T.C. EVRE VE ORMAN BAKANLII

TRKYE EVRE ATLASI

ED VE PLANLAMA GENEL MDRL EVRE ENVANTER DARES BAKANLII

ANKARA-2004

T.C. EVRE VE ORMAN BAKANLII ED VE PLANLAMA GENEL MDRL

TRKYE EVRE ATLASI

Hazrlayan

EVRE ENVANTER DARES BAKANLII

Dzenleme&Tasarm Ali Rza BAYKAN

TC EVRE ve ORMAN BAKANLII, 2004 Bu kitabn oaltlmas ve datlmas hakk evre ve Orman Bakanlna aittir. Kaynak gsterilmesi artyla ksmen alnt yaplabilir.

ANKARA-2004

NSZ evre genel anlamyla; insann iinde yaad ve srekli olarak yararland tm doal varlklar ile meydana getirdii tarih ve kltrn birbiriyle iliki ve etkileim iinde bulunduu bir sistemler btn olarak ifade edilebilir. evrenin kirlenmesi sonucu yaanan sorunlar ise sanayileen Avrupa ve gelimekte olan dier lkelerin gndemine 1960l yllarda girmi ve 1970li yllarn banda ivme kazanarak uluslararas platformlarda tartlr hale gelmitir. evre ve evre sorunlar tm dnyann gndemindeki nemli yerini korurken 1992de yaplan RO konferansndan on yl sonra, 2002 ylnda Johannesburg zirvesinde toplanan dnya liderleri; srdrlebilir kalknma iin evre konularnda alnmas gereken bir dizi nlemleri tarttlar. evre kirlilii dnyada olduu gibi lkemizde de her geen gn artan boyutlaryla hava, su ve toprak kirlenmesi olarak nemini korumaktadr. Belli blgelerdeki ar nfus younlamas, plansz sanayileme ve arpk kentleme ile ayn zamanda kaynaklarn gereksiz ve ar kullanm sonucu oluan atk ve artk maddelerin miktar eit ve zellikleri son yllarda ylesine artmtr ki hi bir nlem alnmadan ve kontrolsz bir ekilde alc ortamlara atlan bu atklar, doann kendi kendine zmlemesi ou kez mmkn olmamakta ve evre kirlilii gnmzde artarak srmektedir. Gnmz toplumlar; gelecek nesillere braklmasnda hassasiyet gsterdikleri tarihi ve kltrel varlklarn korunmas ile birlikte ayn zamanda evre ve doal varlklarn korunmasn da asli bir grev olarak kabul etmektedir. Bakanlmz bu amalar dorultusunda evre konularnda faaliyet gsteren bir ok gnll kurulularla, sivil toplum rgtleri, niversiteler ve okullar ile ibirlii ierisinde bulunmaktadr. Bu kurulularmzla beraber dzenlenen paneller ve seminerler ile halkmz ve rencilerimiz evre konusunda eitilmekte, evre bilinci gelitirilmekte, evre korunmasna ynelik alanlarda rol almalar salanmaktadr. Bu gereklerden hareketle, lkemizin nemli evre deerleri ve doal kaynaklar ile bata hava kirlilii olmak zere, su, toprak ve dier kirliliklerin nedenleri ve oluan evre sorunlarna ynelik ana konular ele alnarak, 1992 ylnda Bakanlmzda bir alma i

balatlm ve daha sonraki yllarda bu almann kapsam geniletilerek zenle hazrlanan Trkiye evre Atlas-96 adl kitap 1997 ylnda basm yaptrlarak datm yaplmtr. Bununla birlikte daha kaliteli kamu hizmeti yapmak ve youn talepleri de karlamak amacyla, e-kitap olarak 2003 basks hazrlanmtr ve srekli gncelletirilmesi gerekmitir. lkemizin evre deerleri ve evreyi ncelikli etkileyen baz sanayiler ve dier temel sektrlerle ilgili bir ok veri ve bilgiyi bir sistem btn iinde sunan bu kaynak eser, alanndaki ilk rnek olarak nemli bir boluu doldurmakta, gerek Bakanlmz teknik birimlerinin almalarnda gerekse evre alannda yaplan aratrmalarda nemli bir bavuru kitab zellii tamakta, ayn zamanda, hazrlklar balatlan evre Veri Taban almalarna da temel oluturmaktadr. Sanayilemeye paralel olarak hzla gelien ve kalknan lkemizde, her geen gn kirlenen evre ve artan evre sorunlarn, yakndan izlemek ve zm yollar bulmak iin, gncelletirilerek yeniden yaynlanmas planlanm olan bu eserle bata evresel Etki Deerlendirmesi ve Planlama Genel Mdrl, evre Envanteri Dairesi Bakanlnn tm personeli olmak zere emei geen Bakanlmz personelini kutluyor, Trkiye evre Atlas 2004 basksnn toplumun bilgi ihtiyacnn karlanmas yannda evrenin korunmas, iyiletirilmesi, evre bilincinin gelitirilmesi, evreye olan duyarlln artrlmas ve yaanabilir bir evrenin srdrlebilmesi abalarna olumlu katklar salayacana inanyorum.

Osman PEPE evre ve Orman Bakan

ii

T.C.EVRE VE ORMAN BAKANLII

TRKYE EVRE ATLASI

NDEKLER nsz indekiler Tablolar Listesi ekiller Listesi Haritalar Listesi Ksaltmalar Listesi I.Corafi Kapsam I.1. Trkiyenin Corafi Konumu I.2. Trkiyede evre Durumu II. Doal Kaynaklar II.1. Trkiyede Ormanlarn Dalm II.2. Trkiyede ayr, Mera ve Otlaklar II.3. Trkiyede Akarsu, Gl ve Gletler II.4. Madenler ve Mineral Kaynaklar III. Hava Atmosfer ve klim III.1. klim ve Yalar III.2. Hava Kirlilii IV. Su IV.1.Akarsu Havzalar IV.2.Su Kirlilii V. Toprak ve Arazi Kullanm V.1. Toprak Kuaklar Arazi Kullanm V.2. Toprak Erozyonu VI. Flora-Fauna ve Hassas Yreler VI.1. Ormanlarmz VI.2. Milli Parklar, Tabiat Antlar, Tabiat Parklar, Tabiat Koruma Alanlar VI.3. zel evre Koruma Blgeleri VI.4. Trkiyenin Sulak Alanlar VII. Turizm VII.1. Trkiyede Turizm ve evre VIII. Tarm VIII.1. Tarm Alanlar ve evre IX. Madencilik IX.1. Madencilik ve evre X. Enerji X.1. Enerji ve evre X.2. Barajlar ve Hidroelektrik Santrallar (HES) ve evre Sayfa i iii v x xi xiii 1 1 9 26 26 30 36 40 44 44 48 63 63 66 95 95 106 113 113 116 125 128 143 143 157 157 172 172 181 181 187

iii

T.C.EVRE VE ORMAN BAKANLII

TRKYE EVRE ATLASI

X.3. Termik Santrallar ve evre X.4. Nkleer Santrallar ve evre XI. Sanayi ve evre XI.1. Kk Sanayi Siteleri (KSS) XI.2. Organize Sanayi Blgeleri (OSB) XI.3. evreyi ncelikle Etkileyen Baz Sanayiler ve evre XI.4. Petrol Rafineleri ve evre XI.5. Petrokimya Tesisleri ve evre XI.6. Demir-elik Sanayi ve evre XI.7. Trkiyede Kat Sanayi ve evre XI.8. Trkiyede Gbre Fabrikalar ve evre XI.9. Trkiyede eker Fabrikalar ve evre XI.10. Mezbahalar- Et Entegre Tesisleri ve evre XI.11. Trkiyede Deri Sanayi ve evre XI.12. Trkiyede imento Sanayi ve evre XI.13. Trkiyede Ta Toprak Sanayi ve evre XI.14. Asbest karlmas ve Zenginletirme XI.15. Trkiyede Tekstil Sanayi ve evre XI.16. Motorlu Aralar Sanayi ve evre XI.17. Lastik Sanayi ve evre XII. Altyap Ulam ve evre XII.1. Karayollar XII.2. Demiryollar XII.3. Havayollar XII.4. Deniz Ulatrmas XII.5. Doalgaz ve Petrol Boru Hatlar XIII.Yerleim Alanlar ve Nfus XIII.1.Yerleim Alanlar ve evre XIII.2. Trkiyede Nfus ve evre XIV. Atklar XIV.1.Atklar ve evre XV. Grlt ve Titreim XV.1.Grlt ve evre XVI. Afetler XVI.1. Afetler ve Trleri XVI.2. Depremler ve Deprem Kuaklar XVII. Salk ve evre XVII.1. Temel Salk Hizmetleri ve evre XVIII. evre Eitimi XVIII.1 evre Eitimi ve Halkn Katlm

196 220 227 227 228 233 239 243 266 282 290 296 304 319 330 340 349 357 372 376 381 381 384 385 387 392 400 400 410 418 418 438 438 442 442 443 449 449 452 452

iv

T.C.EVRE VE ORMAN BAKANLII

TRKYE EVRE ATLASI

Tablolar ve emalar Listesi Sayfa No3 6 24 28 28 30 32 33 33 41 42 49 57 57 58 59 60 61 62 64 64 69 80 81 83 84 88 92

Tablolar ListesiI.1.1.Trkiye Topraklarnn Eim Gruplar ve Eim Yzdeleri I.1.2 Trkiyede Blgelerin Nfusu ve Yllk Nfus Art Hz I.2.1. evre Kanununa Dayanlarak karlan nemli Ynetmeliklerin Yaym ve Deiiklik Tarihleri II.1.1.Trkiyede Saha ve Nitelikleri tibaryla Ormanlk Sahalarn Dalm II.1.2.Trkiyede Orman Alanlarnn Azalmasna Neden olan Balca Faaliyetler II.2.1. Trkiyede ayr ve Mera Alanlarnn Kullanmdaki Yeri II.2.2. Trkiyede Blgelere Gre Bir Byk Ba Hayvana Den Mera Miktar II.2.3. Trkiyede ayr-Mera Alanlarnn Arazi Kabiliyet Snflarna Gre Dalm II.2.4. Blgelere Gre ayr-Mera Arazisi Dalm ve Kapasitesi II.4.1. Madenler, Endstriyel ve Enerji Hammaddeleri Trleri, Yatak Saylar ve Cinsleri II.4.2. Trkiyede Maden Potansiyeli (Grnr ve Muhtemel Rezervler) III.2.1.Hava Kalitesi Snr Deerleri III.2.2.Salk Bakanlnn Hava Kirlilii lm Faaliyetleri III.2.3.Yar Otomatik Cihazlarla Hava Kalitesi lm Srdrlen ller III.2.4.1995-1996 K (Ekim-Mart) Dnemi 6 Aylk SO2 ve PM Ortalama lm Deerleri. III.2.5.1996-1997 K (Ekim-Mart) Dnemi 6 Aylk SO2 ve PM Ortalama lm Deerleri III.2.6.1997-1998 K (Ekim-Mart) Dnemi 6 Aylk SO2 ve PM Ortalama lm Deerleri III.2.7.1998-1999 K (Ekim-Mart) Dnemi 6 Aylk SO2 ve PM Ortalama lm Deerleri III.2.8.1999-2000 K (Ekim-Mart) Dnemi 6 Aylk SO2 ve PM Ortalama lm Deerleri IV.1.1.Baz lkeler ve Ktalarn Kii Bana Den Kullanlabilir Su Potansiyeli IV.1.2.Trkiyede 2000 Ylna Kadar Fiili Su Tketiminin Geliimi IV.2.1.Kta i Su Kaynaklarnn Snflarna Gre Kalite Kriterleri IV.2.2.Gller, Gletler, Bataklklar ve Baraj Haznelerinin trofikasyon Kontrol in Snr Deerleri IV.2.3.Gller Blgesi Projesinde Yer Alan Gllerin Kullanm Maksatlar, Kirletici Kaynaklar ve Gllerin Trofik Seviyeleri IV.2.4.Rekreasyon Amacyla Kullanlan Ky ve Deniz Sularnn Salamas Gereken Standart Deerleri IV.2.5.Deniz Suyunun Genel Kalite Kriterleri IV.2.6.Akdeniz ve Ege Blgesinde Bulunan Endstriler ve Atk Trleri IV.2.7.Karadeniz Blgesinde Yer Alan Endstriler ve Atk Trleri

v

T.C.EVRE VE ORMAN BAKANLII

TRKYE EVRE ATLASI

V.1.1. Trkiyede Toprak Snflarnn Dalm ve Yzde Oranlar V.1.2. Trkiye Topraklarnn Yzde Saturasyona Gre Toprak Bnyesinde (Tekstr) Blgesel Dalm V.1.3. Trkiye Topraklarnn Yzde Saturasyon amurunda Ph Blgesel Dalm(Cam Elektrod ile) V.1.4. Trkiye Topraklarnn Kire % CaCO3 tibariyle Blgesel Dalm V.1.5. Trkiye Topraklarnda Organik Madde Miktarnn (Walkley-Black) Yzde Blgesel Dalm V.1.6. Trkiye Topraklarnda Fosforun Kg.P2O5/Dekar (Olsen) Blgesel Dalm V.1.7. Trkiye Topraklarnn Potasyum Kg.K2O/Dekar (Amonyum Asetat) Blgesel Dalm V.1.8. Trkiyede Byk Toprak Gruplarna Bal Olarak Toprakta Bulunan Yarayl Kkrt (SO4-S) V.1.9. Trkiyede Kullanmaya Uygunluk Snflarnn Arazi Kullanmaya Gre Dalm (ha) V.1.10. Trkiyede Anm (Erozyon) Dereceleri Dalm ve Yzdeleri V.1.11. Trkiyede Arazilerin Eim Yzdelerine Gre Dalm V.1.12. Trkiyede Derinlie Gre Toprak Dalm V.2.1. Trkiyede Toprak Erozyonunun Dereceleri ve nlenmesi in Gereken Tedbirler V.2.2. Trkiye Topraklarnn Arazi Kullanm Yetenek Snflar V.2.3. Trkiyede Tarm Alanlarnn Erozyon Problemi Durumu V.2.4. Akarsularmzla Deniz ve Gllere Tanan Toprak Miktar VI.1.1.Ormanlarmzda Yetien Aa Trleri ve Alanlar VI.2.1.Milli Parklar VI.2.2.Tabiat Koruma Alanlar VI.2.3.Tabiat Parklar VI.2.4.Tabiat Antlar VI.3.1.zel evre Koruma Blgeleri VI.4.1. lkemizdeki Ramsar Alanlar ve Uluslar aras neme Sahip Sulak Alanlar VI:4.2.Sulak Alanlarn Snflandrlmasnda Dikkate Alnan Ramsar Kriterleri VII.1.1.Turizm Bakanlndan Belgeli Konaklama Tesisleri (1970-2000) VII.1.2.Turizm Bakanlndan Belgeli Konaklama Tesislerinin Tr ve Snflar VII.1.3.Trkiyeye Gelen Yabanclarn Milliyetlere ve Tat Aralarna Gre Dalm (2000) VII.1.4.lkemizin Turizm Gelirleri ve Deiim Oranlar VII.1.5.lkemizin Turizm Giderleri ve Deiim Oranlar VII.1.6.Turizm Gelir-Gider Dengesi ve Ortalama Harcamalar VII.1.7.Turizm Sektrndeki Gelimeler VII.1.8.Kamu Arazi Tahsisleri VII.1.9.Mavi Bayrak dll Plajlar VIII.1.1. Cinslerine Gre Gbre Tketimi VIII.1.2.Baz Pestisidlerin Az ve Deri Yoluyla Belirlenen Akut Toksiteleri VIII.1.3.Trkiyede Zirai Mcadele lalarnn malat Miktarlar

96 96 96 97 97 97 97 98 100 102 103 103 107 108 108 109 114 117 118 120 121 127 130 134 144 145 146 146 147 148 148 148 155 161 167 169

vi

T.C.EVRE VE ORMAN BAKANLII

TRKYE EVRE ATLASI

VIII.1.4.Trkiyede Zirai Mcadele lalarnn thalat Miktarlar VIII.1.5.Trkiyede Zirai Mcadele lalarnn Tketim Miktarlar X.1.1. Birincil Enerji Tketimi ve Kaynaklarn Oranlar X.1.2. Birincil Enerji Tketimi ve Kaynaklar tibariyle Sektrel Dalm X.2.1. letmeye Alan Barajlar ve Hidroelektrik Santrallar X.2.2. naa Halindeki Barajlar ve Hidroelektrik Santrallar X.2.3. Projesi Hazr Olan Barajlar ve Hidroelektrik Santralar X.2.4. Projesi Hazrlanmakta olan Barajlar ve Hidroelektrik Santralar X.2.5. Byk Barajlar ve evre likileri X.3.1. Trkiyedeki Termik Santrallarn Adlar ve Bulunduu Yerler X.3.1. Kmrlerin erdii Mineral Maddeler X.3.3. Termik Santrallarn Genel Deerlendirme Format X.4.1. Kaynaklara Gre Dnya Enerji Arz Tahminleri X.4.2. lkelere Gre Reaktr Says ve Nkleer Santrallardan Elektrik retimi Paylar X.4.3. Birincil Enerji ve Elektrik retiminde ve Tketiminde Gelimeler X.4.4. Trkiyenin Mevcut Enerji Kaynaklar XI.1. Kk Sanayi Sitelerinin Blgelere Gre Dalm XI.2. Organize Sanayi Blgelerinin Blgelere Gre Dalm XI.3. OSBlerde Faaliyet Gsteren yerlerinin Sektrel Dalm XI.4. Organize Sanayi Blgelerinde Atksu Artma Tesisi Tipi ve Atksu Miktar XI.5. Baz Endstriyel Faaliyetlerin evresel Etkileri XI.3.2. Trkiyede evreyi ncelikle Etkileyen Baz Sanayilerin llere Gre Dalm XI.4.1. 2000 Ylnda Trkiye Rafinerilerinde lenen Ham Petrol Miktar XI.4.2.Trkiyedeki Mevcut Rafinerilerle lgili Genel Bilgiler XI.5.1. Petrokimya Tesisleri Faaliyeti Sonucu Alc Ortama Verilen Atk Trleri XI.6.1. Trkiyedeki Demir-elik Sanayi Tesisleri XI.6.2. Trkiyedeki Demir-elik ve Dkm Sanayi Tesisleri (2000) XI.7.1. Kat ve Karton Kapasitesinin lkemiz Blgelerine Gre Dalm XI.7.2. Trkiyede Kat Sektr Hammadde Kullanm Kaynaklar (2000 yl) XI.7.3. Selloz ve Kat Tesislerinde Balca Hava Kirleticileri XI.7.4. Selloz ve Kat Tesislerinde Balca Kat Atklar XI.7.5. Baz lkelerde Atk Kat Geri Kazanm Oranlar XI.7.6. Trkiyede Kamu ve zel Sektre Ait Kat Fabrikalarnn Adlar ve Yerleri XI.8.1. Trkiyede Kamu, Karma ve zel Sektre Ait Gbre Fabrikalar ve Yerleri XI.9.1. Trkiyede Kamu ve zel eker Fabrikalarnn Yerleri Blge ve Kapasiteleri XI.10.1. Mezbahalar ve Et Entegre Tesislerine ait Ana ve Yardmc Prosesler XI.10.2. Mezbaha Tesislerine Ynelik SKKYnde Yer Alan Kriterler

170 170 186 186 188 190 191 192 195 197 198 219 220 221 223 223 228 231 232 233 236 237 239 240 264 266 271 282 282 285 285 288 289 295 297 305 311

vii

T.C.EVRE VE ORMAN BAKANLII

TRKYE EVRE ATLASI

XI.10.3.Trkiyedeki Mevcut Kesimhane ve Kombinalarn Saylar ve Kapasiteleri XI.10.4.Trkiyede Kamu ve zel Sektre Ait Et Kombinalar ve Kapasiteleri XI.10.5.Trkiyede 2688 Sayl Yasaya Gre Alma zni Alan Faal Tesisler XI.11.1.Trkiyede Deri retimleri (1990-1998) XI.11.2.Trkiyede Deri leme Tesislerinin Artma nitelerine likin Bilgiler XI.11.3. Deri leme Sanayindeki letmelerin Kurulu Ham Deri leme Kapasiteleri XI.11.4. Deri retiminde Kullanlan Fiili Kapasiteler XI.12.1. imento retiminde Kullanlan Hammadde ve Katk Maddeleri XI.12.2. imento Sanayinde eitli nitelerin Adlar, Emisyon Tr ve Bir Dakika Sresince Temizlenmesi Gereken Hava ve Gaz Miktarlar (m3/dk) XI.12.3. niteler ve Sistemlerin Adlar, Baca Gaz indeki Toz Miktar XI.12.4. Trkiyede imento Fabrikalarnn Bulunduu Yer, Blge ve Optimum retim Kapasiteleri XI.13.1. Trkiyede Mevcut Seramik Fabrikalar Kurulu Kapasiteleri ve Bulunduklar ller XI.13.2. Tula Fabrikalarnn Blgelere Gre Say ve Kapasiteleri XI.13.3. Trkiyede Cam eitlerinin Yllara Gre retim Miktarlar XI.13.4. Trkiyedeki Mevcut Cam Fabrikalarnn Bulunduklar ller ve Kapasiteleri XI.14.1. Asbestle alan yerlerinin retim Trleri ve Kapasiteleri XI.14.2. Asbestle alan yerlerinin simleri ve Bulunduklar ller ve retim Tipi XI.15.1. Dnya Pamuk retimi ve Trkiyenin Yeri XI.15.2. Trkiye Tekstil Sanayi Dallar, retim eitleri, Firma Saylar ve Kapasiteleri XI.15.3. Entegre Tekstil Firmalar Ad, Bulunduu l ve alan Personel Says XI.15.4. Tekstil Terbiye Sektr Kapasite Kullanm Oranlar XI.15.5. Tekstil Terbiye Sektr malathanelerinin Saylar ve Blgelere Gre Dalm XI.15.6. Makine Hal Sektr, Hal eidi Kapasite, retim Hammadde Kullanm Yerleri XI.16.1. Otomotiv Sanayi Firmalar Hakknda Genel Bilgiler XI.16.2. Trkiye Ara Park XI.17.1. Ara Lastii Sektr retim Miktar XII.1.1. Sath Cinsine Gre Karayollar A (km) XII.1.2. Yllar tibariyle Karayollar A Uzunluu (km) XII.1.3. Karayollarnn evre zerinde Oluturduu ok Ynl Basklar XII.2.1. Trkiyede Demiryollar Ulam statistikleri XII.3.1. Trkiyedeki Havalimanlar ve Meydanlarnn Konumu XII.4.1. TD Tarafndan letilen Liman ve skeleler XII.4.2. TCDD Limanlarnn zellikleri ve Fiziki Kapasiteleri XII.4.3. Trkiyede Liman-skele zellikleri ve Fiziki Kapasiteleri XII.5.1. Doal Gaz Yatrm Durumu XII.5.2. Yllar tibariyle Doal ve LNG Alm Durum Miktarlar

314 316 317 319 327 328 328 330 335 336 339 340 345 346 346 355 356 357 359 360 363 363 369 374 375 376 382 382 383 385 386 387 388 389 393 395

viii

T.C.EVRE VE ORMAN BAKANLII

TRKYE EVRE ATLASI

XII.5.3. Yllar tibariyle Doalgaz Sat ve Kullanm Durumu XII.5.3.1.Trkiyede Petrol ve Petrol rnleri Hareketleri XII.5.3.2.Trkiyenin Ham Petrol retimi XII.5.3.3.Trkiyenin Ham Petrol Arz XIII.1. Trkiyede Kentsel Nfus Gelimeleri XIII.2. Belediyelerin me Suyu ve Kanalizasyon Altyaps XIII.2.1. Trkiyede llere Gre ehir ve Ky Nfuslar ve Yllk Nfus Art Hz XIII.2.2. l Merkezlerinin Nfus Byklne Gre Sralan ve Yllk Nfus Art Hz XIII.2.3. Blgelere Gre ehir ve Ky Nfusu ve Yllk Nfus Art Hz XIII.2.4. Genel Nfus Saymlarna Gre Nfus, Yllk Nfus Art Hz, Yzlm ve Nfus Younluu XIV.1. Kat Atk Hizmeti Kurululara Gre Belediyeler XIV.2. Nfus Grubu ve Mevsimlere Gre Toplanan Kat Atk Miktar XIV.3. Nfus Grubu ve Bertaraf Yntemine Gre Kat Atk Miktar XIV.4. Kullanlan p Dkme Sahasnn En Fazla Bin Metre Uzanda Bulunan Alanlara Gre Saha Says XIV.5. 2001 Yl Belediye Kat Atk statistikleri Temel Gstergeleri XIV.6. Kat Atklarn Oluumuna Neden Olan Faaliyetlerin ve Atklarn Olutuu Yerlerin Kaynaklarna ve Kat Atk Trlerine Gre Snflandrlmas XIV.7. Ayr Toplanan Tbbi Atklarn Bertaraf Yntemine Gre Miktar XV.1.1. Tatlarn st Grlt Seviyeleri XV.1.2. eitli Endstriyel yerlerinde Grlt lmleri XV.1.3. Yerleim Blgeleri Grlt Snr Deerleri XVI.2.1.Trkiyede Deprem Kuaklarna Gre llerin Dalm XVI.2.2.Trkiyede Son Yz Ylda Yaanan nemli Depremler XVII.1.Trkiyede Salk Gstergelerindeki Gelimeler

395 397 398 399 402 405 413 414 415 415 420 421 422 424 425 426 435 438 438 439 446 447 501

ix

T.C.EVRE VE ORMAN BAKANLII

TRKYE EVRE ATLASI

ekiller Listesi IV.2.1.Trkiyenin Su Kaynaklar ve Kullanm Durumu emas. IV:2.2.Karadenize Dearj Yapan Akarsularn Kirlilik Durumu emas VI.1.1.Ormanlarmzda Yetien Aa Trlerinin Yzde Dalm X.3.1. Termik Santrallarn Genel alma emas X.3.2. Yakma geni emas XI.1. Organize Sanayi Blgelerinde faaliyet gsteren yerlerinin Sektrel Dalm XI.2. Organize Sanayi Blgeleri ve Artma Tesislerinin Durumu. XI.5.1. Etilen Propilen Paralanma Prosesi Akm emas XI.5.2. Stiren Fabrikas Basit retim emas XI.5.3. Aromatik Fabrikas Basitletirilmi Akm emas XI.5.4. VCM Fabrikas retim Akm emas XI.5.5. Akrilonitril retim emas XI.5.6. Kaprolaktan retim Akm emas XI.5.7. DDB Fabrikas retim Akm emas XI.7.1. Selloz ve Kat retiminde Temel letmelerin Akm emas XI.9.1. eker retim Akm emas XI.10.1. Mezbahalar ve Et Entegre Tesisleri retim Akm emas XI.10.2. Basit Mezbahalarda En Uygun Artma Teknolojisi Uygulamas. emas XI.10.3. Kombinalarda En Uygun Artma Teknolojisi Uygulamas emas XI.10.4. Et leme Tesislerinde En Uygun Artma Teknolojisi Uygulamas emas XI.11.1. Deri leme Endstrisi Genel Proses Akm emas XI.11.2. Genelletirilmi Deri leme Akm emas-Hammadde Proses likileri XI.10.1. Kuru Sistem Entegre imento Fabrikas retim Akm emas XI.12.1. Asbest retimi Akm emas XI.12.2. Asit Testi Akm emas XI.15.1. Tekstil Sektrnde Kullanlan Elyafn Snflandrlmas emas XI.15.2. Tekstil (Boya-Apre-Terbiye) Proses Akm emas XI.15.3. Boya-Apre-Terbiye Fabrikas Akm emas XI.15.4. Tekstil Fabrikalar Artma Tesisi Genel Proses Akm emas XI.17.1. Lastik retimi Akm emas XII.1. 2003 Yl Doalgaz retiminin Blgelere Gre Dalm XIII.2.1. Trkiye Nfus Pramidi (1935) XIII.2.2. Trkiye Nfus Pramidi (1990) XIII.2.3. Trkiye Nfus Pramidi (1997) XIII.2.4. Trkiye Nfus Pramidi (2000) XIV.1. Bertaraf Yntemine Gre Kat Atk Yzdesi XIV.2. Nfus Gruplarna Gre Toplanan Belediye Kat Atk Durumu XIV.1.3. Yllar tibaryla Toplanan Ambalaj At Miktar

Sayfa No 68 91 114 199 200 232 233 246 249 250 252 254 255 259 284 299 306 309 310 310 321 323 338 352 353 361 365 367 371 377 396 416 416 417 417 423 423 428

x

T.C.EVRE VE ORMAN BAKANLII

TRKYE EVRE ATLASI

Haritalar ListesiI.1 . Trkiye Fiziki Haritas I.2. Trkiye Siyasi Haritas I.3. Trkiye Jeoloji Haritas I.4. Trkiye Eim Haritas II.1. Trkiye Orman Varl Haritas II.2. Trkiye Maden Yataklar Haritas III.1.1. Trkiyede Ya Dal Haritas III.1.2. Trkiyede Ortalama Scaklk Dalm Haritas III.2.1. 1995-1996 K (Ekim-Mart) Dnemi Hava Kirlilii Haritas III.2.2. 1996-1997 K (Ekim-Mart)Dnemi Hava Kirlilii Haritas III.2.3. 1997-1998 K (Ekim-Mart) Dnemi Hava Kirlilii Haritas III.2.4. 1998-1999 K (Ekim-Mart) Dnemi Hava Kirlilii Haritas III.2.5. 1999-2000 K (Ekim-Mart) Dnemi Hava Kirlilii Haritas IV.1. Trkiyede Akarsu Havzalar Haritas IV.2.3.1. Manavgat Nehri Havzas (Kurak Dnem)Su Kalite Haritas IV.2.3.2. Manavgat Nehri Havzas (Yal Dnem)Su Kalite Haritas IV.2.3.3. Kpray Havzas (Kurak Dnem)Su Kalite Haritas IV.2.3.4. Kpray Havzas (Yal Dnem)Su Kalite Haritas IV.2.3.5. Aksu ay (Kurak Dnem)Su Kalite Haritas IV.2.3.6. Aksu ay (Yal Dnem)Su Kalite Haritas IV.2.3.7. Antalya Traverten Platosu (Kurak Dnem)Su Kalite Haritas IV.2.3.8. Antalya Traverten Platosu (Yal Dnem)Su Kalite Haritas IV.2.3.9. Sakarya Havzas (A,B,C Gruplar) Su Kalite Haritas IV.2.3.10. Sakarya Havzas (D Grubu) Su Kalite Haritas IV.2.3.11. Porsuk ay (A,B,C Gruplar) Su Kalite Haritas IV.2.3.12. Porsuk ay (D Grubu) Su Kalite Haritas IV.2.3.13. Seyhan Havzas (A,B,C Gruplar) Su Kalite Haritas IV.2.3.14. Seyhan Havzas (D Grubu) Su Kalite Haritas IV.2.3.15. Gediz Havzas (A,B,C Gruplar)Su Kalite Haritas IV.2.3.16. Gediz Havzas (D Grubu) Su Kalite Haritas IV.2.3.17. Yeilrmak Havzas (A,B,C Gruplar) Su Kalite Haritas IV.2.3.18. Yeilrmak Havzas (D Grubu) Su Kalite Haritas

Sayfa No458 459 460 461 462 463 464 465 466 467 468 469 470 471 472 473 474 475 476 477 478 479 480 481 482 483 484 484 485 486 487 488

xi

T.C.EVRE VE ORMAN BAKANLII

TRKYE EVRE ATLASI

IV.2.3.19. Bykmenderes Havzas Su Kalite Haritas V.1. Trkiyede Toprak Kuaklar Haritas V.2. Trkiyede Toprak Erozyonu Haritas VI.1. Milli Parklar Haritas VI.2. zel evre Koruma Blgeleri Haritas VI.3. Sulak Alanlar Haritas VI.4. Ku G Yollar Haritas X.1. Trkiye Enerji Sektr Haritas X.2. Barajlar ve Hidroelektrik Santraller Haritas X.3. Termik Santraller Haritas XI.1.evreyi ncelikle Etkileyen Baz Sanayiler Haritas XI.2. Petrol Rafinerileri ve Petrokimya Tesisleri Haritas XI.3. Demir elik Sanayi Haritas XI.4. Kat Sanayi Haritas XI.5. Gbre Sanayi Haritas XI.6 eker Sanayi Haritas XI.7. imento Sanayi Haritas XII.1. Trkiye Karayollar Haritas XII.2. Otoyollar Haritas XII.3. Demiryollar Haritas XII.4. Trkiyede Havaalanlar Haritas XII.5. Doalgaz ve Petrol Boru Hatlar Haritas XIII.1. Trkiye Nfus Dalm Haritas XVI.1. Trkiye Deprem Kuaklar Haritas XVI.2. Trkiye Diri Fay Haritas

489 490 491 492 493 494 495 496 497 498 499 500 501 502 503 504 505 506 507 508 509 510 511 512 513

xii

T.C.EVRE VE ORMAN BAKANLII

TRKYE EVRE ATLASI

KISALTMALAR ABS AR-GE BB BM BYKP CAM CBS CFC B ED DE DM DPT DS EE ETKB FAO GAP GATT GEF GEMS GNS GRID GSMH GTZ IAEA IDA ILO IPCC IPCS SK KHGM MK MTA NGO ODA ODT OECD PIC RSHM SB SEKA TEP TKB TSE TBTAK UA UEP UNCED UNCTAD UNDP UNEP UNIDO YK YPK WHO WMO : Arazi Bilgi Sistemleri : Aratrma ve Gelitirme : Bayndrlk ve skan Bakanl : Birlemi Milletler : Be Yllk Kalknma Plan : Bilgisayar Destekli Haritalandrma : Corafi Bilgi Sistemi : Kloroflorokarbon : evre Bakanl : evre uras : evresel Etki Deerlendirmesi : Devlet statistik Enstits : Devlet Meteoroloji leri Genel Mdrl : Devlet Planlama Tekilat : Devlet Su leri : Elektrik leri Etd daresi, : Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanl : Birlemi Milletler Gda ve Tarm rgt : Gneydou Anadolu Projesi : Gmrkler ve Ticaret Genel Anlamas : Global evre Kolayl : Global evre zleme Sistemi : Genel Nfus Saym : Global Kaynak Enformasyon Veri Taban : Gayri Safi Milli Hasla : Trk Alman Teknik birlii Program : Uluslararas Atomik Enerji Ajans : Uluslararas Kalknma rgt : Uluslararas rgt : Hkmetleraras klim Deiiklii Paneli : Uluslararas Kimyasal Gvenlik Program : stanbul Su ve Kanalizasyon daresi Genel Mdrl : Ky Hizmetleri Genel Mdrl : Mahalli evre Kurulu : Maden Tetkik Arama : Hkmet-D rgt : Resmi Kalknma Yardm : Orta Dou Teknik niversitesi : ktisadi birlii ve Kalknma Tekilat : n Bildirim Onay : Refik Saydam Hfzshha Merkezi : Salk Bakanl : Selloz ve Kat Sanayi : Ton Edeer Petrol : Tarm ve Kyileri Bakanl : Trk Standartlar Enstits : Trkiye Bilimsel Teknik Aratrma Kurumu : Uzaktan Alglama : Ulusal evre Eylem Plan : Birlemi Milletler evre ve Kalknma Konferans : Birlemi Milletler Ticaret ve Kalknma Konferans : Birlemi Milletler Kalknma Program : Birlemi Milletler evre Program : Birlemi Milletler Snai Kalknma rgt : Yksek evre Kurulu : Yksek Planlama Kurulu : Dnya Salk rgt : Dnya Meteoroloji rgt

xiii

T.C.EVRE VE ORMAN BAKANLII

TRKYE EVRE ATLASI

I. CORAF KAPSAMI.1. TRKYE'NN CORAF KONUMU I.1.1. Genel Fiziksel zellikler Trkiye, kuzey Yarm Kre'de orta kuan Ekvator'a yakn olan kesimindedir ve 35o 51- 42 o 06 kuzey enlemleri ile 26o- 45o dou meridyenleri arasnda bulunmaktadr. Dousu ile bats arasnda 19 meridyenlik uzaklk vardr ve bu durum, 76 dakikalk zaman farkn dourur. Trkiyenin toplam yzlm 777.971 km2dir ve bu alann % 97'si Asya'da, geri kalan ise Avrupada bulunan ve Asya-Avrupa ve Afrika'y birbirine balayan bir gei noktasnda yer almaktadr. anakkale ve stanbul Boazlar Avrupa'dan Asya'y ayrmakta ve Akdeniz, Karadeniz Havzalar arasnda doal bir balant oluturmaktadr. Ayrca lke drt deniz tarafndan evrilmi olup, Ege ve Akdeniz bat ve gneyde yer alrken, Trkiye, Karadeniz kysn Bulgaristan, Romanya, Ukrayna, Rusya ve Grcistan ile paylamaktadr. Trkiye, bir yandan Avrupa, Asya, Afrika ktalarnn kavak noktasnda bulunmakta, dier yandan da Orta Dou, Balkan, ve Kafkas lkelerine gneyde Suriye ve Irak, douda ran, Nahcivan ve Ermenistan, batda ise Ege Denizi ve Meri Nehir snr ile Yunanistana komudur. Onun iin Trkiye, corafi konum olarak dnya zerinde siyasi, ekonomik ve askeri ynden ok nemli ve stratejik bir blgede bulunmaktadr. Trkiye, farkl corafi konumundan dolay jeolojik yap, topografya, iklim, yaban hayat ve bitki rts asndan byk eitlilik sergilemektedir. Ortalama ykseklik Avrupa da 330 metre, Asyada 1050 metre iken Trkiye de 1131 metre olmas, Kuzey ve Gneyde dalarn genel olarak denizlere paralel olarak uzanmas, denize olan yaknlk ile uzaklk ve ykselti iklimi, ya cins ve miktar ile bitki rtsn nemli lde etkilemektedir. Trkiye genel corafi ekil bakmndan doudan batya doru uzam bir kara paras olup, Trakyann batdaki balants gz nne alnmaz ise, dou tarafndan kara ile birlemi, dier 3 taraf denizlerle evrilmitir. Gney ve kuzeyinde mevcut sradalar ile sahil ksmlar ve i blgeler birbirinden ayrlmtr. Douda engebeler ok fazladr. Bat Anadoluda ise, fazla yksek deil ve denize dik bir ekilde uzanmaktadrlar. Trkiyenin genel durumunda gze arpan grnt; Kuzey ve gney kesimlerinde iki dalk erit, douda dalk bir yayla Batda Ege denizine dik uzanan dalarn arasnda kalan bir saha ve ierde, etraf dalarla evrilmi ve denizle ilgisi kesilmi bir blge vardr. Bu farkllklarn meydana getirdii zellikler eitli iklim blgelerinin snrlarn izmektedir. Trkiye kuzey yarmkrede 35o 51 42 o 06 kuzey enlemleri ile 26o - 45o dou meridyenleri arasnda kalan topraklar ile lman iklim kua zerindedir. Bununla birlikte, lke iin Akdeniz iklimi, Karadeniz iklimi ve Karasal iklim snflamas yaplabilir. Ancak yine de yedi corafi blge birbirinden farkl zellikler gsterir ve bu sebeple Trkiye iklimi yedi blge ierisinde tanmlanabilir. Karadeniz, Marmara, Ege, Akdeniz ky blgeleridir ise dalk ve zorlu kurak ve souk iklim koullarna sahip olan Anadolu, Dou Anadolu, Gneydou Anadolu Blgeleridir.1

T.C.EVRE VE ORMAN BAKANLII

TRKYE EVRE ATLASI

Harita.I.1.de Trkiye Fiziki Haritas, Harita I.2.de Trkiye Mlki dari Blmler Haritas, Harita I.3.de Trkiye Jeoloji Haritas verilmektedir. I.1.2. Trkiyenin Yzey ekilleri ve Eimi I.1.2.1 Toporafya Trkiyenin deniz seviyesinden olduka yksek bir blgede yer almas ve Dou Avrupa lkelerinin tersine deniz seviyesi ile 250 m arasndaki alak alanlar, yurdumuzun ancak % 10unu kaplarken 1000 mden yksek alanlar toplam yzeyin % 55.5ini kaplar 2000 mden yksek alanlar ise, Trkiyenin toplam yzlmnn % 10u kadardr. Yksek dalar ve Dou Anadolu'da younlamtr. Tablo:I.1.1.de Trkiye Topraklarnn Eim Guruplar ve Eim Yzdeleri verilmektedir. Trkiye yzey ekilleri bakmndan ok eitlilik gsteren bir lke olup balca da sralar olan kuzeydeki Kuzey Anadolu Dalar ile gneydeki Toroslar geni yaylar izerseler de genel olarak bat-dou dorultusunda uzanrlar. Bu iki da srasnda Anadolunun geni ve yksek dzlkleri yer alr. Kuzey Anadolu Dalar ile Toroslar, lkenin dousuna doru birbirine yaklar. Bunun sonucu olarak Dou Anadolu Blgesi, daha yksek ve daha dalktr. Kuzey ve Gneydeki dalar douda olduu gibi batda da birbirine yaklar. bat Anadolu eii ad verilen kesimde ad geen dalar birbirine nispeten yaklar. Fakat burada Dou Anadoludaki yksekliklere eriilmez. Bu eiin tesindeki kyya paralel da sralar ile buralar birbirinden ayran ayn dorultudaki tektonik ukurlar Ege kylarna dik olarak sralanr. Trkiyede belli sralar halinde uzanan dalar dndaki tek bana ykselen, ya da dz bir izgi boyunca sralanan volkanik dalar, eitli ykseltideki platolar, ou akarsu azlarnda ve vadilerin genileme alanlarnda grlen ovalar, lkemizin yzey ekillerine eitlilik katarlar. Bu kadar farkl yzey ekillerine sahip olan topografyadaki arazi eimi, topran, dan ve ovann ayrlmaz bir zellii olarak kabul edilmektedir. Eim, arazideki iki nokta arasndaki ykseklik farkn ifade eder. Yzde ya da derece olarak gsterilir ve arazi almalarnda eim, genel olarak yzde olarak adlandrlr. Arazinin belli bir eime sahip olmas, genellikle yalardan sonra yzey akna geen sel sularnn miktarna, topran erozyona kar gsterdii dirence ve tarm alet ve makinalarnn kullanlmasna byk lde etki eder. ok farkl eimlere sahip bulunan Trkiye topraklarnn eim gruplar, eim yzdeleri ve kaplad alanlar aada ayr ayr gsterilmitir. Bu eim gruplar iinde bulunan ve eimi % 12ye kadar olan dz, hafif ve orta eimli alanlarn % 35.75i yani 27.814.437 ha toplam arazimiz, ilemeli tarma uygundur.

2

T.C.EVRE VE ORMAN BAKANLII

TRKYE EVRE ATLASI

Eimi % 12den fazla olan araziler ilemeli tarma uygun olmad gibi, eimin diklii ve uzunluu arttka, toprak erozyonu oalmakta, bitki besin maddeleri kaybedilerek topraklar fakirlemektedir.Tablo:I.1.1.Trkiye Topraklarnn Eim Gruplar ve Eim YzdeleriEim Grubu 1- Dz eimli topraklar 2- Hafif eimli topraklar 3- Orta eimli topraklar 4- Dik eimli topraklar 5- ok dik eimli topraklar 6- Sarp eimli topraklar Toplam Kaynak: Ky Hizmetleri Genel Mdrl, 1987. % Eim 0-2 2-6 6-12 12-20 20-30 30 Kaplad Alan (ha) (%) 9.178.404 11.80 8.039.452 10.33 10.596.581 13.62 11.478.394 14.75 13.394.964 17.22 10.463.292 13.48 63.171.087 81.20

Dnyann bir ok blgesinde olduu gibi lkemiz de, nemli boyutlarda toprak erozyonuna maruz bulunmaktadr. lke arazilerinin; -% 20si orta, -% 36.4 iddetli, -% 22.3 ok iddetli olmak zere erozyona maruzdur. Trkiye iin ok nemli bir toprak ve evre sorunu olan erozyonun nlenmesi ve olumsuz etkilerinin en aza indirilmesi iin ok ciddi tedbirlere ihtiya vardr. Erozyon riski yksek olan iklim artlar uygun olmayan topraklarda; -lemeli tarm yaplmamal, -zellikle erozyon blgelerinde, topran yanl ilenmesi ve ekimi, yanl sulanmas nlenmeli, gerekli ekilleme ve teraslama yaplmal, -Bu blgeler, yer ve iklim artlarna uygun olarak aalandrlmal, ayr, meralar ve bitki rts korunmal, -Rzgar erozyonuna kar setler oluturularak blgeler aalandrlmal ve orman tahribat nlenmelidir. Harita I.4.de lke genelinde eim gruplar, yzde oranlar ve kullanm uygunluklarn gsteren Trkiye Eim Haritas yer almaktadr. I.1.2.2. klim Trkiye'de olduka eitli bir iklim sz konusudur ve drt mevsim yaanabilmektedir. Ortalama yllk scaklk gney sahilinde 18-20 0C arasnda, bat sahillerinde 14-15 0 C arasnda ve i blgelerde ykseklie bal olarak 4-18 0C arasnda deimektedir. Ortalama scaklk Ege ve Akdeniz sahillerinde yln en scak aylar olan Temmuz ve Austos'ta 27 0C'yi amakta ve Karadeniz, Marmara sahillerinde 22-24 0C arasnda deimektedir. Trkiye'de hem tm mevsimlerde ya alan bir iklim, hem de yazlarn scak olduu subtropikal bir iklim vardr. Ya ierilere doru azalrken sahiller boyunca ve denize bakan da eimlerinde lke ortalamasn gemektedir. Yamur Akdeniz, Ege ve Marmara blgelerinde sonbaharda balarken, Karadeniz Blgesinde der. Anadolu'nun i kesimleri ve Gneydou Anadolu'da ilkbaharda yamur yaarken, Dou Anadolu'da hem3

T.C.EVRE VE ORMAN BAKANLII

TRKYE EVRE ATLASI

ilkbahar hem de yaz mevsimlerinde yamur grlr. lkedeki ortalama yllk ya 735 mm'dir. Ancak bu ya Rize'de 2.300 mm'ye kadar kabilmekte ve Krehir'de 326 mm'ye kadar debilmektedir. Ortalama nem anlurfa ve Rize arasnda % 49 deimektedir. Daha geni bilgiler (Bkz. Trkiye evre Atlas, Ksm.III.1.Hava-Atmosfer ve klim) verilmitir. I.1.2.3. Doal Kaynaklar Trkiye zengin doal kaynaklara sahip bulunmaktadr ancak belli alanlarda skntlar vardr. lke genelinde eit olmayan bir ekilde dalm olmasna ramen, su sknts yoktur.lkemizde me suyu kayna, sulama, endstriyel gelime ve hidroelektrik enerjisi retimi asndan bir ok imkan bulunmaktadr. Baz minerallerin bolluu nemli miktarlarda linyit, kmr, demir, bakr, krom, manganez, bor ve tuz ve daha snrl miktarda petrol ve doal gaz karlmasn mmkn klmaktadr. Trkiye'nin yzlmnn yaklak % 26.6's ormanlarla kapldr ancak bu alann yarya yakn blm bozulmu ve verimsizdir. Geni orman alanlar ve farkl iklim kuaklar yannda, lke topraklarnn % 27si mera, ayr ve otlaklardan olumaktadr. Bu artlar Trkiyeye eitli bir flora ve fauna zenginlii salamaktadr. lkenin dalk yaps verimli tarm alanlar asndan sknt yaratmaktadr. Ancak yzlmnn sadece % 24' tarma elverilidir. Drt denizle evrili olan Trkiye'nin 8333 km ky uzunluu vardr. Daha geni bilgiler (Bkz. Trkiye evre Atlas, Ksm:II. Doal Kaynaklar) verilmitir. I.1.2.4. Ekonomik Durum Trkiye'nin ekonomisi; 1960 planl kalknma dnemi ncesinde tarma dayal gelimemi bir lke profili vermekteydi. Planl kalknmann gelimesiyle birlikte, egemen olan yaklam bu yapy bir sanayi toplumuna dntrmekti. Bu yaklam 1980'de hazrlanan ve "ithal ikamesi" ne dayal bir sanayileme srecini kapsayan be yllk drt kalknma planna yanstlmtr. Bu dnemin ilk safhasnda, endstriyel kalknma iin altyap oluturmaya ynelik yatrmlar zerinde durulmutur. Tarma dayal istihdam yapsnn deitirilmesi ve ara ve yatrm mallarnn retiminin sanayiye ynlendirilmesi ncelikli hedeflerdi. lk plann kapsad dnemde, % 6.7'lik ortalama yllk byme zellikle endstriyel retimin geniletilmesiyle elde edilmiti. 1963-1980 arasndaki dnemde, sanayi sektr tarafndan oluturulan katma deerdeki art % 23.9, tarm sektrnde % 57.8' dir. Sanayinin GSMH 'daki pay (1968 faktr fiyatlaryla) 1963'de % 15.6'dan 1980'de % 21.6'ya ykselmitir. 1980 ve 1994 arasndaki ekonomiyi rekabete amak, d ticareti serbestletirmek, fiyatlar idari kararlar yerine pazar ekonomisi yoluyla belirlemek, i mali piyasalar yeniden yaplandrmak ve uluslararas sermayenin hareketini kolaylatrmak iin nemli admlar atlmtr. Bu dnemde, endstriyel hedeflere byk oranda ulalm, kapasite kullanm dzeyi artrlm ve sanayi mallarnn ihracattaki pay ihracatn GSMH'daki pay ile birlikte artmtr. Tarm iin devletin verdii sbvansiyonlar azaltlm ve tarmn GSMH'daki pay 1994 yl itibariyle % 14 seviyesine dmtr. Byk ve gittike artan mali aklarn yaand birka yldan sonra, Trkiye 1994 banda olduka ciddi bir parasal kriz yaamtr. Buna karlk hkmet mali ayarlamaya odaklanan byk bir stabilizasyon ve reform programn uygulamaya koymutur. Yatrm ve personel harcamalarnda byk kesintiler, eitli zel vergiler ve devlet kurulularnn4

T.C.EVRE VE ORMAN BAKANLII

TRKYE EVRE ATLASI

yatrm yapmamas, Program 1994-1995 yllarndaki mali ve cari hesap aklarnn dzeltilmesi ve 1995'de ekonomik faaliyete keskin bir dn yaplmas ile birlikte ilk balarda nemli baarlar sergilemitir. Ancak, Hkmet, programndaki yapsal reformlar srdrememitir. Enflasyon ve reel faiz oranlar yksek kalmtr. 1995 ortalarnda balayan uzun siyasi belirsizlik dnemi politika erevesinde belirgin bir bozulmaya yol amtr. Mali ak 1996 ylnda GSYH'nn % 8.2 sine km ve bu % 7'lik reel GSYH bymesi ve % 80'lik yllk enflasyonla birlikte srdrlemeyecek kadar hzl bir ekonomik genilemeye neden olmutur. Hkmet 1997 ylnda vergi gelirlerinde ve zelletirme gelirlerindeki byk artla bteyi dengelemeyi amalayan bir mali program belirlemitir. te yandan devlet harcamalar hzla byyen sosyal gvenlik kurulular aklar ve kamu sektrnde denen maalarn artmas ynndeki basklar ve tarm sbvansiyonlarndan dolay planlananlar amtr. 1998 ylnda enflasyonda kaydedilen dme eilimi, 1999 ylnn ilk aylk dneminde de devam etmitir. Yurtii talepteki daralmann devam etmesi genel seimlere ramen genilemeci para ve maliye politikalarna ynelinmemesi, bu gelimede belirleyici olmutur. Ancak, uluslararas ham petrol fiyatlarndaki ykselme ve kamu kesimi imalat sanayiinde gerekleen fiyat ayarlamalar sonucunda fiyat artlar nisan aynda yeniden hzlanm ve 1999 ylnda TEFE 12 aylk art hz % 62.9'a ykselmitir. zet olarak, Trkiye ekonomisi, 1996-1999 dneminde, artan kamu aklar, yksek enflasyon seviyesi ve dalgal byme yaps ile istikrarsz bir grnm arz etmitir. Artan kamu aklarnn yurtii mali piyasalar zerindeki basksnn yan sra bu dnemde yaanan d oklarn da etkisiyle reel faizler hzla ykselmitir. Artan reel faiz oranlar, kamu aklarn daha da artrm ve bor-faiz ksr dngs srdrlemez boyutlara ulamtr. Nitekim, kamu kesimi toplam (net) bor stokunun GSMH'ya oran 1999 ylnda bir nceki yla gre 13.5 puan artarak yzde 58'e ykselmitir. Trkiye ekonomisinin makro dengelerinde ortaya kan bu srdrlemez yap, orta vadeli ve kapsaml bir programn uygulamaya konulmasn zorunlu hale getirmitir. Bu erevede 2000-2002 dnemini kapsayan bir makro ekonomik program 2000 yl banda uygulamaya konulmutur. Bu Program Uluslararas Para Fonu tarafndan 3 yllk bir sreyi kapsayacak olan Stand-By Anlamas ile de desteklenmitir. I.1.2.5. Nfus Trkiyenin devaml artan nfusu ile bu nfusun artan gereksinimlerinin snrl doal kaynaklar ile nasl dengede tutulaca temel bir sorun olarak karmza kmaktadr. Nfus saysndaki ve yapsndaki deimelerin kiilerin tketim kalplarndaki deimelerle birlemesi, doal kaynaklarn yenilenebilir olma dzeyinin ok tesinde tketilmesine yol amaktadr. zet olarak; Nfus art = Talep art = Kaynak tketimi artmaktadr. Nfus ve evre arasnda karlkl bir etkileim mevcuttur. Bu etkileim sosyal ve ekonomik nitelikli ara deikenler vastasyla gereklemektedir. Nfusun bykl, dalm ve art hz, sosyo-ekonomik faktrler, toprak ve gelir dalm zerinde etkili olmakta, bunlar da doal kaynaklarn kullanmn hacim ve verimlilik olarak (retime dnme oran) etkilemektedir. Nfus ve tketim talebi, yalnzca snrl olan doal

5

T.C.EVRE VE ORMAN BAKANLII

TRKYE EVRE ATLASI

kaynaklarn ar kullanmna yol amakla kalmayp, ara deiken olan evreye zararl teknoloji atklarna, kirletici evre kullanmna, ticari istismarlara yol amaktadr. lkemizde nfus saymlarnn ilki 1927 (13 648 270 kii), ikincisi 1935 ylnda ve daha sonra sonu sfr ve be ile biten yllarda be ylda bir yaplmtr. Trkiye nfusu, 2000 ylnda yaplan Genel Nfus Tespitine gre 67.803.927 kii olarak tespit edilmitir. l ve ile merkezlerinin toplam nfusu 44.006.274 olup, Ky nfusunun toplam ise 23.033.688'dir. Nfus art hz 1990-95 dnemi iin tahmin edilen % 1.9'dan biraz daha azalmtr. 1990-2000 yllar arasndaki ylk nfus art hz ortalama binde 18.82 olarak gereklemitir (DE, 2000 Genel Nfus Tespiti). 2000 Genel Nfus Tespiti sonularna gre 1990-2000 dneminde Karadeniz Blgesi dndaki dier blgelerde nfus artmtr. Genel Nfus Tespiti srasnda bulunan yere (de facto) gre yllk nfus art hznn en fazla olduu blge binde 28.26 ile Marmara Blgesidir. Sanayi blgesi olmas nedeniyle youn g alan bu blgenin nfus artlar daha fazladr. Nfus art hznn en dk olduu blge ise binde -10.94 ile Karadeniz Blgesidir.Tablo:I.1.2. Blgelerin Nfusu ve Yllk Nfus Art HzBlgeler 1990 Genel Nfus saym (1 ) Toplam56473035 Marmara Ege Akdeniz Anadolu Karadeniz Dou Anadolu Gneydou Anadolu 13295878 7594977 7026489 9913306 8136713 5348512 5157160

2000 Genel Nfus Saym Toplam67803927 17365027 8938781 8706005 11608868 8439213 6137414 6608619

Yllk Nfus Art Hz (%0) Ky Toplam18,28 26,69 16,29 21,43 15,78 3,65 13,75 24,79

ehir33656275 10350307 4344471 4051596 6412910 3337392 2285798 2873801

Ky22816760 2945571 3250506 2974893 3500396 4799321 3062714 2283359

ehir44006274 13730962 5495575 5204203 8039036 4137466 3255896 4143136

ehir26,81 28,26 23,50 25,03 22,59 21,48 35,37 36,57

Ky4,21 21,00 5,76 16,30 1,96 -10,94 -6,10 7,67

23797653 3634065 3443206 3501802 3569832 4301747 2881518 2465483

(1) 1990 Genel Nfus Saymnn kesin sonular, 2000 Genel Nfus saym gnndeki idari blne gre yeniden dzenlenmitir. Kaynak: Devlet statistik Enstits, 2002.

1996-2000 yllar arasnda il says 79'den 81' e, ile says 847'den 850' ye, belediye says da 2.802'den 3.227'ye ulamtr. Ayn dnemde belediye snrlar iinde yaayan nfusun toplam nfusu orannn % 74.4'den % 79.5'e ulat grlmtr. Nfus ayn zamanda hzla kentlemektedir. 1990 ylnda nfusun % 54' kentlerde yaamaktayd ve bu kent nfusunun yardan fazlas drt, ilde younlamt (stanbul, Ankara, zmir ve Adana). Daha geni bilgiler (Bkz.Trkiye evre Atlas, Ksm:X.III.1, X.III.2 Yerleim Alanlar ve Nfus) verilmitir.

6

T.C.EVRE VE ORMAN BAKANLII

TRKYE EVRE ATLASI

I.1.2.6. Eitim Eitimle ilgili olarak Trkiye nfusunun % 80'i 1990 nfus saymna gre okuryazardr. Okur-yazar nfus iinde, % 20'sinin resmi bir eitimi olmam, % 57'si ilkokul bitirmi, % 9'u orta dereceli bir okulu bitirmi, % 10'u lise veya dengi bir okulu bitirmi ve % 4' yksek okul veya niversiteden mezun olmutur. 1995/96 retim ylna ait bilgilere gre, resmi eitim sisteminde 12.9 milyon renci bulunmaktadr. Bu saynn dalm yledir: 6.9 milyon ilkokulda 2.7 milyon orta okul ve dengi okullarda, 2.2 milyon lise ve dengi okullarda, 1.2 milyon renci niversite ve yksek okullarda eitim grmektedir. 1999 yl itibariyle, 12 ve st ya grubunda, okuma yazma oran erkeklerde % 94.2 ve kadnlarda % 77.4 olmak zere % 85.7'ye ulamtr. 1999-2000 retim ylnda 59.374 kamu ve zel okul ncesi, ilkretim ve orta retim kurumlarnda toplam 12.7 milyon renci ve 484.089 retmen bulunmaktadr. retim gren bu rencilerin 246.514' zel rgn eitim kurumlarna devam etmektedir. Ayrca, 6.531 kamu ve zel raklk ve yaygn eitim kurumunda yaklak 3 milyon kiiye eitim hizmeti verilmitir. Btn eitim kurumlarnn paynn artrlmas gerei nemini korumaktadr. Okullama oranlar, 1999-2000 retim ylnda okul ncesi eitimde % 9.8'e, ilkretimde % 97.6'ya, % 22.8'i mesleki teknik eitim ve % 36.6's genel lise eitiminde olmak zere orta retimde % 59.4'e, yksekretimde ise % 18.7'si rgn olmak zere toplam % 27.8'e ulamtr. Bata byk kentlerde olmak zere ikili retim uygulamas ve kalabalk snflar, krsal alanlarda ise birletirilmi snf uygulamas eitiminin kalitesini olumsuz ynde etkilemeye devam etmektedir. Toplumun eitim dzeyinin ykseltilmesi amacyla 1997 ylnda yrrle konulan 4306 Sayl Kanun ile zorunlu temel eitimin sresi 8 yla karlmtr. Ayn yasa ile ihtiya duyulan ilave kaynaklarn salanmasna ilikin dzenlemeler de yaplmtr. Milli Eitim Politikasnn ana hedefleri arasnda evre eitiminin yeteri kadar yer almamas, doal varlklarn yok olmasn, evrenin kirlenmesini, toprak erozyonunu ve llemenin hzlanmas tehlikesine kar, toplum bilincinin yaygn olarak gelimesini snrlamaktadr. I.1.2.7. Salk Toplumsal gelimenin temel unsuru olan bireylerin bedensel, ruhsal ve sosyal ynden tam bir iyilik halinde olmasnn salanmas, yaam kalitesinin ve sresinin ykseltilerek salkl bir topluma ulalmas temel esastr. Bu hedeflere ulamak iin aba sarf eden Trkiyede kadnlarn ortalama mr 1980'de 64 yatan 1995'te 70'e, erkeklerde ise ayn sre zarfnda 59' dan 66'ya ykselmitir, bu oran 1995'te kadn ortalama mrnn 70, erkek ortalama mrnn 64 olduu tm alt orta gelirli lkelerin oranlarndan biraz daha iyidir.

7

T.C.EVRE VE ORMAN BAKANLII

TRKYE EVRE ATLASI

ocuklarda 5 yan altndakilerde lm oran Trkiye'de 1995'te %0 52 (Salk Bakanl, 1996) ile alt orta-gelirli lkelerin %0 56 oranndan daha iyidir. Salk risk faktrleri arasnda ocuklarda kt beslenme ciddi bir sorundur ve lkedeki ocuklarn bete biri az gelimitir. Ttn tketimi yetikin bana ylda 2.0 kg'dan (1984-86 dnemi iin ortalama) 1995'te 2.2. kg'a kmtr. Bu oran, dnya ortalamasnn %10 zerindedir (Dnya Bankas, 1997). 1995 ylnda binde 43,1 olan bebek lm hz 2000 ylnda %0 35,3'e dm, ayn dnemde douta hayatta kalma midi 68 yldan 69,1 yla ykselmitir. 2000 yl sonu itibariyle hastane saysnn 1.220' ye, salk oca saysnn 5.700' e, salk evi saysnn 13.500'e ulamas beklenmekte, 807 kiiye bir hekim, 384 kiiye bir hasta yata decei tahmin edilmektedir. 1991 yl itibariyle hasta yataklarnn % 38'i, hekimlerin ise % 40' nfusun % 25,6'snn yaad byk ilde bulunmaktadr. lke genelinde yatak kullanm oran % 59'dur. zellikle ile hastanelerinde yatak kullanm oran % 25'in altnda kalrken byk illere hasta akn devam etmektedir. 1999 yl sonu itibaryla salk sigortas kapsamndaki nfusun oran % 86,4'e ulamtr. Yeil Kart verilmek suretiyle 8,7 milyon kii, yatakl tedavi hizmetinden yararlanma gvencesine kavuturulmutur (DPT VIII. Be Yllk Kalknma Plan). I.1.2.8. Kltrel ve Doal Miras Trkiye'de bir ok kltrel, tarihi ve doal varlklar yasalarla koruma kapsamna alnmtr. Bu gibi yerlerin veya sit alanlarnn nicel farkllklar hakknda salkl bir envanter olmad iin korunmas gereken doal ve tarihi varlklar sadece mevcut koruma statlerine gre snflandrlabilmektedir. Mevcut snflandrma sistemine gre Trkiye'de; 4' tarihi nemlerinden dolay bu staty kazanm 33 milli park, 16 doal park, 59 doal ant, 35 doal koruma alan, 97 yaban hayat koruma alan, 907 doal oluum, 396 doal alan, 3029 arkeolojik alan, 118 kentsel alan, 115 tarihi alan ve 199 farkl zellikli alanlar; 31.047 sivil mimari miras rnei, 5265 dini, 512 kltrel, 755 idari ve 397 endstriyel/ticari yap, 1596 mezarlk, 182 ehitlik, 189 mazoleum ve ant, 702 tarihi kalnt, 13 zel koruma alan, sahili ve ky eridi bulunmaktadr. Daha geni bilgiler (Bkz.Trkiye evre Atlas, Ksm:VI.1 ve V.I.2 Milli Parklar ve Koruma Alanlar) blmlerinde verilmitir

Kaynaklar 1. Ky Hizmetleri Genel Mdrl, Trkiye Genel Toprak Amenajman Planlamas, 1981. 2. evre Bakanl, Trkiye evre Atlas-96, Ankara,1997. 3. DPT, VIII. Be Yllk Kalknma Plan, Nfus- Ormanclk (KR), Ankara, 2001. 4. Devlet Meteoroloji leri Genel Mdrl, Ankara, 2001. 5. Devlet statistik Enstits Bakanl, Ankara 2002.

8

T.C.EVRE VE ORMAN BAKANLII

TRKYE EVRE ATLASI

I.2. TRKYEDE EVRE DURUMU Hzla deien dnyann gndeminde 1970li yllarn bandan itibaren giderek artan ve insanln en byk ortak sorunu ve ortak endiesi haline gelmi olan evre ve evrenin bozulmas yer almaktadr. lkemizde de genellikle nfus art ile birlikte grlen salksz kentleme, sanayileme ve hzl ekonomik gelime sreci, istenmeyen, ancak giderek boyutlar byyen hava, su ve toprak kirlenmeleri ile grlt, erozyon gibi dier evre sorunlar meydana getirerek doal dengelerin bozulmasna yol amaktadr. I.2.1. evre Profili Trkiyede; kentsel evre, doal kaynaklar, deniz ve ky kaynaklar, doal ve insan kaynakl tehlikeler ve ncelikli corafi alanlar kapsayan durum ve eilimler, konular ve nedenler ile her bir sorunlu alan iin seenekler sralanacak olursa evre profili u ekilde zetlenebilir. I.2.2. Hava Kalitesi Trkiyede baz sanayi blgeleri yannda hava kirlilii byk ehirlerde son yllarda ciddi bir sorun olarak grlmektedir. Ancak, kentsel hava kalitesi ile ilgili bilgiler snrldr. nk ehirlerimizin ounda sadece partikl madde (PM) ve SO2 lmleri dzenli olarak yaplmaktadr. Trkiye'nin evsel kullanm iin tketilen ana enerji kaynaklar petrol, linyit ve odundur ve en ok bunlar hava kirliliinden sorumludur. Trkiye'de hava kirlilii genel olarak; kalitesiz yaktlarn stmada kullanld konutlardan, eitli endstriyel tesislerden, motorlu aralardan ve atmosferik artlardan kaynaklanmaktadr. lkemizde linyit rezervlerinin zengin olmasna ramen, dk vasfl olmas ve hibir iyiletirme ilemi yaplmadan stclarda kullanlmas, bunun yannda yakma tekniklerine uygun olmayan yntemlerle sanayide ve konutlarda yaklmas, hava kirliliinin en nemli sebeplerinden birini oluturmaktadr. Sanayiden kaynaklanan hava kirlilii temelde; yanl yer seimi, yeterli teknik tedbirler alnmadan kat atk, gaz ve tozlarn atmosfere braklmas, yanl, eski veya eksik teknolojilerin seiminden kaynaklanmaktadr. Kentlerde youn nfus art sonucu oluan plansz arpk kentleme, stmada kullanlan yaktn nitelii, yap biimi ve llerindeki deimeler, kent trafik younluu, bu alanda hava kirlilii oluturan nemli sebeplerdir. Son yllarda bu nedenlerden kaynaklanan hava kirlilii bata; Ktahya, Mula (Yataan), Kayseri, Erzurum, Denizli, Uak, Yozgat, anakkale (an), Edirne, Balkesir, Diyarbakr ve Sivas illerinde nemli boyutlardadr. Yakt kalitesinin iyiletirilmesine ynelik almalar srdrlrken, 1987 ylnda Rusyadan alnan ve Bulgaristan zerinden Trkiyeye balanan doalgaz projesi ile stanbul, Kocaeli, Bursa, Eskiehir ve Ankara gibi byk ve nemli kentlerde, gerek evsel snmada, gerekse sanayide kullanm yaygnlatrlm olup, yeni projelerden RusyaKaradeniz-Samsun ve ran-Doubeyazt-Erzurum doalgaz boru hatlar da tamamlanmak zeredir. Daha geni bilgiler (Bkz.Trkiye evre Atlas, Ksm:III.2 Trkiyede Hava Kirlilii) verilmitir.9

T.C.EVRE VE ORMAN BAKANLII

TRKYE EVRE ATLASI

I.2.3. Su ve Atksu Su kirlilii, evsel ve endstriyel sv atklarn, artlmakszn su ortamlarna boaltlmalar ve tarmda verimi arttrmak iin kullanlan gbreler ile zirai mcadele amacyla kullanlan ilalarn, su ortamlarna tanmalar gibi sebeplerle meydana gelmektedir. Su kaynaklarnn kirlilii, su kaynaklarnn kullanlmasn bozacak veya zarar verme derecesinde kalitesini drecek biimde suyun ierisinde organik, inorganik, radyoaktif veya biyolojik herhangi bir maddenin bulunmasdr. Su kirlilii grlen akarsu ve gllerimizden bazlarn yle sralayabiliriz. Sakarya Nehri, Meri-Ergene Nehri, Nilfer ay, Susurluk ay, Gediz-Nif ay gibi akarsularmz, Sapanca Gl, Manyas Gl, znik Gl, Eber Gl, Karamuk Gl, Burdur Gl, Ulubat Gl, Akehir ve Tuz Gl bata olmak zere eitli nedenlerle kirlenmi bir ok yer st sularmz mevcuttur. lkemiz taraf denizlerle evrilmi olduundan, deniz kirlilii eitli alanlarda nem kazanmaktadr. Denizlerin alc ortam olarak kullanlmalar, tamaclk, turizm amacyla kullanm, atk maddelerin artlmadan veya ksmen artlarak alc ortama verilmesi, deniz kazalarndan meydana gelen zellikle petrol akntlar, akarsulardan denizlere ulaan evsel, endstriyel ve tarmsal atklar denizlerin kirlenmesine sebep olmaktadr. Kylarmzdaki kirlilik dzeyi Avrupa lkelerine gre daha azdr. Ancak kirlilik dzeyinin yksek olduu blgelerimiz de vardr. stanbul Boaz, zmir, zmit, Gemlik, Mudanya, Bandrma, Ayvalk, Marmaris Krfezleri, Marmara Denizi, Akdeniz Taucuskenderun arasnda kalan ky eridi kirlilik yk fazla olan blgelerdir. Karadeniz ise, kylarda kentleme, turizm ve sanayileme sonucunda bir lde kirlenme mevcuttur. Karadenizdeki kirliliin yaklak % 12si Trkiyeden % 88i ise Karadenize kys olan dier lkeler ve Tuna Nehrinin tad kirlilikten kaynaklanmaktadr. Daha geni bilgiler (Bkz.Trkiye evre Atlas, Ksm:IV Trkiyede Su Kirlilii) verilmitir. I.2.4. Dier evre Sorunlar Trkiyede son yllarda zellikle byk ehirlerde ve turistik yrelerde kat atk ve artklar bir evre kirlilii olarak gndeme gelmektedir. Kimyasallar dier bir evre sorunudur. eitli yollarla tabiata verilen kimyasal maddeler tm canllar zerinde ciddi boyutlara varan olumsuz etkiler meydana getirmektedir. Yeil alanlarn, ehirlerin nfus artna gre gelitirilmemi olmas da ayr bir evre sorunu olup, Trkiyede kii bana den yeil alan pay, dnya standartlarnn ok gerisindedir.10

T.C.EVRE VE ORMAN BAKANLII

TRKYE EVRE ATLASI

Ayrca ehirlerde krsal kesimden g ile gelen hzl nfus artndan doan konut ihtiyac ise, altyapsz ve plansz yaplamay dourmakta ve bu durum arpk kentleme beraberinde kanalizasyon, ime suyu temini, p ve yeni evre sorunlar meydana getirmektedir. ehirlerimizde p toplama ve depolama sahalarnn seimi plansz ve geliigzel yaplmakta, geri kazanlacak bir ok kat, cam, plastik, teneke vb. malzemeler yeteri kadar ayrlmamakta, depolama alanlarnda byk sorunlar yaanmaktadr. I.2.5. Grlt Kirlilii Grlt kirlilii yaps gerei kentsel olan ayr bir sorun alan oluturmaktadr. Trkiye'de trafik ar grltnn kaynaklarndadr. Bunu inaat ilerinden, snai grltden, hava trafiinden ve demiryolu trafiinden kaynaklanan grlt izlemektedir. Ar grlt ile ilgili kilit noktalar: -Mevcut grlt ynetmeliinin uygulanmamas, -Ar grltnn yaratt risklerle ilgili olarak toplumun fazla bilinli olmamas, -Grlt karlmasnn kontrol edilmemesi, -ncelikli grlt kirlilii sorunlarnn belirlenmesi ve nlenmesi iin gerekli yerel kapasitenin olmamas, -Daha yksek dzeyde yol grltsne maruziyete neden olan kt planlanm trafik ak. Daha geni bilgiler (Bkz. Trkiye evre Atlas,, Ksm XV.1 Grlt ve evre) verilmitir. I.2.6. Doal Kaynaklar I.2.6.1. Toprak ve Tarm Arazisi Kullanm Trkiyenin yzlm 777.971 km2 olup, en nemli doal kaynaklarndan birisi de topradr. lke topraklarnn ekilebilen kullanlan arazisi ise 27.9 milyon hektardr. Bu miktar arazinin yaklak 4 milyon hektar sulanabilmektedir. Ekilebilir toprak kalnlnn 20-50 cm aras humus tabakasdr. Byle bir ekilebilir tabakann olumas iin binlerce yl gemesi gerekmektedir. Bu durum ise topran ne denli nemli olduunu ortaya koymaktadr. Topraklar insan biyosferinin en nemli esidir. Topraklarda meydana gelebilecek tm olumsuz deimeler, insan yaamn nemli lde etkileyecek gce sahiptir. Trkiye'de toplam arazi yzeyinin yaklak % 79'u eitli iddette toprak erozyonuna maruz bulunmaktadr. Bu oran ilenen arazinin % 73' iin geerlidir. ncelikli tarm arazilerinin yaklak % 68'i erozyona eilimlidir. Akarsu yata erozyonu 57.1 milyon hektarlk alan etkilerken, rzgar erozyonu 466.000 hektarlk bir alan da bozmaktadr. Sonu olarak ylda yaklak 500 milyon ton toprak erozyonla tanmaktadr. Dolaysyla Trkiye'deki en nemli ve en acil evre sorunlarndan biri erozyondur. Trkiye'deki tarm arazisi kullanm tm arazi varlnn yalnzca % 24'nn (19.3 milyon hektar) tarma uygun olduunu gstermektedir. Bunun nedeni ksmen Trkiye'deki topran derinliinin ok fazla olmamasdr. Topran % 64' ilenememektedir. Ayrca11

T.C.EVRE VE ORMAN BAKANLII

TRKYE EVRE ATLASI

ilenebilir arazinin blgesel dalm asndan bir dengesizlik vardr. GAP Blgesinde meydana gelen tarmsal gelime eilimlerinden dolay bu blgenin evre asndan zellikle dikkate alnmas gerekmektedir. rn artn amalayan tarm politikalar bir yanda tarmsal retimin kompozisyonunu deitirmi ve te yanda tarmsal girdi kullanmnn genilemesi ve younlamasna neden olmutur. Bu nemli deiikliklerin her ikisi de evre sorunlarna yol amtr. Kimyasal gbre ve pestisit kullanmnn art dorultusunda, tarm makinalarnda da yapsal kkl deiiklik yaanmtr. Ancak, bu girdilerin etkin ve kontroll kullanlmas iin gsterilen abalar tam anlamyla baarl olmamtr. Bu gelimelerin ve kar nlemlerin alnmamas sonucunda; Trkiye'deki tm ekili arazinin % 83' eitli evre sorunlar ile kar karyadr. Tarmsal girdilerin bu etkilerine ek olarak; a. Tarm arazilerinin tarm d amalarla kullanlmas, b. Endstriyel kirliliin artmas vb. Tarm arazisi kullanm potansiyelini azaltrken tarm topraklarnn sorunlarn her geen gn arttrmaktadr. Mera, yaylak ve klaklarn kalitesi ve miktar Trkiye'de blgelere gre byk oranda deimektedir. ller mera, yaylak ve klaklarn srdrlebilirlii asndan snflandrlmtr ve "kritik" ve "tehlike" altnda eklinde deerlendirenler ayrca "orman" olarak dnlen arazinin bykl asndan olumlu gstergelere sahip olanlardr. Ama d arazi kullanmnn nlenememesi tarm arazilerinin miras yoluyla ar blnmesi, yanl arazi kullanm, hatal toprak ileme, topra ve suyu yok edeceinden alk tehlikesini hzlandrmas sz konusudur. I.2.6.2. Ormanlar Ekonomik, sosyal, kltrel ve teknolojik gelimelerin hzl olduu gnmzde orman; aa topluluklarnn bulunduu mekan olma yannda, bata odun hammaddesi olmak zere ok deiik rnler ve hizmetler reterek topluma fayda salayan, kendi iinde bir takm dengeleri olan canl, dinamik ve karmak yapda, karasal ekosistemler iinde en byk paya sahip ok boyutlu bir sistem ve yenilenebilir zellikte bir doal kaynaktr. Devamllk ve istikrarllk bu sistemin temel zelliidir. Ormanlar lke yzlmnn 20.7 milyon hektarla yaklak % 26.6'sn kaplamaktadr ve ulusal istatistikler net orman kayb rapor etmemektedir. Ancak, mevcut orman rtsnn % 51.7'si verimli deildir ve bozuk baltalk ormanlardan olumaktadr. lkemizde kii bana den orman alan, 0.34 ha olup, gelimi lkelere gre dk bir dzeydedir. Yaklak % 25'i aalandrma ile verimli hale getirilmesi mmkn grlen ormanlarmzn 3.5 milyon hektar ayn zamanda orman st ve orman ii mera niteliindedir. Trkiye ekonomisini oluturan 64 sektrn ileri balants ortalama 0.387 iken, ormanclk sektrnde bu rakam 0.786'dr. Ormanclk sektr ylda yaklak 3.5 milyon ton fuel-oil 'e edeer bir enerji katks salamaktadr.12

T.C.EVRE VE ORMAN BAKANLII

TRKYE EVRE ATLASI

Trkiye'de ormanclk, genel kabuln aksine emek-youn bir sektrdr. Sadece evre ve Orman Bakanl yllk ortalama 15 milyon adam-gn ilendirme olana salamaktadr. Orman kylerine ve dier sektrlere yapt kaynak aktarm da olduka yksek dzeydedir. Ormanlar ayrca oksijen retimini devam ettirmesi ve hava kirliliini azaltmas yannda bnyesinde barndrd canl trleri ile ekosistem asndan, kendi kendini yenileyebilen son derece nemli bir doal kaynaktr. Ormanlarn ama d kullanmnn nlenememesi, ar kullanmna devam edilmesi ve orman yok eden dier etkenlerin srmesi toprak erozyonu, su kirlilii ve llemeyi hzlandrd bilinmektedir. Daha geni bilgiler (Bkz: Trkiye evre Atlas, Ksm.II.1. Trkiyede Ormanlarn Dalm) verilmitir. I.2.6.3. Biyoeitlilik Trkiyenin klimi; jeoloji ve toprak yapsndaki farkllklar, hem mesafe hem de ykseklik olarak trlerin kompozisyonu ve zellikleri asndan bitki rtsnde zengin eitlilik salamaktadr. Trkiye'de bitki rts asndan temel olarak blge bulunmaktadr. "Avrupa, Sibirya Blgelerinde nem gerektiren aalar ormanlarla birlikte bitkilerin bir karmndan olumaktadr. "ran Blgesi"nde step bitkileri egemendir. Bitki rtsnn eitlilii ayrca ykseklik ve konuma gre deimektedir. Bu blgeler iinde, drt hassas habitata dikkat edilmesi gerekmektedir. Sulak alanlar, dalk alanlar, kylar ve stepler. Trkiye, Avrupa ve Orta Doudaki en byk sulak alanlara sahip bulunmaktadr. 58'i ok nemli ku alanlar olmak zere, toplam bir milyon yzbin hektarlk yaklak 300 sulak alan vardr. Dalk yaps sayesinde Trkiye bir ok da ekosistemlerine sahiptir. Trkiye'nin kylar da farkl ynetim yaklamlar gerektiren deiik zelliklere sahip nemli ekosistemlerdir. Stepler de srdrlebilir kullanm sorunu olan hassas ekosistemler olarak grlmektedir. Ancak bu alanda salkl bir envanter almas bulunmamaktadr. Tm Avrupa'da bulunan bitki trlerinin % 75'i Trkiye'de grlebilmektedir. Komu lkelerin florasnn iki kat eitli olan Trk floras sadece Trkiye'de bulunmaktadr. Kta lkeleri arasnda Trkiye biyoeitlilik zenginlii asndan dokuzuncu sradadr ve florasnn % 33'ten fazlasn endemik trler oluturmaktadr. Avrupada nesli tehlikeye girmi 36 memeli hayvan trnn 15i (% 42.8i), 72 ku trnn 46s (% 63.8i), 47 srngen trnn 18i (% 38i), 13 kurbaa trnn 5i (% 38i) lkemizde yaamaktadr. Trkiye'de yaklak 120.000 omurgasz, 472 balk (192'si i sularda), 426 ku, 8 kaplumbaa, 49 kertenkele, 36 ylan, yaklak 20 kurbaa ve 120 memeli tr bulunmaktadr. Memeli trlerin drd ve 13 ku tr 1994'ten bu yana soyu tkenmekte olan trler olarak snflandrlmaktadr.

13

T.C.EVRE VE ORMAN BAKANLII

TRKYE EVRE ATLASI

I.2.6.4. Deniz ve Ky Kaynaklar Trkiye'nin tarafn evreleyen denizler genellikle birbirinden farkldr. Bu yap su alveriini kstladndan kirlenmi nehirlerle denizlere boaltlan atksular seyreltmek veya doal dnmle temizlenmesi olduka zor olmaktadr. Ayrca, bu kstlamalardan dolay, su ktlelerinin dikey karm belli derinliin altnda kalmakta ve bu durum kirleticilerin katman iinde younlamasna neden olmaktadr. Deniz kaynaklarna ek olarak, Trkiye'nin ky blgeleri nemli ekosistemler oluturmaktadr. lkenin; biri i olmak zere taraf denizlerle evrili olup, yaklak 8333 km kys bulunmaktadr. Her bir ky, farkl ynetim yaklamlar gerektiren farkl zelliklere sahiptir. Trkiye'nin ekonomik yapsnn nemli bir ksmn oluturan turizm Trkiye sahillerinde nemli rol oynamaktadr. zellikle Akdeniz ve Ege sahillerinde bir ok otel ve tatil ky bulunmaktadr ve bunlarn faaliyetlerinin deniz ve ky kaynaklar zerinde nemli etkileri olmaktadr. Ky yerleimleri ve youn deniz trafiinden dolay Akdeniz kys kirlenmeye olduka duyarldr. Tarm atklar da nemli bir kirlilik kaynadr. Akdeniz ayn zamanda dnyada tehlike altnda bulunan 12 trden biri olan Akdeniz Fokuna ev sahiplii yapmaktadr. Halen yaad dnlen 300-400 Akdeniz fokundan yaklak 50'si Trkiye'nin Akdeniz Kysnn ssz ksmlarnda yaamaktadr. Ege Denizi, Akdeniz'in be havzasndan biridir ve deiken su hareketleri ile farkl oinografik zellie sahiptir. Ege'ye atksu boaltm ky boyunca belli bal 50 noktada ve baz evsel kanalizasyon atklarnn boaltt yerlerde olmaktadr. 722,189 km2'lik yata ile Karadeniz bir i denizdir ve ortalama tuzluluk oran % 0.18 ile 0.19 arasndadr. Karadeniz'de fazla ya, snrl buharlama ve ktasal su aklarnn bolluundan dolay yerst sular fazlal vardr. Karadeniz'in kirlilik yk, hem doal nedenlerden hem de Trkiye'de dahil olmak zere eitli lkelerden gelen nehirlerin tad atklardan dolay nispeten yksektir. Karadeniz bitki ve bu biyolojik ktle zerinde yaayan balklar asndan da zengindir. Marmara Denizi de dier denizlerle balantsn salayan boazlarn yapsal zelliinden dolay zel bir takm hidrodinamik zellikler sergiler. Yzeyin 25-30 metre altndaki sularn oksijen doymuluu % 20 ile % 30 arasnda deimektedir ve bu da Karadeniz'den gelen ky dearjlar ve organik maddelerin zlmesinde sorun yaratmaktadr. Trkiye'nin balk mahsul yllk yaklak 600.000 tonla dnyada 50. sradadr. Karadeniz'de tahmini 247, Marmara Deniz'inde 200, Ege'de 300 ve Akdeniz'de 500-550 balk tr yaamaktadr. I.2.7. evre le lgili Hukuki Altyap lkemizde 1930lu yllardan bu yana uygulanmakta olan mevzuatn bir blm dorudan doruya evre ile ilgili, bir blm ise dolayl olarak evreye dzenlemeler getirmektedir.

14

T.C.EVRE VE ORMAN BAKANLII

TRKYE EVRE ATLASI

Trkiye, son yirmi ylda, evre sorunlarna eilmek zere eitli mekanizmalarn oluturulmasnda byk ilerlemeler kaydetmitir. 1982 Anayasas, yurttalara salkl ve dengeli bir evrede yaama hakk tanmaktadr. 1983 ylnda 2872 Sayl evre Kanunu karlm, 1991 ylnda ise evre Bakanl kurulmutur. Halkn temiz bir evreye ynelik duyarll ve bu yndeki talepleri giderek artmaktadr ve evre konusunda alan sivil toplum kurulular sahneye kmaktadr. Ancak, btn bu olumlu gelimelere karn, evreyle ilgili konularda ekonomik ve sosyal kararlar henz yeterince nemsenmemitir. 1982 Anayasasnn 56. Maddesinde Herkes salkl ve dengeli bir evrede yaama hakkna sahiptir denilmekte ve evreyi gelitirmek, evre saln korumak ve evre kirlenmesini nlemek devletin ve vatandalarn devidir hkmn getirmektedir. 11 Austos 1983 tarihinde yaymlanm olan 2872 Sayl evre Kanunu, evreyle dorudan ilgili olarak hazrlanm olan bir dizi yasal dzenlemenin banda gelmektedir. Bu yasann ada bir evre koruma ilkesi olan kirleten der lsn benimsemi olmas en byk kirletici olan devlete den sorumluluklar da arttrmtr. evre Kanununda yer alan temel ilkeler; evrenin korunmas konusunda devlet yannda vatandan da sorumluluk tad, evre korunmas ve kirliliine ilikin karar ve nlemlerin tespit ve uygulamasndan bunlarn kalknma almalarna olan etkileri dikkate alnarak deerlendirilmesi gerektiidir. evre Kanununa dayanlarak karlm bulunan Baz nemli Ynetmeliklerin Yaym ve Deiiklik Tarihleri Tablo: I.2.1.de verilmitir. I.2.7.1. evre le lgili Kurumsal Yap lkemizde evre ile ilgili kurumsal yap oluturma abalar 1970li yllarda balamtr. Bu dnemde, evre konusunda yetkili kamu kurulular ve yerel ynetimler arasnda koordinasyonu salamak amacyla ilk olarak bir evre Sorunlar Koordinasyon Kurulu oluturulmutur. 1978 ylnda ise evrenin korunmasna ynelik temel politikalarn belirlenmesi, konuyla ilgili plan ve projelerin hazrlanmas, bunlarn uygulanmasnda ilgili bakanlk ve kurulular arasnda koordinasyon salanmas amacyla Babakanla bal evre Mstearl kurulmutur. 8 Haziran 1984 tarihli ve 222 sayl Kanun Hkmnde Kararname ile evre Mstearl kaldrlarak Babakanla bal, tzel kiilii haiz, katma bteli bir kurulu olarak evre Genel Mdrl kurulmutur. 29.10.1989 tarihinde ise evre Genel Mdrl tekrar evre Mstearlna dntrlmtr. Bu Kanun Hkmnde Kararnamede evre Mstearl olduka geni yetkilerle donatlmtr. Bunlar evrenin korunmas, evre kirliliinin nlenmesi ve evrenin iyiletirilmesi iin prensip, politika ve program belirlemek; lke evre master plann hazrlamak; evrenin korunmas ve gelitirilmesi iin aratrmalar yapmak; evre standartlarn belirlemek; evrenin korunmas ile ilgili eitli kurulular ve yerel ynetimler arasnda koordinasyonu salamak; gnll kurulular desteklemek ve ynlendirmek; evreye ynelik eitim programlar uygulamak ve evre bilincini yaymak eklinde zetlenebilir. evre Mstearlnn dier kurum ve kurulular bu konuda koordine edebilecek yapda bir st birim konumunda bulunduu bu dnemde, evre ile ilgili dier bir kurum olarak 19 Ekim 1989 tarihli ve 383 Sayl Kanun Hkmnde Kararname ile Babakanla bal, tzel kiilii haiz zel evre Koruma Kurumu Bakanl kurulmutur. evre Kanununun 9. Maddesine gre Bakanlar Kurulunca zel evre Koruma Blgesi olarak15

T.C.EVRE VE ORMAN BAKANLII

TRKYE EVRE ATLASI

ilan edilen ve edilecek yerlerde evre deerlerini korumak ve mevcut evre sorunlarn gidermek iin tm tedbirleri almak, bu alanlarn koruma ve kullanm esaslarn belirlemek, imar planlarn yapmak, mevcut her lekteki plan ve plan kararlarn revize etmek ve resen onaylamak, kurumun kurulu amalar arasnda yer almtr. 21 Austos 1991 tarihli ve 443 Sayl Kanun Hkmnde Kararname ile evre Mstearl daha etkili bir kurumsal yap oluturmak isteiyle evre Bakanlna dntrlmtr. zel evre Koruma Kurumu Bakanl ve Devlet Meteoroloji leri Genel Mdrl evre Bakanlna balanmtr. Ancak Devlet Meteoroloji leri Genel Mdrl evre Bakanlndan ayrlarak yeniden Babakanla balanmtr. 443 Sayl Kanun Hkmnde Kararname ile evrenin korunmas, evre kirliliinin nlenmesi, ve evrenin iyiletirilmesi iin prensip ve politikalar belirlemek, arazi kullanm kararlarna uygun olarak tespit edilen alanlarda; koruma ve kullanm esaslarn saptamak, ekonomik kararlarla ekolojik kararlarn bir arada dnlmesine imkan veren rasyonel doal kaynak kullanm salamak zere evre dzeni planlarn hazrlamak; lke artlarna uygun olan teknolojiyi ve evre standartlarn belirlemek; evresel etki deerlendirmesi almasn yrtmek; evre konusunda grev verilmi zel ve kamu kurulular arasnda ibirlii ve koordinasyon salamak; evre uygulamalarna etkinlik kazandrmak iin srekli bir eitim program uygulamak, evre Bakanlnn balca grevleri arasnda saylmtr. Bu grevleri yerine getirmek zere; 1. evre Kirliliini nleme ve Kontrol Genel Mdrl, 2. evre Koruma Genel Mdrl, 3. evresel Etki Deerlendirmesi ve Planlama Genel Mdrl, 4. D likiler Dairesi Bakanl, 5. Finansman Dairesi Bakanl, 6. evre Eitimi ve Yayn Dairesi Bakanl, Bakanln ana hizmet birimleri olarak tekil edilmitir. 443 Sayl evre Bakanlnn Kurulu ve Grevleri Hakknda Kanun Hkmnde Kararname ile Yksek evre Kurulu, evre uras ve Mahalli evre Kurullar, Bakanln srekli kurullar olarak dzenlemitir. Bunlardan Yksek evre Kurulu; evre Bakannn Bakanlnda ilgili Bakanlklarn Mstearlar, Yksekretim Kurulu Bakan, Diyanet leri, Trkiye Bilimsel ve Teknik Aratrma Kurumu ve Trkiye Atom Enerjisi Kurumu Bakanlar, niversitelerin evre ile ilgili eitli dallarndan Yksekretim Kurulunca seilecek iki retim yesi ve Meslek Odalar Bakanlarndan olumutur. Yksek evre Kurulunun grevleri; uluslararas anlamalar dikkate alnmak suretiyle evrenin korunmasn ve kirlenmesinin nlenmesini salayc hedefleri belirlemek, gereken tedbirleri aratrmak, zel evre Koruma Blgelerinde uygulanacak ilkeleri tespit etmek ve evre konular ile ilgili dier ilkeleri belirlemektedir. evre uras; Bakanln grevleri arasnda bulunan konularda kamu ve zel kurum ve kurulular ile ilim ve ihtisas sahiplerinin fikir, bilgi ve tecrbelerinden faydalanmak zere oluturulmutur. Mahalli evre Kurullar; her ilde Valinin Bakanlnda, Bakanlklarn l Temsilcileri, Bykehir Belediye Bakan, Belediye Bakan, Meslek Odalar Bakanlar16

T.C.EVRE VE ORMAN BAKANLII

TRKYE EVRE ATLASI

ve evre Bakanl temsilcilerinden olumaktadr. Kurulun, Bakanln kararlar erevesinde evre kirliliinin nlenmesi ve evrenin iyiletirilmesi iin il dzeyinde kararlar almak ve uygulamak; ildeki tesis ve iletmelerin evre kirlilii asndan denetlemelerine ait raporlar incelemek ve gerekli nlemleri almak; Bakanlk ve Kurulularn il dzeyindeki faaliyetlerini izlemek, ynlendirmek ve gerekli koordinasyonu salamak; evre konusunda eitici faaliyetler dzenlemek; Bakanlar Kurulunca evre Kirliliine yol aan ve faaliyet kollar itibar ile gruplandrlan iletmelerin derecelerini belirlemek gibi grevleri bulunmaktadr. evre Bakanl kuruluunu mteakiben ncelikle 30 ilde l evre Mdrln kurmu, ayn zamanda merkez tekilatnn glendirilmesini srdrrken, 2001 yl balarnda ise, 81 ilde l evre Mdrlklerinin kurulmasn tamamlamtr. 4856 Sayl evre ve Orman Bakanlnn Tekilat ve Grevleri Hakkndaki Kanun ile evre ve Orman Bakanl birletirilmi ve birleme ile ilgili bu kanun 08.05.2003 tarih ve 25102 Sayl Resmi Gazetede yaymlanmtr. Bu kanuna dayanlarak evre ve Orman Bakanl Merkez Tekilatnn Grevleri alma Esas ve Usulleri Hakknda Ynetmelik 16.01.2004 tarih ve 25348 Sayl Resmi Gazetede yaymlanmtr. 1.2.7.2. Kurumsal Yapya likin Sorunlar: Grld zere evre ile ilgili kurumsal yap oluturma almalarnn balad yllardan itibaren evre rgtne ilikin bir karmaa yaanmtr. nce evre Mstearl kurulmu, sonra kaldrlarak evre Genel Mdrl oluturulmu, arkasndan evre Genel Mdrl kaldrlarak evre Mstearlnn yeniden kurulmasna karar verilmitir. evre Mstearl yeniden kurulduktan sonra evre ile ilgili ayr bir kurum olarak zel evre Koruma Kurumu Bakanl kurulmutur. En son olarak ise Mstearlk 443 Sayl Kanun Hkmnde Kararname ile kaldrlarak 21.08.1991 tarihinde evre Bakanl kurulmutur. Daha sonra ise 4856 sayl kanun ile evre ve Orman Bakanl kurulmutur. Yaplanmada gerekleen bu sk deiiklikler aradan geen 20 yla yakn zamana ramen kurulan evre rgtlerinin kurumlamasna imkan tanmamtr. Ayrca 1970li yllarda yeni rgtlenme modelleri gelitirilirken 1920lerde belli evresel ilevlerle ilgili olarak yaplan dzenlemeler ve rgtlenmeler olduu gibi korunmu ve yeni kurumsal yap eski yapnn zerine oturtulmutur. Bu da evreyle ilgili olarak Bakanlk, kurum ve kurulular arasnda yetki, grev ve sorumluluk atmalarna neden olmutur. Ayn konuyla ilgili olarak birden fazla kuruluun yetkili olmas ve koordinasyon ve ibirlii konusunda yaanan sorunlar hizmetin etkili bir ekilde yerine getirilmesini gletirmitir. evre sorunlarn zmek amacyla mevzuatta ve kurumsal yapnn oluturulmasnda baz ilerlemeler kaydedilmi, DPT-evre Bakanl ibirlii ile Ulusal evre Stratejisi ve Eylem Plan (UEP) hazrlanmtr. Temiz bir evreye ynelik toplumsal duyarlln arttrlmasna ynelik gayret sarf edilmektedir. Bu olumlu gelimelere ramen, evre ynetim sistemleri istenilen etkinlik dzeyine getirilememitir. Hzl kentleme, bata ky alanlar ve denizler olmak zere doal kaynaklar, tarm alanlar zerindeki basklar, atklarn miktarn ve dier evre sorunlarn arttrmtr.

17

T.C.EVRE VE ORMAN BAKANLII

TRKYE EVRE ATLASI

Eitim, kararlara katlm sreleri ve yerelleme konularndaki eksiklikler, doal kaynaklarn srdrlebilir ynetimi ve evre sorunlarnn zmnde nemli engeller oluturmaktadr. Srdrlebilir kalknma yaklam dorultusunda, insan sal ve doal dengeyi koruyarak ekonomik kalknmaya imkan verecek, doal kaynaklarn ynetimini salayacak, gelecek kuaklara daha salkl bir doal, fiziki ve sosyal evre brakacak ynde arzulanan nitelikte yeterli bir gelime kaydedilememesine ramen evre politikalarnn ekonomik ve sosyal politikalarla entegrasyonun salanmas ve bu konuda ekonomik aralardan yeterince faydalanma abalar srdrlmektedir. evre ve kalknma ile ilgili veri ve bilgi eriim sistemleri, evre izleme ve lm altyaps, evresel etki deerlendirmesi, evre envanteri, istatistii ve evre standartlar konularnda yeterli altyap oluturma almalarna devam edilmektedir. evre sorunlarnn zm iin uygulanan politikalar ve alnan kararlarn, AB normlar ve uluslararas standartlara uyumlu hale getirilmesi almalar da sratle tamamlanmaktadr. I.2.8. AB Mktesebatnn stlenilmesine likin Trkiye Ulusal Programnda evre Avrupa Birlii Mktesebatnn stlenilmesine likin Trkiye Ulusal Programnn evre balkl blmndeki hususlar aadaki ekilde zetlemek mmkndr. evresel Etki Deerlendirmesi (ED): ED Direktifi (85/337/EEC ve 97/11/EC) dorultusunda hazrlanan ED Ynetmelii genelde sz konusu direktifle uyumludur. Eklerdeki (Ek I ve Ek II, ED Uygulanacak Faaliyetler Listesi) deiik sektrlere ait kk farkllklar bulunmaktadr. Nihai hedef, ED srecinin etkinliinin artrlmas, Topluluk mktesebatna uyum salanmas ve gerekli teknik altyapnn kurulmasdr. Stratejik ED uygulamalar iin ise Avrupa Birlii Direktifinin taslak olarak hazrland bilinmekte ve karlacak direktif dorultusunda gerekli alma ve dzenlemelerin yaplmas planlanmaktadr. ED Ynetmelii ile ilgili revizyon yaplm ve 16.12.2003 tarih ve 25318 sayl Resmi Gazetede yaymlanmtr. Bu ynetmelie dayanlarak 24.02.2004 tarih ve 25383 sayl Resmi Gazetede Yeterlik Teblii yaymlanarak yrrle girmi ve ED Raporu hazrlayacak kurum ve kurulularda Yeterlik Belgesi art getirilmitir. Stratejik evresel Deerlendirme (SD): Stratejik boyuttaki kararlarn (Plan ya da program) evre zerindeki olas nemli boyuttaki olumsuz etkilerinin deerlendirilmesi ve bu etkilerin en aza indirgenmesi veya ortadan kaldrlmas iin gerekli nemlerin alnmasdr. SD, evre ynetimi iin kullanlan aralardan biri olan faaliyetler dzeyde uygulanan EDin bir ileri aamasdr ve makro dzeyde uygulanr. Dnyann bir ok yerinde Plan ve Program iin SD uygulanmaya balanmtr. Avrupa Birlii 27.06.1001 gn 2001/42/EC sayl direktifi ile SD Ynetmeliini yaynlam ve ye lkelerin yl ierisinde kartlan direktif dorultusunda kendi ynetmeliklerini karmasn istemitir. lkemizde SDne ilikin AB Mevzuatna uyumlatrlmas almalar MATRA programnca desteklenen proje kapsamnda yrtlmekte olup, Taslak SD Ynetmelii18

T.C.EVRE VE ORMAN BAKANLII

TRKYE EVRE ATLASI

hazrlanmtr. Bu erevede kurum ve kurulular ile toplantlar yaplm olup, almalar devam etmektedir. Avrupa evre Ajans:Trkiye Cumhuriyetinin Avrupa evre Ajans, Avrupa Bilgi ve Gzlem Ana Katlm Anlamas 09.Ekim.2000 tarihinde imzalanm, 23. Ocak 2003 tarihinde TBMMnde onaylanm, 18.Mart 2003 tarih ve 25052 sayl Resmi Gazetede yaymlanm ve 01. Mays 2003 tarihinde de Anlama yrrle girmitir. Avrupa evre Ajansna yelik lke iinde, evre alannda ve Avrupa Birlii mktesebatna uyum srecinde gerekli doru, gvenilir, Avrupa Birlii standartlarna uygun verinin toplanmas ve ilenmesi iin gerekli olan tm verilerin ve bilgilerin temini kalknma planlar ve ulusal-uluslar aras stratejilerin gelitirilmesinde nemli katkda bulunurken, uluslar aras standartlarda gvenilir ve amaca uygun evresel veri toplanmasn ve evresel koullarn izlenmesini salayacaktr. Kurumsal Yaplanma ve evresel Bilgiye Eriim Projesi : Trkiye'yi Avrupa Birlii'ne ye olmaya hazrlayan uyum srecinin bir paras olarak yrtlen ve Avrupa Komisyonunca finanse edilen Kurumsal Yaplanma ve evresel Bilgiye Eriim Projesinin genel amac Trkiyenin ileri derecede evre korumas salamas, ABnin evresel bilgilere eriimi ile raporlama ynetmeliklerine uyum salamasdr. Proje Haziran 2004te balamtr ve Ocak 2006da sona erecektir. Bu proje ile srdrlebilir kalknma planlar iin karar vermede evresel bilginin etkinliini gelitirmek, Trkiyede evresel bilginin gncellenmesi, gvenilir ve gncellenmi evresel bilgiye eriim iin kurumsal, teknik erevenin, prosedrlerin ve kapasitenin oluturulmas amalanmaktadr. Hava Kalitesi: Trkiyede hava kirliliini ve hava kalitesi ynetimini dzenleyen temel hukuki ara, 1986 ylnda karlan Hava Kalitesinin Korunmas Ynetmeliidir. Ynetmelik onyedi kirletici parametre iin hava kalitesi snr deerlerini, iki kirletici iin hedef deerleri ve uyar kademeleri ile uyar kademelerine ulaldnda alnacak tedbirlerin yan sra lm ve analizle ilgili dier birok hususu ele almaktadr. Ynetmelik sanayi tesisleri ve prosesler iin bir emisyon izin sistemi getirmektedir. Nihai hedef ilgili Direktiflerin Trk mevzuatna yanstlmasdr. Hava Kalitesinin Korunmas Ynetmeliinin hkmlerinde ve standartlarda baz deiiklikler yaplmas gerekmektedir. Gayrishhi Messeseler Ynetmelii ve Refik Saydam Hfzsshha Merkezi Bakanl Kurulu Kanununda da revizyon gerekmektedir. Mevzuatn uyumlatrlmas srecinde mevcut kurumsal yapda herhangi bir deiiklie gerek duyulmamaktadr. Ancak mevzuatn etkin uygulamas iin, evre ve Orman Bakanl ve dier ilgili kurumlarn sorumluluklarnn ak ve net biimde tanmlanmas ve Hfzsshha Merkezinin kurumsal yapsnda deiiklik gerekmektedir. Atk Ynetimi: Dzensiz depolama yaplan evsel kat atklarn olumsuz etkilerinin kontrol edilmesi amacyla 14.03.1991 tarihinde Kat Atklarn Kontrol Ynetmelii yrrle konulmutur. Ynetmelik, evsel kat atklarn btn lke genelinde belirli bir sistem iinde toplanmas, tanmas, geri kazanlmas ve bertaraf edilmesi ile ilgili teknik ve idari esaslar belirledii gibi, ambalaj atklarnn toplanmas ve geri kazanlmas ile ilgili yasal yaptrmlar da iermektedir. Az atk retilmesi, atklarn geri kazanlmas ve atklarn evreye zarar verilmeden bertaraf edilmesi atk ynetiminin temel ilkeleridir. Tbbi atklarn ynetimi ile ilgili almalar, evsel kat atklarn dnda deerlendirilmekte olup, bu atklarn toplanmas, tanmas ve bertaraf ile ilgili almalar 20.05.1993 tarihli19

T.C.EVRE VE ORMAN BAKANLII

TRKYE EVRE ATLASI

Tbbi Atklarn Kontrol Ynetmeliine gre yrtlmektedir. Tehlikeli Atklarn Kontrol Ynetmelii (TAKY) 1995 ylnda yrrle girmitir. TAKY ile lkemize olan her trl atk ithalat yasaklanmtr. TAKY ile tehlikeli atklara ilikin zel kurallar belirlenmi olup, baz ynleri ile AB Direktiflerinde verilen kurallardan daha sk tedbirler iermektedir. Ynetmelikte tehlikeli atklarn zellikleri, bertaraf ekilleri, bertaraf kriterleri ve ilemleri verilmektedir. Kat Atklarn Kontrol Ynetmelii, Tbbi Atklarn Kontrol Ynetmelii ve Tehlikeli Atklarn Kontrol Ynetmelii Avrupa Birlii mevzuat ile ou ynden uyumludur. Ancak, doal ve sentetik bariyerlerin uygulanmas ile ilgili Trk ve Avrupa Birlii mevzuat arasnda baz ufak farkllklar vardr. Nihai hedef; Atk Ynetimi ile ilgili Trk mevzuat ve AB mevzuatnn uyumlatrlmas iin plan ve programlarn belirlenerek, bu amala kurum ve organizasyonlarn uygulayaca grevlerin tespit edilmesi ve uygulanmasdr. Su Kalitesi: 2872 sayl evre Kanunu hkmlerine uygun olarak Su Kirlilii Kontrol Ynetmelii (SKKY) 4 Eyll 1988 tarihinde 19919 sayl Resmi Gazetede yaymlanarak yrrle girmitir. Su Kirlilii Kontrol Ynetmelii yeralt sularnn , yzey sularnn drt snfa ayrlmasna ynelik esaslar ortaya koymaktadr. Ayrca su kalite planlamasn da salamaktadr. Nihai hedef; Su Kirlilii Ynetiminde mevcut kanun, ynetmelik ve ilgili tebliler ile ilgili Trk Standartlarnn Avrupa Birlii Mktesebatna uyumlu hale getirilmesi ve uygulamaya geirilmesidir. evre ve Orman Bakanlnn merkezi ve tara tekilatlar glendirilmelidir. Daha fazla koordinasyon gerektiinden i sular ve ky sular birbiriyle ilgili ekilde ynetilmelidir. Ayrca yksek kalitede yeralt suyunun sadece yksek kalitede kullanmlara ak olmas iin yeralt ve yzey suyu kaynak kullanmlarnn koordinasyonu salanarak yzey ve yeralt sular birlikte ynetilmelidir. Avrupa Birlii Mevzuatna uyumun salanmas, ilgili kurum ve kurulularn mevzuatnda deiiklik gerektirmekte ve/veya yeni mevzuatn oluturulmasn zorunlu klmaktadr. Mevzuat uyumunun tamamlanmas ise mevcut sistemlerin revizyonunu gerektirecek ve yeni yatrmlarn yaplmasn zorunlu klacaktr. Doa Koruma: Doal kaynaklar zerindeki baskya ramen, Trkiye'nin doal alanlarnn nemli bir ksmn koruyabilmi olmas; hukuki ve kurumsal anlamda krk yl aan doa koruma geleneinin bulunmas; kamuoyunda doa koruma bilincinin gelimesi; zellikle gnll kurulularn koruma projelerine ve faaliyetlerine katlmas ve giderek karar srelerinde etkili olmas; uluslararas szlemelere taraf olunmas ve uluslararas ilikilerin glenmesi, Trkiye'nin AB'ye uyum srecinde doa koruma konusundaki avantajlar olarak grlmektedir. Trkiye BERN, RAMSAR, CITES ve Biyolojik eitlilik Szlemelerine taraf olmutur. Bu Szlemelerin uygulama ynetmeliklerinin hazrlanmas almalar AB Direktifleri hkmlerini de dikkate alarak devam etmektedir. lk etapta Trkiyenin korunan alanlarnn yzde 1'lik ksmnn NATURA 2000 ana dahil edilmesi, AB dzenlemelerine tam uyum salamak ve NATURA 2000 a uygulamalarnn gerekletirilmesidir. CITES Szlemesi yeterli gmrk tedbirleri gelitirilmedike amacna ulamas olduka zor olan bir szlemedir. Szleme hkmleri dorultusunda CITES Szlemesi iin Ulusal Uygulama Ynetmelii AB uygulamalar dikkate alnarak hazrlanmaktadr.20

T.C.EVRE VE ORMAN BAKANLII

TRKYE EVRE ATLASI

Ynetmeliin yrrle girmesi ile nesli tehlike altnda olan bitki ve hayvan trlerinin uluslararas ticaretten olumsuz etkilenmemesi iin gmrk kaplarnda geiler kontroll yaplabilecektir. Taraf olduumuz uluslararas szlemeler kapsamnda habitat korumaya ynelik ulusal mevzuatn hazrlanmas iin balatlan idari ve teknik dzenlemelerin, Doal Yaam Ortamlar ve Flora ve Faunann Korunmasna likin (Habitat) Direktifte (92/43/EEC) belirtilen hususlar da ierecek ekilde ksa srede tamamlanmas ngrlmektedir. Doann Korunmasna ilikin ereve Yasa hazrlanarak, yrrlkteki mevzuattaki AB Direktifi ile eliki oluturan maddeler karlacak ve uyum salanacaktr. Kimyasallar ve Genetik Olarak Yaplar Deitirilmi Organizmalar Kimyasallar: 2872 sayl evre Kanununun 13. maddesine gre, havada suda veya toprakta kalc zellik gstererek ekolojik dengeyi bozan kimyasallarn retimi, ithalat, tanmas, depolanmas ve kullanmnda evrenin korunmas esastr. evre Kanununa bal olarak, evre ve insan saln olumsuz ynde etkileyen sanayi kimyasallarnn ynetimini kapsayan "Zararl Kimyasal Madde ve rnlerinin Kontrol Ynetmelii, Avrupa Birliinin ilgili Direktifleri gz nne alnarak hazrlanm olup, 1993 yl itibar ile yrrle girmitir. AB mevzuatna tam uyum iin Ynetmeliin revizyona alnmas gerekmektedir. Baz tehlikeli kimyasal maddeler ve pestisitlerin uluslararas ticaretinde uygulanacak n bildirimli kabul sistemine ilikin Rotterdam Szlemesi ne Trkiye imza koymutur. Szlemeye taraf olunabilmesi iin gerekli almalar srdrlmektedir. Trkiye Montreal Protokol ne taraftr. Nihai hedef; sz konusu AB Mevzuatnn stlenilerek uygulanmasdr. Genetik Olarak Yaplar Deitirilmi Organizmalar: Trkiyede genetik yaps deitirilmi organizmalar, bu organizmalarn evreye tedbirli braklmalar ve pazarda yer almalar ile ilgili herhangi bir yasal dzenleme bulunmamaktadr. Nihai hedef; szkonusu AB Mevzuatnn stlenilerek uygulanmasdr. yi Laboratuar Uygulamalar Prensipleri ve Kimyasal Maddelerin Testleri in Kullanmn Dorulanmas ve yi Laboratuar Uygulamalarnn Denetlenmesi ve Onaylanmas: evre Referans Laboratuar ve dier Bakanlk laboratuarlarnda kalite deerlendirmesine ynelik su, hava, toprak ve atk numuneleri analiz edilmektedir. Ancak, 67/548/EEC Direktifinde belirtilen kimyasal maddelerin potansiyel risklerinin belirlenmesine ynelik testleri LU (yi Laboratuar Uygulamalar) prensiplerine uygun olarak gerekletirebilecek laboratuar ve bununla ilgili Trk Mevzuat bulunmamaktadr. LU prensiplerinin uygulanmas ile ilgili Trk Mevzuatnn Avrupa Birlii Mktesebatna uyumlatrlmas salanacaktr. Nihai hedef; LU prensipleri ve kimyasal maddelerin testler iin kullanmnn dorulanmas ile LU denetlenmesi ve onaylanmas ile ilgili ynetmeliin tamamlanmasdr. Ancak yrtmenin gerekletirilebilmesi, altyapnn tamamlanmas iin yaplacak yardma baldr. Ara ve Makinalardan Kaynaklanan Grlt: Grltnn yaratt rahatszlklar 2872 sayl evre Kanununda ele alnan temel konulardan birini oluturmaktadr. Bu konudaki temel hukuki dzenleme olan 1986 ylnda karlan Grlt Kontrol Ynetmelii; yerleim yerleri iin grlt dzeyleri, tren yollar, havaalanlar, sanayi ve inaat alanlarnda izin verilebilecek azami deerleri ve motorlu tatlar gibi darda kullanlan makinelerden kaynaklanan grlt emisyon deerlerini belirlemekte ve grltnn azaltm iin kentsel planlama prensiplerini ortaya koymaktadr. Nihai hedef; sz konusu AB Mevzuatnn stlenilerek uygulanmasdr.21

T.C.EVRE VE ORMAN BAKANLII

TRKYE EVRE ATLASI

Nkleer Gvenlik ve Radyasyondan Korunma: Trkiye Atom Enerjisi Kurumu mevzuat, Uluslararas Atom Enerjisi Ajans (UAEA)nn Temel Gvenlik Standardlar esas alnarak hazrlanm olup, gncel gelimeler yakndan takip edilerek gereken revizyonlar dzenli ekilde yaplmaktadr. Nihai hedef TAEKnun nkleer ve radyasyon gvenlii konularyla ilgili mevcut mevzuatn AB mevzuatna uyumlu duruma getirmektir. TAEK mevzuat ile sz konusu AB Mktesebat arasndaki farkllklar ve eksik hususlar tespit edilerek deerlendirme almalar yaplacaktr. klim Deiiklii: Atmosferde tehlikeli bir boyuta varan insan kaynakl sera gaz emisyonlarnn iklim sistemi zerindeki olumsuz etkisini nlemek ve belli bir seviyede durdurmak amacyla 1992 ylnda kabul edilen ve 21 Mart 1994 tarihinde yrrle giren klim Deiiklii ereve Szlemesine bugne kadar 189 lke ile Avrupa Birlii taraf olmutur. lkemiz, 24 Mays 2004 tarihinde Szlemeye resmen taraf olmutur. Trkiye, Birlemi Milletler klim Deiiklii ereve Szlemesi kapsamnda ve srdrlebilir kalknma ilkesi dorultusunda, bir yandan kalknmasn srdrrken dier yandan iklim deiikliinin olumsuz etkilerinin azaltlmasna ynelik yrtlen kresel mcadelede yerini almay amalamaktadr. Bu kapsamda; a. klim Deiiklii ereve Szlemesine Katlmamzn Uygun Bulunduuna Dair 4990 Sayl Kanun Trkiye Byk Millet Meclisi Genel Kurulunda 21 Ekim 2003 tarihinde kabul edilmi olup, anlan Szlemeye taraf olmamza ilikin Bakanlar Kurulu Karar ise18 Aralk 2003 tarih ve 25320 sayl Resmi Gazetede yaymlanmtr. b. lkemiz 24 Mays 2004 tarihinde Szlemeye resmen taraf olmutur. Trkiyenin Szlemeye resmen taraf olmasnn akabinde ilk Ulusal Bildirimi hazrlayarak Sekreteryaya sunmas gerekmektedir. c. klim Deiiklii Koordinasyon Kurulunun 20 Kasm 2003 tarihinde 2003/1 sayl toplantsnda alnan karara binaen, klim Deiiklii Koordinasyon Kurulunun yeniden dzenlenerek Babakanlk Genelgesi olarak 18 ubat 2004 tarih ve 25377 sayl Resmi Gazetede yaymlanmtr. Kresel iklim sisteminin korunmas kapsamnda Trkiyenin zerine den sorumluluklar erevesinde; artan nfusun gereksinimleri temel alnarak, ortak, fakat, farkllatrlm ykmllkler ilkesi dorultusunda klim Deiiklii ereve Szlemesi (DS) srecine katlmak zere almalar srdrlmektedir. Son yllarda kresel snmaya yol aan emisyonlarn art hznda bir miktar azalma tespit edilmitir. Nihai hedef; szkonusu AB Mevzuatnn stlenilerek uygulanmasdr. AB Mktesabatnn stlenilmesine ilikin Trkiye Ulusal Programnda evre yukardaki ekilde zetlenmektedir. evre Ynetiminin nemli aralarndan biri olan evre Dzeni Planlarn ile ilgili ksa bilgi ise aada verilmektedir. evre Dzeni Planlar : Avrupa Birlii'ne uyum srecindeki lkemizin, sahip olduu doal kaynaklarn srdrlebilir kalknma ilkeleri dorultusunda kullanlmas ve kalknmann fziksel mekana yanstlmasn salayan en nemli aralardan biri, Avrupa Birlii lkelerinde de kabul edildii gibi st lekli Fiziksel Planlar yani evre Dzeni Planlar'dr.22

T.C.EVRE VE ORMAN BAKANLII

TRKYE EVRE ATLASI

Bugne kadar yaplan evre Dzeni Planlar, lke topraklarmzn yaklak % 6'snda gerekletirilmitir. 4856 Sayl evre ve Orman Bakanlnn Tekilat ve Grevleri Hakkndaki Kanunun 2 (h) ve 10 (c) maddeleri ile Bakanlmza verilen planlama yetkisi erevesinde lke topraklarnn btnne ynelik planlama almalarnn ksa zamanda tamamlanmas hedeflenmektedir Bakanlmzca onaylanan evre Dzeni Planlar; l. Havza dzeyinde plan almas olarak 1/100.000 lekli Ergene Havzas- Trakya alt Blgesi Cevre Dzeni Plan. 2. Birlik modeli ve katlmc yaklama rnek olacak biimde belediyelerin katlmlar ile Bakanlmz koordinasyonunda hazrlanm, Sapanca Gl me suyu Havzasnda l/25.000 lekli Sapanca Gl Havzas evre Dzeni Plan 3. Babakanlk talimat ile Bakanlmza verilen grev dorultusunda KonyaKarapnar ilesi snrlar ierisinde rzgar erozyonunun ve blgenin nfus gnn nlenmesi amacyla, 1/50.000 Kayapnar-Hotam evre Dzeni Plan 4. Kocaeli li snrlar kapsamnda 1/25.000 lekli Gebze. Merkez. Krfez ve Kandra Cevre Dzeni Planlar. lke fiziki mekannda, doal kaynaklarn rasyonel kullanmn salamak zere srdrlebilir kalknma ilkesi dorultusunda yatrmlarn doru ynlendirilmesi ve planl geliimin salanmas iin ncelikle st lekli Fiziki Plan olan evre Dzeni Planlar Bakanlmzca lke genelinde hazrlanacak ve tamamlanacaktr. Ayrca evre Dzeni Planlarnn Hazrlanmas ve Onaylanmasna Dair Ynetmelik almalar tamamlanm olup, Aralk 2004 tarihi itibariyle Babakanla yaymlanmak zere gnderilmitir. Kaynaklar 1. DPT, Trkiye Ulusal evre Stratejisi ve Eylem Plan. Ankara, 1998. 2. evre Bakanl, Ulusal evre ve Kalknma Durum Raporu, Ankara, 1999. 3. DPT, Uzun Vadeli Strateji ve VIII. Be Yllk Kalknma Plan 2001-2005, Ankara, 2000. 4. DPT, VIII. Be Yllk Kalknma Plan, Ormanclk (KR), Ankara, 2001. 5. AB Genel Sekreterlii, Trkiye Ulusal Program, 2001. 6. evresel Etki Deerlendirmesi ve Planlama Genel Mdrl, Planlama Dairesi Bakanl, 2004.

23

T.C.EVRE VE ORMAN BAKANLII

TRKYE EVRE ATLASI

Tablo: I.2.1. evre ve Orman Bakanl Mevzuatnda Bulunan evre Kanununa dayanlarak karlm Olan Baz nemli Ynetmeliklerin Yaym ve Deiiklik Tarihleri Ynetmeliin Resmi Gazetede yaymland Ynetmeliin Ad 1. evre Kirliliini nleme Fonu Ynetmelii 2. Hava Kalitesinin Korunmas Ynetmelii 3.Grlt Kontrol Ynetmelii 4. Gemi ve Deniz Aralarna Verilecek Cezalarda Suun Tespiti ve Cezann Kesilmesi Usulleri ile Kullanlacak Makbuzlara Dair Ynetmelik 5. Su Kirlilii Kontrol Ynetmelii Tarih 17.05.1985 02.11.1986 11.12.1986 03.11.1987 Say 18757 19269 19308 19623 Deiiklik Resmi Gazetede yaymland Tarih Say 03.12.1987 29.09.2000 04.11.2000 19653 24185 24220

04.09.1988

19919

6. Kat Atklarn Kontrol Ynetmelii

14.03.1991

20814

7. evre uras Ynetmelii 8. evresel Etki Deerlendirmesi Ynetmelii

14.09.1991 07.02.1993

20991 21489

9. Mahalli evre Kurullar alma Usul ve Esaslar Ynetmelii 10. Tbbi Atklarn Kontrol Ynetmelii 11. Tehlikeli Kimyasallar Ynetmelii (Zararl Kimyasal Madde ve rnlerinin Kontrol Ynetmelii) 12. Tehlikeli Atklarn Kontrol Ynetmelii

08.03.1993 20.05.1993 11.07.1993

21518 21586 21634

12.12.1998 01.07.1999 04.01.2000 29.09.2000 03.04.1991 22.02.1992 02.11.1994 15.09.1998 18.08.1999 29.04.2000 25.04.2002 26.06.1997 23.06.1997 13.08.1999 14.04.2000 29.09.2000 26.10.2000 06.06.2002 16.12.2003 16.12.2004 15.04.2004 24.06.1998 03.11.1999 20.04.2001 25.07.2001 06.11.2001 25.12.1996 15.06.1997 17.06.1997 25.09.1999 10.07.2001

23551 23742 23926 24185 20834 21150 22099 23464 23790 24034 24736 23031 23028 23785 24020 24185 24212 24777 25318 25672 25434 23382 23865 24379 24437 24575 22858 23020 23022 23827 24458

27.08.1995

22387

13.Ozon Tabakasnn ncelten Maddelerin Azaltlmasna Dair Ynetmelik

25.07.1999

23766

24

T.C.EVRE VE ORMAN BAKANLII

TRKYE EVRE ATLASI

14.evre Dzeni Planlarnn Yaplmas Esaslarna Dair Ynetmelik 15. Toprak Kirliliinin Kontrol Ynetmelii 16.Nesli Tehlikede Olan Yabani Hayvan ve Bitki Trlerinin Uluslara