Karacada yurtluk verilmi o da buraya boyuyla yerlemiti. Ankara ehir

merkezi ve evre kasabalarda / kylerde ehl-i ftvvetden olan ahiler de

zaviyeler kurmulard. Mesela, Ahi Elvan, Ahi Evran, Ahi Hsameddin, Ahi

erefeddin, Ahi Yakub, Ahi Murad, Ahi Doan, Ahi omak, Ahi Mahmud, Ahi

Mamak, Ahi ren ve Ahi Mesud bunlardandr. Hsameddin (. 1296) ile sultanu

ehlil-ftvve vel-mrvve ahi muazzam erefeddin (1350) bunlarn en

nemlilerdir.19

I. Murad Ankaray alnca ehir merkezinde imar faaliyetlerini balatm bu

cmleden olarak nemli Trkmen beyleri, ahi reisleri ve gazi-dervilere tmar

mlkleri vermitir. Turasan Bey, Elvan eyh, eyh vaz, eyh Abdurrahman,

eyh Aziz, Yahya Bey, eyh Hasan, eyh emseddin, Oru Gzi, Baba Kbel,

Gl Baba, eyh Bahayi, Aydn eyh, eyh Mahmud, Ahi Durak, , Ahi

Mahmud, Paack, Ahi smail, Ahi Mesud, Yamur eyh, Mehdi eyh, eyh

Yamur, Hac Turul, Basri eyh, eyh Ahmed, eyh Ali gibi bey ve derviler

zviyeler kurmular, Ankarada ok sayda medrese alp eitim-retim

faaliyeti gelimitir.

18 Faruk Smer, Ouzlar, 149; eref Erdodu, Ankarann Tarihi Semt simleri ve ykleri, Kltr Bakanl yay, Ankara, 1999, s. 6. 19 Darkot, s. 443; Bk. iftiolu, ad geen tez.

14

2. Mslman ehir Yerleke Unsurlarnn Olumas

Ankara bir ova kenarnda yer alr. Bent Deresi, ncesu ve ubuk Suyu bu ovada,

ehre yakn bir noktada birleirler. Ankara ve evresinde ykseltileri 1000-1200

metre arasnda deien ve vadilerle derin bir biimde yarlm yaylalar ile

stlerindeki birka yz metre ykseklikte srtlar ve tepeler ardr. Nispeten dar

olan Bent Deresi vadisi, Kalenin bulunduu tepeyi, ovadan ayrarak, savunmaya

elverili hale getirmi, ehrin yeri Hititlerden Osmanllara kadar pek

deimemitir.

Trklerin Anadoluya yerlemeye balamasyla ehir ve kasabalarda yeni bir

yerleme modeli ortaya kmtr. lk dnemlerde Bizanstan intikal eden

yerleim ekli genellikle korunurken zamanla gelimeye paralel olarak yeni bir

yaplanma kendini gstermitir. Bu sre Anadolunun Trklemesi ile

sonulanmtr. Ankara rneinde olduu gibi, eski ehirlere yerleen ve gittike

saylar artan Trkler, yerli gayrimslim halk iinde asimile olmadan, yerleir

yerlemez kendi kylerini, mahallelerini, camilerini, tekkelerini, zaviyelerini vb.

kurumlarn oluturmulardr. Bu mekanlar zamanla madde ve mana olarak

slamlam ve Trklemitir.

ehir, mesknlarnn tarm d mal ve hizmet rettii ve bunlar yakn veya

evrelerinde pazarlad kalabalk nfuslu idari yerleim birimleri olarak

tanmlanr. Osmanlda ehir ve kasaba, Cuma klunur ve bzr durur yerleim

yeridir.20 Sz konusu dnemde yukarda ifade edilen hususiyetlere sahip olan

Ankara Osmanl ehrinin fizik zelliklerini yanstyordu. Her eyden nce

20 zer Ergen, Osmanl ehirlerindeki Ynetim Kurumlarnn Nitelii zerinde Baz Dnceler, VIII. Trk Tarih Kongresi Bildirileri, Ankara 1981, c. II, s.1265; Emine Erdoan, Tahrir Defterlerine Gre Ankara ehri Yerlemeleri, Gazi niversitesi Krehir Eitim Fakltesi Dergisi, C. 6, Say 1, (2005), s. 250.

15

Ankara Mslman ehrinin temel unsurlarndan olan cami-medrese, ar-pazar

ve hamama sahipti.21 Yine i kale, ehristan ve rabazdan oluan Trkistan Trk

ehrinin unsurlar Ankarada da vard. Bedesten ve Uzun arnn merkez

oluturduu zanaat ve ticaret mahalli, esnaf arlar ile btnleerek ehrin

hkim unsuru durumuna gelmiti.22 Bu oluum ve dnme ahilerin de byk

katks olmutur.23 Esnaflar niteliklerine ve faaliyetlerine gre, ahilikten kalma

bir gelenekle lonca usul ihtisas arlar olutururlard.24 ehirlerde esasen

ortada merkez/ulu cami, bedesten veya ar/kapal ar birimleri vardr. Cami-

dkkan ikilisi ehir hayatnn neredeyse merkezindedir. Dini hayatn yannda

kltrel ve ticari hayat da buralardadr.25

Eski Ankara, d grn ve i bnyesi itibaryla birbirinden olduka farkl

Kaleii ve Kaled olmak zere iki blmden oluur. Hisar tepesinde yer alan

Kaleii ile bu tepenin orta yamalarndan ovaya doru yaylan ova surlar

iindeki mahalleler vard. Augustus Mabedi, Roma Hamam kalntlar, Osmanl

dneminden kalma camiler gibi tarihi yaplarn ou ehrin bu eski kesiminde yer

alr. Ankara kalesi, tepenin yksek blmn kaplayan bir i kale ile evresini

kuatan d kaleden oluur. D ve i kale surlar arasndaki alan ile i kalenin

kuatt alan, dar sokaklar boyunca dizilmi eski evlerle kapldr. Evliya

elebinin kaytlarna gre Mslman airler Ankara Kalesini u beyit ile

21 Ahmet Tabakolu, Trk ktisat Tarihi, Dergah Yay, stanbul, 1998, s.151-152. 22 zer Ergen, 16. yzyl Ankaras: Ekonomik, Sosyal Yaps ve Kentsel zellikleri, Tarih inde Ankara, (ODT Eyll 1981 Seminer Bildirileri), Ankara 1984, s.108. 23 Tabakolu, s. 151. 24 Gnl Tankut, Osmanl ehrinde Ticari Fonksiyonlarn Mekansal Dalm, VII. Trk Tarih Kongresi Bildirileri, TTK yay. Ankara, 1973, s. 773-779. 25 Mehmet Tuner, Ankara (Angora) ehri Merkez Geliimi (14.-20. Yy), Kltr Bakanl yay. Ankara, 2001, s. 16.

16

ifade etmilerdir: Raeyn kalated-dny ceman ve lkin m raeyn

misle hz (Dnya kalelerinin tamamn grdk, fakat byle bir ey

grmedik.)26

Ankara, Bizans ile Trkler arasnda, her ne kadar 11. Yzyln son eyreinde

Trk nfus yerlemeye balasa da genellikle bir serhat/snr ehri idi. Bu

sebeple Anadolunun dier ehirleri ile mukayese edildiinde Seluklu

dneminde ileri dzeyde bir mamuriyetten sz edilemez. Bu dnemden kalan

balca mimari eserler Aleddin Camii, Seyfeddin Kzlbey Camii, ubuk Suyu

zerindeki Akkpr ve anigir Kprsdr.27

Mool istilasndan dorudan etkilenmeyen Ankarada, ahilerin kurduu

medreseler oalm, eitim gelimitir. ehirde bu dnemde Kzl Bey, Ah

Yakub, Ak Medrese, Melike Hatun (Kara Medrese), Yeil Ah ve Sara Sinan

medreseleri faaliyet gstermitir.28

Osmanl Ankarasnda ehir, Hisar/Kale ve onu evreleyen iki sra sur iindeydi.

16. yzylda en dtaki sur zerinden ehre girii salayan 3 kap bulunuyordu.

Kale kaplar dnda kurulan ak pazarlar canl ticari hayata iaret ederken, ehir

iinde ina edilen bedesten ve hanlar da ticari merkezler olarak ne kyordu. Bu

yllarda ehir, kaleden balayarak kabaca Yukar yz ve Aa yz olmak

zere iki blme ayrlmt. Yukar Yz Kale evresi ile Mahmut Paa

Bedesteni, hanlar blgesi ve Uzun arnn bir ksmn iine alyordu. Aa

Yz ise, bugnk Anafartalar Caddesinin altnda kalan ve Hac Bayram

26 Bk. Evliya elebi b. Dervi Mehmed Zll, Evliya elebi Seyahatnamesi, 2. Kitap, haz. Zekeriya Kurun- S. Ali Kahraman- Ycel Dal, Yap-Kredi yay, stanbul, 1995, s. 223-224. 27 Abdlkerim zaydn, Ankara, DA, c. 3, s. 203-204. 28 zdemir s. 207.

17

Camisinden Karacabey Klliyesine kadar uzanan alan kapsyordu. Bu

adlandrma uzun yllar kullanld, hatta Cumhuriyet dnemi sonrasnda bile

ksmen varln korudu.29

Ankara hanlar, arlkl olarak ehrin asl ticari merkezi konumundaki Yukar

Yzde Atpazar olarak adlandrlan semtte yer alyordu (Saat Kulesinin

bulunduu kalenin gney yzndeki ana kap evresi Atpazar olarak

bilinmektedir). Bu blgedeki hanlar, Mahmut Paa Bedesteninden (bugn

Anadolu Medeniyetleri Mzesi) balayarak kale kapsna doru yaylyordu.

Hanlar Blgesi ad da verilen bu alanda kale kapsnn hemen karsnda,

gnmzde restore edilen engel Han ve ukur Han da dahil olmak zere eitli

hanlar bulunuyordu. ehrin ikincil ticari merkezi konumundaki Aa Yzde ise

Sulu Han, Tahtakale Han ve Ta Han gibi hanlar vard. Osmanlda hanlar, ticari

ilevlerinin yan sra cami, medrese gibi vakf yaplarna gelir salamay da

amaladklarndan devlet han yapmn tevik ediyordu.30

Orta zamanlarda bir Osmanl ehrinde oturan yn-eraf, memurlar ve esnaf-

tccar olmak balca zmreden sz edilebilir.31 ehir ahalisi esasen geimini

ticaret, zanaat ve sanayi vb. ilerden temin eden kimselerden oluuyordu.

Genelde esnaf olarak adlandrlan bu kesimler, lonca denilen tekilatlar

araclyla idarede sz sahibi olmular, devlet ekonomisine de vergileriyle

katkda bulunmulardr. zellikle ehirlerdeki esnaf tekilatlar tarafndan,

29 Bk. Tuner, s. 19 vd. 30 Tuner, s. 19. 31 Tabakolu, s.151.

18

ahiliin bir gerei olarak mal standardnn temini ve tketiciyi koruma dncesi,

ekonomik hayatn canl kalmasna katk salamtr.32

a. Ankara Mahalleleri

Mahalle kendi iinde bir hayat alan olduu iin temel ihtiyalar da orada

karlanrd. Mahallenin asli unsurlar cami/mescid, dergh/tekke/trbe, bakkal,

marangoz, berber ve tamircilerdi. Mescid mahallenin fiziki-mimari

ekillenmesinde nemli bir role sahip olmann yannda siyasi, sosyal, fikri,

hukuki bir merkez olarak da nem tayordu.

Mslman Trk ehrinde ve mahallesinde isimler nem tamaktadr. Mahalleler,

ifade ettiimiz gibi genellikle ya bir cami ya da bir mescid; medrese ya da sur

kaplarna gre isimlendirilirlerdi.33 Bu hususta A. H. Tanpnarn u tespiti ne

kadar yerindedir:

Hakikaten bir ehrin semt ve mahalle adlar tpk bizim gibi muayyen bir

zaman iinde yaam birtakm insanlarn anldklar isimler midir?

Hepsinin mazi dediimiz o uzak masal lkesinden toplanm hususi

renkleri, ok hususi aydnlklar ve gemi zamana ait btn duygularda

olduu gibi ok hasretli lezzetleri vardr. Hepsi, insan hayat ve zaman

zerinde uzun murakabelere eker, hepsi zihnin iinde kk bir yldz

gibi yuvarlanrlar ve hafzann sularnda mucizeli terkiplerinin

mimarisini altn akislerle uzatp ksaltarak alkalanrlar. (Be ehir, s.

109-110).

32 Yusuf Halaolu, XIV. XVII. Yzyllarda Osmanllarda Devlet Tekilat ve Sosyal Yap, TTK, Ankara, 1991, s.93. 33 Bk. eref Erdodu, Ankarann Tarihi Semt simleri ve ykleri, Kltr Bakanl yay, Ankara, 1999.

19

Oluum yllar ayr bir aratrma konusu olmakla birlikte Ankara ehrinde

mahalleler, ya bir din yap etrafnda olumu veya meslek gruplarndan

bazlarnn veya ayn din inan ve gelenek etrafnda toplananlarn bir arada

oturma istekleri sonucunda ortaya kmlardr. ncelediimiz dnemde Ankara

mahalle isimlerine baktmzda bu durum aka grlmektedir. Ankarada

Mslman mahallelerinin oluumunda 14.-15. Yzyllarda hzlanmtr. Bunu

mescid saysndan anlayabiliyoruz. Mesela Kebkebir-i Mslimin mahallesi

yannda Boyac Ali Mescidi, Kzlbey Mahallesinde Hac Doan Mescidi, ehrin

kuzeyinde Ali Yakup Mescidi ve eyh zzeddin Mescidi, dousunda Molla

Byk Mescidi, gneyinde Poyrac Mescidi, Kzldervi Mescidi ve Hacettepe

Mescidi bu dneme aittir.34 Mesela 1523 ve 1571 tarihli defterlerde hemen hepsi

bir mescide nispetle, Kalede Gzelolu Mescidi Mahallesi, Dudran Mescidi

Mahallesi, Aakapu Mescidi Mahallesi, Yazc ihabddin Mescidi Mahallesi,

Cmi Mescidi Mahallesi adnda be Mslman mahallesi ile bir gayrimslim

mahallesi vard. eriyye sicillerine gre, 16. yzyl sonunda Kalenin d

hisarnda Fienkolu Mescidi, Kalede Misafir Mescidi, Suluk Mahallesi,

emseddin b. Ramazan Mahallesi vard.35

Bir dini-sosyal kurum etrafnda oluan mahalleler: Ak Medrese, Alaca Mescid,

mret-i Karaca Bey, Mescid-i Kurey, Hac Mescid-i Melike Hatun, Mescid-i

emseddin, Minre-i Belks.

Bir meslek grubunun adn alan mahalleler: Baklac, Bostancyn (Bostanclar),

Boyac Ali, Brekciler, Buryaclar (Hasrclar), Celal Panbu (Pamuku Celal),

Debbn (Dericiler), Ekinci (Acca), Hallc Mahmud, Helvacyn (Helvaclar),

34 Bakan, s. 5. 35 Erdoan, s. 253.

20

Kattann (Pamuk tacirleri), Kzrn (amarclar), Keyylin (Kileciler;

lcler), Kiriiyn (Kiriiler), Koyun Pazar, Rstem-i Nal (Nalbant

Rstem), Sbun (Sabuncular), Yakub- Nal (Nalbant Yakub), Yusuf- Habbz

(Ekmeki Yusuf), Delll Karaca, Yakub- Harrt (Oymac Yakub).36

b. Ankarada Ynetim

Osmanl idari taksimatnda tarada esas birim sancakt. Birka sancan

birletirilmesiyle eyaletler oluturulmutu. Sancaklardan birisi paa sanca

adyla eyalet merkezi olarak seilirdi. 14. Yzyln ikinci yarsna kadar eyaletin

ba yneticisine beylerbeyi sancankine ise sancak beyi denmitir.

Osmanllar Ankaray alp sancak merkezi yaptlar. Yldrm Bayezidin, 1393te

Rumeliye giderken Kara Timurta Paay Ankarada Anadolu Beylerbeyi

olarak brakmasyla bu eyalet/beylerbeylik kurulmu oldu.37 Bu sancak 1462ye

kadar Anadolu Eyaletinin sancak merkezi olarak kald. Bu tarihte Osmanllarda

eyalet merkezi Ktahyaya tand. Ankaraya Krehir, Yozgat, orum ve

Kayseri gibi sancaklar baland.38

Ankarann evresinde Turasan Bey Memleketi, Binari li, Yaban Ovas, Mudrb,

ubuk Ovas, Murtad Ovas, Bac ve Aya gibi idari birimler kurularak Ankara

Sancana balanmtr. 16. Yzylda ise bal kazalar Aya, ubukabd,

Murtazaabd (Murtad Ovas), Yabanabd (Kzlcahamam-amldere), Bac,

Yrkn- Ankara (Polatl evresi) olarak grlmektedir. 39

36 Tuner, s. 101; Erdoan, s. 256. 37 Halil nalck, Eyalet, DA, c.11, s. 549. Mehmet pirli, Beylerbeyi, DA, c.6, s. 69. Ortayl, s. 184. 38 zdemir, s. 207-208. 39 zdemir, s. 207.

21

unu kaydetmeliyiz da ki Ankara, Osmanl sistemindeki merkez-evre

yaplanmas ve iliki biiminde bir evre ehridir. Bu cmleden olarak

merkezde/baehirde oturan padiah ve saray erkan taray valilere, byklne

ve nemine gre kimi zaman da tecrbe kazanmalar iin ehzadelere brakrd.

Ancak Ankara hi bir zaman ehzade sanca olmamtr.

d. Ankarada Dini Hayat

Hac Bayram Veli Ankarasndaki dini hayat anlamada yardmc olmas

bakmndan o dnemde blgedeki dini hareketlilie bakmakta yarar vardr.

Trklerin slamiyeti kabul sreci, amilleri, ierii ve nitelii zerine almalar

devam etmekle birlikte kahir ekseriyetinin Ehl-i Snnet izgisinde olduu bir

vakadr. Byk Seluklu Devleti Snnilii adeta bir devlet politikas olarak

almtr. Anadolu Seluklu Devleti de siyaseten ve idareten Byk Selukluya

bal olduu gibi blgenin artlar gerei, kurduu medreseler ve dier kurumlar

yoluyla bunu izlemitir. Osmanl Devletinin de ayn yolda devam ettiini

syleyebiliriz. Bununla beraber Trk dnemi Anadolunda daima dini bir

msamaha ortam varolagelmitir.40 Gayrimslim inanlar yannda Yeseviler,

Mevleviler, Ahiler, Kalenderiler, Bektailer, Haydariler, Melamiler vb. tasavvufi

zmrelere daima hrmet gsterilip faaliyetlerine imkan salanmlardr.41

Genel kanaate gre Anadoluda Trklerin gelmesiyle birlikte balayan

slamlamada ehirler, medrese ve tekkesiyle Snnilik-Hanefilii tercih ederken

kyler ve gebe Trkmen evreleri batni eilimli daha samimi, taknla daha

40 Bkz. M. Fuat Kprl, Osmanl mparatorluunun Kuruluu, TTK, Ankara, 1972, s. 161-162; Cebeciolu, s. 8-9. 41 Bk. M Fuat Kprl, Anadoluda slamiyet, Darulfnun Edebiyat Fakltesi Mecmuas, IV-VI, 1338-1340; Ocak, s. 35-56; Cebeciolu, s. 12-24; Eyp ztrk, Velilik ve Delilik Arasnda: bnus-Serracn Gzden Muvelleh Derviler, Kitap yaynevi, stanbul, 2013.

22

msait tavrlar ile dikkat eken tasavvufi anlaya meyletmilerdir. Nitekim

derviler, 13. yzyl balarndan itibaren kk kylerin ve airetlerin arasna

girerek onlara batni fikirlere dayal Mslmanl telkin etmilerdir.42

nl Mslman seyyah bn Batuta 1340larda, yani Hac Bayram Velinin

doumundan yaklak on yl nce, Anadoludaki dini durumu yle tavsif

etmektedir:

Bild- Rum (Anadolu) halk, mam- Azam Ebu Hanefi Hazretlerinin

mezhebindendir. Aralarnda ne Kaderi, ne Rafzi, ne Mutezili, ne Harici ne de

baka bir sapkn bulunmaktadr. Allah onlar bu faziletleriyle dier

insanlardan stn klmtr.43

Trkmenlerin bir ksm batni inanlarla gelmiler, Anadolu Seluklu Devleti

ksmen bunu Snnilikle dengelemeye almsa da Babailer isyanyla

baarszla uramtr. Arkasndan Beylikler de konuyu tabi seyrine

brakmlardr. Babailer isyannn bir uzants ve benzeri Simavna kadsolu

eyh Bedreddin nderliinde Osmanllara kar yaanmtr.44 Batni sufi

anlayn merkezi otoriteyi sarsma ve ykma noktasna getirme gibi siyasi-askeri

sonular yannda toplumda meydana getirdii ayrma da dnemin siyasi

otoritelerini harekete geirmitir. Osmanl byk g olma ynnde admlar

atmaya karar verdiinde ynetimde merkeziyetilii ve dini anlayta Snnilii

ncelemeye balamtr. Bunun ilk izlerini 14. Yzyl sonlarnda Yldrm

42 Gnay, s. 40. 43 Ebu Abdullah Muhammed bn Battuta Tanci, Seyahatnme, ev. A. Sait Aykut, Yap Kredi yay, stanbul, 2000, c.I, s.402. 44 Bedreddinnin aslnda Snni gelenekten geldii ifade edilmekteyse de isyan srasndaki fikirlerinin Snni anlaytan olduka farllk arz ettii bilinmektedir. Hareketin hedefinin esasen artan merkeziyeti ve Snni eilime kar evrenin bir tepkisi olduu belirtilmektedir. Gnay, s. 38.

23

Bayezid zamannda gryoruz. Fetret Devri bu giriim ve eilimleri

geciktirmise de elebi Mehmet ve zellikle II. Murad sz konusu politikay

devletin ve milletin bekas olarak grmtr. Ankaray bu balamda

okuduumuzda onlarn aslnda bu hzl dnm ve deiimin krizlere yol aacak

toplumsal, dini ve kltrel krlma ve kopmalara yol amadan gereklemesini

saladn syleyebiliriz. Hac Bayramn Ankaras hayatn iinde retim

halinde Snnilik-tasavvuf dengesini kurup koruyup yaygnlatrabilmitir.

Osmanl Ankaras, Osmanl ynetimi ve Osmanl dini hayat iin Hac Bayram

Velinin konumu ve fonksiyonu, bu cmleden olarak onun zellikle II. Murad ile

ilikileri ayr bir aratrma konusudur. Bununla beraber unu kaydedebiliriz ki

Hac Bayram Ankarann nde gelen gen alimlerinden biri olarak Ak Medrese

(bugnk Hac Bayram Camii bitiiindeki Augustus Mabedi) ve Melike Hatun

Medresesi/Kara Medrese)nde (bugnk Karyad Trbesinin gneyinde Eyne

Bey Hamam arkasnda) mderrislik yapt45 dnemde Yldrm Bayezid bir sre

Ankarada kalr. Baz kaynaklarda Hac Bayram- Velinin Yldrmn

kapcbal (zel kalem)n yapt sylenir. Bunun yannda Hac Bayram,

ynetimden halka yerli yabanc herkesin dikkate ald Ankarann hatr saylr

ahsiyetlerindendir. Yldrm 1391-2de Candaroullarnn Kastamonu emiri

Sleyman Paann zerine yrr. Bu seferde, Osmanl vasal durumundaki

Bizans mparatoru II. Manuel Palaiologos da vardr. Blgeyi baar ile Osmanlya

katarak Ankaraya gelir ve k Ankarada geirir. Manuel Palaiologos,

mektuplarnda, Ankarada adn vermedii bir mderrisin evinde kalarak

slamiyet ve Hristiyanlk hakknda dini konularda 26 oturum mnazarada

45 Kamil ahin, Ankaral eyh zzeddin Vakflar ve Ak Medrese (Ogst Mabedi), Vakflar Dergisi, XXIX, s. 47; Abdlkerim Erdoan, Unutulan ehir Ankara, Aka yay, Ankara, 2004, s. 252-253.

24

bulunduunu kaydeder. Bu mderrisin ehirde ok hatrl bir kii olduunu,

yneticilerin dahi onun szne itibar ettiklerini anlatr. Sz konusu mderrisin

Hac Bayram olduu sanlmaktadr.46 Bu olay Ankarada farkl dini inan

mensuplarnn bir arada yaadklar gibi bir araya gelerek medeni bir dzeyde en

derin dini meseleleri konuabilme ortamnn olduuna iaret etmektedir. Ayn

zamanda Ankara gibi orta dzeyde hatta serhat ehri konumundaki bir Mslman

ehrinde derin ilahiyat meselelerini konuup tartabilecek alim ve ariflerinin

bulunmas Trklerin Anadoludaki maddi gc yannda manevi gcn de

gstermektedir.

3. Ankara Ekonomisi

Deindiimiz gibi, Trklerden nce Ankara, savalar ve mcadeleler sebebiyle

nfus ve ekonomik bakmdan zayflamt. Tekrar canlandrlmas iin uzun

saylabilecek zaman gerektirmitir. Ankarada hkmran olan Seluklu ve

Osmanl ynetimleri Trk devlet geleneinin genel siyasetini izleyerek ekonomik

faaliyetlerin tamamn, reynn skntya dmeden, bolluk iinde yaamasn

salamaya ynelik olarak dzenlenmilerdi.

Ahilerin gayretleri Ankara ekonomisini nemli lde dzle karmt.

Osmanllarn Ankara'y aldklar yllarda, bu ehrin nemli bir ulusal ve uluslar

aras ticaret ve tekstil merkezi olduu grlmektedir. Bu dnemde 40 civarnda

meslek grubunun ahilik ats altnda faaliyette bulunduklarn biliyoruz.

46 Bk, Fuat Bayramolu, Hac Bayram- Veli, Ankara, 1983, I, s. 17-18; Cebeciolu, s. 36; Mustafa Da, XIV. Asrda Dinler Aras letiim: Bizans mparatoru II. Manuel Palaiologos ve Hac Bayram- Veli'nin Ankara'da Yaptklar Tartma / Osmanllar ve Avrupa Seyahat Karlama ve Etkileim, Osmanllar ve Avrupa, SAM, stanbul, Kasm, 2010, s. 345-355; Michel Balivet 1391de Ankarada lahiyat Konulu Bir Mnazara: Hac Bayram Veli ve II. Manuel Paleologos Bizans Yaplar, Meydanlar, Yaamlar, Editr: Annie Pralong, ev. Buket K. Bayr, stanbul 2011, s. 239-246.

25

Osmanl tarihilerinden Hoca Sadeddin, Ankara'nn bu yllardaki ekonomik

hayatn yle aktarmaktadr:

Bu gzel ehir, yani Ankara, pek ok geliri olan bir beldedir. Tarm rnleri

yannda zrh yapmyla da tannmtr. Ayrca, sof, muhyer (moher) ve daha

baka nefis kumalar burada dokunur, ran, Arabistan, Bizans ve Frenk di-

yarlarna yollanrd.47

Ankara dahil, klasik toplumlarda ekonomi tarm-hayvanclk, sanayi-madencilik

ve ticaret olmak zere temele dayanyordu. Ankara ve evresi, konum, iklim

ve tabiat artlar gerei toplumun btn kesimlerine hitap etme kapasitesi tayan

hem ticaret, hem zenaat, hem de ziraat ehriydi. Kylerde hayvanclk ve ziraat

yaplr, ehir merkezinde ise ticaret, sanat ve zanaat icra edilirdi. Ksacas 14-15.

Yzyllarda Ankara, iktisadi ynden gelien bir ehirdi.

Ankarann ekonomisi balamnda bir baka husus ta u ki, ehir sosyolojisi ve

tipolojisi uzmanlarna gre ehirlerin yakn evresiyle, daha lke ii geni

evresiyle ve lkeler arasnda uzak diyarlarla olmak zere nemli ilikisi

vardr. Bu ilikilerin hepsi her ehirde olmamakla birlikte birok nl ehir,

bunlardan ikisini veya n ayn anda srdrmtr. Ankara da bu nitelikte bir

ehirdir. Zira yakn evresine idare ve tarm d retim hizmet gtrrken

evresindeki krsal alandan beslenmitir. Ancak daha da nemlisi yakn evresini

aan geni bir alanla, sadece bu blgede grlen tiftik keisinin ynnden

dokunan sof adl kuman retimi ve ticareti vastasyla iliki kurmutur. Hatta

sz konusu kuma, lke iinde ve lke dnda pazar bulduu iin Ankarann

47 Hoca Sadeddin, c. I, s. lll.

26

geni bir ticaret a olagelmitir. Elbette bu iliki a tabiatlar gerei farkl

farkl tekilatlanmalar ve farkl hayat tarzlar oluturmutur.48

Dier Osmanl ehirlerinde olduu gibi Ankarada da hirfet, zanaat ve ticaret

rgtleri vard. Bu rgtler hem ehrin kendisine hem de evresine yani komu

ehirlere, hatta sof retimi rnei gibi, ktalararas hizmet veriyorlard. ehirde

retime katlanlar retim veya hizmet dalnda ekonomik, mali, idari ve sosyal

ynleri bulunan bu birliklerine ye idiler. Bir tr lonca sistemi olan bu

rgtlenme Ankarada ahilik olarak gelimiti. Ankarada ahilerin yaptrdklar

byk yaplarn veya zaviyelerin ou ehrin o zamanki merkezi olan Atpazar

civarndayd. Bu yaplar; kukusuz buralara yakn mahallelerin ve ticaretin

gelimesini etkilemitir. zellikle ahi yaplarnn yeri ve yapm tarihleri bu

konuda bize bir fikir verebilir. Sz gelii, Ahi erefeddin (Aslanhane) Camii

1290da yaplmtr. Bu camiin bir sre Ankara ahi rgtlenmesinin merkezi

olduu bilinmektedir. Yeil Ahi Mescidi 1347-1392 tarihleri arasnda, Ahi Elvan

Camii 1331-1389 tarihleri arasnda, Ahi Yakub Mescidi 1391de ina edilmitir.

Sz konusu yaplar Ahiler dnemine aittir ve Hac Bayramn yetime yllarna

tesadf etmektedir. Bu balamda u da ifade edilmeli ki bu yaplar Kale surlarnn

dndadr ve ehrin bu aamadaki gelimesinin ilklerdir. Ticari faaliyetler bu

eserlerin etrafnda gelimi, ahi ve sonralar lonca rgtlenmesi ile ekonomik

hayat dzenlenmesine katk salamtr. Elbette ahiler dneminde Ankarada sof

retimi yannda, debbalk/dericilik ve bunun ilenmesi olan saralk/at eeri ve

koumlar ve kunduraclk vard.49

48 Hlya Ta, XVII. Yzylda Ankara, Doktora tezi, A., Sosyal Blimler Enstits Tarih (Yenia Tarihi) Anabilim Dal, Ankara, 2004, s. 9-10. 49 Tuner, s. 23.

27

a. Tarm ve Hayvanclk

Ankara ve evresinde ziraat, ba-bahe tarm ve hububat olmak zere iki alanda

younlamt. Ankarann hemen evresindeki Keiviran/ren), Ayval(k),

ncirli(k), Esat, Ayranc, Balgat, ankaya, inin, Cebeci, Dikmen, Samanlk,

Seyran, Abidinpaa, Solfasl, Kaya, Yuva, Karacakaya, Balum vb. blgelerdeki

balar ve baheler nemli bir geim kayna idi. Trklere de konu olan Ankara

balarnda temel rn olan zm yannda iklime uygun meyveler yetiirdi. Ancak

38 eidiyle armut baa gelirdi.50 1288/1871 tarihli Ankara Salnmesine Hac

Bayram Veli (ks) Camii erif hatibi merhum Hafz Mehmed Efendi Ankarada

50 eitten fazla armut, elma, zm gibi sair meyve ve mahsuller bulunduunu

sylemitir.51

Salnmelerde Ankarann balar ve sular yle yer almaktadr:

Doudan batya doru akarak ehir sakinlerini suya kandran ve fazlas Zir

kazasna doru akan ve Ak Kpr yaknnda ubuk ay denilen nehre katlan

kk nehir (Hatip ay) ile iki taraf tarihlerde mehur olan Kaya Baheleri

ve ehrin gney, bat ve kuzey ynleri ok eitli meyve aalar ile dolu

balar ve baheler ve gzel havas sebebiyle halkn shhatini koruma vastas

olmak zere yazn nakl iin mezkur balar gnl ferahlatan kasrlar ile

ssldr.

ehrin bat ynnden akan nce Su nehri dahi ehrin nnde nice bostanlar

ve takriben drt bin kadar hayvan idaresine yeterli ayrlar sulayarak Orman

50 Erdodu, Ankaram, s. 148. 51 Ankara Salnamesi asli metin, s. 78.

28

iftlii ile Akkpr arasndan ubuk ayna dklr.52 (sadeletirme

tarafmzdan)

Yakn evrede de sebze-meyve tarm nemli bir ekonomik faaliyetti. Bunun

yannda dou, bat ve gney taraflarndaki ovalarda (ubuk Ovas, Murtad Ovas,

Polatl Ovas gibi) youn tarm yaplmaktayd.53 Ankaraya tekrar dnen Hac

Bayram Vel de eyhinin emri zerine tarmla uramtr.

b. Hayvanclk-Ankara Keisi

Ankarada hayvanclk denince, ekonomik deerdeki eitli trler yetimekle

beraber ilk akla gelen, 13. yzylda Hazar Denizinin dousundan Trkler

tarafndan getirilen Ankara Keisidir. Bu kei cinsi, Orta Anadolunun kurak

iklimi, topra ve bitki rts ile badaarak gelimi, blgeye has nemli bir

gelir kayna olma zelliini gnmze kadar srdrmtr. Ankara keisi

retilmek zere baka corafyalara gtrldnde ksa srede niteliini

kaybettiinden Ankarallar bunu Hac Bayram Velinin kerametine balarlar.54

Evliya elebi, bu konuda u kaytlar dmektedir:

Frenk veled-i zinlar bu Engr keilerinden Frengistan'a gtrp hayyl

iplik eirtip sf dokumak murd edindiler. Bi-emrillah keiler bir senede

baya tl keiler oldu ve dokuduklar eyleri sf olmayup mevc vermee

kadir olmadlar. hir Engr'den erilmi sf iplii alup Firengistn'a

gtrp sf idelim dediler, olmayup hir ruhbnlar in hl sf gibi hayyl

mevcsiz siyh nkla l dokurlar. Ahl-i Engr, Hac Bayrm- Velinin

kerametidir ve b u hevmzn letfeti hkmdr, derler. Hakk ki rub'-

52 Ankara Salmamesi, asl metin s. 78. 53 zdemir, s. 206; Erdodu, Ankarann Tarihi Semt, s. 14-46. 54 Darkot, s. 444-5.

29

mesknda nazri yok sflar olur ve muhayyeri dahi mehrdur. Ve Engr

kerpii dahi mehrdur.

Ve halk ekseriyy tccr- berr u bhrdr. zmir'e ve Frengistn'a ve Arabis-

tn'da, Msr'da ve yedi iklimde sf makbl olmala halk seyahat ile ticret

ederler.

Sadeletirmesi: Frenkler, bu Ankara keilerinden Frenk lkesine gtrp iplik

eirip sof dokumak istediler. Allahn emriyle keiler bir ylda baya tyl

keilere dnt ve dokuduklar da sof olmad, kumaa hare vermeyi

baaramadlar. Sonra, Ankara'dan eirilmi sof iplii alarak Frenk lkesine

gtrp sof dokumak istediler, yine olmad. imdi papazlar iin sof gibi grnen

ama hareli olmayan siyah rukla al dokuyorlar. Ankara halk soflarnn

zelliinin, Hac Bayram Veli'nin kerameti ile Ankara'nn suyunun, havasnn

gzelliinden ileri geldiini sylerler. Gerekten de Ankara sofunun yeryznde

ei benzeri yoktur ve Ankara'nn muhayyeri de nldr. Ankara'nn kerpii de

tannmtr. Halk ounlukla kara ve deniz tccardr. zmir, Frenk lkesi,

Arabistan ve Msr ile yedi iklimde sof makbul tutulduu iin, halk buralara

giderek ticaret yapar.55

Ankaray Seluklulardan itibaren n planda tutan unsurlardan biri de tiftik keisi

olmutur.56 St gibi beyaz, ipek gibi yumuak, ipekten l elmas gibi

parlak57 Ankara Keisi tiftiinden (angora, mohair/muhayyer) dokunan sof veya

55 Zuhuri Danman, Evliya elebi Seyahatnamesi, Karde Matbaas, stanbul, 1970, c. IV, s. 226; Erman Tamur, Ankara Keisi ve Ankara Tiftik Dokumacl, Ankara Ticaret Odas yay, Ankara, 2003, s. 34-35den naklen. 56 Mustafa Akda, Trkiyenin timai ve ktisadi Tarihi, I, Tekin Yaynevi, stanbul, 1979, s. 30. 57 Darkot, s. 444.

30

sali denen kuma zellikle cilbab ve kaftanlar iin ok elverili olduundan hem

ieride hem de dnya pazarlarnda aranan mehurdu.58 Bu dokumalarn en iyileri

saraya, geri kalanlar ieride zmir ve stanbula, bir ksm da Msr, Avrupaya

satlrd. Ankarada sof retiminin ne zaman balad ve hangi dnemde hangi

miktarlara ulat konusunda elimizde kesin belgeler bulunmamaktadr. Ancak

bir fikir vermesi bakmndan; 16. Yzyl sonlarnda tiftik tezgah 4-5 bine

ulamt.59 Hac Bayramdan yaklak bir asr sonra Ankaradan geen Michele

Membre ehri Sof yaplan yer olarak kaydetmektedir. Yine 1555te ehri

ziyaret eden Busbecq buradaki tiftik keilerinden ve tiftik rnlerinden sitayile

bahseder.60

c. Ticaret

Bat Anadoludaki Sardeis (Sardes) ile randaki Susa kentleri arasnda uzanan

Kral yolu stnde yer alan Ankara, Persler dneminde nemli bir konaklama ve

ticaret merkezi haline gelmitir. pek Yolu'nun Bursa-Tebriz hattnn bir kolu da,

Ankara-ankr-orum-Amasya gzerghndan Erzincan ve Erzurum'a oradan

da Aras Vadisi'ne uzanyordu. te yandan, Konya zerinden Antalya limanna,

oradan da deniz yoluyla skenderiye'ye balanyor; Afyon-Sandkl hattndan

zmir limanna ulayordu.61

58 Mehmet Gen, Osmanl mparatorluunda Devlet ve Ekonomi, tken yay, stanbul, 2013, s. 235. 59 Bk. Erman Tamur, Ankara Keisi ve Ankara Tiftik Dokumacl, Ankara Ticaret Odas yay, Ankara, 2003; Erdodu, Ankaram, s.8-10, 151-154. 60 Bu kumalardan giyinmek yksek mevkilerdeki yal Trkler iin kibarlk alametidir. Sultan Sleyman bile bundan baka bir kumatan elbise giymek istemez. Ogier Ghisain de Busbecq, Trk Mektuplar, hz. Recep Kibar, Krkambar yay. st. 1993, s. 39. 61 zdemir, 206, Ayrca bk. Orhan Cezmi Tuncer, Anadolu Kervan Yollar, Vakflar GM yay, Ankara, 2007; Tuncer, s. 27.

31

Ulamn ve pazarlama imknlarnn uygunluu, Ankara'da ticaret, sanayi ve

zanaatlarn gelimesine imkn salamtr. ehirde, zamanna gre, bu sektrler

halkn ihtiyacn salamann yannda, d pazarlara da rnler ihra etmitir.

Ankara, Seluklularla birlikte Trklerin eline geince ticari nitelii ksmen ne

kmtr. Mslman Trk devletleri orta alarn ulam vastas olan kervanla

iin gerekli her tedbiri almlardr. Kervan ticaretinin iki temel ihtiyac yol

emniyeti ve konaklamadr. Bu amaca ynelik genellikle bir gnlk yolculuk

mesafelerine han veya kervansaraylar ina edilmitir. Genellikle yol cephesinden

girii olan byk i avlu etrafnda iki katl bu konaklama tesislerinde mescid

yannda, zahireci, nalbant, araba tamircisi vs. kervann ihtiyalarn karlayan

birimler bulunurdu. Ankarada da bu hanlardan vard.

Deerlendirme

Anadolu'nun kuzey-batsndaki ovalar arasnda, kuzey-gney, dou-bat

yollarnn kesitii noktada, savunmaya elverili bir mevkide kurulan Ankara

bu konumu ile tarih boyunca canl bir siyasi ve ekonomik hayata sahne olmutur.

Mslman Trkler Ankarann bu tarihi birikimi ve mirasna sahip karak yapc

bir tavrla zenginletirip gelitirmilerdir. Hatta Osmanlnn 14. Yzylda

Avrupa-Balkanlara yneldiinde buralarda tutunabilmek iin Ankarann da

iinde bulunduu Anadolu Trklne daha da nem verdiini syleyebiliriz.

Ankara-Anadolu Mslman Trkl, Trkistandan gelen Trklerin bu

topraklarda Bizansn maddi ve manevi kalntlar arasnda yok olmadan ayakta

32

kalmasn salamtr. Ankara, bu srete yerli gayrimslim unsurlarla ok

uluslu, ok dinli, ok kltrl bir ehir haline dnmtr. Bu dnmde

baat olan Mslman Trk kltr olmutur. Bunu siyasette, ynetimde, sanatta,

ekonomide, dilde, dncede vb. alanlarda aka grebiliriz. Zaten o dnemde

bata ynetimler olmak zere Mslman Trklerin hepsi bu tarihi sorumluluun

farknda olup bir lm kalm meselesi olduunun bilicindedirler. Bunun en ak

gstergesi II. Murad ile balayan neredeyse her alanda yaanan toparlanma

dnemdir. Bu dnemde milli kltr iyice belirgin, grnr hale gelmitir. Bu

kltrn temel dinamiklerini ise slamiyet, Trklk ve mahallilik oluturmutur.

14-15. Yzyllarda Ankara toplumuna baktmzda nemli bir deiim ve

dnmle karlayoruz. 11. Yzyln sonlarndan itibaren byk ounluu

alperen ve gzi olarak gelen Trkler 14. Yzylda artk sz gelii Ankara gibi bir

ticaret ehrinde ehirli olarak gayrimslimlerle beraber yaamaya balamlardr.

Hatta Ankara Trkleri, Anadolunun kimi yerlerinde grdmz dini, siyasi,

ekonomik veya dier baz sebeplerle meydana gelen ayaklanmalara da tevecch

etmemiler, daima otoritenin, istikrarn, huzurun ve barn yannda yer

almlardr. zellikle Osmanlnn adeta ikinci kurulu dneminde bu arada

Anadolu Mslman Trklnn yeniden ihya ve inas srasnda bu giriime

byk destek vermilerdir. Bu meyanda Osmanlnn cihan devleti olma

yolundaki yryne nemli katklar olmutur.

Ankara Trk toplumunun baarlarndan biri de ehirde inisiyatifi alabilmi

olmasdr. Trkler Anadoluya gelip yerlemekle birlikte sanayi ve ticaret byk

oranda gayrimslimlerin elindeydi. Ankara Trk toplumu tarm-hayvanclk

yannda ahilerin tekilatlaryla ehirde sanayi, zanaat ve ticaret iletmelerinde de

varlklarn hemen hissettirmilerdir.

33

Osmanlnn, kltrel ve ekonomik olarak toparlanarak cihan devletine giden

yolculukta Hac Bayram Veli ve Ankarann gvenilir, nemli bir muharrik g

olduunu syleyebiliriz.

Kaynaka

Abdullah Bakr, Tevarih-i Al-i Seluk Ouznmesi, Turkish Studies, International

Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, V. 3/7

Fall 2008, s. 163-199.

Abdlkerim Erdoan, Unutulan ehir Ankara, Aka yay, Ankara, 2004.

Abdlkerim zaydn, Ankara, DA, c. 3.

Adem Ceyhan, Bedri-i Diladn Muradnamesi I-II, MEB yay, stanbul, 1997.

Ahmed Akgndz, Said ztrk, Bilinmeyen Osmanl, OSAV Yay, stanbul, 1999.

Ahmed Tevhid, Ankara'da Ahiler Hkmeti, Tarih-i Osman Encmeni

Mecmuas, Cz. 19, stanbul 1329.

Ahmet Davutolu, slam Dnyasnn Siyas Dnm:

Dnemlendirme ve Projeksiyon, Divan 2002/1.

Ahmet Hamdi Tanpnar, Be ehir, Ankara, 1960.

Ahmet Tabakolu, Trk ktisat Tarihi, Dergah Yay, stanbul, 1998.

Ahmet Yaar Ocak, Babailer syan, Dergah yay, stanbul, 1980.

Ali Akar, Bir Danimendname Nshas: Mirkatl-Cihad

http://www.aliakar.com/paylasim1.html Eriim: 10.10.2014.

Ali Murat Yel M. Sabri Kkac,Mahalle, DA, c: 27.

Ankara Vilayet Salnamesi, 1288/1871-2, c. I, Ankara Bykehir yay, haz.

Sleyman Solmaz, 2014.

Avram Galanti, Ankara Tarihi, stanbul, 1950

Basim Darkot, Ankara, MEB A, c.1.

34

Bilal Dedeyev, Safev Tarkat ve Osmanl Devlet likileri, Uluslararas Sosyal

Aratrmalar Dergisi, c. 1/5, 2008.

Ebu Abdullah Muhammed bn Battuta Tanci, Seyahatnme, ev. A. Sait Aykut, Yap

Kredi yay, stanbul, 2000, c.I.

Emine Erdoan, Tahrir Defterlerine Gre Ankara ehri Yerlemeleri, Gazi

niversitesi Krehir Eitim Fakltesi Dergisi, C. 6, Say 1, (2005).

Erman Tamur, Ankara Keisi ve Ankara Tiftik Dokumacl, Ankara Ticaret Odas

yay, Ankara, 2003.

Ethem Cebeciolu, Hac Bayram Vel, Kltr Bakanl yay, Ankara, 1991.

Evliya elebi b. Dervi Mehmed Zll, Evliya elebi Seyahatnamesi, 2. Kitap,

haz. Zekeriya Kurun- S. Ali Kahraman- Ycel Dal, Yap-Kredi yay,

stanbul, 1995.

Eyp ztrk, Velilik ve Delilik Arasnda: bnus-Serracn Gzden Muvelleh

Derviler, Kitap yaynevi, stanbul, 2013.

Fahameddin Baar, Osmanl Eyalet Tevcihat (1717-1730), TTK, Ankara 1997.

Faruk Smer, Ouzlar, Trk Dnyas Aratrmalar Vakf, yay, stanbul, 1992.

Fuat Bayramolu, Hac Bayram- Veli, I, Ankara, 1983.

Gnl Tankut, Osmanl ehrinde Ticari Fonksiyonlarn Mekansal Dalm, VII.

Trk Tarih Kongresi Bildirileri, TTK yay. Ankara, 1973, s. 773-779.

Halil nalck, Eyalet, DA, c.11.

Halil nalck, Murad I, DA, c. 31.

Halil nalck, Murad II, DA, c.31.

Hamdi Kzler, Osmanllarda lk Yerel Manev Oluum: Hac Bayram Vel ve

Bayramiyye Ekolnn Anadoluya Etkisi, OTAM, 32/Gz 2012, s. 67-80.

Hoca Sadeddin, Tacu't-Tevarih, hz. smet Parmakszolu, Kltr Bakanl

yay, Ankara, 1992, c. I.

35

Hlya Ta, XVII. Yzylda Ankara, Doktora tezi, A., Sosyal Blimler Enstits

Tarih (Yenia Tarihi) Anabilim Dal, Ankara, 2004.

lber Ortayl, Trkiye dare Tarihi, Trkiye ve Orta Dou Amme daresi Enstits

yay, Ankara, 1979.

smail iftiolu, Ahiler Dneminde Ankaradaki Baz lim ve Fikir Adamlar,

Sosyal Bilimler Dergisi, http://www.aku.edu.tr/aku/

dosyayonetimi/sosyalbilens/dergi/II2/3-ismail%20ciftcioglu.pdf eriim

24.08.2014.

smail iftiolu, Ankara Ahileri Devleti ve Dnemi, yaynlanmam Yksek

Lisans Tezi, Seluk niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Konya, 1995.

Kamil ahin, Ankaral eyh zzeddin Vakflar ve Ak Medrese (Ogst Mabedi),

Vakflar Dergisi, XXIX.

M Fuat Kprl, Anadoluda slamiyet, Darulfnun Edebiyat Fakltesi

Mecmuas, IV-VI, 1338-1340.

M. Fuat Kprl, Osmanl mparatorluunun Kuruluu, TTK, Ankara, 1972.

Mehmet Gen, Osmanl mparatorluunda Devlet ve Ekonomi, tken yay,

stanbul, 2013.

Mehmet pirli, Anadolu, DA, c.3.

Mehmet pirli, Beylerbeyi, DA, c.6.

Mehmet Neri, Neri Tarihi, hz. M. Altay Kymen, Kltr ve Turizm Bakanl

yay, Ankara, 1983, c. I.

Mehmet Tuner, Ankara (Angora) ehri Merkez Geliimi (14.-20. Yy), Kltr

Bakanl yay. Ankara, 2001.

Michel Balivet 1391de Ankarada lahiyat Konulu Bir Mnazara: Hac Bayram

Veli ve II. Manuel Paleologos Bizans Yaplar, Meydanlar, Yaamlar, Editr:

Annie Pralong, ev. Buket K. Bayr, stanbul 2011, s. 239-246.

36

Mustafa Akda, Trkiyenin timai ve ktisadi Tarihi, I, Tekin Yaynevi, stanbul,

1979.

Mustafa Da, XIV. Asrda Dinler Aras letiim: Bizans mparatoru

II. Manuel Palaiologos ve Hac Bayram- Veli'nin Ankara'da Yaptklar Tartma

/ Osmanllar ve Avrupa Seyahat Karlama ve Etkileim, Osmanllar ve

Avrupa, SAM, stanbul, Kasm, 2010, s. 345-355.

Necati Demir, Mehmet Dursun Erdem Trk Kltrnde Destan ve Battal Gazi

Destan, Turkish Studies International Periodical for the Languages, Literature

and History of Turkish or Turkic, Volume 1/1 Summer 2006, s. 106-159.

Nihat Azamat, II. Murad Devri Kltr Hayat , Marmara niversitesi Trkiyat

Aratrmalar Enstits , Doktora Tezi , stanbul 1996.

Ogier Ghisain de Busbecq, Trk Mektuplar, hz. Recep Kibar, Krkambar yay. st.

1993.

Orhan Cezmi Tuncer, Anadolu Kervan Yollar, Vakflar GM yay, Ankara, 2007.

zer Ergen, 16. yzyl Ankaras: Ekonomik, Sosyal Yaps ve Kentsel

zellikleri, Tarih inde Ankara, (ODT Eyll 1981 Seminer Bildirileri),

Ankara 1984.

zer Ergen, Osmanl ehirlerindeki Ynetim Kurumlarnn Nitelii zerinde

Baz Dnceler, VIII. Trk Tarih Kongresi Bildirileri, Ankara 1981, c. II.

zer Ergen, Osmanl Klasik Dnemi Kent Tarihiliine Katk XVI. Yzylda

Ankara ve Konya, Ankara Enstits Vakf yay., Ankara. (1995).

Raif Okudan, Hac Bayram Velinin iirinde ehir Metaforu, Sleyman Demirel

niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Yl, 2012/2, S. 16, s. 265-278.

Rifat zdemir, Ankara, DA, c. 3.

Ruen Kele, ehirciliin Kuramsal Temelleri, Ankara 1972.

Sagon Erdem, Ankara, DA, c.3.

37

Seyfi Bakan, Ankara Hac Bayram- Veli Camii ve Trbesi, Kltr Bakanl Yay.,

Ankara, 1998.

eref Erdodu, Ankarann Tarihi Semt simleri ve ykleri, Kltr Bakanl yay,

Ankara, 1999.

eref Erdodu, Ankaram, Kltr Bakanl yay, Ankara, 1999.

Tuncer Baykara, Hac Bayram- Veli ve Dnemine Umumi Bir Bak, IV. Vakf

Haftas, Ankara, 1987.

Tuncer Baykara, Osmanl Tara Tekilatnda XVII Yzylda Grev ve Grevliler

(Ankara), Vakflar GM yay, Ankara, 1990.

nver Gnay, XV. Yzyl Osmanl Toplumunda Sosyo-Kltrel Yap, Din ve

Deime, Sosyal Bilimler Enstits Dergisi S. 14, 2003/1.

Yusuf Halaolu, Osmanl Dneminde Trkiyenin Nfus Yaps ve Airetler,

Tarih Boyunca Anadoluda Trk Nfus ve Kltr Yaps, Trk Yurdu yay,

Ankara, 1995, s. 40-52.

Yusuf Halaolu, XIV. XVII. Yzyllarda Osmanllarda Devlet Tekilat ve Sosyal

Yap, TTK, Ankara, 1991.

Zuhuri Danman, Evliya elebi Seyahatnamesi, Karde Matbaas, stanbul, 1970,

c. IV.

38

Hac Bayram- Velinin Yaad Dnemde Tasavvufi Hayata Genel Bir

Bak

Prof. Dr. sa ELK1

zet

Osmanl devletinin kurulu ve ykselme devrine rastlayan XIV-XV.

asrlarda tasavvuf ve tarikatlar en nfuzlu dnemini yaamaktadr. Anadolu

topraklarnda doup byyen bir Trk mutasavvf olan Hac Bayrm- Vel de

byle olumlu bir atmosferde tasavvuf adna bir ilki gerekletirerek Bayramiyye

1 Prof. Dr. Atatrk niversitesi lahiyat Fakltesi Tasavvuf Anabilim Dal Bakan; isacelik@hotmail.com; isacelik@atauni.edu.tr

39

tarikatnn esaslarn belirler. Bylelikle Anadolu topraklarnda bu topraklarda

doup byyen bir Trk tarafndan ilk tarikat kurulmu olur. Hac Bayram-

Velnin mridi Somuncu Baba namyla mehur Hamidddin Aksaray ve el-

Fevtihul-lhiyye isimli tasavvuf tefsirin yazar Nakbend eyhi Nimetullah

Nahcvan bu asrn mstesna ahsiyetlerindendir. XV. asrn dier etkili kiileri

tasavvuf hayatta etkili olan Bayramiyye tarkat piri Hac Bayram- Velnin

halifeleri Akemseddin, Bak mer Dede, Akbyk Meczb, Yazcolu

Mehmed, kardei Ahmed Bcan ve Hac Bayram- Veliye intisab ederek damad

olan, daha sonra Hseyin Hamev vastas ile Kadir tarikatna intisap eden

Erefiyye ubesinin kurucusu Erefolu Rum gibi sflerdir. XV. asrda

Bayramiyye Tarkatnn, emsiyye, Melmiyye ve Celvetiyye gibi eitli ubeler

halinde gelimekte olduu grlr.

Bu asrn Osmanl topraklarnda yaayan dier bir nemli smas Hac

Bekta- Veldir. XIV ve XV. asrn en sekinlerinden olan Emir Sultan, Hac

Bekta- Velinin halifesi Tapduk Emrenin mridi Yunus Emre ruhunda ve

iirlerinde tasavvufi dnceyi yaatan sufilerdendir. Nakibendiyye tarikatnn

Anadolu ve Rumelide yaylmasna nclk eden Molla Abdullah- lah de bu

asrn velilerindendir. Yine XIV. Asr sonlarnda Anadoluda Ekberiyye,

Mevleviyye ve Zeyniyye tarikatlar hzla yaygnlk kazanmtr. Bunlarla birlikte

Anadoluda Yesev dervileri de varlk gstermitir. Halvetiyye tarkat ise XV.

Asr sonrasnda Anadoluda en yaygn tarkatlardan birisi olmutur.

Bu asrda Anadoluda varln hissettiren tasavvuf kurumlardan biri de

Ahliktir. Ahler silsilelerini Hz. Ali (r.a.) vastasyla Hz. Peygamber (s.a.v)e

dayandrrlar ve "ftvvet ehli" diye anlrlard. Bu tebliimizde Bayramiyye

tarikat piri Hac Bayram- Velnin yaam olduu XIV ve XV. asrlardaki

tasavvuf hayat genel hatlaryla incelemeye alacaz.

40

Anahtar Kelimeler: Hac Bayram- Veli, Bayramiyye Tarikat, XIV ve

XV. Asr, Tasavvuf, Tarikat.

Summary

General Review to Hac Bayram- Veli Current Period Mystical Life

XIV and XV centuries when Ottoman State settlement and the rise of the

Ottoman period occurred coincided with the XIV-XV. Sufism and sects lived

their most influential period. Born and raised in Anatolia, Hac Bayram- Veli is

a Turkish mystic, and also determines the principles of Bayramiyya sect of

Sufism as a first name in such a positive atmosphere. Thus, in Anatolia lands, the

first sect is established by Hac Bayram- Veli, a Turk born and raised in this land

Hac Bayram- Veli guide Aksarayi Somuncu, being famous Hamidddin

and al-Fevtihu'l-lhiyye named Sufi Naqshbandi sheikh Nimetullah Nahcvan

commentary author are one of the distinguished personalities of this century. XV

centurys other influential people, are those who have effectively mystical life

Bayramiyya the Sufi order piri Hac Bayram- Veli caliphs Akemseddin, Cutler

Omar grandfather, Akbyk Recluse, Yazicioglu Mehmet, his brother Ahmed

Bican and Hac Bayram- Veli belonging by the groom, then Husain Hamev via

the Qadiriyya order of the founder of intimacy that are Eshrefiyya branch of Sufis

like Rumi Erefolu. XV. Bayramiyya cult century, Shamsiyya to as Malamiyya

and Calvatiyya is seen to be developing in various branches.

Another important personalty of this century of living in the Ottoman

lands is Haci Bektas-i Veli. Of the most distinguished of XIV and XV. century,

Haci Bektas-i Veli caliph is Tapduk Emre and Yunus Emre and are among the

Sufi mystic who lived in thought. Naqshibandiyya cult that led to the spread in

41

Anatolia and Rumelia Mullah Abdullah-i lahi in this century one of the

parents. Again Ekberiyye and Mawaviyya and Zainiyya sect have rapidly gained

popularity in the last of the century in Anatolia. Along with these, Yasaviyya

dervishes sow their existence in Anatolia. The Khalwatiyya religious sects have

been one of the most common religious sects in Anatolia in XV. century.

One of the sufi institutions in Anatolia in this century which makes its

existence feel is the Ahilea. The Ahis based on their succession to the Prophet

through Ali and were called as "competent ftvvet". In this essay, we will try to

investigate the mystical life, When I Bayramiyya sect Hac Bayram- Veli pir

lived in the XIV and XV the century.

Keywords: Hac Bayram- Veli, Bayramiyya Sect, XIV and XV. for

centuries, Sufism, Sect.

Anadolu topraklarnda doup byyen bir Trk mutasavvf tarafndan

kurulmu ilk tarikat olan Bayramiyyenin pri Hac Bayrm- Vel, XIV. yzyln

ilk yarsnda Orhan Gazi dneminde Ankarada dodu.2 smil Hakk Bursev,

XVIII. yzyl balarnda telif ettii Silsile-i Celvetiyyede Hac Bayramn

babasnn Koyunluca Ahmed diye tanndn, Safiyyddin ve Abdal Murad adl

iki olu daha olduunu belirtir.3 Lmi elebi, Hac Bayrm- Velnin Ankarada

ubuk suyu diye tannan nehrin kenarndaki Solfasol/Zlfazl kynde

doduunu, akl ve er ilimleri tahsil ettiini, Ankarada mderrislik yaptn,

daha sonra Somuncu Babaya intisap ederek kemaltn en yksek derecesine

ulatn, ok etkili olan sohbetinin bereketi sayesinde birok kimsenin yce

2 Fuat Bayramolu-Nihat Azamat, Bayramiyye, DA, V, 273. 3 smil Hakk Bursev, Silsile-i Celvetiyye, 74.

42

mertebelere vsl olduunu ifade ederek bunlardan yedi kiinin (mer Dede,

Akbyk, Baba Nahhs, nce Bedreddin, Kzlca Bedreddin, Selhaddn-i Bolev,

Muslihuddin Halife) adn sayar.4

Mecd, Hac Bayramn Ankarada Melike Hatunun yaptrd Kara

Medresede mderris iken buray terkedip Somuncu Babaya intisap ettiini

syler. Mecdnin, Tarikat mensubu gvenilir kiilerden rivayet edilmitir

kaydyla naklettiine gre Somuncu Baba, eyh cddin Karamnye,

Ankarada Hac Bayram adl bir mderris vardr, onu buraya davet et diyerek

kendisini Ankaraya gndermi, emri yerine getiren eyh cddin, Hac

Bayram ile medresesinde ders verirken grm ve eyh Hamdin (Somuncu

Baba) davetini bildirmi. Hac Bayram da, Davete icbet lzmdr deyip eyh

cddin ile birlikte Kayseriye gitmitir. eyh Hamd, zahir ulemsnn ve

btn erbabnn vefat edenlerinin mertebelerini kendisine gsterip hangisini tercih

ettiini sormu, Hac Bayram da btn erbabnn hallerini tercih ettiini

syleyerek mderrislikten ayrlp tasavvuf yoluna intisap etmitir.5 Hac

Bayramla ilgili yaynlarda, bu eserle XVII. yzylda yazlan Sar Abdullah

Efendinin Semertl-fud ve XVIII. yzylda yazlan smail Hakk Bursevnin

Silsile-i Celvetiyye adl kitaplarnda verilen bilgiler esas alnmtr. Abdurrahman

el-Askernin yeni bulunan Mirtl-k Hac Bayramla ilgili ok nemli

bilgiler ihtiva etmektedir. Ayrca XV. yzyln sonlarnda veya XVI. yzyl

balarnda yazld tahmin edilen Vilyetnme-i Sultan cddin ile XVI.

yzylda telif edilen Menkb- Burhneddin Eridir ve Menkb-

Akemseddinde de Hac Bayrama dair baz bilgilere rastlanmaktadr.6

4 Lmi elebi, Nefeht Tercmesi, s. 684. 5 Mecd, ekik Tercmesi, s. 77 6 Bayramolu-Azamat, a.g.m., V, 273.

43

Vilyetnmede Hac Bayrm- Velnin Sultan cddini ziyaret

etmek istedii, mridlerinden bazlarnn cddin gibi ka kirpii yoluk bir

kimseyi ziyaret etmesinin doru olmayacan sylemelerine ramen onlar

dinlemeyip yannda mridleri olduu halde Ankaradan kalkp Eskiehir tarikiyle

eyhin zviyesine giderek cddinin elini pt, eyhin Hac Bayram ok

iyi arlad, Hac Bayramn gn, gece eyh cddin ile sohbet ettikten

sonra Ankaraya dnd rivayet edilmektedir. Mecdnin, eyh Hamdin

sohbetinde bulunduunu, II. Muradn hayatn kurtard iin Edirnede adna bir

mescid ve zviye ina edildiini syledii,7 cddin Karamn ile Hac

Bayram Ankaraya davet etmek iin gnderdii eyh cddinin ayn kii

olmas mmkndr. Mridlerinin bile ho grmedii ka kirpii yoluk

(kalender) eyh cddinin Somuncu Babann Hac Bayrama gnderdii

kii olmas Hac Bayramn merebini gstermesi bakmndan nemlidir.

Vilyetnmede ayrca eyh cddinin Kemal mm ve Seyyid Nesm ile

mnasebetlerinden sz edilmektedir. Hac Bayramn eyh cddin ve Kemal

mm ile ayn mride mensup bulunmas yakn evresini belirleme asndan

ehemmiyetli bir husustur.8

Hac Bayramn II. Murad tarafndan o dnemde devletin merkezi olan

Edirneye arlmasyla sonulanan bu olay menkbev tarzda geni olarak

anlatan Sar Abdullah Efendi9 bunun hangi tarihte meydana geldii konusunda

bilgi vermez. Hac Bayram Edirneye giderken Geliboluda Muhammediyye

mellifi Yazczde Mehmed kendisine intisap etmitir. Sar Abdullah Efendi,

Edirnede Hac Bayramla gren II. Muradin, hakknda sylenenlerin iftira ve

7 ekik Tercmesi, s. 94. 8 Bayramolu-Azamat, a.g.m., V, 273. 9 Sar Abdullah Efendi, Semertl-fud fl-mebdei vel-med, Matbaa-i Amire, stanbul 1288, s. 235-240.

44

dedikodu olduunu anlayarak kendisinden zr dilediini ve byk bir sayg

gsterdiini, ayrca ondan Eskicamide vaaz vermesini rica ettiini ifade eder.10

Tarikat silsilesi mridi Somuncu Baba, Ali Erdebl, Sadreddn-i

Erdebl vastasyla Safeviyye tarikatnn piri Safiyyddn-i Erdeblye ulaan

Hac Bayrm- Velnin ilk kaynaklarda halife tayin ettiine dair bilgi

bulunmad halde Akemseddinin menkbn yazan Ens onun Akemseddine

ksa zamanda hilfet verdiini syler.11 Sar Abdullah Efendi ise Hac Bayramn

hayatta iken hi kimseye hilfet vermediini, vefatndan sonra alt neferin (nce

Bedreddin, Kzlca Bedreddin, Uzun Selhaddin, Akbyk, Akemseddin, mer

Dede Bursev) ortaya ktn yazar.12 Sar Abdullah Efendinin halife yerine

nefer ifadesini kullanmas nemlidir. nk mellifin de mensup olduu

Bayram-Melm geleneinde hilfet verme deti yoktur. Btn tasavvuf

neveleri temsil eden deyimiyle bir insn- kmil olan Hac Bayrm- Vel vefat

ederken kime tbi olacaklarn soran mridlerine, kendisinden duyduklar maarif

ve vahdet srlar btn kemltyla kimde tecelli ederse onun sohbetinde

bulunmalarn tavsiye etmitir.13 Onlara gre insn- kmilin hakikati sadece bir

kiide tecelli eder; gerek halife de odur.14

II. Bayezid devri kazaskerlerinden mam Ali Efendinin, Hac Bayramn

mridi olan babasndan naklen Lmiye anlattklar Hac Bayramn kiiliini

tesbit asndan nemlidir. mam Ali Efendinin babas, Akemseddine, intisap

etmesi iin Hac Bayram tavsiye etmi, fakat Akemseddin, Hac Bayramn

10 Bayramolu-Azamat, a.g.m., V, 273; Hasan Kamil Ylmaz, Aziz Mahmud Hdy ve Celvetiyye Tarikat, Erkam Yaynlar, Ankara 1990, s.171. 11 Menkb- Akemseddin, s. 131. 12 Semertl-fud, s. 143-144. 13 Olanlar eyhi brhim Efendiden naklen Sunullah Gayb, Sohbetnme, vr. 39a. 14 Sunullah Gayb, Batnme, vr. 4a; Bayramolu-Azamat, V, 273.

45

nefislerini terbiye etmek iin dervileriyle birlikte halktan yardm toplamaya

kmasn doru bulmad iin Zeynddin el-Hfye intisap etmeyi tercih

ederek Halepe doru yola kmt. Ancak ryasnda boynunda bir zincir

bulunduunu, zincirin ucunun da Hac Bayramn elinde olduunu gren

Akemseddin geri dner ve mam Ali Efendinin babasna giderek ryasn

anlatr. Akemseddin ile birlikte Hac Bayramn bulunduu yere gittiklerinde

Hac Bayramn kyller ve birok dervile birlikte burak imecesi yapmakta

olduunu grrler. Yemek vakti teknelerle yourt ve buday a getirilir. Hazret

herkese bunu bizzat datr, kpeklere de bir miktar verir.15 Bu olay sonraki

kaynaklarda16 daha farkl ekillerde anlatlr. Mecd, Akemseddinin Hac

Bayram mridleriyle birlikte orak bierken bulduunu, ar ve pazarda tabl,

nakkre, tu ve alemle dolaarak fakirlere, muhtalara ve borlulara yardm

topladn, onun maksadn anlamayan Akemseddinin dilencilik yaptn

sanarak intisap etmekten vazgetiini syler. Bu rivayetlerden, mridi Somuncu

Babann burak ek tavsiyesine uyan Hac Bayramn iftilik yapp elinin

emeiyle geindii, halkla birlikte yaad anlalmaktadr. Tabi, nakkre, tu,

alemin ftvvet almetleri ve Ankarann o dnemde bir ah merkezi olduu,

ftvvetin melmetle yakn ilikisi bulunduu hatrlanacak olursa Hac

Bayramn kiiliini tesbit etmek daha da kolaylar. Hac Bayram, melmet

nevesini Anadoluya getiren mridi Somuncu Baba gibi tekke kurmam, vakf

tesis etmemi ve vakf gelirleriyle geinmemitir. Tarikatlarda ok yaygn olan

bu iki messeseye rabet etmemesi onun melmet nevesine sahip oluuyla

ilgilidir.17

15 Nefeht Tercmesi, s. 685. 16 bk. Mecd, s. 240; Ens, s. 130. 17 Bayramolu-Azamat, a.g.m., V, 273.

46

Seluklu hkmdarlarnn tevikleri ile Anadoluda yaygnlaan

Ftvvet hareketi, Ah Evrenin (v.659/1261) nclgnde Kayseride bir sanayi

sitesinin kurulmasndan itibaren Ahlik adyla esnaf ve sanatkrlar aras bir

kurulu haline dnmtr. Tedricen dier Anadolu ehirlerine yaylan bu

meslek, din, ahlk Trk esnaf ve sanatkrlar birlii, zamanla tasavvuf yn

daha ar basan bir kimlie brnmtr. Trkmen beylerinin bamszlklarn

ilan ettikleri Beylikler dneminde, Ahler Ankara havalisinde burada bir hkmet

kurmulardr. Osmanllarn 755/1354 ylnda ehri zaptetmeleri zerine,

Karamanoullarnn teviki ile buray tekrar geri almlar ve 763/1361 tarihine

kadar hkimiyetlerini srdrmlerdir. Nihayet bu tarihte Osmanllarn

Ankaray tekrar kuatmalar srasnda direni gstermeden ehrin anahtarlarn

bizzat Murad Hdavendigra teslim etmilerdir.18 u halde Hac Bayramn

ocukluk veya delikanllk dnemindeAnkara ehrinin ynetimi ve kltr

hayatnda Ahlik tekilatnn nemli bir etkinlie sahip olduunu syleyebiliriz.

Nitekim eyhlik yapt ve Osmanl idaresinde yaad dnemde kendisine

intisap edenleri, yeteneklerine gre ayrmas, onlar sanat ve ziraatta

grevlendirmesi, kendi geimini tarm ve iftilikle salamas, sadaka ve zekt

toplayarak, bunlar gariplere, yetim, dul ve yoksullara datmas onun ayn

zamanda Ah tekiltna da mensup olabileceini akla getirmektedir.19

Bayramolu, Hac Bayramn Ahlik ile paralellik arz eden gnlk

yaam ve uygulamalarndan hareketle kendisinin Ah Sultan diye de anldn

kaydeder. Bununla birlikte Ah Sultan diye anldna dair u an iin tek tarihi

kayt eyh Mehmed finin Bayram Melmlerinin silsilesini anlatt bir

18 iftiolu, smail, "Ahiler Dneminde Ankara'daki Baz lim ve Fikir Adamlar", Afyon Kocatepe niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, cilt: II, say:2, yl: 2001, s. 27-28. 19 Altnok, Baki Yaa, Hac Bayram Veli: Bayramilik, Melmiler ve Melamlik, Oba Yaynlar, Ankara 1995, s. 88; iftiolu, a.g.m., s. 33.

47

kasidesindeki u beyittir:

eyh Hmid Ah Sultan Hac Bayram- Veli

Tc hrkadan gebdr ol Emr-i rehnm.20

Hac Bayram Veli, ziraatle megul olduu kadar esnaf ile de sk bir

ibirlii halinde idi. Bu bakmdan Ahi zaviyeleri mensuplar da Hac Bayram

dergh mdavimlerindendi.21

Hac Bayrm- Vel ile ilgili ilk kaynaklarda sohbetinin ok etkili olduu

sylenmekteyse de bu sohbetlerin muhtevas hakknda bilgi verilmemektedir.

Vahdet nevesinin en yetkin rneklerinden olan Fahreddn-i rknin Lemat adl

eserini Trkeye tercme eden mridlerinden nce Bedreddin eserin banda,

Hac Bayramn sohbetlerinde Lematn rumuz ve esrarn anlattn,

dervilerin birounun Farsa ve Arapa bilmediklerinden dolay zlp durumu

kendisine bildirdiklerini ve eseri Trkeye evirmesi iin kendisini

zorladklarn, bu durumu renen Hac Bayramn ona kudret vere diye hitap

ettiini, bylece tercmeyi onun himmeti berektyla yaptn anlatr.22 Hac

Bayramn sohbetleriyle ilgili bu ilk elden ve tek kaynan verdii bilgilerden

onun Arapa ve Farsa bildii, sohbetlerinin yksek bir ilim ve irfan meclisi

olduu anlalmaktadr.23

20 Bayramolu, a.g.e., I, 43; Aye Yldrm, Hac Bayram- Veli ve Tasavvuf Grleri, ukurova niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Baslmam Yksek Lisans Tezi, Adana 2008, s.22. 21 Bayram, Sadi, "Hac Bayram Veli ve Tarihe Ballk", Hac Bayram Veli Sempozyumu Bildirileri, I. 32; Kadir zkse, Hac Bayram- Veli ve Yaad Dneme Tesiri, Tasavvuf lmi ve Akademik Aratrma Dergisi, Ankara 2004, s.61. 22 Tercme-i Lemet, vr. 2a-b. 23 Bayramolu-Azamat, a.g.m., V, 273.

48

Sade bir dille ve hece vezniyle yazlm, vahdet nevesini terennm eden

drt iiri dnda Hac Bayramn gnmze intikal eden eseri yoktur.24 mer b.

Mezd tarafndan 840/1437de derlenen Mecmatn-nezirdeki Bayram

mahlasl drt nazre gazeli Fuat Bayramolu bir hkm belirtmeden kitabna

almtr.25 Hasibe Mazolu, Hac Bayrm- Velnin bunlar zhir ilimleriyle

urat srada yazm olabilecei grndedir.26 Bu iirlerin ve yine Fuat

Bayramolunun ok muahhar bir dnemde tertiplenmi bir cnkte bulup

yaymlad tasavvuf muhteval be gazelin ona ait olmas pek mmkn

grnmemektedir.27 Ensnin Akemseddinin eserleri arasnda zikrettii,28 ad

Hac Bayramn baz szlerinin erhi olduu intiban veren erh-i Akvl-i Hac

Bayrm- Vel adl eser, Akemseddinin Hall-i Mkilt adl eserinin baz

blmlerinden ibarettir.29

Ankaraya dnnden sonraki dnemde Hac Bayramn devletle

ilikileri konusunda bilgi yoktur. Ancak Bayram dervilerinin vergiden muaf

tutulduuna baklarak tarikatn faaliyetlerini daha gven iinde srdrd

sylenebilir. Bayramiyye tarikat bu yllarda Ankara ve evresinde byk bir

yaygnlk kazanmtr.30 Orhan Gazi, I. Murad, Yldrm Bayezid, elebi

Mehmed ve II. Murad devirlerini idrak eden ve kurduu Bayramlik tarikatyla

Anadolunun mnev yapsnn ekillenmesinde byk katklar olan Hac

24 iirlerin karlatrmal metinleri iin bk. Mazolu, I. Hac Bayram- Vel Sempozyumu Bildirileri, s. 103-108. 25 Bayramo