Tungushtar-1.p65 16.07.2007, 15:261

АЛМАТЫКIТАП БАСПАСЫ2013

УДК 821.521.122-93ББК 84.(5Қаз)-7Т 85

Тұңғыштар / Құрас. Ш. Күмісбаев. – Алматы: «Алматыкітап баспасы», 2013 – 296 бет, суреттi, қаз. тілінде.

ISBN 978-601-01-1139-4

«Тұңғыштар» кітабы – негізінен мектеп жасындағы балаларға арнап танымдықтұрғыдан жазылған еңбек. Көптеген жайда біз озық ойлы, білімдар, батыр, ғалым, спортшы тағы басқа салалардағы ісімен алғашқы көрініп, аты шыққан ұлт өкілдерініңесімдерін біле бермейміз. Жас ұрпақ үшін алдыңғы ұрпақтың ісі – өнеге, мақтаныш, таусылмас қазына, алтын мұра. Біз осыны ескердік.

Кітапты жазу барысында көптеген деректердің республикадағы басылымдар-дан, кітаптардан, энциклопедиялық жинақтардан алынғанын еске саламыз.

© Күмісбаев Ш., 2007 © Күмісбаев Ш., 2012, өңделген© «Алматыкітап баспасы» ЖШС, 2007© «Алматыкітап баспасы» ЖШС, 2013, қосымша таралым

Т 85

Қазақстан Республикасының Білім жəне ғылым министрлігі жалпы білімберетін мектептің оқу-тəрбие үрдісінде пайдалануға ұсынады

Tungushtar-1.p65 16.07.2007, 15:262

ISBN 978-601-01-1139-4

УДК 821.521.122-93ББК 84.(5Қаз)-7

Tungushtar-1.p65 16.07.2007, 15:263

4

ақтардан таралған массагеттер елінің патшайымы Томирис күйеуіөлген соң таққа өзі отырған еді. Осыны пайдаланбақ болған парсы мемле-кетінің патшасы Кир Томириске “үйленбек” ниетпен құдалар аттандырады.Ондағы ойы бір оқпен екі қоянды атып, екі елді билеу болатын. Мұны сез-ген Томирис бұл ұсыныстан бас тартады. Бұл əрекетінен ештеңе шығараалмаған Кир массагеттерге қарсы соғыс ашады. Ол дариядан өту үшінкөпір салуды ұйымдастырады. Осы кезде оның қолына Томиристің хатытиеді. Онда патшайым Кирге: “Көпір салып əуре болма, біз саған өтуіңекедергі жасамай, əскерімізбен үш күндік жерге кетеміз. Егер біз қаласақ,сен де солай ет”, – деп жазған еді. Кир патша өз əскер басшыларыменақылдасып, көпірден өтіп, шабуылдаушы түркі-сақтар əскерін алдап, То-мирис патшайымның баласы Спаргаписті қолға түсіреді. Мұны естіген То-мирис патшайым Кирге екінші хатын жолдайды. Онда: “Қанішер Кир! ...Шараппен арбап сен менің ұлымды зұлымдықпен қолға түсірдің ... Ендіменің кеңесіме құлақ сал: Ұлымды өзіме қайтар да басың аманда меніңжерімнен табаныңды жалтырат ... Егер сен тыңдамайтын болсаң, Күнқұдайының атымен ант етемін, қаншама тойымсыз болсаң да мен сеніөзің аңсаған қанға кеңірдегіңнен батырамын”, – деп жазылған еді. Бірақ,Кир бұл сөзге құлақ аспайды. Спаргапис мастықтан айыққан соң, Кирденөзін босатуды өтінді. Бұғаудан босанысымен ол өзіне-өзі қол жұмсап өледі.Мұны естіген патшайым бүкіл əскерімен парсы əскеріне қарсы шабуылғашығып, адам естіп білмеген шайқас басталып, ұрыс даласы өлікке толды.

С

ЗҰЛЫМДЫҚҚАҚАРСЫТҰРҒАНƏЙЕЛПАТША

Tungushtar-1.p65 16.07.2007, 15:264

5

Қарсыластар ұзақ шайқасып, шегінгісі келмеді. Түптің түбінде массагеттербасымдылық танытып, парсыларды тықсыра бастады. Сөйтіп, Кир патша-ның əскері түгелге дерлік ұрыс даласында қырылды. Кир де осы шайқастаөлді. Томирис патшайым парсы əскерінің өліктерінің ішінен Кир патшаныңденесін іздетіп тауып алды. Сонан соң Кирдің басын кесіп алып, оны қанғатолы шарап құятын торсыққа басын батырады да: “Мен аман қалып, сенішайқаста жеңіп шықсам да сен бəрібір мені тірідей өлтірдің, өйткені меніңұлымды қулықпен қолға түсірдің. Сондықтан да мен саған уəде еткенім-дей, қанды тойғаныңша іш”, – дейді ол.

Міне, сақ тайпаларындағы тұңғыш патшайымның ерлігі ұрпақтан-ұрпаққаүлгі. Зұлымдыққа қарсы тұрып, сəбилері үшін жанын құрбан етіп, қолынақылыш, найза ұстап, садақ атып, ат жалын тарап мінген аналар-ай...

умəнұлы Модэ (Мөде) қаған (б.ж.с.д.228 –174) – Ғұн империясыныңтұңғыш негізін қалаушы болып есептеледі. Оның тағдыры қызықты, қасі-ретті оқиғаларға толы. Əкесі Тумəн жас əйелінің сөзіне еріп, тағын содантуған ұлына береді. Таққа отырған ол əкесін, оның жақтастарын, тіпті солəйелден туған өз бауырын да өлтіріп, өзін “Гəннүй” деп жариялайды. Негізі,бұл сөздің мағынасы ортағасырлық түркілердің “қаған” деген сөзіне қарай-лас. Мөденің ақылдылығы туралы ел ішінде көптеген аңыздар тараған.

Т

ҒҰНИМПЕРИЯСЫНЫҢ

НЕГІЗІНҚАЛАУШЫ

Tungushtar-1.p65 16.07.2007, 15:265

6

Бірде өзін күшті санайтын көршісі Дун-Ху Мөдеге елші жіберіп, мың шақы-рымды бір күнде алатын арғымағын сұрайды. Мөде елмен ақылдасып, Дун-Худың бұйымтайын береді. Өздерінен қорықты деп ойлаған көршісі Мөде-ден сүйікті əйелдерінің бірін сұрайды. Ғұн патшасы бұл арсыздыққа дакөнеді. Масаттанған Дун-Ху екі ел шекарасы маңындағы қараусыз жатқанжерді беруін талап етеді. Осы сəтте Мөде қаған қатты ашуланады. “Жермемлекеттің негізі, оны қалай беруге болады?” – деп атқа мініп, елін қорғауғашығады, кімде-кім ілеспей қалса, соның басын шабуға да бұйрық береді.Сөйтіп, шығысқа бар əскерімен аттанып, Дун-Худың тас-талқанын шыға-рып, елін иеленеді. Қарап отырса, бұл бүгінгі өскелең ұрпаққа үлкен өнеге.Мөде өзінің жеке мүддесін, халықтан, мемлекеттен жоғары қоймаған.Əйелін, атын бергенмен, халықтың, мемлекеттің жерін бермеді. Оны қор-ғап, жауына қарсы шықты. Міне, біздің бабаларымыз осындай болған. Мөдебұрын қытайлар басып алған жерлерді түгел қайтарып, оңтүстік пен солт-үстіктегі елдерді өзіне қосып, үлкен Ғұн империясына айналдырады. Мөдеөзі құрған империяны отыз бес жылдай уақыт басқарды. Сол жылдары небірсоғыстар өтті.

Шин императоры Гау да өте айлакер адам еді. Ол əуелі Мөденің елінеелші етіп бір жансызын жібереді. Елші əскер жағдайын, ел ішінің жайынбілуге тиісті болатын. Мұны сезген Мөде елшіге қаусаған кəрісі көп ауыл-дарды, ескі қарумен қаруланған жасақтарды көрсетеді. Еліне қайтқан елшіГау патшасына: “Ғұндар əбден əлсіреген, еркектерінің көбі қырылып, қарт-тары ғана қалған”, – деп айтып келеді. Шин императоры 300 мың əскердіөзі бастап, Мөде елін шауып алмаққа жойқын күшпен аттанады. Ғұн пат-шасы жауға қарсы аздаған ғана əскерін қарсы алуға жібереді де өзі таудатосқауылда тығылып жатады. Гау жаяу əскерін артқа қалдырып, атты əске-рімен тұтқиылдан шыға келіп, əлгіндегі аз ғана ғұн əскерін қуа жөнеледі.Олар қытай əскерінен қашып келе жатқансып, жауды тура Мөде тосқауыл-дап жатқан тауға алып келеді. Қар жауып, күрт суық түсіп, қытай əскерініңаттылысы түгел қоршауға түседі. Қытайдың Гау басшысы Мөденің өте сұлубəйбішесіне жалынып хат жазып, ол күйеуіне өтініш жасап, кеудемсоқ қытайəрең тірі қалады. Сол үшін ғұн билеушісіне мол алым-салық төлеп тұрады.

Мөде сөз жоқ, қатал билеуші болған. Ол мемлекеттің басқару жүйесінкіші хандарға тапсырған. Оларды жұрт Гəннүйдің “төрт мүйізі” деп атаған.Бұлардың сыртында түменбасы аталатын тағы 24 əкімшілік басшыларыболған. Əскерде əскери шен жүйесі: бас қолбасшы, түменбасы, мыңбасы,жүзбасы, онбасы деп аталған. Империяда тұрақты 300 мың əскербасы ұстаптұрған. Ата-баба дəстүріне негізделіп, азаматтық, қылмыстық заң жүйесіжасалған. Олардан бізге жеткені (қытай жазбалары арқылы):

Tungushtar-1.p65 16.07.2007, 15:266

7

Адамға пышақ, не қанжар салып, өлімші еткендер өлім жазасына ке-сіледі.

Ұрлық жасаушының мал-мүлкі түгел тəркіленеді.Жеңіл қылмыс жасағандардың беті тілінеді (қазақтың “бетің тілінгір”

деген қарғысы сол заманнан қалса керек).Ауыр қылмыс жасаушылар өлім жазасына бұйырылады.Қылмыстыларды қамауға алып, жазасын беру он күнде іске асырылады.

Ғұн империясының негізін салушы Мөде қайтыс болғаннан кейін де оныңұрпақтары бұл мемлекеттің үш ғасыр бойы өмір сүруін қамтамасыз етті.

Пай-пой, біздің батыр бабалар-ай... Əлсізге пана, жауына ажал болған...

арихтың терең қойнауына көз жіберсек, төрткүл дүниені бағындырғанЕділ (Аттила) патша Ғұндардан шыққан біздің түпкі бабамыз екен. Ол тұңғышҒұн империясын құрып, бүкіл Еуропаны бағындырған аты аңызға айналғанғұн көсемі, император əрі ұлы қолбасшы болған. Біреу сеніп, біреу сенбес,бірақ тарихи деректер шындықты айтатыны анық. ІІ ғасырда Ғұндардың бірбөлігі (қазіргі Батыс Қазақстан жерінде) жаңа орда – жаңа мемлекет орната-ды. Ол скандинавия тарихында Этцель, славяндарда Атыл, испандықтар-

Т

ТӨРТКҮЛДҮНИЕНІ

БАҒЫНДЫРҒАНҚОЛБАСШЫ

Tungushtar-1.p65 16.07.2007, 15:267

8

да Аттила, өзіміздің елде Еділ есімімен белгілі. Ғұн патшасы бірте-біртеоңтүстік батысқа қарай жылжыды. Олар жақындаған скиф жерін соның ал-дында ғана остготтар мен вестготтар басып алған болатын. Бұл Қара теңізжағалауы мен Қырым түбегі еді. Мал шаруашылығына ыңғайлы бұл жерғұндар үшін де қажет болатын. Батыл да айлакер ғұндар остготтарды быт-шытын шығарып, Дунайдың сол жағына орналасып алды. Негізінде ғұн им-периясының алғашқыда нығаюына ұлы қолбасшы Руғила үлкен еңбек етті.Ол көп əскермен Дунайдан өтіп, Рим империясының көп жерін жаулапалды. Кейін оның ісін немере інісі Еділ жалғастырды. Əскер басына келуүшін немере бауыры Еділ Бледаны өлтіргені де жалған емес. Көп жағдай-да римдіктер Еділдің қашқындарына қамқорлық жасап, оларды өздерінеқарсы соғысқа шығарды. Алайда, Рим мемлекеті қайта-қайта шабуыл жа-сағанмен ірі жеңіліске ұшырады, ауыр салықтар төлеп тұруға міндетті бол-ды. Сөйтіп, Еділ патша оларды күннен-күнге ыдырата берді. Қырық рулыелдердің бас қосқаны, Еділдей басшыға аса қиындық əкеле қойған жоқ.Тек, Рим құлдары ғана Еділді құтқарушысы ретінде таныды. Осы бір кездеЕділ Римнен өз қашқындарын қайтаруды талап етті. Римдіктер саса бас-тады. Барлық күш-билік Ғұн патшасының қолында тұрғандықтан оны өлтіру-ге елші жіберіп, талай əрекет жасалғанмен, ештеңе шықпады. Есесіне Еділпатшаның жіберген елшілері алтынмен апталып, күміспен қапталып, бай-лыққа кенеліп қайтып жатты. Қарап жатпай Ғұн патшасы Рейнге ұлы жорықбастады. Ол кезде Герман тайпаларын рим тілінде варварлар (“barbaro” –“шапқыншы”) деп атайтын. Бұрын Риммен соғысқанмен Еуропаға Еділ кел-геннен бері варварлар Риммен одақтасқан еді. Бұл соғысты бастарда Ғұнпатшасы жер қайысқан қолды екіге бөлді. Бірінші бөлігі Дунай өзенінің оңжағымен жүріп, Рим əскерін, қорғандарын талқандауға тиіс болды. Ал, екіншібөлігі Дунайдың сол жағымен жүріп, кездескен тайпаларды жеңіп, өзінекүшпен қосып алуы қажет еді.

Еділге франк тайпасы, тюринг тайпасы, бургунд корольдігі бағынды.Сөйтіп, Галлия мен Бельгия провинциялары Еділге берілді. Каталун жазы-ғында римдіктер мен ғұндардың арасында үлкен шайқас болды. Бұл шайқас-та 165 мыңға жуық жауынгер қаза тапты. Жеңісті жалғастырған ЕділСолтүстік Италияға кіріп, Аквилей жəне Милан қалаларын талқандады.

Рим империясын талқандаған Ғұн патшасы Бургунд королінің сұлу қызы-на үйленеді. Бірақ, ұлы қолбасшы, атышулы Еділ той болған күні түндекенеттен қайтыс болады. Сөйтіп, ол өлгеннен кейін Ғұн империясы ыды-райды. Қазіргі уақытта Германияда Берменде Аттила атындағы көше, тау,

Tungushtar-1.p65 16.07.2007, 15:268

9

Венгрияда университет бар. Ерлікті мұра еткен бабаларымыздың киесіқонсын (жазу барысында Б.Нұржекеевтің мақаласының деректері пайда-ланылды).

үркілердің өздері “Мəңгі ел” деп атаған əйгілі бірінші Шығыс түркіқағанатының негізін қалаушы – түпкі бабамыз Бумын қаған. Бұл Түркіелі Жужан қағанатының ықпалындағы, соларға темір кенін өндіріп беретінбодан ел еді. Күндердің күнінде бұл елге Батыс Юань Вэй империясыныңелшілері келеді. Олардың мақсаты түркілерді Батыс Юань Вэй империя-сының бақталасы, Шығыс Юань Вэй империясының одақтасы Жужан мем-лекетіне қарсы айдап салу еді. Бумын бұл ұсынысқа ойланып қалады даелшілер кеткен соң, өз адамдарын жіберіп, ұсыныс берген елдің жай-жағ-дайымен астыртын танысады. Сөйтсе, Батыс Вэйдің əрекеті Бумындыарандату екен, өздерінің көмекке зəру жайын анықтайды, Жужанмен соғы-суға əлі ерте екенін, шамасы жетпейтінін ұғады. Сөйтіп, Бумын жужандарғақарсы жорыққа аттанған телі тайпаларына тосыннан тиісіп, өздеріне ба-ғындырып алады. Бумын 50 мың түтіндік елді қосып, нығайып алған соң,бодандықтан құтылудың əрекетіне кірісіп, соғысқа күні-түні дайындала бас-тайды. Бумын қарсыласына бірден тиіспей, өзінің елшілерін жіберіп, Жу-жан мемлекетінің билеушісі Анахуанға қызын əйелдікке беруін сұрайды. Бұл:

Т

ҚАҒАНАТАНҒАН

ТҮРКІ

Tungushtar-1.p65 16.07.2007, 15:269

10

“Менің сенімен терезем тең. Менімен санасуға тиістісің”,– дегені еді. Анаху-ан: “Сен менің темір өндіретін құлымсың. Бұлай деуге қалай дəтің барды”,–деп, нөкерін жібереді. Бумынның күткені де осы еді. Халық қолдауына иеболған ол Анахуанның нөкерінің басын алады. Бұл соғыс ашудың сылтауыеді. Ақыры Хуайхуанның терістігіндегі кең жазықта екі елдің əскері кездеседі.Жеті жыл бойы соғысқа дайындалған түркі əскері Анахуанның қолын тас-талқан етеді. Жужан басшысы өзіне-өзі қанжар салып өледі. Сөйтіп, бұл ме-кенде бір жарым ғасырға жуық билік еткен Жужан қағандығы құлап, Ұлы да-лаға Түрік қағанаты орнайды. Барлық Түркі елі жиналып, Бумынды ақ киізгекөтеріп “Ел қағаны” деп жариялайды. Өкінішке орай, ол өзі құрған мемле-кетті дəуірлетем деген шағында өз ажалынан қайтыс болады. Бұл істі арықарай (баласа Қара Ыссық хан) жалғастырды. Байқап отырғандай, Қазақдеген атқа жеткенше, түркілердің де басынан небір қилы-қилы замандарөткен екен.

ұл жанды жұрт жадынан шығарып көрген емес. Оның шын аты – Шай-хы Мизамбекқызы Нұрила. VІ – VІІ ғасырлардың бір кезеңінде (яғни уақытаралығында) өмір сүрген. Егер ру қуа айтсақ, Ошақты, Шапырашты, Албан,Суан, Ысты, Дулат тайпалары тараған ұрпақтың түп атасы Бəйдібек батыр-дың үшінші əйелі. Айтпақшы, қазіргі уақыт белеңінде қазақ жұртын руға бөлу

Б

АНАЛАРДЫҢАНАСЫ

Tungushtar-1.p65 16.07.2007, 15:2610

11

əдетке айналып барады. Мұның жақсы, жаман екі жағы бар. Қарт адамдар,кейбір биліктегі жандар руға бөлініп, батырлардың, атақты адамдардыңбейітін жаңғыртып, даңғой тірліктер жасайды. Қазақ ұлтын қырыққа бөліп,жалпы ұлттық бірліктен ажыратады. Сондықтан да, “жүзге бөлінгеннің жүзікүйсін”, оларға қарсы тұру қазақ азаматының міндеті. Рас, əр адамның өзініңқайдан шыққанын, мекенжайын, тарихи деректерін білуі дұрыс-ақ. Бірақ,əлгіндегідей ұраншылдық дұрыс емес. Шетелі бар, 10–15 миллионға жетер-жетпес ұлтты руға, жүзге бөлсек не болғаны? Əрине, өз ана тілінде сөйлеу,ділін, дінін, салт-дəстүрін сақтау қазақ үшін міндетті де қасиетті борыш.

Нұрила əжеміз төңірегіне мейірім шапағатын шашқан, алдағы күнін ер-теден ойлаған, болжамы ақиқатқа айналған, бойы шағын адам болған.Бойына қарап жұрт “Домалақ ене”, “Домалақ ана” деп атап кеткен. Сөйтіп,ол қазақтың анасының анасына айналған. Ене деп сыйлау, құрметтеу,əулие санау Ұмай анадан кейін осы жанға қонған десек, қателеспегенболар едік. Ол ел арасында өмір сүре жүріп, елдік, халықтық намыстықатты ұстанғаны осы бір тірлігінен көрініп тұрса керек. Əлгінде Домалақананың көріпкелдігі туралы да айтып өткен едік. Енді сол туралы тілгетиек етелік.

Жалпы, Домалақ ананың күйеуі Бəйдібек мыңғыртып мал айдаған, жел-маясы желген, отар-отар қойы өрген, сауда жасап, талай-талай керуенгежүк артқан, байлығы асқан адам еді. Ол кез “жау жоқ деме, жар астында,бөрі жоқ деме, бөрік астында” деген уақыт болса керек, күндердің күніндеАлатау асып келген қалың жау, Қаратаудың жонын жайлап отырған Бəйдібекбайдың ауылын шауып, жылқысын айдап кетіпті. Бəйдібек бұл кезде са-парда екен. “Жау шапты” деген хабарды естіп, ол жасақ жинап, бəйбішесіСарыдан туған алты ұлын бастап жауға аттанбақ болады. Сонда Домалақана күйеуіне:

– Байеке, малдың құты, жылқының иесі құла айғыр қолда қалды. Аман-дық болса, жылқыңыз алты күннен соң барымташыларға қайыру бермей,ауылға өзі келеді. Жауды қума, азаматтар аман жүрсін, осы тілегімді беріңіз, –деп өтінеді.

Оған тұтанып тұрған Бəйдібек күйеуі қайдан көнсін. Кектенген жауынажүріп кетіпті. “Ойланбаған опық жейдінің” кері, Бəйдібек жау жасағы Күйікасуына жеткенде қуып жетіп, ұрыс салады. Бірақ жасанып келген жаукөптігін танытып, қазақ жасағына теңдік бермепті. Осы соғыста Бəйдібектіңалты ұлы өліп, оларды Үш Қарасай жазығына жерлеп, ауылына қайтыпты.

Tungushtar-1.p65 16.07.2007, 15:2611

12

Арада біраз күн өткенде Домалақ ана айтқандай, байлаулы тұрған құлаайғыр жерді тұяғымен дүрсілдете тарпып, азан-қазан кісінеп қоя береді.Сол күні намаздыгер шақта қалың шаң көрініп, Бəйдібектің қалың жылқысыауылға келеді. Сөйтіп, Домалақ ана ақылдылығымен үйде отырып-ақ жыл-қыны қайтарған екен.

Домалақ ана Балабөген өзенінің сағасындағы жазыққа жерленген.Көгілдір тау қоршаған сол жазықта сəулетті күмбез көрінеді. Аналардыңанасы, байтақ еліне жақсылық тілеп жатқандай.

Тоныкөк кім еді? Өзіміздің түпкі бабаларымызға жататын оғыз тайпа-сынан шыққан, екінші Шығыс түркі қағанатының негізін қалаушылардың бірі.Түркі қағанатының үш қағанына уəзір болып, 95 жасында көз жұмған жан.

Тоныкөк көшпенділер тарихында тұңғыш рет оның тарихын, қасіретін,қуанышын, елдігі мен ерлігін жыр ғып тасқа қашап, мəңгілік мұра қалдыр-ды. Ол тастағы жазуында түркілердің табғаштарға (қытайларға) бағыныш-ты болғанын, сол елде тəрбиеленіп өскенін жазды.

Ұлттың қаны бар Тоныкөк Шыли-шуəн тайпасының басшысы Құтылық-пен бірігіп, басқыншыларға қарсы шығып, оларды жеңеді. Алайда, айлакерқытайлар біреудің қолымен от көсеп, тоғыз оғыздарды бұларға қарсы со-ғысқа шығарады. Ақылды Тоныкөк оларды тас-талқан етіп жеңіп, қолға

ТАСҚАҚАШАЛҒАНТАРИХ

Tungushtar-1.p65 16.07.2007, 15:2612

13

түскендерді жинап: “Түбіміз бір туыспыз. Өзгеге жем болмайық. Бірігіп елболайық. Ата жауға қарсы тұрайық”, – деп ұран тастап, еліне қайтарады.Нəтижесінде екі ел бірігіп, үлкен күшке айналады. Құтылық өлгеннен соң,Тоныкөк Қапаған қағанға уəзір болады. Алайда, жаңа қаған əділетсіз, əріқатал еді. Ол өз халқын қатыгездікпен жазалап, оған шыдамаған көптегенрулар Қытайға көшпек болады. Осы кезде Тоныкөк көсемдерді тоқтатып,ел бүтіндігін сақтау үшін күні-түні мазасыз өмір кешеді. “Мұны қызғанып,жұрт Тоныкөк жағына шығып кетті”,– деп уəзірін де оқшаулап, соңына түседі.Осы əрекеттердің кесірінен Түркі қағанаты əлсірей бастайды. Ақыры елсыйламаған Қапаған өз қандастарының қолынан қаза табады. Билікке та-ласып, ел бірлігі бұзылады деп қауіптенген қағанның ұлы Күлтегін Қапағанқағанның үрім-бұтағын түгел қырып тастап, таққа батыр ағасы Могиляндіотырғызады. Ел арасында жүрген Тоныкөк Ордаға шақырылып, қайтадануəзір болады. Ол тасқа: “Тəңірі жарылқады! Бүкіл түркі жұртына қарулыжау келтірмедім, атты əскер жолатпадым. Ел төресі жауламаса, оған еріпмен жауламасам, елім, халқым жойылар еді. Оның шабуылының нəтиже-сінде, менің шабуылымның нəтижесінде, еліміз қайта ел болды, халқымызқайта халық болды. Өзім қартайдым, ұлық болдым. Түркі Білге қағанныңеліне арнап тасқа жаздырған мен – Білге Тоныкөкпін”,– деп жаздырған еді.Осы көне мұра оның кім екенін дəлелдеп тұр. Шындығында, сонау ертезаманда да елінің ел болуына тер төгіп еңбек еткен ғажайып адамдар өмірсүріпті-ау. Солардың киесі ұрпақтарына қона берсін!

Ордаға шақырылған кезде Тоныкөк жетпіс жаста екен. Мұнан кейін деол ел-жұртына, ел басқарғандарға ақыл-кеңесін беруден таймайды. Де-ректерге қарасақ, ол əбден қартайып, уланып өлді дегенге саяды. Баба-лардың қиын-қыстау заманда “Алтау ала болмай, төртеу түгел болып”,басын біріктіріп, ерлік жасап, ел азаттығын қорғап өмір сүруі – өз ұрпағынаүлгі-мұра болып қалары анық. Бізді солардың рухы қорғасын!

Tungushtar-1.p65 16.07.2007, 15:2613

14

атыр атанған Күлтегін бабаларың туралы деректердің бізге жеткені-не де аса көп уақыт болған жоқ. Күлтегін бабаларыңа елі қойған ескерткіштіңғылыми көшірмесі бұл күнде егемен еліміздің орталығы – Астана қаласын-дағы Еуразия Ұлттық университеті бас ғимаратының төрінде тұр. Өздеріңде батыр бабаның бақытты ұрпағы ретінде сол ескерткішке барып, ұлыерлікке тағзым етіп, мақтанышқа бөленетіндерің анық. Өйткені, ерлік еш-қашан ұмытылмайды.

Иə, сонымен Күлтегін бабамыз кім болғандығын білу үшін тарихқаүңілейік. Екінші Шығыс Түркі қағанатының негізін салған Құтлұғтың ұлыКүлтегін бала кезінен-ақ, сол уақыттың үрдісі болған, соғыс өнеріне дай-ындалған пысық ұлдардың бірі еді. Оның дəлелі – түркінің атақты Білгеқағаны Күлтегін басына қойылған ескерткішке ойдырып жаздырған жазуы,мұнда: “Əкем Қаған өлгенде інім Күлтегін жеті жаста қалды. Ол жаста Ұмайтекті шешемнің бағына інім Күлтегін ер атанды”,– деп жазылған еді. Жас-тай жетім қалып, тым ерте есейіп, еліне тұс-тұстан шапқан басқыншы жауғақарсы тұрған Бөгенбай, Жəнібек, Қабанбай, Райымбек батырларға мұра-герлік осы Күлтегін бабамыздан қалды ма деп те қаласың. Қытайдың əйелпатшасы У-Хыу Түркі Қағаны Қапағанның басына ақша тігіп, кім өлтірсесоған князь атағын бермек болып жарлық шығарып, жазалау жорығынақалың əскерін аттандырады. Бірақ бəрі керісінше шығады. “Нағыз айып-

Б

БАБАЛАРЫМБАТЫРБОЛҒАН

Tungushtar-1.p65 16.07.2007, 15:2614

15

кер” Қапаған Қытайдың 90 мың əскерін қолға түсіреді. Бұл соғыстан кішкен-тай Күлтегіннің ерлік жолы бастау алады. Сөйтіп, ол келе-келе “Көк түркініңкөк семсері” атанған нағыз батыры, Екінші Шығыс Түркі қағанаты əскерініңбас қолбасшысы дəрежесіне көтерілді. Тас жазудың қашаушысы Йоллығ-тегін былай деп жазады: “Он алтының жасына келгенде... олты чуб, соғды-ларға қарсы аттандық. Күлтегін жауға жалғыз ұмтылды. Он тұтықты қару-лы басшыларымен қолға түсірді. Ол əскерді сонда талқандадық. Жиырмабір жасында Чача Сеңүнмен айқастық. Күлтегін əуелі Тадықан шораныңБоз атын мініп шапты. Ол ат сонда өлді. Екіншісінде Ышбыр ЖамтардыңБоз атын мініп шапты. Ол ат та сонда өлді. Үшіншіде Сілікбек-иегіннің Торыатын мініп шапты. Ол ат та сонда өлді. Күлтегіннің сауытына, қалқанынажүздеген оқ тиді, бірақ бірі де денесіне дарыған жоқ. Күлтегін жиырма алтыжасқа келгенде қырғыздарға қарсы аттандық. Күлтегін Байырқының Ақбозайғырына мініп, шабуылға ұмтылды. Бір батырын оққа ұшырды, екі баты-рын найзамен түйреп түсірді. Ақ боз айғырдың белі үзілді. Қырғыз қағанынөлтіріп, елін алдық... Тоғу қаласында шайқастық. Күлтегін Азбан ағын мініпұмтылды. Алты батырын шаншып түсіріп, жетіншісін қылышпен шапты.Тоғыз батырын қуып жетіп, тақымға басты... Оғыздармен соғыстың КүлтегінЖетімек (Өгсіз) атты мініп шауып, тоғыз ерін шанышты... Түргеш Қақы жауболды. Күлтегінді шағын қолмен жібердік. Жойқын соғыс жасапты. Қаратүргеш халқы сол жерде өлім тауыпты...” Осылай жалғаса береді. Қарапотырсаң, Күлтегін бабамыздың елі үшін соғыстан қолы тимепті. Ол 47 жа-сында қайтыс болды. Халқының Күлтегіннің басына ескерткіш орнатуы –үлкен құрметтің белгісі екенін анықтап тұр.

Tungushtar-1.p65 16.07.2007, 15:2615

16

азақстанның батыс бөлегін пойызға мініп араласаң, Сыр бойыменөтетін теміржолдың бойында қобыз бейнеленген үлкен кешенді байқайты-ның анық. Бұл – Қорқыт ата кесенесі. Шындығында, Қорқыт аталарыңқазақ үшін күй атасы болып есептеледі. Өйткені, ол қобызын қолынаалып, ел қамы мен халық тағдырын болжайтын көріпкел болды. Есесінеқазақ жұрты оның күйлерін сақтап қалды. Қазіргі уақытта Қорқыт туралыаңыздар мен əңгімелер де күй тартыла отырып айтылады. Мысалы: “Қор-қыт күйі”, “Қорқыт сарыны”, “Қоңыр”, “Тəңіркүй”, “Қорқыттың елмен қошта-суы” сияқты күйлері ел ішіне кең тараған. Елдегі дерек бойынша “Қорқытата кітабы” XV ғасырда жазылған. Бұл кітаптың əзірше екі нұсқасы бар.В. Бартольд пен В.М. Жирмунский сияқты білікті ғалымдардың: “Қорқыттықадірлеудің Сырдария өңірінде мыңжылдық өнегесі бар”, – деуі сондықтан.Оның Сыр бойы мен Сарыарқа алабында ғұмыр кешкені, нақтылы тарихитұлға екені бүгінгі күнге дейін жинақталған ғылыми деректер бойынша күмəнкелтірмейді. Ата жағынан Қорқыт оғыз тайпасынан тарайды, ана жағынанқыпшақ – нағашы жұрты. Қорқыт батыр емес, абыз. Халық даналығын пашетуші де. Сонымен қатар, оның өмірлік тəжірибеден тудырған нақыл сөздеріде жетерлік. Мысалы: “Анадан өнеге көрмеген қыз жаман, атадан өнегеалмаған ұл жаман”, “Қара есектің басына жүген таққанмен тұлпар болмас,күңге сары шəй шапан жапқанмен бəйбіше болмас”, “Ата даңқын шыға-рып, өзінің тегін қуған балаға ешкім жетпейді”, “Өтірік сөз өрге баспас”, “Ат

Қ

ҚОБЫЗЫНКҮҢІРЕНТКЕНҚОРҚЫТАТА

Tungushtar-1.p65 16.07.2007, 15:2616