UDK 796.5:621.221.3 (497.11) - 861

Stevan M. Stahkovi6x

TURIZAM KAO POSLEDIČNA DELATNOST NA VEŠTAČKIM JEZERIMA SRBIJE

Turizam u Srbiji ima dugu i bogatu tradiciju, ali po ukupnom pro-metu domačih i inostranih turista, kao i po ostvarenim dinar-skim i deviznim prihodima, zaostaje za primorskim republikama. Takvo stanje posledica je velike turističke vrednosti Jadranskog mora, ali i nedovoljne iskoriščenosti hidrografskih objekata u Srbiji, medju kojima se posebno ističu veštačka jezera. Ona su bolje i više proučena sa aspekta klasične vodoprivrede, hidro-tehnike i hidrologije, nego za potrebe razvoja turizma, iako neka od njih predstavijaju ne samo lokalne i regionalne, več i republiške i opšte jugoslovenske turističke vrednosti.

Najstarije turističke centre u Srbiji predstavljaju banje i neka gradska naselja, koja su posečivali domači i strani gosti. Za razliku od toga, najmladji turistički centri, sa više atributa turističke privlačnosti, razvijaju se u priobalnom prostoru nekih veštačkih jezera. Razvoj ovakvih turističkih centara moguče je sistematski pratiti od samog početka, što je od značaja za plani-ranje turističko-ugostiteljskih objekata, objekata komunalne in-frastrukture, kompletiranje turističke ponude za različite segmen-te turističkog tržišta, kao i za komplementarno povezivanje sa turističkim vrednostima u okolini.

Hidrografska mreža Srbije je gusta i raznovrsna. Čine je manje i veče reke, prirodna i veštačka jezera, izvori u normalnim te-renima u kraška vrela manje i veče izdašnosti na terenima izgrad-jenim od krečnjaka. Za razliku od velikog broja reka i zadovolja-vajuče gustine rečne mreže, Srbija ima malo prirodnih jezera. Ona se javijaju na Šar-planini, Prokletijama i na severu Bačke.

xDr., univ.prof., Prirodno-matematički fakultet, Študentski trg 16, llooo Beograd

Jezera na planinama su glacijalnog porekla, a jezera u Bačkoj rečno-erozivno-eolskog načina postanka. Po broju i površini prirodna jezera Srbije ne predstavijaju veču turističku vred-nost, te su sem Palickog jezera, gotovo nepoznata turistima. To na svoj način povečava turističku vrednost veštačkih jezera, jer ne dolazi do konkurentskih odnosa.

Za razliku od prirodnih jezera, broj veštačkih jezera u Srbiji je veliki. Hidrografska mreža Srbije obogačena je ovim objek-tima u posleratnom periodu. Reševanje vodoprivrednih problema zahteva izgradnju još nekoliko desetina velikih i nekoliko sto-tina manjih veštačkih jezera u Srbiji, što znači dalje promene u iskoriščavanju njenih vodnih potencijala za različite potrebe. Veštačka jezera Srbije su različitih morfometrijskih karakte-ristika, a ima ih gotovo u svim njenim delovima. Stvaranjem veštačkih jezera, menja se ne samo izgled hidrografske mreže, več i niz drugih pojava i procesa: pejsaž dobij a novi izgled, stvaraju se novi uslovi privredjivanja, potapaju se stare i grade nove saobračajnice, iseljavaju stara i planski grade nova naselja, poboljšavaju se uslovi plovidbe i razvijaju spor-tski i privredni ribolov. U večini slučajeva turizam posledično prati izgradnju brana i stvaranje veštačkih jezera. Investitori sredstava u nove vodene akumulacije, gotovo nigde nisu predvi-deli veča ulaganja u turističko-ugostiteljske objekte, kao osnovu za razvoj turizma.

Veštačka jezera Srbije čine posebnu vrstu hidrografskih turi-stičkih motiva, koji postupno dobijaju sve bolje mesto u turi-stičkoj ponudi. Zbog toga se više nego do sada moraju uvažavati u planovima razvoja turizma u Srbiji kao celini, a posebno u regijama u kojima se nalaze. Iako serrazvija kao posledična delatnost na veštačkim jezerima, turizam je učinio da mnoga od njih postanu poznata ljudima iz udaljenih naselja. Turizam je uslovio formiranje posebnog tipa pejsaža u priobalnom prostoru

veštačkih jezera, posebno na odredjenim punktovima, koji se raspoznaju po hotelima, restoranima, parkiralištima, sporbskim terenima, malim pristaništima, prilaznim saobračajnicama, ure-djenim zelenim površinama, privlačnim vikend kačama, bungalovima i drugim objektima neophodnim za nesmetano obavljanje turističkog prometa. U izrazito kontinentalnoj Srbiji, hidrografski objekti imaju posebnu vrednost na turističkom tržištu. Omogučuju više vrsta turizma, medju kojima se posebno ističe športsko-turistička rekreacija, koju upražnjava sve veči broj ljudi. To znači da ku-pališni turizam i drugi sportovi na vodi čine osnovu turističkog privredjivanja na veštačkim jezerima Srbije.

Veštačka jezera - višenamenski objekti

Izgradnja hidroenergetskih objekata, medju kojima se posebno ističu veštačka jezera, predstavljala je i predstavijače veliki investicioni poduhvat, čiji se uticaji protežu ne samo do uže, več i na siru društvenu zajednicu. Izgradnja akumulacija tretira se kao jedna od razvojnih osnova šireg prostora i dužeg vremenskog trajanja. Istovremeno se pojavljuje problem nepodudarnosti inte-resa različitih nivoa korisnosti. "Različitosti interesa koje mogu proiziči ovisno o tome, da li se efekti izgradnje danog hidroenergetskog objekta promatraju u kracern ili u dužem vremen-skom trajanju. Ako bi se to htjelo uopčiti, tada se najčešče radi o tome da se danog trenutka gubi prirodni potencijal za poljoprivredu, što se osječa kao ozbiljan nametnuti poremečaj ekonomskog života; Istovremeno se, medjutim, inicira jedan drugi način koriščenja prirodnih potencijala i inicira jedna nova re-lativno trajna osnova ekonomskog života, ali druge sadržine i u drugom prostornom domašaju značenja" (1,324).

Dosadašnja praksa u Srbiji jasno ukazuje na činjenicu da moguč-nosti za razvoj turizma na velikim i malim akumulacijama nisu uvažavane kod planiranja izgradnje ovih objekata. Največa pažnja je posvečivana osnovnim namenama veštačkih jezera. Nisu uvek i

do kraja uvažavane sve društveno-ekonomske potrebe, niti su do detalja sagledavani efekti rentabilnosti uloženih sredstava. Iako se insistirá na uklapanje veštačkih jezera u integralni hidro-sistem, pravu ooenu načina izgradnje, bolje poznavanje značaja vode u modernoj agrotehnici, efikasnijem koriščenju stečenih iskustava, višem stepenu uskladjenosti Zakona o investicionoj izgradnji sa Zakonom o vodama, boljem koriščenju jezera za po-trebe turizma i zaštite životne sredine (2,5o), turizam je ostao po strani. Ovakvo stanje nije opravdano, jer se veštačka jezera, bez obzira na osnovnu namenu, izuzimajuci manje objekte za vodo-snabdevanje naselja, namecu kao posebna vrsta turističkih motiva. Čini se da je prošlo vreme jednonamenskih akumulacija i da je pravi trenutak da se kod izgradnje višenamenskih akumulacija turizmu posveti odgovarajuca pažnja. Ovo i zbog toga, što turi-zam nije nepovraten potrošač vode i što utiče na očuvanje i unapredjenje životne sredine u kojoj se odvija.

Veštačka jezera u Srbiji nastala su izgradnjom brana na rekama. Prema osnovnoj nameni mogu se svrstati u više grupa. U dosadaš-njoj praksi, a s obzirom na izvore finansiranja i lokaciju iz-gradnje, možemo izdvojiti sledeče vrste veštačkih jezera: 1. Jezera za proizvodnju električne energije; 2. Jezera za vodosnabdevanje industrijskih objekata; 3. Jezera za navodnjavanje obradivih površina; 4. Jezera za vodosnabdevanje gradskih i seoskih naselja; 5. Jezera za privredni ribolov; 6. Jezera za zaštitu od poplavnih talasa; 7. Jezera za zadržavanje nanosa i zaštitu od erozije; 8. Jezera za potrebe turizma i rekreacije.

U projektima za izgradnju brana i stvaranja veštačkih jezera, insistirá se na višenamenskim objektima, čime se postiže viši stepen njihove valorizacije. Uz osnovnu namenu, gotovo na svim veštačkim jezerima Srbije, razvija se turizam kao prateca delat-nost. To posebno važi za akumulacije izgradjene za potrebe proiz-vodnje električne energije, vodosnabdevanje industrijskih

objekata i navodnjavanje obradivih površina. Manji značaj imaju jezera za zaštitu od poplavnih talasa i zadržavanje nanosa, jer su u višim planinskim terenima, imaju hladniju vodu i ne pogodu-ju razvoju kupališnog turizma. Novostvorene vodene površine u krajevima Srbije u kojima ih ranije nije bilo, več od prvih dana postojanja privlače ljude iz bliže i dalje okoline. Ljubitelji prirode i sportski ribolovci su prvi posetioci veštačkih jezera Srbije. Njima se, posle izgradnje odgovarajučih receptivnih objekata, pridružuju izletnioi i turisti. Pored domačeg turizma, na nekim veštačkim jezerima Srbije, registrovan je i izvestan broj stranih turista, što je od značaja za proširivanje njihove kontraktivne zone i povečanje konkurentnosti na turističkom tržištu.

Kod izgradnje brana za jednonamenske i višenamenske vodene aku-mulacije, potapa se zemljište, saobračajnice, često i naselja. Medjutim, koristi od novodobijenih vodenih površina veče su od šteta. To treba posmatrati i kroz činjenicu da posle završetka radova ostaju novi putevi, mostovi, kamenolomi, privredne zgrade, trafostanice, meteorološke i hidrološke postaje, radnička nase-lja, upravne zgrade i drugi objekti. Oni se sporazumno ostavlja-ju na upotrebu lokalnim organizacijama odgovarajučeg profila. Neki stambeni objekti iz vremena izgradnje Djerdapskog, Radoinj-skog, Zlatarskog i Borskog jezera, pretvoreni su u turističko-ugostiteljske centre. Radničko naselje "Karataš" nedaleko od brane hidroelektrarne "Djerdap", posle završetka radova, pretvo-reno je u največe naselje omladinskog turizma u Srbiji. Sa 875 ležaja, kuhinjom, restoranom, bioskopskom salom, disko klubom i sportskim terenima, jedno je od najposečenijih mesta djerdap-skog sektora Dunava. Radničko naselje iz vremena izgradnje ve-štačkih jezera na Uvcu (Kokin Brod, Radoinja), pretvoreno je u turističko naselje "Radoinjska jezera", koje je dobro posečeno za vreme letnje turističke sezone.- Slična je situacija i kraj Borskog jezera. Radničko naselje je dogradnjom pretvoreno u privlačan športsko-rekreativni i turistički centar omladine Bora. Največi turistički promet u naselju "Savača", odvija se za vreme leta.

Racionalno koriščenje veštačkih jezera je složen problem. Turi-zam tu složenost još više pojačava i nameče se vodoprivredi sa nizom svojih zahteva. Medjutim, "Iskustvo je pokazalo u svim razvijenim zemljama, da bi se postiglo adekvatno koriščenje vod-nih resursa rtije dovoljno proučavati višenamensko koriščenje objekata izgradjenih na čelom slivnom području samo analiziranjem problema izgradnje i eksploatacije, uključujuci i razmatranje svih zamislivih načina koriščenja u regionu i finansijsko regu-lisanje programa raaova koje treba izvesti kao rezultat takvog proučavanja, več je prilično jasno da ono što se ovde izražava jeste tendencija ka integralnom jedinstvenom planiranju pod jedinstvenom upravom nad vodnim resursima" (3,37).

Navedeni stavovi mogu biti višestruko korisni za razvoj turizma na veštačkim jezerima. Jedinstveno upravljanje vodnim resursima, bazirano na pravim naučnim saznanjima, mora posvetiti vecu pažnju mogučnostima za razvoj turizma u priobalju veštačkih jezera. Ovo zbog toga što turizam ima jasno naglašene ekonomske karakteristi-ke, ali se mora uvažavati i kroz društvenu i socijalnu funkciju, vaspitanje i obrazovanje, prosvetu i kulturu, druželjublje i patriotizam. TJvažavajuči vodoprivredu kao sveukupnu delatnost sa vodnim resursima, kroz postulate o vodi i primenu koncepcije aktivne zaštite životne sredine, u ovom slučaju, hiarografskih objekata, potencirano je neopravdano zapostavljanje turizma (4). Čini se da uz termomineralne izvore, planine, srednjevekovne crkve i manastire, turističke manifestacije i tranzitni turizam, Srbija mora planove razvoja turističke delatnosti u narednom srednjeročnom i dugoročnom periodu zasnivati na turističkoj va-lorizaciji veštačkih jezera, bez obzira na njihovu osnovnu namenu.

Turistička valorizacija veštačkih .jezera

Pod turističkom valorizadjom u najširem smislu reči podrazu-mevamo kompleksnu ocenu turističkih motiva. Ona se ističe kao jedno od najznačajnijih i najkompleksnijih pitanja ne samo teo-rije i metodologije istraživanja turizma, več i prakse razvoja turizma u odredjenim centrima, regijama, republikama i zemlji kao celini. Značaj turističke valorizacije vidi se po tome što se ona mora uvažavati u ekonomicu turizma, organizaciji turizma, propagandi turističkih vrednosti, formiranju turističke ponude, načinu prezentovanja turističkih motiva, kao i kroz izbor i dimenzioniranje receptivnih objekata. Turistička valorizacija se ne poistovecuje u potpunosti sa ekonomskom valorizadjom, jer ima svoje specifičnosti. One proističu iz činjenice da turistički motivi ne predstavijaju robu u klasičnom ekonomskom smislu, kao što ni turističko tržište nije u potpunosti isto-vetno sa ekonomski m tržištem.

Od elemenata turističke valorizacije posebno se moraju uvažava-ti udaljenost od večih gradskih centara, kao ishodišta turista, položaj i saobračajna povezanost motiva sa disperzivnim zonama, kao i sama atraktivnost motiva. Ovakvo shvatanje potencira mišlje-nje da atraktivnost turističkih motiva može biti drugorazredni i trečerazredni element njihove privlačnosti, odnosno, njihove turističke valorizacije. U prilog tome ide čipjenica da su neka mala veštačka jezera Srbije, koja se nalaze pored vecih gradskih naselja i prometdjih saobračajnica, bolje posečena i valorizo-vana od večih i atraktivnijih jezera, koja su daleko od gradskih naselja i prometnijih saobračajnica.

Turistička atraktivnost veštačkih jezera Srbije je važno merilo njihove vrednosti. Reč je o evolutivnoj kategoriji, koju poveča-vaju ili umanjuju novi objekti, nove saobračajnice, uredjeni komplementarni ili konkurentski motivi u okolini, savremeni trendovi potražnje i dr. Atraktivnost veštačkih jezera Srbije je promenljiv odnos izmedju turističkih potreba i moguénosti

njihovog razreševanja kroz izletniška, vikend i stacionirana turistička kretanja i boravak. Sasvim je jasno da veče turistič-ke potrebe stanovništva na poseban način utiču na stepen valori-zacije veštačkih jezera, kao što i atraktivnija, pristupačnija, čistija i toplija jezera uslovljavaju masovnija turistička kre-tanja, duži boravak i veče ekonomske efekte.

Veštačka jezera Srbije, kao hidrografski turistički motivi, raz-rešavaju rekreativne potrebe turista. To znaei da uslovljavaju učestale turističke posete izražene izletima i vikendom, kao i dužim stacioniranim boravkom. Eod turističke valorizacije veš-tačkih jezera procenjujemo one njihove osobine za koje se vezuju izvesni atributi opšte turističke privlačnosti. Turistička valo-rizacija nije dovoljno naučno definisana, naročito po pitanju najprikladnijih metoda istraživanja. Jedna od metoda turističke valorizacije hidrografskih objekata je zasnovana na medjusobnoj komparaciji osnovnih obeležja značajnih za turizam. Pri tome se mogu do izvesne mere diferencirati jezera sa večim i manjim mogučnostima za razvoj turizma. Medjutim, treba istači da kod relativno novih objekata u prostoru, kakva su veštačka jezera u Srbiji, metoda komparacije može samo delimično da se primeni, jer nema dovoljno elemenata za komparaciju. Služba osmatranja klimatskih elemenata i hidroloških pojava i procesa nije dobro organizovana, te se ne prate pokazatelji značajni za potpunije sagledavanje mogučnosti za razvoj turizma. Na večini veštačkih akumulacija Srbije ne postoji ni služba registrovanja broja iz-letnika, vikendaša i turista, te je teško donositi prave zaključ-ke o dimenzioniranju receptivnih objekata i formiranju najsvrsis-hodnije turističke ponude. Nedostatak potpunijeg dokumentacionog materijala o temperaturama vazduha, insolaciji, oblačnosti, pa-davinama, višini i trajanju sneznog pokrivaca, vetrovima, tempe-raturi vode, stepenu njene zagadjenosti, pojavi leda, broju i strukturi turista, višini dnevne i ukupne potrošnje i iskorišce-nosti smeštajnih kapaciteta, predstavlja teškocu u donošenju za-ključaka i konkretnih predloga za dalju turističku valorizaciju.

Prema stepenu turističke atraktivnosti motivi se dele na samo-stalne i komplementarne. Prvo j grupi pripadaju oni ko ji samo svojom privlačnošcu uslovljavaju odredjena turistička kretanja i dominiraju u turističkoj ponudi odredjenog kraja. Drugoj grupi pripadaju oni motivi koji nisu dovoljno turistički atraktivni, te se moraju valorizovati zajedno sa motivima u svojoj okolini. Naravno, i kod prvih i kod drugih motiva, okolina doprinosi povečanju ukupne vrednosti, ako je bogata komplementarnim vred-nostima, odnosno, umanjuje vrednost, ako je bogata konkurentskim vrednostima. Uz veštačka jezera se dobro valorizuju kulturno-istorijski spomenici, lovišta, folklor i gastronomski specija-liteti, ali ne i druga jezera, reke i izvori.

Medju veštačkim jezerima Srbije grupi samostalnih turističkih motiva pripada samo Djerdapsko jezero. Sva ostala veštačka je-zera, medju kojima se posebno ističu Vlasinsko, Borsko, Bajina Bašta, Zlatarsko (Kokin Brod), Radoinjsko, Zvorničko, Medjuvršje i druga, pripadaju komplementarnim turističkim vrednostima. 0 jezerskim turističkim regijama u Srbiji ne može se govoriti. Jasnije i opravdanije se mogu definisati neki centri jezerskog turizma.

Djerdapsko jezero

Pripremni radovi za izgradnju djerdapskog hidroenergetskog i plovnog sistema počeli so 1964. godine. Prvi agregati močne hi-droelektrarne pušteni su u probni rad 1. juna 197o godine. Nakon toga, redovna proizvodnja električne energije obavlja se u 12 agregata, ukupne instalirane snage 2.o5o MW. Planirana godišnja proizvodnja električne energije je 11,3 milijarde kilovatčasova, ali se veštim koriščenjem dotoka vode i održavanjem visokih vo-dostaja Djerdapskog jezera, proizvodnja električne energije po-večava.

Pri maksimalnom usporu vode, nadmorska višina Djerdapskog je-zera je 69,5 m. Morfometrijske karakteristike jezera menjaju se u zavisnosti od vodostaja. Pri nižim vodostajima uspor vode oseča se samo u Djerdapskoj klisuri, te je tada jezero dugačko oko loo km. Za razliku od velike dužine, širina jezera varira od 18o m, u Malom kazanu, do 2 km, u Donjomilanovačkoj kotlini. Maksimalna dubina jezerske vode premašuje 9o m. Pored nižih delova obale Dunava, voda je potopila i donje delove dolina reka i potoka koji su se ulivali u Dunav. Na takvim mestima formirani su manji i veči zalivi. Najprivlačniji od njih obra-zovan je u dolini Porečke reke. Na delu kod jezera širok je 1 km, a uz tok Porečke reke uvlači se 7 km. Potopljene su saobračajni-ce koje su bile neposredno uz Dunav. Pod vodom su se našla i neka naselja. Umesto starih, izgradjena su nova. Promene geo-grafske sredine su brojne i raznovrsne. Vodni i termički režim Dunava je znatno izmenjen. Poboljšani su uslovi plovidbe i stvorene pogodnosti za razvoj turizma (5).

Za kupališni turizam i sportove na vodi na Djerdapskom jezeru najvažnije su srednje mesečne temperature vode. One su iznad uslovne granice od 18°0 u junu, julu, avgustu i septembru, što ukazuje na značajnu dužinu kupališne sezone. U istom periodu, izuzimajuči septembar, kupališnom turizmu pogoduju i temperature vazduha. Još više treba potencirati maksimalne temperature vode, koje dostižu 26°C i često, uz visoke temperature vazduha i dugu insolaciju, traju dugo u letnjim mesecima. Naravno, mogudnosti za razvoj kupališnog turizma treba posmatrati u zavisnosti od stepena zagadjenosti vode Dunava, odnosno, Djerdapskog jezera, jer se ista javlja kao osnovni ograničavajuci faktor. Bez obzira na visok stepan samoregulacije, voda Djerdapskog jezera je naj-češče u II i III klasi zagadjenosti, te je sve manje pogodna za kupanje.

Djerdapsko jezero se odlikuje malim amplitudama vodostaja. To je posledica dobrog programiranja rada hidroelektrane. Mala amplituda vodostaja pogoduje turističkom uredjenju priobalnog pojasa, jer je obalska linija dosta stabilna. Na takvom prio-balnom pojasu moguce je uredjenje fiksirani,h objekata, kao što su plaže, prostori za sunčanje, pristaništa za veče i manje plovne objekte, ribarske stanice i dr.

Boja i providnost jezerske vode su estetski atributi turističke privlačnosti Djerdapskog jezera, ali ne zadovoljavaju u potpu-nosti. Providnost vode je 3 do 4 m, a boja uglavnom siva. Oba pokazatelja zavise od količine suspendovanog nanosa u vodi i stepena njene zagadjenosti otpadnim industrijskim i kanalizaci-onim vodama. Največa providnost vode je na delu jezera neposred-no iza brane, jer se dotle natalože mulj i pesak. Providnost je veča iznad stenovitih delova jezerskog basena, nego na uščima pritoka, koje često donose erodirani materijal i njime zasipaju jezerski basen.

Zbog velike izduženosti u potopljenoj dolini Dunava, Djerdapsko jezero ima dugačku i razudjenu obalu. Kompozitnom sklopu Djer-dapske klisure odgovara raznovrstan jezerski priobalni pojas. Na mestima kotlinskih delova širina jezera je velika, obala sitno razudjena, a priobalni pojas relativno nizak i lako pri-stupačan. Dolinske strane Dunava predstavljene su padinama planina srednje višine, od kojih največi značaj ima Miroč. U kotlinskim delovima jezersko dno se blago spušta, te se tako po-večavaju i dubine vode. Pri promenama nivoa vode znatna su horizontalna pomeranja obalske linije. Izbor lokacija za turi-stičko aktiviranje je veliki. Izgradnja objekata na prijezer-skim, pejsažnim i specijalnim lokacijama, mora biti podredjena naporima razvoja turizma na Djerdapskom jezeru u celini. Za sada je največa pažnja posvečena terenima kod Donjeg Milanovca i nedaleko od brane. Sasvim je sigurno da če se vremenom formi-rati veči broj turističkih punktova u priobalnoj zoni i na taj način proširiti turistička ponuda.

Temperatura vazduha, oblačnost i padavine na Djerdapskom jezeru

Klisurasti delovi Djerdapa manje su pogodni za izgradnju tu-rističkih, ugostiteljskih i sportskih objekata. Strmi stenoviti odseci na više mesta su teško pristupačni, iako su kao vidikovci veoma privlačni. Poseban interes predstavijaju nekadašnje signal-ne stanice, kojima je regulisana plovidba dunavom. Predvidjeno je njihovo pretvaranje u kafe-restorane i prodavnice suvertira, sportskog pribora i drugih turističkih potreba. Medutim, do sada na tome nije ništa učinjeno. Ovo i zbog toga što je putnič-ki i turistički vodni saobracaj na Dunavu i Djerdapskom jezeru nedovoljno razvijen, iako predstavlja svojevrsnu privlačnost.

Turističku vrednost Djerdapskog jezera povečavaju brojni i raznovrsni antropogeni motivi. Kulturno nasledje pokazuje da je priobalni pojas Dunava bio nastanjen još u neolitu i da se kontinuitet življenja održava do naših dana. Otkrivene i prou-čene arheološke vrednosti, rimski, turški i savremeni objekti omogučuju pračenje razvoja života kraj Djerdapskog jezera.

Najvecu turističku vrednost ima arheološko nalazište Lepenski Vir. Na ušču Boljetinske reke u Dunav, godine 196?., ispod na-selja zemljoradnika i stočara iz razdoblja od 53oo. do 4Soo. godine, otkriveni su tragovi materijalne kulture svetskog zna-čaja. U sedam velikih sukcesivno podizanih naselja ribolovaca, lovaca i sakupljača hrane, pronadjena su planski gradjena skloništa, grobovi, obilje alatki od kamena, kosti i rogova, raznovrstan nakit, ploče sa urezanim znacima sličnim pismu i skulpture od kamena. Lepenski Vir se pojavio na arheološkoj karti Evrope kao izuzetno značajan i usamljen kulturni centar (6).

Na još nekoliko lokaliteta, u neposrednoj bližini Djerdapskog jezera, pronadjeni su tragovi praistorijskih naselja. Još broj-niji su ostaci iz doba vladavine Rimljana Podunavljem. Ističu se Trajanova tabla, put i most, koji datiraju iz loo. godine nove ere. Za turističko aktiviranje pogodne su tvrdjave Golu-bački grad, Ram i Fetislam. Kao osnova za kulturna i manifesta-ciona turistička kretanja, kulturno-istorijsko nasledje Djerdapa, zajedno sa folklorom i ponudom kulinarskih specijaliteta, za-služuje posebnu pažnju, ali još uvek nije dovoljno prezentirano. Dobri poznavaoci Djerdapa s pravom ističu da je reč o muzeju pod vedrim nebom, te mu u turističkoj valorizaciji tako treba i pristupati (7). Ovo je utoliko značajnije, jer je znatan deo Djerdapske klisure proglašen nacionalnim parkom, čija je povr-šina 56.ooo hektara, sa nekoliko posebno zeštičenih kompleksa.

Djerdapsko jezero i njegov priobalni pojas, kao sastavni delovi Nacionalnog parka Djerdap, omogučuju više vrsta turizma. Raz-voj nautičkog turizma uslovljen je prostranom i mirnom površinam jezera, veoma pogodnom za plovidbu večih i manjih objekata. Pristaništa u Tekiji i Donjem Milanovcu, kao i brodske prevod-nice na brani, uslovljavaju bezbedno sidrenje brodova i nesme-tanu plovidbu u večem delu godine. Čini se da največe tržište

za nautički turizam predstavijaju Austrija i Nemačka, kada su u pitanju turisti na sopstvenim plovilima, odnosno, Čehoslovačka, Madjarska i Sovjetski Savez, kada su u pitanju učesnici na tu-ri stičkim putovanjima Dunavom vecim plovnim objektima.

Izletnički turizam je dobro razvijen. Največi broj izletnika na Djerdapu je iz Beograda, Vojvodine, šumadije, Pomoravlja i istočne Srbije. Najveci intenzitet pokazuje u maju, junu, sep-tembru i oktobru. Večina izletnika se opredeljuje za razgleda-nje brane i hidroelektrane "Djerdap" i po pravilu poseduje arhe-ološko naselje Lepenski Vir. Sadržaj izletničkih turističkih kretanja postaje bogatiji, jer se več sada izvesne grupe opre-deljuju za posetu brane (gradilišta) za hidroelektranu "Djerdap II". Potrebe smeštaja učesnika ekskurzija uglavnom zadovoljava turističko naselja "Karataš".

Stacionirani turizam je najrazvijeniji u Donjem Milanovcu i Tekiji. U ovim našeljima poštoje savremeni turističko-ugostitelj-ski objekti. Donji Milanovac se posle izgradnje hotela "Lepenski Vir" nametnuo kao središte turizma na Djerdapskom jezeru. Hotel, prateci objekti, sportski tereni, pristanište, kupalište, resto-rani, slikovito naselje i dobar položaj prema atraktivnim lokali-tetima (brana, Lepenski Vir, Kladovo, Majdanpek, Turn Severin), odredjuju Donjem Milanovcu funkciju turističke baze. Pored doma-čih turista, evidentirane su grupe turista iz SR Nemačke, Austrije i Grčke, te je stepen iskorišcenosti smeštajnih kapaciteta visok,

Manifestacioni turizam je sa naglašenim sportskim i kulturnim sadržajem, uslovljenim velikim jezerom i bogatstvom kulturno-istorijskih spomenika u njegovom priobalju. Reč je i o turistič-koj prezentaciji folklora, koji je zbog mešovitog sastava stanov-ništva posebno privlačan. Turističkim manifestacijama može se uticati kako na obogačivanje sadržaja boravka, tako i na produ-ženje turističke sezone. D tom smislu posebno treba potencirati sportski ribolov na jezeru i lov divljači na okolnim planinskim pro stranstvima.

Ü turističkim kretanjima ka Djerdapskom jezeru učestvuje veliki broj mladih, te je razvijen omladinski turizam. Ova vrsta tu-rizma može se još više razviti po sistemu škola u prirodi ili stručna praksa. Ovim mogu hiti obuhvaceni ne samo učenici sred-njih škola, več i študenti turizma, geografije, biologije, šumar-stva, geologije, hidrotehnike, saobračaja, istorije umetnosti i drugih grupa. Omladinski turizam se ne sme posmatrati ssmo kroz ekonomske efekte, jer su njegove vanekonomske funkcije izuzetno značajne. Zbog toga mora biti podstican od širih foruma i organizacija.

U priobalnom pojasu Djerdapskog jezera i na okolnom prostoru postoji nekoliko seoskih naselja, koja svojim stambenim fondom omogucuju prihvat izvesnog broja turista. Kako se turizam na selu u Srbiji u novije vreme intenzivno razvija, moguče je oče-kivati njegov prodor i ka Djerdapskom jezeru, čime bi se proši-rila turistička ponuda (8).

Jezera komplementarne vrednosti

Za razliku od Djerdapskog jezera, koje kako svojom veličinom, tako i turističkim vrednostima, predstavlja samostalan turistič-ki motiv, ostala veštačka jezera Srbije svrstana su u grupu komplementarnih motiva. Ukazačemo na ona kraj kojih su izgrad-jeni izvesni turističko-ugostiteljski objekti i odvija se odgovarajuci turistički promet.

_ Ovaj hidrografski objekat nalazi se u jugo-istočnoj Srbiji, nedaleko od granice prema Bugarskoj. Jezero je nastalo izgradnjom brane na izlazu reke Vlasine iz Vlasinske tresave. Leži na blago zatalasanoj fluvijalnoj površi, na nad-morskoj višini od 1.21o m. Po tomé se ubraja u red naših naj-viših veštačkih jezera. Dužina jezera je 9 km, a širina 3»5 km. 2 Površina Vlasinskog jezera je 16 km , a maksimalna dubina vode 22 m. Vode ovog jezera služe za proizvodnju električne energije

u sistemu hidroelektrana "Vrla", kojih ima četiri. Iz doline Južne Morave, iz pravca Leskovca i Vladičinog HanR, na Vlasinsko jezero se dolazi za jedan sat vožnje. Jezero omogučuje stacioni-rani i izletniški turizam. U toku zime središte je ljubitelja skijanja na okolnim planinskim padinama. Turistički receptivni objekti predstavljeni su jednim hotelom, jednim motelom, jednim domom odmora i večim brojem vikend kuča. U navedenim objektima ima više od 600 ležaja. 3bog velike nadmorske višine i niske temperature vode, letnja kupališna sezona je kratka, a ekonomski efekti neznatni. Intenzivnije privredjivanje po osnovu turizma može se postiči jedinstvenim tretmanom jezera i okolnih motiva. U tom smislu je značajan i nedavno otvoren granični prelaz Srtezimirovci, na putu iz Južnog Pomoravlja ka jugozapadnoj Bugarskoj (9, 148).

Borsko_^ezero - Ova akumulacija spada u grupu manjih hidrograf-skih objekata. Nastala je 1959- godine za potrebe snabdevanja rudnika bakra u Boru. Betonska brana je omogučila akumulaciju 1 1 , 9 miliona m' vode, koja je potopila doline Marecove reke 1 Valja Žoni. Zbog poboljšanja vodnog bilansa u Borsko jezero se dovodi izvesna količina vode iz sliva Zlotske reke. Jezero se odlikuje visokim temparaturama vode u toku leta, jer je na nad-morskoj višini od 458 m, u kraju izrazitog kontinentalnog kli-mata. Omogučuje stacionirani, sportsko-manifestacioni i izlet-niški turizam. Najčešče ga posečuju stanovnici Bora, grada poznatog po nepovoljnoj mikro klimi. Kraj Borskog jezera izgrad-jena su dva hotela, više montažnih i zidanih apartmana, kao i nekoliko desetina privatnih vikend kuča. U priobalnom pojasu je i odmaralište "Savača", a samo 4 km dalje Brestovačka Banja. Borsko jezero, zajedno sa Brestovačkom Banjom, vulkanskim kupa-ma, Črnim vrhom, lovištem u Dubašnici, Zlotskom pečinom i Vernjikicom, predstavlja osnovu za razvoj više vrsta turizma nego što to pokazuje dosadašnja praksa. U tom smislu potrebno je formirati jedinstvenu ponudu (lo, 2o5). (Slika)

- Ovo veštačko jezero nastalo je pregradjivanjem Drine, te se pruža na teritoriji Srbije i Bosne i Hercegovine. Pripremni radovi za izgradnju brane počeli su 1959. godine, a akumulacija vode u uskom i dugačkom basenu počela je osam godina kasnije. Voda služi za proizvodnju električne energije, jer je proticaj Drine na mestu brane 349 m^/sec. Jezero Bajina Bašta je dugačko 5o km, a široko 5o do 3oo m. Ukupna zapremina vode je 34o miliona m . Odlikuje se relativno niskim temperaturama i zadovoljavajučom čistocom. U priobalnem pojasu nema odgovaraju-čih turističkih objekata, jer je on na više mesta težko pristu-pačan. Slično stanje je i sa Zvorničkim_^ezerom, koje je, tako-dje, nastalo pregradjivanjem Drine. Kao prvo na ovoj reci znatno je ugroženo zasipanjem vučenim nanosom, te je izgubilo prvo-bitne dimenzije( energetski i turistički značaj. Leži na nadmor-skoj višini od 14o m. U jezerskom basenu je akumulirano 89 miliona m^ vode. Turizam se najviše razvio na delu jezera nepo-sredno iza brane, sa obe strane. Poštoji jedan hotel, jedan motel i uredjeno kupalište (11,19). -J'"""" ~

Z l a t - Za potrebe proizvodnje električne energije reka Uvac, pritoka Lima, pregradjena je močnom branom kod na-selja Kokin Brod, koje se nalazi na putu Titovo Užice - Nova Varoš. Ubraja se u veča veštačka jezera Srbije i Jugoslavije. Leži na nadmorskoj višini od 88o m i sadrži 25o miliona m^ vode. Jezero je dugačko 14 km, a široko do 2,5 tan. Površina p Zlatarskog jezera pri maksimalnom usporu vode je 7t25 km , a dubina 75 m. Odlikuje se velikim amplitudama vodostaja, što je uz čestu zamučenost vode i težku pristupačnost pojedinih delova jezera, osnovni ograničavajuči faktor intenzivnijeg razvoja turizma. Turističko-ugostiteljskih objekata u priobal-nom pojasu jezera nema, te se turisti u tranzitu kratko zadr-žavaju na delu jezera kod brane. Povoljniji uslovi za razvoj turizma postoje na Bgdoin;|skom_^ezeru, koje je nešto nizvodnije od Zlatarskog. Ima stabilan nivo i obalsku liniju. Nekadašnje radničko naselje pretvoreno je u turistički centar. Turizam je razvijen samo za vreme letnjih meseci. Slično stanje je i

sa jezerom Pot£e6_na_Limu_i ko.je se hrani vodom iz Radoinjskog jezera i Lima. Bez obzira na povoljan položaj prema putu Priboj -Prijepolje i dela pruge Beograd - Bar, kraj jezera nema uredje-nih turističko-ugostiteljskih objekata. Zbog toga se namece po-treba jedinstvenog turističkog tretmana Zlatarskog jezera, Radoinjskog jezera, Potpeči na Limu sa planinom Zlatar, Priboj-skom Banjom, manastirom Mileševa i drugim privlačnostima. Moguce je razvijati tranzitni, izletnički, manifestacioni i omladinski turizam (11, 25).

Od ostalih veštačkih jezera Srbije treba pomenuti Med^uvrš^e na Zapadnoj Moravi. Kraj ovog jezera poštoji lo manastira, jedna banja i više pečina, te je uz tranzit na putu Čačak -Titovo Užice, moguce razvijati više vrsta turizma. Na Batlav-skom ¿ezeru, nedaleko od Prištine, izgradjeni su prvi receptivni objekti, te se razvija uglavnom izletnički turizam. Na ¿ezerima kod Bele Crkve u Banatu, koja su nastala akumulacijom vode u udubljenjima zaostalim posle eksploatacije gradjevinskog mate-rijala, turizam se nametnuo kao posledična delatnost. Jezera su turističko-rekreativni centri stanovništva okolnih naselja. To važi i za Oblačinsko_iezero, koje se nalazi pored puta Niš - Prokuplje. Najposečenije je za vreme leta, jer omogucuje odmor i sportsku rekreaciju. Sportski tereni i ugostiteljski objekti planski su gradjeni, te je jezero sve posečenije. Ograničavajuči faktor predstavlja brza eutrofizacija, uslovlje-na nedovoljnom protočnošču jezerske vode (12).

Zaključak

Hidrografska mreža Srbije u periodu posle drugog svetskog rata obogačena je brojnim veštečkim jezerima. Ona su različitih di-menzija i namena, klimatskih i hidrografskih odlika, položaja i pristupačnosti, športsko-rekreativnih i turističkih vrednosti. Najveca jezera izgradjena su za potrebe proizvodnje električne energije, vodosnabdevanje industrije, naselja i navodnjavanje

obradivih površina. Bez obzira na osnovnu namenu, vodene akumu-lacije predstavljaju posebne turističke vrednosti Srbije, koja se odlikuje velikim stepenom kontinentalnosti. Veštačka jezera Srbije omogucuju razvoj više vrsta turizma, ali se na svima on razvija kao posledična delatnost. Izgradnju brana i stvaranje veštačkih jezera nisu pratili odgovarajuči planovi izgradnje, promocije i plasmana turističkih objekata, te je sve do naših dana promet turista ispod stvarnih mogucnosti. Uhirizam spada u onu grupu aktivnosti koja može doprineti kompleksnijoj valo-rizaciji veštačkih jezera i njihovih priobalnih prostora, uto-liko pre što nije nepovratan potrošač vode, a jasno utiče na opl©menjavanje prostora unošenjem novih sadržaja. Investiranjem izgradnje brana i stvaranjem vodenih akumulacija, svuda gde je to potrebno i moguče, treba obuhvatiti i turističko aktiviranje lokaliteta i centara, utoliko pre što je moguče koristiti ne-ke objekte koji zaostaju posle završetka izgradnje brane.

Medju veštačkim jezerima Srbije posebnom turističkom vrednošču i realizovanim prometom odlikuje se Djerdap. Reč je o samostal-nom turističkom motivu srpske, jugoslovenske i evropske kontrak-tivne zone. Zbog toga se s pravom govori o "djerdapskom turi-stičkom pravcu" i "drugom moru Jugoslavije i Rumunije". IPuri-stički centri su Donji Hilanovac, "Karataš" i Tekija. Taloriza-cijom prirodnih i antropogenih motiva mogu se postiči zadovolja-vajuči ekonomski i društevni efekti.

Ostala veštačka jezera Srbije manje su turističke vrednosti, te predstavljaju komplementarne motive, lokalne i regionalne kon-traktivne zone. Najviše turističko-ugostiteljskih objekata ima na Vlasinskom, Borskom, Radoinjskom i Zvorničkom jezeru. Raz-vojem turizma na veštačkim jezerima Srbije može se više nego do sada uticati na razvoj turizma u kontinentalnom delu Jugo-slavije u celini.

Literatura

Žuljič S.: Prostorno planiranje i prostorna istraživanja. Eko-nomski institut, Zagreb, 1983

Mihajlovič M.: Neke zavisnosti izmedju malih i velikih vodnih akumulacija. "Vodoprivreda" broj 81, Jugoslovensko društvo za odvodnjavanje i navodnjavanje, Beograd, 1983

Palankar M.: Novi način prilaska u višenamenskim projektima u slivovima. "Vodoprivreda" broj 59-61, Jugoslovensko društvo za odvodnjavanje i navodnjavanje, Beograd, 1979

Stankovic M.S.: Reke i jezera Jugoslavije u svetlu koncepcije aktivne zaštite prirode. Glasnik Srpskog geografskog društva LXII/2, Beograd, 1982

Dukič D.: Djerdapska hidroelektrana, Glasnik Srpskog geograf-skog društva XLIV/2, Beograd, 1964

Srejovič D.: Lepenski Vir. "Srpska književna zadruga", Beograd, 1969.

Trifunovič L.: Stare kulture u Djerdapu. Galerija Srpske aka-demije nauka i umetnosti, Beograd, 1969

Stankovic M.S.: Djerdapsko jezero kao turistički potencijal Srbije. Istraživački projekat "Turistički potencirali Srbije", Odsek za turizmološke nauke PMF, Beograd, 1984

Stankovic M.S.: Turizam na Vlasinskom jezeru. Zbornik radova Geografskog zavoda PMP, svaska XV, Beograd, 1968

Stankovic M.S.: Turizam na Borskom jezeru. Zbornik radova Geografskog zavoda PMF, sveska XIV, Beograd, 1967

Stankovic M.S.: Turistička valorizacija veštačkih jezera SR Srbije. Posebna izdanja Srpskog geografskog društva, knjiga 41, Beograd, 1975

Stankovic M.S.: Jezera Jugoslavije. Mala biblioteka Srpskog geografskog društva, sveska lo, treče izdanje, Beograd, 1982

Borsko jezero za vrerne leta (snimio: S.M. Stankovic)

UDC 796.5:621.221.3 (497-11) = 2o S.Stankovic

ARTIFICIAL -LAKES IN SERBIA AND TOURISM AT THEIR CONSEQUENCE Summary

Tourism in Serbia has a long and rich tradition. The oldest tourist centers represents thermal springs and urban settlements. The youngest ones are developing on the coastal areas of arti-ficial lakes. Vsr'ions hydrographic network is very dense. It consists of smaller and bigger rivers, natural and artificial lakes and more or less abundant springs in normal surface and in carst. Althongh Serbia has a great number of rivers with dense network it has just a small number of natural lakes. They are located at Sar-planina, Prokletije and on the north side of Backa. The first of them is of glacial orgin, the second of eolic and erosional. They are not bigger touristic value. The only exeption is Palié. Hydrographic network of Serbia was enriched by artificial lakes after the second world war. They are spreading all over Serbia. Natural hydrographic network pattern and other landscape chara-cteristics of Seriba are changing because of artificial lakes. The artificial lakes were springing up because of catchment on Serbian springs and rivers. They can be clasiffied according to their functions into seven different groups:

1. lakes for energy production; 2. lakes for industrial water supply; 3. lakes for settlements water supply; 4. lakes for irrigation; 5. lakes for fishing industry; 6. lakes for accumulation and overflow protection; 7. lakes for tourism and recreación. Catchment projects and formation of artificial lakes is based on their multipurpose principle. Its main purpose is to create a better environment within landscape. And development of tourism as an attending function of artificial lakes is among the most important ones. This is particularly so with arti-ficial lakes within the first, fourth and sixth group of lakes. Newly created artificial lakes, particularly within an area where they didn't exist before are attracting visitors from nearby and remote areas and settlements. Their first visitors are admirer of the nature, sports fishers. Further excursio-nists and tourists are attracted by some sort of tourist infrastructure. Appointed numbers of foreign visitors also have been registrated. The artificial lakes of Serbia represents a special type of hydrogeographic motive with its real value for tourism. That is way they must be considered in a proper way also within development plans. Artificial lakes become widely known among people just because of their touristic function. Landscape of artificial lakes was transformed by hotels, restaurants, parking areas, sperts-grounds, small marines accesible roads, green areas, private second homes, bungalows and other facilities for tourist activity. Tourism is developed on the following artificial lakes: Djer-dapskom, Vlasinskom, ZvorniSkom, Bajinoj Baiti, Zlatarskom, Radionskom, Medjuvrsju, Ovcarsko-kablarskom, Borskom, Oblacin-skom, KudreSkom, Bovanskom, Belocrkvanskom, Batlavskom, RobovaSkom, Gazivoda and others. The Djerdap lake has the highest value for tourism. It spreng up because of Donava dam. It represents together with narrow pass and national park of Djerdap the biggest tourist attraction in Serbia. And it is within contractive zone for Serbia, Yugo-slavia and Europe. It can be compared with other turist areas within the yugoslav coast. Its value for tourism of Serbia will be even bigger after Djerdap II will be constructed. Tourism as a consequence of artificial lakes in Serbia enables to asses its hydrogeographic-phenomena. And it represents one of the multifunction activity with which we can reduce infra-structural and other communal expances and protect agriable land overflowing.