T.C.

GAZ NVERSTES

SOSYAL BLMLER ENSTTS

KAMU YNETM ANABLM DALI

SYASET VE SOSYAL BLMLER BLM DALI

TRKYEDEK MODERNLEME SRECNDE MZK

YKSEK LSANS TEZ

Hazrlayan

Mmtaz Levent AKKOL

Tez Danman

Do. Dr. enol DURGUN

Ankara-2008

ONAY

Mmtaz Levent AKKOL tarafndan hazrlanan Trkiyedeki

Modernleme Srecinde Mzik balkl bu alma, 16.10.2008 tarihinde

yaplan savunma snav sonucunda oybirlii ile baarl bulunarak jrimiz

tarafndan Kamu Ynetimi Anabilim Dal/Siyaset ve Sosyal Bilimler Bilim

Dalnda Yksek Lisans tezi olarak kabul edilmitir.

Prof. Dr. Naci BOSTANCI (Bakan)

Prof. Ylmaz endurur (ye)

Do. Dr. enol DURGUN (ye)

i

NDEKLER

NDEKLER..................................................................... ........................... i

KISALTMALAR ........................................................................................... iv

GR ........................................................................................................... 1

BRNC BLM

KAVRAMSAL ANALZ

1. TRK MODERNLEMES KAVRAMI ....................................................... 6

1.1. Modernlik .......................................................................................... 9

1.2. Modernleme Kavram.................................................................... 11

1.3. Pozitivist Modernleme Politikalar ................................................. 16

2. GENEL OLARAK MZN TANIMLANMASI ........................................ 26

2.1. Mziin Toplum Kltr Asndan nemi ...................................... 28

2.2. Mziin deolojilerce ekillendirilmesi ve Kullanlmas ................. 28

2.3. Mziin Sosyolojik Yapnn Oluumuna Etkisi ................................ 30

3. MLL MZK KAVRAMI .......................................................................... 31

4. MLL MZK ETM KAVRAMI ........................................................... 37

KNC BLM

OSMANLIDA MERUTYET NCES ve MERUTYET DNEMLERNDE

MZKTE YAANAN MODERNLEME ABALARI

1. OSMANLIDA SARAY ve EVRESNDE,

MZKTE YAANAN DEMLER ....................................................... 39

1.1.Tanzimat ncesi Osmanllar'da oksesli Mzik Hareketleri ............ 43

1.2.Tanzimat Sonras Osmanllar'da oksesli Mzik Hareketleri .......... 48

2.YILDIZ SARAYI TYATROSUNDA MZK ETKNLKLER ..................... 50

3.OSMANLIDA OPERA ve OPERET TEMSLLER ................................... 52

ii

NC BLM

CUMHURYET DNEMNDE MZKTE MODERNLEME ABALARI

1. CUMHURYET DNEMNDE MLL MZK ......................................... 55

1.1. Tek Parti Dnemi Mzik Politikalar ................................................ 58

1.2. Atatrkn Milli Mzik Gr ....................................................... 65

2. OK SESL MZN CUMHURYET DNEMNDEK GELM ......... 75

2.1. Trk Beleri .................................................................................... 75

2.1.1. Cemal Reit Rey....... ............................................................. 77

2.1.2. Ulvi Cemal Erkin ..................................................................... 78

2.1.3. Hasan Ferit Anlar ................................................................... 80

2.1.4. Ahmet Adnan Saygun ............................................................ 82

2.1.5. Necil Kazm Akses ................................................................. 84

2.2. Musiki Muallim Mektebi ................................................................... 86

2.3. Paul Hindemith ............................................................................... 88

3. TEK PART DNEM MZK POLTKALARININ MZE ve MZK

ETMNE YANSIMALARI......................................................................... 90

SONU ..................................................................................................... 100

KAYNAKA ............................................................................................. 106

ZET ....................................................................................................... 112

ABSTRACT .............................................................................................. 114

iii

KISALTMALAR

Age. : Ad geen eser

Agm. : Ad geen makale

Agt. : Ad geen tez

Bak. : Bakanl

Bas. : Bask

bkz. : baknz

Bl. : Blm

C. : Cilt

ev. : eviren

der. : derleyen

ed. : editr, editor

eds. : editors

Fak. : Faklte

Haz. : Hazrlayan

MEB : Milli Eitim Bakanl

Univ. : University

. : niversite

vb. : ve benzeri, ve benzerleri

Yay. : Yayn, Yaynlar

GR

Sevgi, bilgi, alma yaammzn

can kaynaklardr. O halde yaama

onlar yn vermelidir.

Wilhelm Reich

Mziimizin form deitirerek batllamas talebi ve bu talep

dorultusunda bestecilerin ve dinleyicilerin mzik anlaylarndaki deiim

sreci olan mziimizde modernleme sreci, Osmanlnn son dneminde

zellikle gen brokratlar/subaylar arasnda hz ve poplarite kazanan

pozitivizm ve milliyetilik akmlarnn Cumhuriyet kadrolarnca kat

uygulamalara dnt bir dneme denk gelen milli mzik anlayyla

birlikte ve ayr deerlendirilecektir. Bunun iindir ki bu almada milli mzik

kavram ve mziimizdeki modernleme sreci; douu, felsefesi ve

ideolojik kkeni asndan incelenecektir.

Mziimizde modernleme, Cumhuriyet ncesi dneme bakldnda

ideolojik bir talep olmann dnda, edinilen bat mzii dinleme alkanl

ve zevkinin bir sonucudur. Mziimizde Alaturka ve alafranga ayrmnn bu

ekilde domas Cumhuriyetin ncesine dayanmaktadr. Mzikte

modernleme, bu dnemde, toplumu dntrmenin bir paras deil,

Osmanl saraynn modernlemesinin bir parasdr.

Resmi ve milli mzik aray ve bu aray sonucunda ortaya kan

anlay benimsettirme politikalar ise kendiliinden modernlemeden ayr,

toplumu dntrme almalarnn bir parasdr . Bunun iin mzikte

modernleme ve milli mzik almalar konuya vakf olmak adna birlikte

incelenmelidir.

lkemizde, 1950 li yllarda grlmeye balanan ve 1970 lerde iyice

kendisini hissettiren bir mzikal dnm gereklemitir. Bu dnm milli

mzik anlay ile ekillendirilen politikalarn beklentisinin tam tersi bir

dnmdr. Bu almada mzikte modernlemenin dourduu sonular

2

da irdelenecek, tek parti dneminin pozitivist politikalarnn olumlu ve

olumsuz sonular tespit edilmeye allacaktr.

Bu almann amac; Trkiyede demokrasinin geliimi srecinde

hayatn her alanna nfuz etmi devlet mdahalesi ve tartlmayan doru

tercihlerinin, Trk Modernlemesi ile birlikte mziimize etkilerinin

incelenmesidir. Milli mzik politikas da bu balamda ele alnmas gereken

ve lkemizin demokrasi yolculuunu anlamamz kolaylatracak bir konudur.

Bu almada ncelikle, Kavramsal Analiz blmnde Trk

Modernlemesinin genel bir tanm yaplacaktr. Trk Modernlemesi

tanmnn daha iyi anlalabilmesi iin Modernlik ve Modernleme

kavramlarnn Trk Modernlemesi bal altnda ayrca ele alnmas

gerektiini dnmekteyiz.

Trk Modernlemesi bal altnda ayrca ele alnacak bir dier konu

da pozitivist modernleme abalar dr. Bu pozitivist politikalar ksaca yle

zetleyebiliriz. Trkiyede mzik, devlet tarafndan, ynlendirilmenin de

tesinde, biimlendirilmek istenmitir. 1928de stanbul Konservatuarndan

Trk muskisi ve Geleneksel Trk Muskisi alglarn almann retimi

kaldrlr. Ve katiyen teslim ve tedris mahiyetinde olmak art ile, bir Trk

Muskisi Tasnif Heyetinin konservatuarda ders olmayan gnlerde

almasna izin verilir.1934te ise Trk Mzii radyolarda yasaklanr; hem de

bu yasak,bu yasa koyanlarn Trk Mziine dahil etmedikleri anlalan

operetlerimizdeki gazel ve taksimleri de kapsar. Bu dnem politikalar

almada detayl bir biimde ele alnacaktr.1

1930lar sonras ve 2. Dnya Sava sonras modernleme tanm

Trk Modernlemesi tanmyla uyumamaktadr. Trk Modernlemesi,

Osmanldan Cumhuriyet Trkiyesine kadar Tanzimat ncasinden balar,

1 CANGIZBAY Kadir, ok Hukukluluk, Laiklik ve Laikrasi, Liberte Yaynlar, Ankara, 2002,

s.122

3

Cumhuriyet dneminde tek parti dneminde younlar. Bu almada

incelenecek modernleme dnemi 18. yzyl sonu Osmanl ve 1950

nmcesi Cumhuriyet dnemini kapsamaktadr.

Mzikte Modernleme abalarnn ele alnd dnemin dnda 1950

sonrasnda da nemli deiim ve geliimler grlmtr. Ancak bu deiim

ve gelimeler tezin konusu deildir. Pozitivist Modernleme Politikalar

ierisinde yer alan mzie ilikin uygulamalar bu tezin konusunu

oluturacaktr. Bu nedenle Pozitivist Modernleme kavram tez almasnn

kavramsal analizine alnmtr.

Pozitivist modernleme politikalarna mzii darda brakarak

bakmakta yarar vardr. Toplumun genel yaps mzie olan bakn

yanstacaktr. Mzie dair bak as da toplumun geneli hakknda bilgi

verecektir. Bunun iin kavramsal erevenin oluumunda kavramlarn en

genel hali ile aklamasna ulamamz gerekmektedir.

Trk Modernlemesi kavramnn ardndan genel olarak mziin

tanmlamas yaplacaktr. Trk Modernlemesi ve Mzik bu almann iki

ayan oluturmaktadr. Mziin Toplum Kltr Asndan nemi,

Mziin deolojilerce ekillendirilip Kullanlmas ve Mziin Sosyolojik

Yapnn Oluumuna Etkisi alt balklaryla ayrlan blmlerde mziin,

sosyal bilimlerin ilgilenmesi gereken bir konu olduu vurgulanacaktr. Mzik

toplumlarn sosyolojik ve kltrel yapsnn oluumunda ve tannmasnda

nemli bir yere sahiptir. Bunun iindir ki Siyaset Biliminin de ilgilendii bir

konu olmaldr.

Mziin yukarda ksaca belirtilen tanmdan yola karak, Trk

Modernlemesinin mzie yansmalar zerinde tartlacaktr. Trk

Modernlemesinin mzie baknda nemli bir yeri olan Ziya Gkalpin

fikirleri ve milli mzik tanm da bu blmde, bir alt balk altnda ele

alnacaktr.

4

Milli Mzik Politikalarnn halka ulatrlmasnda baat grev mzik

retmenlerine aittir. Bu amala mzik eitimi ve eitimcilerine dair ne gibi

uygulamalar ngrlm, neler yaplmtr? sorular bu almada

cevaplandrlmas gereken sorulardr. Bu sorular, Milli Mzik Eitimi

kavram bal altnda cevaplanacaktr.

kinci blmde Cumhuriyet ncesi dnemde yaplan mzikte

modernleme almalar zerinde durulacaktr. Osmanl Dneminde mzikte

ciddi gelimeler yaanmtr. Bu gelimeler Tanzimat ncesi ve Tanzimat

Sonras dnemlerde ayr ayr ele alnacaktr.

Yldz Saray Tiyatrosu 2. Abdlhamit dneminde mziin merkezi

konumuna gelmitir. Yldz Saray Tiyatrosunda yaplan mzik etkinlikleri, o

dnemde mziin modernlemesi konusunda bize aydnlatc bilgiler

verecektir. Bu etkinlikler ayr bir balk altnda deerlendirilecektir.

Osmanl Dneminde opera ve operetlere ayr bir ilgi gsterilmitir.

19. yzylda stanbulu ok sayda opera grubu ziyaret etmi ve temsiller

sergilemitir. Mziin modernlemesi asndan opera ve operetlerle

tanmak, bu alanda dnyaca nl isimleri stanbulda konuk etmek nemli

dnm noktalarndan biridir. almann ikinci blmnde Opera ve

Operetler ayr bir balk altnda incelenecektir.

almann arlkl blm Cumhuriyet sonras mzik politikalarnn

ele alnd nc blmdr. Bu blmde, Tek Parti Dnemi Milli Mzik

Politikalar, Atatrkn Milli Mzik Grleri, Tek Parti Dnemi Mzik

Politikalarnn Dourdu Sonular ve Milli Mzik Politikasnn Mzik

Eitimindeki Yansmalar zerinde durulacaktr.

ok sesli mziin Cumhuriyet dnemindeki geliimi nc blmde

ele alnacak dier bir konudur. ok sesli mzik Milli Mzik politikalarnn

temelini oluturur. ok sesli mzik almalarnda Trk Beleri, Musiki

5

Muallim Mektebi nemli almalardr. Bu almalar ayr balklar altnda

incelenecektir.

Milli Mzik politikalar erevesinde Trkiyeye ok sayda yabanc

mzik adam arlmtr. Bu isimlerden biri olan Paul Hindemith nemli ve

etkin almalarda bulunmutur. Paul Hindemithin almalar ayr bir balk

altnda, nc blmde incelenecektir.

Cumhuriyet sonras mzik politikalarnn ele alnd nc blmde

son olarak incelenilecek konu Milli Mzik Politikasnn Mzie ve Mzik

Eitimine Yansmalar dr. Eitim ideolojilerin halka benimsetilmesi yolunda

en etkili aratr. Okul mzikleri ve marlar Milli Mzik grleri erevesinde

bestelenmi, Bat mzii eitimi programlarda arlkl yer tutmutur.

Mziin toplum katmanlarnca dinlenmesi ven retilmesi sosyo-

ekonomik artlarla dorudan orantldr. Mziin, sosyal yaantnn bir rn

olduu, tezin genelinde vurgulanan bir dier husustur. Sosyal Bilimler ve

Siyaset Bilimi, mzikten yola karak bir ok konuyu aydnlatacak sonulara

ulaabilir. Trkiyedeki Modernleme Sreci, bu konulardan biri olarak tezin

alma konusu olarak seilmitir.

BRNC BLM

KAVRAMSAL ANALZ

Eer insanlar zgr douyorlarsa,

neden her yerde zincirlere

vurulmulardr ?

J.J. Rousseau

1. TRK MODERNLEMES KAVRAMI

Trk Modernlemesini anlamak iin Osmanldan balayan ve

gnmzde halen devam eden medeniyet kavram zerine yrtlen

tartmalar hatrlamak faydal olacaktr.

tarz- siyaset asndan medeniyet fark biimlerde anlalm ve

tanmlanmtr. Bu tanmlamalardan bazlar; Vahinin kart, bilimsel ve

teknik seviye, en genel kltr paras, maddi unsurlar, demokratik ynetim ve

liberal ekonomiyi uygulayan toplumlar yada Avrupallamak olarak

sralanabilir.1 Bu tanmlamalar arasndan Avrupallamay ele alp, bunu

Batllamak olarak da anlarsak, Osmanlnn son dnemlerinde siyaset ve

fikir camiyasnda ortaya kan Batllama hareketleri ile Trk Modenlemesi

arasnda bir iliki kurabiliriz.

Dolays ile, Trk Modernlemesi ni bir batllama abas olarak

anlamak mmkndr. Osmanl mparatorluunda 17. yzylda hz kazanan

ve Cumhuriyet dneminde kabuk deitirerek pozitivizme dayal politikalara

dayanan modernleme/batllama Trk Modernlemesinin en ksa

tanmlamas olabilir.

Bat Avrupann toplumsal ve fikirsel bileimini eriilebilmesi gereken

bir hedef olarak gren modernleme/batllama yaklam, bazen lml bir

1 Suna Baak, Kltr Olgusu Analizleri ve Tarz- Siyaset, Odak Yaynlar. Ankara, 2004, s.42

7

biimde ortaya km, bazen ok kktenci -geleneksel kltr gelerimizi

eletiren ve karsna kan- boyutlar kazanmtr.2

Osmanl mparatorluunda grlen modernleme abalarn batclkla

birlikte ele almak doru olacakken, Cumhuriyet dnemi modernleme

politikalarn saf bir Batllma abas olarak grmemek gerekir. Cumhuriyet

dnemi modernlemesi, Batclktan ziyade Ziya Gkalpin Trklnden

etkilenmitir ve modarnleme politikalarna milli sfatn ekleyerek devam

etmitir.

Trk Modernlemesi ni tanmlayabilmemiz ve anlayabilmemiz iin

ncelikle Modernlik. Modernleme ve batllamay tanmlanmak

gerekmektedir. Bu tanmlar bizi Batl- Doulu ayrmna gtrecektir.

Dolays ile Batl- Doulu ayrm, Modernlik tanmyla birilikte ele alnmas

gereken bir ikilemdir.

Modernleme, bir yan zihni ve speklatif deerlendirmelerle

oluturulsa da nemli lde tecrbeyle ekillenmitir. Bu tecrbenin

corafyas Batdr. ngilter, Fransa, almanya gibi lkeler modernlemeyi fiilen

yaamlar, evrede yer alan ve henz sanayileme aamasna gelememi

lkeler iin de rnek model oluturmulardr.3

19. yzylla birlikte Dnya tarihinin belirleyicisi Bat olmutur. Batya

ait yaay ve dnya gr kendine benzemeyen, teki olarak da Dou yu

dier kutup olarak yaratmtr. Douda Batl olmak isteyenler ile Batda

Dounun Batllamasn isteyenler ve yaanan deiimlere seyirci olanlar

Modernleme ve Batllama gibi kavramlar yaratmlardr. Bundan sonra

Bat ve Dou ayrm, farknda olunsun ya da olunmasn siyasal ve sosyal

gndemin nemli bir konusu haline gelmitir.

2 erif Mardin, Trk Modernlemesi, letiim Yaynlar, stanbul,1991, s.9

3 M. Naci Bostanc, Cumhuriyetimiz, Vadi Yaynlar, Ankara, 2002, s.100

8

Bat ve Dou ayrmnn, Batl ve Doulu ayrmnn kltrel ve

ideolojik hereyi iine almas ve kategorize etmesi kronik bir dnce taz

olmutur. Kendimizden olanla kendimizin dnda kalanlar hep bu kategorize

iinde deerlendirme abas, bir kimlik aray ve yenisini yaratma abas

Modernlik, Modernleme, Batllama gibi kavramlar yaratmtr.

Kendilikle tekilik arasnda kurduumuz tarih durum balantsna ve

Batnn Doudan farkl ve grece ileri olmasna bakarak gpta edilen ve

yknlen Bat, bu rol dalmnda arzu eden ve yknen Dou olmutur.

Temel paradigmann deimek zerine kurguland bu

zmlemede ad ve amac her ne olursa olsun, Dounun Batya ynelik

istemleri, Batnn da bu durumda Doudan kendine dnme ynndeki

beklentileri tarih ynelimi belirlemitir. Dounun Batya ynelik istemlerinin

Modernlik, Modernleme, Batllama kavramlarndan baka da ok

eitli adlandrlmalar olmutur: adalama, lerleme, Yenileme...

Tm bu adlandrmalarn altnda yatan temel gereklik ise Batnn Douya

gre bilmsel bilgi ve teknolojideki ileriliine bal olarak siyasal, asker,

kltrel ve ekonomik stnlk kurmas; devlet, toplum ve birey

konumlandrlmasnda Batnn verdii grntnn aklc deerler

iermesidir.4

Buradan anladmz, Modernleme ve Batllamann tek tarafl

olmaddr. Bat da Dounun dnmn talep etmektedir.

Snrlarnn bir trl izilemedii Bat nerede balar? Dou ne

demektir? Dounun Batya yknme abalarnn adlandrmalar hangi

kavramsal erevelere dayanmaktadr? Kltr ve kltr gesi olark mzik

Batl ve Doulu ayrmnda kimlin belirlenmesinde rol oynamaz m?Bat

Modernliinin geliim izgisinin tarih arka plan ve Bat d toplumlarn bu

4 Celal Metin, Trk Modernlemesi ve ran, Hacettepe niversitesi, Atatrk lkeleri ve nklp

Tarihi Enstits, Doktora Tezi, Ankara, 2006, s.12-13

9

tarih srele karlamalarnn dourduu problem ve sonularn etkisinin

Bat ve Douda oluturduu ideolojik ve kltrel anlam ne olmutur?

Pozitivist Modernleme politikalar toplumda ne gibi etkiler dourmutur?

Modernleme fikri ideolojik deiimler n grd kadar mzii de ierecek

ekilde kltrel deiimleri de kapsamakta mdr? Tm bu ve bunlara benzer

sorularn zerinde durularak bu blmde modernlikve Batllama kavram

ile onun ideolojik versiyonu olan modernleme kuram, bu kuramn tarihi

geliimi ile beraber ele alnacak, bu noktadan hareketle de Osmanlnn son

dnemlerindeki ve Trkiye Cumhuriyetindeki modernleme abalarnn

kuramsal bir erevesi oluturulmaya allacaktr.

1.1. Modernlik

Modern kelimesi Bat literatrne din bir bak asnn sonucu

girmitir. 5-6. yzyllar iine alan Hristiyan metinlerinde Latince modernus

olarak karlalan kelimenin ifade ettii anlam, gemi pagan toplumlarla

hal hazrdaki Hristiyan toplumlar arasndaki farklla vurgu yapan bir

ierie sahiptir.5 Burada pagan Toplumlar eski olan modern Hristiyan

toplumlar yeni olan temsil etmektedir.6 Henz Hristiyanlamam zlanda,

skandinav ve kuzey Slav Halklarndan Hristiyanlam dier Avrupa

topluluklarn ayrmak iin de kullanlan modern kelimesi7 asl anlamn

Rnesansla birlikte deien dnya alglamas ile almtr. Doaya,

corafyaya, teknie ait artan bilgilenmeye ve akl ne karan felsef

dnmeye bal olarak bilimsel, kltrel ve sosyal alanda yeni ve

deimekte olan bir durumun ortaya kmasyla birlikte tarih hattna oturan

modernlik kavram yine de sk kullanlan bir kelime olmamsa da

unutulmamtr da. Aslnda modernlik ne bir hareket ne de bir akm olarak

domutur. Ne belirli bir program ne de belirli dnrleri mevcuttur. Corafi

5 Jrgen Habermas, Modernlik: Tamamlanmam bir Proje, ev. Glengl Nani, Postmodernizm, Der. Necmi Zeka, 2. Bask, stanbul: Ky Yaynlar, 1994, s.31 6 Ahmet Demirhan, Modernlik, stanbul, nsan Yaynlar, 2004,s.17

7 Demirhan,age,s.24

10

keifler ve rasyonel dncenin gelimesiyle sekler dnya grnn

yaygnlamas Bat- Hristiyan zihniyet ve yaam biimlerini kkl deiime

uratmtr. Bu deiim yeni bir durum olarak alglanm ve daha ok bilimsel

bilgi, yeni teknik, ekonomik refah, istihdam art, iblm, bo vakit, siyasal

katlm, zgrlk ve benzeri yeni ilgi alanlar olarak zihinlere yerlemesiyle

yeni bir a olarak grlmtr. Bat tarihinin geri dndrlemez bir yn

kazand bu srete modernlik kavramnn kendisi, 18.yzyl Aydnlanma

dncesine ok ey borludur.8

Eletirel akln, zgr bireyciliin, geri dndrlemez ilerleme fikrinin ve

doa bilimlerinin mutlak doruluuna olan inancn hakim olduu bir felsefenin

ad olan ve Hobbes, Locke, Hume, Kant, Hegel, Vico, Bacon, Voltaire,

Rousseau gibi dnrlerin katkda bulunduu Aydnlanma dncesi, dinsel

ve geleneksel kurumlara olumsuz bakarak, tarihe baat bir rol bimitir. Bu

dnceye gre tarih, daima ilerleyen, mantksal kurgulu, aamalar olmakla

bu aamalarn ileri ve geri toplumsal ve bireyseldurumu belirleyen kurallar

ierdiini ne sren bir anlay Bat alglamasnn merkezine yerletirmitir.

Ethnocentrique bak asyla tarihin merkezine Baty yerletiren

Aydnlanma, bat dndaki dnyay ilkel ya da tarihin ve uygarln ilk

aamalar olarak grmtr.9

zne, nesne ve akl gibi unsurlarn ne kt Aydnlanma dncesi,

artan bilimsel bilgi yannda, farkl corafya ve uygarlklarla karlamasnn

sonucunda Batl insann gemi bilgi ve birikimlerini sorgulamasna yol

amtr. Batl tarafndan Hristiyan dndasnn sanld gibi yalnz ve biricik

olmad ancak kendisinden grece bu ileri olmayan Bat d dnyann

kendine zg bir yapsnn olduuna dair alglama ortaya kmtr. Ayn

Batl dnyay kendi bak asndan yorumlamaya ve kendisini olduu kadar

teki olan bu dnyay anlamlandrmaya da ynelmitir. Modernlik kavram

8 Ahmet idem, Aydnlanma dncesi, 2. Bask, stanbul, letiim Yaynlar, 2001

9 Fahrettin Altun, Modernleme Kuram: Eletirel Bir Giri, stanbul, Yneli Yaynlar, 2002,

s.91

11

bu yeni yorumlama ve anlamlandrmann Batl genel ad olurken teki ise

barbar, ilkel, geri ve geleneksel olarak grlmtr.10

Mziin modern tanmndaki yeri ise Viyanaya ait olmas ile

mmkndr. Rnesans sonrasnda mziin bakenti Viyana olmutur. Tm

nl besteci ve mzik adamlar esrlerini Viyana^da sergilemilerdir. Viyana

mzii orkestra mziidir. Klasik Bat mziinin douu ve gelitii yer

Viyanadr. Viyana dnda kalarak Bat mziinin paras olmu mzisyenler

de vardr. Ancak slup Viyanaya aittir. Trk Mziinin modern lii de

Viyana slubu ile mmkn olacaktr. Bu da Klasik Bat Mzii formuna

uygunluk demektir.11

1.2. Modernleme Kavram

Mzikte modernleme abalarnn izlenecei dnemden ayr

modernleme tanm da vardr. Sosyal Bilimler ve Siyaset Bilimi asndan

bu tanm nem tamaktadr. Ayrca 1930lu yllar ve 2. Dnya Sava sonras

1950 ncesi dneme aittir. O halde bu tez almasnda hem genel olarak,

mzii darda brakan bir modernleme tanmna hem de 1930 sonras

modernleme tanmna bir aklk getirilmelidir.

1930lu yllardan balayarak smrge kart ve milliyeti hareketlerin

ortaya k Avrupal smrgeciliin gcn byk oranda tahrip etmitir.

Smrgeciliin de gemesi, yeni bir dnya dzeninin gndeme gelmesi

ve Bat d toplumlara akan bilgi ve teknoloji transferi, Batnn kendini

yeniden tanmlamasna yol aarken, Bat d toplumlarda yeni kimlik

araylarn da gndeme getirmitir. 2. Dnya Savandan sonra sosyalist ve

milliyeti hareketlerin Bat d dnyada hzland bu dnemde ABDnin

10

Thierry Hentsch, Hayali Dou Batnn Akdenizli Douya Politik Bak, ev. Aysel Bora, stanbul, Metis Yaynlar, 1996, s.124 11

Ali Uan, nsan ve Mzik, nsan ve Sanat Eitimi,Ankara,Mzik Ansiklopedisi Yaynlar, 1994, s. 14

12

Dou Blouna kayma eilimindeki bu dnyann ulus-devletlerinin akbetleri ile

ilgilenme zorunluluu bu dnyann tarih a kapatmas ve gelimilii

yakalamas konusu merkez bir problem olarak ortaya kmtr. Avrupann

uluslararas siyasete yn verme gcnn tkenmesine paralel olarak

ABDnin bu ii stlenmek iin ortaya k, acil olarak komnizm tehdidinin

azaltlmas, ar nfus artnn kontrol, Bat endstrisinin ihtiyac olan ham

madde kaynaklarnn ve pazarlarnn gvenliinin yannda Bat d lkelerin

i ve d sorunlarnn varl Amerikal toplum kuramclarnn Bat d

dnyaya baklarn belirlemitir.12

Teorik Kavram olarak modernleme kuram, Bat dnce

atmosferine, 2. Dnya sava sonras dnyann yeniden yaplanmas ve

yorumlanmasna bal olarak girmitir.13 Bunda ABDnin yeni bir dnya gc

olarak kendini grmesi ve buna bal olarak uluslararas ilikilerde en nemli

problemi oluturan gelimi ve gelimekte olan lkelere bir yol haritas

sunacak stratejik bir model oluturulmas gerektii ihtiyac da belirleyici

olmutur.14 Ayrca bu ihtiyac karlayacak sosyoloji disiplinindeki toplumsal

yaplarn incelenmesinde gelitirilen yntemlerin de modernleme kuramnn

inasnda rol byk olmutur.15

Bat dncesinde daha ok az gelimi lkelerin gelimi lkeleri

takip ve taklit ederek Bat tipi bir gelime dzeyine ulaacaklar zerine

kurgulanan modernleme kuram gelimeyi gelenekten modernlie doru

aamal bir gei olarak kavramsallatrm ve bu geiin, ekonomik dzeyde

piyasann ve d yatrmlarn devreye girmesiyle, toplumsal dzeyde uygun

Bat kurumlar, deerleri ve davranlarnn benimsenmesiyle, siyasal

dzeyde de parlamenter demokrasinin uygulanmaya konmas ile

12

Altun,age., s.42-43 13

smail Cokun, Modernleme Kuram zerine, stanbul nivesitesi Edebiyat Fakltesi Sosyoloji Dergisi, Say 1 (1988-1989), s.289 14

S.N. Eisenstadt, Kemalist Ynetim ve Modernleme: Baz Karlatrmal ve Analitik Grler, Atatrk ve Ttkiyenin Modernlemesi, Ed. Jacob M. Landau, stanbul, Sarmal Yaynlar, 1999, s.20 15

Altun, age., s.60-61

13

baarlaca varsaymn tar.16 Batnn sanayilemi ve ehirlemi

toplumunu odak alan ilerleme kuramclarnn tm, tarihe geri dnlemeyen

ve znde bir ama tayan evrimci bir sre olarak bakmlar ve mavcut

koullara en iyi uyum salayan Baty niha evrim noktas olarak

grmlerdir.17 Bu adan bakldnda doal bir sre olmas gereken

modernleme, Bat d toplumlar iin Bat modelini izlemek suretiyle

baarlabilecek bir ev devi nitelii tar.18

Bat d toplumlarn da modernleebilecei varsaymn ortaya atp

bunun yollarn aratrma iddiasyla ne kan modernleme kuram, 2.

Dnya Sava sonras Amerikan sosyal bilimcilerinin dnsel abalarnn

rn olmakla birlikte temelde 18. ve 19. yzyl Aydnlanma felsefesiyle yeni

yeni alann belirleyen sosyoloji disiplininin teorik yaklamlarndan

beslenmitir. Ayrca bir yandan tarihsiz Bat d toplumlarn bilgisini retme

arayndaki antropolojinin bir yandan da Bat dnda kalan tarihli toplumlar

inceleyen oryantalizmin tarih misyonunu stlenmitir.19

Batl gelimi lkelerin emperyalist siyasetlerine uygun den

modernleme kuramnn doasna ilikin en vurucu kavramsallatrmay

Samuel Huntington yapmtr. Ona gre modernleme, devrimci, karmak,

sistematik, kresel, uzun erimli, aynlatlc, geri dnlemez ve ilerlemeci bir

sretir.20

Modern-geleneksel ayrmn, modernleme kuramnn favori ikilemi

olarak gren Altun, kuramn toplumlar modern ve geleneksel olarak ikiye

ayrdn; daha sonra bu ayrma gei aamasndaki toplumlar

(transitional societies) da eklediini ve bu toplum tiplerine uygun den

modeller be bu modelleri niteleyen zellikler tespit edildiini belirtmektedir.

16

Gordon Marshall, Sosyoloji Szl, ev. O. Aknhay, D. Kmrc, Ankara, Bilim ve Sanat, 1999, s.261 17

Altun, age., s.55 18

Altun, age., s.185 19

Altun, age., s.187 20

Altun, age. , s.180-181

14

Modern toplum, kentlemenin, endstrilemenin, medyatik iletiimin, yksek

okuma-yazma orannn, sekler bir sistemin, demokratik ideallerin, evrensel

insan deerlerin grnr olduu toplumun adyken geleneksel toplum; bu

kstaslarn olmad ama bu kstaslara gre belirlenen toplumu

nitelemektedir.21 Bu noktada geleneksel, kendi zgn paradigmasna gre

tanmlanmamakta, Bat kuramnn zellikle klasik versiyonu geleneksel ve

modern arasnda cidd atmalarn olduunu, dolaysyla da modernleme

srelerinin nnn almas iin toplumdaki geleneksel unsurlarn tasfiye

edilmesi gerektiini ngrmektedir.22

Modernleme kuram geleneksel Bat modernliinin ideolojik zemini

olan Aydnlanmann anlam dnyas, pozitivizmin ilerlemeci tarih anlay,

klasik sosyolojinin organizmac ve rasyonelliin dntrc gc, gelien

kapitalizmin eylem mantndan beslenmitir. Ak manifestolu bir dnce

okulu olmayan modernleme kuram, her ne kadar ortak bir duyu un

yanstld bir entellektel zemin olarak karmza ksa da, bnyesinde farkl

tarzlar, yaklamlar ve beklentileri tamaktadr.23 Genel olarak sylenirse

1950ler sonrasnda modernleme kuram, toplumsal yapy belirleyen kurum,

norm ve rollerin toplumun varln srdrmesi, gelimesi ve dnmesi gibi

belli bir amaca hizmet ettiini savunan Parsonsn yapsal ilevciliinden;

modernliin gstergelerinden olan ehirleme, okur-yazarln art, medya

bamll, siyasal katlma ilgi, empati kurabilme yeteneinin gelimesi gibi

deiim olgularnn, Batl gemileri olmakla birlikte, batl olmay arzulayan

tm toplumlar iin evrensel olabileceini ve gelenekselin yerini alabileceini

savunan Lernerin gei aamasn yaayan toplum yakmndan

beslenmitir.24 Modernleme kuram ayn zamanda uygun eitimle

modernlemeyi alglayabilecek insan yetitirilebileceini savunan Inkalesin

sosyalleme tezine; modernleme iin tm toplumsal alanlarn birlikte

21

Metin, agt. , sf.37 22

Alev Erkilet Baer, Mzakere, Modernleme, slam Dnyas ve Trkiye, Milletleraras Tartmal lm Toplant, 17-19 Kasm 2000, stanbul, slam aratrmalar Vakf, 2001, s. 134-135 23

Altun, age. , s.179-182 24

Metin, agt. , sf.38

15

deimesini savunan Smelserin toplumsal deiim yaklamna ve

modernlemeyi bir ncelik sonralk sorunsalnda dmlendiren ve elitlere

nemli grevler ykleyen Eisenstadtn gdml deiim modeline ok ey

borludur.

Tez almasnda ele alnan modernleme drtsnn deime,

yenileme ve varln srdrme yn belirginken, 1950ler sonras

modernleme drtsnn ise daha ok ilerleme, kalknma, benzeme,

dnme ya da a kapatma ynnn olmas nedeniyle modernleme

kavram baz deiimlere uramtr. Gnmzn modernleme kavramnn

oluturulmas iin referans olan olay ve olgular, 2. Dnya Savann

sonrasndaki gelimelere bal ise de znde Modern olma ve Modernleme

olgusu 18. ve 19. yzyllarda Bat Avrupadaki sosyal, siyasal, bilimsel ve

kltrel deiimle dorudan balantldr. Ancak 19. yzyln sonunda baat

hale gelen Modern olma ve Modernleme dncesi, 2. Dnya Sava

sonras dnemin kurama dnen paradigmasnda grece farkllklar tar.

Her iki dnemde Aydnlanma, pozitif bilimlerdeki gelime, kapitalizmin

nimetleri ve Bat kltrel stnl gibi deer ve anlaylar Modernleme

dncesini, kuran ve kavramn biimlendirmitir. Temel farkllk dnyay

alglama ve onu dntrme srecinde kendini ve teki ni tanmlamada ve

tekine baknda olmutur. 19. yzyl ile 20. yzyln ikinci yars arasnda

Modenleme savunucular toplumlar daha ok ileri-ilkel, gelimi- geri kalm

diye kesin izgilerle ayrrken 1950ler sonrasnda Modernleme kuramclar

toplumlar, kalknm-kalknmam-kalknmakta olan gibi daha esnek

genelletirmelerle ayrmtr. 19. yzyl ve 1950 ncesi Trk Modernlemesi

daha ok Avrupann her ynden stnln ve bu stnln sahip olunan

kltr ve yaayn tmden deitirilmesi ile kazanlabilecei tezine dayanr.25

Bat d toplumlarn toplumsal ilikilerini, kltrel dokularn ve dnyay

alglama biimlerini derinden etkileyen din yapnn buna izin vermeyecei

ne srlr. Dounun irasyonal dnce atmosferinin Modern olann

yeeremeyecei bir iklim oluturduunu ve bu atmosfer ortadan

25

Metin, agt. , sf. 39

16

kaldrlmadan hibir modern giriimin, ne kadar iktibas, telif ve sentez yaplsa

da , baarl olamayacan ne sren ve emperyalist emelleri iin gl fikri

dayanaklar bulan Bat zihniyetine kar, Bat d toplumlarn siyasal ve

entellektel elitleri hem i ve hem de d koullarn olumsuz ortamnda kendi

yollarn bulmaya almlardr.26

1.3. Pozitivist Modernleme Politikalar

Trk modernlemesi srecinin 2. Merutiyet ve sonrasnda

Cumhuriyetin tek parti dneminde tam anlamyla pozitivist ierikli olduu

grlr. Bunun iin Trk modernlemesinin anlalmasnda Pozitivist

Modernleme Politikalarnn anlalmas gereklidir.

Referans noktas olarak bireyin yerine toplumu koyan ve toplumun

ileyiinde belli yasalarn olduunu varsayan ve bu yasalarn "kefine"' arlk

veren 19. yzyl sosyolojisi, saf pozitivizme ve onun uzants biyolojik

materyalizmin evrimci teorisine, organik analojiye ve toplumsal farkllama ile

ilerlemeye bal kalarak, tarihe ve topluma btncl bir biimde yaklamtr.

Ansiklopedik bilgilerin artna bal olarak kavramlar gelitiren ve Comte,

Montesquieu, Tnnies, Durkheim, Marx, Weber, Simmel ve Pareto gibi birok

aydnn katkda bulunduu 19. yzyldan 20. yzyln ilk yarsna damgasn

vuran klasik sosyoloji, geleneksel-modern ayrmna girmekle birlikte, bunlarn

Bat toplumlarndaki grnmleri zerinde durmular, Bat d toplumlar iin

ne anlam ifade ettiklerini sorgulama gerei duymamlardr.27

Tez almasnn tarih dnemi iinde etkin olan bu sosyolojik

anlayn rettii modernleme olgusu Batl gelimeyle modern olmay zde

grm ve karmlarn Bat ile snrlamtr. Toplumsal olaylarn, doa

26

Samuel P. Huntington, Medeniyetler atmas m? , Meddeniyetler atmas, Der. Murat Ylmaz, 2. Bask, stanbul: Vadi Yaynlar, 1997, s.36 27

Alan Swingwood, Sosyolojik Dncenin Ksa Tarihi, Ankara, Bilim ve Sanat, 1998, s. 123

17

olaylar gibi belli yasalara dayal olarak aklanmas ve yorumlanmas

gerektiini savunan pozitivist inan, kendi zgn artlarnda biimlenen Bat

modernliini dier deiimler iin niha hedef haline getirdii ve onlarn

zgnlklerini grmezlikten geldii ynnde bugn eletiriye uramakla

birlikte 19. yzyl ve 20. yzyln ilk yars iinde pozitivizmin ilkeleri hem

Batnn kendisinde hem de Bat d toplumlarn elitlerince birer ament

saylyordu.28

Batya "gre" ve Bat'ya "ynelik " Bat d toplumlarn modernleme

eilimlerini anlalmasna yardmc olan bu durum ayn zamanda Batnn

benzersizliini vurgulamas ve ne karmas bakmndan Batllama ile

modernlemeyi zde grmeyi salyordu.29

Bat d toplumlarn modernleme ncleri, kendi toplumlarnn Bat

karsnda geriliinin farknda olan, daha ok ynetici elitlerden kmtr.

ounlukla sekler eitim alan ve gelenekselle balar zayf olan bu ncler

modernleme ynnde aktif rol oynamlardr.30

Ancak Bat d toplumlarn siyasal ynetimlerini ellerinde tutan

geleneksel hkmranln sahiplerinin bu tr bir eitimden gemediklerinden

ve siyas meruiyetlerini gelenekselliin gl sarmalndan aldklar her

zaman gz nnde tutulmaldr. Modernleme arzularnn kkenleri

aklanmaya muhtatr. 19. yzyl iinde Rusya, Japonya, Avusturya-

Macaristan, Osmanl mparatorluu, ran ve in gibi Bat d ve grece

bamsz devletlerde gl hkmranlk haklar ile donatlm geleneksel

iktidarlar vard. Bu yneticiler kendi iktidarlarn tehdit eden Bat'nn artan

siyas, asker ve ekonomik gcnn farkna varp zorunlu olarak araylara

girmilerdi. Yabanc danmanlar ve Bat'y grm veya Bat tipi eitim alm

brokratlarn telkinleri sonucu geleneksel nderler arasndan, sreklilik

28

Metin, agt. , s.40 29

kr Haniolu, Batllamaya Giri, Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, Cilt:5, stanbul, Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar, 1992, s. 148-152 30

Tom B. Bottomore, Sekinler ve Toplum, ev. Erol Mutlu, Ankara, Gndoan, 1990, s. 102

18

olmamakla birlikte, modernleme yanls olanlar kmtr. ok sayda

olmamakla birlikte modernleme taraftar din nderler de vardr. Ancak

modernlemenin asl nderleri laik ve pozitivist dnceli brokrat ve

aydnlardan oluur. Trk Modrnlemesi nde de ayn brokrat ve aydnlarn

aktrl sz konusudur. Ancak Bat eitimi alm subaylar, brokrat ve

aydnlardan daha nemli bir role sahiptir.31

20. yzyldaki Bat d modernleme nderleri ise daha ok asker-

brokrat zihniyetli ve gl laik, halk, milliyeti ve inklap dncelere

sahip, sosyal kken olarak ise geleneksel ve kutsal balar olmayan orta snf

ailelere mensupturlar.32

Tez almasnn tarihi dnemi ierisinde hem geleneksel Aydnlar

ve hem de brokrat kimlikli Kameralistlerin yan yana grld 19. yzyl

ile karizmatik kiilikteki ve her ynden modernlemenin belirleyicisi

siyasal nderlerin ortaya kt 20. yzyln ilk yarsnda modernleme

nderlerini grmek mmkndr.

Bat d toplumlarn modernleme istei en bata onun

alglanmasndan kaynaklanan bir problemle balar. Bat nlerinde bir

modeldir ve Bat hl kendi iinde srekli bir dnm yaamaktadr, lkeler

ve ltler srekli kendilerini deiime uratan ok ynl gelime iindedir.

Ancak Bat d toplumlarn siyasal ve entellektel nderleri acil olarak kendi

toplumlarn Bat dzeyinde modernletirmek istemektedirler. Bu nderle

modernleme srecini, Bat'nn rettii dnce kulvar iinde, daima

ilerleyen, asla geri evrilemeyen, her toplum iin zorunlu aamalar ve geerli

yasalar ifade eden bir sre olarak grmektedirler.119 Bat da bunun kendi

emperyalist karlar iin byle olduun empoze etmeye almaktadr. 19.

31

ERDUMLU, Gngr; Modernleme Srecinde Modernlik ve Trkiye, Babil Yaynclk, Ankara, 2004 32

Ronald P. Dore, Modernization: The Bourgeisie,International Encyclopedia of the Social Sciences, Ed. David L. Sills, Vol.: 10, The Mc Millian Com. The Free Press, 1968, s. 408

19

yzyln zellikle ikinci yarsndan itibaren Bat d toplumlarn nderlerince

modernleme alglamas onu ideolojik bir yapya dntrmtr.

Bir ideoloji her halkrda olmazsa olmaz belli dogmalara sahiptir. Bu

toplumlarn 20. yzylda yaadklar modernleme ynndeki ar bedel

ve hayal krkl modernlemenin ideolojik slubundan kaynaklanmaktadr.33

Batl olmayan toplumlarda modernleme o lkelerin kendi i

dinamiklerini zorlamasndan ok, zellikle Bat'nn bir d etken olarak

mdahaleleri, dzenlemele ve zorlamalar sonucu kendini gstermitir.34

Bu yle de sylenebilir: Bat-d toplumlar iin modern olma, isel

gelimelerin bir uzants olarak deil ama isel zlmenin sonularna dayal

zorunlu bir d tercih olarak ortaya kmtr. Bu noktada dsal gelimeler

hem zlmenin grlmesine hem de zorunlu tercihin belirlenmesine

dorudan etki etmitir.35 yle ki birok Bat d toplumun adalama

taraftar ncleri dsal basklardan gelen talepleri adalama

politikalarnn sloganlarna dntrmler ve isel gereksinimleri bu

taleplere gre biimlendirme gibi zor bir hareket tarzn benimsemilerdir.

Ancak baarl kurtulu sava yapan ya da iktidar el deitirmesinde gl

konumda olan adalamac nderler, dsal basklardan gelen talepleri

izole edebilmede grece baarl hamleler yapabilmiler ve isel talepleri ne

kararak inklp nitelikli admlar atabilmilerdir.36

ster kendi iradesi ister Batl glerin kendi elleri ile gereklesin,

modernleme Bat d toplumlarda tepeden inme (ounlukla devlet eliyle)

dzenlenen bir deiim srecidir.37 Bat stnln ve kendilerinin geriliini

ideoloji hline dntren Bat d toplumlarn modernlemeci ynetici

33

Halis etin, Gelenek ve Deiim Arasnda Kriz: Trk Modernlemesi, Dou Bat, Say 23, (2003-2004) s. 12 34

Robert E. Ward- Dankart A. Rustow, Conclusion, Political Modernization in Japan and Turkey, s.438 35

Bottomore, age., s. 20 36

Kadir Canatan, Bir Deiim Sreci Olarak Moderneme, stanbul, nsan, 1995, s.52 37

Reat Kasaba,, Eski ile Yeni Arasnda Kemalizm ve Modernizm, Trkiyede Modernleme ve Ulusal Kimlik, Ed. Sibel Bozdoan,Reat Kasaba, 2.Bask, stanbul, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, 1999, s.22

20

sekinleri (lider, ordu, aydn, brokrasi) her trl gle donanml bir "yol

gstericilik" misyonunu stlenmilerdir.38 Bat d toplumlarn elitleri

Aydnlanmann ve sosyolojinin rettii dnce atmosferinde

kavramsallatrlm zgrlk, eitlik, birlik, ilerleme gibi kavramlar

gndemlerine almlar ve Bat kaynakl laiklik, milliyetilik, halklk,

demokrasi gibi anlaylara kendi siyasal dncelerinde baat rol

bimilerdir. zellikle "ittihat", "terakki', "hrriyet" ve "adalet" gibi kavramlar

sloganlatrarak kitleleri harekete geirmeye almlardr.39

19. yzyl Bat d toplumlarnn modernleme siyaseti, Bat

modernliinin Bat d dnyay ekonomik anlamda "smrge", kltrel olarak

"geri" ve tarih olarak "edilgen" anlamda grmesinden dolay, ekingen ve

tepkicidir. Modernleme ve smrgelemenin e anlaml grlmesinden

dolay tam smrgelememi Japonya. Rusya, Osmanl/ Trkiye ve ran gibi

Bat d toplumlar iki alml bir Modernleme/ Batllama siyasetini hayata

geirmeye almlardr: Tarih kimliklerini koruyarak Batl gibi olmak. Tarihi

referans alan gl milliyet duygularnn yannda gncel Bat gelimiliini

elde etme abasna dayal siyaset, Baty '"'teki" yapmadan kendi

"bakaln" vurgulamaya ynelmitir.40 Bu ynelimde Bat'ya kartlk hibir

zaman gl bir vurgu oluturmam aksine yknlen ve olmak istenilen

"rakip" olarak alglanmtr. Tarih gecikmilii kapatmak iin hayata geirilen

tm giriimler, Bat'nn kendilerini "teki" olarak grmesine ramen, iyi niyetli

ve mantkldr. Ancak kabullenilmeyen tek ey Bat modernliinin uzun tarih

aamalara bal bir gemiinin olmas ve Bat toplumlarnn modernlii

zmseyerek "iselletirmeleridir". Zihn altyap eksiklii bir ak olarak

kapatlmadan giriilen yapsal ve kurumsal yeniletirmeler ou zaman ithal

edilen "Bat yenilii" olarak kalm, toplumsal pasiflik modernlemenin hayata

geirilmesi nnde byk glkler karmtr. Bu gl amada

38

Haniolu, age., s. 149 39

lhan Kutluer, Batllama: Felsefi Dnce, Trkiye Diyanet Vakf slam ansiklopedisi, Cilt.5, stanbul, Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar, 1992, s.155 40

Ahmet idem, Batllama, Modernite ve Modernizasyon, Modern Trkiyede Siyasi Dnce Modernleme ve Batclk, yay. Haz. Uygur Kocabaolu Cilt.3, stanbul, letiim Yaynlar, s.69

21

Japonya'nn gsterdii yeteneklilik tm Bat d, slm, zelde ran ve Trk

elitlerinin ve onlarn ait olduklar toplumlarn "Japonya bunu baard.

Biz niye baaramayalm? sorununu bu dnyann entellektel gndemine

yerletirmitir.41 Bu gndem bugn bile varln srdrmektedir.

Bat'nn her ynden emperyalist yz ile karlaan Bat d

toplumlarn entelektellerinin, hem kendi lkeleri ve hem de Bat ile ilgili

kullanlabilir bilimsel bilgileri ok snrlyd. Bu entelekteller Bat karsndaki

tedirginliklerini anlamlandracak temel sorunlar belirli tartma zeminlerinde

toplamlard. Bata bir taraftan Bat'da retilen pozitif bilginin bu

entelektellerce iselletirilmesi gerekiyordu, dier taraftan aldklar

geleneksel eitim formasyonu bu bilgiyi hakkyla kavramalar iin yeterli

deildi. Bunun iin yapmalar gereken modern Bat eitim kurumlarndan

yetimi olmalar ya da kendi lkelerinde Bat eitim kurumlarnn benzerlerini

kurmalar gerekiyordu. Her durumda modernletirici bilgiyi elde edip

iselletirmek birok yl iine alan zaman demekti ve bu zaman aleyhlerine

iliyordu. leyen zamana bal olarak bir baka sorun da farkl retim-tketim

ilikilerinden kaynaklanyor ve Bat kapitalizmi her ynyle yerli retim-

tketim ilikilerini yok etmeye balyor; bu da ekonomik gc tkenen

kitlelerde Bat kart honutsuzlar yaratyordu. Bir baka nemli sorun

gelenekselin gl dokusu idi ancak geleneksel doku Bat emperyalizminin

szma ve kendisine tbi klma aralar tarafndan yerle bir edilmekteydi. Yine

de toplumsal diren alanlar olarak nitelenebilir din, kltr, adetler,

alkanlklar ve birebir ilikilere dayal ballk kodlar hl varln

srdrmekteydi. Toplumun edilgen kesimleri iin bunlar gerekli snaklar

oluturmaktayd. Toplumu ynlendirici konumda olan geleneksel nderler

Bat'dan gelecek her trl "yeni" eye kart refleks gsteriyorlard. Birbiriyle

balantl iki sorundan ilki eer Bat'y grm, orada eitilmi veya lke

iinde Bat tipi eitim alm ynetici ve aydn elitlerin kendi toplumlar

hakknda inceltilmi "bilgiye (knowledge) sahip olmamas yannda Bat da bu

41

idem, agm., s.79

22

yerli elitlerin kendi toplumlar hakknda edindikleri bilgiyi (kendine gre ve

kendisi iin) yeni yeni retiyordu. Hakknda salam bilgiye sahip olunmayan

bir toplumun ihtiyalar elitlerce belirleniyordu. Bu ise atl giriimleri

oaltyor, yapsal ve kurumsal deiimler hedefine ulamyordu. kinci sorun

ise Bat'nn kendisi iin rettii farkl uygulama modelleri gze arpyordu.

ngiltere'de bireyin, Fransa'da siyasal rejim, hak ve zgrlklerin ne kt;

Avusturya ve Rusya'da merkez otoritenin kendini glendirmesi durumunun

tecrbe edildii ve son olarak ABD'de anayasal zgrlklerin tanmlanarak

gvenceye alnd modeller vard. Tercihlerini hazr modellerden yana koyan

elitlerde de devamllk yoktu ve siyasal gc ele geiren her elit temsiliyeti,

bildiini sand modeli uygulamaya alyordu. Bu da devlet ynetiminde

kaosa yol ayor, toplum iinde de huzursuzluu artyordu. Bat tekiiinden

karak ona benzeyen, ancak gerek referanslar ve gerekse hedefleri ile

tersine bir tekilii Bat'ya ykleyen, ancak bunu sesli ifade edemeyerek,

kendi farkl tarihi kimliine vurgu yaparak amaya alan bir tekilik sz

konusu idi.42 Bu balamda Bat d toplumlarn modernleme taraftar elitler,

amak, zmek, alternatif retmek zorunda olduklar iki ynl nyargyla;

Bat'nn kendilerinin modern ya da Batl olamayaca ve kendilerini Bat'ya

yknmekle sulayan yerel-geleneksel glerin nyarglar ile kar karya

kalmlard.43

Bat d toplumlarn modernleme abalarnda, merkeze

yerletirdiimiz bu elitist dncede, daha ok bu toplumlarn iinden

bakarak, "taraftarla" verilen vurgu nem kazanmaktadr. Tabi ki bu

taraftarlk Bat modernliine doru olan ynelimdir. Bu tez almasnn

merkezine yerletirilen modernlemenin Trkiye balamnda ald anlam

sorgulanrken, modernleme srecinde olgunun yaratt etki ve sonularn

olumsuzluklarndan ok olumlu grnmleri n planda olacaktr. Yeri

geldiinde olumsuzluklara da vurgu yaplsa da alglanan daha ok

42

Mehrzad Boroujerdi, ran entellektelleri ve Bat, ev. Fatih Gedikli, stanbul, Yneli, 2001, s.39 43

Metin, agt., s.46

23

modernleme abasnn Bat ile Bat d olanlar arasndaki tarih

gecikmiliin kapatlmas ynnde olduu gereklii belirleyici olacaktr. Her

iki toplum iin modernleme olumlu bir giriim olarak grlmtr. Ancak

modernleme siyasal grnts kadar birey ve toplum dzlemindeki geliim

seyriyle de gstergelere sahiptir. Bireysel olarak daha ok davran ve

alkanlk deiikliklerinde n plana kan modernleme, yemek yeme

kltr, giyim tarzlar, elence anlay, meslek seimi, tketim alkanl,

cinsler aras iliki biimlerinde eskinin ya da geleneksel olann yerine yeni,

farkl ve deiik olann girdii ve yerletii szmalara yol amaktadr. Bireysel

zne farkl olmaya ve deiime devlet ve toplumdan daha ilgili ve aktr.

Toplum muhafazakr doas gerei yeniye ve farkl olana diren gsterir.

Ancak yarar ilkesi ile krlan kabul etmelere de ou zaman hazrdr. El ve

beden gcyle yaplandan daha verimli mekanik aleti kullanmaya isteklidir.

Zaman gsteren saat iine yaramaktadr. Fabrikasyon rnlerinin kolay ve

ucuz temini geleneksel olana ilgiyi azaltmaktadr. Tm bu rnekler toplumun

modernlemeye diren noktalarn andrmakta; kulland alet, mal ve

hizmetler karsnda eski alkanlklar ve davranlar kkl deiime

uramaktadr. Modernleme sreci birey ve toplumu gemiinden

uzaklatrmakta ve onlara yeni bir kimlik ve grnm kazandrmaktadr.

Ancak srecin izlenmesi ok fazla ve ynl verilerden dolay genel karmlar

elde etmeyi gletirmektedir.

Bugn baktmzda Bat d toplumlarn tarih gecikmilii niye

kapatamadklar ya da Bat modernliini tm yap ve kurumlar ile neden

yerletiremedikleri, bir baka deyile, iselletiremedikleri problemi zerinden

yaplan tartmalarda iki aklama ne kmaktadr. Bunlardan biri bu

toplumlar kuatan gelenekselliin modern kurum ve yaplarca yeterince

dntrlemedii zerinde odaklanmaktadr. Bu noktada ise iki sebepten

bahsedilmektedir. lki bu toplumlarda siyasetin topluma mal edilememesinden

kaynaklanan elitist st yaplarn yetersiz (ya da gnlsz) abalardr. kinci

olarak da tarih sre iinde meydana gelen konjonktrel gelimelerin (Bat

emperyalizminden Kurtulu Savalar, Dnya Ekonomik Buhran, II. Dnya

24

Sava vb.) elitlere soluk alma zaman tanmam olmasdr. Bir dier

aklama ise elitlerin yetersiz donanm ve gelenekselliin gl doasnn

yan yana geldii tarih denk gelmede (kesime) 'modernliin ieriden

kuatlmas" ile gerekleen alternatif, oulcu ve Bat-d modernliklerin

olumaya balamasdr. Dinin sosyal alanda kurum ve ritelleri ile kabul

grmesi, kadnlarn, u unsurlarn ve evreci zlemlerin rgtl talepleri,

krsal veya varo kltrlerinin ehirlemeye direnmeleri ve varln srdrme

inatl ve geleneksel kltrn iyi ve kullanlabilir unsurlarna artan ilgi

modernlemenin tek biimciliine meydan okumaktadr. zellikle 1950'ler

sonras Bat d toplumlarda meydana gelen gelimelerin zerinden okunan

bu aklamada Japonya, Trkiye, in, Meksika ve son dnemlerde de ran

rneklerine gndermeler yaplmaktadr. Modernlemenin ierinden

kuatlmasnda baat rol, gelenein doasna ve dnm yeteneine

biilmektedir. Trkiye'de bu balamda Mustafa Armaan44 ve Nilfer

Gle'yi45, dnya grleri farkl olsa da, gelenek ve modernlie ykledikleri

anlamlar, benzer sonulara gtrm ve Trk modernleme tecrbesinin

farkl bir sre izleyerek zgnlemeye baladnn alt izilmitir.

Burada alternatif modernlikleri yorumlamaktan ok bu tr modernliin

varolduu zerine bir tartmann srdne iaret etmekle yetinilmitir.

Bugn tekil modernliklerden postmodernizme uzanan bu tartma hakl baz

gelimelerin rndr. Modernliin modern olan toplumlarda isel baz

farkllklarnn olmas, ayn zaman diliminde modernleme abasna girenlerin

ayn dzeye gelememeleri, gelenekselin baz toplumlarda dnrken

bazlarnda diren noktalar oluturmas, yine ayn modernlemenin baz

toplumlarda ykc etki yaparken bazlarnda yapc sonular dourmas gibi

tartmalarn varl; ad ister alternatif modernliklerin ister Bat d modernlik

ya da postmodernizmin oulcu doas olsun, farkl gelimelerin ve

ynelimlerin olduu savunulmaktadr.46

44

Mustafa Armaan, Gelenek ve Modernlik Arasnda, 2. Bask, z Yaynclk,1998 45

Nilfer Gle, Melez Desenler, 2. Bask, stanbul, Metis Yaynlar, 2002 46

S.N. Eisenstadt, Multiple Modernities, Daedalus, Vol. 129, no.1,Winter 2000, s. 1-29

25

Bu noktada her halkrda Bat d modernlemenin varl

gereinden hareket etmek arttr. Bu gereklilik elbette Trk modernleme

abalarnn temel ald ideolojik ve kltrel iklimin Bat kaynakl ya da kl

olmas ile aklanabilirse de Bat kl kltrel iklimin egemen olmaya

balad bu corafyalarda uzun bir tarih deneyim yaanm ve

yaanmaktadr. Bat modernliinin Batl olmayan elitlerce kabul gren

evrensel izgisi yerel tarih deneyim tarafndan idealletirilmeye allarak

dntrlmtr.

Modernlemenin kimilerince batllama olarak adlandrlmas, bu

lkelere ait tecrbelerin adaptasyon deil tercbe yoluyla yaanmas

halinde ancak baarl olunacana inanlmas dolaysyladr.47

Esasen btn bunlar evre lkelerde ve bir evre lkesi konumundaki

Trkiyede tartlmtr. Gkalp; Trk Milleti, slam mmeti, Bat Medeniyeti

sentezini ileri srm, Mmtaz Turhan, Erol Gngr gibi isimler ise

batllama ile modernleme arasnda bir ayrm yaparken, rnek model

istikametindeki deiimde yerel dinamiklerin daha fazla vurgulanmasn talep

etmilerdir.48

Artk balang noktas Trk Toplumunun kendisini dnme

hazrlad ve yaanan tarih srete yer almaya balad "yeni olann" var

olduu veya modernlemenin baka bir biime dnme eilimi olduu

noktadr. O artk Bat kaynakl bir modernliin izgisinden ok, Trk

Modernlemesi kendi zgnl ile ilikili baka bir modernleme

peindedir.49

47

M.Naci Bostanc, Cumhuriyetimiz, Ankara, Vadi Yaynlar, 2002, s. 100 48

Bostanc, age, s.100 49

Charles Roden BUXTON Turkey in Revolution, T.F Unwin, 1909

26

Batdaki modernlemenin ardnda aydnlanma, kritik dnce,

kamusal alann teekkl ve sivil toplum vardr. Trkiye bu kavramlara

yabanc deildir; ancak fiili tecrbesi son derece snrldr. Bu drt temel

unsur tekemml etmeden modernlemeden bahsedilemez.50

1.2. GENEL OLARAK MZN TANIMLANMASI

Fiziksel anlamda titreim olan mzik, deiik ses kombinasyonlarnn

oluturduu melodi ve armoninin bir ritim ile birlemesidir. Seslerden yaylan

titreimlerin hayvanlar ve bitkileri de etkiledii bilinir.51

Yaanmln aynas olan mzik; duygu ve dncelerimizi sesler

yoluyla anlatma sanatdr.52 Duygu ve dnceler kltr yaratan temel

gelerdir. Toplumlarn geliimi ve dnm mzii etkileyebilecei gibi,

mzikteki geliim ve dnmler ise toplumlarn geliiminde etkili olacaktr. 53

Dinlediimiz bir para iki aamada oluur. lk aama bestecinin nota

yazmna aktararak okunabilir kld bestesidir. ikinci aamada yazd notalar

bir enstrmanda alarak ya da syleyerek mzik seslerine dntren icrac

gelir. Yorumuyla yaptn dinleyiciye ulamasn ve onunla btnlemesini

salayan icrac eserle dinleyici arasnda bir kpr kurar.

Toplumlarn z mzii halk mziidir. Halk mziinin konusu ise

yaamn kendisidir. Bir topluma ait olan his dnyasn ve yaay biimini

halk mzi bire bir yanstmaktadr. Tarihi olaylardan, bireye ait

yaantlardan, hzn ve cokulara kadar tm renkler mziin iindedir.

50

M.Naci Bostanc, Siyasetin Arka Yz, Ankara, Alternatif Yaynlar, 2002, s.102 51

Lale Feridunolu, Mzie giden Yol,Ankara, nklap Yaynlar, 2004, s. 3 52

A. Blent Alaner, Tarihsel Srete Mzik, stanbul, Anadol Yaynclk, 1996, s.13 53

Albert LAVGNAC, Leducation Musicale, Librarie Palegrave, Paris, 1932

27

Mzik sadece gzel sanatlarn bir kolu olarak kabul edilemez. Mzik

bal bana bir sosyolojik gedir. nsanln var oluundan bu gne mzik de

hep var olmutur. lk insann avlanma hikayelerinden, gnmz insannn

gncel kayg ve hazlarna kadar tm duygulanmlar barndrr. Bu adan

bakldnda modernlemenin devlet yaps, asker ve hukuksal yap ve

eitim gibi alanlarn dnda mzikle beraber de deerlendirilmesi gerekir.

Her toplum, ortaklklar kadar farkllklara da sahiptir. Gelir, meslek,

hayat tarz, eitim gibi bir ok nitelik toplumun i snrlar olarak insanlar

eitli gruplara bler. Gecekonduda oturan yardmc hizmetli ile ehrin

ekirdeinde hayatn sren burjuva adeta farkl dnyalarda yaarlar.

Sorunlar, gaileleri, heyecanlar, zevkleri, karlar hemen hemen hereyleri

bir birinden deiiktir. Ama bazen mzik bu snrlar tanmaz, hayatn

duyarllklarn ifa eden dili ve her dinleyenin bulunduu yere seslenen ok

kat anlamyla btn duvarlar ykar, herkesin hayatna bir k tutar.54

Trk Modernlemesi srecinde mzikte yaanan dnm ve

geliimleri incelemeden nce mziin toplum kltr asndan nemini,

mziin ideolojiler tarafndan kullanmn ve ekillendirilmesini ve

kullanlmasn, bununla birlikte sosyolojik yapnn oluumuna etkisini de

incelemek gereklidir.

Trk Modernlemesi dneminde mzikte yaanan deiimler

toplumun sosyal yapsnda grlen deiimlerle paraleldir. Cumhuriyet

sonrasnda milli mzik yaratma almalar mzi ideolojik ara olarak

kullanmn yaratmtr. 1950 sonrasnda ise mzikteki eitlilik toplumsal

yapnn eitlilii ile belirginlemitir.

54

M.Naci Bostanc, Siyasetin Arka Yz, Ankara, Alternatif Yaynlar, 2002, s.59

28

1.2.1 Mziin Toplum Kltr Asndan nemi

Toplum kltrnn rnlerinden biri de mziktir. Kltrn bir ekin

olduunu dndmzde ekilen yaantlar ezgiler ve onlarla birlikte

sylenen szlerle meyve veririler. Halk mzii yaanlan sevgi, sevin,

znt, zlem gibi dirimsel duygulanmlarn kvlcmlarn tar. Onun iin halk

ezgileri scaktr.55

Halk ezgilerindeki scaklk, mziin, hayatn/dirimin/varoluun bir

meyvesi olduunun gstergesidir. Gzlerimizin nemlenmesi ya da bizi

cokuyla, yrekten hissederek dans ettiren, mziin insana ait, yaama ait

geler barndrmasdr.

Kendine has mzii olmayan bir insan topluluu dnlemez. Bir

insan topluluunun biraradal ve yaknl ortak mzik beenisiyle

beirlenebilir. Doduu/yaad yrenin halk ezgileriyle duygulanmayan,

cokulanmayan pek az insan vardr. Trk ve Yunan Toplumlarnn zde

birbirine ok yakn olduklarn benzer mzik motiflerine sahip olmalaryla

grebiliriz. Bu iki toplumda mziin dndaki baka kltr geleri de birbirine

yaknlk gstermektedir. Bu balamda Mzik dier tm kltr geleri gibi

toplumlarn kimliklerinde belirleyicidir. tanmn yapabiliriz.

1.2.2. Mziin deolojilerce ekillendirilmesi ve Kullanlmas

Pozitivist politikalarn uygulayclar insanlar zerinde cokulanmsal

gl etkiler yaratan mzii nemsemilerdir. zellikle marlar ve okul

mzikleri ideolojilere hizmet edecek ekilde kullanlmtr. Mziin toplumlarn

kimliklerinde belirleyici bir ge olmas Batl bir toplumun Batl bir mzie

sahip olmas gerekliliini dndrm ve mziin temelinde ve rgsnde

55

Wilhelm Reich, Dinle Kk Adam, ev. emsa Yein, 11. Basm, stanbul, Payel Yaynlar, 1998,s. 150

29

mdahaleler yoluyla deiimler yaplmaya allmtr. Bunun rneklerinden

biri de milli mzik projesidir.

Milli Mzik Halk mziinin milli mziimiz olduunu betimlemekle

kalmamtr. Halk Mziimizin Bat mzii formuna uydurulmasn/

dntrlmesini de ierir.

Cumhuriyet tarihi zellikle belli dnemlerde youn bir ekilde pozitivist

politikal yoluyla Trk Mziinin deimesi/deitirilmesi yolunda zorlamalarla

doludur. Halbuki nereden gelirse gelsin, hangi istikamette olursa olsun, mzik

sanatnda ideolojilere yer yoktur. Sanat ve sanatkra ancak iinde serbeste

geliebilecei, faaliyetlerini icra edebilecei ortam hazrlamak, ilgi gstermek

ve tevik etmek gerekir. Siyasal karar alma yoluyla onlara ne ynde alma

yapacaklar gsterilmemelidir. Buna hi kimsenin hakk yoktur, olmamas da

gerekir. Hibir durum, sanat ve sanatkara mdahaleyi hakl klamaz. Elbette

sanatkar da toplumun her ferdi gibi, o toplumun kanunlarna ve nizamlarna

baldr ve onlarn izdii ereve iinde yaar ve alr. Fakat sanatn

dnyasnda geerli tek kanun ve nizam, sanatkarn hr iradesi ve sanatn

kendine mahsus kanunlardr. Hatta o kanunlar bile, sanatkarn iradesi ve

yaratc gcne gre alabilir, deiebilir. Sanata ve sanatkara, sanat d

evrelerden yaplabilecek herhangi bir mdahale, sanata ve sanatkara

kartlan lm ferman demektir. Bu bakmdandr ki mziin temel ilikileri,

besteci-icrac-dinleyici arasndaki ilikilerdir. Ancak bu ilikilerin salaml ve

salkl ileyii bir lkenin mzik hayatn canl ve verimli klar.56

deolojiler glgesinde kalarak toplumdan uzaklaan mziin gelimesi

iin gerekli olan dirimsel a ulaabilmesi mmkn deildir. Mzik,

toplumun yaayndan soyutlanarak deil, ancak toplumla birlikte bir evrim

sreci ierisinde geliebilir.

56

enol Durgun, Devleti Gelenek ve Mzik,Ankara, Alter Yaynclk, 2005, s.102-103

30

1.2.3. Mziin Sosyolojik Yapnn Oluumuna Etkisi

nsan yaamnda mziin nemli bir yeri olduu kuku gtrmez.

Duygu ve dnceleri en yaln biimde anlatan mzik insana yaam boyu,

her annda elik etmektedir. nsan ruhunu zenginletirdii gibi yaam

kalitesini de ykseltir. Mziin btn sanatlardan daha etkili olmasnn nedeni

kltr dzeyine baklmakszn herkes tarafndan aracsz alglanabilmesidir.

Bu bakmdan tm sanatlarn en st basamanda mzik

bulunmaktadr ve matematik, mantk ve mimari kurallarna uyarken bilimsel

ynnn varln da dndrmektedir.57

Toplumsal katmanlarn farkl yaam biimleri mzikal tercihlerinde de

kendini gstermektedir. Merkez-evre ilikisi entellektel bak as, yaam

biimi ve estetik anlaynda sanatta, dolays ile mzikte de kendini

gstermektedir.

Kylerde halk mzii dinleniyor ve icra ediliyorken, kasaba ve

modernlememi kentlerde ve bykehir varolarnda ki mzik olarak

adlandrabileceimiz fantazi/arabesk mzik ksmen popler mzik

dinlenmekte ve benimsenmektedir.

Klasik Mziin dinlendii ve icra edildii bykehirlerde, bu mzik

trnn dinleyici kitlesini sosyal dairenin merkezindeki elitler oluturmaktadr.

Klasik Mzik hibir zaman ve hi bir yerde evreye/kitleye ait bir mzik

olmamtr. evreye ait mzik halk mzii olabilir. Atatrkn milli mzik

devriminde yaplmak istenen kitlenin mzii olan halk mzii ile

merkezin/elitlerin mzii olan Klasik Bat Mziini birletirmektir.

57

Feridunolu, age. , s.3

31

Mziin sosyolojik nemi asndan bakldnda; Milli Mzik projesi

ayn zamanda, merkezin mziini kitleye tama projesidir.

1.3. MLL MZK KAVRAMI

Milli sfat, bir lke halknn tmnn duygularn ifade eden eyler

iin kullanlan bir kelimedir. Milli olan bir olgu, bir topluluu temsil etme

vasfna sahiptir. Bir topluluu temsil eden bu olgu ise bir millete, bir ulusa

aittir.

Milli sfatn tayan olgularn sonradan oluturulmas mmkn

deildir. Bir milletin, bir ulusun karakterini tayan ve yanstan olgular zaman

ierisinde kltr ile birlikte geliir.

Milli sfatnn bir olgu zerinde kullanm, o olgunun milli olarak

kabulu halkn darda tutulmasna ramen yaplamaz. Kltrn znesi halk

olduuna gre milli sfatn tayacak olgu yada olaylara halk karar

verecektir.

Trk Milli Mzii vardr. Bu mzik Trk Halk Mziidir. Bu mziin Bat

mzii standartlarna ulamas zaman ierisinde evrim geirmesi ile

mmkndr. Mzik yaayan bir organizma gibidir. Nasl ki bir aacn boyunu

bir anda iki metre uzatamyorsak, aacn bymesi yllar alyorsa, mziinde

geliimi doal ak iinde gerekleir ve bu zaman alr. Oysa Milli mzik

projesi tepeden inme baz politkalara sahne olmutur. Baz deiimlerin bir

anda olmas beklenmitir.

Buradan yola karak, milliliin benimsetilmesi gibi bir sylem milli

tanmlamas ile eliir. Milli olan halkta aranacana gre, halk yok sayarak

bir milliletirme almas yapyor olmak abesle itigl olacaktr.

32

19. yzylda balayan ttihat ve Terakki kadrolarnn Trk olan ve

olmayan, akabinde milli olan ve olmayan ayrm, Cumhuriyet ile birlikte her

alana nfuz eden pozitivist politikalarn temelini ve nceliini tekil etmitir.

Milli mzik politikas ile mzik tamamen devlet kontrolne gemitir. Var

olan mziin belli mdahaleler ile dntrlmesi amalanmtr.

Milli Mzik anlaynn fikir babas olarak Ziya Gkalpi gstermemiz

yanl olmaz. Ziya Gkalpin fikirleri, pozitivist politikalarla bir kltr devrimi

yapacak ve yeni bir ulus yaratacak kadrolara ilham vermitir.

Ziya Gkalp, mzie ilikin yorumlar yaparken Saray Mziini Bizans

ve Dou Mzii olarak dlar. Gkalpe gre bize ait olan mzik sadece halk

mziidir. Ancak halk mzii de tek sesli yaps ile milli mzik olma

asndan yeterli deildir. Halk mziinin sahip olduu motifler bat mzii

formunda armonize edilerek ok seslendirilmeli ve bylelikle yeni bir mzik

ina edilmelidir. Milli mziimize sahip olmann yolu, mzisyenlerimizin halk

mzii motiflerini toplayarak, bu motifleri Bat mzii formunda ilemeleridir.

Ziya Gkalp milli mzik anlayna temel tekil eden grlerini kendi

szleriyle yle ifade etmektedir;

Bugn, ite u msikinin karsndayz. Dou msikisi, Bat

msikisi ve Halk msikisi. Acaba bunlardan hangisi bizim iin millidir. Dou

msikisinin hem hasta hem de gayr milli olduunu grdk. Halk msikisi milli

kltrmzn, Bat msikisi de de yeni medeniyetimizin mzikleri olduu iin

her ikisi de bizi yabanc deildir. Halk msikisi bize bir ok melodiler vermitir.

Bunlar toplar ve Bat mziinin usllerine gre armonize edersek, hem milli,

hem de Avrupal bir msikiye sahip oluruz.58

58

GKALP, Ziya; Trkln Esaslar, MEB, stanbul 1999, sf.146

33

Mustafa Kemal Atatrk ile Ziya Gkalpin mzik inklbna ilikin gr,

dnce ve nerileri arasnda baz nemli benzerlikler ve rtmeler vardr.

Ancak Atatrkn zellikle rencilii dneminde tand Bat mziine olan

ilgisinin Sofyadaki askeri ataelii dneminde, konserleri,opera ve baleleri

takip etmesiyle artt ve Cumhuriyetin kurulmasyla bu mzii topluma

tantmay ve sevdirmeyi yaplacak inklplar arasna almas ile Ziya Gkalpin

fikirlerinin milli mzik politikasnn oluumunda tek neden olmad, Atatrkn

bu konudaki temel gr, dnceleriyle daha kapsaml bir proje n grd

anlalmaktadr. 59

Kltr, zellikle de mzik, Cumhuriyet'in ilk yllarndan balayarak, bir

kamu politikas araclyla devletin nemli bir ilevi haline getirilmitir. Ancak

bu ilev ok sancl olmutur. Cumhuriyet her ne kadar redd-i miras anlay

zerine ina edilse de mzik alannda Osmanl'da balayan tartmalar

Cumhuriyet dnemi boyunca da devam etmitir. Bu zamanda yaanan

modernleme, "milli modernlemeci" bir kimlikle ortaya kmtr. Yeni devleti

kuran kadrolarn her eyden nce bir "millet" yaratma projeleri vardr ve bu

projenin de temel dayanaklarndan birini halk kltr oluturur.60 Burada

kltrn toplumlar iin byk nem tadn bir kez daha grm oluruz.

Kltrel olarak kimliine farkllklarn yazamam kitleler millet olamazlar.

Mzik de kltrel kimliin baat gesidir.

Geleneksel Trk Mzii ya da bugnk adyla Klasik Trk Sanat

Mzii Osmanl Saraynda gelimi bir mziktir. Osmanl sarayna ait olan

mzik mzii, Cumhuriyet ile birlikte yerini Atatrkn grleri ve

direktifleriyle ekillenen "milli mzie brakmtr.

Milli Mzik anlaynda Geleneksel Trk Sanat Mziine ve icrasna

yer verilmemitir. nk Tanzimat ve sonrasnda taraftarlar artan, ttihat ve

Terakki Partisi ile siyasileen sentez yaklamlarndan biri, Osmanl'nn "Trk

59

Turan Saer, Cumhuriyet Dnemi Mzik Politikalar, Ata Dergisi, Say:11 Konya 2003, s. 45 60

Durgun, age. , s.86

34

olmayan" btn unsurlarna olumsuz bakm ve onlar geri kalm "Dou"nun

miras olarak grmtr. 61

te yandan ayn kadrolar, olumlu bir alan olarak, henz ulalmam

olsa da gelecekte mutlaka bir paras olacamz "Bat"ya iaret etmilerdir.

Cumhuriyet dneminin yneticileri hem bu yaklam fikren benimsemi, hem

de onu gerekletirebilecek siyasi iradeye sahip kiilerden olumutur. Ancak

mzik siyaseti ve kurumlar bu sentez fikriyle oluturulurken, yeni ulus-devlet

kendi kltrel tabusunu da tanmlamtr. Bu tabu Dou ya ait olan hereyi

kapsamaktayd. Mzik siyasetine ait bu sentez, Bat kltr, Halk kltr

ve Dou kltr snflandrmasyla tarif edilmitir. Dier yandan bu

sentezle Bat ve Halk a kaynatrlacak eler olarak, dier yandan da

Douya reddedilecek ge olarak vurgu yaplmtr.62

Bundan dolaydr ki 1930'lu yllarn "mzik devrimi"nin dorudan

sonularndan biri "alaturka-alafranga" atmasnn alafranga yani Batl

olan lehine "zme" kavuturulmasdr. El yordam ve "deneme-yanlma"

yntemiyle srdrlen bu giriimde, mzik dier sanat dallar arasnda en

"ayrcalkl" ama ayn zamanda mdahaleye en ak bir alan haline gelmitir.

yle ki gnmze dek uzanan srete, iktidarlar ve onlarn muhalifleri

kendilerini .ve hasmlarn tanmlamada, srdrlen mzik politikalarn

nemli bir referans lt olarak kullanm, "ok seslilik-tek seslilik"i "ilericilik-

gericilik" tartmalarnn bir kesine ilitirmilerdi. 63

Ayn zamanda 1930 lu yllarda tek-parti ynetiminin kurumsallama

abalarnn, baka bir ifadeyle "btn gleri tek elde toplama" anlay

dorultusunda devletin kltr politikasndaki dzenleyici ye ynlendirici

tutumunun en st noktalara vard bir dnemdir. Haliyle Kemalist iktidarn

"kimlik" ve "aidiyet" oluturma srecinde mzik alanna zel bir anlam

61

Durgun, age. , s.86 62

Orhan Tekeliolu, Ciddi Mzikten Popler Mzie Musiki nklabnn Sonular, Cumhuriyetin Sesleri, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul, 1996, S. ,146 63

Durgun, age. , s. 87

35

atfederek, bir "devrimin" konusu haline getirmesinin ardnda ok uluslu bir

imparatorluktan ulus-devlete geite ona "milli" ve "homojen", ayn zamanda

da "medeni" bir tn verecek bir arayn olmasdr. Bu srete devlet "kurucu

ve koruyucu devletletirme" siyaseti gderken, kimi zaman da "imha"ya

ynelmitir.64

ktidarn, bu zamanda, halk mziine kar gsterdii ilginin temelinde

lkenin iinde bulunduu tarmsal yap ve krsal nfusun dayatt Trkiye

gereklii vardr. Siyasi iktidar ve onun aydnlar Anadolu'ya belirsizliin de

getirdii bir endie ile ynelirken, karlatklar ok kltrl, heterojen

yap karsnda toplumsal denetimi kolaylkla ellerinden alabilecek popler

kltr kendi haline brakmak yerine, sz konusu kltrn kimi paralarndan

istifade ederek bir btn oluturmaya ve nihayetinde onu "devletletirme"ye

almlardr.65 Devletin desteiyle srdrlen ve devletin bir politikas haline

gelen bu almalarn halk nazarnda bir yeri olabilmesi iin gerekli her trl

destek maddi ve manevi salanmaktayd. Batl mzik zevkinin

oluturulmas iin lkenin her kesinde 1932'de alan Halkevleri vastasyla

amatr mzikiler yetitirilmi, devletin resmi politikas dorultusunda alg

dersleri verilmi, korolar kurulmu, kk orkestralar oluturulmutur.66 Bu

ekilde halk devlet nazarnda ok seslilie altrlmaya allmtr.67

Devletin, Bat mzii ve bu tarz almalar desteklemesi ve bunlar

"milli mzik" politikas erevesinde deerlendirmesi, bir mddet sonra

alaturkaclarn iktidarn organik mzisyenlerini frsatlkla sulamasna yol

aarken, devlet desteini bulamayan ve devlet politikalarnda yeri olmayan

geleneksel Trk mzii de resmi politika karsnda hzla itibar kaybedecektir.

Nitekim yaplan adlandrmalarla geleneksel Trk mzii Kemalist intelijensiya

tarafndan "Bizans Aksiyonu", "Meyhane Mzii", "Divan Mzii", "Enderun

64

stel, agm. , s.49 65

stel, agm., s.47 66

Evin lyasolu, Yirminci Yzylda Evrensel Trk Mzii, Cumhuriyetin Sesleri, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul, 1996, S. 10 67

Cinuen Tanrkorur, Mziimiz ve Poplarite, Kpr, Yaz 1999, s.28

36

Mzii" vs gibi kmsenmi, sert eletirilere tabi tutulmu 68 ve devletin

desteinden mahrum braklmaya allmtr. Bylece Batllama

politikalaryla gl ve uzun bir gemie sahip, zengin Trk mziinin teorisi

geleneksel temellerden ok Bat mzii rnek alnarak canlandrlmaya

allm, ancak pek ok noktada ikisi pratikte badatrlamamtr.69 Yanl

temeller zerine kurulan bu teori meselesi u anda bile baz

mzisyenlere gre skntlarn en nemli noktalarndan birisini tekil

etmektedir.70

Devletin resmi "milli mzik" anlay ve geleneksel Trk mzii ve halk

mziine ynelik tavrlar (radyodan yaynlarn yasaklanmas vs gibi)

karsnda halk, kendisine en yakn mzik olarak grd Arap mziini

(radyolarn) dinlemeye balarlar. Gerek Arap radyolar, gerek 1936'dan

1948'e kadar Trkiye'ye giren ve says baz kaynaklara gre bini aan Msr

filmleri, Trk halknn mzik ihtiyacn giderme arac vazifesi grmeye devam

etmi ve resmi ambargodan dolay halkn mzik zevkinde byk lde

deiiklik yaanmasna sebep olmutur.71 Msr filmlerinin fevkalade ilgi

grmesi zerine zamann Matbuat Umum Mdrl, bu filmlerin Arapa

szl mzik ile gsterimini yasaklamtr. Ancak, bu tarz yasak ou dier

yasaklar gibi ters bir sonu vermitir. Bu dnemde Trke sz yazlan Arap

ezgileri, yurdu batan baa sarm, hatta Gney Dou Anadolu'da halk

mziinin iine kadar szmay baarmtr. Mzikteki bu deiim ile Trk

mziinde yepyeni bir uygulama dnemi balamtr. Bu dnemde revata

olan eserler "adaptasyon" arklardr.72 Baz mzisyenler, Msr filmlerinin

Arapa szl mziklerini Trke szlerle dzenlemi, ayn tarzda yeni

bestelerle retmi ve bu yolla byk n ve servet salamlardr. Daha sonra

68

stel, agm., s.48 69

Ayhan Songar, Trk Mzii ile Bat Mziinin Ses Sistemlerinin nformatif Deer Bakmndan Karlatrlmas, Kpr, yaz 2002, s.69 70

Yaln Tura, Cumhuriyet Dneminde Trk Musikisi, Cumhuriyetin Sesleri, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul, 1996, S. 97 71

Yaln Tura, Trk Musiksinin Meseleleri, Pan Yaynclk, stanbul, 1998,s.42 72

Tekelioku, agm., s.150

37

zellikle 1970'li yllarda ok yaygnlaacak olan Arabesk modasnn ve

benzeri tarzdaki mziklerin alt yaps da aslnda bu dnemde atlmtr.73

Bylece 1950'li yllara kadar olan dnemde ortaya kan tablo; halkn

ne sentez dorultusunda Trk mzisyenler tarafndan bestelenen ok sesli

eserlere, ne de klasik Bat mzii rneklerine byk ilgi gsterdii

ynndedir. Aksine halk yabanc istasyonlar, zellikle de Arap mzii

yaynlarn dinlemeye balamlard. Bu durum bize mzikte Dou-Bat

sentezi fikrinin en nemli eksii olan popler mzik boyutunun eksikliini

gstermektedir. Cumhuriyet'in balangcndaki reformlar ile birlikte sentez

projesinin ciddi mzik boyutu tamamdr, ancak kolayca dinlenip, kulak

alkanl kazandracak ok sesli popler bir form hi dnlmemitir. Bu

alanda ciddiye alnabilecek birka abadan biri olan operetler ve

yerelletirilmi tangolar da ciddi mzik yanls sekinler tarafndan

beenilmemi ve "avam" bulunmutur. Zaten bu mzikal formlar da ksa

srede ya ortadan kaybolmu ya da resmi evrelerin tabiriyle

"alaturka"lamtr.74

1.4. MLL MZK ETM KAVRAMI

Milli Mzik projesinde yeni bir mziin oluturulmas ngrlyordu.

Yeni oluturulacak mziin halk tarafndan benimsenmesi ise mzik

devriminin ulalmak istenen sonucuydu. Bu sonuca ulamada mzik

retmenlerine ihtiya duyulmaktayd. Yeni yetitirilecek mzik retmenleri,

Yeni Trk Mziini renecekler ve yurdun drt bir kesinde bu mzii yeni

yetien Trk genlerine reteceklerdi.

Milli Mzik projesi kapsamnda yer alan Mzik eitiminde, Bat

mzii formlar kullanlmtr. rencilerin mzik dinleme zevkleri Bat mzii

eserlerine evrilmitir. Milli Mzik projesi kapsamnda ok sayda Bat

73

Tura, age., s.42 74

Tekelioku, agm., s.149

38

mzii eserine Trke sz yazlarak yeni bir okul mzii daarc

oluturulmutur.

Cumhuriyet dnemi mzik devrimi, eitim programlarna milli mzikin

eklenmesi ile bu mzii retecek mzik retmenlerinin yetitirilmesini

yaplacak ilk i olarak grmtr. Bu balamda, Atatrkn nderliinde, 1924

ylnda Musiki Muallim Mektebi kurulmutur. Musiki Muallim mektebi nc

blmde detayl olarak anlatlacaktr.

Milli Mzik Eitiminin temelini halk mzii oluturmaldr. Ancak Halk

mzii okul arklar repertuarna yeterince girmemitir. Bunun birincil sebebi

Trk Halk Mziinin yapsnn okul mziine uygun olmamsdr. Ancak

Cumhuriyetin ilk yllarnda pastoral tarzda bestelenen ok sayda okul arks

vardr. 75

Milli Mzik Eitimi kavram Trkiyede ada mzik eitiminin

douunu da ifade eder. Cumhuriyet ncesinde mzik eitimi genel eitim

ierisinde yok denecek kadar az bir yer tutmaktayken, Milli Mzik projesiyle

genel eitimde baat role sahip bir konuma gelmitir.

Trkiyede ada Mzik Eitimi nin kkleri musiki muallim mektebi

ne dayanr. Gnmzde mzik eitimcisi yetitiren tm okullarn kurucu alt

yaps musiki muallim mektebi nden gelmektedir. Mzik eitimcisi yetitiren

kadrolar musiki muallim mektebi kkenlidir. O halde, yetitirilen mzik

retmenlerinin Milli Mzik projesinin en nemli kolu olan musiki muallim

mektebinin ruhunu ve felsefesini tadklar sylenebilir.

75

Pastoral mzik; ky ve kr yaantsn anlatan mziktir. Orda Bir Ky Var Uzakta szleri bizde pastoral armlar yapmaktadr.

KNC BLM

OSMANLIDA MERUTYET NCES ve MERUTYET DNEMLERNDE

MZKTE YAANAN MODERNLEME ABALARI

Nedir en zor olan? Grebilmek gerei

gzn nnde duran.

Goethe

2.1. Osmanlda Saray ve evresinde, Mzikte Yaanan Deiimler

Osmanl mparatorluu dneminde mzikte grlen deiiklikler

zellikle saray mziinde grlen deiikliklerdir. 17. yzyl ve sonrasnda

saray mzii Bat mziiyle tanmtr.

Saray mziinin Bat mzii ile tanmasn, Osmanl Mziinin en

nemli gelerinden biri olan mehter takmnn yerini, bat mzii yapan bir

bandoya brakmas ile srmtr. Mozart gibi ok sayda nl bestecinin

Mehter Mziinden etkilendii bilinmektedir.

zellikle stanbulda Bat mzii yaplan mzik-holler alm ve Batl

mzik topluluklar stanbulu turne programlarna dahil etmeye balamlardr.

Zengin ve soylu Osmanl kesiminde Bat mzii ile ilgilenmek bir moda halini

alm, ortalama bir Osmanl brokratnn evinde piyano sk rastlanr bir

aksesuara dnmtr.

Osmanl dneminde grlen mzikte modernleme dardan bir

mdahaleyi iermez. Osmanl modernlemesine yn veren saray olmakla

beraber, sadece bir kesimi olsa da halk; bu modernleme hareketine gnll

olarak katlr.

40

Saray Mzii, Osmanl Mziinin en nemli gesidir. Saray Mzii

Osmanl ncesinde, Karahanllar ve Seluklu Saraylarnda da

bulunmaktayd.

Osmanl Saray Mziini dierlerinden ayran farkn Osmanl Saray

Mziinin byk bir sentez olmasdr. Byk bir mozaik olan ve pek ok

kltrel miras barndran Osmanl Toplumu mzikte de ok byk bir sentez

yaratmtr.

Osmanl Toplumundaki mzii tanmlarken Saray Mzii merkeze

oturmaktadr. Osmanl Saraynda ve konaklarda yaanan bu mzik trne

Divan Mzik bir dier adyla Divan Mziidir. Divan Mziinde bugn Klasik

Trk Mzii ya da Geleneksel Trk Sanat Mzii dediimiz mzik eserleri

icra edilmitir. Divan Mziinden ayr olarak, saray ve konaklarn dnda

tekkelerde yaamakta olan, dn gfteler ve mistik icra farkllklaryla

Tassavvuf Mzii ya da Tekke Mzii olarak ta tanmlanan mziin de Klasik

Trk Mzii ile ok yaknl vardr. Tassavvuf Mzii Osmanl Saraynda

cra edilen mzik trler arasnda nemli bir yere sahiptir. Tasavvuf Mzii

bestecilerinden bugn Klasik Trk Sanat mziine kalc eserler vermi ok

sayda isim vardr.

Saray Mziinin mzik trleri asndan bir tanmlamasn yaptktan

sonra sosyolojik bir tanmlamayla Osmanl toplumunun belirli bir zmresinin

gnlk yaamnda yer alan bu mzik trne Zmresel Mzik diyebiliriz.

Osmanlda Saray Mziinin Bat mziinden etkilenmesi ve saray

mzii anlaynn ve yapsnn baz deiikliklere uramaya balamas 17.

yzyln ortalarnda grlmeye balamtr. Bu dnemde Venedikten bir

opera grupu getirtilerek Osmanl Saraynda ilk opera gsterisi yaplmtr.

Bunun dnda yurtdnda bulunan baz devlet adamlar ve temsilciler

arasnda da ok Sesli Bat Mziine ynelik bir ilgi, kanaat, fikir ve zevk

kprtlar grlmeye balamtr.

41

18. yzyl sonlarnda 3. Selimin sanata, zellikle de mzie olan ilgisi,

Osmanl Saraynda Bat mziinin dinlenmesi ve saray mzisyenlerinin Bat

Mziini tanmalarna vesile olmutur. 1798 ylnda Topkap Saraynda 3.

Selim Huzurunda verilen bir opera temsilinin ardndan Saray Mziinde batl

gelerin yer almaya balamas hz kazanmtr.

Avrupada kendini gsteren ve byk ilgi eken Romantik mzik tarz,

Osmanl Saray Mziini de da etkilemitir. Bu etkinin en bariz rnei,

lkemizde ok kii tarafndan bilinen Dede Efendinin Glnihal parasdr.

Bu para, Saray Mziinin 3/4 lk ritmi olan sofyandan ziyade bat mziinin

3/4 lk ritmi vals ritminin etkisini vermektedir ve melodi dzeni makamsaldan

ok tonaldir.1

Ayn dnem de Osmanl Sarayna ok sayda batl mzisyenin

geldiini ve bu mzisyenlerin 3. Selim tarafndan byk ilgi grdn

biliyoruz.2 3. Selim ile balayan saraya batl mzisyenlerin getirilmesi 2.

Mahmut dneminde de devam etmi ve batl mzisyenler sarayn gzde

mzisyenleri konumuna gelmitir. Muhtemeldir ki, hem 3. Selim, hem de 2.

Mahmut dneminin saray mzisyenlerinden olan Dede Efendi bu

mzisyenlerin icra ettii mzikten etkilenerek Glnihal adl eseri

bestelemitir.3 Osmanl Sarayna konuk olan batl mzisyenlerden bazlar,

Abdlmecit dneminde saraya konuk olan nl piyanist ve besteci Franz

Liszt ve keman virtiz Vieuxtempstir. Bu nl isimlerin Osmanl Sarayna

konuk olmalar, o dnemde Bat Mziine olan ilgiyi gstermektedir.

Saraydaki mzik, Osmanlnn byk ehirlerindeki konaklarda verilen

yemeklere de konuk olmaya balam ve bat mzii dinleme alkanl ve

1 Avrupada Romantik Mzik dnemi 3/4 lk ritmin hakim olduu, eski bir saray dans olan

Menetlerin oka bestelenerek icra edildii bir dnemdir. Mithat Fenmen, Mzikinin el Kitab, Mzik Ansiklopedisi Yaynlar, Ankara,1991, s. 53 2 Byk Larusse, citt:17 sf.10321

3 Dede Efendinin, batl mzisyenlerin grd byk ilgi karsnda gzden dmemek iin bat

formunu renme abas iine girdii de sylenmektedir. Dede Efendi, saraydan ayrl sebebi olarak da batl mzisyenlerin grd ilgiyi gstermitir.

42

zevki gelimitir. Elence mziimizdeki Bizans kkenli sirtolar da bat mzii

formuna kolayca adapte edilmitir.

2. Mahmut dneminde, Yenieri ocann kaldrlmas ile mehter

takm da 1828de yerini bandoya brakmtr. Guiseppe Donizetti (Donizetti

Paa), 2. Mahmut tarafndan, talyadan getirtilerek bu bando

kurdurulmutur.4 Donizettinin tamamen bat mzii icra eden bir saray

orkestras kurduu da bilinmektedir. Bu orkestrann kurulmas ile bat mzii

tam manas ile Osmanl Sarayna girmitir.

Donizetti, 2. Mahmut iin Mahmudiye, Abdlmecit iin de Mecidiye

marlarn bestelemitir.5 Bu marlar makamsal motifler tamakla birlikte bat

mzii formunda bestelenmitir.

Sonralar milli mzik tanm yaplrken, kkeni bize ait, ilemesi bat

tarznda bir mzik sylemi gelitirilmitir. Donizettinin besteledii bu marlar

bu talebe karlk vermektedir. Ne var ki, Cumhuriyet dneminin, Osmanlya

ait her eyi reddetmesi, bu marlarn da unutulmasna, milli mzik

almalarnda dikkate alnmamasna sebep olmutur.

2. Mahmut dneminden sonra da Osmanl Sarayna batl mzisyenler

gelmeye devam etmitir. Abdlmecit dneminde saraya opera, operet ve

mzikaller de getirtilmitir. Bunun sonucu olarak Bat mzii tam anlamyla

Osmanl Mziinde etkili olmaya balamtr.

Donizetti Paann bando ve orkestra almalar saray tarafndan

beeni toplam ve bu almalar Donizetti Paann sonrasnda da devam

ettirilmitir. Bando ve orkestra efleri yine talyan ve Fransz mzisyenlerden

seilmitir.

4 Gnl Paac, Cumhuriyetin Sesli Serveni Cumhuriyetin Sesleri, Tarih Vakf Yurt

Yaynlar,stanbul 1999, s.10 5 Yaln etinkaya; Mzik Yazlar, Kakts Yaynlar, stanbul 1999, s.65

43

Sarayda balayan bu bat mziine duyulan ilgi toplumun sekinleri

bata olmak zere saray dnda da kendini gstermeye balamtr.

stanbulda bat mzii icra edilen mzik hollerin, konser salonlarnn

almaya balamas bunun sonucudur. Sekin ailelerin ocuklar bat mzii

eitimi almaya balamtr.

oksesli mziin Trkiyedeki douunu Osmanl mparatorluu

dnemlerinden itibaren incelemek gerekir.

Osmanl mparatorluu'nda 1839 Tanzimat hareketlerine bakldnda,

dier pekok konuda olduu gibi, mzikte de yepyeni bir yaplamann var

olduu gzlenmektedir.

Ancak, mzikteki bu yaplamann kkleri 1826 ylnda kurulan ve

ksaca "Saray Mzik Okulu"da. diyebileceimiz "Mzka-i Hmayun" a kadar

uzanmaktadr. Bu nedenle mzikteki yenileme hareketlerini Tanzimat

ncesi Osmanllar'da oksesli Mzik Hareketleri ve Tanzimat Sonras

Osmanllar'da oksesli Mzik Hareketleri olmak zere iki gurupta incelemek

gerekir.

2.1.1 Tanzimat ncesi Osmanllar'da oksesli Mzik Hareketleri

Osmanllar'n oksesli mzik ile ilgili ilk tanmalar konusunda elde

imdilik kayd ile bilinen belge vardr. lk belge Kanuni Sultan Sleyman

dnemine, 1543 ylna aittir.6

1494-1547 yllar arasnda yaayan Fransa Kral I.Franois, hasmlar

iin 1543 ylnda Kanuni Sultan Sleyman'dan yardm talebinde bulunur. Bu

istek zerine Barbaros Hayrettin Paa kumandasndaki Osmanl Donanmas,

6 A. Blent Alaner, Tarihsel Srete Mzik, stanbul, Anadol Yaynclk, 1996, s.70

44

Fransa kylarna gider ve Nice ehrini kuatr. Bu vesile ile iki ynetici

arasnda balayan iyi ilikiler, ok nemli bir mzik olayna da neden olur.

Fransa Kral yeni mttefikini memnun edecei dncesi ile, saraynn en iyi

mzisyenlerinden oluan bir orkestray, Osmanl Saray'na gnderir.7

Kraln stanbul elisi La Foret'in anlarna gre Kanuni, gnderilen

mzisyenlerin hepsini birden saraya kabul eder ve btn saray

mensuplarnn nnde, orkestrann ayr konser vermesine izin verir.

Ancak bir sre sonra bu mziin asker ruhunu yumuatabilecei dncesi

ile, mzikilerin tekrar Fransa'ya dnmeleri salanr. Fransz mzikilerinin

saray konserlerinin program, u an iin ele gemi deildir.

kinci belge de Trk Mzik Tarihi'nde Ali Ufki ad ile takdim edilen ve

Polonya asll bir mziki ve yazar olan Albert Bobovvsky'nin 1665 ylnda

yazd Saray- Enderun adl eserinde yer almaktadr.

Bu eserinde Ali Ufki, Sultan IV.Murad'n talya'dan bir mzik hocas

getirttiine, bu kiiye saraynda mzik eitimcilii yaptrdna ve eitl

eserler yazdrdna dair bilgiler vermitir. Ancak eldeki belgelerin

noksanlndan bu talyan hocann saraydaki almalar hakknda kesin bir

bilgiye imdilik sahip bulunmamaktayz.

nc belge ise, Michael Fabre isimli bir Fransz seyyahnn

Osmanl'ya ait anlarn yazd ve 1682 ylnda Paris'te "La Turquie" ad ile

yaynlanan eserinde yer almaktadr.

Bu kitapta yer alan iki nemli bilgiden birincisi padiah kznn

dnnde almalar iin baz stanbul orglarnn, rahiplerinde izni ile

Edirne'ye gtrld; ikincisi ise Kanuni dneminde, saraydaki bir dn

7 A. Blent Alaner, Osmanl