6 9 ARALIK 2010

PROF. DR. EROL GNGRN ANISINA

Sosyal-Kltrel-Siyasal-Ekonomik-Dinsel Adan

TRKYEDE DEM

SEMPOZYUMU

GAZ NVERSTES REKTRL

Ankara 2010

Redaksiyon Kurulu

Prof. Dr. M. aatay ZDEMR

Prof. Dr. Galip YKSEL

Yrd. Do. Dr. Halk NSAL

Ar. Gr. Serkan KOAR

Ar. Gr. Emel TZEL

Ar. Gr. Subhan EKOLU

Trke Redaksiyon

Yrd. Do. Dr. Yusuf DOAN

Ar. Gr. Baak UYSAL

Ar. Gr. Ersoy TOPUZKANAMI

Kapak Tasarm

Zeynep ACUN

GAZ NVERSTES REKTRL

Teknikokullar/ANKARA

Tel : 0 312 202 22 22

Fax : 0 312 221 32 02

ISBN: 978-975-507-244-9

Bask Says: 1000 Adet

Bask:

PROF. DR. EROL GNGR

(1938 1983)

BU SAYFA BO

v

N D E K L E R

Al Konumalar.................................................................................................... 1

Prof. Dr. Rza AYHAN (Gazi niversitesi Rektr) ............................................. 3

Prof. Dr. M. aatay ZDEMR (Dzenleme Kurulu Bakan) ............................ 7

Do. Dr. Ersin ZARSLAN, (Prof. Dr. Erol GNGR (1938-1983)) ............. 13

I. OTURUM (Bilim Adam Prof. Dr. Erol GNGR) ........................................ 35

Bireyin ve Toplumun Yaamnda Manevi Yaamn Yeri ve levi

Prof. Dr. Doan CCELOLU ........................................................................... 37

Ayn Mahalleden Olmak

Prof. Dr. Hasan BACANLI, Gazi niversitesi ..................................................... 51

Milletin Organik Aydn Erol Gngr rnek Alarak ve Onun Hatrasna

Prof. Dr. Erol GKA, Seluk niversitesi ........................................................... 57

Prof. Dr. Erol Gngrn Bilimsel alma izgisi

Prof. Dr. Galip YKSEL, Gazi niversitesi ........................................................ 75

II. OTURUM (Dnce Adam Prof. Dr. Erol GNGR) ................................. 99

Erol Gngrn Tarih Anlay

Prof. Dr. Mehmet Z, Hacettepe niversitesi ................................................... 101

Erol Gngrn Modernlemeye Bak ve Modernleme Balamnda

Oluturduu Aydn Tipolojisi

Prof. Dr. Suna BAAK, Gazi niversitesi ......................................................... 111

Erol Gngrn Batllama ve Deiime Bak

Do. Dr. Cahit GELEK, Hacettepe niversitesi ............................................. 147

Sosyal Deime ve Modernleme Balamnda Erol Gngrn

Milliyetilie Bak

Dr. Fahri ATASOY, Kltr ve Turizm Bakanl .............................................. 157

vi

III. OTURUM (Prof. Dr. Erol GNGRn Dnce Eserleri,

evirileri ve Makaleleri) ...................................................................................... 171

slubun ahsiyet Bulduu Bir Mnevver: Erol Gngr

Prof. Dr. Namk AIKGZ, Mula niversitesi ............................................... 173

Erol Gngrn Sosyolojisinde Sosyal Btnleme

Do. Dr. Hayati BERL, Gazi niversitesi ..................................................... 179

Erol Gngrn Kelam Sahada Estetik Yap Organizasyonu Adl Eseri zerine

Yrd. Do. Dr. Serdar SALAM, Hacettepe niversitesi ................................... 187

IV. OTURUM (Trkiyede Sosyal Deiimin Gstergeleri ve Ynelimi) ........ 203

Nasl Bir Kamusal Sosyal Bilim

Prof. Dr. Nilgn ELEB, Ankara niversitesi (Emekli) .................................. 205

Trk Dnce Dnyasnn Farkl Ynelimlerine Dar Bakmamak

Prof. Dr. Kurtulu KAYALI, Ankara niversitesi ............................................. 215

Kent Ky Balamnda Trk nsannn Yeni Deerleri

Prof. Dr. Ercan TATLIDL, Ege niversitesi .................................................... 223

Erol Gngr Anarken

Avni ZGREL, Gazeteci Yazar ................................................................... 247

V. OTURUM (Trkiyede Ekonomik Deiimin Gstergeleri ve Ynelimi) ... 255

Trk Modernlemesi ve ktisadi Zihniyet (1839 1908)

Do. Dr. Abdlkadir LGEN, Bilecik niversitesi ............................................. 257

Trkiyede Modernleme ve Demokratiklemenin Bir z Dm Olarak

Yeni Orta Snf

Do. Dr. Tevfik ERDEM, Gazi niversitesi ...................................................... 285

ktisadi Gelimenin Kltrel Dinamikleri

Yrd. Do. Dr. Erdin YAZICI, Gazi niversitesi .............................................. 305

ktisadi Kalknmann Siyasal Sosyo-Kltrel Temelleri ve Erol Gngr

Yrd. Do. Dr. Halil MUTOLU, Adnan Menderes niversitesi ...................... 311

vii

VI. OTURUM (Trkiyede Siyasal Deiimin Gstergeleri ve Ynelimi) ....... 323

Bir Dnr Olarak Erol Gngrn Dnyas

Prof. Dr. Vedat BLGN, Gazi niversitesi ....................................................... 325

1930lar Kemalizminin Bir rnei Olarak; Ord. Prof. Dr. Mustafa Hayrullah

Dikerin Gazi nklbnn Psikolocisi (1933) Kitab

Do. Dr. Mehmet ZDEN, Hacettepe niversitesi............................................ 337

slam, Demokrasi ve Siyaset

Do. Dr. Yldz AKPOLAT, Atatrk niversitesi.............................................. 357

Ulus Devletlerin Krizi ve Gelecei

Yrd. Do. Dr. Durmu HOCAOLU, Marmara niversitesi ............................ 379

VII. OTURUM (Trkiyede Kltrel Deiimin Gstergeleri ve Ynelimi) ... 401

Modernlikle Yzleme / Erol Gngr

Prof. Dr. Naci BOSTANCI, Gazi niversitesi ................................................... 403

Tek Partili Sistemden ok Partili Demokratik Sisteme Geii Etkileyen

Faktrler zerine Bir Deneme

Prof. Dr. H. Bayram KAMAZOLU, nn niversitesi ............................... 407

Cumhuriyet Dneminde Dnce ve Kltr Hayat (1918den 1938e)

Dr. Necmettin TURNAY, Yazar ....................................................................... 419

Kltrel Deime Srecimizde Kimlik Algs

Yrd. Do. Dr. Nuray KARACA, Atatrk niversitesi ....................................... 465

VIII. OTURUM (Trkiyede Dinsel Deiimin Gstergeleri ve Ynelimi) ..... 489

Din Siyaset likisi Balamnda Trkiyede slam Yeniden Dnmek

Prof. Dr. Hasan ONAT, Ankara niversitesi ..................................................... 491

Trkiyede Devlet Din likileri

Prof. Dr. tar GZAYDIN, stanbul Teknik niversitesi ................................. 505

Sosyal Hayatta Tasavvufun Yeri

Prof. Dr. Mustafa KARA, Uluda niversitesi .................................................. 529

Trkiyede Dinsel Deiimin Aktrleri: Kat Laikiler mi Kat (Radikal)

Muhafazakarlar m Yoksa Yeniliki (Modernist) slamclar m?

Prof. Dr. Snmez KUTLU, Ankara niversitesi ................................................ 541

viii

BU SAYFA BO

letiim 2003/18

Al Konumalar

(Mimar Kemaleddin Salonu)

Prof. Dr. Rza AYHAN, Gazi niversitesi Rektr

Prof. Dr. M. aatay ZDEMR, Dzenleme Kurulu Bakan

Do. Dr. Ersin ZARSLAN, Prof. Dr. Erol GNGR (1938-1983)

Prof. Dr. Erol Gngrn Ansna

2

BU SAYFA BO

3

Trkiyede Deiim Sempozyumu

GAZ NVERSTES REKTR PROF. DR. RIZA AYHANIN

AILI KONUMASI

Deerli retim yeleri, sevgili genler;

Bugn burada Trk dnce hayatnda nemli bir yere sahip Prof. Dr. Erol

Gngrn ansna dzenlenmi Sosyal, Kltrel, Siyasal, Ekonomik, Din Adan

Trkiyede Deiim Sempozyumu iin toplanm bulunuyoruz. ncelikle, bata

sayn Prof. Dr. M. aatay zdemir olmak zere sempozyumun hazrlanmasnda

emei geen herkesi kutlarm.

Bilindii gibi milletlerin tarih iindeki yolculuklarnda devlet adamlarnn,

bilim insanlarnn, sanatlarn, dnrlerin, yol gstericilik, yol aclk gibi ok

byk bir grevleri vardr. Bu dnrler, bazen devlet grevlerini de tercih

etmiler, bylelikle bilgi ve deneyimlerini dorudan millete sunmulardr. Mesela;

Gktrklerde Vezir Bilge Tonyukuk, Byk Seluklu Veziri, dnyann ilk

niversitesi kabul edebileceimiz Nizamiye Medreselerinin kurucusu ve nl

Siyasetnamenin yazar Nizaml Mlk, Divan- Lgat-it Trkn yazar Kagarl

Mahmut bu dehalara birer rnektir.

Trklerin bilim dnyasna en ciddi katklar, yerleik hayata gemelerinin

yan sra slamla tanmalarndan sonraya rastlar. lk cebir kitabn Abdlhamit bn-

i Trk yazmtr ve mehur matematiki Harezm ile de adatr. slam dnyasnn

ilk felsefecisi Farabi, tpta bn-i Sina, astronomide Ulu Bey, bugnk robot

teknolojisi ve sibernetiin temelini atm Biruni, hemen akla gelen byk isimlerdir.

nl yazar Thomas Carlyle gibi tarihi, kahramanlarn ve fikir adamlarnn

oluturduunu tamamen kabul etmesek bile aydnlarn siyasal ve toplumsal yapnn

biimlenmesindeki roln inkr edemeyiz. Bu etki, aydnlarn dorudan devlette rol

stlenmeleriyle olabilecei gibi, onlarn fikirlerinden ilham alan siyasetiler

marifetiyle de gerekleebilir. Byk nder Mustafa Kemal Atatrk, hem bir fikir

hem bir siyaset adamyd. Her iki zelliinin de bir gereklilii olarak evresindeki

sanatlardan, dnrlerden, yneticilerden faydalanmasn bilirdi. Bir mill devlet

olarak Trkiye Cumhuriyetini ilan etmesinde, fikir babam dedii rahmetli Ziya

Gkalpin yeri hepimizin malumlardr. Sonuta; bir lkenin ynetici elitlerinin ok

nemli bir kanadn fikir adamlar, dnrler oluturur. Milletlerin, byk

topluluklarn onlarsz yollarna devam etmeleri beklenemez.

Prof. Dr. Erol Gngrn Ansna

4

Bilindii gibi 1970ler, Trk dnce hayatnn youn bir ekilde yeni fikirlerle,

yeni tartma konularyla yz yze geldii frtnal yllar olarak dikkat ekmektedir. Bu

ayn zamanda souk sava dnemi olarak adlandrdmz bir zaman dilimidir. Bir

yanda, iinde entelektel araylar olsa da belirli bir ideolojik ve politik literatrn hzla

tercme edilerek siyasal mcadelelerin emrine verilmesi sz konusudur. Bu durum,

Trkiye pratiine indirgenmesi imknsz, hep tercme olarak kalmaya mahkm, fikir

hayatmza katk salamaktan ok politik atmay glendirici, bir arka plan birikimi

salamtr. Dier yanda ise gelenekle yeniden ba kurmaya alan, modernlikle

yerlilik, milllik ve ihtiyalar esasnda kprler kurmaya gayret eden bir baka aba

ortaya kmtr. te bu ikinci kesimin iinde yer alan ve kk Osmanlnn son

dnemindeki tarz- siyasete kadar ulaan milliyetilik izgisini bilhassa belirtmem

gerekir. nk her trl eletiriye, saldrya, hatta hakarete ramen son iki yzyla

evrensel lekte damga vuran milliyetilik olmutur. Bizde de bu izginin ok nemli

politik ve entelektel nderleri vardr. Erol Gngr, buradaki zincirin ok nemli bir

halkas ve yine kendinden nceki saygdeer Mmtaz Turhan hocann rencisidir.

Erol Gngr nemli klan hususlar, deerli arkadalarm tarafndan burada dile

getirilecektir. Kulland bilimsel metodoloji, aydnlanma ve rasyonaliteyle ilikisi kadar

gelenek ve kutsalla derin ba, meseleleri evrensel bir balama tama becerisi zerine

eminim birok sz sylenecektir. Bunlarn yer ald kitaplarndan bahsedilecektir.

Bunlar arkadalarma brakrken, size bir para tandm Erol Gngrden bahsetmek

istiyorum.

Rahmetli Erol Gngr, okumaya, renmeye, bilgi edinmeye alan

akranlarm gibi ben de kitaplarndan, konferanslarndan tanrdm. lerleyen

zamanlarda Sayn Gngr ahsen tanma ansm da oldu. Ayrca, deerli

hocamzn kurduu Seluk niversitesinde akademisyen olarak grev de yaptm.

Akademik hayatn balang dnemlerinde kii bir yandan iine girdii

okuryazarlk evreninde teorik ynden kendisini tamamlamaya alr; kitaplar okur,

yazlar yazar, toplantlara katlr. phesiz baka meslekler iin olduu gibi

akademisyenlikte de sadece kitaplar, sadece makaleler, sadece toplantlar, iin szle

ilikili yn yetmez. Akademisyenlik, okur-yazarlkla ona tekabl eden bir karakteri

birletirme iidir. Karakter, okumalarla tamamlanamaz; sadece okur-yazarlk

zerinden insan bir ahsiyet olamaz. Kii kendisine, etrafndan rol modelleri

benimser; bakalarnn davranlarna, iliki kurma biimlerine bakar; buradan

kendisi iin sonular karr; tercihlerini para para kendi hayatna ve karakterine

tar; kuun yuva yapmas gibi kendi karakterini ina eder.

5

Trkiyede Deiim Sempozyumu

Rahmetli Erol Gngr, bu toplumun evlad bir entelektel, bir deha olduu

kadar ayn zamanda kesinlikle sonraki kuaklar iin, bizler iin bir rol modelidir.

Sanatdan, fikir adamndan bahsedilirken bazen hayatlaryla eserleri arasndaki

mesafe sebebiyle, Efendim, kiinin eserine bakn, hayatyla ilgilenmeyin., derler.

Bunun halk katndaki karl olan sz malum: mamn dediini yap, gittii yoldan

gitme. Hayr, bunu uygun grmek, buna katlmak mmkn deildir. Hayatla fikir

arasndaki mesafe, o fikrin inanlrln, gerekliini, bakalar iin yol gsterici

olma niteliini ortadan kaldrr. te, rahmetli Erol Gngr Hoca, sadece fikirleriyle

deil hayatyla, ilikileriyle, tutumlaryla her tr hl ve hareketiyle bakalarnn

zerinde derin tesirler brakan, onlara ilham veren bir insand. Onunla konuup da

sadece fikirlerinden deil ayn zamanda insanlndan etkilenmemek, ait olduumuz

medeniyetin tarihten damtlm meziyetlerini temsil eden bu kii karsnda ona

hayran olmamak mmkn deildi. Vefat ettii tarihte Seluk niversitesi

rektryd. Konyada hem brokratik evrelerle hem halkla ok yakn ilikiler

kurmu, niversiteyi kendi iinde ileyen bir kapal mekn olmaktan kartmt.

nsana saygy ve sevgiyi, brokrasiye atfedilen fakat daha ok yneticilerin

kaprisleri iin bir rtmece olarak kullanlan hiyerarik mesafelilie hibir zaman

kurban etmemiti. Onunla karlaan, onunla ayn meknda bulunan bir aratrma

grevlisi de gelecein byk bir fikir adam muamelesi grr, sayg ve sevgiyle

karlanr, akademik yolda yrmenin ayn zamanda insanlk yolunda yrmek

olduunu, bu sessiz, bu sadece hl ve harekette kendini ortaya koyan reticilikten

kartrd.

Hepinizin bildii zere Erol Gngr, 24 Nisan 1983 tarihinde stanbulda

vefat etti. Onunla ahsi tanklm zel ve akademik hayatmn en kymetli

hatralardan birisi olarak bilirim ve bunu paylamaktan mutluluk duyarm. nk

paylatm, bu aziz milletin an ve eref kadar ac ve kederle dolu tarihinden

muhteem bir gelecek kartma iradesi, akl ve dehasnn, onun ahsnda hayat

bulmu karldr. O, Konya gibi ticaretin, dnce hayatnn ve mistik

tecrbelerin merkezi olmu bereketli bir ehirde, bu tarihle bark bir kurulu ve

gelecek iin Seluk niversitesinin iddias olmutur. Bunu her admnda, hayatnn

her ayrntsnda gzlemek mmknd.

Kendisini sayg ve rahmetle anyorum. Bu sempozyumu, aziz milletimizin

asil evladna bizlerin gstermek zorunda olduu bir mkellefiyet olarak deil,

aradan 27 yl getikten sonra bile ondan alacaklarmza Nerde kalmtk?. diye

balamann bir vesilesi olarak gryorum.

Selam ve sayglarmla!

Prof. Dr. Erol Gngrn Ansna

6

BU SAYFA BO

7

Trkiyede Deiim Sempozyumu

SEMPOZYUM DZENLEME KURULU BAKANI

PROF. DR. M. AATAY ZDEMRN KONUMASI

2009 ylnn Kasm aynda Trkiyede sosyal psikolojinin kurucusu, dnce

adam Prof. Dr. Mmtaz Turhan aramzdan ayrlnn 40. yl mnasebetiyle bu

salonda anmtk. Gazi niversitesi Rektr Sayn Prof. Dr. Rza Ayhan,

sempozyumu a konumasnda kadirinaslk rnei gstererek Prof. Dr. Mmtaz

Turhann asistan Prof. Dr. Erol Gngrn de anlmasnn yerinde olacan ifade

etmiti. Bugn burada hocas gibi sekin bir bilim ve dnce adam vasfn hak

etmi Prof. Dr. Erol Gngr hem anacaz hem de gnmz Trkiyesinde byk

ivme kazand gzlemlenen deiim meselesini sosyal, kltrel, dinsel, siyasal ve

ekonomik boyutlarn da dikkate alarak deerli katlmclarla deerlendireceiz.

Erol Gngr kimdir? Trk dnce hayatnda dnceleriyle kalc hle gelen

Erol Gngr, hocas Mmtaz Turhan gibi tara doumludur. Seluklu dneminin ve

Trk-slam kltrnn btn hususiyetlerini tayan Krehir il merkezinde

mtevaz bir ailede gzlerini dnyaya am bu mstesna insann ilk entelektel

birikimini ailesinden aldn gryoruz. Bakiden Fuzuliden beyitler okunan bir

evde kendi kltr kaynaklarna merak duymaya balayan Erol Gngr daha ortaokul

dnemindeyken eski yaz renmitir. stanbula geldiinde meslekten tarihilerin

dahi okuyup anlamakta zorluk ektii metinleri kolaylkla okuduunu, eski yazyla

yetinmeyip Farsa rendiini, Arapay da okuyup anladn yakn evresi bize

teyit ediyor.

Erol Gngrn temayz eden bir baka hususiyeti, yabanc dile

hkimiyetidir. Kendi kendine Franszca ve ngilizce renen Erol Gngr, gzel

Trkesini eviri yapt eserlere byk bir ustalkla yanstmtr. Onun yapt

eviriler asla tercme tadnda deildir. Amerikadan dndkten sonra, Batdaki ilm

eserlerin Trkeye evrilmesine nclk yapan Gngrn bu tercme

faaliyetlerinde, Hilmi Ziya lkenin Uyan Devirlerinde Tercmenin Rol isimli

eserinin nemli bir tesiri vardr. Paul Hazarddan Bat Dncesindeki Byk

Deime, Robert B. Downsdan Dnyay Deitiren Kitaplar, Raymond

Arondan Snf Mcadelesi, Kenneth Bouldingden Yirminci Asrn Manas,

Walt W. Rostowdan ktisadi Gelimenin Merhaleleri, John Neftden

Sanayilemenin Kltrel Temelleri, David Krecekten Sosyal Psikoloji, Nazariye

ve Problemler bu eserler arasnda zikredilebilir. Tercme ettii kitaplarn sadece

balklar dahi Erol Gngrn Batdaki bilimsel ve dnsel gelimelerden

Prof. Dr. Erol Gngrn Ansna

8

haberdar olduunu; Trkiyedeki aydn kesimin de bu gelimeleri yakndan takip

etmeleri gerektiine iaret ediyor. Dolaysyla Erol Gngrn Bat dillerinden

yapt tercmeler 1970li yllarda bilimsel zihniyeti ve sosyal bilimlerin dnyay

anlamada ne kadar nemli olduunu bizlere ifade etmesi bakmndan ok nemli ve

deerlidir.

Daha lise sralarndayken Hilmi Ziya lkenin eserleriyle ve kendi yaad

evrenin kltr imknlaryla tanan Erol Gngr 1956 ylnda stanbul Hukuk

Fakltesine kaydolmu ve bir yl bu fakltede okumutur. Erol Gngr hocas

Mmtaz Turhan ile tantran Fethi Gemuhluolu olmutur. Gngrn

meziyetlerini yakndan tanyan Mmtaz Turhan talebesini asistan olarak yanna

almaya tereddt etmeyecektir. Bugn niversitelerde ektiimiz en byk

skntlardan biri, gelecein akademisyenlerini tanmada ve semede gsterdiimiz

zafiyettir. Saysal verilere dayal olarak yaplan akademisyen aday seimi

entelektel birikimi ve kiinin yetime tarzn tanmaya yetmemektedir.

Benim mensup olduum kuak onu sanrm 1970li yllarn banda Tre

dergisindeki yazlaryla tand. O yllarda doentti. Meslektalar Mehmet Erz,

Necmettin Haceminolu ile birlikte dillerinin dndnce yerli ama mill bir tavr

ve slupla yazlar yazyorlard. Erol Gngr dnce yazlarn 1960-1983 yllar

arasnda kaleme ald.. Yazlaryla hem yaad dnemin tan oldu hem de tarihten

devraldmz devasa kltr meselelerini sosyal bilim yntemini kullanarak

aklamaya alt. 1960-1980 yllar Trkiyenin en alkantl yllaryd. Trkiye

Garpllamann btn elikilerini en iddetli bir biimde yaamaya devam

ediyordu. Demokrasi ve sanayilemeyi tercih eden Trkiyeyi bu sefer kltr

buhran sktrmaya balamt. Bu buhrann yaratt boluk yabanc ideolojilerin

dnce dnyamz batan baa sarmasn da beraberinde getirdi. Dncede

yaanan ideolojik krlk ve slk ortaya kan meselelere doru ve isabetli yorum

getirmeye engel oluyordu.

te bu noktada Erol Gngrden k gelmeye balad. Trk tarihine, slam

tarihine, yakn a Trk tarihine ilgi duyan ve eilen, temel kaynaklar mkemmel

derecede okuyup sahip olduu bilgi ve ehliyetle youran Erol Gngrn esas amac

kltrmzn geirmekte olduu byk buhran disiplinler aras yaklamla

zmlemekti. O, Trkiyenin garpllama ynelimiyle daha belirgin hle gelen

kltr buhrann sadece sosyal psikolojinin deil, sosyoloji ve tarih disiplininin de

desteini alarak aklamaya alt. Cumhuriyetin kuruluundan itibaren gemie,

zellikle Osmanlya kar taknlan tavr doru bulmayan Erol Gngr, yazlaryla

Trk kltrnn gemiten getirdii birikimi toptan reddeden zihniyetin Trkiyeyi

9

Trkiyede Deiim Sempozyumu

kltr buhranna ittiini tehis etti. Erol Gngrn bu tehisinde, kltr deimesini

asla anlamsz bulan veya reddeden bir taraf yoktu. Trkiyedeki sosyokltrel

deimenin, toplumun yaps ve ihtiyalarn karlayacak biimde seyretmesi

gerektiini dnyordu. Her eyden nce sosyokltrel deiimin halkn iradesine

ve ihtiyalarna dayandrlmas gerektiini sosyal psikolojinin ortaya koyduu

salam bilimsel verilerle izah ediyordu. 1980 ylnda baslan Kltr Deimesi ve

Milliyetilik balkl kitabna yazd nszde Trkiyenin ok hzl ve geni apl

bir deiim iinde bulunduunu, bu deimenin kendi hline braklmadn ve

kontrol altna alnmak istendiini, yerli kltrn paralandn ve gnden gne eski

btnln kaybettiini ve bunun iin sratle bir eyler yaplmas gerektiine

inananlarn kltr deimesi erevesinde Neyi alalm, neyi atalm? sorusunu

sorduunu ifade eden Erol Gngr, bizim bu soruya cevap vermeden nce neyi alp

neyi atacamza karar verebilmek iin, nce bu konularda bizim irademizin ne

kadar geerli olduunu bilmemiz gerektiini, daha ak bir ifadeyle ada bir mill

kltr kurabilmek iin mill bnyeyi kuvvetlendirici tedbirler zerinde almann

doru olacan kabullenmektir. Erol Gngr o yllarda bu derece endielendiren

ve hemen tedbir alnsn noktasna getiren durum 1980 ncesinde yaanan anari ve

kargaa ortamndaki fikri sefalet ve aydn kesimdeki keskin ideolojik sylemdi. O

yllarda topluma zorla giydirilmek istenen deli gmlei, Batdan ithal edilen ve asla

Trk kltrne uygun olmayan ideolojik yaklam ve zorlamalard. Kltr deimesi

nereye gidecei belli olmayan bir ynde savrulup gidiyordu.

Elbette sadece Trkiyede deil, dnyada yaanan kltr deimelerine kar

taklan tavrlarda sadece bir zihniyeti, bir tavr mahkm etmek doru deildir.

Devlet eliyle ve brokratik aydnlarn nclyle uygulanan sosyokltrel

deiimlerin nceden dnld gibi sonular dourmad gerei bugn

eskisinden daha ak-seik bir biimde grnmektedir. Esas mesele memleketin

ihtiya duyduu deiikliklerin toplumca ve onun bireyleri tarafndan nasl kabul

edileceidir? Bir baka ifadeyle sosyokltrel deime olgusunu toplumun ve

bireyin ihtiyalarna dayandrmak m veya bunu devlet eliyle dayatmak m

dorudur? Erol Gngrn bu konudaki gr ok aktr: Kltr deimesi ok

seici bir olaydr. Bir kltr baka bir kltrden bir eyler alrken, bunlar otomatik

sraya bal olarak deil de, seerek almaktr. Bu unsurlardan bazlar alnmak zere

seilirken, bazlar da ilgi sahas dnda kalabilmektedir. Bu noktada nemli olan

bireyin farkndalk sahibi olmada hem kendisinin hem de bizim gibi lkelerde

bireylerine(halkna) yabanclamam aydnlarn nclk yapmasdr. Erol Gngr

bu yaklamyla, gnll kltrel deiimden yana tercihini yapmaktadr.

Prof. Dr. Erol Gngrn Ansna

10

Erol Gngrde yabanc kltr karsnda pein hkmllk yoktur.

Trkiyedeki kltr deimesini yabanc kltr-mill kltr ikilemiyle aklamak

doru deildir. Gngre gre, mill kltrn gelitirilmesinde Bat ile olan

mnasebetlerin kslmasna deil geniletilmesine ihtiya vardr. Bizim yabanc

kltrlerden ve zellikle Batl kltrlerden dorudan doruya taklit etmemiz

gereken unsurlarn olabilecei akldan karlmamaldr. Her kltr evresindeki

maddi medeniyete uymak zorundadr ve ada bir kltrn ada medeniyetteki

rneklerden faydalanmas hem daha kolay, hem daha verimli bir yoldur. Kltrler

alverile zenginleir, izole olan kltr ksrlar. Bat kltr ile temaslar bize

byk fayda salayabilir.

nemli olan burada salam bir strateji takip edebilmeyi baarmak ve aydn

ile halk arasndaki kpry kurabilmektir. Aydnlar inklp (solcu) ve

muhafazakr (sac) olarak ayrlan bir lkede bunu ne lde baarabildik? Bunun

cevabnn hemen burada kolayca vermenin mmkn olup olamayacan sizlerin

takdirlerinize brakyorum.

Dnce dnyamzda Erol Gngr milliyetilii yayan bir akademisyen

olarak grmekten ziyade sosyokltrel deimeler karsnda mill kltr

savunuculuu yapan, yazlarnda ve slubunda kimi zaman milliyeti, kimi zaman

muhafazakr, bazen liberal bazen de slamc eilimleri tespit etmek mmkndr.

Ama btn bu eilimlerinin en nemli taraf kltr deimesi konusunda

zorlamadan yana olmamas ve dnya grnn temeline millet, milliyetilik,

kltr ve demokrasi kavramlarn oturtmasdr. Gngr milleti sosyal

organizasyonun bugn ulam olduu en ileri merhalesi olarak grr. O milleti

meydana getiren unsurlar iinde en ok kltr birliine vurgu yapar. Kltrel bir

birlie dayanan milletin milliyetiliini savunur. Millet ayn dili konuan ve

konutuu dille yazan, ayn vatan ve ayn sosyal hafzay paylaan insanlarn

mecmuudur, der. Dolaysyla milliyetilii mill birlik ve tecans davas olarak

grr. Milliyetiliin halka dayanan bir hareket olmas mnasebetiyle, demokrasi ve

bu balamda fikir hrriyetine imkn vermeyen bir milliyetilik dnlemez.

Milliyetiliin mill hkimiyet doktrinine dayanmas yznden siyas iktidarn da

millet ounluuna ait olacan kabul etmemizdir.

Sempozyumun baln Trkiyede Deiim olarak sememiz bir tesadf

deildir. Bu isim tercihimizin altnda yatan neden, hem Prof. Dr. Erol Gngrn

olaanst entelektel aba sarf ettii deiim meselesine daha ok aklk getirmek

hem de bugn youn olarak yaanan ok boyutlu deiim olgusunu anlamaya

almaktr. Erol Gngr, deiim konusunda ok temkinlidir. Baz bilim

11

Trkiyede Deiim Sempozyumu

adamlarnn ve siyasetilerin dillerinden drmedii Deimeyen tek ey

deiimdir. yaklamna aadaki gryle cevap verir:

nsanlarn ortak inanlar ve uygulamalaryla bir araya gelerek kurduklar

toplum deien baz artlar karsnda kendini deitirmek zorunda kald iin

deiebilir, ama her zaman ii en az deime ile kapatmaya alr; onun gayesi

ayakta kalmak ve hviyetini kaybetmemek, istikrar ve dzeni salamaktr. Toplum

deimeye direnemeyecek olursa, bu defa kabul etmek zorunda kald deiiklii

sratle kendi bnyesine uydurmaya, yani bu deimeden en az sarsntyla kmaya

alr. Eer bu deime mevcut norm sisteminin pek byk ksmn deitirecek

kadar geni apl ise toplum buna kar koyamayacak derecede zayf kalyorsa, o

zaman sosyal zlme ve dalma dediimiz ey meydana gelir; insanlar belki lmez

ama dalr ve ortadan kalkar; ayn topraklar zerinde -tabii herkes g etmemise-

mahiyeti tamamen farkl bir toplum kurulur.

Drt gn boyunca burada toplam 8 oturumda sunulacak 30 bildiriyle Prof.

Dr. Erol Gngrn dnceleri ve ayn zamanda arlkl olarak Trkiyede hemen

hemen herkesin ok yakndan yaad, hissettii ve gzledii deiim meselesi

niversitelerimizin ve dnce dnyamzn sekin isimlerince ele alnacaktr.

Bizlerin davetine bildirileriyle icabet eden tm meslektalarma, dzenleme

ve danma kurulu yelerine ve siz deerli misafirlerimize sayglarm sunuyorum;

sempozyumun bilim ve dnce dnyamza yeni ufuklar amasn diliyorum.

Prof. Dr. Erol Gngrn Ansna

12

BU SAYFA BO

13

Trkiyede Deiim Sempozyumu

PROF. DR. EROL GNGR (1938-1983)

Do. Dr. Ersin ZARSLAN*

1. Aile evresi

a. Baba taraf

Cumhuriyet devri Trk ilim ve fikir hayatnn nemli simalarndan Prof. Dr.

Erol Gngr Krehir il merkezinde Hachafzoullar namyla maruf bir ailenin

ocuudur. Ailenin ad hatrlanan en eski ismi mer Efendidir. Onun olu Hac

Hafzolu Hidayet Efendi, Erol Gngrn byk dedesi olup 1932de vefat

etmitir. Bu zatn Krehir Ahi Tekkesinin son eyhi olduu ileri srlmse de

(Yurt, 1983) aile fertleri bu bilgiyi tasdik etmemilerdir.

Dedesi Hafz Osman Hamdi Efendi (18751958) ise mrn imamlkla

geirmi bir zattr. 1924 ylnda cumhuriyet idaresi tarafndan imamlk vazifesiyle

Adana ehir merkezine tayin edilmi; bir sre alt Adanada kk bir ocuunu

kaybetmitir. Ardndan stanbulun Bebek semtine tayin edilmise de stanbulda

durmak istememi ve ok gemeden Krehir merkezine tayin edilerek memleketine

gelmitir. Uzun yllar Krehirde imamlk eden Osman Hamdi Efendinin buradaki

ilk grev yeri Kapc Camiidir. Bu camideki imamln Cca Bey Camii imaml

takip etmitir. Son grev yeri ise hi Evran Camii imamldr.

Osman Hamdi Efendiyi tanm olan Mehmet Ltfi kiz (1998, s. 159), onu

mehib grnl, bembeyaz sakallar ile, parlayan bir iman bidesi olarak tasvir

etmitir. Osman Hamdi Efendi, II. Abdlhamid devrinde yaam, devrinin medrese

eitiminden gemi (Yldz, 1998, s. 16), gelenein zemininde yetimesinin yannda,

bu gelenek zeminini canl olarak devam ettiren, zhd ve takva sahibi, gnl ehli,

renkli bir ahsiyettir. kizin, Osman Hamdi Efendi hakknda syledikleri ilgi

ekicidir:

Elli be sene gnei zerine dodurmayan Osman Hamdi Efendi,

deryadil bir zatt, eski ediplerle hemhl olmu, bitmez tkenmez

muhacir kafileleri iinde Krehirden geen fuzelay, blegay,

debay misafirperverliin en stn ile misafir etmi, Mehur

* Gazi niversitesi, letiim Fakltesi, Gazetecilik Blm.

Prof. Dr. Erol Gngrn Ansna

14

Diyarbakrl Ali Emir Efendinin sohbet ve almalarnda n sray

igal etmi bir zatt. (kiz, 1998, s. 159).

Torunlarnn ifadelerine gre ise Osman Efendinin din destan eserlerden

oluan mtevaz bir ktphnesi vardr. Okumay sever. k Dertlinin, Yunus

Emrenin dvnlarn, Badatl Ruhnin, Erefin hicivlerini okur. u beyt Osman

Efendinin vird-i zebndr:

Ey Erturul olu Osman Gazi Ebul-himmet!

Uyan da gr bak, ne hle dt tess ettiin devlet!

Torunu Erol Gngr erken yata eski yaz eitimine tbi tutarak, ona eski

yaz okumay ve rika harfleri ile yaz yazmay da reten Osman Efendi 1958

ylnda 83 yanda vefat etmitir.

Erol Gngrn babaannesi Fatma Hanmn babas Ltf Efendi de

mnevver bir zat olup mftlk grevinde bulunmu ve 1956 ylnda vefat etmitir.

Ailenin bu kolu hakknda fazla bir ey bilinmemektedir.

Gngrn babasnn ad Abdullah Sabri, annesinin ad ise Zeliha Glendir.

Babas Abdullah Sabri Bey, 1914 ylnda Krehirde dnyaya gelmitir. Uzun yllar

Krehir Adliyesinde zabt ktibi olan bir devlet memurudur. Emekliliinden sonra

stanbulda 11 Kasn 1988 tarihinde vefat etmitir. Annesi Zeliha Glen Hanm ise

ev hanmdr.

Erol Gngr, bu memur baba ile ev hanm annenin ocuu olarak

Krehirde, Kaya eyhi Mahallesinde, dedesi Osman Hamdi Efendinin

Ermenilerden satn ald, Deirmen Sokanda bugn bo durumda olan drt

numaral konakta, ailenin drt ocuundan ncs olarak dnyaya gelmitir. Aile

nfus ktne Baba Mahallesindeki ev zerinden kaydolunduu iin, nfusta

Babana kaytl grnr. Erol Gngr, nfus kaydna gre 25 Kasm 1938

tarihinde domu grnmesine karlk, ei eyma Gngrn, kaynvalidesi Zeliha

Glen Hanmdan naklettiine gre bu tarih doru deildir. Zeliha Glen Hanm,

olunun nfusa olduundan daha byk kaydedildiini sylemitir. Bu itibarla Erol

Gngrn doum gn tam olarak bilinmemektedir (Gngr, 2005).

Ailenin dier ocuklarndan Hidayet, ilk ocuk olup 1933 ylnda Krehirde

domu, Kara Harp Okulunu bitirerek subay km, tmgenerallikten emekli

olmu ve 1989 ylnda vefat etmitir. kinci ocuk Dirayet Gngr 1936 Krehir

doumludur. PTT bamfettiliinden emekli olup hlen stanbulda yaamaktadr.

Ailenin son ocuu Aysel Gngr, 1943 Krehir doumlu olup, stanbul

15

Trkiyede Deiim Sempozyumu

niversitesi Edebiyat Fakltesinden mezun olmutur. Emekli Edebiyat retmeni

olan Aysel Gngr, stanbulda yaamaktadr.

Adliyede zabt ktibi olan baba Abdullah Sabri Bey, adl hizmetler gerei

sk sk il dnda greve gittii iin Erol Gngr ve dier kardeleri dedeleri Osman

Hamdi Efendinin evinde ve onun nezaretinde bym, hatta babalar yerine

dedelerine nispetle arlmlardr.

Gelenein henz canlln koruduu Krehirde gelenei yaatan bir aile

evresinde zellikle dedesi Hafz Osman Hamdi Efendinin verdii terbiye ile byyen

gen Erolun zihniyet dnyas Dedesinin mktesebt, tecrbe ve tavsiyelerinin tesiri ve

ynlendirmesi dorultusunda ekillenmeye yz tutmutur. Osman Hamdi Efendi, Erol

Gngre dier torunlarndan daha farkl bir ilgi, belki de dknlk gstermitir.

Torununu misafirlerine sitayile tantrken, onun profesr olacan sylemesi, dedenin

torununa ilgisini yahut dknln gstermekle birlikte, gen Erol Gngrn bu

ilgiye lyk olan ynelilerini de ihsas eder. Bu hususta Mehmet Ltfi kizin ifadeleri

deer kazanmaktadr:

Dedesinin tavsiyesi dorultusunda Krehirin gzide simalar ile ok

kk olmasna ramen dp kalkm, Yozgatl Akif Paa nesrinin

temsilcisi olarak akir Aazade evki Beyi ve onun divan

sohbetlerini takip etmiti. Ayrca Eski Trk astronomi letlerinden

irtifa tahtasn ve onun zerindeki iaretleri merakla byk lim

irtifac Mehmet Efendiden renmeye almt. ttihat ve

Terakkinin bakyyets-syufundan Ali Galip ve dierlerinin lise

talebesi iken, dnya grlerini renmiti (kiz 1998, s. 159).

Bu satrlarda sz edilen faaliyet, mahiyet itibaryla sadece byklerin

tavsiyesi ile icra edilebilecek hususlar deildir. nsann ya ve kltr bakmndan

kendisinden yukarda olan kiilerle lfet edebilmesi iin, zihn ilgi, yeterlik, merak

ve ufuk sahibi olmasna ilaveten muhataplarn anlayacak derecede bir bilgi birikimi

ve ahs olgunluk sahibi olmas da gerekir. Erol Gngrn de bu niteliklere sahip

olduu anlalmaktadr.

Btn bunlara karlk Erol Gngrn ailesi varlkl bir aile deil, aksine

fakir bir ailedir. mknlar kt olduu iin, kitapdan, emanet yahut kira ile kitap

alr, kardeleri ile okuyup bitirdikten sonra geri verirler. Kiralanan kitabn

formalarn kesmeden masann zerine aar ve sayfalar, sayfalarn durumuna gre

sra ile masann iki tarafndan, yer deitirerek okurlar. Evlerine devrin

gazetelerinden Yeni Sabah alnr. Gazetedeki tefrika romanlar topluca okurlar.

Prof. Dr. Erol Gngrn Ansna

16

Bunun yannda evde gelenek hlinde okuyan dinlemeye dayanan bir okuma

dinleme faaliyeti srdrlr.

Evlerindeki kitap okuma hususunda kendisinin ifadeleri dikkat ekicidir. Ona

gre eskiden belirli kitaplar insanlar tek tek deil ailece hatta toplum olarak

okumaktaydlar:

Bizim daha dne kadar ocukluumuzda evlerimizde okuduumuz

kitaplar vard. Bu kitaplar sadece evlerimizde deil mahallenin btn

halk arasnda, k gecelerinde okuma yazma bilenler okurlard ve

brleri de dinlerlerdi. Yazczdenin eserleri Ahmediye ve

Muhammediye bunlardan bir ksmdr. Biz ocukluumuzda okurduk.

Aa yukar Tber tarihini de ezber bile etmiizdir. Bunlarn bugn

iin ayn deeri tadn syleyemem. phesiz ki biroklar

bugnn insan ve bugnn hayat iin gerilerde bir hatra olarak

kalmtr. Ama onlarn yerinde ne vardr? Hibir ey yoktur. (K)

b. Anne taraf

Erol Gngrn annesi Zeliha Glen Hanm Krehirli Demirsoylar ailesinin

kzdr. 1915 ylnda Krehirde dnyaya gelmitir.

Zeliha Glen Hanm mmi olmasna ramen zeki, dirayetli ve mkemmel

bir irfan sahibidir. Szlerinde ok belirgin bir vuzuh vardr. Konuurken meseleyi

tam kalbinden yakalar ve alacak bir vuzuhla ortaya koyar. Karar verirken ne

olursa olsun hakk teslim eder. Yetmi yandan sonra ilkokulu bitirmi ve Kuran

okumay renmitir. Erol Gngrn hayatnda babasndan ziyade annesi Zeliha

Glen Hanmn tesiri olduu anlalyor. nk ebeveynden ocuklarla ilgilenen

babadan ziyade anne Zeliha Glen Hanmdr. Hatta asl ilgilenenin anne olduunu

sylemek hakk teslim olacaktr (Gngr, 2005).

Zeliha Glen Hanmn babas berberlikle megul olan Hakk Efendi, annesi

ise Dnd Hanmdr. Babas Hakk Efendinin vakitsiz lm zerine, annesi

Dnd Hanm kaynbiraderi Nf Efendi (18981954?) ile evlenmitir. Dnd

Hanmn ilk einden Osman ve Zeliha Glen, ikinci einden Hakk ve Ramazan

adlarnda drt ocuu olur. Zeliha Glen Hanmn aabeyi Osman Demirsoy

(19131998) albaylktan emekli olup stanbulda vefat etmitir. Anne bir baba ayr

kardelerinden Hakk Demirsoy (19252001) ziraat mhendisi olup Krehirde

vefat etmitir. En kk kardei Ramazan N. Demirsoy (1928-) avukat olup, on

ikinci dnem Nevehir milletvekili olarak meclise girmitir. Demokrasi Oyununda

17

Trkiyede Deiim Sempozyumu

Figrandm (1997) adl bir hatrat ve baz kanun kitaplar vardr. Erol Gngrn

yetimesinde daylarnn da mhim tesir ve paylar vardr.

2. Tahsil Hayat

lk ve ortaokulu Krehirde okuyan Erol Gngr, resm tahsiline ilveten

husus dersler ald. Eski harflerle okuyup yazmay ortaokul yllarnda dedesi Osman

Hamdi Efendiden rendi.

Lisede okuduu srada ise Mehmet Ltfi kizden ders alarak Arapa

renmeye balad. Yaad evrenin manev havas dorultusunda tarih ve

kltrel mevzulara yaknlk duyan Erol Gngr, bir yandan bu sahalarn ana

kaynaklarn okurken, dier yandan da Ziya Gk-Alp ve Hilmi Ziya lken gibi fikir

adamlarnn eserlerini okuyarak ilerdeki ilm ve fikr hayatnn yerli, mill ve din

zeminlerini oluturdu (Ayvazolu, 1996; Gngr, 2005). Hilmi Ziya lken hakknda

yazd bir makalede lise yllarn ve nl hocay tanyn yle anlatr:

Ben onu bir tara kasabasnda lise talebesi bulunduum sralarda,

Yeni Sabah gazetesinde kan haftalk makalelerinde tanmtm.

Hatrmda yanl kalmamsa Byk htidalar adl bir yazs beni

adeta bylemiti. Sonra kitaplarn aradm ve byk bir ksmn

buldum. Trk Tefekkr Tarihi, Millet ve Tarih uuru, timai

Doktrinler tarihi, Tarihi Maddecilie Reddiye bunlarn ilkleridir.

O zamanki bilgilerimle bu kitaplarda yazlarn ok azn anlyordum,

ama o tarihte Trk fikir aleminin senyr olan bir kimsenin eserlerini

sadece kartrm olmak bile iftihar vesilesidir. (HZ)

Erol Gngrn yetimesinde nemli bir katk daha vardr. Bu katk

daylarndan gelir. Gngr, kltrnn Bat ile ilgili ksmn daylar vastas ile

edinmitir. Bat kltr ile ilgili eserleri asker olan daylar Osman ve Hakk

Demirsoyun ok zengin olan ktphnelerinden okur. Emekli Albay olan byk

days Osman Demirsoyun geni ktphnesinden ok rahat ekilde istifade eder.

Osman Bey, yeenine iki ciltlik bir ocuk ansiklopedisi gndermitir.

Krehir, teden beri bir ilim ve irfan merkezidir. Erol Gngr, gelenein

canlln, eski kltr mahfillerinin varlk ve ilevini srdrd Krehirin irfan

potasnda yetimitir.

1952 ylnda Krehir ortaokulundan mezun olan Erol Gngr, Krehirde

lise olmad iin 195253 ders ylnda Sivasa giderek Sivas Lisesinde okumaya

Prof. Dr. Erol Gngrn Ansna

18

balam, fakat orada barnma ve geinme hususunda bir dzen tutturma imkn

bulunmadn anlaynca Krehire geri dnmtr. O ders yln kaybetmekle

birlikte, Karayollarnda ie girmi ve burada mutemet olarak grev yapmtr. Ertesi

yl alan Krehir Lisesine kaydolarak tahsiline devam etmi ve Krehir

Lisesinden mezun olmutur.

Her ne kadar Yamur Atsz (2005) ve ondan naklen Hilmi Yavuz (2005)

Erol Gngrn Haydarpaa Lisesinde okuduunu yazmlarsa da, sz konusu

ifadeler Yamur Atszn zhulnden domu olup gerei yanstmaz. Atsz ve

Yavuzun ifadelerinin aksine Erol Gngr, Haydarpaa Lisesinde talebe olmas sz

konusu deildir1.

Krehir Lisesindeki tarih hocas Hilmi Beydir. Derslerde ok zorlad iin

nceleri Felsefe hocas Fuat Beyle yldzlar pek barmaz. Fakat sonradan iki yakn

arkada gibi olurlar. Edebiyat retmeni Necdet Eruygur, rencisinden ekinir.

Osmanl dnemi Trkesine vkf olan Erol Gngr hocasnn hatalarn grr. Bu

durumun farknda olan Necdet Eruygur, rencisi iin Erol benim korkulu

ryamd. der.

Erol Gngrn Krehirdeki yakn arkadalarndan Ahmet Yastman liseden

arkada olup, erken yata, Grbz Berk ise muhtemelen 1995te vefat etmitir.

Krehir Lisesinde snf arkadalar arasnda yaync yazar Ercmend zkan

(19381995) ile sra arkada mahall gazeteci Dursun Yastman vardr. Mzik

retmeni nl aratrmac ve derlemeci Veysel Arseven (19191977), Franszca

retmeni ise asl ad Emrullah lhan Birsen olan air lhan Berktir. Erol Gngr,

Franszca dersinde de baarl bir renci olup metinleri en gzel ekilde tercme

eder (Yastman, 2003). Erol Apaydndan ald derslerle iyi derecede ngilizce

renir ve niversiteye geldiinde, bu bilgisiyle ngilizceden muafiyet imtihann

verir.

1 Yamur Atsz, hatralarnda zuhulen Erol Gngrle Haydarpaa Lisesinde snf arkada olduunu ne

srmektedir:

Rahmetli Erol Gngr ve Rahmetli Mehmed avuolu benim arkadalarmd. Erol ve Mehmet benim Haydarpaa lisesinden arkadalarmd. Erol snf arkadam, Mehmetse paralel

snftan arkadam.. (Atsz, 2005, s. 55).

Yamur Atsz muhtemelen Hukuk fakltesindeki snf arkadaln liseye temil etmektedir. Bu zhul, Yamur Atszn Haydarpaa Lisesinden arkada Mehmet avuolu ile Hukuk Fakltesinde ayn

snfta okumas ve burada her ikinsin de Erol Gngrle yakn arkada olmalarndan kaynaklanm

olmaldr.

19

Trkiyede Deiim Sempozyumu

Klasik Bat mziine tutkun olduu iin mzik dersini seer ve Arsevenin

dersinde kurmal gramofondan Bat mziinin seme eserlerini dinleme imkn

bulur (Yastman, 2003).

Erol Gngr, Krehirde iken bo zamanlarnda Slknn Kahvesine

giderek, yal bal kiilerle sohbet edip vakit geirir. Bu kahvehne bugn yklm

olup, yerindeki arsa botur.

Erol Gngr, 19551956 ders yl bahar dneminde Krehir Lisesi edebiyat

kolundan pekiyi derece ile mezun olmutur. Gngr, yksek tahsil yapabilecei

okullar ve hocalar hakknda malumat edinmek zere Ankaraya gitmitir. Arapa

hocas M. Ltf kizin tavsiyesi ile ktphneci Necmeddin Sefercioluyu aram,

bu hususlardan ondan bilgi alm, daha sonra da ayn gaye ile stanbula gitmitir

(Seferciolu, 2005, s. 305). Gngr, 19561957 ders ylnda stanbul niversitesi

Hukuk Fakltesine kaydolunarak hukuk tahsiline balamtr. Yakn

arkadalarndan Mehmed avuolu ile de burada arkada olur.

Erol Gngrn Hukuk Fakltesindeki tahsil hayatnn da olduka renkli

getii anlalmaktadr. Hukuk Fakltesinde Hseyin Nihal Atszn byk olu

Yamur Atszla ayn snfta okuyan Erol Gngr, Atszlar evlerinde sk sk ziyaret

edecek yaknlktadr. Yamur Atsz, hatralarnda Erol Gngr ve Mehmet

avuolunun Atsz ailesinin evld gibi grldklerini kaydeder: kisi de bizim

evin ilve oullar tifesine mensubdu. Ska gelir giderler ve yemee de

kalrlard... (Atsz, 2005, s. 55).

Profesr Mmtaz Turhann teklif ve tavsiyesi zerine 7 Ekim 1957 tarihinde

Hukuk Fakltesinden ayrlarak Edebiyat Fakltesi Felsefe Blmne tahsile

balam ve 30 Haziran 1961 tarihinde, Kltr Temaslarnn Atitdler zerindeki

Tesiri konulu lisans tezinin savunma imtihannda pekiyi derece ile baar

gstererek buradan mezun olmutur (Vayni, 2002, s. 16).

Buradaki rencilii srasnda Franszcasn gelitiren Gngr, muhtemelen

hocas Mmtaz Turhann tavassutuyla dekanlka memur olarak istihdam edilir.

Blmde ders veren misafir retim yesi Prof. Hainsin laboratuvar yardmcln

deruhte ederek derslerini Trkeye evirir. Erol Gngr, Prof. Hilmi Ziya lkenin,

Trk Dncesi Tarihi dersinde anlattklarn eski harflerle eksiksiz bir ekilde

kaydeder. Prof. lken, Trkiyede ada Dnce Tarihi adl nl eserini, Erol

Gngrn, bu derste tuttuu notlar tadil etmek suretiyle vcuda getirmitir.

Gngr, bu hususu yle anlatr:

Prof. Dr. Erol Gngrn Ansna

20

Ben onun anlatt mevzulara ina olduum ve Eski Trk alfabesi

ile not tutabildiim iin sene sonunda bu notlar Latin harfleriyle

teksir ederek hem talebeye datr, hem de kendisine verirdim.

Tanzimattan sonraki Trk tefekkr tarihi zerine nerettii iki ciltlik

eserin byk bir ksm bu ekilde toplanmtr. (HZ)

Erol Gngrn rencilii srasnda bugnn profesrleri Ylmaz zakpnar

blmn asistan, Doan Ccelolu da blmde rencidir.

3. lm Hayat

Mezuniyetinin ardndan 1961 ylnda Edebiyat Fakltesi Tecrb Psikoloji

Krssne asistan oldu. Ayn krsde Prof. Dr. Mmtaz Turhann ynetiminde

hazrlad Kelm (Verbal) Yaplarda Estetik Organizasyon adl tezini savunarak

doktor oldu.

1966 ylnda Kolorado niversitesi Davran Bilimleri Enstits Bakan

Sosyal Psikolog Dr. Kenneth Hammond tarafndan Amerikaya davet edildi2.

Burada milletler aras bir heyete yrtlen almalara dhil oldu. Franszcadan

ngilizceye tercmeleriyle evrenin dikkatini ekerken, bu husustaki baarl

almalar gpta ile karland. 1968de dnd stanbul niversitesi Edebiyat

Fakltesi Tecrb Psikoloji Krssnde Sosyal Psikoloji dersleri vermeye balad.

Askerlii srasnda hazrlad ahslar Aras htilaflarda Lisann Rol

balkl teziyle 1970 ylnda sosyal psikoloji doenti oldu. 1978 ylnda verdii

Deerler Psikolojisi zerine Aratrmalar isimli takdim teziyle sosyal psikoloji

profesr oldu.

1982 ylnda, Yksek retim Kurulunun tekili ile niversitelerin yeniden

tekilatlanmas ve yeni niversiteler kurulmas srasnda, Yksek retim Kurulu

Bakan Prof. Dr hsan Doramacnn, Samsun Ondokuz Mays niversitesi

rektrl teklifini shh endielerle kabul etmedi. Ardndan Doramacnn Konya

Seluk niversitesi rektrl teklifi geldi. Ayn sebeplerle bu teklifi de geri eviren

Erol Gngr, Doramacnn devaml srarlar karsnda daha fazla direnemedi ve

Seluk niversitesi rektrln kabul ederek Konyaya gitti. Ksa sren bu grevi

2 1989 yl yaz aylarnda TOEFL imtihanna Kolorado niversitesinde girmitim. Erol Gngrn bu niversitede aratrmac olarak iki yl altn bildiim iin heyecanlanarak niversitenin Davran

Bilimleri Enstitsn grmek istedim. Tatil gn olduu iin kimse yoktu. Sadece binay gezmitim.

(E)

21

Trkiyede Deiim Sempozyumu

srasnda niversite ve halkn kaynamasn temin etti. Bu ksa dnemin izleri

Konyada hlen canlln srdrmektedir.

4. Moral Portresi

Erol Gngr, aileden tevars ettii zek ve tecesssle kk yatan beri

bilgiye kar bir dknlk gstermitir. Bu bakmdan derin bir merak ve tecesss

yannda fikr takip sahibi bir insandr. Sakin yaradll olmasna karlk sahip

olduu itminan duygusu, onu yakndan tanmayanlar tarafndan kendini beenmilik

olarak deerlendirmitir. O, yapt ii byk bir ciddiyetle yapan, iinde azam

tertip ve dzeni salayan bir insandr. Onun zeki, temkinli, sabrl, yardmsever,

insana deer veren ve arkada kadri bilen mert bir kii olduu kadar, muzip bir

miza tad da ifade edilmitir. Hukuk Fakltesinden snf arkada Yamur

Atsz, Erol Gngr hakknda unlar yazmtr:

Ben mrmde Erol kadar tertipli ve alkan pek az insan tanmmdr.

Krehirliydi. Tavrlar, oturup kalkmas, konumas ortaanadolu insanlarna has

ar ekim zellikler tamasna ramen bu d grnn ardnda son derece

muzib ve mizah dolu bir zek yatard. Ta gediine oturtmakda mhirdi.

/.../

1957 yaz Sevgili Erol yine o peygamberne sabryla beni kendine vazfe

edinip ay haftada en az iki gn benimle Roma Hukku tlm etdi... (Atsz, 2005,

s. 55).

Prof. Dr. Sleyman Hayri Bolay (1998), onun ok esprili ve hazr cevap bir

insan olduunu, ksa ve ok zl cevaplar ve ifadeleri ile bazen sylediinden

ok ey anlattn kaydeder. Hiciv ve takdir hislerini ayn cmlenin muhtevasna

dhil ettii; uygun bulmad, davran ve zihniyetleri hicvetmek iin hikyeler

kurarak, bunlar gerek vakalarm gibi anlatt olur.

Hakszlklar karsnda susmayan ve hakikatleri her zeminde dile getiren bir

insandr. Buna karlk, ok konukan bir insan da deildir:

sohbette ok konuan bir kimse deildi. Kendisi az konuur ama

daha ok dinlerdi. Dinlerken de konuya pek ilgili grnmezdi; fakat

sanki baka bir leme dalm gibi dururdu. Ama sonunda bir ift sz

syler, bu szde hem sylenilenleri gayet veciz bir ekilde zetler,

stelik kendi kanaatini zl bir ekilde ifade ederdi (Bolay, 1998, s.

240-241).

Prof. Dr. Erol Gngrn Ansna

22

Erol Gngrle ilm toplantlarda ve deiik kltr heyetlerinde birlikte

alan Prof. Dr. M. Orhan Okay, onu yle anlatr:

Skin, az konuan ve bu karakterdeki biroklar gibi, konutuu

zaman meselenin mahhas ve pratik zmne karsndakileri

kolaylkla ikna eden insan, kitap ve makalelerindeki gibi, daima ak

ve berrak bir tutum iinde grdm ve deerlendirdim (Okay, 1991, s.

234).

Erol Gngr, ei eyma Gngrn ifadelerine gre ciddi, salam ahsiyetli,

bir insan olarak yaamtr. z sz birdir. Mbalaadan hi hazzetmeyen bir

kiilie sahiptir. Syleyecei sz gayet ak ve vazh bir ekilde syler. Tarih

anekdotlar misal olarak verir. Gnlk hayatnda insanlarla pek ilgilenmeyen, soru

sorulmazsa hibir ey yapmayan mizacn tamtr. Ev iinde tertipli olmad gibi

hi de pratik deildir ve meknla ilgilenmez. Ama ok cidd alan biridir. Gani

gnll ve ok mert bir insandr (Gngr, 2005).

Arapa dersleri ald Mehmet Ltfi kizin anlattna gre eski usl terbiye

ile yetitirilmi, evresinde byk kk herkesin sevgisini kazanmtr. Derslerini

dinlemekle iktifa eden, artan zamanlarnda kitap okuyan ve kendisine ilgi ekici

gelen insanlar ziyaret etmekten holanan biridir. Eski harflerle, rika hatt ile son

derece seri not tutan Erol Gngr, bulunduu sohbetlerde dikkat ekici hususlar

eer msaade edilirse kaydeder (kiz, 1998, s. 160).

Hrstiyan iken ihtida ederek Garip adn alan Ermeni asll bir zatn nezdinde

bulunan, Kzlrmak airi k Saidin, Mesrop Alfabesi ile tespit edilmi olan

iirlerini, 1952 ylnda enmeden rikaya tahvil etmi ve kaybolmaktan

kurtarmtr (kiz, 1998, s. 159).

Mill kltr unsurlar ile yakndan ilgilenen ve renmeyi, incelemeyi grev

bilen Erol Gngr, inklplk veya batllk gayreti ile mill kltr karsndaki

ykc tavrlardan rahatszlk duymutur. Bu hususta ahidi olduu olaylar yle

anlatr:

Benim doup bydm kasabada Mengcekoullarndan kalma

bir cami vard. Orta mektebin tarih retmeni tam devrimcilere yakr

bir kahramanlkla camiin kitabesini kazma ile kazd ve oray

kasabann Rum mezarlndan getirdii talarla bir mze haline

koydu. Sonra gezdiim birok yerlerde yine eme ve camilerin

kitabelerinin kaznm olduunu grdm. Baz yerlerde bizimki kadar

cesur olmayan yenilik taraftarlar bu yazlar sva ile rtmlerdi. Yine

23

Trkiyede Deiim Sempozyumu

gezdiim baz kylerde eskiden her evde bulunduunu rendiim

Battal Gazi kitabna dahi rastlamaynca merak edip sebebini

sormutum. Kyller bana yazs eski olan kitaplarn toplanarak

meydanlarda yakldn, kurtarlmak zere topraa gmlenlerin de

uzun zaman toprak altnda kalnca rdn sylediler. (TKM, s.

122-123).

Erol Gngr, yksek tahsili srasnda stanbulun deiik kltr mahfillerine

devam eder. lgilendii farkl sahalarn mensuplaryla rahata konuabilecek bir

bilgi birikimine kavumasnda aile evresi ve Krehir muhitinden aldklarnn

yannda stanbuldaki birbirinden farkl ve deiik mahfil ve muhitlerin yardm

olmutur.

niversite yllarnda evine gidip gelecek kadar yakn olduu Hseyin Nihal

Atsz ok sever. Kardeleri ile de ziyaretine gittii Atszn vefatndan sonra adna

Bir Armaan karan heyetin banda yer almas bu sevgisinin gstergesidir. Arapa

rendii Mehmet Ltfi kizi ilk eserini ithaf edecek kadar sever ve sayar. Mahir z,

Mkrimin Halil Yinan, Nureddin Topu, Abdullah Atay, Mithat Bahar Beytur, Ali

hsan Yurd, Ziya Uygur, Nuri Karahykl, emseddin Yeil, Ziya Nur Aksun gibi

kiilerle yakn mnasebet hlinde olmutur.

Yakn arkadalar arasnda, ktisat Fakltesinde Prof. Dr. mer Ltfi

Barkann asistan olan Mehmet Gen, hukuk fakltesinden arkada Mehmed

avuolu, Mustafa Necati Sepetiolu, Cahit Kibarolu, Rasim Cinisli ve Hidayet

Yavuz Nuholu vardr. Mehmet Gen en yakn arkadadr.

Erol Gngrn yakn dostlar da kalabalk bir topluluk oluturmaktadr.

Sevdikleri arasnda Dndar Taer (19251972)in ayr bir yeri vardr. ahsiyet ve

fazileti yannda dncelerini de ok beendii Taeri bir dost olarak, hatta

dostluun da tesinde ok sevdiini u satrlarnda grmek mmkndr:

Fazileti kskanan biri olsaydm, bu adamdan nefret etmem iin her

trl sebep mevcuttu. yi niyetim kusurlarma galebe ald ve ben onu

bir insana duyulabilecek sevginin de tesinde bir ihtirasla sevdim.

Hayatta olduu srece ona olan yaknlm iddetli bir dostluk gibi

gryordum; imdi de bu dostluun hatras bana sonsuz bir gurur

veriyor. Ama aradan zaman geip de ahs mnasebetler bir hatradan

ibaret kalnca, aramzdaki eyin bir dostluktan ok farkl olduu yava

yava ortaya kyor (TKM, s. 136).

Prof. Dr. Erol Gngrn Ansna

24

Taerin vefat Erol Gngr ciddi ekilde mteessir eder. Taerin vefat

zerine byk zntlere gark olan Gngr uzun sre kendine gelemez. u

satrlarda bu teessrn ifadesi yer alr:

Kendisini kaybettiimiz zaman uzun mddet yar meflu dolatm

hdle bu ztrab hatrlatacak herhangi bir duygu tahlili de yapmaya

girimedim (TKM, s. 157).

Erol Gngr, Taerin ardndan birbirine bal yaz nereder ve bunlara

bir baka yaz daha ekleyerek Bir Kltr Bir nsan bal altnda bir blm

hlinde kitabna alr (TKM, s. 133163). Taeri Trk milletinin grd ryay

temsil eden bir ahsiyet olarak deerlendirir ve onu sadece bu vasfyla deil

faziletleri ve dostluu ile sevdiini syler (TKM, s. 136). Taerin fikirlerine ayr bir

ilgi ve sevgi duyan Gngr bu hususta yalnz deildir:

...onu dinlerken, onunla bir arada bulunurken kendimizi birden bire

bym hissediyorduk; zerimizde yz yln biriktirdii pis

arlktan eser kalmyordu, kaybolan ahsiyetimize yeniden

kavuuyorduk. Taer efsunlu konumasyla, parlak muhakemesiyle,

btn tavr ve hareketleriyle bizim gzlerimizdeki perdeyi aralyor,

nmze yeni bir dnya ayordu. Bu dnya aslnda gerekti, ama biz

krle altrldmz iin onu yine kapal gzle grlen bir rya

sanyorduk (TKM, s. 136).

lm gereinin ardndan Taerle mnasebetini srdrmek arzusu onu

Taerin mirasn devralmaya gtrr:

Onunla mnasebetimizi devam ettirmenin en iyi yolu herhalde bize

rettiklerini bakalarna da retmek, yetitirirken yarm brakp

gittii genlerin eitimini onun brakt yerden devam ettirmek

olacaktr. (TKM, s. 163).

Erol Gngrn Taerin vefat ile yarm kalan grevi tamamlama gayretini

gtt, cidd, seviyeli ve verimli yaz faaliyetinden anlalr. Onun bu gayreti ayn

zamanda vefal bir insan olduunu hatta nasl vefal olunabileceini de gsterir.

Prof. Dr. Ayhan Songar ile ok yakn bir dostluu vardr. Onu bir aabey

olarak grr ve yle hitap eder. air saf Hlet elebi yakn dostlar arasndadr.

Fethi Gemuhluolu ise sayp sevdii bir bydr. Dier dostlar arasnda

mtefekkir air Sezai Karako, air Dr. Abdullah ztemiz Hactahirolu, Prof. Dr.

Necmeddin Haceminolu, Prof. Dr. Ylmaz zakpnar, mer ztrkmen ve Ahmet

Gner Elgin gibi isimler vardr.

25

Trkiyede Deiim Sempozyumu

Fakat bunlarn en banda, Erol Gngrn byk sayg duyduu hocas

byk lim Prof. Dr. Mmtaz Turhann geldiini kaydetmek gerekir.

5. Askerlii

Erol Gngr 1969 yl Ekim celbinde vatan grevini if etmek zere askere

gitmi, Piyade Okulunun drdnc blnde yedek subay eitimini

tamamlamtr. Kta hizmetini ifa iin yedek subay olarak Karamrsele tayin

edilmitir. Birinci Ordu Kararghnda iki yabanc dil bilen bir yedek subaya ihtiya

duyulmas zerine, ngilizce ve Franszca bildii iin, Karargh bnyesinde istihdam

edilmek zere stanbula nakledilmi ve Selimiyede grevlendirilmitir. Askerliini

tamamlayp buradan terhis olunca niversitedeki grevine dnmtr (Bolay, 1998,

s. 233; Vayni, 2002, s. 16; Deliorman, 2004, s. 26).

6. Evlilii

lm almalarnn younluu, birok ilim adam gibi Erol Gngrn de

evlenmesini geciktirmitir. Kurucularndan olduu Trk Edebiyat Cemiyetinin

Topkap Sarayndaki bir toplantsnda grp beendii eyma Taolu ile yakn

evresinin aracl ile 1973te nianlanmtr. Bu arada bir kalp rahatszl geiren

Gngr, ameliyat olarak salna kavuur. 19 Temmuz 1973 tarihinde Beyolu

Evlendirme Dairesinde akdedilen nikh treninde eyma Taolu ile dnya evine

girer. iftin nikh ahitleri Fethi Gemuhluoludur.

Bu evlilikten, 1977 ylnda hocas Mmtaz Turhann soyadn verdii

Turhan adl bir olu olmutur. Turhan Gngr, Bilkent niversitesi, ktisat

Fakltesini bitirmi, Ohio niversitesinde yksek lisans yapmtr. Hlen bir

havayolu irketinde almakta ve . . letme Fakltesinde doktora yapmaktadr.

Ei eyma Gngr, Sivasl Taoullar ailesinin kz olup 1946 ylnda

stanbulda domutur. Beikta Kz Lisesinden 1964te, . . Edebiyat Fakltesi

Trk Dili ve Edebiyat Blmnden 1969da ve ayn niversitenin letme

Fakltesi letme ktisad Enstitsnden 1971de mezun oldu. 19721973 yllar

arasnda Ko Holding bnyesinde Halkla likiler ksmnda alt. 19741977

yllarnda Adapazar, Hasky ve Galatasaray Liselerinde edebiyat retmenlii

yapt. 1977de akademik hayata intisap ederek . . Edebiyat Fakltesi Trk Dili ve

Edebiyat Blmne asistan oldu. 1985te Eski Trk Edebiyat sahasndaki

doktorasn tamamlad. 1987de retim grevlisi, 1989da yardmc doent,

Prof. Dr. Erol Gngrn Ansna

26

1992de doent oldu. Hlen alt blmdeki Trk Halk Edebiyat Ana Bilim Dal

bakanln, daln ihdas edildii 1996dan beri yrtmektedir.

7. Vefat

Erol Gngr, rektrlnn sekizinci aynda, 24 Nisan 1983te stanbuldan

Konyaya doru yola kmak zere iken, evinin nndeki arabasnn yannda,

geirdii kalp sektesi zerine, krk be yanda iken vefat etmitir. Cenazesi uzun

yllar grev yapt stanbul niversitesinden kaldrlmtr. lm, Trk ilim ve

fikir dnyas iin byk bir kayp olarak nitelendirilmitir.

Prof. Dr. smail Yakt (1998), Gngrn vefatna eski uslde u mcevher

tarihi drmtr:

Erol Bey dostumuz yaard Hakkla

O kim ilmiyle olmutu yekta

Mcevher bir beyit trh-i fevti

Mlk eyledi gufrn- Hakka

Makmdr ann cennt- al

1983

8. Yaz Hayat

Erol Gngrn yaz hayat, lise yllarnda Krehirdeki bir mahall gazetede,

mstear isimle kan bir yaz ile balar. Bu ilk yazs hakknda kendisi unlar syler:

lk yazm lisede renci iken mahall gazetede yazmtm.

Konusunu tam hatrlamyorum, ama bir fikir yazs idi. inde baz

siyas temalar da bulunduu iin takma adla vermitim. Lisede hocalar

okumular, slubumu ar bulduklar iin beni (yazar) yal bal biri

zannetmiler. Bunun bende bir heyecan yarattn hatrlamyorum.

nk bir tara gazetesi idi. (FDSAG)

Tara gazetelerinde imzasn basl olarak grmenin heyecanlandrmad

mstakbel yazar heyecana sevkeden ilk cidd yazs Milliyet yazarlarndan Refi

Cevad Ulunaya (1955) gnderdii bir mektuptur. Refi Cevad, bu mektubu,

mzasz Okuyucuma Cevap bal altnda, 8 Mart 1955 tarihli Milliyetteki

kesinde neretmitir. Bu yaz hakknda kendisi unlar syler:

27

Trkiyede Deiim Sempozyumu

Beni asl heyecanlandran o gnlerde Rahmetli Ulunaya yine isim

vermeden gnderdiim bir tenkid mektubu idi. Bu mektup Milliyette

Ulunayn stununda kt. Ulunay devirmeciliin kt bir ey

olmadn yazyor, ben de ona iddetle atyordum. Yaznn nereden

gnderildii akland iin bizim kasabada gnlerce herkes bunu

konutu ve kimin yazdn aratrdlar. imdi o mektuptaki fikirlerimi

ok ocuka bulduumu itiraf etmeliyim. (FDSAG)

Bu yllarda stanbuldaki baka yayn organlarna da mektup ve yazlar

gnderdii ve bu yazlar dolaysyla yetikin biri kii zannedildii vakidir. Bu

hususta Altan Deliormann anlattklar ilgi ekicidir:

Gazeteye okuyucular da yaz gnderiyorlard. Bunlarn ou ilk

kalem denemeleri gibiydi. yice olanlar biraz da dzelterek

yaymlyordum. Bir gn, zarflarn birinden bir yaz kt. Okudum ve

gzlerime inanamadm. Trkesi gayet dzgn, ifade tarz tam bir

olgunluktayd. Sistematik bir gr as olduu besbelliydi. Yaz

Krehirden gnderilmiti ve A. Bura imzasn tayordu. Yaznn

sahibi Krehir Lisesinde renci olduunu belirtiyordu. Yazy

byk bir memnuniyetle yaymladm ve yazarna bir mektup

gndererek takdirlerimi bildirdim. Ancak o yaznn arkas gelmedi.

Acaba o kadar gzel bir yazy ok daha yetikin biri yazmt da bir

lise rencisinin imzasn m kullanmt? (Deliorman, 2004).

Erol Gngr, daha sonra kalemi kuvvetli bir yazar olarak kendini gsterecek

ve yazdklar ile okuyanlar hayran brakacaktr. lk Yazlarn A. Bura ve E.

Krehirliolu mstearlar altnda Dirili, Hisar, Trk Yurdu, Trk Birlii Dergisi

ve hocas Mmtaz Turhan ile arkadalarnn kard ve Tark Burann ynettii

Yol mecmuasnda nereder. Daha sonra kendi imzasyla kltr hamulesiyle ykl,

fikr seviyesi yksek tahlil ve terkib yazlarn yaymlamaya balar. Bu yazlaryla

geni bir ilgi grr. Makaleleri kitaplatka ilgi daha da byr. Gngr bu yazlarn

bilhassa Tre, Trk Edebiyat, Mill Eitim ve Kltr dergilerinde nereder. Tre

dergisi, onun yazlaryla bir neslin yazl eitim mahfili olur. Bunlarn dnda Erol

Gngrn yazlarnn yer ald dergiler unlardr: Klinik Sempozyum, Dnen

Adam, Toprak, lkc retmen, Ticaret Odas Dergisi, Ziya Gkalp, Mill

Kltr, Trk Kltr, Yeni Szc, Yeni Dnce, Dou, akl, Konev, Yeni

Hamle, Tecrb Psikoloji almalar Dergisi. Erol Gngrn dergilerin dnda

Prof. Dr. Erol Gngrn Ansna

28

gazete yazarl da nemlidir. Ortadoudaki bayazlaryla tannm, Millet,

Ayrntl Haber ve Yeni stanbul gazetelerinde bayazarlk yapmtr3.

Erol Gngr yazdklarnda, belli bir seviyeyi gzetmi, ama kolay anlalr

olma endiesinden de vazgememitir. Onun yazlarn okuyanlarn karlaacaklar ilk

husus, bu yazlardaki vuzuh, yani aklk ve berraklktr. Prof. Dr. Ahmet Bican

Ercilasun, Erol Gngrn milliyeti yelpazede tannmasn, geni bir kitlenin sevgi ve

ilgisine mazhar olmasn, yazd kitaplar ve mrnn sonunda ok ksa sren

idareciliinin yannda Ortadou gazetesindeki bayazlarna balamaktadr. Ercilasun,

onun Ortadoudaki bayazlarn vasf ve mahiyet bakmndan yle deerlendirir:

yazlarnda gnlk politikaya da temas ediyordu, ama onun

yazlar o gne kadar altmz politika yazlarna hi de

benzemiyordu. O ne objektif olma sevdasyla hibir fikir beyan

etmeyen, ou defa sadece olaylar zetleyen yazarlara benziyor; ne

de bir politikacdan farksz davranan yazarlar gibi yazyordu. Gnlk

politika meselelerini, sosyal ilimlerin, tarihin ve mill kltrn

szgecinden geiriyor, sonra da en z ve anlalr bir ekilde yazya

dkyordu. // Ben Erol Gngr'de bir fikrin bktrc tekrarna veya

kt ifade ediliine hi rastlamadm. Pek ndir de olsa itirak

etmediim fikirlerinde bile daima faydal bir taraf grdm.

(Ercilasun, 1983).

Erol Gngr en iyi ekilde deerlendiren ve bir mtefekkir olarak hakkn

teslim edenlerin en nnde hocas, yakn dostu, meslekta ve onunla ayn vadide

fikr mesaisini srdren, ayn zamanda kendisi de Erol Gngr gibi deerli bir yerli

mtefekkir olan Prof. Dr. Ylmaz zakpnar gelir.

Prof. Dr. zakpnar, Erol Gngr bir mstesna zihn terkip olarak

deerlendirir. Erol Gngr, hayat ve kinat idrk bakmndan Ahmet Hamdi

Tanpnarla ruh, Yahy Kemalle tarih duygusu, Mmtaz Turhanla ilim zihniyeti ve

Anadolu velileri ile de ilham bakmlarndan ortaklk tayan bir mstesna zihn

terkip hlinde kendini gstermitir (zakpnar, 2005).

Erol Gngr, niversite tahsiline altyaps hazr olarak balayan nadir

rencilerden biridir. Tarih uuru ile memleket meselelerinin farkndadr. Eski

harfleri rahata okuyup yazabildii iin eski yaz ile muhafaza edilen kltr

3 Bu yazlarn bibliyografyas iin Baer, 1998; Yldz, 1998; Bostan, 1994; Vayni, 2002 ve Gngr, 1993

knyelerine mracaat edilmelidir.

29

Trkiyede Deiim Sempozyumu

mirasmzdan yararlanmak bir yana Franszca eserleri okuyup anlayabilen, ciddi

tecesss sahibi sessiz sakin, insana yaknlk hissi veren, konumasa bile sknt

vermeyecek kadar tabi, yandan olgun, zeki bir gen (zakpnar, 2005) olarak

tahsiline balar ve devam eder.

Prof. Dr. zakpnarn Erol Gngr deerlendirmesini geni ekilde iktibas

etmek, btnlne mdahale etmekten daha doru olacaktr:

Yatlarnn ok stnde bir bilgi daarc ile gelen bu gen, Mmtaz

Turhann yannda bir deiim geirdi. Erol, Turhann yanndaki raklk

yllarnda zeksna, bilgisine, olgunluuna bir de bilim zihniyetini katt.

Dnceleri yeni bir kavray tarz ile alkaland. Sosyal psikolojide

uzmanlat. Bilimsel bilgisi, tarih bilinci, bilim zihniyeti ve iinde

yaad toplumun olaylarn gzleme kabiliyeti onu, Trkiyenin

meselelerini en iyi yorumlayan dnr yapt. Erol Gngr halis bir Trk

dnryd. Onun yorumunda basmakalp ideolojilerin izi yoktur. Bat

lkelerinin sosyal psikoloji ve sosyoloji aratrmalarndan, o bilimlerin

kavramlarn ve metotlarn birer analiz aleti olarak kullanmak suretiyle

yararlanmtr. Fakat meselelerin tehisi, analizi ve karlan sonular

Trkiyenin tarih gereklerine, sosyal ve iktisadi artlarna gredir. /.../

Erol Gngr, bu anlamda zgn ve modern bir dnce adamdr; sosyal

sorumluluk stlenmi bir aydndr.

Erol Gngr modern bilimin nemini kabul eder ve onu eriilmesi gerekli

balca hedeflerden biri olarak grr. Fakat Gngr, Gkalpten farkl

olarak Seluklularn ve Osmanllarn Anadoludaki bin yllk gemiinin

slam medeniyetine dayandnn bilincindedir. Birok yazlarnda

medeniyetin bir inan ve deerler sistemi olduunu belirtir. Fakat Ziya

Gkalpte ve Mmtaz Turhanda olduu gibi Bat medeniyetinin bilime

dayand gr o kadar ar basar ki Gngr de Bat medeniyeti ile ilgili

balamlarda medeniyeti bilim ve teknoloji olarak grr.

Bu kavramsal belirsizlie ramen, Erol Gngrn yazlar topluca

deerlendirildii zaman onun Trk toplumunun iinde bulunduu

problemleri slam medeniyeti bilinciyle sezdii grlr. Bin yllk tarih

iinde Trk toplumunun sosyolojik temelini oluturan slamiyetin siyaset

ya da ideoloji olmadn syleyen Erol Gngr, bireysel inan ve

toplumsal iliki kayna olarak slamiyetin laiklikle badamayan bir

taraf olmadn da belirtir. Gngr, mill kltrn daha ok gemie

Prof. Dr. Erol Gngrn Ansna

30

zlem duymak ya da gemii diriltmek gibi bir gelenekilik gibi

alglanmasnn yanllna dikkat eker. Bu yanllk, mill kltr

sosyolojik anlamda milletin yaam biimi olarak deil, esas yeri gemite

olan, ancak kitaplarda, mzelerde ve hatralarda muhafaza edilen eler

olarak tasarlyor.

Bu eler zaman zaman gsteri tarznda canlandrlyor. Bu takdirde, mill

kltrn, yaatamadmz kltr elerine duygusal bala balanmann

tesinde bir anlam yoktur. Erol Gngre gre o eler, dedelerimizin

her gnk yaamnn bir paras idi; onlar muhafaza etmiyor ve

canlandrmyorlard; artlarn zorlamasna ve kendi tercihlerine gre

yayorlard. Ne imdiki yaamlarnda bir eksiklik gryorlar ne de

gemie zlem duyuyorlard. /.../

Bu dnceleriyle Erol Gngr, kltrn deimesini sregelen bir temel

olgu olarak gryor.

Bat medeniyeti kltrlerinin, teknolojiyi de arkalarna alarak btn

dnyaya yaylmakta olduunu, bu arada iyi-kt her trl kltr esinin

girdiini syleyen Gngr, sosyal yapy bozucu etkilere kar sansre ya

da kontrol mekanizmasna bavurarak deil salam bir mill kltr

kurarak nlem alnabileceini savunur. Erol Gngrn bu

dncelerinden kan sonu kltr deimesinin yaanlan zamann

gereklerine gre olmas, medeniyet bilinciyle seici olarak yaplmasdr.

Bir medeniyet kaynandan beslenmeyen kltr, seme ve zmleme

kabiliyetini ve btnln kaybeder. (zakpnar, 2005).

9. Eserleri

Erol Gngr veld bir yazardr. renciliinden beri yaz yazan bir kalem

olarak onun yaz faaliyeti lnceye kadar devam etmitir.

a. Tezleri

1. Mezuniyet Tezi, Kltr Temaslarnn Atittler zerindeki Tesirleri,

Tecrb Psikoloji almalar, III (1961) 21-32; (Mezuniyet tezinin zetidir).

2. Doktora Tezi: Kelami Sahada Estetik Yap Organizasyonu, stanbul, 1999.

3. Doentlik Tezi: ahslararas htilaflarn zmnde Lisann Rol,

stanbul, 1998.

31

Trkiyede Deiim Sempozyumu

4. Profesrlk Takdim Tezi: Deerler Psikolojisi zerine Aratrmalar,

Amsterdam: Hollanda Trk Akademisyenleri Birlii Yaynlar, 1993.

b. Kitaplar

1. Trkiyede Misyoner Faaliyetleri, stanbul: Bedir Yaynevi, 1963. (E.

Krehirliolu mstear ile)

2. Trk Kltr ve Milliyetilik, stanbul: tken Neriyat, 1975.

3. Kltr Deimesi ve Milliyetilik, Ankara: Tre-Devlet Yaynlar, 1980.

4. slmn Bugnk Meseleleri, stanbul: tken Neriyat, 1981.

5. slm Tasavvufunun Meseleleri, stanbul: tken Neriyat, 1982.

6. Dnden Bugnden - Tarih-Kltr ve Milliyetilik, Ankara: Maya

Yaynlar, 1982.

7. Tarihte Trkler, stanbul: tken Neriyat, 1988.

8. Ahlak Psikolojisi ve Sosyal Ahlak, stanbul: tken Neriyat, 1995.

9. Sosyal Meseleler ve Aydnlar, [Hazrlayanlar: R. Gler-E. Kln],

stanbul: tken Neriyat, 1993.

c. Ders Kitaplar

1. Ahlk (Dersleri) Orta I, (Emin Ik, Yaar Erol ve Ahmet Tekin ile

birlikte) Ankara: Mill Eitim Bakanl, 1976.

2. Ahlk (Dersleri) Orta II, (Emin Ik, Yaar Erol ve Ahmet Tekin ile

birlikte) Ankara: Mill Eitim Bakanl, 1976.

3. Ahlk (Dersleri) Orta III, (Emin Ik, Yaar Erol ve Ahmet Tekin ile

birlikte) Ankara: Mill Eitim Bakanl, 1976.

4. Ahlk Lise I, (Emin Ik ile birlikte) Ankara: Mill Eitim Bakanl, 1976.

5. Ahlk Lise II, (Emin Ik ile birlikte) Ankara: Mill Eitim Bakanl, 1976.

6. Ahlk Lise III, (Emin Ik ile birlikte) Ankara: Mill Eitim Bakanl,

1976, 1977.

7. Psikoloji -Lise II, (Sabri zbaydar ve Belma zbaydar ile), Ankara: Mill

Eitim Bakanl, 1976.

Prof. Dr. Erol Gngrn Ansna

32

8. Psikoloji -Lise III, (Sabri zbaydar ve Ayhan Songar ile) Ankara: Mill

Eitim Bakanl, 1976. Psikoloji, Yaykur (Yaygn Yksek retim Kurumu) ders

kitab, Ankara: Yaykur, 1976 (?).

d. Tercmeleri

1. McKinney, Fred, (Doan Ccelolu ile birlikte), Trkiye'de Psikoloji

stanbul, 1962.

2. Krech, David ve Richard S. Crutchfield. Sosyal Psikoloji: Nazariye

ve Problemler. stanbul. Baha Matbaas, 1965. (2. basm, stanbul. Edebiyat Fak.

Matbaas, 1970; 3. basm, stanbul. tken Neriyat A.., 1980.)

3. Boulding, Kenneth E. Yirminci Asrn Mnas. stanbul. Mill Eitim

Basmevi, 1969. (2. basm, stanbul. Mill Eitim Basmevi, 1971; 3. basm,

stanbul, Kalem Yaynclk, 1980.)

4. Rostow, W. Whitman. ktisdi Gelimenin Merhaleleri. stanbul. Mill

Eitim Basmevi, 1970. (2. basm, stanbul, Kalem Matbaaclk, 1980.)

5. Robert, B. Downs. Dnyay Deitiren Kitaplar. stanbul. Tur Yaynlar,

1980.

6. Nef, John U. Sanayilemenin Kltr Temelleri stanbul. Mill Eitim

Basmevi, 1971. (2. basm, stanbul, Kalem Matbaaclk, 1980.)

7. Aron, Raymond. Snf Mcadelesi. stanbul. Mill Eitim Basmevi, 1973.

8. Hazard, Paul. Bat Dncesindeki Byk Deime. stanbul. Mill Eitim

Basmevi, 1973. (2. basm, stanbul. Tur Yaynlar, 1981.)

e. Makaleleri ve Ayrbasmlar

1. Kltr Temaslarnn Atittler zerindeki Tesirleri, Tecrb Psikoloji

almalar, III (1961) 2132.

2. Kelm (Verbal) Yaplarda Estetik Organizasyon, stanbul. Edebiyat

Fakltesi Basmevi, 1966. (stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Tecrb

Psikoloji almalar, IV (1966) 940dan ayrbasm.)

3. ahslar Aras htilaflar ve Sbjektif Mn Sistemleri -The Role of

Differential Connotations in Interpersonal Conflict stanbul niversitesi Edebiyat

Fakltesi Tecrb Psikoloji almalar, VII (1968) 2550.

33

Trkiyede Deiim Sempozyumu

4. Interpersonal Conflict Reduction: The Effects of Language and

Meaning, (Carl E. Kuhlman ve Monroe J. Miller ile birlikte) Human Judgement

and Social Interaction, Amerika Birleik Devletleri, 1973, s. 229237

5. Kltrde Eski ve Yeni. stanbul. Edebiyat Fakltesi Matbaas, 1974.

(stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Tecrb Psikoloji almalar, XI (1974)

'den ayrbasm.)

6. Denotative and Connotative Meaning Interpersonal Conflict,

Leadership and Management Appraisal, London, 1974, s. 361374.

Kaynaklar

A. Erol Gngrn Eserleri

FDSAG Gngr, E. (3 Haziran 1983). Fikir, daima serbestlik, aklk ve genilik ister

Konuan: ehsuvarolu, Ltf. Millet.

HZ Gngr, E. (16 Haziran1974). Hilmi Ziya lken iin. Orta Dou 1-7.

K Gngr, E. (1985). Ktphnecilik zerine. Konev, 26 (Nisan 1985), 1012.

TKM Gngr, E. (1989), Dnden bugne gei. Trk kltr ve milliyetilik (7.

Basm). stanbul: tken Neriyat.

B. Yararlanlan Dier Kaynaklar

Atsz, Y. (2005). Erola, Mehmete, 1950lere dir. Trk Edebiyat, 33 (379), 5455.

Ayvazolu, B. (1996). Defterimde 40 suret. stanbul: tken Neriyt A..

Baer, V. (1998). Erol Gngr Bibliyografyas. Erol Gngr in (M. C. znder,

Haz.) iinde. Ankara: Trk Kltrn Aratrma Enstits Yaynlar.

Bolay, S. H. (1998). Erol Gngr zerine hatralar. Prof. Dr. Erol Gngrn

ansna armaan iinde (233-242) Konya: Seluk niversitesi Trkiyat

Aratrmalar Enstits Yaynlar.

Bostan, M. H. (1994). Prof. Dr. Erol Gngr Bibliyografyasna Ek. Yedi klim, 8

(55), 69-70.

Deliorman, A. (1997). Sessiz bir ses. stanbul: Bayrak Basm Yayn Datm.

Deliorman, A. (2004), Eski albmden ehreler-erken den yldz: Erol Gngr.

Trk Edebiyat, 374 (Aralk 2004), 24-30.

Prof. Dr. Erol Gngrn Ansna

34

Ercilasun, A. B. (1983). Erol Gngr hakknda. Tre, 145 (Haziran 1983), 4.

Gngr, A. ve Gngr, D. (2005). 2005 yl eyll aynda Erol Gngrn aabeyi

Dirayet Gngr ve kz kardei Aysel Gngr ile Dirayet Beyin evindeki

grme.

Gngr, . (1996). Erol Gngr. TDV slm ansiklopedisi. iinde (14, 305-307).

stanbul: TDV Yaynlar.

Gngr, .. (2005). 2005 yl Eyll aynda .. Edebiyat Fakltesindeki grme.

kiz, M. L. (1998). Erol Gngr hakknda birka sz. Prof. Dr. Erol Gngrn

ansna armaan iinde (158-160). Konya: Seluk niversitesi Trkiyat

Aratrmalar Enstits Yaynlar.

zakpinar, Y. (29 Nisan 2005). Az bilinen byk bir deer: Erol Gngr. Zaman.

18.

Okay, M. O. (1991). Kltr ve edebiyatmzdan. Ankara: Aka Yaynlar.

Seferciolu, N. (2005), Tandm Trkler. stanbul: tken Neriyt.

Ulunay, R. C. (8 Mart 1955). mzasz okuyucuma cevap. Milliyet. 3.

Vayni, C. (2002). Erol Gngr. Ankara: Alternatif Yaynlar.

Yakt, . (1998). Tam bir ay sonra. Prof. Dr. Erol Gngrn ansna armaan

iinde (218-220). Konya: Seluk niversitesi Trkiyat Aratrmalar

Enstits Yaynlar.

Yastman, D. (2003). Arkadam Erol Gngr. Krehir Arena, 10 (831), 1-3.

Yavuz, H. (9 Kasm 2005). Yamur Atszn mr[n]n ilk 65 Yl., Zaman.

Yldz; H. (1998) Erol Gngrn hayat ve eserleri. Prof. Dr. Erol Gngrn

ansna armaan iinde (15-83). Konya: Seluk niversitesi Trkiyat

Aratrmalar Enstits Yaynlar.

Yurt; A.. (1983). Erol Gngr zerine bir konuma. Daarck, 3 (4-5), 6.

letiim 2003/18

6 Aralk 2010 Pazartesi

I. OTURUM

10:30-12:30

Bilim Adam Prof. Dr. Erol GNGR

(Mimar Kemaleddin Salonu)

Oturum Bakan

Prof. Dr. Selahiddin LM, Ankara niversitesi

Bireyin ve Toplumun Yaamnda Manevi Yaamn Yeri ve levi

Prof. Dr. Doan CCELOLU

Ayn Mahalleden Olmak

Prof. Dr. Hasan BACANLI, Gazi niversitesi

Milletin Organik Aydn Erol Gngr rnek Alarak ve Onun

Hatrasna

Prof. Dr. Erol GKA, Seluk niversitesi

Prof. Dr. Erol Gngrn Bilimsel alma izgisi

Prof. Dr. Galip YKSEL, Gazi niversitesi

Prof. Dr. Erol Gngrn Ansna

36

BU SAYFA BO

37

Trkiyede Deiim Sempozyumu

BREYN VE TOPLUMUN YAAMINDA MANEV YAAMIN

YER VE LEV

Prof. Dr. Doan CCELOLU*

Erol Gngr benim arkadamd. kimiz de Prof. Mmtaz Turhann gzde

rencileriydik ve ikimiz de mezun olduktan sonra onun asistan olduk. Erol ve ben

ayn odada drt yl asistan olarak altk. Hocam Prof. Mmtaz Turhan ve

arkadam Prof. Erol Gngr Trk dnce tarihine katklar nedeniyle

huzurunuzda rahmetle ve saygyla anyorum.

Toplumsal Deiim Planlanrken

Hem birey iin hem toplum iin deiim, yaamn deimez bir kural. Hibir

birey ve toplum doal koullarda srekli olarak ayn kalamaz. Deiim, ya doal

ortamnda kendiliinden oluur, ya da zorunluluk sonucu bir gereksinim olarak

planlanarak yaplr.

Konumamda planlanm toplumsal deiimden sz etmek istiyorum. Bu

konumann temelindeki aksiyom udur: Bireydeki deiim toplumu ve toplumdaki

deiim bireyi srekli etkiler. Bylece toplumsal deiimin temel dinamiini ifade

etmi oluyorum; deiim birey ve toplumun iki ynl etkileimiyle ortaya kan bir

sretir. Toplumsal deiim stratejileri bu iki ynn farknda olarak

oluturulmaldr.

Toplumsal deiim planlanrken birey hesaba alnmazsa, yani deiim sadece

ekonomik ve yasal bir altyap olarak alglanrsa, deiim salkl olmaz. Her insann

iinde hem deiimi tetikleyen, tevik eden hem de deiime direnen ynleri vardr.

Kiinin iindeki bu ey onun anlam verme sistemidir.

Bu konumam aslnda anlam verme sistemi zerine olacak nk anlam

verme sisteminin iyi anlalmas gerekir. Anlam verme sisteminin iinde hem

deiimi tevik eden hem de deiime direnen geler vardr.

nsan neye direnir ve neyi tevik eder? Bu sorunun cevab insann kim

olduuna ve deien eyin ne olduuna baldr. Kimin neyinin deimesini

* Emekli retim yesi

Prof. Dr. Erol Gngrn Ansna

38

istiyorsunuz? Ben yurt dnda adn iine girdii toplum daha rahat sylesin diye

deitiren de grdm, buna iddetle direnerek herkese adn babas, anas gibi

sylesin diye srar eden de. Deiime maruz kalan eyin anlam verme sistemi

iindeki ilevi kiiden kiiye, toplumdan topluma deiebilir.

Tek bir birey iin geerli olan bu ifade bireylerin oluturduu toplum iin de

geerlidir: Toplumun anlam verme sistemi o toplumun kltrdr. Bir toplumun

kltr hem deiimi tevik eder, hem de baz ynleriyle deiime direnir.

Anlam ve Yaam, Manevi Yaam ve Din

Bireyin insan olarak evrenle iliki kuru sistemine manevi yaam diyorum;

manevi yaam bireyin anlam verme sisteminin en temel gesidir. Bireyin anlam

verme sisteminin tm bu temelle uyumlu olmak, btn olmak, entegre olmak

basks altndadr; beyin yaradlnn doas gerei farknda olmadan bu btnl

arar. Bylece kii iinde yaad evreni, kendini, olaylar blk prk deil,

anlaml bir btn iinde alglar ve anlamlandrr. Bu btnn kaybetmek demek

kiinin yaamnn anlamn kaybetmesi demek olur. Toplumun bir btn olarak

evrene anlam verme sistemi dindir. Birey iin manevi yaam ne ise, toplum iin de

din odur.

Bu noktada bireyin manevi yaamyla toplumun dini arsndaki iliki ok

ilgin bir tartma konusu olarak karmza kmaktadr, ama bu konumann temel

amacna uymad iin bu ynde bir irdelemeye girmeyeceim.

Burada zerinde duracam temel konuyu yle zetleyebilirim: Deiim

stratejilerini iki trl oluturabilirsiniz: 1- bireyin/toplumun anlam verme sistemini

hesaba katarak; 2- bireyin/toplumun anlam verme sistemini hesaba katmayarak.

Bu konumann temel sav bireyin/toplumun anlam verme sistemini hesaba

katmayarak oluturulan deiim stratejilerinin uzun vadede verimli olmayacadr;

srdrlebilir deiim iin bireyin ve toplumun anlam verme sistemi o deiim

sresinin bir paras olmaldr. Bu temel anlay aklamak iin insandan sz etmek

gerekiyor; insan kimdir? nsan deyince ne anlamalyz?

nsan Donanm ve Yazlm

Evet, imdi birey dediimiz zaman ne anlam oluyoruz? Benim alanm

bilisel psikoloji ve birey dediimiz zaman ne anlam oluyoruz konusundaki bak

tarzm sizinle paylamak istiyorum.

39

Trkiyede Deiim Sempozyumu

Artk bilgisayar terminolojisi ok yaygn; zellikle bilgisayarla ilgilenenler

donanm ve yazlm kavramn bilirler. imdi insan donanmna bakalm; sinir

sistemi temel bir yapt olarak karmza kyor. Sinir sisteminde yz milyarn

stnde sinir hcresi var. ocuk bununla douyor ve bu ocuk doduktan sonra ilk

ya ierisinde saniyede otuz milyon sinaps oluturmaya balyor. Bylelikle

insann sinir yaps ierisinde her bir nronun bin ile on bin arasnda deien

sinaptik balants olumaya balyor. Bunlar bir araya koyduumuz zaman insann

sinir sisteminde on zeri yirmi alt (1026

) sinaptik balant oluuyor. Bu on zeri

yirmi alt sinaptik balantlarn her birisini teker teker saymaya kalksak, saniyede bir

sinaps saysak, benim yaptm hesaba gre, otuz yedi milyon yldan daha fazla

zamana ihtiyacmz olur. te insan byle mthi bir potansiyel olarak douyor. Bu

kapasitede bir bilgisayar yapmaya kalksak hacmi yer kresinden daha byk

olacaktr. (Parantez ii gzlem: Zannederim ilerinin bilgisayarlar biyolojik

gelerden oluacak diye dnyorum; beynin yaps bir model olarak karmzda

duruyor.)

ocuk doutan byle bir donanmla, (hardwearla) geliyor. Peki, acaba

doutan getirmi olduu yazlm (softwear) var m? Benim alanm bilisel psikoloji

(cognitive psychology) ve bilisel psikolojinin konusu aslnda insan yazlmdr.

Bana gre insann doutan getirdii bir yazlm vardr. yle ki, hibir anne baba

dnyann herhangi bir yerinde salkl ocuu iin unu syleyemez: Efendim

bizim ocuk doutan meraksz, bu ocuk hibir eyi merak etmiyor. Hibir akl

banda anne/baba byle syleyemez, nk byle bir ocuk yoktur.

Bana gre her bir ocuk doutan kodlanm ya da programlanm

diyebileceimiz bir beyinle douyor. Bu programn baz komutlarn ben dile

getireyim:

Belirsizlikten rahatsz olacaksn, belirgin hle getirmek iin elinden

geleni yapacaksn. Merak edeceksin, soru soracaksn ve deeceksin.

rendiklerin arasnda ilikiler kuracaksn. likilere anlam

vereceksin. Deeceksin, takip edeceksin. Sadece malumat sahibi

olmakla yetinmeyeceksin, bilen insan olmak iin abalayacaksn.

Tutarszlktan rahatsz olacaksn. Tutarl btnler oluturmak iin

srekli gzlemler yapacaksn.

Evet, bizim beynimiz gerekten srekli bir btnlk aray iindedir. Byle

blk prk, birbiriyle tutarsz malumatlar koyduumuz zaman kafamz karr,

iimiz sklr. O nedenle drst huzur duyar, nk syledii sz, yapt davran

Prof. Dr. Erol Gngrn Ansna

40

ve dnce arasnda tutarllk vardr. Drst olmayan, yalan dolan peinde olan kii

ruhen sknt iindedir. nk beynin btnlk arayn karlayamaz. Binlerce yl

nce Sokrat Akll insan drst olur; nk ancak drst insann gnl huzuru

vardr demitir.

Doutan getirilen yazlm Kefetmekten, renmekten zevk alacaksn.

diyor. Bir ocuu karnca yuvasnn bana koyun, saatlerce gzler. Ama bir ocuu

karnza aln, ona karncalar hakknda malumat yklemeye aln, skntdan patlar.

(Bir parantez ii daha; o nedenle eitimin planlanmasnda bu ikisi arasndaki fark

ok iyi gzlemlememiz gerekiyor.)

Evet, her doan ocuk potansiyel bir filozof ve bilim insandr. Felsefenin ve

bilimin kayna ocuk doarken ocua kodlanmtr. Ama biri diyebilir ki:

Efendim baz toplumlarda ok sayda dnr ve bilim insan km. Ama baz

toplumlar l gibi, kup kuru. Niye byle olmu?

Sorun toplumun nasl iftilik yaptnda. Bir mee palamudu muhteem bir

potansiyeldir. Eer ortamn bulursa gr bir mee aac, ortamn bulamazsa clz bir

mee aac olur. Doan her bir ocuk potansiyel bir filozof ve bilim insandr.

Bunun farknda olarak iftilik yapan toplumlarn ok sayda filozof ve dnr

olur.

nsan Olaylara Verdii Anlamdan Sorumludur: Anlam Verme Sistemi

nsan anlam vermek iin yaratlmtr. O nedenle elinde deil, ocuk

doutan alt saat sonra anlam verme sistemi ina etmeye balar. lk ina ettii anlam

verme sistemi hipokampus temellidir, orta beyin temellidir ve duygusal bellekte,

rtk bellekte yer almaya balar. Ama aylar sonra yava yava korteks devreye

girmeye balar.

imdi anlam verme sisteminden neyi kast ettiimi anlatmak istiyorum. Beyaz

perdeye ok ksa bir sre bir ekil yanstyorum; gz krpma zaman kadar. Ne

grdnz? diye soruyorum. Salondakilerin byk bir ounluu, ellerini %90 veya

95i kaldryor. Evet, ok kii iki insan yz gryor. Baka bir ey gren oldu

mu? diye sorduumda birka kii tuhaf bir ekilde sana soluna bakarak el

kaldryor. Siz ne grdnz? diyorum. Efendim biz bir vazo grdk. diyorlar.

Evet, diyorum ve sonra perdede ekli yeniden gsteriyorum.

imdi diyorum ltfen beyaz zemin olarak kabul edin, siyah nde ekil

olarak dursun. Ne gryorsunuz? ki insan yz gryorlar. Peki, siyah zemin

41

Trkiyede Deiim Sempozyumu

olarak kabul ettiiniz zaman ne gryorsunuz? diye sorduumda o zaman da beyaz

bir vazo gryorlar. Biraz yamuk gibi falan ama ortaya bir vazo kyor.

Ve burada olayn tanmn veriyorum; olay, duyu organlarnn alabilecei

enerji kmesidir. Perdede bir olay var, ama seminer salonunda iki alg var; iki tane

anlam potansiyeli var orada. Demek ki hangi zeminden baktnza gre olayn

anlam deiiyor. Beyaz zeminden baktnz zaman yz gryorsunuz. Siyah

zeminden baktnz zaman vazo gryorsunuz. Herhangi bir olayn belirli bir

zeminden baklarak alglanmasna anlam diyoruz. Bu kavram felsefede grng,

fenomen adn alr. nsan aslnda olaylar dnyasnda deil, fenomen dnyasnda

kendini var eden bir yaratktr.

te yaamn forml bu: Kii olay duyu organlar araclyla fark ediyor;

kendisinde var olan (ama genellikle kii kendisinde var olan zeminin farknda

deildir) bir zeminde olay yorumlayarak bir anlam veriyor ve verdii anlam

erevesinde de davranyor. Tabii ki bu davrann sonucunda da hayatnda bir

sonu oluuyor.

Gryoruz ki zemin, alglamay belirliyor. Ve bunun hemen bir trevi

karmza kyor: Zemin deimeden alg deimez. Bylelikle ok nemli bir eyi

kefetmi oluyoruz: Olaylarn anlam yok, olaylara biz anlam veriyoruz. Bunun

farkna varan insan olgun bir insandr. Olgun insan olaylara verdii anlamdan

sorumluluk alr.

rnek verelim; bir ocukla bir baba arasndaki ilikide ocuk alarken Niye

alyorsun? diye soran babaya ocuk Oyuncam aldlar. diyor. Eer baba

Alanacak bir ey yok, alanacak bir ey yok. Sana yeni oyuncak alrz, alama.

derse ocuun gznden olaya bakmyor demektir. nk gerek u ki alanacak

bir ey yoksa hibir ocuk alamaz. Bir ocuk alyorsa mutlaka alanacak bir ey

vardr. Kimin gznden baktnza gre anlam deiir. Mteri temsilcisi

durumunda olan bir kii sorunlarn dile getiren bir mteriye;Niin

fkeleniyorsunuz Hanmefendi/Beyefendi? Bunda fkelenecek ne var? derse yanl

yapm olur. nk dnyada hibir insan fkelenecek bir ey yoksa fkelenmez.

Mteri fkelendiine gre mutlaka fkelenecek bir ey var demektir. Onun gzyle

baktnz zaman anlarsnz niin fkelendiini. Olgun insan bunun farkndadr.

Biz alglamada kullandmz zeminin farknda deiliz. inde yetitiimiz

ocukluk ortamnda zeminleri farknda olmadan reniyoruz. Ayn ana dili

renirkenki gramerin farknda olmadmz gibi. Anlam verme sistemimizdeki

Prof. Dr. Erol Gngrn Ansna

42

zeminlerin farknda deiliz. Farkl bir kltre gittiimiz zaman ocukluktan

rendiimiz ve farknda olmadmz zeminlerin farkna varrz.

Ben Amerikaya ilk gittiimde yzme glen, Gnaydn. diyen her kzn

bana k olduunu sandm. Ama daha sonra rendim ki kzlarn yzme

glmesinin bana k olmalaryla hi alakas yok. Kadn erkek ilikisine benim

kullandm zeminden farkl bir sosyal zeminden bakyorlar.

Gerek u ki ocukluktan rendiimiz zeminlerin farknda olmadmz

srece biz bir kltr robotuyuz. Zeminin farkna vardka seimler yapmaya balarz

ve bylece birey olma frsatn yakalamaya balarz.

Ayrca unu bilmeliyiz ki biz insanlar ancak paylalan zeminler

erevesinde iletiim kurabiliriz. u anda benim bu konumam anlyorsanz

paylatmz bir zeminden dolay anlyorsunuz. Ortak zeminimiz Trke, Trk

kltrdr; o nedenle birbirimizi anlyoruz.

Olaylarn Farkl Anlamlar Her Zaman ve Her Yerde Olacaktr

Gnlk yaamda alglama farkllklar srekli vardr; bunlar ortamda var olan

ifade zgrlnn derecesine gre ifade edilir ya da edilmez, ama alglama

farkllklar srekli vardr. rnein ailede, kadn erkek arasnda alglama farkllklar

olacaktr. Eer bir aile alglama farkllklarnn ifade edilmesine izin vermiyorsa o

ailede kiiler ilikilerinde zorlanmaya balar; muhtemelen burada ilikiler m gibi

olmaya balayacaktr. Yani erkek vazo gryorsa kadn iki yz grdnde, erkek

Yanl gryorsun, orada iki yz deil vazo var; doru drst bak. diye

zorlayacak olursa zaman ierisinde kadn ok muhtemelen erkekten korkusund