TYBAKADEMi Oil Edebiyat ve Sosyal Bilimler Dergisi

Türkiye Y azarlar Birligi

Yerlilik/Y erellik Ytl[Year/: 9

SayifVolume/:25 Ocak2019

Sertifika Nu: ISSN:2146-1759

imtiyaz Sahibi/Owner TYB Vakft iktisadi l§Ietmesi adma

D. Mehmet Dogan

Yaym Yönetmeni/Editor in Chief Muhammet Enes Kala (Dr.)

(Ankara Ytlchnm Beyazit Üniversitesi)

YaZJ. i§ieri Müdürü/Editorial Director Mustafa Ekici

ingilizce Editör/Editor for English Dr. Beyazit Akman

(Ankara Sosyal Bilimler Üniversitesi)

Bu Saymm Editörü fVolume Editor Do~. Dr. Ömer Bozkurt (MardinArtuklu Üniversitesi)

Yaym Kurulu/Members ofEditorial Board ibralrim Arpac1 (TRT), Hasan Yücel Ba§demir (Prof. Dr.) (Ankara Üniversitesi)

Süleyman Elik (Dr.) (istanbul Medeniyet Üniversitesi), Murat Erol (Adalet Bakanhi1;1) Ali Ertugrul (Do~.Dr.) (Düzce Üniversitesi), Ali Osman Kurt (Prof. Dr.) (Ankara Sosyal Bilimler Üniversitesi) Mehmet Kurtoglu (Vakiflar Gene! Müdürlügü), Said Okumllii (Prof. Dr.) (Ankara Ytlchnm Beyazit Üniversitesi)

Osman Özbali~e (Milli Egitim Bakanhi1;1), Nuri Sa!Ik (Dr.) (Ankara Ytlchnm BeyllZ!t Üniversitesi)

Yaym Dalllijma Kurulu/Publication Board of Overseers ibralrim illvi Yavuz, Muhsin Mete, Nazif Öztürk, Fatib Gökdag, Tarkan Zengin

Dergi Sekretaryas1/Sekretariat of the Journal Bugra Ko~usaog!u, Enes Dag

Yönetim yeri/ Administration Address Milli Müdafaa Cad. 10/12 Klztlay-Ankara

0.312 232 05 71-417 45 70 www.tybakademi.com - tybakademi@gmail.com

Basla ve Tasanm/Publishing and Design mtr medya tasarim - Göktug Ofset

Fiyab 25TL

Abone Bedeli 50TL

Kurumlar i<;in 100 TL

HesapNo Valafbank Klztlay ~b.

IBAN: TR34 000150015800 7297 391004

Ziraat Bankas1 Ba§kent ~b. IBAN: TR.23 0001 0016 8350 1199 485001

TYB AKADOO hakemli bir dergidir. Dört ayda bir yayimlamr. Dergide yayzmlanan yazz/arzn sorum/ulu{/u yazar/arzna aittir.

Yazzlar yayzncznzn izni o/madan kismen veya tamamen, baszlamaz, i;o{!alhlamaz.

Söyle§i/Tartl§ma/Kitabiyat bölümünde yer a/an yazzlar yayzn kurulunun onayzndan gei;en

deneme, tercüme, /dtap tamhmz vs. türü yazzlardan ol~aktadzr.

Dergimiz ithenticate ad/1 intiha/programzy/a yayzmdan önce kontra/ edi/mektedir.

TYB AKADEMj TÜBITAK musa/AkademikA{/ ve Bi/gi Merkezi (ULAKBiM) dergi indeksinde yer a/maktadzr.

Bir ~Rind-i Bi-Kayd"m Dii§ünce Atlasma Yolculuk (~eyhülislfun Yahyä'da Rindlik)

Öz

Bir ''Rind-i Bi-Kayd"1n Dü~ünce Atlas1na Y olculuk (~eyhülislam Yahya'da Rindlik)

A Travel To Tue Thought's World Of A Disregardful Rind

(Thought of Rind in Shaykh al-Islam Yahya)

Kenan BOZK.URT*

Klasik §iirin vazger;ilmez unsurlardan birisi olan rind, §0.irlerin asirlarca kendilerini ifade etmek ir;in ba§vurduklan kavramdir. Yogun olarak i§lenen bu kavram, eski kültürün bir parr;aszdzr ve tasavvuftaki hal ve makamlarz ifade eder. Klasik kültürün ideal insan tipinin bir yanszmasz oldugu gibi rind, aynz zamanda bir zihniyetin de temsilcisidir. Bu zihniyet, kalden ziyade hdle önem veren, ir;selle§tirilmi§ imanzn ya§am tarzzna dönü§tügü inanr;tzr. Bu anlamda rinde atfedilen §arap ir;me, sarho§luk, vurdumduymaz olma, am ya§ama gibi vasiflar, onun iman ve irfan yolundaki hdllerinin sembolik if adeleridir.

Bu r;alz§mamzzda $eyhülislam Yahya'nzn divanzndan hareketle §6.irin hem rindlikdܧÜncesi ve hayat algzsz hem de §iirlerinde yer alan §arap,felek, rind-zahid r;atz§masz, riyakarlzga kar§z olma, kaza ve kadere boyun egme gibi tasavvufta irfanl. dü§üncenin bir parr;asz olan kavramlar ele alznacaktzr.

Anahtar Sözcükler: $eylülislam Yahya, rindlik, tasavvuf, a§k, §arap, rind­zahid <;atz§masz.

Abstract

Thought of rind, one of the indispensable elements of classical poetry, is the concept which is employed by poets in order to express themselves Jor centuries. This concept that has been extremely is a part of the old culture explains the states and modes in Sufism. Just as classical culture is a rejlection of the ideal human type, rind is also a representative of a mentality. This

* Dr. Ögr. Üyesi, Batman Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi, Türk Dili ve Edebiyat:J Bölümü, Orcid: 0000-0002-5227-0614, kenan.bozkurt@batman.edu. tr

························································································ L. .... ~!:!!7.~~!:.?.?:!::.:~~~L~~~-~~!:.:.~::.:=:'.9.'.~ .......... ~

153

Kenan BOZKURT

154

mentality is the belief which interiorisesfaith by means of giving importance to behavior rather than words and then it is transformed into a way of life. In this sense, the attributes referred to wine are drunk, drunkenness, life-like qualities, and symbolic expressions of the state of faith and wisdom.

In this study, with reference to the divan ofShaykh al-Islam Yahya, in his poems, such concepts as the poet 's thoughts of rindness and life perception as well as the wine, fate, the conjl.ict of rind-zahid, to be against hypocrisy, predestination, bowing to the fate that are part of gynostic thought in Sufism, will be discussed.

Key Words: Shaykh al-Islam, rindness, sufism, love, wine, the conjl.ict of rind-zahid.

Giri~:

"Rind" sözcügü, Farsc;a kökenli olup "harabdti ve kalender" sözcügüyle aym anlama gelmektedir. Hafiz'a kadar klasik Fars §iirinde yer almayan bu sözcük, Hafiz'la beraber Fars §iirinde boy göstermi§ ve ondan sonraki §filrler de bu sözcügü kullanm1§hr.1 Bu sözcük ilk zamanlar, Farsc;ada olumsuz bir anlami kar§tlarken sonradan Hafiz'm ona tasavvufi bfy anlam yüklemesiyle anlam degi§imine ugrayarak kämil insam kar§tlamak ic;in kullantlrm§b.r. Sözlüklerde rind; "Kalender, dünya i!;lerini ho§ gören, aldzrz§szz,'"' "i§ret vesdir §eylerden ihtirdz etmez ldubdli adam, harabdti, zahiren laubdli ve gayr-i muhteriz görünen, ehl-i dil adam, ''3

''Hind vezninde bz-kayd u laubdll ve zeyrek ve münkir manasmdadzr. Türkzde yosma derler. Zahiri melam ve bdtznz sellm kimseye de ztZO.k olunur ki melamiyye ta'ifesidir,"4 "laubali me§rep, kayztszz, münkir, sarho§, görünü§te tenkidi, hakikatte selameti mucip hdl, "5 dünyanzn gösteri§ine, dünya malzna deger vermeyen, derbeder bir hayat süren6,

sarho§, ayya§" §eklinde tanimlanmi§b.r. Mine Mengi rindi "ahiret <;zkarz gözetmeyen, a§kla zevk yolunda yürümeyi yeg tutan, gösteri§siz, tasaszz gönül eri"7 §eklinde tammlar. Kesik ise onu "kayztszz, olgun ve arif'8

§eklinde tanimlamaktadrr. Rindi tamtan kaynaklar arasmda yer alan §uara tezkirelerinde rind ic;in kullamlan "ayya§, evba§, kalla§" gibi s1fatlarla

Nasrullah Pürcevädi, Can Esintisi (<;ev. Hicabi Krrlangi<;), insan Yaymlan, istanbul 1998, s. 226.

2 Ferit Devellioglu, Osmanlzca-Türki;e Ansiklopedik Lugdt, Aydm Kitabevi, Ankara 2003, s. 894.

3 ~emsettin Sami, Kilmfts-i Türld, ideal Kültür Yaymcilik, istanbul 2017, s. 526.

4 AhmedAstm, Burhiln-z Katz, TDK Yaymlan, Ankara 2000, s. 304.

5 Ahmet Zeki Pakalm, Osmanlz Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlügü c.3, MEB Yaymlan, istanbul 1993, s. 48.

6 Ahmet Mermer, Neslihan Kor;, Eski Türk Edebiyatz Terimler Sözlügü, Ak<;agYaymlan, Ankara 2005, s.87.

7 Mine Mengi, Divan $iiri Yazzlarz, Aki;ag Yaymlan, Ankara 2005, s. 215.

8 Beyhan Kesik, "Nefi'de Rindlik", EKEV Akademi Dergisi, Ytl: u Sayi: 33, Erzurum 2007, s. 258-259.

Bir ~Rind-i Bi-Kayd"m D~ünce Atlasma Yolculuk (l;ieyhülislfun Yahya'da Rindlik)

rindin ic;ki tutkusu belirtilirken; "§uride, §Üh-pi§e, §ahid-baz, ehl-i i§ret" de onun zevk ve eglenceye dii§kün yamm ifade eder.9

Yaptlan bu tammlamalar, rindin zfilrlri ve batrni yönüne yaptlan göndermeler olup kendi ic;inde c;eli§kili gibi görünse de bu durum, klasik §iirin dilinden ileri gelmektedir. Klasik §iirde rind her ne kadar zfilrlri kavramlar üzerinde ele alnmn§sa da §iirin anlamsal c;erc;evesinde batrni yön ihmal edilmemi§, astl kastedilen onun batmi, irfäni boyutu olnlu§tur. Bu da klasik §iirde rindin, batrni irfan ile süslü oldugu hfilde, zähiri sade göriinen, nazannda ac1 ile tathyi, iyi ile kötüyü, ne§e ile kederi bir tutan, 10 surette tenkide ac;ik taraflan olsa da hakikatte alduzl§SIZ hfil ve kiyafetle gezecek derecede dünyaya deger vermeyen bilge ki§ilerin ortak adi"11§eklinde tammlanmasrm mümkün kilnii§tIT.

Nasrullah Pürcevadi'ye göre rindlik: "Gec; elde edilen bir sanat ve aym zamanda ezell bir yazgidir. Rind zevk, safa, ic;ki, ayya§llk, §dhid-bdzllk, nazar-bdzllk ehlidir ve takvaya zühde kayitsiz, tevbeye kar§I ve aldatmaca ve riyamn dü§mamdir. Rind kalender, melameti ve d§iktir. Görünürde seji.l, ic; dünyada ise yüksek mertebelidir." Pürcevadi göre rind ic;in verilen vasrllar, tek tek rindin zähir ya da bahn sifatlann1 kar§tlar. Ona göre; "Rindligin özü a§ktlr. Fakat rindlik a§km öz ~ertebesi ve hakikatiyle aym degildir.A§km özü, Hafiz'm dü§ünce ujkunda ve genel olarak dajran ic;rek felsefesinde (hikmet-i zevki) mutlak ve her türlü taayyünden münezzeh -;;-bir hakikattir." "Gazal'i'nin a§km derece ve mertebelerine ili§kin c;izdigi ~ tabloya göre rindlik ruhun halk dleminden ve mülk saraymdan 91ktig1; Si) fakat henüz yolun sonuna, yani a~kin hakikatine ve tevhid makamma __ .....

'S ~ ula§mad1g1 bir makamd1r."12 .!..

Pürcevadi'nin de izalnndan anla§tlacal?;l gibi rind kavrami, tasavvufun olu§turdugu isttlahlardan biri olup tasavvuf yoluyla §iire sirayet ederek §iirsel anlatrrmn bir parc;as1 olmu§tur. Zira tasavvufa göre dünya nimetlerinden el c;ekme, tüm varhl?;lyla kendini Allah'a adama, a§k yoluyla märifet bilgisine ula§1p kalp gözünü ac;ma ve bu yolla ei;;yada var olan a§km boyutu yakalama, riyadan uzak durma, nefsin istek ve arzulanndan yüz c;evirme gibi özellikler, rindin de özelliklerindendir. Rind)igin klasik §iirde önemli bir yere sahip olmas1, tasavvufun insan modelinden kaynaklidrr. Rind, §arka has bir davranI§ tarzrm, bir hayat görü§ÜllÜ ifade ettiginden13

9 Mine Mengi, Divan $iirinde Rintlik, Bizirn Büro Bas1mevi, Ankara 1985, s. 13.

10 Mehmet Vanhogh-Mehmet Atalay, Edebiyat Lügati, Atatürk Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Yaymlan, Erzurum 1994, s. 246. .

11 Beyhan Kesik, Nef'i'de Rintlik, s. 258-259.

12 Nasrullah Pürcevädi, Can Esintisi, s. 221.

13 Mehmet Kaplan, "Yahyä Kemal ve Rindlik", Yahyd Kemal jqin Yazzlanlar c.2, (haz. KazJ.m Yeti~). istanbul Fetih Cemiyeti Yaymlan. istanbul 2000, s. 496.

~

155

Kenan BOZKURT

§airler rinde dair hasletleri banndmnasalar bile idealize edilen bir ki§ilik olmasrndan ötürü hie; tereddüt etmeden kendilerini rind olarak büyük bir gururla tamtmakta ve rinde dair tabirleri §iirlerinde sikc;a yer vermekteler. Diger insanlara kar§1 sevecen, ho§görülü ve mütevaz1 olan rind; bilgiyi önemseyen ve insam sadece maddi bir varli.k olarak görmeyip onun manevi yönüne de deger veren zihniyetiyle, sUfi insan tipinin en güzel örnegidir.14

Agä.h Srrn Levend, bu tutumun §ä.irlerin bazen rind ve derbeder görünme isteklerinden kaynaklandigim söylemektedir.'5 Hfilbuki bu dü§üncenin aksine klasik edebiyatta rindin muteber bir ki§ilik olarak kabul edilmesinden kaynakli §airler, kendini rind kabul eder. Zira rind, di§sal olarak olumsuz gibi görünen, ho§ kar§tlanmayan özellilderi ic;inde banndrrsa da ic;sel olarak ilahi a§k §arab1yla kendinden gec;mi§ sfilikin temsilidir. Bu anlamda rindligi ortaya c;J.k.aran unsurlar, hayata kar§1 bedbin olu§un ve kaderci dünya görü§ünün hä.kim olmas116 veya islam'rn katl kurallanndan kurtulma istegine baglansa'7 da yerinde bir tespit olamaz. Rindligi ortaya c;J.k.aran yegane unsur, tasavvufun varlik dü§üncesi ve a§k yoluyla kemale erip Allah'a ula§ma idealidir. Bu anlamda klasik §iirin benimsedigi a§k ugruna rüsva olma, §arap ve meyhane dü§künlügü vb. dini degerler ac;1srndan hie; de ho§ görülemeyecek duruntlann §iir gelenegi · i<;;indek;i yap1srn1 kavrayabilmek ic;in Horasan mistik ekolünün benimsedigi melamet me§rebinin iyi anla§1lmas1 gerekmektedir.18 Bununla beraber rind tipini temsil eden Mevleviligin ~ems kolunu; Mevlana ve c;evresindekiler arasrnda melamet temäyülünde olan Kalenden, Bektä§i, Hamzavi gibi bähni zümrelerle fütüvvet ehlinin görü§lerini irdelemek gerekir.19

Andrews'e göre bu tarikatlarla birlikte avarelik kavrann da rindlik ic;inde yer alabilecek kavramlardandir.20 Bu anlamda rindlik kavrann, Fuzilli'nin Rind u Zahid eserinde oldugu gibi tasavvufun insan idealinden bagimsiz ele almamaz.

1. Kendi Dilinden ~eyhülisläm Yahyä:

~eyhülislam Bayramzade Zekeriya Efendi'nin oglu olarak istanbul'da · dünyaya gelen Yahyä Efendi kültürlü bir aileden gelmenin etkisiyle iyi

14 Nilgün Sucu, "Hakikatin Estetik Boyutu Tasavvuf ve Divan $iirinin Mii§terekleri", II. IBuslararas1 $eyh $a'ban-1 Veli Sempozyurnu, Kastamonu 2014, s. 59.

15 Agfih S1m Levend, Divan Edebiyatz, Enderun Yayutlan, istanbul 1984, s. 558.

16 Sucu, "Hakikatin Estetik Boyutu Tasavvuf ve Divan $iirinin Mii§terekleri" s. 60.

17 Mine Mengi, Divan $iirinde Rindlik, s. 14.

18 A. Attilla $entiirk-Ahmet Kartal, Eski Türk Edebiyatz Tarihi, Dergali Yayutlan, istanbul 2005, s.349.

19 $ener Demirel, "Mevlevilik ve Burdur'da Yll§aIDJ§ iki Mevlevi $filr: Fedäyi Dede ve Serv1 Dede", I. Burdur Sempozyumu, c.2 Burdur 2005, s. 323.

20 Walter G. Andrews, $iirin Sesi Top/umun $ar/asz, ileti§im Yaymlan, istanbul 2000, s. 106.

Bir "Rind-i Bi-Kayd"m Dfü~ünce Atlasma Yolculuk (~eyhülisläm Yahyä'da Rindlik)

bir egitim alrm§hr.21 Dönemin önemli §ä.irlerinden ·alup §iir meclislerinin vazgec;ilmez isimlerinden biri olmU§tur.22 $eyhülisläm Yahyä, her §eyden önce aldil?;l egitim ve ya§am tarz1yla bir din adami kimligine sahiptir. Tezkireler, onun birc;ok alanda bilgi sahibi oldugu ve faziletli bir ki§iligi oldugundan kendisinden övgüyle bahseder. Ancak $eyhülisläm Yahyä, divamnda farkh bir kimlil<le kar§nmza c;ikar. Yahyä Efendi, §iirlerinde c;ogunlukla kendini bir rind, ärif, ä§ik, divane, mestäne olarak tanimlar. Mescid yerine meyhäneyi tercih eder. Bu dumm, bir kimlik c;ah§mas1 olmayip §äirin bu kavramlara yükledigi anlamdan ileri gelir. Eger bunu gerc;eklik baglammda ele ahrsak §äirin §eriata aykm davranan bir ki§ilige sahip oldugu sonucu c;ikar ki §eyhülisläm olan birinden asla beklenemeyecek bir davram§hr. Bu anlamda §äirin tüm bu tabirleri, birer sembol olup irfäni boyuta yaptlan göndermelerdir. $filr, divanmda bunu ac;ik bir §ekilde kendisi de dile getirmektedir. $filr, bunu halk baglammda ele ahr. Halkm nezdinde haräbätta sfil<illin kendisine sundugu ilahl a§k §arab1yla a§km boyuta ula§IDI§, gördügü kar§1smda deh§ete kaptlip mest olmu§ rind, gaflettedir. Ancak §äire göre astl uyanik olan ve gerc;egi idrak eden tek ki§i rindin bizzat kendisidirve gaflette olansa bunu idrak etmekten aciz olan halktan ba§kas1 degildir:

Mest ü medhO.§ yatan rindi harabclt ü;re

Halk gajletde sanur ben ana agah derin G:275/3

$eyhülisläm Yahyä, divamnda kendini bir §äir olarak tamtmami§hr. $iirlerinde §filrligi kendi meslegi olarak kabul ettigine dair bir i§aret bulmak c;ok zordur. $äir, Fuzfili'yi hatirlatircasma kendini ä§ik, §iirlerini de ä§ikäne §iir olarak niteler. $äirin bu tutumu, isläm'm §äire yükledigi anlamm bir sonucu olabilecegi gibi §äirin kendisine baki§mm da bir sonucudur:

Söz kim zebemuma gele gilya zebflnedür

Ben 'd§ikam sözüm de benüm 'd§ikdnedür G:87/1

Divanmda kendisini "rind" olarak da tarnmlayan §äir, §iirlerinde rinde dair kavramlan olumlu degerlendirirken zühde dair kavramlara daha az ve olumsuz bir §ekilde yer vermi§tir. Yaptlan bir c;ah§mada, $eyhülisläm Y ahyä'nm divanmda "meyhäne" ve "mescit" istiarelerinin kullaIDilll oransal olarak ele alm1p incelemi§tir. Buna göre §äirin divanmda meyhäne ile ilgili kelimelerin, zühd ve zähidle ilgili kelimelere oranla daha olumlu anlamda kullantldil?;l görülmü§tür. Buna göre $eyhülisläm Yahyä divanlarmda ''haräbäti" kavram1 etrafmda meyhäne ile ilgili kavramlar, yüzde doksan dört oranmda olumluyken "zühdl" kavramlar ise yüzde altm1§ dokuz

21 Hasan Kavruk, ~eyhülisldm Yahyd Divam, MEB Yaymlan, istanbul 2001, s. XIII-XIV.

22 Hakan Yekbrui, "Mahallil~me ve ~eyhülislam Yahya", Turkish Studies International Periodical For the Languages, Llterature and History ofTurkish or Turkic Volume 4/5 Summer, 2009, s. 334.

157

Kenan BOZKURT

oramnda olumsuz anlainda kullamhmi;;11r. Bu oranlar i;;filrin ic;ki ve ona bagh kullannnlan gerc;ek anlamlanyla kullandrgrm göstermemektedir. Bilindigi gibi klasik i;;iirde i;;arapla ilgili kavramlar etrafinda gerc;ek manamn yamnda agrrhkh olarak tasavvufi mana tai;;1yan istiareler kullantlmaktadrr.23 A§agidaki beyit, i;;filrin bu kavramlara yükledigi anlam ve kendisinin durdugu noktayi ac;Ikc;a ortaya koymas1 baknmndan oldukc;a öneinlidir:

Mescidde riya-p'f!:;eler etsin ko riyayz

Mey-haneye gel kim ne riya var ne müray'i. G:432/1

Peymanesini her ki§i toldurmada bunda

$imden girü bu mescide mey.:.hane disünler G: 92/2

Yukandaki beyitlerde meyhane ve mescit kavramlan kullanmas1, onun klasik i;;iirde yer alan sembolik unsurlardan faydalandrgrm gösterir. Buna göre riyakärhgin sembolü zähidin mekäni mescitken ai;;k ehli rindlerin mekäni da meyhanedir. Bu noktada i;;filrin kendini rind olarak konumlandrrdrgi ac;Ik11r. Bu konumlandrrmaya bagh olarak i;;filr, kendini ärif olarak da tannnlar . .Ä.rif ohnak demek, maddeden manaya ulai;;rmi;;, manevi yolculugunu tamamlayarak hakikatin srrnna varm1i;; kimse demektir ki bu da i;;filrin kendine baki§ ac;1srnm i;;iire yansrmas1drr. ~filr, ai;;agidaki beyitlerinde sohbetlerinin ärifc;e oldugunu söylerken bir diger beytinde cahilin ayiplamalan kari;;1smda gönlüne seslenerek "arif isen gel" demektedir:

Her ki§i nakd-i canznz amade eylesün

Yaran-z 'a§k sohbetimüz 'arifanedür G:87/3

Acz dil virdügine kalmayalum na-danun

Ey gönül 'arifisen gel beru derya olalum G:243/4

~filr, kendini "a§zk, arif' olarak tannnladrgi gibi günlük dilde olumsuz bir anlarm ic;inde barmdrran "mestane ve divane" kavramlanyla da tanmtlamaktadrr.

Sun sagarz sakl bana mestane disünler

Uslanmadz gitdi gör o divane disünler G:92/1

Bu iki kavram, i;;filrin bilinc;li sec;iminin bir sonucu olup tasavvufi literatürde sfilikin ulai;;tigi üst mertebeye ii;;arettir. ~filr ic;in sarhoi;;luk/ mestlik ve divanelik akildan azadeligi ifade eder ki tasavvufta ai;;1gin ulai;;mas1 gereken nihai mertebelerden biridir. Tasavvufta kalb-i ilim, hakikate ulai;;mada öneinli bir arac;ken akil bir mertebeden sonra ai;;km

23 All Ytldmi:n, "T3§hcal! Yahyä ile i;leyhülisläm Yahyä Divanlannda Zühdi ve Haräbäti Kelimelerinin Kullannru", F.Ü.S. Bilimler Dergisi, Cilt: 17, Sa}'!: 217, Elazig, 2007, s. 77-82.

Bir "Rind-i Bi-Kayd"m D~ünce Atlasma Yolculuk (~eyhülisläm Yahyä'da Rindlik)

olana ula§mada a§1grn kurtulmas1 gereken bir engeldir.24 Bu anlamda mestlik ve divanelik, a§ITI muhabbetin bir sonucu olup varhktaki ilahl tecellinin temä§as1 veya Allah'la kul arasmda bir hfilin ke§fedilmesi25 ve bu ke§ifle kendinden gec;me, akli yetilerini yitirmeyi ifade eder. Hücviri, bunu be§eri sifatlardan eksilme, be§eri tedbir ve ihtiyarm gitmesi, cinsine muhalif olarak onda mevcut olan bir kuvvettin bekas1 ile kendindeki be§eri tasarruflann fäm olmas1yla kaim olma diye tärif eder. Ona göre sekrin temel sebebi ilahi hakikatin, güzelligini a§Iklara göstermesidir.26 Bu hfili §air, a§ai?;Idaki beytinde säkiye seslenerek mestliginin üzüm §arab1yla olmadii?;Im söyleyerek ifade eder. Diger beyitlerinde ise divane ve §eyda olu§unun tek sebebinin a§k oldugunu ve bu a§km yarattii?;J. mestligm de ba§langicmm ezelde ruhun Allah'la ahitle§tigrnde ilahi güzelligin tema§as1yla ba§ladii?;Im dile getirerek §arap, mestilik ve divaneden ne anladii?;Im izah eder:

Yahya'ya eylersin cefaferyadm anlarsm heva

Sakf mey-i engur ile mestane mi sanduri beni

Gelünüz G.§k ile divane vü §eyda olalum

Yakalar c;ak idelüm halka temd§a olalum

Ezel bezmindeki cam-1 mahabbet mestisin Yahya G:243/1

Bela-ke§ Kays'aMecnun olmaga Leyla midur bd'is G:33/5

~eyhülislam Yahyä'nm ki§iliginin anla§tlmasmda en önemli unsur, a§ktrr. Klasik §iirde §filrin a§k anlayi§1, onun me§rebi hakkmda bilgi verdigi gibi §filrin degerlendirilmesinde yamlgiya da sebep olur. Gelenek göz arda edilerek yapilan c;ah§malarda a§km bu yönünden dolayi §filrin; pervasizca a§k, zevk, heves ve §araptan bahsettigi, §uh bir eda ile güzelleri methettigi, gazellerinin fikri yönünün srmrh oldugu, §iirlerine konu ettigi a§km be§eri a§k oldugu, ilahi a§ka yer vermedigi iddia edilmektedir.27 Ancak yukandaki beyitte de görüldügü gibi ezelden ba§lann§ bir a§km be§eri olmas1 söz konusu olmadii?;Indan §filrin dile getirdigi a§kI, be§eri a§k olarak tammlamak, tüm §iirlerinde be§eri a§kI i§lemi§tir demek pek de isabetli bir görü§ olamaz. ~ai?;Idaki beyitlerden de anla§Ilacai?;I gibi §air, a§ka tasavvufi pencereden bakm1§ ve a§kI filemin yaratlh§ gayesi, kenz-i mahfi SlITlillil bir parc;as1 kabul etmi§tir:

24 Kenan Bozkurt, Fuzftli'de Güzellik Tasavuuru (Bastlmarm§ Dr. Tezi), inönü Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dill ve EdebiyatI Bölümü, Malatya 2016, s. 414.

25 Keläbäzl, DogWj Devrinde Tasauuuf(~ev. Süleyman lTiudag), Dergah Yaymlan, istanbul 1992, s. 169.

26 Hücviri, Keefü.'l-Mahcflb (~ev. Süleyman lTiudag), Dergah Yayiulan, istanbul 2010, s. 248-251.

27 Melek Dilanen, Klasik Türk !jiirinde Dini-Tasavuufi ue Profan !jiir Tasnifinin jncelenmesi ve !jeyhülislam Yahya Örnegi (Basumanll§ YL Tezi) Süleyman Demirel Üniversitesi Sogyal Bilimler Enstitüsü, Isparta 2004, s. 87-88.

159

Kenan BOZKURT

160

A§kdzr dlemde seyr-i rily-zibddan garaz

Ne§e tahsll etmedir cam-musaffadan garaz Müfredat: 9

Ac;alum tavr-z niydz ile gönül ayznesin

Göz göre mazhar-z envar-z tecella olalum G:243/2

Tarik-i a§kdan ol kim c;zkar yabdna gider

Merama irmek uman rah-z d§zkana gider Müfredat: 6

~äirin kullandigi sembolik dil, hem günümüzde hem de zamamnda onun hakkmda yanh§ kanaatlere vanlmasma neden olmu§tur. Bu tarz yanh§ degerlendirmelerin farkmda oldugu gibi bunlar, §äirin degerinden bir §ey eksiltmemi§tir. ~eyhülisläm Yahya, kendi hakkmda yaptlan yanh§ degerlendirmeleri tahmin etmi§ olacak ki bu tiir ithamlara divamnda cevap vermi§tir. ~äir, a§agidaki ilk beytinde yüce kimselerin kadrinin yüce bildigini, zillet topragi i<;inde olan kimselerin ise onu degersiz gördügünü söyler. ikinci beytinde ise dostlarma seslenerek tüm sözlerinin muhabbet slITllll i<;mde ta§1diguu, bu sözlerin anlaIDllll a<;1ga vurmamalarrm söyleyip bunu anlamayanlarm bu sözlerini varsm yavan olarak degerlendirsin der:

Kadrümi 'dlz nazarlardur benüm dlz bilen

Hak-i zilletde görenler gerc;i pest anlar beni G:390/2

Yahya'nun olup sözleri hep szrr-z mahabbet

Yaran i§idüp söyleme yabdne disünler G: 92/5

2. ~eyhülisläm Yahyä'da Rindlige Dair Unsurlar:

2.1. ~araba Baki§1:

Rinde atfedilen özelliklerden biri de onun §araba dü§künlügüdür. Tezkirelerde rindle beraber kullantlan ayya§, kalla§, evba§ gibi sifatlar rindin i<;ki tutkusunu a<;Iklamak i<;in kullanillr28 ve §iirde rind antldiginda §arap da antlrr. Harabati kelimesi, rind i<;in kullantlan kelimelerden biridir ve rindin i<;kiye dü§künlügünü a<;1klamak i<;in kullmhr. Tasavvufta §arap, ilahl a§ki kar§tlayan bir sembol oldugundan harabat ehli, ilahl a§k §arabllllll zevkinden kendinden ge<;mi§ dervi§tir. Tasavvufun soyut ve derin yap1s1m ifadede bunlar birer semboldür. Zähir yönüyle isläm'm §iddetle yasakladigi i<;ki ve onun etrafrnda dönen dü§üncelerin, tasavvufi dü§ünceyi anlatmas1 tamamen <;eli§kili, hatta abes görünmektedir. ~üphesiz bu, dilin sembolik yönünden kaynaklanmaktadir.2 9 Zira tasavvufta §arap; a§ki, muhabbeti,

28 Mine Mengi, Divan $iirinde Rintlik., s. 12-13.

29 All Ytlchnm, "Eski Türk Edebiyatl Kaynaklannda Görülen Yanl!§ ve <;eli§kiler", Turldsh Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turldsh or Turkic Volume 2/ 4 Fall 2007, s. 1051.

Bir "Rind-i Bi-Kayd"m Dfü~ünce Atlasma Yolculuk ($eyhülisläm Yahyä'da Rindlik)

§evki ve vecdi temsil eder.3° $eyhülislfu:n Yahya'mn §tirlerinde genel olarak tasavvufi anlanuyla ele ahnan §arap, ki§inin a§km bilince ula§mas1 ic;;in aktl melekesini güc;;lendiren, gönül aynas1m parlatan bir arac;;trr. Kimi mutasaVVIflar, sarho§lugu a§1gm ma§ukun cemfilinin görmesine ya da ma§ukun cemfil sJfatrmn varhkta tecellisiyle irtibatlandrrm1§hr.31 $arabrn yarattigi sarho§luk, a§km bene ula§ma sonrasrnda olu§an hfili, tecelli kar§1srnda vecde gelmeyi kar§tlar. ic;;kinin ic;;erdigi sembolik anlamrndan dolayi Yahya, vaizin ic;;ki kar§1srnda takrndigi durumu oldukc;;a alliams1z bulur. Y ahya, vaizin ic;;kiye kar§1 olumsuz tutumuna kar§1 c;;ikar ve ic;;kiyi her derde deva, her türlü gönül yarasrna §ifa olarak kabul eder:

Va'iza <;ak böyle zemm itmek olur mi bddeyi

Herne denli zahm olursa dilde merhemdür hele G: 340/3

Genelde a§kla bütünle§tirilmi§ bir §el<ll.de aktarilmakla beraber §arap, a§km ana objesi konumundadrr. Aynca.§arap, ki§iyi kontrolüne alarak onun bütün hfillerine sirayet ettigi ic;;in tasavvufta ki§inin ilahi olanla bütünle§mesi anlamrna da gelmektedir. <;ünkü ic;;ki ve yarattigi sarho§luk ki§iyi di§ dünyadan kopararak onun gerc;;ek kimliginin di§avurumunu saglar. Bu yüzden Ebu Nuvas, vücudu manbk ve gelenegm kontrolünden kurtaran sarho§lugu, tarn kurtulu§un simgesi olarak kullarnr.32 ~kla bütünle§en ilahl bilgi ve giizellik tecellileri, ä.rifin gönlünde bir cezbeye dönü§tügünde ve ä.rif ilahi güzellik ve bilgiyle e§yamn hakikatini ke§fettiginde ilahi hikmet kar§1srnda derin bir vecde girer. Bu vecd hfili, hakikatin ve güzelligm S1IT1Il1Il bir sonucu oldugundan sarho§lul<, srradan ve a§agtlanan bir hfil olmamn ötesinde yüce bir makama dönü§Ür. Bu noktada a§ß<, iradesini kaybederek ilahl olana büyük bir §evkle yönelir.33

ic;;kinin bu özelligmden dolayi Y ahya'ya göre ic;;ki a§k pirinin ir§adi olup riyayi bertaraf eden bir arac;;trr:

Destüme sagar alup itdüm riyayi ber-taraf

Pir-i a§kun bana Yahya §imdi ir§adi budur G:111/5

.ħ1gm attldigi dünyada c;;ektigi actlarrm dindirecek yegä.ne §ey, §arap/ a§ktrr. Ancak §ä.ir, a§agidaki beytinde §arabrn eglencelerde bu degerinin pek bilinmedigmden yakrnrr . .ħil< bu gam meclislerinde ac1 §arab1 ic;;erek kaygi ve gamrndan s1yrtlrr, huzura erer. Ac1 §arap ancak gam meclislerinde tadina vanlm1§, i§ret meclislerinde ise bu lezzet hala fark edilmi§ degildir. Bundan dolayi §ä.ir, "rez duhterini/§arab1" devrin sä.kisine buldurmalarIDl yoksa uzun gecelerde sil<rnttlarla uyirnamayacai?;rni söyler:

30 Süleyman Uludag, TasauuufTerimleri Sözlü{jü, MarifetYaymlar, istanbul 1999, s. 485.

31 Nasrullah Pürcevacli, Can Esintisi, s. 308.

32 Adonis,Arap Poetikasz (r;ev, Emrullah i~ler), YKYYaymlan, istanbul 2004, s. 59.

33 Kenan Bozkurt, Fuzlili'de Güzellik Tasauuuru, s. 300.

161

Kenan BOZKURT

162

$arab-z telh-i bezm-i gamda bir lezzet bulur 'a§zk

Komamz§lar meger ol c;;a§nf.yi cam-z '~retde G:345/3

Rez duhterini saki-i devrana buldurun

Böyle §eb-i dzrdzda gussayile yatmanuz G.143/ 4

~filr, hu heyitte "uzun gece"yle insamn hu dünyaya attlml§hgim ve maddeye hula§Ip heden zindamna hapsedili§ini anlatmaktadrr. Zira insan, hir yönüyle semavi olam, hir yönüyle de maddi olam temsil etmektedir. insamn cennetten kovulu§u semavi yönüyle ohnu§; ama maddi yönüyle hu dünyaya atihnI§hr. Bu dünya tasalann, korku ve sikmttlann yurdudur. insamn heden kaydmdan kurtulup anavatamna, o huzur ülkesine dönmesi it;in tek hir yol vardrr ki o da mänen yüksehnesidir. Bunu saglayacak yegäne arai; da a§k §arah1drr. Bu yüzden §äir, zayif dil§tügü gam ve endi§e kö§esinden kurtulmak it;in säkiye sagan sunmasrm söyler:

Künc-i gam u enduhda kaldzk zaif u bf.-mecdl

S&.kf. getür sun s&.garz kim derde derm&.n kendidür G. 64/ 4

~arap/a§k, a§l9.n olan güzellige ve märifet hilgisine ula§mada ve kalhi örten maddi perdeleri kaldmp akhn i;aresizligini gidermek, maddenin ardmdaki geri;eklige varmak i<;in hakikat erinin ha§vurdugu yegäne unsurdur. ~arap/a§kla hakikat eri, Allah'm nzasrm kazamrken aym zamanda kalp gözü de ai;tlarak kendisine srrlar fileminin· kaptlan aralamr ki huna mutasaVVIflar ke§if adrm verir. Hakikat eri, a§k ile gönül aynasrm parlattigmda ke§if yoluyla mutlak olanla arasmdaki hütün varhkperdelerini kalkar ve höylece gönül a:Ynasmda hakikatin kendisi yansrr. Kalp gözü ai;tlan kimse de tüm güzelliklerin ashnda tek hir güzelligin tecellileri oldugunu anlar. Kalp gözünün ai;tlmas1, a§kla mümkün oldugundan §äir, §arah1 iskender'in tüm dünyayi temsil eden ve üstünde hakikat hilgisini ta§1yan aynasma veya filemi yans1tan Cem'in kadehine henzetir:

Gören ayf.ne-i alem-nüma-yz cam-z sahbdyz

idermi!j alem-i ab ic;;re dünyanun tema9dsm

'Aks-i ruhs&.runla mir'at-i Sikender didiler

G:258/4

Ben Half.l'üm dte§-i NemrD.d dirdüm bddeye G. 344/2

Elest hezmi ruhla Allah'm ahitle§tigi yerdir. MutasaVVIflara göre a§km ve sarho§lugun ha§langic1 Elest hezmidir. Zira Allah'm insanlara verdigi özel yetkinlik ve sei;kinlikle Elest ahdinde a§ki tecelli ederek onlara a§ki vermi§tir. Bu da Allah'm insana hir tekrimidir. Bu yüzden mutasaVVIflar, hu ahde a§k ahdi de derler.34 Yahya da hu gelenegi takip ederek kendini Elest hezminin sevgi sarho§u olarak tamhr ve Mecnun'u mecnun yapamn

34 William C. ChittickJlahi.A§k (~ev. Ö.SaruhanhogJu-K.Filiz), NefesYaymlan, istanbul 2018, s. 89.

Bir "Rind-i Bi-Kayd"m Dü§ünce Atlasma Yolculuk (~eyhülislfun Yahya'da Rindlik)

Leyla degil, Elest bezminde ic;tigi muhabbet §arab1 oldugnnu söyler:

Ezel bezmindeld cdm-1 mahabbetmestisin Yahya

Beld-ke§ Kays'aMecnfm olmagaLeyld mzdur bd'is G: 33/5

Pürcevadi, §filrin yukandaki beyitte dile getirdigi görili}ü, rindligin ezeli bir yazgi olmasma baglar. Ona göre rindlik, a§k k:ru?unun ezel yuvasmdan inip güzellik kiblesine yöneldigi bir mertebedir.3s Yukandaki beyitte de görüldügü gibi Y ahya'ya göre rindlik/il§ikhk ezeli bir yazgi olup bu yazginm ba§langic1 Elest bezmidir:

Ezelden ser-nüvi§tüm harf-i gam kilmI§lar ey Yahyd

Anum;ündür elifkaddüni levh-i cdna yazmi§lar G:129/5

Ne§Veddr itmi§di Yahya'yz mey-i bezm-i elest

Dahzpeydd olmadm 'dlemde adem n,e§vesi G:404/5

iHilii güzellik kar§1smda titreyip deh§ete kaptlan insan ruhuna Allah, ezelden beri ve ruhlann "bela/evet" demesinden önce, onun kalbine güzellik sevgisini yerle§tirmi§tir. A§km ezel sabahmdan beri ilahl güzelligin temil§as1yla ba§ladigi dü§üncesi, tasavvufi a§k §iirinde a§km ezelliligine yaptlan güc;lü bir vurgudur. $äirin bu ezeli a§km ba§langicnn "seher human"na baglamas1, buna bir göndermedir. Ancak seher human, elest bezminde ic;ilen §arabm yarattigi ba§ agns1 oldugnndan bu ba§ agnsmdan kurtulu§ da yine a§k §arab1 olmahdrr:

Ne zevkdür ne safddur ne hazdur ey sdki

Seher humdrdan m;up gözümi bade görem G. 240/ 4

Seher humanndan kurtulmanm tek yolu, §arap oldugnndan §aIT, säkiye ic;ki sunmas1 ic;in seslenir ve rind kadehini dolu sunmasnn ister. Sarho§luk bir bilinc; yitimi oldugu gibi benligin aradan c;ikmasnn saglayan ve ä§1gin ruhen ma§ukuyla vuslata ula§masma yardimc1 olacak bir ruh . hfilidir. Zira rindin bulundugu makam a§ikhk ve mil§ukluk makam1 oldugnndan vuslatm gerc;ekle§mesi, benligin arada durmasmdan dolayi mümkün degildir. $äirin barda!!;i dolu sunmas1m istemesi, sarho§lugnn gerc;ekle§mesiic;indir:

Pür it sdldyd cdm1 rinddne sun 1

Gözet ahd u peymdm peymdne sun Sdki-ndme:8

$arap, ilahl a§k §arab1ysa yani §eyhin müridine telkin ettigi ilim ve märifetse bunu ancak bu alanda terbiye almi§ ki§iler anlar ve onu hayatmm bir parc;as1 häline getirir. Yoksa §eyhin verdikleri, cahiller tarafmdan yanh§ anla§tlarak yoldan c;ikmasma sebep olabilir. Bunun farkmda olan

35 Nasrullah Pürceväcli, Can Esintisi, s. 223.

Kenan BOZK.URT

§für, sä.kiyi uyanr ve ona i<;kinin cahilin de bilginin de i<;tigini; ancak zevk sahibinin diger bir deyi§le bu ilme valaf olan kimselerin zevkine varacagun söylüyor:

Sfiki §arfib-z telhüni dfinfi i<;;er nfi-dfin i<;;er

Zevkin alan bu ne§venün ehl-i mezfikidür yine G.336/3

1}fü.re göre §arabm zevkine varmak ic;in §arabm srradan bir §arap olmamas1 gerekir. Qünkü §arabm a§ki safla§hrma özelligi vardrr. Ama bu da §arabm saf olmasma baghdrr. Eger §arap saf olmazsa bu ki§iye herhangi bir nitelik de kazandrramaz:

Ne§vemüzden bilürüz 'a§lamuzun pfiklzgm

Bade sfif olmayzcak 'fideme hfilet mi virür G:107/2

2.2. FelekAlg1s1 ve Felekten Yakmma

Rindligm önemli özelliklerinden biri de felekten yalanmadrr. Rind d~üncesinde felek, rindin am ya§ayip mutlu olmas1 önündeki en büyük engeldir. Felek genelde kader anlam1yla beraber kullantlm1§ ve talihin yaver gitmedigi durumlarda sürekli kendisinden §ikäyet edilmi§tir. Mecäzi bir kayram olarak degerlendirilen "felek'', birbiriyle ilgili veya ilgisiz gibi görünen gök, gökyüzü, sema; dünya, filem; talih, kader, baht, §ans; zamane, devran; her gezegene mahsus gök tabakas136 gibi farkh anlamlarda kullanilm1§trr. Ortac;ag isläm kozmolojisinde ytldizlan ta§1d.J.gma ve hareket ettirdigme inamlan §effaf gök küre; gezegenlerin yörüngesi §eklinde degerlendirilir.37 Aynca, denizde olU§an girdap ic;in de bu ad kullamlrr.38

Klasik §iirde ise felek; yedi veya dokuz kat olan gökyüzü, ic; ic;e girmi§ bir c;anak veya käse gibi tasavvur edilmi§fu.39

Kaderden, talihten, felekten yalanma bütün klasik §fü.rlerde göriilen ortak ifadelerdir. insanm ya§antls1nm kendisi tarafmdan degil, kader, talih ya da ba§kalan tarafmdan belirlendigi dü§üncesi, ki§inin hem kendi benligme hem c;evresine yabanctla§masrm ve · yalmzhk duygusuna kaptlmasrm dogurur.4°1}eyhülisläm Yahyä da aym gö~te olup ona göre felek insanm asla mutlu olmasm1 ve huzur bulmasrm istemez. Ki§iye nimet veriyorsa verdigi nimet bile onun huzur bulmas1 ic;in degil, bu nimetin

36 iskender Pala, Ansiklopedik Divan $iiri Sözlügü, Aki;ag Yayrnlan, Ankara 1997. s. 181.

37 Esma §illl§ek, "YalanmafYakarujlar Dünyasmda Felek ve Türk Halk Edebiyatma Yans1malan", alk Edebiyatma Yans1malan, Milli Folklor, Ytl: 21, Sayi: 84, Ankara 2009, s. 34-35.

38 ilhan Kutluer, "Felek", TDV js/amAnsik/opedisi c.12, TDVYayrnlan, istanb!tl 1995, 303-307-

39 Esma §im§ek, "YalanmafYakarujlar Dünyasmda Felek ve Türk Halk Edebiyahna Yans1malan", s. 34.

40 Zülfü Güler, " Fuzfili'nin Divanma Sosyal Psikoloji Ac;1smdan Bir Bala§ (Ötekile§tirilmi§ Fuzfili)", Ad!yaman Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Ytl: 4, Sayi: ?. Ad!yaman AralJk 2011, s. 104.

Bir "Rind-i Bi-Kayd"m Dfü~iince Atlasma Yolculuk (~eyhülisläm Yahya'da Rindlik)

kaygisnn ta§IYJ.P ac1 <;ekmesi i<;indir:

Zevali gussasm i;eksün diyü ni'met virür yohsa

Felek ehl-i dilün sanman ki mesrilr oldugm ister G:57/ 4

Klasik §iirde, yogun bir kaderciligrn etldsiyle insan. iradeden yoksun biralalmI§, <_;aresiz bir varhga dönfu?türülmü§tür. Ki§i kendi kaderine yön verme gibi bir güce sahip olmadigmdan felegrn elinde bir oyuncaktan farksizdir. Bu dü§ünceyi diger §filrler gibi ~eyhülislam Yahya da savunmaktadir. Ona göre ki§inin i<;inde ya§adigi dönemde bir zevk, eglence elde etmesi, felegrn elindedir. Felek müsaade etmezse ki§inin elinden hi<;bir §ey gelmeyecektir:

Bu rilzgCirda bir berg-i ay§ girmez ele

Felek müsa'ade itmezse bi-mürüvvet olur G:60/3

Felek insana bazen güzel bazen ··. de <;irkin §eyler göstererek smamaktadir. Bunun farkmda olan §filr, zamanm kendilerine gösterdigi bütün olumsuzluklara ragmen ümidini kaybetmez ve hayattan zevk ahnaya de:vam eder. Zaman kendisine §U an <;irkin yüzünü gösterip ac1 <;ekmesme sebep olmu§sa da ge<;mi§te ya§adigi güzel günler onun i<;in bir tesellidir ve o günleri anarak hayattan zevk almaya, mutlu ya§amaya devam eder:

Cevr-i eyyCimdan incinmeyelüm Yahya biz

'Ay§ u nft.§ ile gei;en günleri de yad idelüm G: 242/5

Y ahya, talihini ugursuz, aciz ve dü§kün, bahhm etldsiz ve kara s1fatlariyla birle§tirir. Talibjnin ugursuz ve aciz olmasmdan dolayi hi<; mutlu olamami§; bahhnm karahgi, etldsizligi, hi<; uyanmamas1 yüzünden devrin zulmüne yenik dli§mü§, arzularma ula§amam1§, ne yapacagim bilemeden, donuk bir vaziyette, hep aynhk ac1s1yla aglaya inleye ömrü tükenmi§; yine talihsizligi onu, halk i<;inde saygideger bir ki§i iken hor görülen birisi durumuna dü§ürmܧtür:

Hamide kametüme bir bakar yok ey Yahya

Felek beni §U hildl itdi kim seher görinür G:126/5

Y ahya'Illll felekten fazla bir beklentisi de yoktur. Ama tamamen kayits1z da degildir. 0, bir gönül ehli oldugundan azla yetinmeyi bilmektedir ve kendi me§rebine uygun olarak felekten mal mülk yerine sadece §arap/ilahl a§k istemektedir. «;ünkü ona göre §arap hayah anlamlandiran ve hayahn kaygtlarmdan onu uzakla§tiran yegane §ey oldugundan az da olsa felekten §arap istemektedir:

Biz dimezüz ki mihrve§ cam-i zer olsun ey felek

Sen bize mah-i nev gibi bir kadeh-i §ikeste vir G:109/3

165

Kenan BOZKURT

166

~filr, felegin süreldi kendisine cevr u cefa etmesinden dolayi da kizgmchr. Felekten hic;bir beklentisi olmadigi hfilde felegin ona bu 9ekilde davranmasnn da anlamaz. ~filrin ona yüz vermedigi hfilde felegin nazh bir sevgili gibi ona cevr etmesini anlamaz. Bunun üzerine 9filr ona olan bi­kaydhgim hahrlatarak bunlardan vazgec;mesini söyler:

Dil mi virdüm sana kim §'ive vü nazun götürem

Eyfelek cevri koy a canuma canane gibi G:409/4

Bazen felek güzel yüzünü göstererek a9tldan sevindirdigi, onlara dünyamn güzel nimetlerini sundugu da olur. Ancak 9filrimiz bunlann gec;ici ve aldahc1 oldugunu c;ok iyi bildiginden buna aldanmaz. Kendisi feiegin bu tür oyunlanna aldanmadigi gibi c;evresinde bulunan diger rindleri de bu hileye aldanmamalan konusunda uyanp kendilerini cevr u cefalara hazrrlamalarnn ister:

Felegün suret-i ikbdline aldanmayalum

Kendimüz cevr ü cefa r;ekmege mu'tad idelüm G.242/3

2.3. Zamamn Ge~iciligi Kar-!11smda ihnü'l- Vakt Olma

Rind dünya görü9ünün en önemli özelliklerinden biri de "ibnü'l-vakt" olmakbr. Bu kavram, ashnda yinelenen tecellilerin algismda olmayi i9aret etmektedir. Gec;mi§ özlemi ve gelecek kaygismda.Il s1ynlan sfil'iler, sürekli bu am tecrübe ederler.41 ibnü'l-vaktligi sfil'inin hasleti olarak ele alan Mevlana'ya göre de sfil'i dü9üncesinde yann diye bir 9ey söz l<onusu degildir.42 Qünkü sürekli degi9im ic;inde olan bu filemde her 9ey sürekli yenilenmekte ve sfil'inin bu degi9ime ayak uydurabilmek ic;in am yakalamas1 gerekir. Bunun temel sebebi de an/zamamn islam varhk anlayi§llllll bir parc;as1 olmasmdan ileri gelir. Bu varhk anlayi9ma göre filem diye bildigimiz mevcudat, "an" diye tarn ettigimiz zaman dilimleri ic;inde var olup yok olmaktachr. Bu durum, o kadar seri cereyan eder ki, her 9ey var gibi gözükür; ancak hakikatte yoktur.43 Bu anlamda sfil'i ic;in ic;inde bulundugumuz an tek gerc;ek zamandir. Gelecek ve gec;mi§in kesi§me noktasmda yer alan am fusat bilip onun geregini yapmak esastrr. Bu yüzden sfil'iye dü§en, am en iyi 9ekilde ya9amakhr. Anl ya§amak, rindligin temel özelligi olup dünya nimetlerinin kaygisnn ta9rmama, günü en iyi 9ekilde degerlendirme dü9üncesini tamamlayan yegane unsurdur. Bu, sfil'inin ula9mas1 gereken bir mertebedir ve bu mertebeye gelmek ic;in

41 Ali Yildmm, "Bir Tasavvuf Düsturu Olarak 'An-1 Daim', 'ibnü'l-Vakt', 'Ebu'l-Vakt' Dii§üncelerinin Klasik ~iire Yansunalan", Akra Kültür Sanat ve Edebiyat Dergisi, Sayq, Tuzla Eylül 2015, s. 148.

42 Abdülbaki Gölpmarh, Mesneui ve $erhi C.1, Killtür Bakanhgr Yaym]an, Ankara 2000, s. 58.

43 Ali Yildmm, "Bir Tasavvuf Düsturu Olarak 'An-1 Daim', 'ibnü'l-Vakt', 'Ebu'l-Vakt' Dii§üncelerinin Klasik ~iire Yansunalan", s.146.

Bir "Rind-i Bi-Kayd "m Diliiünce Atlasma Y olculuk (~eyhülisläm Y ahya' da Rindlik)

sßfinin benligi.ni kayitsiz §artsiz ortadan kaldrrmas1; tarn bir teslimiyetle kendini Allah'a adamas1 gerekir.

ibnü'l-vakt olma, i<;inde bulundugumuz häli ifade eder. Sßfilere göre tarikat füllerini icra etmede vakti gözetmenin, füllerin neticesinde meydana gelen häli murakabe ve nefsi daima muhasebe etmenin Hakk'a vuslatta önemli kurallardan biridir.44 Hücviri, ibnü'l-vakthgi ilahi tecellinin bir parc;as1 olarak kabul eder. Ona göre Allah'tan ilahl bir tecelli kulun kalbine vanp onu cem' häline ula§hrdigroda artlk onun ke§finde ne gelecek ne de ge<;mi§ hatlras1 kahr. Kul, ge<;mi§ ve gelecek kaygismdan kurtularak Hak ile sarho§ olur.45 Ki§inin ic;inde bulundugu hfilet-i ruhiye onun zaman algisrm da §ekillendirdigmden sftfi o an neyi arzuluyorsa odur. Mutasavvtllar, am, yatay boyutuyla görmü§ler ve düz bir manbkla gec;mi§in özlemi ve gelecegm endi§esinden uzak olmakla izah etmi§lerdir. 46

Ancak ibn Arabi, zamam Allah'm "dehl:" isminin tezahürü olarak görür; zaman kavramrm, Allah'm zatrmn bir parc;as1 olarak ele alrr.47 Bu baglamda Allah'm zatma ait olan bir kavramm bilincinde olmak ancak belli bir mertebeye ula§IDl§ kimselere mahsus bir durumdur. Sfrfilere göre aktlh kimse o an ne gerektiriyorsa onun hükmünce hareket eder. Sftfi, nefsin hükmünden kurtulup hädiselerin arkasmdaki hakikati idrak ettigi anlarda diri, nefsine maglup oldugu anlarda ise ölü hükmündedir. Kenan Riffil, bu ki§ileri seyirlerini Allah'la yapan kimseler olmalarma ragroen, vaktin mahkfunu olarak tammlar.48

i:bnü'l-vakt sözcügiinü ~eyhülislfun Yahya, dogrudan ele almam1§ olsa da an kavraIDlill sßfilerin kullandigi anlamda kullaruru§tlr. ~äir, ge<;mi§in pi§manliklanna ve gelecegm kaygisma kaptlmadan am en iyi §ekilde degerlendirmeyi a§aSJ.daki beytinde dile getirirken bu dii§üncesini mutasavviflarm meseleye bakbgi pencereden bakarak varhk ve yokluk arasmda yer alan an/vaktin gec;iciligme vurgu yapar. ~äir, a§agidaki beyitlerinde muhataplanm zamanm gec;iciligi kar§1smda uyararak bahar eyyarm/zamanrm, eldeki tek sermaye olan am zayi etmemeye ve ele ge<;mi§ olan bu fusati en iyi §ekilde degerlendirmeye c;agim:

Vakt-i güldür gelinüzftrsatzfevt itmeyelüm

Sanmanuz kim bize bdki kala eyydm-1 bahdr

$imdilik bülbül ü gül ndz u niydzz komasun G.52/5

44 Semih Ceyhan "Vakit" TDVislfunAnsiklopedisi, C.42, TDVYaymlan, istanbul 2013, s. 492.

45 Osman Nuri Kü~ük "Zaman D~üncesinin Tasavvufi A~tlmu", Tasavvufilmi ve Akademik~!:IrnJa Dergisi, istanbul 2002, s. 229.

46 Ali Ytldmm, "Bir Tasavvuf Düsturu Olarak 'An-1 Daim', 'ibnü'l-Vakt', 'Ebu'l-Va11:' D~üncelerinin Klasik $iire Yansunalan", s.147.

47 William C. Chittick, ilahi A§k, s. 136.

4S htt;ps:lfakaderni.nefemvinevi.corn/tasavvufta-vakit-kavrarni/ CEri§irn tarihi: 02.12.2018)

167

· Kenan BOZKURT

168

Bu safa demlerini, bulmayalar nice zaman G: 294/ 4

ibn Arabi'ye göre Tann i<;in "zarnan"; ezeliyet, ebediyet ve zarnansizhk anlammda bir ger<;eklige sahipken insan i<;in zarnanm ger<;ekligi, i<;inde bulundugu vakte aittir.49 insanm i<;inde bulundugu ve ait oldugu bu zarnan kavrarn1, aki§kandrr. Bu aki§kanhgm i<;ine kendini salmayan ki§i, zarnanm aki§m di§mda kaldigmda anm kendisine sundugu tüm nimetlerden de· mahrum kalacaktrr. Ancak insanlarm gelecek kaygis1, i<;inde bulundugu toplum, yeti§tirilme tarzi, hayata baki§ a<;1s1 onun am ya§arnas1 önündeki engellerdendir. Bazen de engel, bizzat kendisidir. Yahyä, hayattan käm almayla bütünle§en ve am ya§arnanm sembolü olan bahar üzerinden am ya§arnaya ve hayattan käm almaya davet eder insanlan. Ona göre insan, ister ya§lanmi§ olsun isterse de ba§ka bir hfilde olsun bahardan käm almah ve bunun i<;in de gerekirse bülbülden §evki ödün<;lemekten de <;ekinmemelidir:

Pirane ser ne hdl ise kam al bahdrdan

Ar itme isti'are-i §evk it hezardan G: 254/1

Bu filemde bulunan canh ve cans1z her §ey zarnanm hükmünde oldugundan her varhk kendisine bi<;ilen zarnam ya§arnaktadrr. ibnü'l-vakt oll:lll_rind, zarnanm hükmünün aki§ma kendini brraktigmdan ve yok olU§un bilincine tarn vardigmdan onun eldeki fusatl ka<;rrmaya niyeti yoktur. Bu yüzden §äir, säkiye seslenerek eglence vaktinin geldigini, i<;kiyi acele bir §ekilde bezme getirmesini, kadehin hatlrml krrmadan onu tarn dolu bir §ekilde sunmas1m ister:

iri§di vakt-i safa sakiyd getür bezme

Sakzn sakzn ki olur hdtzr-z kadeh meksD.r G:114/4

Her §eyin zarnanm hükmünce yok olacagi dli§üncesini ~eyhülisläm Yahyä, topraga dü§IDܧ cür'a/bir yudumluk i<;ecek üzerinden anlatrr. Zira insana bi<;ilen zarnan smrrhdrr. ~äir, cüzi aktl sahibi olan insanm hi<; durmadan bu dünyaya dalmasma ve hayatln ge<;iciligini idrak etmeksizin <;abalarnasma anlarn vermemi§ olacak ki ona ölümü hatrrlatrr ve bunu §arabm mucidi, zevk ve eglencenin sultam Cem üzerinden anlatrr. Ona göre insanm akibeti topraga dܧmܧ bir yudum su gibidir. Nastl ki bir yudum suyun toprak kar§1smda bir hükmü yoksa Cem gibi saltanat kadehini elinde tutsa da insanm menzili, nihayetinde tipki bir yudum su gibi toprakta kaybolmaya mahkfundur:

Cür'a gibi 'akibet hak-ifenadur menzilün

Tutalum kim saltanat camzm gekdün Cem gibi G:420/5

49 Osman Nuri Kfü;ük "Zaman Dii.;;üncesinin Tasavvufi A~tluru", s. 227.

Bir "Rind-i Bi-Kayd"m D~ünce Atlasma Yolculuk (~eyhülislfun Yahyä'da Rindlik)

2.4. Kanäatkärhgi ve Dünya Nimetlerine Meyletmemesi:

Tok gözlülük, azla yetinme rindin begenilen niteliklerindendir. Rind.in dünyaya nimetlerine kar§I böyle ilgisiz kalmasrm saglayan onun kanaat ve isti~a sahibi olmas1drr. Zira kanaat, tasavvuf erbabmda aranan en temel özelliklerden biridir. Kanaat sahibi olmak hak 3.§1grmn vasfi.drr.5° Tasavvufta kanaat, bütün cehdini sarf ettikten sonra eline gec;ene razi olmakhr.51 Diger bir deyi§le ki§inin elindekileriyle yetinip daha fazlasllllll kaygism1 ya§amamas1 ve Allah'm kendisine verdigi nimetten dolayi §ükretmesidir. ~eyhülislam Yahya da rind ya§am tarZlllm belirledigi kanaatkarhgi benimseyerek dünya nimetlerinin pe§ine dü§mez. Kuru ekmek ile kanaat etmeyi hakiki bir nimet, istigna kö§esini de dünyanm en rahat yeri kabul etmekle beraber dünya nimetleri ic;in kimsenin minneti altrna girmeyecegini ve minnet belaslill c;ekmeyecegini söyler:

Nfm-z hw;k ile kana'at gibi bir ni'm.et mi var

Künc-i istigna gibi bir gilije-i rahat mz var

jzzet-i dünya i<;ün memnunz olmam kimsenün

(:ekmege bar-z bela-yz minneti takat mi var

G:108/1

G:108/3

~air, kanaatkarhgim dogan ku§u imgesiyle anlatrr. Dogan ku§u, padi§ahlann av ku§udur ve ancak sec;kinlerin sahip olabilecegi bir ku§tur. Dogan yüla;eklerde uc;an bir ku§ oldugundan §aIT, onu istignayla birtutarak kendi kanaatkarhgim, dünya nimetlerini umursamadigim anlatmaya c;ah§illl§trr. ~air, iyiligin kanaat ku§unun umursamazhgrmn en yüksek noktasmda uc;arak kanaat avrm avladigm1 söyler:

Evc-i istignadadur pervdzz baz-z himmetün

Hamdü li'llah kim kana'at saydm itmi§dür §ikar

Evc-i istignadan ey Yahya tenezzül eyleyüp

Himmetüm §eh-bdzz alc;aklarda pervaz itmedi G.395/5

Kanaatin ki§ide hastl olmas1 ic;in olmas1 gereken §eylerden biri de §3.ire göre tevekküldür ve §3.ir tevekkülü fakirin kiblegam olarak görür. <;ünkü tevekkül, ki§inin tüm benligiyle kendini Allah' a teslim. etmesidir ki insanm elindekiyle yetinmesini saglar. Tevekkülün bu özelliginden hareketle §3.ir, kanaati altrn bir oluga benzetir:

Tevekküldür fakl.rün kzblegahz

Kana'at hod heman altun olukdur Kzta:21/2

50 Cemal Kurnaz, Hayilli Divanz Tahlili, MEB Yaymlan, istanbul 1996, s. 104.

51 Mahir iz, Tasavvuf, Kitabevi Yaymlan, istanbul 1997, s.120.

169

Kenan BOZKURT

170

insamn insana kullugunun temel sebebi, insamn elindekiyle yetinmemesidir. Ona göre kanäat bir hazinedir ve selamet kö9esinde bu hazineye sahip olan kimse fakir olur; ama padi9ahlara bile boyun egmez. Ona göre kanäat ehline s1gmacagi bir kö9eyle ölmeyecek kadar azik yeterlidir:

Kana'at gencine malik olup künc-i seldmetde

Fakir olur §eh-i devrana ba§ egmez gedalarda G.346/ 4

Naslbüm künc-i mihnetde gam-z gamzeyle hfln-z dil

Kana'at ehline Yahya yeter bir gfl§e bir tfl§e G.344/5

~äir, o kadar kanäat sahibidir ki ac1 §arab1 §ahne §erbetine, säklnin iti§ kaki§larIIll, azarlamalarIIll da b~kaslllID gönül ok§ayan sözlerine tercih eder:

Ey §ahne §erbetünden ho§dur bana mey-i telh

Gayrun nevdzi§inden yegdür 'itab-z saki G.434/3

2.5. Özgür Olma i§tiyalo

Rindligin önemli hasletlerinden bir de azadeliktir. Bu tabir, rindin hie; kimseye bagh olmamas1, hic;bir §eyic;in onun kimseye boyun egmemesinden dolayi kendisine verilen bir unvandrr ki onun özgür ki9iligi vurgulamr. Azadelik, dünya ve ahiret, madde ve mana kayitlarmdan kurtulmak, benlik ve bencillikten halas olmayi ifade eder. Dünyadan kurtulmak, nefsin heva ve isteklerinden, ahiret kayitlarmdan kurtulmak ise, ibadeti tüm c;Ikarlardan soyutlayarak sadece Allah'm nzasrm ummayi ifade eder.52 ibadeti srrf, Allah'm azabmdan kurtulmak ve cenneti elde etmek ic;in yapmak, Allah'la bir pazarhgm ic;ine girmek anlamma gelir. Kanäat ve istigna ise dünya nimetlerinden hic;bir §eye malik olmama ve olmayi arzu etmeme durumunu ifade eder. Kendi kuru ekmegini padi9ahm en görkemli sofrasma, yattigi viraneyi saraya tercih eder de yine dünya nimetleri, korku, küc;ük c;Ikarlar ic;in özgürlügünden taviz vermeyi dü9ümnez. Bir rind olan Yahyä, istigna ve kanäat sahibi olup dünyevi olan her §eyden uzak durdugunu ve herhangi bir §eyin kölesi olmadan bu hayatta özgür oldugunu söyleyerek övünür; ä91gm kendisi gibi dünya bagindan kurtularak kendine bir isim olu§turdugunu söyler.

jdüp Yahya gibi kayd-z cihandan kendisin azad

Olup alemde bz-nam u ni§an bir ad ider 0.§zk G.185/5

Dünyayi ancak her türlü kaygidan ve prangadan kurtulmu§ olan zihinler özgür bir §ekilde mil§ahede edebilir. Korkular, kaygtlar insamn

52 Abdülbaki Gölpmarh, Mesnevi ve $erhi, s. 47.

Bir "Rind-i Bi-Kayd"m Dü§ünce Atlasma Yolculuk (l;leyhülisläm Yahya'da Rindlik)

e§yayi anlamas1 ve anlamlandirmasmda bir engeldir. Bunun farlanda olan §filr, sevgilinin sa~larma tutulup oradan nasip almayi dünyanm bütün bag ve bah~eleriyle e§deger gördügünü söylerken ekler: Bah~eye benzettigi dünyayi seyretmek i~in özgür bir zihne ihtiya~ vardrr:

Zülfi. kaydmda olan bQ.g u bahdn neyler

Seyr-i gülzdrda bir hdtzr-z dzdd ister G. 85/2

$filr, a§ki da insanm özgürlügünü elinden alan unsurlardan birisi olarak kabul eder. Zira a§k, bir sarma§ik gibidir. Sanldigi bedeni tamamen esir alarak iradeyi yok_eder . .A§kin bu özelliginden dolayi §filr, gönlüne her sa~1 zincir gibi halka halka olana esir olmanm kendisine lazrm olmadigim, bu dünyada az da olsa tüm kayitlardan azade ya§amasrm önerir. $filr, bir ad.im daha ileri giderek Mecnful'un tarn Leylä'yla evlenme akdiyle özgürlügünü yitirecegi demde ondan ka~1p sahraya s1ginmas1yla özgürlügünü kurtarrm§trr: ··

Her sac;z zendre ldzzm mz eszr olmak sana

Ey gönül bir iki gün dlemde bl.-kayddne gez

Giriftdr olayazdz pay-bend-i 'akd-z Leyld'ya G: 135/4

Kac;up sahrdlara kurtuldz Mecnun hdne kaydmdan G:291/2

$filre göre azadeligin önündeki en büyiik engel, dünyanm ge~1c1

nimetlerine meyildir. $filr, bunu ku§-yuva imgesi üzerinden anlatmaktadrr. Ona göre insanm belalara dü§me sebebi, insanlarm dünya nimetlerine meyletmesidir. insanm kurtulu§unu §air, ku§ imgesi üzerinden anlatrr. Ona göre ku§ yuvadan kurtulunca özgürle§tigi gibi dünya nimetine meyleden gönül de nimetlerinden yiiz ~evirdiginde belalardan kurtulup ku§ gibi özgür olmu§tur:

Gönül §ol mürge döndi kurtulmca ldne kaydmdan

Giriftdr ola bir ddm-1 beldya ddne kaydmdan G:291/1

$8.ir, azade olmayi arzulasa da dünyaya meyletmenin insanm dogas1 geregi oldugunun bilincindedir ve insanm dünya nimetlerinden, iktidar olma hevesinden kolay kolay vazge~emeyecegini bilir. $filr, bunu "ola nn" soru cümlesiyle ifade eder ve "Bu dünyanm tacmdan kabasmdan kurtulup dervi§ gibi bu filemde ba§1bo§ gezmek mümkün mü?" diye sorar:

Ola mz kurtulavüz tdc ü kaba kaydmdan

Gezevüz 'dlem-i ztldkda dervl.§dne G. 331/4

2.6. Kader ve Kazaya Boyun Egme:

$eyhülislam Y ahyä'nm rind anlayi§mda, kaza ve kadere boyun egmek

171

Kenan BOZKURT

172

önemli unsurlardanchr. Bu anlayi§, imamn da temel §artlarrndan birisidir .. Kaza ve kader, Allah'm nesneleri ve olaylan özellikle sorumluluk doguran be§eri fiilleri, ezelde planlayip zamam gelince yaratmas1 anlamma gelir. Sözlükte "gücü yetmek; planlamak, öli;ü ile yapmak, bir §eyin §eklini ve niteligini belirlemek, kiymetini bilmek; nzknn daraltmak" gibi mänalara gelen kader, "Allah'm bütün nesne ve olaylan ezeli ilmiyle bilip belirlemesi" diye tfuif edilir. "Hükmetmek; muhkem ve saglam yapmak; emretmek, yerine getirmek" anlamlarrndaki kaza ise "Allah'm nesne ve olaylara ili§kin ezeli planmi geri;ekle§tirmesi" §eklinde tammlamr.s3 TasaVvufun nza achm verdigi on makammdan biridir, kader ve kazaya boyun egmek. Riza mertebesinde sfilik, tecelli eden her §eye kayitsiz §arts1z boyun eger. 54 Rind, kendini gönül adami olarak kabul ettiginden inanclillil ve ya§am tarzlillil geregi olarak kazaya ve kadere boyun eger. $eyhülislfun Yahya, bir rinddir, ba§ma gelen her §eyin Allah'tan geldigine imam tarn oldugundan isyan etmekten kendini uzak tutar ve olan her §eye sabrederek kaderine teslim olur ve nza gösterir:

<;ün hükm-i kazO.dur bu cefO.Zar bu belO.lar

YahyO.'ya dü§en cO.n ile teslim ü rzzO.dur G. 78/5

$eyhülislfun Yahya, kader ve kaza ii;in gösterdigi teslimiyeti, ecel i<;in göstehnez, ecele yalvararak onu rahat brrakmaslill ister. <;ünkü §äirin sevgili i<;in nakd-1 can olarak ayrrchgi cam, ecel ondan istemektedir. Bundan dolayi da §äir, ecelden camm almamas1 i<;in yalvarmaktachr:

Ey ecel sen de tekdzO. itme alma cO.nzmuz Ldzzm olur virmege cO.nO.na nakd-i cO.n bize G.326/4

islfun.1 inan<;ta yeryüzünde halk edilen her §ey Allah'm kudretinin bir ürünüdür ve Allah'm "ol" emriyle meydana gelmi§tir. $eyhülislfun Yahya da bu dü§ünceden hareket ederek 8.§iklarrn akllill ba§mdan almasma neden olan sevgilideki güzelligin kader kalemi tarafmdan meydana geldigini yani Allah'm bir tecellisi oldugunu aktanr. $äir, sevgilinin güzelligini güzellik kitabma benzeterek bu kitab1 yazam da kaza kalemi olarak tasavvur etmi§tir. Bu güzel kitabm biti§ini, mührünü, süsünü de sevgilinin dudaklan etrafmdaki tüyler olarak tasvir etmi§ ve a§ki kaderin bir pari;as1 saym1§hr:

Yazm1§ ey Yahyd kitO.b-1 hüsnini kilk-i kazO. Hatt-1 la'li ol kitO.b-1 müstetdbun hatmidür G.128/5

53 Yusuf~evki Yavuz, "Kader" TDVjs/iimAnsiklopedisi C. 24, TDVYaymlan, istanbul 2001, s. 58.

54 Mabir iz, Tasauuuf, s. 126.

Bir"'Rind-i Bi-Kayd"m D~ünce Atlasma Yolculuk (~eyhülisläm Yahya'da Rindlik)

2.7. Samimi Olma ve Riyadan Yüz (:!evirme:

islfun'm temel kistas1, kendini mümin diye tärif eden kimsenin isläm'm belirledigi inanc1 ve dü§ünceyi kendine ya§am tarz1 haline getirmesi ve bununla özde§le§mesidir. isläm dü§üncesinde davram§a dönil§türülmemi§ iman, sadece sathi bir inane;; olur; ama eger ki§i bunu srrf toplumda itibar elde etmek ic;;in yap1yorsa bu riyakärbk olur ki bu durum isläm'm ön gördügü en büyük günahlardan biridir. Zaten rind ile zähid, bu noktada birbirinden aynhr. Rindin, imamnda menfaat, dünyevi makam elde etme gayesi olmadigmdan ve saf bir a§kla Allah'a baglandigmdan onun imam kämil bir imandrr; ancak zähidin imamnda cennet kayglSl vardrr, ibadette kirrdugu Kevser ve huri hayalleri onu samimiyetten uzak tuttugu gibi imanma da zeval getirir. Bu da onu ikiyüzlü davranmaya sevk eder. Rind, böyle bir §eyi kendisine asla yak.I§tlrmaz ve bu tür §eylerden uzak durur. Sürekli nasihatte bulunan zähidin nasihatleri de samimiyetten uzak oldugu ic;;in rind bunlarm hic;;birine itibar etmez:

Rind-i bi-peroa riya vü zühdü rO.-pu§ eylemez

Kavl-i nasih olsa dür gu§ma mengu§ eylemez

Gül gibi sagar gire destine kim nu§ eylemez

Va 'iz-i §ehrün kimesne pendini gu§ eylemez

'Ay§ u nU§a es-saladur bir mübdrek rllzdur Tah. 20/2

Bahann gelmesiyle zevk ve safa devri yeniden ba§lar. Qünkü ki§ boyunca uzak kalman ic;;ki meclisinin baharla yeniden kirrulmas1 demektir. ic;;ki meclislerinin yeniden kurulup rindlerin doyas1ya egJendigi dönemdir. Rind, sarho§ olup gerc;;ek ki§iligini ortaya koydugundan bahar mevsimi riyamn Örtadan kalkt:J.gi dönemdir. Bu yüzden §äir, zähide seslenerek baharm gelmesiyle riya devrinin bittigini haber verir:

CülUs itdi serir-i bdga gül irdi saffl devri

Be zahid halka-i rindflna gel gitdi riya devri

Vaiz, §eyh, imam, sß.fi, softa olarak da antlan zähid, rindin sürekli saldinlanna maruz kalrr. Taburind, zähide saldinrken zähid de geri durmaz ve onu <linden c;;Ikmakla suc;;lar. Rind, zähidin ya da vaizin güttügü züht davasmda samimi olmadigiru c;;ok iyi bilir. Herne kadar züht davas1 gütse de görüntü itibariyle pek dinle, zühtle ili§kisi olmasa da astl züht sahibi rin.din kendisidir. Di§ta dindar görünmese de ic;;inde dini samimiyetle ya§an rind, bu yüzden züht davasmm nastl güdüldügünü zähide göstermek ister:

173

Kenan BOZKURT

174

DO.'vd-yz zühdi gösterelüm biz de vd'ize

NO.-ddn sanur ki zerk u riydyz tuyurmadz G.424/4

2.8. Zähir ve Batin Baglammda Rind ve Zähid Algis1

Klasik §iirde idealize edilmi§ bir tip olarak kar§llllZa <;Jk.an rind, genelde zähid ile beraber kullamhr.55 Harabäti olan rind, meyhäneden <;ikmayan devamh sarho§ bir gönül ve umumi mänada bir tasavvuf eridir. iki dünyayi. terk ederek Allah'a yönelmi§56 samimi bir a§Iktrr. Eski §iirde a§k sadece baglanma bi<;imi degil, aym zamanda bilmenin srrnna da ula§manm yoludur . .ħtldrfan sahibidirvebilgiyi sezgi yoluyla elde eder. 57 Eski kültürde irfan her zaman okunarak elde edilen ilimden üstün tutulur. Kitabi olarak elde edilen bu ilim amele yans1ttlmadigmdan sathi olup sadece §ekilseldir. Hfilbuki irfäni ilim bir ya§am tarz1drr ve özümsenerek, ya§anarak elde edilmi§tir. Bu iki ilim arasmdaki fark, zähidle rind arasmdaki farkm temelini olu§turmU§, zähid zfiliire saplamp kaldigmdan batma ula§amayip hakikatten mahrum kallill.§hr. Bu mahrumiyet onun rindin irfäni boyutunu görmesini engellediginden rinde sürekli saldirmasma neden olmu§tur.

isläm dininin temel amac1 Allah'a ula§makhr ve bu dine ait tüm gruplar da aym ama<; i<;in bir araya gelmi§ olsa da bu gruplarm tarzlan birbirinden farkh oldugundan gruplar arasmda <;ab§ma da ka<;mtlmaz olmaktadrr. Ancak her kesimin iddias1, kendi yolunun dogru digerinin yanh§ oldugudur. Tasavvuf erbab1 olan rind, Allah'a ula§ma yolunda her §eyin terk edilmesi ve Allah'la kul arasma girecek her §eyi aradan <;Ikarmayi hedefleyerek mutlak bir terk anlayt§lill. geli§tirmi§tir. Herne kadar zühdilik kavr~1 giinlük dilde olumlu bir anlam ifade edip salih imam temsil etse de tasavvufun i<;erdigi irfäni boyutun etkisiyle olumsuz bir anlam kazanmi§br. Zühdi kelimelere bu noktadan baktldigmda, hedef olarak vahdeti yani mutlak olan.1 degil, onun vaat ettigi cennetini ama<;layip cehennemden ka<;mayi hedefledigi gözlemlenmektedir.58 Bu iki baki§ a<;1smm yaratbgi farkhlik, zähidin rindin a§km olana ula§mal< i<;in bir ara<; ve a§ama olarak gördügü unsurlan zähiren anlayip olumsuz kanaate varmasma sebep olur. l?äir, zähide seslenerek harabat ehlini elindeki kadehe, cebinin bo§ olmasma bakarak hor görmemesini söyler:

55 Ali YI!dmm, "Ta§hcah Yahyä i1e ~eyhülislfun Yahyä Divanlannda Zühdi ve Haräbäti Kelimelerinin Kullanuru", s. 74.

56 Kurnaz, Hayd/1 Divam Tahli/i, s. n5.

57 Muhsin Macit, Kzrklar Divan, Kap1 Yayuilan, Istanbul 2009, s. io.

58 Ali YI!dmm, "Ta§hcah Yahyä i1e ~eyhülislfun Yahya Divanlannda Zühdi ve Haräbäti Kelimelerinin Kullanum", s. 7 4.

Bir"Rind-i Bi-Kayd"m Dii§ünce Atlasma Yolculuk (~eyhülislam Yahyä'da Rindlik)

Hor bakma gel harabtltun kadeh-cerrdrzna

Gam degül ceybi tehl olduysa bl-gamdur hele a:340; 4

Rinde göre dünya, insanlar i<;in hazrrlamm§ bir mekän insanl saglamm§ bir imkan. ve yine insanlara sunulmU§ bir fusa~. Frrsatl~a belirli zaman dilimi i<;inde ins~ara tamnan ayncabklardrr. Hayat' imkansa ya§amak fusat olmahdrr. Imkanlar bitmeden, fusatlar ganime~ bilinmelidir.59 t;;äir, rindin elindeki kadehi bir fusat olarak bilse de zab.id ic;in §arap, ayiplanmas1 gereken büyük bir günahtrr. <;ünkü zab.id §arabm, mestligm hakikatini ve key:fiyetini idrak edemez; §äire göre bu, Allah'm herkese bah§etmedigi bir özelliktir:

Ne bilsün meclis-i rindam zahid

0 bezme her ki§i olmaz murahhas G.165/ 4

t;;eyhülisläm Yahya, kendini begenmi§ zab.idin bu ayiplamalanm ho§ görmez. Günah olsa bile sarho§lugun cürmü ayips1z ve riyas1z olugundan zab.idin ayiplamayi brrakmas1m ister. t;;äir, zähide Allah'm Settar olup tüm günahlan örttügünü de hatrrlatmaktan geri dunnaz:

Für cürm ise de ta'm ko ey zahid-i hod-bln

Bi-'ayb u riyadur hele cürm ü güneh-i mest

Tutalum gözi a<;;iklardan olmu§Sln be hey zahid

Huda Settardur ta'n itme rinde 'ayb-bin olma

G.23/2

Rind ü Zahid anlabsmda mekan ile ki§ileri arasmda görme, anlama ve yans1trnaya bagh olarak kar§llikh bir ili§ki vardrr.60 Mekan, ki§ilikle özde§le§t!gi i<;in §filre göre mescid mutlak varhga eri§meden, bütün kayitlardan vazgec;ip onun varhgiyla var olmadan inarulan ve taptlan vehmin ve istegin yarattigi Tann'ya inanan61 kuru softalann mek3.niyken inanc1 özümsemi§ vetüm benligiyle kendiniAllah'a adam1§ samimi ä§tl<larm mekän1ysa meyhanedir. Bu yüzden §aIT, mescidi riyayla bütünle§tirirken meyhaneyi samimiyetin mekan1 olarak telakki eder:

Mescidde riya-pi§eler itsün ko riyayi

Mey-haneye gel kim ne riya var ne mürayi G. 432/1

Zahid, dinin temel vazifelerini yerine getirirken bile bunlan bir samimiyet olsun diye degil, riyakarhgi yüzünden yapmaya c;ah§ir. Kendini

59 Ömer ince, "Hafiz'm Bir Gazelinin Modem Yakla~1mla A~1klama (i;ierh-Tahlil) Uygulama Denemesi", Turkish Studies International Periodical For the Languages, Llterature and History of Turkish or Turkic Volurne 4/6 Fall 2009, s. 257.

60 Ahmet i~li, "Fuzfili'nin Rind ü Zilhid Eserinde Mekän: Meyhäne ve Mescit", Turkish Studies International Periodical For the Languages, Llterature and History ofTurkish or Turkic Volume 7 /1 Winter 2012. s. 1308.

61 Mustafa <;:evik, Mevldna'da~k ve Varolwj, insan Yaymlan, istanbul 2014, s. 22.

175

Kenan BOZKURT

dindar ve takva sahibi biri göstermek it;in de üzerinde hrrka ve cübbe, ba§rnda sank ile ortahklarda gezmeye ba§lar. Tasavvufta, hakikate ancak a§kla ula§tlacagrna inamhr. Y almzca i1im ve akilla ya da §ekilsel hareketlerle Hakk'a vastl olmak mümkün degildir. Bu sebeple mutasaVVIfl.ar insan1 Hakk'a götürmeyen zähiri ilme deger vermezler.62 Rind, kerametin kuru bilgiden, akl-1 maa§tan, cübbe ve sank baglamakla olmayacagrm r;ok iyi bilir. Bunlardan zähidin vazger;mesini ister. Ancak zähidde ibrahim Edhem'in CO§kunlugnnun olmadigrm bildigi hfilde tac-1 Ekrem'den, yani ibrahim Edhem'in fakn tercih ederek tacrndan ve dünyevi olan her §eyden vazget,;i§ini örnek alarak bu yoldan vazger,;memesini salik verir:

Hzrka vü tac ile zahid kerem it szkleti ko

Ademe cübbe vü destar keramet mi virür G:107/5

Tdc-z Edhem ne§'esin terk itme Mri zahida

<;ünki yokdur sende jbrahim Edhem ne§vesi G:404/2

Zähidin rindi güzel sevmekten, bade ir,;mekten men etmesi, rindligin temel hasletlerini krnamas1 aslrnda onun hir,; güzel sevmemi§, bade ir,;memi§ ve ilahl a§k badesinin keyfiyetine varmami§ olmasrndan kaynaklanmaktadrr. Eger o, rindlerin meclisindeki safayi görmü§ olsaydi, · savunm.u§ oldugu bütün degerleri birakip mescid yerine meyhanenin yolunu tutardi. Zaten toplum ii;inde de revar; bulan zähidin bulundugu mescit degil meyhanedir. ~ä.ir, zähidin bir gün bunu anlayip zühd binasrm viran etmesinden korkmaktadrr:

Bir revacz var harabdtun ki bir gün korkarzn

Zahid-i §ehre bina-yz zühdi viran itdürür G:62/ 4

Zä.hid, gelecek kaygis1 ta§1yip yarrm dü§ünürken rind, gelecekle ilgilenmez. 0, ibnü'l-vakttlf. Bundan dolayi da riya ve zühtten yüz r;evirmi§ ve bunlarrn arkasrna gizlenmekten de §iddetle ka9lllIDl§trr. Zähid, sürekli vehimler üreten ve ilahi kudret kar§1srnda §a§krn olan aklrnrn tedbirleriyle nasihatlerde bulunur. ~ä.irin durdugu noktada aktl, insan1 dogruya ve hakikatin bilgisine, ilahi güzellige yöneltmedigi gibi insam gam batakligrna salarak orada aciz brrakrr. Qünkü aktlla ilahl hakikat ve onun srrlanna ula§mada sfilikin ula§acal?;l yer sadece §a§krnbk kalesidir.63 Bundan dolayi rind, zähidin cüzi aklinrn ürünü olan hii;bir sözüne kulak asmayi uygun görmez:

Naszhd pendün kabul olmaya §ayed diyesin

Hayf kim pir-i muganun tutmadum ir§adznz G: 433/ 4

62 Ali Canip Yöntem, "Eski Edebiyatmuzda ~k", Prof Dr. Ali Canip Yiintem 'in Eski Türk Edebiyat:L ÜzerineMakaleleri, (haz. Ahmet Sevgi-Mustafa Özcan), Sözler Yayrnlan, Istanbul 1996, s. 137.

63 Kenan Bozkurt, Fuzilli'de Güzellik Tasavvuru, s. 413.

Bir "Rind-i Bi-Kayd"m Dü§ünce Atlasma Yolculuk (~eyhülislfun Yahya'da Rindlik)

Sonm;:

Klasik edebiyahn önde gelen gazel §äirlerinden ~eyhülisläm Yahya, gerek yazdil?;i §Ürlerle gerek ki§iligi, sahip oldugu ilim irfamyla döneminde takdir kazanrm§ ve saygi bulmU§ bir §ahsiyettir. ~äir olarak ön plana i;ikbl?;i hfilde o, §iirlerinde kendini §äir olarak tamtm~; kendini rind, ärif, a§lk ve divane olarak tamtrr. Ancak rindlik, ~eyhülisläm Yahya'mn §iirlerinde sadece bir istiare olmayip §filr ii;in bir ya§am tarzidir. Yahya, ~eyhülisläm olmasma ral?;inen rindin temel özelligi olan a§k, §arap, meyhäne gibi konulardan uzak durmarm§, kuru softahga, riyakärhga kar§I t;lknn§tIT. Ancak onun dile getirdigi görii§ler, isläm kurallarma zähiren aykni gibi görünse ·de §äir, klasik §iirin tasavvufi söylemle yogrulmu§, irfäni bir boyut kazanmi§ mecäzi diliyle somut unsurlar üzerinden tasavvufi konulan, ideal insan tipi olan rindi ba§anyla anlatnn§tlr. ~eyhülisläm Yahya, tabiatlndaki rindäne edayla insan ömrünün la.sahl?;i kar§1srnda. am ya§amayi, bu la.saclk ömrü zayi etmeden ezelden kendisine sunulan a§k badesinden cür'alar i;ekerek tüm benligiyle her am ilahi a§ka adamasnn savunur. Ondaki zevk, safa, hayattan käm almah, gam ve kederden uzak bir ya§am sürme gibi tüm unsurlartasavvufun temel unsurlarrnrn sembolik söyleminin bir pari;as1dir. 0, ya§am.ID gayesini, hayatln anlamrm §arap/ilahi a§k ne§vesinde sakli bulur. ~arap, onun ii;in ya§aIIllll özü; dü§üncenin cilas1dir.

Kaynakl;a

Adonis (2014),Arap Poetikasz, Yap1 Kredi Yaymlan, Istanbul.

Ahmed Asllll (2000 ), Burhiin-z Katz, TDK Yaymlan, Ankara.

Andrews, Walter G. (2000), $iirin Sesi Toplumun $arlasz, ileti§iln Yaymlan, Istanbul.

Bozkurt, Kenan (2016), FuzD.li'de Güzellik Tasavvuru (Basilinruru§ Doktora Tezi), inönü Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Malatya.

Ceyhan, Semih (2013), "Vakit" TDV js[am Ansiklopedisi, C.42, TDV Yaymlan, Istanbul.

Chittick, William C. (2018), j[ahiA!;k (<;ev. Ö.Sarulianhoglu-K.Filiz), NefesYaymlan, Istanbul.

<;evik, Mustafa (2004), Mevldnd'da~k ve Varolu§, insan Yaymlan, Istanbul.

Demirel, ~ener (2015), "Mevlevilik ve Burdur'da Ya§azm§ iki Mevlevi ~äir: Fedäyi Dede ve Servi Dede", 1. Burdur Sempozyumu, c.2. Burdur.

177

Kenan BOZKURT

Devellioglu, Ferit (2003), Osmanlzca-Türkr;e Lügdt, Aydm Kitabevi, istanbul.

Dilanen, Melek (2004), Klasik Türk $iirinde Dini-Tasavvufi ve Profan $iir Tasnifinin jncelenmesi ve $eyhülislam Yahyd Örne{Ji, (Bastlmami§ YL Tezi) Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Isparta.

Güler, Zülfü (2011), Fuzfili'nin Divamna Sosyal PsikolojiAc;ISmdan Bir Bakz§ (Ötekile§tirilmi§ Fuzfili)", Adiyaman Üniversitesi SBE Dergisi, Ytl: 4, Sayi: 7, Arahk.

https://akademi.nefesyayinevi.com/tasavvufta-vakit-kavrami/ (Eri§im tarihi: 02.12.2018)

Hücvirl (2010), Keefü'l-MahcD.b (c;ev. Süleyman Uludag) Dergah Yayinlan, istanbul.

ic;li, Ahmet (2012), "Fuzfili'nin Rind ü Zähid Eserinde Mekän: Meyhane ve Me8cit", Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History ofTurkish or TurkicVolume7/1 Wmter.

ince, Ömer (2009), "Hafiz'm Bir Gazelinin Modem Yakla§mtla Ac;tl<lama (~erh-Tahlil) Uygulama Denemesi", Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History ofTurkish or Turkic Volume 4/6 Fall.

iz, Mahir (1997), Tasavvuf, Kitabevi Yayinlan, istanbul.

Kaplan, Mehmet (2000), "Yahya Kemal ve Rindlik",Yahya Kemal ic;in Yaztlanlar c.2, (haz. & Kazun Yeti§), istanbul Fetih Cemiyeti Yayinlan. istanbul. ';-< 12 Kavruk, Hasan (2001), $eyhülislam Yahyd Divanz, MEB Yayi., istanbul . .... i6 KeH\baz'i (1992), Do{JU!j Devrinde Tasavvuf (c;ev. Süleyman Uludag), Dergah Yayinlaii, · ~ istanbul. Cl ~ Kesik, Beyhan (2007), "Nefi'de Rintlik", EKEV Akademi Dergisi, Ytl:11 Sayi:33, Erzurum.

178

Komisyon (2005), TDK Türkr;e Sözlük, TDK Yayinlan, Ankara.

Kurnaz, Cemal (1996), Hayalf Bey Divanznzn Tahlili, MEB Yayinlan., istaD.bul.

Kutluer, ilhan (1995), "Felek" TDV jslamAnsiklopedisi C. 12, TDVYayinlan, istanbul.

Küc;ük, O.Nuri (2002), "Zaman Dfü;üncesinin Tasavvufi Ac;tlum", Tasavvuf ilmi ve Akademik Ara~trrma Dergisi, istanbtil. ·

Levend, ASIITl (1984), Divan Edebiyatz Kelimeler ve Remizler Mazmunlar ve Mejhumlar, Enderun Kitabevi, istanbul.

Mengi, Mine (1985), Divan $iirinde Rintlik, Bizim Büro Yayinlan, Ankara.

Mengi, Mine (2000), Divan $iiri Yazilarz, Akc;ag Yayinlan, Ankara.

Mermer, Ahmet-Koc;, Neslihan (2005), Eski Türk Edebiyatz Terimler Sözlü{Jü, Akc;ag Yayinlan, Ankara.

Nasntllah Pürcevadl (1998), Can Esintisi (c;ev. Hicabi Kzrlangic;), insan Yayinlan, istanbul.

Pakahn, Mehmet Zeki (1993), Osmanlz Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlügü c.3, MEB Yayinlan, istanbul.

Pala, iskender (1997), Ansiklopedik Divan $iiri Sözlü{Jü, Akc;ag Yayinlar1, Ankara.

Sucu, Nirgül (2014), "Hakikatin Estetik Boyutu Tasavvufve Divan ~iirinin Mii§terekleri, II. U1uslararas1 ~eyh ~a'ban-1 Veli Sempozyurnu, Kastamonu.

~ernsettin Sami (2017), Kamus-i Türld, ideal Kültür Yaymcili.k, istanbul.

~entürk, AAtilla- Kartal Ahmet (2006), Eski Türk Edebiyatz Tarihi, Dergah Yayinlan, istanbul.

Bir "Rind-i Bi-Kayd"m Dii§ünce Atlasma Yolculuk ($eyhülislfun Yahya'da Rindlik)

$im§ek, Esma (2009), "YalanmafYakan§lar Dünyasmda Felek ve Tiirk Halk Edebiyatma YanslITlalan", Milli Folklor, Ytl: 21, Sayi: 84, Ankara.

Vanboglu, Mehmet-Atalay, Mehmet (1994), Edebiyat Lügati, Atatiirk Üniversitesi Yaymlan, Erzurum.

Yavuz, Yusuf$evki (2001), "Kader" TDV jsldmAnsiklopedisi C. 24, TDVYayinlan, istanbul.

Yekba§, Hakan (2009), "Mahallile§me ve $eyhülislfun Yahya", Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History ofTurkish or Turkic Volume 4/5 Summer.

Ytldmm, Ali (2007), "Eski Tiirk Edebiyatl Kaynaklarmda Görülen Yanb§ ve <;:eli§kiler", Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 2/ 4 Fall.

Ytldmm, Ali (2007), "Ta§hcal1 Yahya ile $eyhülislfun Yahya Divanlannda Zühdi ve Harabati Kelimelerinin KullanlIDl", Frrat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt: 17, Sayi:217, ElazJg.

Ytldmm, Ali (2015), "Bir Tasavvuf Diisturu Olarak 'An-1 Daim', 'Thnü1-Vakt', 'Ebu1-Vakt' Dii§üncelerinin Klasik $iire YanslITlalan", Akra Kültür Sanat ve Edebiyat Dergisi, Sayi:7 Eylül, Tuzla.

Yöntem, Ali Canip (1996), "Eski Edebiyatnruzda A§k", Prof Dr. Ali Canip YOntem'in Esld Türk Edebiyatz Üzerine Makaleleri, (hz. Ahmet Sevgi-Mustafa Özcan), Sözler Yayinlan, istanbul.

179