UDK 910.1:338.924 (497.12—77) »Prekmurje« = 863

Vladimir Klemenčič*

NEKI SOCIJALNI UZROCI I POSLEDICE PROSTORNIH UTICAJA INDUSTRIJALIZACIJE SLOVENIJE

Slovenija je u poslednjih deset godina postavila sebi zadatak da ubrza razvtiak perifernih, a do 1970. godine i siabije razvijenih područja. Razvijanje Industri je u nerazvijenim područj ima možemo shvat i t i tek ako sagledamo industr i jal izaci ju Slovenije od početka pa preko svih njezinih faza razvoja. Društveni razvitak ne-razvijenih područja u poslednjih deset godina možemo sagledati samo kao na-stavak ilis adašnju fazu industr ial izaci je Slovenije u ci l ju razvijanja pol icentr izma.

Takvo sagledanje industr ial izaci je Slovenije do 1970. godine omogučava nam ne samo uočavanje posledica industr ial izaci je posle drugog svetskog rata, nego i uzrok postojanja nerazvijenosti nekih područja u Slovenij i.

Obzirom na soci jalne posledice industr ial izaci je u Slovenij i možemo govorit i o pet faza industr ial izaci je i o pet faza raskroja strukture stanovništva kla-s ičnog agrarnog društva te o pet faza procesa prostorne diferenciaci je soic-jalnog razvitka.

Za uočavanje soci jalnih uticaja i soci jalne prostorne diferenciaci je Slovenije, bilo to u procesu od početka industr ial izaci je pa do 1970. godine, ili u fazi od ove godine dalje, koja zahvata i nerazvijena područja, poslužit i mogu dve grupe in-dikatora: indikatori uzroka i indikatori posledica industrial izacije.

Glavni indikator i soci jalnih uzroka industr ial izaci je jesu:

— porast broja radnih mesta u industri j i ; — lokacija industr i je po naselj ima i po geografskim regionima; — diferenciaci ja naselja sa industr i jom po broju zaposlenih te — struktura industr i jskih naselja prema broju i s t ruktur i industr i jskih grana.

Glavni indikatori soci jalnih posledica industr ial izaci je jesu:

— dinamika smanjenja agrarnog stanovništva; — prostorna diferenciaci ja porasta stanovništva; — procenat zaposlenih žena medju zaposlenima u industr i j i ; — svakodnevna migraci ja radne snage te — izmena soci jalne strukture članova porodica sa pol joprivrednim imanjlma.

Za prostorne uticaje industrial izaci je, a tirne i soci jalnih posledica na širo-kim vangradskim agrarnim područj ima, gotovo je najznačajni ja pojava širenje zo-na svakodnevnih migraci ja radne snage, koje danas razl ičito intenzivno obuhv-taju sva područja Slovenije. Danas stanuje više od pola radne snage van rad-

• Dr., unlv. prof.. Inštitut za geograf i j i Univerze Edvarda Kardelja v Ljubljani, Aškerčeva 12. 61000 Ljubljana, glej izvleček na koncu zbornika.

nog mesto, o broi vsakodnevnih migranata u zadnje tri decenije u stalnom ¡e po-rastu.

Teritorialno Industrija se postepeno locirala širom čitave Slovenije. Struktu-ra industrijskih naselja u stalnom je poboljšavanju. U stalnom je porastu i broj za-poslenih kao i broj industrijskih delatnosti. Postizanje jednakomerne raspodele in-dustrijskih naselja i povečanje naselja sa različitlm tipovima Industrijskih grana, dovelo je u Sloveniji do takve situacije, da veči deo stanovništva ima mogučnost zapošljavanja bez obzira na kraj boravka, kvalif ikaciju i pol. Do kraja 1978. godine u Sloveniji razvili su se u skoro svim područjlma industrijski centri sa polistruktu-rom radnih mesta. Zbog poboljšavanja saobračajnih veza skoro vsa naselja u sta-nju su svakodnevno davati radnu snagu u dva ili više industrijska naselja Zbog toga je blo več do 1970. godine veliki deo Slovenije pokriven zonama svakodnevne migracije radne snage policentričnog tipa.

Takav teritorialni razvitak industrije u relativno kratkom vremenu 30 godina uticao je na smanjenje agrarnog stanovništva od dve trečine na manje od 15°/o. Industrializacija uticala je na jaku diferenciaciju prostora prema porastu stanov-ništva. Sa jedne strane odvukla je radnu snagu iz perifernih agrarnih područja, a na drugoj strani koncentrisala je tu radnu snagu u širokim pojasima ili u tako-zvanim industrijsko razvijenim područjima koncentracije stanovništva, koja se

poklapaju sa zonama intenzivne svakodnevne migracije radne snage policentričnog tipa. Na ta j način stvorile su se zone koncentracije i zone praznenja stanovništva ili razvijena odnosno manje razvijena područja (Karta 1). U svakoj od tih zona odvijaju se u procesu industrializacije specifični socijalni, a prostorno vrlo relevantni proce-si. Jedan glavnih indikatora tih procesa svakako je transformacija struktura poro-dica sa poljoprlvrednim imanjima. Pošto postoji u zonama koncentracije stanov-ništva mogučnost zapošljavanja svih stanovnika, bez obzira na kvalifikaciju, sta-rost i pol te mesto boravka, transformirale su se u poslednjih 20 godina poljo-privredne porodice najprije u poluagrarne, a kasnije u neagrarne sa svakodnev-nim migrantima, u industriji. U zonama praznenja stanovništva poljoprivredne po-rodice sa zdravom demografskom strukturam transformirale su se zbog iseljava-

nja omladine u ostarele porodice. Izmena socijalne strukture porodica sa po-lioprivrednim Imanjima uticala je na promene odnosa do poljoprivrede i zemlji-šta. Došlo je do različitih odnosa prema iskorištavanju agrarnog zemijlšta. Stva-rali su se različiti tipovi seljačkih imanja, od onih, koji su ostali u okvirima starog tradlcionalnog polikulturnog privredjivanja, do onih, koji su visoko specializirani, te onih koji napuštaju zemljište i onih modernizovanih poljoprivrednlka koji ne ob-radjuju intenzivno samo svog zemljišta več i zemljište u zakupu.

Sve napomenuto prouzrokovalo je velike izmene u kulturnom pejsažu, bilo sa divljim pošumljavanjem, bilo pretvaranjem oranica u livade. Pored toga primeču-jemo napuštanje obrade zemljišta i stvaranje socijalnog ugara te transformaciju sela u spavačka i vikend naselja.

Industrializacija Slovenije prema gore pomenutim uzrocima i posledicama od-vijala se u pet faza:

— prva obuhvata razdoblje od sredine 19. stoleča do prvog svetskog rata; — druga razdoblje izmedju prvog i drugog svetskog rata; — treča razdoblje posle drugog svetskog rata do 1960. godine; — četvrta razdoblje Izmedju 1960. i 1970 godine I — peta faza razdoblje od 1970. godine do danas. (Karta 2)

U prvoj fazi industrializacije, do prvog svetskog rata, industrija u Sloveniji bila je malo značajna. U vremenu 30. godina (1852-1912) povečao se broj radnih mesta u industriji od oko 6.600 na oko 30.230. U 1910. godini udeo industrijskog stanovništva postigao je oko 13%. Broj radnih mesta u industrij i u drugoj fazi industrializacije, izmedju 1910. i 1939 godine, povečao se na oko 75.000 zaposle-nih. Taj broj povečao se posle drugog svetskog rata do 1953. godine na oko 120.000, u 1961. godini na oko 190.000, do godine 1971. na 270.000, a do 1978. go-dine na oko 365.000 u industriji zaposlenih.

Uz taj proces porasta radnih mesta u industrij i posle drugog svetskog rata istovremeno porastao je i broj krajeva sa industrijom. U 1951. godini imala je Slo-venija od ukupno oko 4800 naselja, 162 naselja sa industrijom, u 1961. godini 223 takvih naselja, a u 1978. godini bro| naselja sa industrijom porastao je na 310. Uz to brzo se povečao udeo naselja sa večim brojem radnih mesta. Udeo naselja sa 100-2500 radnih mesta porastao je izmedju 1951 i 1978. godine od 6 2 % nc 6 6 % , udeo naselja sa više od 2500 zaposlenih porastao je od 4 % na 14%.

Kao elemenat poboljšavanja socialne strukture radnih mesta ukazuje se i povečavanje naselja sa večim brojem industrijskih grana. Broj naselja sa više od četiri industrijskih grana povečao se u razdoblju od 1951. do 1978 godine od 19 na 77, broj naselja sa dve ili tri industrijske grane porastao je od 42 na 84, a broj naselja sa jednom industri jskom granom od 98 na 159.

Takav proces razvitka industrije u četiri faze do 1971. godine nosio je sobom specifične posledice u formiranju, transformacij i i u pogledu urbanizacije van-gradskih područja.

U prvoj fazi industrializacije, do prvog svetskog rata, razvijala su se malobroj-na naselja sa industrijom, pojedlnačno izolovana, najviše uz železničke saobra-čajne veze, u pojasu Marlbor-Celje-Ljubljana-Kranj-Jesenice i još u nekim malo-brojnim naseljima ovog pojasa.

U drugoj fazi industrializacije izmedju prvog i drugog svetskog rata razvila su se industrijska naselja več uz napomenute saobračajne veze, a bila su medju-sobno još uvek slabo povezana, ali ipak su se u to vreme počele stvarati zone svakodnevne migracije radne snage monocentričnog tipa.

U trečoj fazi počele su se stvarati več široke zone svakodnevne migracije radne snage, a u četvrtoj fazi povezale su se medjusobno zone svakodnevne mi-

gracije radne snage policentričnog tipa u ¡edinstveno urbanizovano područje iz-medju Maribora-Celja-Ljubljane-Kranja i Jesenica, sa krakovima urbanizacije od Celja prema Velenju i rudarskom Zasavju. Osim toga stvorila su se još jezgra industrializovanih i urbanizovanih područja, na zapadu uz itali jansko-jugoslovensku granicu, Gorica-Sežana-Koper, u jugoistočnoj Sloveniji oko Novog mesta, a u severnoj Sloveniji oko Ravna.

Poslednjih deset godina primečujemo najsvežije primere industrializacije i u manje razvijenim područjima, na zapadu u Gornjem Posočju na Tolminskom i u Severnoistočnoj Sloveniji u Prekmurju.

Kao primer uzeo sam Prekmurje koje je bilo do 1970. godine jedno od manje razvijenih i najagrarnij ih područja u Sloveniji. Ovde primečujemo vanredno brzi porast u nidustriji zaposlenog stanovništva i polako stvaranje urbanizovanog tipa pokrajine.

Još u 1951. godini bilo je u industriji svega 1966 radnih mesta, do 1961. go-dine ta j broj porastao je na 2602, a do 1978. godine več na 11.151. Istovremeno brzo se širila i mreža industrijskih naselja. U 1951. godini Prekmurje je imalo 4, u 1961. godini 6, a u 1978. godini 9 industrijskih naselja. Uz povečavanje bro-ja industrijskih naselja poboljšavala se i struktura radnih mesta sa povečava-njem broja industrijskih grana. U 1951. godini u Prekmurju je bilo zastupanih 6, u 1961. godini 9, a u 1978. godini več 13 industrijskih grana. (Karta 3, 4)

Ka socijalnom poboljšavanju prilika zaposlenosti stanovništva doprinelo je i povečavanje industrijskih centara sa večim brojem radnih mesta. U 1951. go-dini bila su samo dva naselja sa manje od 100 industrijskih radnih mesta i dva industrijska naselja sa 500 do 2500 radnih mesta. U 1961. godini dva naselja imala su do 100 radnika, dva od 100 do 500, a 3 naselja od 500 do 2500 radnika. U 1978. godini Prekmurje je imalo 3 naselja sa manje od 100 industrijskih radnih mesta, 3 naselja sa 100 do 500, jedno naselje sa 500 do 2500, jedno naselje sa 2500 do 5000, a jedno naselje čak sa više od 5000 radnih mesta u industriji.

U industriju bilo je u 1951. godini uključenih u obliku svakodnevne migraci-je radne snage 4 3 % naselja, u 1961. godini 6 3 % , a u 1978. godini 9 8 % naselja.

U vremenu Industrializacije Prekmurja koja ukazuje na tendencije širenja mre-že industrijskih naselja uz povečanje broja radnih mesta i zastupljenih industrij-skih grana, ukazala se i tendencija ujednačavanja zapošljavanja žena i muška-raca. U 1951. godini udeo u Industriji zaposlenih žena postigao je 2 9 % , u 1961. godini 4 2 % , a u 1978. godini več 4 9 % . (Karta 5, 6)

U poslednje vreme došlo je do spajanja gravitacionlh zaledja svakodnevne migracije radne snage i do procesa stvaranja ¡edinstvene poluurbanizirane zone izmedju industrijskih naselja Ravenskog i Dolinskog Prekmurja, izmedju gradova Murska Sobota i Lendava.

Proces industrializacije koji je zahvatio Prekmurje ubrzao je prestrukturira-ranje agrarnih porodica u poluagrarne i neagrarne. Računa se, da ¡e bilo u 1978. godini na tom području svega samo oko 3 0 % privatnih poljoprivrednih imanja sa agrarnim porodicama, što je znatno manje nego u 1971. godini. Proces indu-strializacije ubrzao je diferenciaciju agrarnih porodica od ostalih, a time i dosta brzu prodaju zemljišta privatnika društvenom sektoru.

LITERATURA:

1) Dr. Igor Vrišer: Industrial izacijo Slovenije. Inštitut za geografi jo Univerze, Ljubljana 1977. 2) Vladimir Klemenčlč: Prostorska diferenciacija Slovenije po selitveni mobilnosti prebivalstva.

Geografski zbornik XII, Ljubljana 1971, str. 135—211. 3) Vladimir Klemenčič: Geografija prebivalstva Slovenije. Geografski vestnik XLIV. Ljubljana 1972,

str. 133—157. 4) Sodobni regionalni procesi Prekmurja. Tlmska raziskava Inštituta za geografi jo Univerze Ed-

varda Kardelja v Ljubljani (vodja raziskave: dr. Vladimir Klemenčlč; sodelavci: Ivo Piry, Rado Genorlo in Ludvik Olas), Ljubljana 1979.

a

Vladimir Klemencic

INDUSTRIALIZATION IN SLOVENIA THE SOCIAL CAUSES AND CONSEQUENCES OF ITS EFFECTS IN THE AREA

During the last thirty years industrialization has been the primary factor in the socio-economic and regional transformation in Slovenia. The population struc-ture of a static agrarian society has changed into a population structure of a dy-namic and flexible industrial society. In the course of such a development Slo-venia has become regionally highly differentiated: into regions of concentration of population and those with less and less inhabitants, into regions with different degrees of developedness.

The influence exerted by the industrialization upon the dynamic development and the socio-economic as well as regional re-structuring in Slovenia has been going on in what we here treat as five phases, two before the World War II and

three since the last War. The industrialization phases are identified as such by means of two groups of social indicators, specifically by the indicators of social causes and by the indicators of the social consequences of industrialization.

The indicators of the social causes of industrialization include the increase of jobs made available in industry, the building of industrial plants in various settlements and regions, the differentiation of settlements having industry by the number of persons employed and the differentation of such settlements by the number and structure of the branches of industry.

The indicators of the social consequences of industrialization include the dynamics of the retrogression of agrarian population, the spatial differentiation as regards the population growth, the percentage of women employed in industry, the daily migration of labour force, and the changes in the social and vocational structure of the members of farming households.

The first two industrialization phases, covering respectively the period up to *he first War and the inter-war period, have only moderately contributed towards a generally small change In the socio-economic and populational structure. The percentage of the agrarian population had during that time decreased to two thirds. Areas of the daily migration of workers were being formed only around some places having, industry, while the distinct border between the town and the countryside remained both in the way of living and in the external physiognomy of the settlement.

In the post-war period the following three phases may be identified: from 1945 to 1960, from 1960 to 1970, and from 1970 onwards. These three phases have had social causes and consequences in such an intensive from that they can hardly be compared to the development of industrialization in the developed West European countries. In had taken these countries more than seventy years to achive a degree of industrial development that Slovenia has achieved during the last thirty years.

The characteristic feautures of the intensified industrialization in Slovenia since the last War manifest themselves in the five-times greater number of ¡obs in in-dustry, in the expansion of places having industry throughout the country, inclu-ding periphereal and border regions, in the rapid growth of new centres of indu-stry and in the varied combination of various branches of industry throughout Slovenia.

The social consequences of industrialization can be seen in the strong retro-gression of the agrarian population to more than 1 5 % (1978), in the growing percentage of female workers in industry (almost a half, 1978), in the increasing number of daily migrants employed in industry (over 6 0 % according to the offi-cial census taken in 1971), and in the rapid decrease of the number of farming households to more than a fourth (1978).

The influence of industrialization has regionally differentiated Slovenia into regions where the population is moving out and into regions where the population is increasing. On the sizeable areas of concentration of population and economy the countryside has become equal with the town both in the way of life and in its external physiognomy as part of a uniform spatial continuum town-countrysi-de. From a former type of an area lacking jobs and characterised by emigra-tion Slovenia has changed into an area of full employment irrespective of age,

sex, vocational qualif ication and place of permanent residence. Even more, Slo-venia has become a area where workers from other regions continue to arrive. In the brief passage of thirty years Slovenia has witnessed a change in the proces-ses of social and spatial mobility of the population as well as a shift from a mo-del of agrarian society into one of industrial society. In the current f i f th phase of industrialization this is significantly since 1970 included also in the areas where people have been going away from, thus also in Prekmurje.