• • • • • • • • TURK KULTURUNDE AT

VE '<I,J

ÇAGDAŞ ATÇILIK

PROF. DR. EMiNE GÜRSOY-NASKALİ

İstanbul 1995

İÇİNDEKİLER

Sunuş ....... . . . ... . .. .. .. . . . .. . . . .. .. ... .... . . .... . ... . .. . .. . . . .. . ... . .......... . ..... . ......... ... . .......... .

I. BÖLÜM

AÇlLlŞ KONUŞMALARI

Ömer Faruk Batırel ......... ... . .. .. . . ... .. . ... . . ............ .. . ... . .... . . . .

Ferdi Sabit S oye r. .... ...... . .. .. . .. ... ..... .. .... . .......... . ................ .. ....... . . .. .. . .... .... . .... .

Hazını R. Gözlükçü .. . . .. . ...... . . ... .. . ... .. . ... . . . . ... .. . . . .. . .. . . .... . ... . .. .. .. ... . ... ... . ...... .. . .. .

M. Ercan Artan . ..... .. . .. .. . . . .. . ... . . .. . .... . ... . .. . ... .. ........... . ... . .... ...... . .. ... ... .. . . . ..... .. . .

Veli Volkan ....... . ........ . .. . ... .. ... .. ...... .. ... . ............... . ... .. . . .. . . ... .. .. . ........ ..... .. . . ... .

Tölömü ş Okeyev .......... . . . ... . .... . .. . . ... .. .. . . ...... ....... . . ... . . ....... . ... . ..... . .. . . .. .. .... . . . . . . .

Emine Gürsoy-Naska li . . . . .. . .. . . .... .. ... ... .......... .. . ... .. ... . . .... . . .... . ...... . ...... . . .. . ......... .

II. BÖL ÜM

TÜRK KÜL TÜRÜN DE AT

O sm an Fikri Sertkaya, Eski Türk Kültüründe At .............. . .... . . . . . ..... ....... .. .... . .

Aleksandr M. Şçerbak , At Kelimesi Üzerine Bazı Dü şün cel er . .. . ... . . ........ . . . .... . . . ........ .

Istvan Vasar y, Türkçe At ve Atçılık Terimlerinin Ru sça 'ya T esi ri .. ... .............. . ... . ....... .

I stv <:1n V asa ry, L6 Es Lovaszatra Vonatkoz6 Török E rede tü Szakszavak Az Oroszban ........ .

Emel Es in , Türk Sanatında At . ... ... ... ............... .. .. ......... . ...... ... .. . ... . .. . . . . . . .......... . . .

Bilge Seyidoğ lu , Mitolojik Dönemde At ... . .. . . .... .... .... . .. . .. . . . .... .. . . ... . . . . ...... . . . . ... . . . .. .

Tuncer Gü len soy, At Damgal arı ... . .. . ...... . . .......... .. . . . . .. .. . . . . . . ..... . .. . . . . . . . . . ... . . . . . . .. . . . .

Turdubay Abd ıraku n ov , Eski Ç in Yazma Ese rlerindeki " Tanrı Atları " .... ...... .. ........ ... ... .

T urdu bay Abd ırakun ov, Esk i Ç in Y az ma Eserlerindeki "Ta nr ı At l arı" ........ .. ....... . .... .... .

Gülden Sağo l , Tarlh1 Ş ive l erde At Donları . . .... . ... .. .. .. .. . . ... . . .... .. .... . ... . .. . ... . .. . . . ... . ... .

A li Abbas Çına r , Di va nu Lü ga ti 't-Türk 'te At Kültürü ... ... . ... .. ... . .... .. .. ...... ... . .... ... ..... .

Tohliyev Bakican, XI. yüzyı l Abideleri nde Atla İlgili Teri m ve Senıboller .. . . . . .... . .............. .

Ni zamidelin Mahmudov, Özbek Dilindeki Atçılık Terimleri .. .. .. .. .. . . .. . .... . ....... ...... .. ... .... .

Ş ükrü E lçi n, Türklerde Atın Arnıağan O l m ası . . . . . . . .. . .. ... . .... . ... .. . . . .. .. .. . . . .... .. . .. ........ .

Akile Gürsoy, Türk Siyasi Parti A mbl e ml erinde At .. . . ... ... ... . . . .. ........ .. .. .. . . ... ..... . .. . . . .

Nezihe Seyhan, Tü rk Kültüründe At Tasvi rle ri . .... .. . . . .. .. .. ... ...... ... ..... .. . . ....... . . .. . .. .. . .

Mesut Şen , Baytam ame ler . . ... .... . .. . .. .. ......... . . .......... . ...... ... .. ... .. .... . .. .. . .... .... . ..... .

İbrahim Yı ldı ran, Ci ri t Oyunu- Yaban cı Dillerde Y ay ınlanmı ş Eserl e rin Açı k l anı alı Bibliyografyası . . ...... . ..... . ... . . .... . . .. . ....... . . . ..... .. . . . .. .. ... . . . . .. ... .

Orhan Bilgin , Türk Edebiyatınd a Rah ş i ye l e r . . ... . . . . . ...... . . . . . . . .. ... . . .... . .. .. . .... .... . . ... . . .. .

Arw Erdoğan, Tabi rn aın e l erde At. . . ....... . .. .. ..... . . . . ... .. .. . ........ .. . . .. .. ... . . ... .. . .... .. . . ... .

Sainı Sakaoğlu, TürkMasa ll arındaAtMotifi . . . . . . ........ . . ...... . ... . ... ..... . . .. . . . . . . .. . ...... . . .

6

Enverbek Mokeyev, Manas Destanında At İsimleri.... . . ..... ........ ... . . . .. ... . .... . . ... .. ..... .. . 289

Enka Taube, Altay'daki Tuvaların Sözlü Edebiyatmda At.............. . .. . .. . ............ . .. . .. . . 297

Claus Schönig , Sibirya' da At ve Atçılık Terimleri ..... .. ... . ................... . . ... ........... . ... . 301

R. G. Ahmetcan, Orta İdil Türk Dillerinde Atile İlgili Bazı Kelimeler. ... . . . . . . . . ... . .. . . . . . . . 304

Yuriy Vasilyev-Cargıstay, Saha (Yakut) Kültüründe At ve Atçılık...... .. ............ ... .. .. . . . . 306

L. M . Sabaraykina, Saha Halkının "Çevik Nürgün Bootur" Destanında At Sembolü .... . ... 312

L. M. Sabaraykina, Culuruyar Nurgun Bootur (Olonxogo At Obraha).... ....... .... ... ....... .. . 314

N ina Şatinova, Altayların Yaşamında ve Folklorunda At...... ... . .. . .. . .... .. .... ... ...... . ...... . 318

/ Şekir Ibırayulı Ibırayev, Kazakların Eski İnançlarında At.. .... .. . ..... . ... .. .. ... . ........... . . . . 320

Şirzat Doğru, Kımı z Üretimi ........... . . . . ... .. .. . . ....... .. . . .. . . . . . ..... ... .. . ....... .. .. . . . ... . . . . . .. 322

III. BÖLÜM

ÇAGDAŞ ATÇILIK

Mustafa Çelebi, Türkiye' de Arap Atı Yetiştiriciliği........ . ... . .. ... . . . . ...... . .. . ..... . ........ ..... 327

Adnan Özkoca, Türkiye 'de At Yetiştiriciliği ve Sun'i Tohumlama Teknolojisi .. ...... ...... . ... 329

Mustafa Al ver, Türkiye'de İngiliz Atı Yetiştiriciliğ i ve Haralar . ... . .. . . .. ... . .... ... . . .. ...... .. .. 332

Sadettin Atığ, Türkiye'de At Yarışları . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 335

Kaş ifBirengel , Yurdumuzda Yapıfan At Yanşları, Islahı, Üretimi ve Soykütüğü İle

İl gili Kanun , Tüzük ve Yönetmelikler. . .. . .... .. . . ... ... ... ... .. . ........ . .... . ...... . . .. 337

Babadır Gödek, Türk Atçılığında Perspektifler......... .. ....... . ... ... .. ...... . ... . ..... . .. . ..... . .. 340

Dinçer Cebeci, Türkiye Jokey Klübü'nün Yapı ve Teşkilatı... .. .. .... ... .... . ..... .. .... .. . . . . .. . 342

O . Erden Odabaşı, Müşterek Bahisler.. . . . .... . .. . . . ..... . . .... . . . . ... ...... .. .... .... . .. . . . . .. . ... . .. . 345

Akın Finci, Cerrahi Tedavi Merkezleri. ... ....... . . . ......... .. . . . . .. ........ ... . ... . . . . . . . . ....... . . .. 347

N. Semedoğlu Bağırov, Azerbaycan Medeniyetinde At ve Atçılık........ .......... . .. .. . . .. .. ... 348

N . Semedoğlu Bağırov, Azerbaycan'da Atçılıg Barede Me'lumat. . . . ... ... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. 354

N. Semedoğlu Bağırov, İzmit Harasında Değerlendirme ... ..... ... . ... . . . . .. . ... . ... . ... . . ........ 356

Nimet Resulov , Özbeki sta n 'da Atçılık. ... ........ .. ........ .. . . . . ...... . ..... ... . . . ... .. ..... .... ... . . . 358

Nim et Re s ulov , Ö zbeki s tan'da Atçılık.. . .... . .... . .... ...... ... .... .. ..... . .. . . ... .. . . .... . ... .... .. . . . 362

Baybosun Kıdıkbaye v, Issık Göl At Üretme Çiftliğinin Tarihçesi.... .. ... ...... .... .. . .... . ..... 366

Sarinci Cumagaziyev, Kırgızi stan'daki At Yarışları . . . ... .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . .. .... .. . ... . . . .. 367 Sarinci Cunıagaziyev , Kırgızistan'daki At Yarışları.... .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . .. . . . . . . . 369

Adaşbek Kıdırmayev , Kırgız Medeniyetinde At ve At Yetiştiriciliği... .. ...... . . . . .. .. .. . ... . ... 372

Adaşbek Kıdırmayev , Kırgız Madaniyatında At Cana Sayapkerlik.. ........ . . ..... .. . .... . ..... . 375

So vet Saudabayev, Kazaki stan'da At Yetiştiriciliği...... ... .... ... . .... . . ..... . .. .. ... .. . . .. . . . .. . . .. 378

Agalikov Nurmuhammed, Ahalteke Atlarının Nesil Izarlaycı immunogenetik Faktorları .... .. 382

Meredov Bazarbay, Akalteke Atları..................... ... . ... . ... . . . .. .................. . .... .. .. .. .. . 383

T ARİHI ŞiVELERDE AT DONLARI*

GÜLDEN SA GOL**

En esk i dönemlerden itibaren Türklerin ata verdikleri değeri, onların atiarına donlarına, yürüyüş biçimlerine, nişanlarına, huylarına, yapttkları işlere, yaş iarına vb. özelliklerine göre vermiş oldukları isi m lerden, yani filolojik malzemenin genişliğinden de rahatça tespit edebilnıekteyiz.

Atın tüyünün rengine don adı verilmekte ve don kavramında bir değil , bir çok renk giz li olduğu için atın bedenindeki tüyleri ifade etmek için renk kelimesinin kullanılması pek doğru bir yaklaşım olarak kabul edilmemektedir. Biz de bu çalışmamızda don kelimesini kullanınayı tercih ettik.

Çalışmaınımı zın malzemesini tarihi şiveler üzerine oluşturulmuş elli küsur metin ve sözlüğü tarayarak e lde ettik ve yapmış olduğumuz çalışınada "böğürl e ri ak at" kar~ılığı kullanılan bögrül at (Kaş.: 242), "peçe li at" için kaşga at (Kaş.: 2 14), "alnı beyaz akıtınalı at" için ogar at (Kaş.: 38) ve "alın akıtması gözünün önüne varıp kulaklarına çıkmayan ve burnuna inmeyen ikisi ortasında kalan at" karşılığı ku llan ılan tış at (Kaş.: 497) gibi kelimeler ile Arapça ve Farsçadan aynen alınıp at donu olarak kullan ılan aş kar, ed hem, çe rm e gibi k el i me! eri bir tarafa bırakırsak at don ları nı ifade etmek üzere kullan ıl an kırk dört adet kelimeye rastladık .

At donları hakkında böyle zengin bir kelime hazinesine sahip bulunması bile Türklerin at kültürü bakımından zenginli ği nin i şa retl erindendir. Şunu da ilave etmeliyi z ki taranan metin sayıs ı artırılıp

canlı ~ i veler de dahil ettirildiğinde, hele bu kelimelerden bazılarının unutulup yerine başka kelimelerin kullanıldığı göz önüne a lınırsa, tabii ki bu sayı daha da artacaktır.

Ça lı şmamız tamamen ınetinlere dayanmaktadır. Orhun Abideleri'nden başlamak üzere Karalıaıılı, Harezm, Çağatay, Kıpçak, Eski Anadolu sahalarına ait belli başlı metinleri taradı k ve bunlarda mevcut olan at donlarını tespit ederek örnekleriyle sunduk. Taranan metinleri sahalarına göre tasnif ettik ve metinlerde ilgili keliınelere ait örnekler eğer beşten fazlaysa sadece geçtiği beş yeri göste rdik. · Yayınlanan metinler, transkripsiyon bakımından çeşitli farklılıklar göstermektedir, metinlerin oku nu ş l arını muhafaza etmek şa rtıyla birleştirme ve sadeleştirme yoluna gittik. Kelimeleri alfabetik o larak s ıra ladık, ara madde niteliğinde olanları ise ana maddelerden sonra kendi içlerinde alfabetik olarak verdik.

Bu çal ı şınanın sonunda "Kaynaklar" adı altında sadece taranan metin ve söz lükler ile bizzat istifade edilen eserlerden ibaret bibliyografya verilmiştir. Doğrudan baş vurmaya ihtiyaç duyulmayan eserlerin buraya aktarılmasından özellikle kaçını! mı ştır.

* Bu yazı "Türk Kültüründe At ve Çağdaş Atçılık Toplantısı"ncla yine aynı adla sunulan. fakat sadece al ve bo: kelimelerinin don olarak ifade ettiği manaları n verildiği. çından il e demir ku-( ı) ve demir bo:: kclinıclcriniıı aldonu olarak kullanılışı ve filolojik malzemenin dışında Mercimek Ahmet tarafından Keybivüs b. İskender b. Kabüs'un Kö.büsname adlı eserinden tercüme edilen ahlak ve siyaset kitabında yer alan at donları ile ilgi li yorum l arın ver i ldiği

bildirielen yola çıkılarak lıazırl an ını ş Lır .

* * Yarcl. Doç. Dr. Gülelen Sağol, Marmara Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Eelebiyalı Bölümü.

TARiHI ŞiVELERDE AT DONLARI 127

Bu çal ı şma sü resince dikkatimizi çeken bir husus don olarak kullanılan kelimelerin renk

derecelerinin birbirini tanı tutmadı ğ ı ve donları ifade etmek için pek çok kelime bulunmasına rağmen

kul l anıl an bazı re nkl erin türlü mana l arı bünyesinde barındırdı ğıdı r. Aslında bunu sadece al donlarını

ifade etmek üzere kullanılan kelimelere ma l etmek yanlı ş olacaktı r, çünkü problem renk adlarından

kaynaklanmaktadır. Bu hususa, Clauson ve renk adları nın kullanılı ş ı üzerinde hayli geniş ve güzel bir

araştırma yapmış olan Laude-Cirtautas da parmak basmı ştır. 1 Bu konuda çık ı ş noktamız kelimelerin

Arapça ve Farsça karş ılıkları olduğu için fo netik deği ş ikliklerin ve hangi sahada hangi kelimelerin

kullan ıldı ğının gösterilmesi açısından çeşi tli sahalardan metinler taramış olmam ıza rağmen , asıl o larak

Arapça ve Farsça karşılıkların bulunduğu metin ve sözlükleri terc ih ettik . Fakat bunlara göre de doğru

Türkçe karşılığı bulmak oldukça zordur ve sözlükle rde verile n karşıl ı klar aslında hi ç de tatmin edici

değildir. Anlam bi limi açısından meseleye baktığım ı zda ise o rtaya bu kelimeleri manalandırırken na~ıl

bi r yo l tutacağımız, yan i bir domın tam o lan karş ılı ğının nas ıl verileceği problemi çıkmaktadır. Biz bu

sebeple don olarak kullanılan kelimelere kendimize göre bir karşılık verıneyoluna girmeyip, sözlüklere

ve m etiniere göre veri le n karş ılıkların n as ıl değerlendirilebi !eceğ i ni göstermeyi tercih ett i k. Böylece

donların bünyesindeki mana farklılıklarının da gözler önüne serilmesini hedetledik .

1. AK

Re nk olarak "beyaz, kara ve siyah karş ıtı , kar, süt gibi şey l erin re ngi" anlamında o lan bu

kelimenin a t donu olarak tarihi süreç iç inde yaygın olarak kullanıldığını ve re nk o larak da "ak, beyaz,

kır, alacalı" g ibi birbirinden biraz farklı tonları bünyesinde barınd ırdı ğını tespit etmekteyiz.

Eski Türkçe: Orhun Abideleri'nde ak aygır ve ak at kullanılı ş i arını n yanı s ıra ak kelimesinin tck

başına "ak at"ı da karşıladığı görülmektedir. ak: ak, beyaz (ETY: 762). ak: beyaz, ak (OA: 1 02). ak:

ak, beyaz (OY: 1 18) .... bayırkun[ıii ak adgı]r[ıgj binip ... : ... Bayırkunun ak aygırına binip .. . (ETY:

KT D 35 : 46) .... Bayırkun[uii ak adgı]r[ıg] binip ... : .. . Bayırkunun ak aygı rına binip ... (OA: KT D

35: 72, 26) . ... bayırkun[ıii ak adg]ır[ıg] binip .. . : .. . Bayırku ' ların ak aygırırıa binip ... (OY: KT D

35 : 18, 19) .... bayırkunıii ak adgırıg udlıkuı sıyu urtı: ... Bayırkunun ak aygınnın oy l uğunu kırdı

(ETY: KT D 36: 46) .... Bayırkunun ak adgırıg udlukın sıyu u rtı: ... Bayırkunun ak aygırı nı,

uyluğunu kırarak , vurdular (OA: KT D 36: 73, 27) ... . baytrkunıii ak adgıng udLıkuı s1yu urtı: .. . Bayıı·kuların ak aygırını, uy luğunu kırıp vurdular (OY: KT D 36: ı 8, 19). alp şalçı2 ak all/1 binip ... :

Alp Şa l ç ı ak atına binip ... (ETY: KT D 40: 47). Alp Şalçı3 ak atın binip ... : A lp Şalçı ak atımı binip

.. . (OA: KT D 40:73, 27). alp şalçı4 ak atın binip ... : Alp Şal ç ı kır at ın a binip ... (OY: KT D 40: 18,

19). alp şalçı [ak at]ın binip ... : Alp Şalç ı [denilen ak at] ı na binip ... (ETY: KT K 2: 48). Alp Şalçt

[akjuı binip .. . : Alp Şalçı ata binip ... (OA : KT K 2: 73, 28). alp şalçı akuı binip .. . : A lp Şalçı kır (at)

ı mı binip ... (OY: KT K 2 : 28, 21). alp şalçı akın binip ... : Alp Şalçı rdenilen] atın a binip ... (ETY:

KT K 2: 48). Alp Şalçı akın binip ... : Alp Şalçı akına binip ... (OA: KT K 2: 74, 28). alp şalçt akuı

binip .. . : Alp Şalçı k ı r (at) ııı a binip ... (OY: KT K 2: 28, 21) .... alp şalçı akın binip ... : .. : A lp Şa lçı

ak atına binip ... (ETY: KT K 3: 48) .... Alp Şalç ı akın binip ... : ... Alp Şalçı akına binip ... (OA: KT

K3: 74, 28) .... alp şalçı akın binip .. . : .. . A lp Şalçı kır (at) ına binip ... (OY: KT K 3 : 28, 2 1).

Aşağıdak i ilk iki örnekte yer alan azman kelimes i çeşitli şek illerde yorumı anmaktadır. E.

Esin'den öğrendiğimi z kadarı y la Togan'a gö re Azınan, Azlar tarafından yeti ş tirilmi ş o l malıdır (Es in:

2 ı 7). Clauson azma maddesi nde Kaşga rlı Mahmud'un ' i ğdi ş edi 1 mi ş koç' manas ı nda verdiği a-:.nıa

1 TM H 162; GFT: 15-16. 2 Alp Galçı: has isim (ETY: 759). 3 <:ip: alp. kahraman , cesu r, y i"it: zor, çe!in , sert, ınüthiğ (OA: 1 02).

Galçı: ğahıs veya at ismi , Galçı ak at. Ga l çı ak (OA : 129). 4 alp: cesur, yi"it (OY: 118).

şalçL kişi adı (OY: 161 ). T. TekinOT'de de şalçı kelimes ini kişi ad ı ola rak ele alınış. ama ıereddütıe olduğunu göstermek üzere kelimenin yanına bir soru işareti koymuştur (OT: 373).

128 GÜLDENSAGOL

kelimesinin başka hiç bir yerde geçmediğini belirtmekte beraber Kıpçakça annan ' iyice büyüdüğünde

iğdiş edilmiş at' kelimesi ile Osmanlıca azman 'melez, ucube, bilkat garibes i 'ı bu kelimen in bir devanu

olarak göstermektedir (EDPT: 288). T. TekinOT'de -manl-men eki bahsinde soru i şaretli olarak bu

ekin fonksiyo nunun renklerin hafif derecelerini gösteren isiniler teşk il etmek o lduğunu be lirterek KT N'de geçen aznıan kelimesini şöy l e izah etmekted ir: azman 'yell owish' (?) (KT N S, 6) <*az (cf. Uig.

az 'braunes Pferd ' : Alttürk., p. 297 ; also cf. Kaş. as- iiz 'ermine, stoat') ( 106). T. Tekin yine aynı

eserinin sözlük kısmında bu kelimeye soru işaretli olarak 'yellowi sh ' manas ını verm i ş ve az kelimesine

gönderme yapmıştır (307). Fakat T. Tekin OY'de yine aynı manayı vermekle b irlikte az maddesine

gönderme yapmamış ve OT'de metnin çeviri kısmındaazman ak kelimesi ni 'yellowish white (lıorse)'

olarak çev i rdiğ i halde OY'de aşağıda da görüldüğü üzere KT K S'te ' Azman lur (at)', KT K 6'da 'kır

(at)' olarak yorumlamıştır. H .N . Orkun ve M. Ergin ise azman kelimes ini 'at is mi ' olarak

değerlendirmişlerdir (ETY: 904, OA: I OS). Aslında kelimeye "sarımtırak" manas ı veri Idi ği takd irde

"as, kakım" manasındak i kelimeyle birleş tirmek oldukça güçtür. B u kelime iç in üç ayn yol

düşünülebilir: Birincisi kelime, İdrô.k'te geçen az 'sarı renkli at' (9) ile birleşiril erek -man, -men ekiyle

türediği öne sürülebilir, ayrıca bkz. aşağıdaki az maddesi ne . Bu durumda ke limeye "sarımtırak"

manası veri lebilir. İkinci yol ke limenin az- fiilinden -man, -men ekiyle t ürediğ i dir. annan 'iğdi ş at'

(ETG: 263); azman 'yaş lı iken enetilmi ş aygır' 5 0drak: 9) ; azman 'çok gel i şmiş; azma' (Türkçe Sözlük 1: I 20); 'çok faz la büyümüş, olağanüstü gelişmiş; (hayvan için) azmış, başka bir türle karışm ı ş, melez'

(ML 2: 17); 'beş yaşını geçmiş davar; iğdi ş edildiği, enendiği halde erkekliğini kaybetmeyen keçi, koç,

boğa; doğuştan tek hüsyeli hayvan vb.' (DS I: 442). Üçüncü yo l ise kelimenin Az adlı kavme ait atı · gösterdiğidir. Fakat konuya bir kesinlik getirmek güç oldu ğundan başka h iç bi r metinde tesadüf

etmedi ğimiz kelimeyi bir at donu olarak sınıflandırınaktan kaç ındı k.

... azman akıg binip ... : ... Azman akına binip ... (ETY: KT K S: 48, 49) .... Aznıan akıg binip ... : ... Azman akına binip ... (OA: KT K S: 74, 28) .. .. azman akıg binip ... : ... Azman kır (at) ıııa

binip: .. (OY: KT K S: 28, 21) .. :. azman aktg binip ... : ... Azman akına binip ... (ETY: KT K 6: 50) . ... Azman akıg binip ... : ... Azman akına binip ... (OA: KT K 6: 74, 28) .... azman aktg binip ... : .. . kır (at) ına binip .. . (O Y: KT K 6: 28, 2 1 ) .. .. ögsiiz6 akın binip .. . : . .. Öksüz [denilen] akın a binip .. . (ETY: KT K 9: SO) . ... ögsiiz7 akın binip .. . : öksüz akına binip .. . (OA: KT K 9: 7S, 29) .. .. ögsüz8

akın binip ... : öksüz kır (at) ma binip ... (OY: KT K 9: 22, 23).

ak: white. T. Tekin, Kiili Çar'da geçen kelimeyi sözlüğünde soru i şaret li olarak e le alımştır (OT: 300) .. .. [akı]n binip oplayu tegip sança ıdıp topulu önti.: H e mounted his .. . (white horse) and

a ttacked suddenly; hestabbed and thrusted (the enemy) (OT: The Küli Çor lnscription East 7: 258, 294). Bu yazt tı H .N. Orkun İhe Hiişotii adıy la neşretmiştir, fakat bu neşirde T. Tekin 'deki gibi bi r

tamamlama görülmemektedir: ... .. n binip oplayu tegip sança ıdıp at opulu önti. .. : . ..... binip lıücııııı

edip mızraklayub atın (etrafı ) sarılub (?) ... (ETY: İhe Hüşotü Yaz ıtı Doğu 19: 138).

ak bisi kulunlamış: ak kısrağı tay doğurmuş (ETY: Irk Bitig V: 266). ak at karşısuı üç bolugta talıtlapan .. . :ak at hasmını üç varlıkda (?) ısiatarak . .. (ETY: Irk Bitig XIX: 270) .... altt yüz atrmak at: ... altıyüz atım akattır (ETY: Kemçik, Cirgak Yazıtı: a IV: 489, 490) .. .. abda eğeyin atını ak ... : ... avda kurban ettiğimatımak .. . (ETY: Kemçik, Cirgak Yazıtı: b VII: 490). ak: ak, beyaz, kır at (ETG: 2S9).

Karahanlı Türkçesi: Kaşgarlı Mahmud ' her şeyin beyaz ın a ak (Arapças ı ebyaz) ' denildiğini söy led ikten sonra diğer Türkle rin e l-feresii 'l-eşh.eb karşılığı o larak ak at' ı kulland ı k l arını belirtmi ş tir

(Kaş.: S3) . Arapçasına bakıldığında kelimenin don olarak düz beyazı değil, beyazla az miktarda

5 Bu kelimenin Arapças ı e/-lıişdnıı 'L-ma[ışiyy fı'L-kibr 'dir (id rak: Yazma: ı 3). 6 Ögsüz: at ismi (ETY: 9 ı 6). 7 Ögsiiz: at ismi, Ögsüz ak at; aıınesiz, öksüz (OA : 126). 8 ögsiiz: öksüz, anasız (al adı?) (OY: ı 64). T. Tekin kelimeyi OT' de ögsiz şeklinde okumuştur (OT: 362).

TARİHI ŞiVELERDE AT DONLARI 129

karanın ve diğer renklerin karışmasından oluşan rengi karşıladığı anlaşılmaktadır. ak at: alacalı at (Atalay I: 81); boz renkli at (Atalay IV: 15). ak: gray (horse) (CTD ID: 10).

Harezm Türkçesi: ak: ak, beyaz (ME: 85). ak boz boldt at, ak boldı at ... (ME: 64). Kıpçak Türkçesi: ak: ak, beyaz9 (BV: 70) .... boynında ak tüg olmagay ... (BV: 27). Eski Anadolu Türkçesi: ag: ak, beyaz (DK II: 3). 10 Ag bidevisin çekdürdi. .. (DK I: 96) .... [at]

ak olsa ... (Tabirname: 60).

2. AKÇA>AGCA

At donu olarak sadece Baytar-name'de geçen ve "beyaza çalan, kır renkteki at donu"nu ifade eden kelime, Agar tarafından sözlüğe agça şeklinde alınmış ve 'akça, para' olarak manalandırı lmıştır

(Baytar-name: 27). Fakat at donları bahsinde yer alan bu kelime, geçtiği yerden de görüldüğü üzere at donu olarak değerlendirilmelidir. ... kızılkula ve çaparat ve agca at eyü olmaz ... (Baytar-name: 12).

3. AL

"Kırm1Zı" manasının yanı sıra "pembe, soluk kırmızı, turuncu, kızıl, parlak kızıl vb." manalaı·a da gelen bu kelimeye at donu olarak çeşitli sözlüklerde birbirinden biraz farklı marraların verildiğini görmekteyiz.

Harezm Türkçesi: İbn-i Mühenna'mn sözlüğünde at donları bahsinde yer alan kelimenin Arapçası ramadi'dir (Hilyetü'l-İnsô.n: 171). Ramadi'yi "kül renkli" olarak değerlendirebiliriz. Nitekim A. Battal da Arapçasından hareketle kelimeye bu manayı vermiştir: al: külrenkli at ( İM: 9).

Kıpçak Türkçesi: Bu kelimenin Arapçası İdrô.k'te el-f:ı.ayletu va'l-feresu'l-aşl!-aru'l-miiyilıı ile'ş­şufrati mıışterik beynehıımii, yani "sarıya dönük kestane renkli at" (Yazma: 20), Kitô.bıı Mecmıl ' ı

Tercümdnı Türkf ve 'Acemf ve Mogolf ve Fô.rsf (Houtsma: Yazma: 13) ile Tuhfe'de (4b) aşl!-ar, yani "kestane renkli at"tır. RH'de ise kelime, .. . verdi. didükleri gül rengine benzer al bolur ... şeklinde geçmektedir (8) . Bu cümleden hareketle gül rengine benzer al'ın Arapçasının verdi. olduğunu

söyleyebiliriz . Fakat burada aslında verdi. kelimesine Türkçe bir karşılık bulma endişesinin bilim olduğunu düşünmekteyiz . Bu eserleri neşredenler tarafından ise kelimeye şu manalar verilmiştir : al:

doru at (İdrdk: 3). al: rothbraun (Houtsma: 52). al: anhri1; coBeprneHHO KpacHbiM (Kunşcanov : 83). al: al renk (Tuhfe: 137). al: al, kırmızı ( RH: 30).

Eski Anadolu Türkçesi: al: al, kırmızı, pembe (DK II: 8) . ... al aygın butun bindüm (DK I: 220) .. .. al aygın mana virgil (DK I: 221) .... al aygırum getürün ... (DK-I: 221) .... al aygırum ne begennıezsin (DK I: 222) .... al aygın bilürüz ... (DK I: 223).

İlyasoğlu Mercimek Ahmed tarafından Keykavus b. İskender b. ~abus'un [<Ciibü.sniime adlı eserinden tercüme edilen ahlak ve siyaset kitabında al at karşı lığı olarak Farsça zerde kelimesi gösterilmiştir. Bu kelime "kül rengine çalan kahve rengi at" şeklinde değerlendirilebilir. VeliZerdeki al

atdur ... ( /<Ciibüsniime: 214) . ... Egir atun niresi karayısa al atun dahı ol araları hep kara ola (Kö.bii.sniinıe: 215).

al: al renkli (Baytar-name: 27). Al at ki gayet kızıl ola ... (Baytar-name: 12).

Kelimenin ag şekli at donu olarak kull anılmamıştır. lO Kelimenin ak şekli at donu olarak kullanılmamıştır.

130 GÜLDEN SAGOL

4. ALA

Umumiyetle birkaç rengin karı~ımından oluşan reng i veya bu re nkte o l an ı karşılayan bu

kelimenin at donu olarak Türkçeni n ilk dönenılerinden itibaren "alaca, al aca lı , beneki i" karş ılı ğında

kullanıldığını görmekteyiz.

Eski Türkçe: ala: ala, alaca (ETY: 758). ala atlıg yolteriri men: A laca atlı yol tanrısıyım (ETY. Irk

Bitig Il: 265). ala: e la renkli (at) (EUTS: 7).

Karalıantı Türkçesi: Kaşgarlı Mahmud kelimenin Arapçasını arkat o larak vermi şti r (Kiiş.: 53). Buna göre kelime "siyah ve beyaz beneki i, alacalı" o larak değerlendirilebilir. ala at: alaca renkli , ala kır

at (Atalay IV: 18). ala: spotted black and white (horse) (CTD III: 7).

Harezm Türkçesi: İbn- i Mühenna'nın sözlüğünde at donlan bahsinde yer alan ke limenin Arapçası ahla~'tır ( Hilyetii'l-İns{uı: 171 ). Bu kelimeyi "siyah ve beyaz alacal ı, beneki i" şeklinde e le atabi liriz.

ala: ala (ME: 85). ala boldı at, çıpar boldı at ... (ME: 64). ala: a laca, benek li at (İM: 9). ala: piegi,

pstrokaty (masc konia); ala at teg : jak piegi kon ( HŞ ID: 7).

Kı pçak Türkçesi: İbn-i Mühenna'nın sözlüğünde olduğu gibi İddik 'te de bu kelimenin Arapças ı abla~'lır (Yazma: 20). ala: ala renkli at (İdrô.k: 3). ala: ala (Tulıfe: 139).

5. ALAÇA

İlk olarak İddik'te tesadüf ettiğim i z kelimenin Arapçası bu metinde (Yazma: 20), Kitôbu Mecmfi'ı Tercümli.nı Tiirkf ve 'Acenıf ve Mogolf ve Fars/ (Houtsrrıa: Yazma: 13), Tuhfe (4b) ile Kabüsname'de

ab la~ 'tır.

Kıpçak Türkçesi: alaca: ala renkli at (İdrak: 3). alaça: scheckig (Houtsma: 52). alaça: nenıii , rrecTphıi1 , rronocaTbrti, ıuı:THMCTbıti (Kunşcanov : 83). alaca: a laca (RH: 30) . .. . dalu kök közlü dahı

ahlak alaca dahı kara küllevünlü at ... (RH: 7) . ·

Eski Anadolu Türkçesi: alaca: alaca, alaca bulaca, karı ş ık renk (DK II: l 1 ). 11 .. . alaca atlu kiıfır

bindi ... (DK I: 96/16) . ... alaca atuii ne ögersin (DK I: 98110) . Alaca atlu Şökli Melik ... (D KI: 220/1 7) ... . alaca yunduiiı turgurmaya (DK I: 238/18). Veli Ahlak ki alaca atdur, ögmelü degildür

( Kabüsname: 215). Ve alaca at ki başı büyük olmaya .. . (Baytar-name: 12). Agar, alaca kelimesini

s özlüğe almamıştır.

ALKA l

ETY'de H. N. Orkun tarafından alka şeklinde okunan bir kelimeye tesadüf ettik. Başka hi ç bir yerde rastlamadığımız bu kelimenin at donu olarak değerlendirilmemesi gerektiği dü şüncesi ndey i z. T. Tekin kel imeyi geçtiğ i yerde arka şekli nde okumuştur.

alka: al, kırmızı (ETY: 75 9) .... [ka]rluk yegren erimlig alkasın sıyu ur/ı ... : Karluklar kala, ... ,

al (atl arını ) kırıp geçirdi (?) .. . (ETY: İhe Hüşotü Yazıtı Doğu 21: 139). [. .. klarluk yegren ennekig

arkastn sıyu urtı.: ... the Karluk hit and broke the rump of hi s reddish-brown barren nıare (OT: The Kül i Çor Insc ıipti o n East 9: 294).

6. AZ

Buu kelime, taradığımı z metin ve sözlükl e r içinde sadece Orhun Ab idete ri ile idrilk'te

geçmektedir. Clauson, Orhun Abideleri'nde yer alan az.'ın henüz tanınılananıayan bir kabilenin adı

ı ı Metinde oldukça sık geçen ala kelimesi at doııu olarak kullanılm aııı ı şl ır.

TARİHI ŞiVELERDE AT DONLARI 131

o lduğu nu , bu kelimenin KT K 5 ve 8'de ise Kül Tigin'in atlarından birinin ismi olarak geçtiğini

belirtmekte [Az yagızı: the bay horse (taken) from the Az (EDPT: 276-277) l, idrilk'te geçen az kelimesinin ise or veya ar olarak değerlendirilmesi gerektiği düşüncesindedir (193). B iz ise bu eserdeki

kelimeyi yanlış imla olarak ele almak temayülünde değiliz. Adı geçen eserele kelimenin elifze maddesinde geçmesi de zaten iınla hatası olması ihtimali ni azaltmaktadır. Üstelik eserde bu ke lime iki

ayrı yerde aynı imiayla yazılmıştır. Biz Abidelerde ve idrilk'te geçen az kelimelerini birleştirerek KT K

5 ve 8'de geçen az yagız'ın "sarıya çalan yağız" olarak ınanalanclırılmasınm daha uygun olduğu

görü şündeyiz. T. Tekin ele bu iki yerele kelimeyi 'yellow (ish) black (horse)' olarak manalandırmı ştır

(OT: 270-271) ve sözlükte de ke limeyi soru işaretli olarak 'yellow (of horse hair)' şekli nele

manalandırmıştır (a.e. : 306), fakat OY'cle söz konusu ke limeyi ' kavim ad ı ' olarak değerlendirmiştir

(122). M. Ergin ise OA'nın sözlük kısmında az'ın ' bir at ismi veya rengi' olduğunu belirtınekle birlikte

kelimeyi metnin transkripsiyon ve çevirisinele büyük harfli olarak yazdı ğı na göre 'at ismi ' olarak görme

tenıayülündedir (OA: 105). Orhun Abideleri'ndeki örnekler için bkz. 40 yagız maddesi.

az: bir halk adı; sarı renkli at (ETG: 263) . az: sarı renkl i at (idrilk: 9). Kelimenin Arapçası el­

a~:fanı mine'l-(Jayl'dır (İdrilk: Yazma: 12).

7. AK AZ

Sadece idrilk'te rastladığımız bu şekil, Arapça el-a,~faru'l-mu 'aş~·amu bi'l-beyaz karşı lığ ı olarak

verilmi ştir (Yazma: 17). ak az: bacaklarıncla beyaz lekeler bulunan sarı [at] (İdrclk: 4).

BEYAZ

8. ALA BEYAZ

Türkçe ala kelimesi ile Arapça beyaz kelimelerinin birleşmesinelen oluşan aLa beyaz, don olarak ıııulıteıne len "alaca] ı beyaz" ı karşı lanıaktadır.

Eski Anado lu Türkçesi: ala: alaca, kan şık renkli (Baytar-name: 27); beyaz: beyaz, ak ( Baytar­name: 30) . Ala beyaz ki ziyade yügrük ola ... (Baytar-name: 12).

9. BOZ

"Toprak ve kül rengi , gri , açık toprak rengi vb ." olarak nıanalanclırabileceğiıniz bu kelimenin,

tarihi çerçeve içinele Orhun Abideleri'nden başlamak üzere at donlarınd an birin i ifade etmek üzere

yaygın olarak kullanıldığını görmekteyiz.

Eski Türkçe: boz: boz rengi (ETY: 783). boz: boz (OA: 109). boz: boz (OY: 130) ; boz: boz (OT:

320) .. .. boz [atıg binip tegdi ... ]: ... boz [atına binip hücum etti ] (ETY: KT D 32: 44) .. .. boz fatıg

binip tegdi ... ): .. . boz atına binip hücum etti (OA: KT D 32: 72, 26) . ... boz [atıg binip tegdi ... /: ... boz

atıııa binip hücu m etti (OY: KT D 32: 16, 17) . .. . boz atıg binip tegdi.: .. . boz atına binip hücuın etti (ETY: KT D 33: 44) . ... boz atıg binip tegdi ... : .. . boz atına binip hücuın etti (OA: KT D 33: 72, 26) .

. boz atıg binip tegdi ... : .. . boz atına binip hücunı etti (OY: KT D 33: 16, 17) .... başgu 1 2 boz at binip

regdi .. · ... başı boz olan ata binip hücum etti (ETY: KT D 37: 46) .... başgul3 boz at binip tegdi ... : ...

a lnı beyaz boz ata binip hücunı etti (OA: KT D 37: 73, 27) . ... başgul4 boz at binip tegdi ... : ... alnı

akı tmal ı boz ata binip hi.icum etti (O Y: KT D 37: 18, 1 9). başgu boz ki· ... . : ba~ı boz ... ... (ETY: KT D

l2 H. N. Orkun bu kelimeyi söz lükle 'baş: baş, (dağ veya pınar) başı' maddesinin altında vermiş, dolayısıyla ınanalaııdıı-ınamışlı r (ETY: 771 ).

13 başgıı. a l nı beyaz (at) (OA: 106). 14 başgu: baş ı (a lnı ) akılma lı ('l) at (O Y: 124); white headed (OT: 309).

132 GÜLDEN SAGOL

37: 46). başgu boz k[. .... ]: alnı beyaz boz .. ... (OA: KT D 37: 73, 27). başgu boz k2[. .... }: alnı akıtmalı boz (at ..... ) (OY: KT D 37: 18, 19) .... özlüki boz at erti: öz atı boz at idi (ETY: İhe Hüşotü Yazıtı Batı 4: 136) . [. .. ] özlüki boz at erti: ... His saddlehorse was the gray horse (OT: The Küli Çor Inscription West 4: 257, 293). A. Caferoğlu EUTS'de "boz, kır rengi" karşılığını verdiği bir moz maddesi açrruş, fakat kelimenin nerede geçtiğini göstermemiştir (88).

Karalıantı Türkçesi: K. Mahmud, boz at'ı el-feresu'l-eşlıeb leyse bi'l-efşafı olarak izah etmektedir (Kaş.: 496). Buna göre kelimenin "net bir renge sahip olmayan, rengi bulanık olan, boz (at)"ı

gösterdiği düşünülebilir. boz at: boz renkli at (Atalay III: 122). boz: gray (horse) (CTD III: 78).

Harezm Türkçesi: İbn-i Mühenna'nın lugatinde at donlan bahsinde yer a lan bu kelimenin Arapçası ranıadi'dir (Hilyetü'l-İnsan: 168). Buna göre kelime "kül renkli" olarak değerlendirilebilir. boz: kül renkli, boz (İM: 21).

Kıpçak Türkçesi: Dfvanü Lugati't-Türk'te olduğu gibi, İdrak (Yazma: 30) ile Kitabu. Mecmı1 't ·Tercümônı Türk! ve 'Acemi ve Mogolf ve Farsf'de (Houtsma: Yazma: 13) de bu kelimenin Arapçası eşlıeb, ) ,ın i "kül renkli"dir. Tu!ıfe 'de kelimenin Arapçası el-ebyaz va 'l-eşlıeb, yani "beyaz ve kül renkli '" (4b), El-Kavanfnü'l-Külliyye li-Zabti'l-Lugati't-Türkiyye ( Kavanfn 1928: 50) ve Du.rre'de (86) ise ebyaz, yani "beyaz"dır. boz: göy rengi, kır (İdrak: 21). buz: grau (Houtsma: 64). Houtsma'nın bu okuyuşu boz olarak tashih edilmelidir. boz: cepbıi1; corroBbii1 (Kurışcanov: 98). boz: boz renk (Tuhfe: 156). boz: beyaz, boz Kavanfn 1993: 41). boz: kırat (Durre: 86). boz: boz (RH: 43) .... boz at tiizer

bolmaz ... (RH: 6-). ... bu sıfatlu boz bolsa özden bolur ... (RH: 8) . ... boz at 'aybdan boş bolmaz ... (RH: 8) .... dalııbozat kızılçası uluca yeteklü bolsa ... (RH: 8). Şu örnekte geçtiği cümleden "düz

beyaz at" için de boz kelimesinin kullanıldığı anlaşılmaktadır: ... boz at kim safi ak bo lsa ... ( RH: 8).

Çağatay Türkçesi: M. Mehdi Han at donu olarak boz kelimesinin Farsça karşılığını esb-i ni/e olarak vermiştir (Sanglax: 134a). Esb-i nlle "koyu lar donlu at" olarak değerlendirilebi lir.

Eski Anadolu Türkçesi: boz: boz, kurşun! renk, gri (DK II: 56) ... . boz at lu Hızır maiia geldi. ..

(DK I: 90) ... . boz aygırlu Eanısı Beyrek ... (DK I: 121 ) .. .. boz aygır bunda otlanup turur (DK I: 136) .... boz aygırlu Beyrek çapar yetdi (DK I: 174). Boz hernan yavuz atdur, eyüsi az bulınur (F(abüsname: 215). boz: at donlarından biri, boz renk (Baytar-n.anıe: 31). Ve boz at ki yelisi ve kuyrugı

ve kiprigi kara ola ... (Baytar-n.anıe: 12) .... [at} boz olsa ... (Tabirnanıe: 60).

10. AK BOZ

Harezm Türkçesi: İbn-i Mülıenna'nın lugatinde kelimenin Arapças ı el-ebyazıı kulluhu 'dur (Hilyetü'l-İnsan: 171). Bu izahtan ak boz'un "donu tamamen beyaz at" için kullanıldığı anlaşılmaktadır. ak: ak, beyaz (ME: 85). boz: boz (ME: 107). ak boz boldı at, ak boldı at ... (ME: 64). akboz: donu bütün ak olan at (İM: 9).

Eski Anadolu Türkçesi: ag: ak, beyaz (DK II: 3). boz: boz, kurşun( renk, gri (D K II: 56) . ... ag boz atuii büdrinıesün. ... (DK I: 94) . ... ag boz atınun yilisi üzerinde ... (DK I: 1 12) .... ag boz atlar binüben ... (DK I: 198) .... ag boz atlar çapdurur ... (DK I: 201) .... ag boz ata binen .. . (DK I: 241).

ll. TEMİR BOZ

"Çelik, döküm ve alaşımlar durumunda sanayide kullanılmaya en elverişli e lement"'olan temir, mavimtırak esmer renginden dolayı boz kelimesiyle birleştirilip at donlanndan birini ifade etmek üzere

ku ll anı lmaktadır.

TARİHI ŞiVELERDE AT DONLARI 133

Kıpçak Türkçesi : Kitabu Mecmu 'ı Tercümanı Türkf ve 'Acemf ve Mogolf ve Farsl 'de temir

boz'un Arapçası a!Jçiar, ya 'ni eşhebu (ıadidi'dir (Houtsma: Yazma: 13). Tuhfe 'de ise temir boz , kır at

ile birlikte ele alınmış ve aynı Arapça kelime (a!Jçiar) ile karşılanmıştır (4b). A!Jçiar ve eşhebu badidi kelimelerini "koyu kır veya boz" olarak değerlendirebiliriz. temir buz: stahlgrau (Houtsma: 64 ). Houtsma'nın bu okuyuşu temir boz olarak tashih edilmelidir. temir boz: 3eneHbiM, 6yxs. )Kene3o+cepbiM, li,BeTa )Kene3a, T.e. ceporo ıı,sna (Kurışcanov: 198). temir boz: demir kır, boz (Tuhfe: 255).

12. ÇAL

At donu olarak gösterilmemekle birlikte ilk olarak Dfvanü Lugati't-Türk ile Kutadgu Bilig'de karşılaştığımız bu kelimenin renk olarak karşılığı "beyaz ve siyah karışık renk"tir.

Kıpçak Türkçesi: At donu olarak ilk olarak İdrak'te rastladığımız kelime, burada el-feresü'l­aş~ru'l-mö.yilu ile'Hıumre "kızıla dönük kestane renkli at" olarak tanımlanmıştır (Yazma: 45). Kitabu

MeCJnu 'ı Tercümanı Türk/ ve 'Acemf ve Mogolf ve Farsf'de ise çal kelimesinin karş ısına ise sadece o dönemde hangi rengi ifade ettiğinin iyi bilindiğini anlamamıza yarayan ma'rüf, yani "bilinen, belli" kelimesi kaydedilmiştir (Houtsma: Yazma: 13). Kelime, Durre'de ise ç>ş değişikliğine uğramış olarak karşımıza çıkmaktadır ve bu metinde kelimenin Arapçası eşheb'dir (126). Bu da "kül renkli" o larak değerlendirilebilir. çal: doru at (renk) (İdrak: 26). çal: Houtsma kelimeye Zenker ve Pavet de Court'un verdikleri manaları vermekle yetinmiştir (Houtsma: 69). çal: cepbıtl, qaJ1bıtl (Kunşcanov: 217). şal: boz renkli at (Durre: 126).

Çağatay Türkçesi: At donu olarak çal kelimesi için M. Mehdi Han şu açıklamayı yapmıştır: esbi ra nö.mend ki nıüy-ı ö.n sor!J u sefid bö.şed (Sanglax: 208b). Buna göre kelimenin "kızıl ve beyaz karışık donlu (at)"ı gösterdiği söylenebilir.

13. ÇAPAR

İbn-i Mühenna'nın sözlüğünde imlası ~ olan kelimeyi A. Battal çubar şeklinde okumuş ve bu

müdahalesini şöyle açıklamıştır: "Bunun 'Çeber' okunacak bir tarzda harekelenmesi hata olsa gerektir; Kaz. 'çubar' benekli." (İM: 26). Biz A. Battal'ın bu görüşüne katılımyoruz ve bugün şive ve ağızlarda [şubar: alacalı (Kazak. 31 5); çıbar= bkz. çaar (Kırgız. 263); çaar: benekli (at don u): kızıl çaar: kızıl benekli; kara çaar: kara benekli (Kırgız. 240); çuar: alaca, alaca lı, alaca bulaca, alacalı (Tatar. 641 ); çıbar: alacalı, alaca bulaca, benekli (Karaim. 615); çapar, çıpar, çıpır: kula renkli hayvan ; benekli, alacalı hayvan; beyazı çok kır renkli hayvan (DS III: 1073)] olarak görülen kelimenin imlasının yanlış olduğu kanaatında değiliz, sadece kelime, çeşitli şive ve ağızlarda ses değişikliğine uğramıştır. Konumuzun dışında kalacağı için ses değişikliğine uğramış kelimelerden örnekler vermeyi veya bu ses değişikliklerinin sebepleri üzerinde durmayı gerekli görmüyoruz. Zaten kelime bu imiayla başka metinlerde de geçmektedir (burada verilenierin yanı sıra bkz. TS II : 822). Ayrıca Kitabu Mecmü 'ı

Tercümanı Türk/ ve 'Acemf ve Mogolf ve Farsf'de geçen (imlası ~) ve Türkmencedekullanıldığı belirtilen kelimeyle bunu birleştiriyoruz. Bize göre bu eserde Houtsma ve Kurışcanov tarafından çeper şeklinde okunan kelimenin okunuşu da çapar şeklinde düzeltilmelidir.

İbn-i Mühenna'nın lugatinde kelimenin Arapçası abla~'tır ( Hilyetü'l-İnsan: 17 1). Buna göre kelime "alacalı" olarak değerlendirilebilir.

Harezm Türkçesi: ME'de geçen çıpar kelimesi de bu kelimenin ses değişikliğine uğramı ş şek li

olarak değedendirilip at don u olarak ele alınabilir. çıpar: çapar (ME: lll ). dar boldı at 1 darluk 1 kızıl boldı, kızardı 1 kızıllık 1 yaş ıl bo ldı 1 yaşıllık 1 sarıg bo ldı, sargardı 1 sarıglık 1 dog renklig bo ldı 1 dog

134 GÜLDENSAGOL

renklü 1 bu dog renkliilük 1 aktı tak1 takıldı yaş közdin, yulundı yaş közdin 1 ola bold1 m, ç1por boldt at

1 ezildi yongakt yoşdtn 1 egri boldt, egildil kara bo/dı, karareli ... (ME: 64).

Kıpçak Türkçesi: Kitô.bu Mecnıü'z Tercümanı Türki ve 'Acemi ve Mogol/ ve Fftrs/'cle kelimenin

Arapçası el-ehya?.u'L-kırtcls/ ebya?.u'l- '(ınme va'l-cufun'clur (Ho utsnıa: Yazma: 13). Buna göre

kelimenin '·kağıt beyazı , cluclakları ve göz kapak l arı beyaz (at)" ı gösterdiği söy lenebilir. çeper: von

cinenı Pfercle: papierweiss, gelbliclı weiss, weiss an elen Lippen und Augenliclerıı (Houtsnıa: 70).

çeper: turkm. <ry6apbıii (o MacTıı rrowa):nı) (Kurışcanov: 218).

Eski Anadolu Türkçesi: çapar: kanşık renkli, benekli at (Baytar-nanıe: 32) .... ve ol at ki kml kula ve çaparat ve agca at ... (Baytar-name: 12). Şol at ki çaparol ola ... (Baytar-name: 12). Agar

tarafından ol şeklinde okunan kelime, yazınada at'tır (3a/ 1 ), zaten doğrusu da bu olmalıdır.

14. ÇINDAN < Skr. candana 'Sa nta lum album'

İlk olarak Orhun A.bideleri'nde karşımıza çıkan ve "sandal ağacı" manasma gelen kelime (BK G

1 l ), sandal ağacının rengi dolayısıyla D!vô.nü Lügati't-Türk'te at don l a rı ndan biri olarak ele alınmıştır.

Kaşgarlı Mahmud çından'ı "sandal ağacı" olarak gösterdikten sonra Arapça el~feresu'l-verd karşılığı

olarak çından at'ı vermektedir (Kaş .: 219).

Karahan lı Türkçesi: çından at: gül renkli at, kula renkli at (Atalay I: 436); kula renkli at (Atalay

IV: 149). çtndan: redelish-bay (horse) (CTD III: 92).

15. ÇİL

İlk olarak Kaşgarlı Mahmud'un eserinde rastladığımız (Kftş. : 169, 502) bu kelimenin at

donularından birini göstermek üzere kullanılmasına Baytar-name'de tesadüf ettik.

Eski Anadolu Türkçesi: çil: bir at cinsi ( Baytar-name: 32). Sözlükte M.E. Agar tarafından "bir at

cins i" o larak yorumlanan kelime, as lında at cinsini değil de at donlarından birini göstermektedir. Zaten

TS 'de çil atiçit aygır'ın Farsça ehreş "alaca donlu, benekli at (TS II: 91 9) karşılığında kullanılmış

olması da bunu doğrulamaktadır. Ve alaca at ki başt büyük olmaya .. . Ve elemür ktr at şöyle ki boylu

ola ... Ve egerat ki göze bör ola ... Ve haz at ki yelisi. .. Ve çi l at ki yeli ve kuyrugu uzun ola ... (Baytar-name: 12). Burada M. E. Agar tarafındaneger olarak okunan kelime egir olarak düzeltilınelidir,

bkz. eg irleygir maddesi. Ayrıca yine Agar tarafından kuyrugu şeklinele okunan kelime, kuyrugı olarak

tashih edilmelidir.

16. ÇİLGÜ

Arapça el-feresu'l-aşkar karşılığı olarak kullanılan çilgü at kelimesine sadece Kaşgarlı

Mahmud'un eserind e tesadüf ettik (Kftş.: 216). Arapçasından hareketle "kestane renkli at" ı

karşıladığın ı söyleyebileceğim i z kelime, çit kelimesinin bir türemişidir.

Karahan lı Türkçesi: çilgü at: al at (Atalay I: 430; Atalay IV: 1 53). çilgü: sorret (horse) (CTD lll: 92).

17. EGİR 1 EYGİR

idrilk'te egir ve eygir olmak üzere iki şekilde kullanıldığı belirtilen ke li menin Arapças ı edhem'clir (Yazma: 19). Buna göre kelime "s iyah renkli (at)" olarak değerlendirilebilir. Kitabu Mecmıl 't

Tercümô.m Türki ve 'Acemi ve Mogoll ve Fô.rsl'de at donları bahsinde eygir şeklinde geçen kelimenin

Arapçası ise el-abmeru'l-meşvtdir (Houtsma: Yazma: 13) ki bunun ne manaya geldiğini kesin olarak

TARiHI ŞiVELERDE AT DONLARI 135

belirlemek zor olmakla birlikte kelime "kıpkızıl" olarak değerlendirilebilir. Ayrıca Tuhfe'de at donları bahsinde tanı olarak okunanpyan iki kelime geçmektedir. Sözlüğün genel tertibi göz önüne alınırsa ilk kelime Arapça, ikincisi Türkçe olmalıdır. Kesin bir hükme varmak zor olmakla birlikte birinci kelimenin yazılışı bize kelimenin eygir şeklinde okunabileceğini düşündürmektedir (4b).

Kıpçak Türkçesi: egirleygir: siyah renkli at ( İdrak: 10). ~1 : brandfuclı s (Houtsma: 58).

Houtsma kelimenin oktınuşunu vermemiş, eserinin 114. sayfasında Radloffun kelimedeki hareke lerin tamamen değiştirili p, sondaki .J sesinin düştüğü n ün var sayı labi leceğin i, böy lee e .:,}..,! şe kli ne

ulaşılacağını ki bunun modern diyalektlerdejiriin g!riin'e dönüştüğünü belirttiğini yazmaktadır. eykir: KpacHbii1 (KaK nrraM5l ımw ı.meT qero-rr. )f(apeHHOro ,!lOKpacı-ıa) > neub. )f(el.fb, narrMTb (o corrKue) (Kurışcanov : I 1 0). Kelimenin okunuşu eygir olarak düzeltilmelidir.

Eski Anadolu Türkçesi: Bu sahada iki ayrı metinde rastladığımız kelime, Kabüsnam e'dc Farsça çe rnıe "beyaz veya kır at" karşılığı olarak kullanılmıştır. Verilen bu karşılık özellikle İdrôk ile nıukayese edilirse iki zıt uçtur. Amma, çerme, Egir ata dirler ... ( f_(abüsncime: 214) .... Egir atuii hayasi derisi ve budi arasi ... ( f.(ühüsncime: 214) .... Egir at dahı ki bu nişanlu oLa ... ( f_(abüsname: 214). VeliZerdeki al atdur, hem Egir cinsindendür, dürüstdür ( J:(abüsntime: 214) .... Egir atuii 1ıiresi korayısa al atııli dalıı ol araları hep kara ola ( f_(abüsniime: 215). Veeger at ki göze hor ola, anuna eyii ola, eşküni gayet eş kin olur ve yügrügi dalıı yügrük olur. Ve boz at ki yelisi ve kuyrugı ... ( Baytar­nanıe: 12). M.E. Agar tarafındaneger şeklinde okunan kelime, egir olarak tashih edilmelidir. Geçtiği cümleye bakıldığında kesin olarak at donu olarak ele alınması gerektiği an l aşılan ve atların donlarına gö re sınıflandırıldıkları bölümde yer alan bu kelime, Agar tarafından "şayet" şeklinde

ıııanalandırılmıştır. Bunun da düzeltilmesi gerekmektedir.

18. KARA

Kelimenin at donu olarak kullanılmasına ilk olarak Karahanlı sahasında (tüm kara at) rastl:ımaktayız. Burada kelimenin Arapçası edhem "siyah, kara (at)"dir (Kaş.: 170).

Karahan lı Türkçesi: tüm15 kara at: düz kara at (Atalay I: 338). kara: black (h orse) (CTD III: 128); tum16 kara (CTD III: 200).

Harezm Türkçes i: kara: kara, siyah (ME: 134). ala boldı at, çıpar boldi at 1 ezildi yangaki ynşduıl egri boLdı, egildi 1 kara boldı (ME: 64) .

Kıpçak Türkçesi: Kaşgarlı Mahmud'un eseri nde olduğu gibi Kitabu MecmCt'ı Terciimanı Türki ve 'Acemi ve Mogolf ve Ffırsf (Houtsına : Yazma: ı 3), Tuhfe (7), Dur re (99), RH (8) ve ayrıca Eski Anadolu Türkçesi sahasında ele alınan Kiibüsniime'de (2 15) de bu kelimenin Arapçası edhem 'dir. ka ra:

sclıwarz; von Fferden (Houtsına: 88) . kara: qenHbii1 (Kurışcanov: 157). ka m: kara (Tııhfe: 1 84). kara at: siyah at (Durre: 99). kara: kara (RH: 65) .... ed~em didükleri kara at bolur kim hlç ak bolmaya ... (RH: 8).

Eski Anadolu Türkçesi: kara: kara (DK II: ı 67). Yilisi kara kazılık atuii butun bindüi'i (DK I: 86). Kara ay gm yarag-ile getiirdiler ... (DK I: I 26). Kara koç arn binenler ... (DK I: 164 ). Kara aygmu1.

crlav/Slnı mnfia tartgıt ... (DK I: 173). Yilisi kara knzılık at u ii binmedüii-mi (D K I: 189). Edhem kara ata dirler, eyüdür ( Kabü.sniime: 215). kara: siyah (Baytar-name: 41 ) .... ve kam at ki gnyet knm o/o ... (Bavtar-name: 11 ). Kam m ki gözi kml ola ... (Baytar-nmne: 12) . Ve dnhı kara at ki ... (Baytar-nanre: 12) .... at kara olsa ... (Tabimarne: 60) .... kısragı kam ola ... (Tabirname: 60).

ı 5 riim: at tonlarıncia düz renk (Atalay IV: 670). ı (ı rwn: s iııglc-colorcd (horsc) (CTD lll: 200).

136 GÜLDENSAGOL

19. KIR

Bilhassa at donu olarak kullanılan bu kelimeye ilk olarak Kaşgarlı Mahmud'un eserinde tesadüf

ettik. Bu eserde kelimenin Arapça karşılığı semend'dir (Kaş.: 163). Buna göre kelimeyi "demir kın donlu (at), boz (at)" olarak değerlendirebiliıiz.

Karahanlı Türkçesi: kır at: kır renkli at (Atalay I: 324). kır: dun (horse) (CTD III: 137).

Kıpçak Türkçesi: Tuhfe'de kır kelimesi temir boz ile birlikte e le alınmış ve aynı Arapça kelime (afJçl.ar) ile karşıtannuştır (4b). Bu da "koyu kır, demir kın veya boz (at)" şeklinde düşünülebilir. kır at: kır at (Tuhfe: 198).

20. DEMİR KIR

Sadece iki eserde tesadüf ettiğimiz kelime, Kabusniime 'de Farsça dize "kül renkli at" karşılığı

kullanılmıştır.

Eski Anadolu Türkçesi: Amma, Dize, demür kır atdur, gayet eyüdür ( 1\iibusniime: 21 5). demür: demir rengi (Baytar-name: 33); kır: kır renk (Baytar-name : 42). Ve demür kır at şöyle ki boylu ola ... (Baytar-name: 12).

21. KIZGIL

Kızgı l kelimesini sadece Kaşgarlı Mahmud at donu olarak göstermektedir. Kelimenin Arapçası el~feresu '1-le?,i beyne 'l-e.t~ıal va 'l-eşlıeb 'dir (Kaş.: 242). Buna göre k el i men i n "don u boz ile kır

arasındaki at" için kullanıldığını düşünebiliriz .

Karahanlı Türkçesi: kızgul at: donu boz ile kır arasında olan at (Atalay I: 483); boz ile kır arasında olan at (Atalay IV: 326). Orjinal metinde kızgul okunacak şekilde harekelenen kelime, Clauson

(EDPT: 682) ve Dankoffun da yaptığı gibi kızgıt olarak tashih edilmelidir. kızgıl: between ash and gray (horse) (CTD III: 137).

22. KlZlL

Bu kelime at donlanndan birini ifade etmek üzere ME, Durre, Kitabu fi Riya?.titi'l-!fayl, Tabirname'de geçmektedir ve Durre ile Kitôbufi Riya?.iiti'l-fjayl 'de aynı Arapça kelime (kumeyt) ile karşılanmıştır. Bu kelimeye göre kızıl'ın "kızıl kahve rengi, koyu kırmızı , doru donlu (at) "ı

gösterdiğini düşünebiliriz.

Harezm Türkçesi: kızıl: kızıl, al (ME: 145). dar boldı at/ dorlukl kızrl boldı, kızardı (ME: 64). dar boldı at/ kızıl boldıl yaşıl boldı (ME: 64).

Kıpçak Türkçesi: kızıl at: doru at (Dur re: 1 05). kızıl: kızıl ( RH: 68) .... ve dahı km! at allu

agırak bo lsa ... ( RH: 6) ... . kümyet didükleri ya 'ni kızıl atdur kim karaya döner ... ( RH: 7). Y. Çotuksöken tarafından kümyet olarak okunan kelime kwneyt veya olarak tashih edilmelidir.

Eski Anadolu Türkçesi: ... kısragı kızıl olsa ... (Tabirname: 60).

23. KIZILSAGI

Bu kelimenin at donlanndan birini ifade etmek üzere kullanılmasına sadece Baytar-name'de tesadüf ettik. Renk olarak kızgıt kelimesi gibi "kızı la çalan, kızılımsı"yı karşılamaktadır.

Eski Anadolu Türkçesi: kızılsagı: kızıla çalar renk (Baytar-name: 42). Ve ol at ki tüyi krzılsagı olmaya ... ( Baytar-name: 11 ).

TARİHI ŞiVELERDE AT DONLARI 137

24. KONGUR

Bu kelimeye at donlanndan birini ifade etmek üzere ilk olarak İbn-i Mühenna'mn lugatinde rastlamaktayız. Burada kelimenin Arapçası beklenilenden oldukça farklıdır: muly1lifii 'n-nu~af

(Hilyetü'L-İnsan: 171). Mubiilifü'n-nu~a!'ın at domı olarak "benekli"yi gösterdiğini ileri sürebiliriz. A Battat da bu Arapça karşılığa şaşırmış olmalıdır ki kelimenin yanına şu notu yazmak gereğini duymuştur: "Bunun doğru manası 'Kumral' demektir." (İM: 45).

Harezm Türkçesi: konur: benekieri türlüce olan (İM: 45).

Eski Anadolu Türkçesi: koFiur: kestane rengi, koyu kızıl, yağız al (DK II: 189) .... koiiur atuFi iyesi ... (DK I: 95). KoFiuratın çekdürdi ... (DK I: 96). Koiiur atlu Kazana keşiş diyen Big Yigenek ... (DK 1: 96) ... . konur ata kakıram ... (DK I: 1 00). Konur atın malımuztadı ... (DK I: 1 00).

25. KÖK

Asıl olarak "gök, gök yüzü" manasma gelmekle birlikte "gök rengi, mavi, mavi ile gri arası, yeşil" gibi birbirine yakın renkleri ihtiva eden kelime, Kaşgarlı Mahmud tarafından renk olarak Arapça ek /ı eb karşılığı gösterilmiştir (Kaş.: 501 ). ek/ı eb kelimesi "boz, karamtırak boz" olarak değerlendirilebilir. DS VI: 2135'de 'gök at: demirkın renginde at', Kırgız . 498'de 'kök at: kır at' , Jarring: 176'da 'kök: blue, green, roan (of horses and donkeys' vb. olarak ele alınan kelime, taradığımız metinler içinde atın göz rengini ifade etmek üzere pek çok yerde geçmesine rağmen sadece ME ve DK'de at donu olarak gösterilmiştir.

Harezm Türkçesi : kök: gök, mavi (ME: 148). ak boldı at 1 ak bozluk, aklık 1 kök boldı, kögerdi 1 kökliik 1 dar bo ldı at (ME: 64). ak boz bo ldı at 1 kök bo ldı 1 dar bo ldı at (ME: 64). Burada hangi rengi ifade ettiğini söylemek güç olmakla birlikte kök'ten dor'a doğru gidildiği göz önüne alınırsa "boz veya demir kın" olarak değerlendirilebileceği kanaatındayız.

Eski Anadolu Türkçesi: gök: yeşil , mavi, gök renginde (DK Il: 122) . Gök bidevisin tutdurdı ... (DK I: 96).

26. KÖKİŞ

Yukarıda verdiğimiz kök kelimesinin hafifletilmiş bir derecesini gösteren bu kelimenin at domı

olarak kullanılmasına sadece ME'de tesadüf ettik. Kelime "mavi ye çalan at donu"nu ifade etmektedir.

Harezm Türkçesi: kökiş: göğümsü, mavimsi (ME: 148). dar boldı at/ kızıl boldıl yaşı! boldıl sarıg boldil yumşak takı tayıg boldı, ::;ıkanuk boldı 1 kökiş boldı (ME: 64).

27. KUBA

At donlarından birini ifade etmek üzere sadece Kaşgarlı Mahmud tarafından gösterilen kelime,

burada el~feresu beyne'l-aş/ıab va'L-aşfar karşılığı olarak ele alınınıştır (Kaş.: 540). Buna göre kelimenin "donu kestane ile sarı arasında olan at"ı gösterdiğini söyleyebiliriz.

Karahanlı Türkçesi: kuba at: rengi, donu kumral (konur al) ile sarı arasında olan at (Atalay III: 217, IV: 372). kuba: between chestnut and yellow (horse) (CTD III: 145).

28. KULA

Özellikle at donu olarak kullanılan bu kelimeyi, Eski Türkçe döneminden itibaren takip etmekteyiz.

138 GÜLDEN SAGOL

Eski Türkçe: kula: kula rengi (ETY: 845) ... . atum kula ... : atım kula (renginde) ... (ETY: Talas

Yazıtları Tl 4: 326, 327). Karahanlı Türkçes i: Kaşga rlı Mahmud kelimenin Arapçasını e l~feresu'l-balu (<i'!-Levn olarak

vermiştir (Kaş.: 548). Buna göre kelimenin "kızıl ile boz arası donlu at"ı gösterdiği söy lenebilir. ku/a

at: kula renkli at (Atalay III: 233). kala: russet (horse color) (CTD III: 141 ).

Kıpçak Türkçesi: At donları bahsinde yer alan bu k el i men i n Arapçası el-aşfaru '! -mi ·~·amu el­mab.fütu bi's-seviidi'L-kefel'dir (Houtsma: Yazma: 13). Buna göre kelime "bacaklarının dizden aşağı

kısmı sa rı, sağrı s ı siyah çizgi li" atı göstermektedir. kıt!a: Pferd mit gelben Ringenan den Püssen und

schwarzen Streifen am Rücken (Houtsma: 92). kııla: carıpaca51 (MaCTb norna.[IH; .IKen TaH B ınDKHıtX

LfaCT51X HOr, C '-IepHblMJ<l Tl5lTHa!VH! Ha Kpyrre H rı 3a.[IHeİii. 4.aCTH-TIOJTOCaTa51, necTpa51) (Kurışcanov: [66).

29. KlZlL KULA

Sadece Baytar-name'de tesadüf ettiğimiz bu kelime, don olarak "kızıla dönük boz' 'u ifade

etmektedir.

Esk i Anadolu Türkçesi: kızıl: kızıl renk (Baytar-name: 42); kula: bir at rengi, donu (Bay/ar-name:

43) . ... ve ol at ki kml kula ... (Baytar-name: 12).

30. KURU KULA

"Başka renk karışmamış, düz kula"y ı ifade eden kuru kula'ya sadece Baytar-name'de tesadüf

etmektey iz.

Eski Anadolu Türkçesi: kuru: sade ( Baytar-name: 43); ku la: bir at rengi , don u (Baytar-nanıe: 43). Ve kuru ku la at ki koltii arkası gibi yelisinden kuyrugına bir hat çekilmiş ola ... ( Baytar-nanıe: 1 1 ).

KÜL LEVÜNLÜ

31. KARA KÜL LEVÜNLÜ

Taraclıınız metinler içinde at clomı olarak kül kelimesine rastlamamakla birlikte kelimenin kara ile

birlikte "s iyaha dönük kül renkli (at)"ı ifade etmek üzere RH'de kullanıldığını tespit ettik.

Kıpçak Türkçesi: kara: kara (RH: 65); kül: kül (RH: 76) . ... dahı kara küllevünlü at yarama:

bolu r ... ( RH: 7).

32. OR

At don ları ndan bi ri ni tanım lamak üzere ku Ilanı lan bu k el i nı eye Kaşgarlı Mahmud'un eseriyle

İbn-i Mühenna'nın lugatinde tesadüf etmekteyiz. K. Mahmud kelimeyi şöy le izah etmiştir: feresun beyne '1-aş~ar va 'l-kumeyt (K aş.: 34 ). B una göre or at i le kastedi le ni n "don u kestane ile doru

arasındaki at"' olduğunu söyleyebiliriz.

Clauson bu kelimeyi Dfvanü Lügati't-Türk 'te geçen ar kelimesiyle birleştirınekte ve ar 'auburıı,

bay (coloured)' kelimesinin or'un ikinci l bir şekli olduğunu belirtmektedir (ED PT: 1 92).

Karahanit Türkçesi: or at: donu kırm ı zı ile sarı arasında bulunan at (Atalay I: 45); domı al ile

doru arasında bulunan at (Atalay IV: 440). or: between soıTel and bay (horse) (CTD III: 42).

Harezm Türkçesi: İbn-i Mi.ilıenna'nın lugatinde j_,l şeklinele yazı lmı ş olarak karşımıza çıkmaktadır. Arapçası se me nd olan kelime, or şekli nde clüzelti lme_l i dir (Hi l_vetü'l-İnstın: 171 ). A. Battal

da kelimenin yaz ılışıııı imla hatası olarak değerlendirmi ş ve or okuyuşunu tercih etm i ştir. Seme11d 'deıı

hareketle kelimenin "demir kın donlu (at), boz (at)"ı gösterdiğini dü ş ünebil i riz. or: k ula donlu at {iM:

53).

TARiHi ŞiVELERDE AT DO LARI 139

33. OY

At donlarından birini ifade etmek üzere kullanılan oy kelimesinelen ilk olarak Kaşgarlı Malınıuel

bahsetmekteclir. Burada kelimenin Arapçası deyzec "doru at"clir (Kaş.: 36).

Karahan lı Türkçesi: oy at: yağızat (Atalay I: 49, IV: 446). oy: ash-coloı·ecl (horse) (CTD III: 44).

Harezm Türkçesi: İbn-i Mühenna'nın lugatincle oy at'ın Arapçası feresun beyne'l-kumte va'ş­

şukra'clır (Hilyetii'l-İns{uı : 76). Buna göre kelimenin "clonu siyahla koyu kırmızı arasında olan at 'ı

gösterdiğ i söylenebilir. oy: karayla kırmızı arasında bir at clonu (İM: 54) .

MM'cle ele bir oy 'yağız at' nıaclclesi yer almaktadır (214). Fakat örneklere bakılırsa bu kelime 0\'

değil, uy okunmalı ve "sığır" manası verilmelidir: Zekat ottuz. ayda buzagu iriir (44). Keliir oy içinde

biriise zekat (44) . Eger bolsa altnuş bu oy/or sanı (45). Keçlik ya ko/an oy tiwe koy kım (49). Tiwe oy

kerekat katu· ya hrnıar (49).

Kıpçak Türkçesi: Kitabu Mecm{i'r Terciinıôm Türk! ve 'Acemi ve Mogoll ve Fôrsl'cle at donları

bahsinde yer alan oy kelimesinin Arapçası el-agbaru'r-ramödl'cl ir (Houtsına: Yazma: 13). Buna göre

kelimeyi "kum, toz veya kül renkli" olarak düşünebil i riz. oy: aschgrau (Houtsma: 57). oy: l.!l3eTa rrbı.nıı.

nerı na; ccpmı, cepo-ııenerrbHaH, rrenerrbHa51 (o MacTıı rrorna.ıı,ıı) (Kurışcanov: 175).

34. SARIG

At donlarından birini ifade etmek üzere ilk olarak Eski Türkçe döneminele karşımı za ç ıkan

kelimenin zaman içinele çeşitli fonetik değişikliklere uğradığı görülmektedir.

Eski Türkçe: sarıg: sarı (ETY: 849). sarrg at!ıg ... :sarı at lı ... (ETY: lrk Bitig Xl: 267).

Harezm Türkçesi: sarıg: sarı (ME: 172). dor boldı at/ dorlukl kızıl bo/dı, kızardıl kı::.ıl/ık/ yaşı!

bolclr! yaşıliıki sarıg boldı (ME: 64). dar boldı at/ kızıl boldt! yaşı! boldıl sarıg holdı (ME: 64).

Kıpçak Türkçesi: Kitôbu Mecm{i ' ı Terciimônı Türk! ve '!\ cem/ ve Mogolf ve Fôrsf (Houtsma:

Yazma: 1 3) ile Durre'de ( 119) bu kelimenin Arapçası a~far, yani "sa rı ya dönük kahve rengi, açık

kestane rengi"clir. Rf/ 'de ise kelimenin geçtiğ i cümleye bakarak Arapçasının aş~ar olduğunu

düşünebiliriz (6). aş~ar'clan hareket edersek kelime " kestane renkli (at)" ı göstermektedir. saru: von

Pfercl en: ein Goldfuchs (Houtsma: 80). sarıı: )Ke.TTTbı.M, JononıcTO-pbt)Ka5I MaCTb .rıo ıll a;:ı,ıı

(Kurışcanov: 185). san at: sarı al ( Durre: 119). saru: sarı ( RH: 90) .... ve da/11 oşkar yo ·ni sam ot ...

(RH: 6).

Eski Anadolu Türkçesi: .. . fat/ saru olsa ... (Tabirname: 60).

35. SlÇAN TÜLİ

"Domı s ıçan tüyü renginde olan (at)" manasında kullanılan sıçan fiili'ye sadece Baytar-nwne'clc

tesadüf ettik. stçan tügi: at donu (Baytar-name: 49). Yazmacia sıçmı fiili şekl inde yazılmış olmasına

rağmen (3a/15) Agar tarafından sıçan tügi olarak okunan kelimenin okunuşu düzeltilınelidir. Sıçan tiigi

at ki göze hor ola ... ( Baytar-name: 1 2).

36. sis

ilk olarak Kilii/nt Mecmü · ı Tercüman ı Türk/ ve 'Acemi ve Mo gol/ ve Farsf'cle rastladığımı z ve at

donları bahsinde yer alan kelimenin Arapçası için sadece ma 'rı!( yazılıdır (Houtsma: Yazma: 13).

Kurışcanov kelimeyi düz manasıyla düşünmüş ve ' koyu boz duman, sis ' olara!: değerlendirnıiştir.

Agar ise Baytar-name'de geçen kelimeyi 'b ir at cinsi' olarak yoruınlaııııştır, fakat atların donlarına göre

140 GÜLDEN SAGOL

sınıflandırıldıkları bölümde yer alan kelimenin at donu olarak ele aünması uygun olacaktır: Sis at ki

eger kıçı seki! olursa kıymetli olur. Sıçan tügi 17 at ki göze hor ola y iike ve binmege gayet eyü olur. Al at ki gayet kızıl ola, eyü olursa az olur. Ala beyaz ki ziyade yügrük ola, amma hünersiz olur (Baytar­

name: 12) . Kelime TS 'de de yer almakta ve "alacalı " (Arapçası bürşe) karşılığı olarak

kullanılmaktadır. sis: atın tüylerindeki küçük alaca benekler. el-bürşe (A): at kısmının tüylerinde olan

hurde alaca benekiere denir ki sair levnine muhalif olur, sis tabir ederler (TS V: 3489) . sis renkli: kır

renkli, benekli (TS V: 3490). ML'de ise 'sisli kır: üzerinde ufak ve boz benekler bulunan doru renkli

(at)' şekli geçmektedir (ML 11: 386).

Biz bu örmeklere dayanarak kelimeyi "boz renkli benekieri o lan (at)" olarak değerlendirmenin

yanlış olmayacağı kanaatındayız .

Kıpçak Türkçes i: sis: Houtsma kelimeyi kendisi nıanalandırmamış, sadece Zenker'in verd iği

manayı söz lüğüne alnıakla yetinmi ştir (Houtsma: 79). sis: ryCToi1 cephli1 TyMaH, Mrrra (Kurışcanov:

188).

Eski Anadolu Türkçesi: sis: bir at cinsi (Baytar-name: 49). Sis at ki eger kıçı seki! olursa kıymetli

olur ( Baytar-name: 1 2).

TAZ 1

Kaşgarlı Mahmud el-feresıı'l-ebres karş ılı ğı olaraktazat kelimesini göstermektedir. B. Atalay ve

R. Dankoff kelimenin Arapçasını ebreş olarak tashih edip taz ' ı 'a l acalı veya benekli ' olarak

yorumlamışlardır: taz at: alacal ı at (Atalay IV: 591 ). taz: speckled (horse) (CTD lll: 183).

ebres kelimesine sözlükle rde rastl ayamadık, fakat kelimenin kökü "yeri düzeltip toprağı

yumuşatmak, bir şeyi yumuşatmak" ınanalarma gelmektedir. Kaşgarlı Mahmud'un kelime için verdiği

örnek şöy l edir: taz at tawarçı bolnıas, (çünkü onun tırnağı kötüdür) (Kaş.: 509). Hem kelimenin

köküne hem de taz "saçsız , kel vb." kelimesine dayanarak taz kelimesinin "ayağı nda bir sakatlığı olan

at, belki yumuşak, düz ayaklı at (?)"ı gösterdiği söylenebilir. Bu öyle bir sakatlıktır ki onun tırnağının

kötü olmasına sebep olmakta ve yük taşımasını engellemektedir. Clauson ise kelime iç in verilen örneğe

dayanarak kelimeyi 'ayakları acıyan veya nal sız ayaklı ' o larak yorumlamıştır (EDPT: 570). Sonuç

o larak taz kelimesini at donu ifade etmekte kullanılan kelimelerden biri olarak görmek tenıayü lünde

değiliz.

37. TIG

İlk olarak Eski Türkçe döneminde tesadüf ettiği miz ke limenin don olarak hangi rengi ifade ettiği ni ancak H . N. Orkun gibi Kaşgarlı MaJımud'a dayanarak verebilmektey iz. el-feresu beyne'l-aş~ar va'[.

kıınıeyt (Kaş.: 498). Buna göre kelimenin "donu kestane ile kızıl kahve rengi arasında olan at"ı

gösterdiğin i söy leyebiliriz.

Eski Türkçe: tıg : at rengi , sarımtırak (ETY: 865). tıg at kudrukuı tügiip ... : sarımtırak at

kuyruğunu bağlatıp ... (ETY: Irk Bitig L: 278).

Karahatılı Türkçesi: tıg: al ile doru arası at rengi, konur al (Atalay IV: 613). tıg: betweeıı sorrel

and bay (horse) (CTD III: 189).

1 7 Bkz. S1çan tüli maddesi.

TARİHI ŞiVELERDE AT DONLARI 141

38. TORUG

At donlarından birini ifade etmek üzere çok yaygın o larak kullamlan bu kelime, Orhun Abideleri'nden itibaren karşımıza çıkmakta ve zaman içinde çeşitli ses değişikliklerine uğradığı görülmektedir.

Eski Türkçe: tong: doru, at rengi (ETY: 868). torug: doru, at rengi , doru renk (OA: 134). torug: doru (OY: 173) .... yeginsilig begin kedimlig tong at binip ... : ... Yeginsilig beyin giyimli duru atına binip ... (ETY KT D 33: 44) .... Yigen Silig beging kedirn.lig torug at binip ... : Yigen Silig beyin giyimli doru atına binip ... (OA : KT D 33: 26) . .. . yigen silig begiii kedinılig torug at binip ... : Yiğen Siliğ Bey'in giyinıli doru atına binip ... (OY: KT D 33: 17). torugltoruk: doru (at vs.) (ETG: 301).

Karahanlı Türkçesi: Kelime Kaşgarlı Mahmud tarafından J:J.ayl, feres "at" ve don olarak da el­feresu'l-kurn.eyt, yani "kızıl kahve rengi at, doru at" olarak verilmiştir. Muhtemelen ilk mana, benzetme neticesinde ortaya çıkrruştır: "Bu oglanıg bir torugka aldını = Bu köleyi bir ata satın aldım" (Kaş.: 187). tong at: doru renkli at (Atalay I: 374; IV: 641). torug: at rengi, doru renk (Atalay I: 641 ). torug: at (Atalay I: 373). tüm torug at: düz, tamamiyle doru at (Atalay IV: 642). torug: h orse; bay (h orse color) (CTD III: 196); tum kara (CTD III: 200).

Harezm Türkçesi: İbn-i Mühenna'nın lugatinde at donları bahsinde t).,.; şeklinde görülen bir kelime yer almaktadır. Arapçası kumeyt olan kelimenin yazdışının imla hatası olarak değerlendirilebileceği ve torug şeklinde ele alınabileceği kanaatındayız (Hilyetü'l-İnsan: 171). dor: doru, koyu kırmızı (ME: 115). dor boldı at 1 dorlukl kızıl boldı, kızardı 1 kızıllık (ME: 64). dor boldı at 1 kızıl boldı 1 yaşıl boldı 1 sang boldı (ME: 64). dor boldı at 1 karıştı iş (ME: 78). t).,.;: hurmal doru at(İM:103).

Kıpçak Türkçesi: Dfvfinü Lügati't-Türk'te olduğu gibi idrtık (Yazma: 63), Kitabu Mecmü'ı Tercünıfinı Türk! ve 'Acemi ve Mogolf ve Ffirsf (Houtsma: Yazma: 13) ile Tuhfe'de (30b) de bu kelimenin Arapçası kunıeyt'tir. toru: doru, hurma renginde at (İd rak: 1 06). turu: Fuchs (pferd) (Houtsma: 85). Houtsma ve Kunşcanov'un okuyuşları toru olarak tashih edilmelidir. turu: gnedoj (o masti lowadi) (Kunşcanov: 205). togru: doru renk (Tulıfe: 260) . toru olarak verilen kelimenin Türkmenler tarafından togru şeklinde telaffuz edildiği belirtilmişti r (30b). Kelime bugün Türknıencede dor'dur. toru: doru renk (Tuhfe: 262). ton: doru at (Durre: t35).

Eski Anadolu Türkçesi: ton: doru, kızıl kahve rengi (at rengi) (DK II: 292) .... ton aygınna bindi (DK I: 96/12) .... toklı başlu ton aygın ... (DK I: 12517). Toklı başlu ton aygır yonldı ... (DK I: 126/7). to rı: doru, at rengi ( Baytar-name: 51). Ve ton at ki beli ve kuyrugı uzun ola .. . ( Baytar­name: 11) .... ve ton at ki kuzgun gözli ola ... (Baytar-name: 12) ... . at don olsa ... (Tabirname: 60).

39. HURMA Yİ TORI

Farsça f:J.urma kelimesi ile Türkçe ton kelimelerinin birleşmesinden oluşan bu şekil "hurma rengine çalan doru (at)"ı göstermektedir. Sadece iki eserde tesadüf ettiğimiz kelime, geçtiği cümleye bakılırsa Kabusname'de kunıeyt karşılığında kullanılmıştır.

Eski Anadolu Türkçesi: .. . Kümeyt Harmayi toru atdur ki eyüdür ... (Kabusname: 214). T. Akçalı-Işıközlü tarafından harnıayi şeklinde okunan kelimenin okunuşu hurmayi olarak düzeltilmelidir. hurmayi: bir at rengi, donu (Baytar-name: 38); ton: doru, at rengi (Baytar-name: 51). Hurmayi ton at eyü olur (Baytar-name: ll).

142 GÜLDEN SAGOL

40. YAGIZ

At donlarından birini ifade etmek üzere yaygın olarak kullanılan kelimenin tek başına

kullanılışına ilk olarak Kaşgarlı Mahmud 'un eserinde tesadüf etmektey iz . Burada _vagt:: ' ııı renk

karş ılığı etfleml. " koyu kahve rengi " olarak verildikten sonra ayrıca şu açıklama yap ılmı ş tır: "Kırmızı

(Arapçası alımer) il e siyah (Arapças ı esvad) arasındaki renk. ' ' At donu olarak ise kelimenin Arapçası

a_tlas'tır (Kaş.: 448). Buna göre kelimenin "boz siyaha dönük kızıl"ı gösterdiğini söyleyebiliriz.

Karahaıılı Türkçesi: yagız at: yağızat (Atalay III: 10). yagt-:. : dust-coloı·ed (horse) (CTD III: 210).

Kıpçak Türkçesi: İdrôk'te kelime şöyle açıklanmıştır: levnu rneşhüri.fi'l-bayl "atlarda meşhurbir renk" (Yazma: 95). Kitôbu Mecmıl'ı Terciimôm Tiiı-k'i ve 'Acemi ve Mogolf ve Fô.rsf'de kelimenin

Arapçası 'u.fi''dur (Houtsına: Yazma: I 3). Buna göre kelimcni n "k ı z ı 1 ve boz aras ı esmer renkteki al

donu"nu karşıladığı düşünülebilir. yagız: atiarda meşhur bir renk (İdrttk: 1 I 7). yag ız : braun (Houts ıııa:

103). yagız: llEeTa nbımı, 6ypbıi1 (Kurışcanov: 120).

Tulıfe 55b'de yavuzrak (Arapçası eşerr) kelimesi geçmektedir. B . Atalay eserin çeviri kısmında

'aşırı kötü ' manasını verdiği kelimeye (93), yanlışlıkla di zin kısmında 'yağız' manasını verıııi tir

(288). Tabi! ki bu kelimenin konumuzia ilgisi yoktur.

Eski Anadolu Türkçesi : yagız: kara, at donu (Bayta r-name: 54) .... ve yagız at ki hiraz karaola ... (Baytar-name: 1 1) . ... ve yagız at ki kül rengi ola ... (Baytar-name: I 1) . ... fat/ yagız olsa ... (Tabirname: 60).

41. AZ YAGIZ

Sadece Orhun Abideleri'nde karşımıza çıkan şek lin "sanmtırak yağız donlu (at)"ı gösterdiğini ileri sürebiliriz. Bkz. az maddesi.

Eski Türkçe: a z: az ( ETY: 767) H. N. Orkun eserının sözlük kısmında ' Kögmen dağları

havalisinde oturan bir kavim' ınanasında bir Az maddesi (ETY: 904) vermekle birlikte aşağıdaki

örneklerde geçen az'ları sözlüktc 'az' karşılığı altında sıralaınıştır. Orkun ayrıca kel imeyi bir yerde

küçük harfli , bir yerde de büyük haıfli yazdığı için tam olarak hangi anlarnda ele aldığına karar vermek

güçtür. Az (yağ ız at): Az (bir at isnü veya rengi) (OA: 105). az: kavim adı (Az' lar) (OY: 122). yagc yağız (ETY: 882). yagız : yağız, kara, kızıl ile kara arası renk (OA: 137). yagız: yağız, kara yağız (O Y: 181 ) . ... az yagmn binip ... : .. . Az yağız [atımı] binip ... (ETY: KT K 5: 48, 49) . ... Az yagızm binip ... : ... Az yağızına binip ... (OA: KT K 5: 74, 29) . ... az yagmn binip ... : .. . Az yağızına binip ... (O Y: KT K 5: 28, 21) .... az. yagmn binip ... : ... az yağızına binip ... (ETY: KT K 8: 50) . ... Az yagt:m binip ... : ... Az yağızına binip ... (OA: KT K 8 : 74, 29) .... az yag ı zın binip .. . : ... A z yağız (at) ına

binip ... (OY: KT K 8: 22, 23).

42. KARA YAGIZ

Kara yagız 'ın at don u olarak kullanılınasına sadece İdrô.k'te tesadüf ettik. Burada kara yagtz için

şu açıklama yapılmıştır: Esvadu'l-levn va ekşerumö. yesta 'milu (yagız) ma 'a (kara) va kad yenferidu fe-yukö.lu (yagız at) ey feresun beyne'd-dulıme va'ş-şukra (Yazma: 69). Bu izahtan karayagtz'ı n

"s iyah ile kestane arasındaki at donu"nu karşıladığı anlaşı lmaktadır.

Kıpçak Türkçesi: karayagız: Bugünkü manasında (İdrôk: 70).

TARİHI ŞiVELERDE AT DONLAR I 143

43. YAŞIL

At donlarından birini ifade etmek üzere ilk olarak ME'de karşımıza çıkan kelimenin don olarak

hangi rengi ifade etti ğine karar vermemiz oldukça zordu r. Ke limenin Arapçası Durre 'de abçlar'd ı r. Bu kelime "yeş il"in yanı s ıra " koy u kahve rengi; siyah" ı da karş ıl amaktadı r. Buna dayanarak ke limenin

"siyaha dönük yeşil at etonu (?)"nu ifade etti ğ i söylenebilir. Fakat DS'de yeşil kelimesi at don u olarak

"koyu al"ı göste rmektedir (XI: 4255).

Harezm Türkçesi: yaşı!: yeşil (ME: 205). dar boldı at/ dOJ-lukl kml bo/dı, kızareiLI kı::.ıllıkl yaşt!

holdı 1 yaşıllık 1 san g bold1 (ME: 64). dar bold1 at/ km l bolebi yaşil bo/dı 1 sang boldı (ME: 64).

Kıpçak Türkçesi: yeşil at: yeş il at (Durre: 146).

44. YEGREN

Taradığımız metin ve söz lükl er iç inde sadece Eski Türkçe dö neminde tesadüf e tti ğ imi z

kelime le rden biridir.

Eski Türkçe: yeg ren: kula rengi, at rengi (ETY: 889). yegren: red , red-haired (of hor es) (OT: 399) .... küli çur özliiki yegren at binip ... : ... Küli çur öz kota [ren gindeki] atına binip ... (ETY: İhe Hüşotü Yazıtt Doğu 15: 138) .... kiili çar özliiki yegren at binip ... : Küli Çor mounted hi s private

reddish-brown horse ... (OT: Küli Çor Inscription East 3: 294) .... {ka}rlıık yegren erimlig alka.nn s1yu urtı: Karluklar kola, .... ,al (atlanm) kı rup geçirdi (?) (ETY: İhe Hüşo ti.i Yaz ıtı Doğu 2 1: 139).

f .. . k}arluk yegren erm.ekig arkasın sıyu urtı . : .. . the Karluk hit e nel broke the rump of his reddish­brown barren mare (OT: Kül i Çor Inscription East 9: 258, 294).

KAYNAKLAR

Agar, Mehmet E min , Ebu's-Suud Efendi'ye Atfedilen Bir Baytar-name, İ stanbul , Tarihsiz.

Akademiya Nauk SSSR,Tatarsko-Russkiy Slovar, Moskva, 1966.

Akant, Özlem, "Aşık Paşa ve Garlb-nfune'si " , Boğaziç i Ünivers itesi Fen-Edebiyat Fakültesi Tü rk Di li

ve Edebiyatı Bölümü Lisans Tezi, ı 993.

Akçalı [Iş ı közlü], Tipi, " l(iibüsname. Keykavüs ibn İskender ibn Kabüs. Mercimek AI:ııned Çev irisi

(Edi syon Kritik ve Transkripsiyon)", İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve

Edebiyatı Bölümü Türk Di ii ve Edebiyatı Bölümü Mezuniyet Tezi, I 966.

Akkaş, Eryılmaz, "Türkçede H ayvan Adlarının Kullamldı ğı Yerler", İstanbul Üniversitesi Edebiyat

Fakü ltesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü Mezuniyet Tezi, I 967. Arat, Reş id Rahmeti, Kutadgu Bilig: Metin , I, 2. bas kı , Türk Dil Kurumu, Ankara, I 979; Kutadgu

Bilig: Çeviri, II, 4. bas kı, Tü rk Tarih Kurumu, Ankara, I 988; Kutadgu Bilig: İndeks, III, haz .

Kemal Eraslan, Osman F. Sertkaya ve Nuri Yüce. Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü, İ s tanbul, 1979.

__ , haz, Edib Alımed B. Mahmud Yükneki. Atebetii'l-Hakayık, 2. baskı, Türk Dil Kurumu ,

Ankara, ı 992.

Ata lay, Besim, haz, Abuşka Lugatı veya Çağatay Sözlüğü, Ankara, 1970.

__ ,çev, Divanü Lügat-it-Türk Tercernesi, I-III; Divanii Lügat-it-Türk Dizini "Endeks", IV, 2. baskı, Türk Dil Kurumu, Ankara, ı 985- I 986.

__ , çev ., "Etrulıfet-üz-Zekiyye fil-Ui gat-it-Türkiyye" Çevirmesi, Türk Dil Kurumu , İstanbul ,

1945.

144 GÜLDEN SAGOL

Bang, W.-Gabain, A. Von, Analytischer Index zu den fünf ersten Stüeken der Türkisehen Turfan­

Texte, SBAW, 17 ( 1931 ), 461-517 . Baskakow, N.A, A. Zajaczkowski ve S. M. Szapszat, Slownik Karaimsko-Rosyjsko­

Polski=Karaimsko Russko Polskiy Slovar, Moskwa, 1974. Bodrogligeti , A. J. E., ijaliş·' s Story of lb rahlm. A Central Asian lslamic Work in Late Chagatay

Turkic, Le iden , 1975 . Caferoğlu, Ahmet, AbCt. Hayyan. Kitab al-İdrak li-Lisô.n al-Atrfik, İstanbul, 1931 .

__ , Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü, 3. baskı, İstanbul, 1993. Clauson, Sir Gerard , An Etimological Dictionary of Pre-Thirteenth Century Turkish, Oxford, 1972. __ , Muhamnıad Mahdi Xan. Sanglax. A Persian Gıtide to the Turkish Language, London, 1960. __ ,"Turki sh and Mangolian Horses and Use of Horses, an Etyınological Study", Central Asiatic

Journal, X (1965) , 161-166. Çotuksöken, Yusuf, "Kitabu fi Riya~ati ' l-l}ayl (Metin-İndeks)", İs tanbul Üniversitesi Edebiyat

Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü Mezuniyet Tezi, İstanbul , I 970. Dankoff, Robert, haz, Mafımüd al-Kaşgari. Compendium of the Turkic Dialects = Türk Şiveleri

Liigatı: Diwan Lugat at-Turk, I-III, In collaboration with James Kelly, Sources of Oriental Languages and Literatures 7, Turkish Sources VII, Harvard Uni versity, 1982-1985 .

Erdoğan, Arzu, "Türkçe Rüya Tabirnameleri ve İbn - i Sirin 'den Tercüme Edilen Bir Tabirname", Marmara Ün iversitesi Türkiyat Araştırınaları Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü Türk Dili

Ana Bilim Dalı Yüksek Lisans Tezi, İstanbul, 1993. Ergin, Muharrem, Orhun Abideleri, 8. baskı , İstanbul, 1980. __ , D ede Korkut Kitabı: Giriş-Metin-Faksimile, İndeks-Gramer, I-II, Türk Dil Kurumu, Ankara,

1963-1975. Esin, Emel, "The H orse in Turkic Art" , Central Asiatic Jounıal, 1 O (1965), 167-227 . Gabain, Annemarie Von, "Analytischer Index zu den fünf ersten Stüeken der türkisehen Turfan-Texte",

SBA W, 17 (1931), 461-517. __ , Alttürküche Grammatik, 3. baskı, Wiesbaden, 1974, Türkçe çev iri si: Mehmet Akalın, Eski

Türkçenin Grameri, Türk Dil Kurumu, Ankara, 1988. Grpnbech, K, Komanisehes Wörterbuch. Türkiseher Wortindex zu Codex Cumanicus, Kopenhagen,

1942, Türkçe çeviris i: Kemal Aytaç, Kuman Lehçesi Sözlüğü. Codex Cumanicus'un Türkçe Sözlük Dizini, Kültür Bakanlığı, Ankara, .ı 992.

Gürol, Ayşe, "Aşık Paşa ve Garl'b-naıne' si", Boğaziçi Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü Lisans Tezi, 1990.

Gürsoy-Naskali, Emine, Sinan Paşa. Tezkiretü'f-Evliyfi, Ankara, 1987. Houtsına , M. Th ., Ein Tiirkisch-A rabisches Glossar, Leiden, 1894. Iş ıtınan , İshak Refet, Muhakemet-ül-LCt.gateyn, Ankara, 1941. Jarring, Gunnar, An Eastenı Turki-English Dialect Dictionary, Lund , 1964. Karaınanlıoğlu , Ali Fehıni, Seyf -i Sarfiyf. Gülistan Tercümesi ( Kitfib Gülistan bi't-Türki), 2. baskı,

Ankara, 1989.

Kaşgarlı Mahmud, Dfvfinü LCt.gati 't-Türk, Tıpkıbasım, Kültür Bakanlığı, Ankara, 1990. Kili sli Rifat, haz., Es-Seyid Cemale'd-din İbnü'l-Mühennfi. Kitfibu Hilyetü'l-İnsfin ve Helbetii'l-Lis{m,

İstanbul, 1340. __ , El-Kavfinfnü'l-Külliyye li-Zabti'l-Lugati't-Türkiyye, İstanbul, 1928.

Korkmaz, Zeynep, Şadru ' d-din Şeyhoğlu. Marzuban-name Tercümesi, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi, Ankara, 1973.

Kurışcanov, A.K, İssledovanie po Leksike Starokıpçakskogo Pis 'mennogo Pamyatnika Xlll v. ­"Tyurksko-Arabskogo Slovarya", Akadeıniya Nauk Kazaxskoy SSR İn st itut Yazıkoznaniya,

Alına-Ata, 1970.

TARiHI ŞiVELERDE AT DONLARI 145

Laude-Cirtautas, Ilse, Der Gebrauclı der Farbbezeiclınungen in den Türkdialekten, Wiesbaden, 1961 . Meydan Yayınevİ, Meydan Larousse, 1-12, Ankara, 1969-1973. Oraltay, Hasan, Nuri Yüce ve Saadet Pınar, çev., Kazak Türkçesi Sözlüğü, İstanbul, 1984. Orkun, Hüseyi n Namık, Eski Türk Yazllları 1- /V, Türk Dil Kurumu, Ankara, 1987. __ , Prens Kalyanamkara ve Papamkara Hikayesinin Uygurcas ı, İstanbul, 1940. Ölmez, Mehmet, Altun Yaruk lll. Kitap (= 5. Bölüm). (Suvarnaprab/ıiJ.sasıl.tra), Ankara, 1991. Özgür, Can, "Baytaratü ' l-Vazıh (Metin-İndeks)", İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve

Edebiyatı Bölümü Eski Türk Dili Anabilim Dalı Yüksek Lisans Tezi, 1988. Özkan, Mustafa, Malımüd b. Kiid f-i ManyiJ.s. Gülistan Tercümesi: Giriş-İnceleme-Metin-Sözlük,

Ankara, 1993 . Özkırımlı, Atilla, haz. ve sade., Keykô.vus-Mercimek Ahmet. Kô.busname, 1, Tercüman 1001 Temel

Eser, İstanbul, Tarihsiz. Radloff, Wilhelm, Versuc/ı eines Wörterbuclıes der Tiirk-Dialecte, I-IV, Sn. Petersburg, 1893-19 l 1. Rasanen, Martti, Versuch eines etymologischen Wörterbuchs der Türksprachen, Helsinki , 1969. [Taymas], Aptullah Battal. İbni-Mülıennô. Lügati (İstanbul Nüslıasınuı Türkçe Bölüğünün Endeksidir),

2. baskı, Türk Dil Kurumu, Ankara, 1988. Tekin, Şinasi, Kuanşi im Pusar (Ses İşiten İlô.h) . Vap f:ıua ki atlıg nom çeçeki sudur

(saddlıarmapu7Jçlar1ka-sütra), Atatürk Üniversitesi , Erzurum, 1960.

__ , Maytrısimit. Burkancıların Melıdfsi Maitreya ile Buluşma Uygurca İptidaf Bir Dram (Burkancılığın Vaiblıiişika tarikatine ait bir eserin Uygurcası, Atatürk Üniversitesi, Ankara, 1976.

Tekin, Talat, A Grammar of Orkhon Turkic, indiana University, Bloomington, 1968 . __ ,Orhan Yazıtlan, Türk Dil Kurumu, Ankara, 1988. __ , Xl. Yüzyıl Türk Şiiri, Türk Dil Kurumu, Ankara, 1989. Toparlı, Recep, Ed-Durretü'l-Mudiyye fi'l-Lugati't- Türkiyye, Erzurum, 1991 . __ , El-Kavô.nmü'l-Külliyye li-Zabti'l-Lugô.ti't-Türkiyye (İnceleme-İndeks), Erzurum, 1993. __ , Mu'fnü'l-Mürfd, Atatürk Üniversitesi, Erzurum, 1988. Türk Dil Kurumu, Türkiye'de Halk Ağzından Derleme Sözlüğü, I-XII, Ankara, 1963-1982. __ , Türkçe Sözlük 1-2, yeni baskı , Ankara, 1988. __ , Xll!. Yüzyıldan Beri Türkiye Türkçesiyle Yazılmış Kitaplardan Toplanan Tanıktariyle Tarama

Sözlüğü, I-VIII, Ankara, 1963-1977. Uğurlu , Mustafa, Münyetü'l-Guziit, Ankara, 1987. Yılmaz, Sevgi, "Muhammed Salih. Şeybani-name (1b-69b). Metin-İndeks", İstanbul Üniversitesi

Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı Yüksek Lisans Tezi, 1988. Yudahin , K.K., Kırgı z Sözlüğü 1-2, Türkçeye çev.: Abdullah Taymas, 2. baskı, Ankara, 1988. Yüce, Nuri, Mukaddimetü'l-Edeb. !fviirizm Türkçesi ile Tercüme/i Şuşter Nüslıası: Giriş, Dil

Özellikleri, Metin, İndeks, Türk Dil Kurumu, Ankara, 1988. Zajaczkowski, Ananiasz, Najstarsza Wersja Turecka fjusriiv u Şirin Qutba=La Plus Ancienne Version

Turque du !fusriiv u Sırın de Qu{b: Tekst, Facsimile, SLownik, I-III, Warszawa, 1958-1961. Zenker, Juliu s Theodor, Dictionnaire Turc-Arabe-Persa n = Türki sch-Arabi sch-Pe rs isc hes

Handwörterbuch, I-II, yeni baskı , New York, 1979 .

146

Atalay

Baytar-name BK B V CTD

D DK DS

Durre EDPT Esi n ETG ETY EUTS G GFT Hilyetü'l- insan

H outsına HŞ jeLrtık İM larring K f:öbüsniirne

Karaim.

Kflş . Kavanln 1928 Kavanfn 1993 Kazak. Kırgız. KT Ku rı şcanov

ME ML MM OA OT OY RH Sanglax

Tabirname

Tatar. TMH

T S Tul~fe Tii rkçe Sözlük

GÜLDENSAGOL

KI SALTMALAR

B. Atalay, Divanü Ulgar-it-Türk Te rcemesi, 1-JII; Divanü Lügat-it-Türk Di~ini "Endeks ". IV. M. E . Agar, F;_bu's-Suud Efendi'ye At{edilen Bir Baytar-ncune. Bilge Kağan Abidesi. _ C. Ozgür, "Baypratü'l-Vazıh (Metin-Indeks)". R. Dankoff, Ma(1müd al-Köşgari. Compendium of the Turkic Dia lects: Diwiuı Luğöt at-Turk:.- I-III . In collaboration with James Kell y. Orhun Abideleri'nde her bir taş ın doğu yüzü. _ M . Ergin, Dede Korkut Kitabı: Giriş-Meıin-Foksimile, In deks-Gramer, I-IL Türk Di 1 Kurumu , Derleme Sözlüğü. R Topari ı , Ed-Durretü 'I-Mudiyye f i 'I-Lugati't- Türkiyye. Sir G . Clauson , An Etimological Dictionary ofPre-Thirteentlı Century Turkish. Emel Es iıı , "The Horse in Turkic Art" . A. Von Gabain, Eski Türkçenin Grameri, Alınancadan Çev iren: M ehmet Akalın . H. N. Orkun , Eski Türk Ya zttia rt /-IV. A. Cafe:-oğlu , Eski Uygu r Türkçesi Sözlüğü. Orhun Abideleri 'nde her bir taşı n güney yüzü. L Laude-Cirtautas, D er Gebrauch der Farbbezeichnungen in den Türkdialekten. K. Rifat, Es-Seyid Cemiile'd-din lbnü'l-Müh ennfi. Kit fi bu Hilyetü'l- lnsôn ve H elbetü 'L-Lisiin. M. Th. Houtsnıa, Ein Türkisch-Arabisches Glossar. A. Zajaczkowskj, Najstarsza Wersja Turecka fjusri:i v u Şirin Qutba, I-III. A. Caferoğlu, Abu Hayyan Kitab al-ldrak li-Lisfin al-Atrôk. [Taymas], Aptullah Battal. lbni-Mühenna Lügati. G. JarriQg, Arı Easrern Turki-English Dialect Dictionary. Orhun Abide leri'nde her bir taş ın kuzey yüzü. T. Akçalı [Iş ı közlü 1, "K_übü snaıne . Keykü vüs i b n İ skende r i b n K_übüs. Mercimek Al1med Çevirisi (Edisyon Kritik ve Transkripsiyon)". N. A. Baskakow, A. Zajaczkowsk i ve S. M. Szapszat, Slownik Koraimsko­Rosyjsko-Polski=Karainısko Russko Polskiy Slo var . Kaşgarlı Mahmud, D fvônü Lügati't-Türk. Tıpkıbas ını. Kilisli Rifat, El-Kavanfnü'l-Külliyye Li-Zabti'l-Lugati 't-Türkiyye. R. Toparlı , El- Kavfininü'l-Külliyye Li-Zabti 'L-Lugtıti 't-Türkiyye. H. Oraltay, N. Yüce, S. Pınar, çev. , Kazak Türkçesi Sözlüğü. K. K. Yud~hin, Kırgız Sözlüğü 1-2. Türkçeye çev. A. Taymas. Kül Ti gin Abides i. _ A . K . Kurışeanov, l ss ledovanie Po Lelc1·ike Starokıpçakskogo Pismennogo Pamyarnika Xl ll v. - "Tyurksko-A rabskogo Slovarya". N . Yüce, Mukaddimetii'l-Edeb. fj vôrizm Türkçesi ile Terciimeli Şuşter Nüshast. Meydan Larousse, 1-12. R. Toparlı , Mu '/nü'l-Mürfd. M. Ergin, Orhun Abideleri. T. Tek in, A Grammar ofOrkhon Turkic. T. Tekin, Orhan Yazıtları. Y. Çotuksöken , "Kitabu fı' Riya~ftti'l-IJayl (Metin-İndeks)". Sir G. Cl auso ıı, Muhammad Mahdi Xön. Sanglax. A Persian Gıtide to the Turkish Language. A . Erdoğan, "Türkçe Rüya Tabirnameleri ve İbn-i Siri n'den Tercüme Ed ilen Bir Tabirname". Akademi ya Nauk SSSR, Tatarsko-Russkiy Slovar. Sir G. Clauson, "Turki sh and Mongolian Horses and Use of Horses, an Ety nıo logica l Study" . Türk Dil Kurumu , Taram.a Sözlüğü. B. Atalay, "Ettuhfet-üz-Zekiyye fil-Ui gat-it-Türkiyye" Çevirmesi. Türk Dil Kurumu , Türkçe Sözlük. 1-2.