Türk Sosyolojisinde Yapı Araştırmaları

7/30/2019 Trk Sosyolojisinde Yap Aratrmalar

1/31

bilig K / 2005 say 32: 33-63 Ahmet Yesevi niversitesi Mtevelli Heyet Bakanl

Trk Sosyolojisinde Yap Aratrmalar

Yard. Do. Dr. Suna BAAK*

zet: Trk sosyolojisinde yap olgusuyla ilgili aratrmalarda be-nimsenen kuramsal yaklamlarn neler olduu, ayet bir kuramsalyaklam benimsenmiyor ise bu aratrmalarn nereye oturtulabile-cei, nicel ve nitel aratrma yntemlerinden hangisinin/hangilerininkullanld, sosyologlarmzn yap olgusuyla ilgili kuramsal yakla-

mlarda yer alan ikilemlere (tartma konularna) verdikleri cevapla-rn neler olduu ve olgunun inceleniinde toplumsal yap, sosyalyap, sosyo-kltrel yap ve sosyal bnye kavramlarndan hangisi-nin veya hangilerinin hangi sebeplerle tercih edildii bu makaledecevab aranan sorulardr. Trk sosyoloji literatrnde yap aratr-malarnn geliimini ele almas sebebiyle sosyoloji tarihi alanna,

bu aratrmalarda kullanlan yntemleri tesbiti sebebiyle de meto-dolojik inceleme alanna girebilecek olan bu aratrma literatr ta-ramasna dayanmaktadr.

Anahtar Kelimeler: Sosyal Yap, Toplumsal Yap, Sosyo-KltrelYap, Kltrel Yap, Sosyal Bnye, Temel Aratrmalar, Uygula-mal Aratrmalar, Marxizm, Yapsal Fonksiyonalizm

GiriBu makalede Trk sosyolojisinde yap olgusuyla ilgili aratrmalar anahatlaryla ele alnacaktr. Konunun ana hatlaryla ele alnmasnn sebebiincelediimiz yap olgusunun (tabakalama, kurumlar, snf, organizas-

yon, roller v.b gibi) bir ok alt konuyu bnyesinde tayor olmasdr.Ayrca sosyoloji literatrnde yapyla ilgili aratrmalarn tmnn elealnmas bir makalenin hacmini aaca iin yapyla ilgili aratrmalaraiki odak noktasndan hareketle baklmtr. Bu konudaki ilk ve en nemliodak noktamz ve cevabn aradmz soru Trk sosyoloji literatrndetemel aratrmalar ve uygulamal aratrmalar ayrmnda, yap almala-rnda (nicel ve nitel aratrma balamnda) younlamann nerede olduuve bu iki tip aratrmada sosyologlarmzn bak alarn belirleyen ku-

*Gazi niversitesiktisadidari Bilimler Fakltesi / ANKARA

e-posta: [email protected]


2/31

bilig, K / 2005, say 32

34

ramsal yaklamlarn ne olduudur. Yap aratrmalarnda baat kuramsal

yaklamlar Marxist ve yapsal fonksiyonalist yaklamlardr. Ancak her-hangi bir kuramsal yaklamdan hareket etmeksizin1, sosyo-kltrel yap-nn sadece davransal ve maddi boyutunun bilgisine nicel aratrma tek-nikleriyle ulamaya alan aratrmalar da dier bir grubu oluturur.

Cevabn aradmz dier bir soru ilk odak noktas ile balantl olupyap aratrmalarnda sosyologlarn kuramsal yaklamlarda yer alan iki-lemlere (tartma konularna) verdikleri cevaplardr. Ayrca yap olgusu-nun incelenmesinde sosyo-kltrel yap, toplumsal yap, sosyal yap,sosyal bnye kavramlarndan hangisinin veya hangilerinin hangi sebep-lerle tercih edildii ve bu tercihlerde ideolojik kayglarn olup olmadcevab aranacak dier bir sorudur. Dier bir deyile olgunun kavramsal-latrlmasnda farkl veya benzer olgular veya boyutlar ifade eden kav-ramlar retilmi midir? sorusunun da cevab aranacaktr. Baz sosyolog-larmzn yaptklar aratrmalar ayr balklar altnda ele alnmtr. Bu-nun sebebi sz konusu aratrmalarn yapyla ilgili ilk almalar niteliitayor olmasdr. Ayrca zaman olarak konuyu ilk ele aln yan sradaha sonraki bir zamana rastlyor olsa bile yap olgusunun farkl bir bo-

yutuna veya yap olgusuna farkl bir bak as ile yaklama da, bir sos-yolog ve aratrmasna ayr bir balk amay gerektirmitir.

Yer yer metodolojik bir inceleme nitelii tayan bu aratrma, ayn za-manda bir sosyoloji tarihi almas olarak da nitelendirilebilir. Bu ara-trma sosyoloji tarihi alanna, yapya ilikin aratrmalarn ilk balatcla-rn ele alarak girmekte ve sosyolojimizde yap aratrmalarnn, hemdnsel temellerini hem de temel aratrmalar bakmndan bir geliiminisunmay amalamaktadr. Aratrma, yneldii konuyla ilgili olarak orta-

ya konmu olan kaynaklar zerine yap

lan bir literatr taramas

na da-yanmaktadr.

2. Trkiyede Yap Aratrmalarna Genel Bir BakTrk sosyolojisinde zel olarak yap aratrmalarna bakmadan nce Tr-kiyedeki sosyoloji aratrmalarna genel bir bak, bize yap aratrmala-rna ilikin genel bir ereve sunacaktr.

B. Akit Trkiyede sosyoloji aratrmalarn ele alrken temel kavram

kullan

r (Akit 1986:195-196): Blmelenmilik, farkl

lama ve eitlen-me. Trk sosyolojisinde blmelenmiliin (compartmentalization), yakla-mlar, kuaklar, blmler ve bazen ayn blmdeki kiiler arasnda oldu-unu belirterek; blmelenmilii almas gereken bir oluum olarak be-


3/31

Baak, Trk Sosyolojisinde Yap Aratrmalar

35

lirtir. B. Akitin Feyerabendden hareketle kulland eitlenme

(proliferation) bir aratrma alannda birden fazla kuram ve yntemin varolmas, etkilemesi, tartlmas, alternatif ve kar hipotezlerin retilebilirolmasyla ilgilidir. Farkllama ise sosyolojinin alt alanlara ayrlmasdr.B. Akit Trk sosyoloji aratrmalarn onbe alt alana ayrarak, seksencivarnda sosyolog iin bir yayn listesi oluturur. Onbe alt alannherbirinde azmsanmayacak sayda aratrma bulunduunu belirtir. Akit(1986:205) e gre Dnya Sosyoloji Derneinin sosyolojiyi krkdanfazla alt alana en az bir o kadar da komiteye ayrarak kongre yapt d-nlecek olursa, Trk sosyolojisindeki bu on be alt alan kmseneme-yecek bir farkllama gstergesidir.

Dnya sosyolojisinin krkdan fazla alt alana ayrlmas dondurulmu birayrm deildir. Bugn bu alt alanlarn saysnn giderek arttn syleye-biliriz. nk, sosyo-kltrel realitenin incelenmesi sonucu yeni oluum-lar kefedilmekte ve yeni problem alanlar ortaya kmaktadr. Trk sos-yolojisinde zel olarak yap olgusu aratrmalarndaki farkllamaya ba-kldnda konu ile ilgili uzmanlk alanlarnn bir birinden pek fazla ko-puk olmad grlmektedir. Akit (1986:205)e gre Trk sosyologlar-

nn ounun bir ok alanda aratrma yapp yaynlamalar uzmanlama-nn2 ileri gitmesinin bir gstergesidir ve bu durumun olumlu yn alanlararas ibirliine, ilikilere ve btnle imkan hazrlamasdr.

B. Akitin eitleme ve farkllama kavramlarn yap almalar iinkullandmzda bu almalara ilikin daha ayrntl bilgiye ulaabilme-miz mmkndr. eitleme bir aratrma alannda birden fazla kuram veyntemin varolmas, etkilemesi, tartlmas alternatif ve kar hipotezle-rin retilebilir olmasyla ilgilidir. Yap aratrmalarnda Trk sosyoloji-

sinde hakim olan kuramsal yaklam pozitivistik paradigma kapsam iin-de yer alan Marxist ve yapsal fonksiyonalist yaklamdr.

Trk sosyolojisinde pozitivistik paradigmann egemenliine ramen ken-disine yava ancak olduka salam bir yer amaya alan hmanistikparadigmaya giderek artan bir ilginin duyulduu (Dikeligil 2002) gznnde bulunduracak olunursa yap olgusunun aratrlmasnda nitel ara-trma yntemini kullanarak yaplacak aratrmalarn saysnn artacansyleyebiliriz. Toplumsal yap aratrmalarnda genel olarak hakim ku-

ramsal yakla

mlar

belirledikten sonra imdi de bu arat

rmalar

n Trki-yenin iinden getii srelerle nasl eitlendiine bakalm.


4/31

bilig, K / 2005, say 32

36

Toplumsal yap/yaam ile sosyoloji kuramlar arasnda karlkl ve birbi-

rine bal bir iliki var olduundan toplumsal yapda meydana gelen olu-umlar yeni kuramlarn domasna ve gelimesine imkan hazrlarken, bukuramlar da toplumsal yapnn aklanmasna ve yeniden yaplanmasnakatkda bulunurlar (Kzlelik 2000, 1). Toplumsal yap/yaam ve kuramilikisi iin yaplan aklamalar toplumsal yap/yaam ve sosyolojidekiyap aratrmalar iin de yaplabilir. Sosyolojik aratrmalarn (temel yada uygulamal) ilgi oda ve geliimi zde toplumsal yap/yaam eksenli-dir. Trkiyedeki yap aratrmalarn Trkiyenin artlarndan soyutlaya-bilmek mmkn deildir. Bu erevede kinci Dnya Savandan sonra

ok partili siyasal hayata gei, ekonomik ve sanayideki gelimeler sosyalaratrmalarn konusu zerinde de etkili olmutur. Sosyal bilimcileriniinde yaadklar dnemin zelliklerinin, onlarn aratrmalarn ve ennemlisi aratrma konularn etkilememesi dnlemez. Yap aratrma-larnda da Trkiyenin iinden getii sreler yap aratrmalarnn ko-nusunu belirlemitir. Ayrca bu srelerle birlikte yap konusundaki a-lmalarda farkllamalar yani uzmanlk alanlar ortaya kmtr.

Bu erevede Trk sosyolojisinin baz nde gelen isimlerinin (H.Z.lken,

M.Turhan, C. Tanyol), Z. Gkalpin etkisiyle 1930lardan 1950lerinsonuna kadar kltr, felsefe ve din aratrmalar zerinde younlatnsyleyebiliriz. Ancak 1950ler ve 1960larda Trkiyenin iine girdiihzl deiim ve yapsal dnmler, sosyo-kltrel yapyla ilgili al-malarn balamasna ve eitlenmesine sebep olmutur (Akit 1986:195).Kltr-medeniyet ikilemi esas olmak zere, kuramsal yaklamlarda yeralan ikilemler erevesinden hareket eden Trk sosyologlar yapsal i-levselci ve Marxist yaklamlardan hareketle modernleme kuramlarnveya az gelimilik ve gelime kuramlarn kullanarak ya da bu ikisininsentezi erevesinde deiimi aklamaya alrken, sosyo-kltrel yap-ya ilikin de nemli bilgiler sunmulardr. Bu konuda alma yapan sos-yologlarmz arasnda M. B. Kray, B. Boran, N. Berkes, . Yasa, . Mar-din, B. Akit, . Ozankaya, E. Kongar, K. Boratav ilk akla gelenlerdir.

Sosyo-kltrel yapya ilikin bilgi veren alanlardan birisi de tabakalamakonusunda yaplan almalardr. Tabakalama, yapnn anlalmasndabyk nem tar. Ayrca nfusa ilikin demografik bilgilerle somutlat-rlabilecek olan bir tabakalama profili drt hiyerarik (politik, siyasi,

iktisadi, saygnlk) dizili balamndaki sosyal etkileimlerin netlemesinide salayabilir ve sosyo-kltrel yapnn aklanabilmesi iin gerekli olanbaz temel bilgiler tabakalama almalarndan kazanlr (Baak Avclar


5/31


37

1994: 2-3). Bu konudaki almalardan bir ksm Osmanl tabakalama

sisteminden Cumhuriyet dnemi tabakalama sistemine geile ilgilidir.Tabakalamaya ilikin bir baka grup aratrma eski ve yeni orta snfzerinedir. Tabakalama sistemi iinde yer alan snflarn siyasal yap veideolojilerle etkileimi zerine yaplan aratrmalar da Trk sosyolojisin-de nemli bir yer tutmaktadr. Ayrca gelir, tketim, konut ve dier taba-kalama gstergeleri meslekler ve tabakalama, gelir ve tabakalama veiiler zerine yaplan almalar nemli yer tutar. Trk toplumununsosyo-kltrel yapsna ilikin almalarda Dou ve Gney Dou Ana-

dolu ile etnik gruplar zerine yaplan yap almalarnn zel bir nemarzettiini ve Trkiyenin toplumsal yapsna ilikin almalarda bublgelerin ayrca ele alndn grmekteyiz. Kasaba ve kent aratrmala-r, nfus, eitli toplumsal kurumlarn incelenmesi yap aratrmalarnarnektir. Trkiyenin toplumsal yapsna ilikin kurumsal analiz dzle-minden hareketle alma yapan sosyologlar E. Kongar, O. Trdoan, B.Gke ve N. Serterdir. Sosyolojiye giri kitaplarnn tamamnda yapolgusu makro ve kurumsal dzlemde inceleme konusu yaplmtr. Trksosyoloji literatrnde yapyla ilgili almalara dayanak noktas olutu-

ran, en ok atf yaplan ve bu konuda ilk alma yapm olmalar sebe-biyle de nemli iki isim B. Boran ve M. B. Kraydr.

B.Boran ve M.B. Krayn yap almalar yaklamlarn oluturan ideo-lojik arka plan, tartlsa da, (bu ayn zamanda yaklamlarn oluturanbak as olmutur) metodolojik deeri olan aratrmalardr. Her ikisosyoloun almasnda makro boyutta yer alan kurumsal fonksiyonlarnem tamaktadr. Bu sebeple Boran ve Kray terimleri bu makaledesosyal, toplumsal ve sosyo-kltrel yap kavramlar arasnda izeceimiz

ayrmlar esasnda kullanmamlardr. ounlukla sosyal yap zaman za-man da toplumsal yap terimini birbirinin yerine kullanmlar ancak a-lmalarnda bizim kabul ettiimiz anlamyla toplumsal yap analizi yap-mlardr. Yapsal zmlemeleri zellikle fonksiyonalist ve Marxistkuramsal yaklamlar iinde ve makro boyutlu bir dzlemdedir.

B. Boran, N. Berkes ve arkadalarnn DTCFden tasfiyesiyle 1960lyllarda sosyolojide iki ana eilim olumaya balamtr. Bu oluum ya-pya ilikin almalar da etkilemitir.

...Dnemin egemen ideolojisi sosyalizmi benimseyen ve buanlaya gre Trk toplum tarihinin verilerinden yararlanarak,fakat bunlar farkl biimlerde yorumlayarak temel hazrlamak


6/31

bilig, K / 2005, say 32

38

isteyen toplum tarihi arlkl almalar ya da yine tarihsel ve-

rileri yorumlama yn ar basan, ancak sosyalizme ters yndebulunan totaliter milliyeti anlaylara temel hazrlamak iste-yen, yani ideal-romantik bir dzen arayna ve bu almala-rn oluturduu zengin bir fikir ortam ve aratrma faaliyeti(Kamazolu 1996: 49).

Aratrmalarnn ideolojik arka planlar her ne olursa olsun tarihsel veri-lerden hareketle toplumsal yap analizine ynelen bu almalarn nemlibir blm makro boyutlu olmutur. Bunlar temel aratrmalara rnektekil etmekle birlikte . Bozkurtun dndaki almalarda da yapyailikin kavramsal tartmalara girilmemitir. En genel anlamyla 1960lyllarda Kamazolunun yukarda bahsettii bu iki ana eilimden ilkiMarxist yaklam ikincisi ise yapsal-fonksiyonalist yaklam benimse-mitir. Yap konusuna ilikin almalarnda ilk eilimi benimseyenlerdzenin deitirilmesi, ikinci eilimi benimseyenler dzenin muhafazas-n benimser bir tutum sergilemilerdir.

Yapya ilikin almalarda Marxist ve yapsal fonksiyonalist yaklamolarak belirlediimiz iki ana eilimin dnda, Amerikan sosyolojisinin

etkisiyle herhangi bir kuramsal yaklamdan hareket etmeksizin, sosyo-kltrel yapnn sadece davransal ve maddi boyutunun bilgisine ula-maya allan, dar kapsaml, nicel verilere ynelik aratrmalarn yapl-dn da tespit etmekteyiz. Bu aratrmada problem zmeye ynelik birama yoktur. Bu almalara yneltilen tm eletirilere3 ramen yine debu almalarn sosyo-kltrel yapya ilikin belli bir zaman ve mekanda-ki grntlerin bir tasvirini yapmalar veya bunlar tasvir etmeseler biletantm olmalarnn, sosyoloji literatr asndan katk olduunu

syleyebiliriz.Kuramsal yaklamlar ayrmnn yan sra nicel-nitel, temel-uygulamalaratrmalar ayrmnda yap aratrmalarna bakmak mmkndr. Bilindi-i gibi temel ve uygulamal aratrmalar arasnda baz farkllklar vardr.Uygulamal aratrmada da problem zmek nemlidir. Ancak bu prob-lem sosyolojik verilere ihtiyac olan kurumun tespit ettii olgusal dnya-da var olan ve toplumda tkanmalara sebebiyet veren bir problemdir. Bi-lim adamnn zihninde var olan bir problem deildir. Burada aratrmannkonusu sosyolog tarafndan deil, sosyolojik verilere ihtiyac olan kurum

tarafndan tespit edilir.Temel ve uygulamal aratrma arasndaki en belli balfark aratrmaya balatlmas veyahut aratrmann konusu-


7/31


39

nun ne olacann kararlatrlmasdr. Uygulamal aratr-

malarda dier insanlar iin ihtiya duyulan aratrmalaryaplrken, temel aratrmalarda, sosyologlar kendi sosyolo-jik bilgilerini artrmak iin aratrmay planlarlar. Temelaratrmann teorik olarak geerli olmas gerektii sk sksylenir... Temel aratrma belli teorilerin doru veya yanlolup olmadn aratrr ve yeni teoriler gelitirmeyi hedefedinir (Cole 1999, 87).

Temel aratrmalarda bilim adamlar konuya bilmek iin bilmek ama-

cyla yaklarken, uygulamal (ihtiya) aratrmalarda fayda iin bilmekamacyla yaklarlar (Arslantrk 2001, 20). Ancak her iki aratrmannbirletikleri husus, sosyo-kltrel gerekliin bilgisine ulamaktr veaslnda bu aratrmalar birbirlerini beslerler. ayet uygulamal aratrma-larn temelinde kuramlar bulunursa, incelenen birimin btnle balantssalanabilir. Temel aratrmalarda nicel ve nitel aratrma yntemlerininher ikisi de kullanlabilir.

Bizim bu almamz temel aratrmalar zerinedir. Temel aratrmalarnicel ve nitel yntemi kullanmalar bakmndan ele alnacaklardr. Sosyo-loglarmzn yaptklar yap aratrmalarna genel olarak bakacak olursak,onlarn aratrmalar yukarda alntda belirtilen ve temel aratrmalar iingeerli olan llere uymaktadr. Bu konuda en nemli isimler B. Boran,M.B. Kray, . Bozkurt ve N. Nirundur. Bu almalarn bir ksmndasosyo-kltrel yapy analiz iin kullanlan kuramlar sorgulanmaktadr.zellikle . Bozkurt almasnda Marxizmin bir versiyonu olarak kabuledilebilecek Georges Gurvitchin toplumsal yap anlayn incelemi veayrntl bir zmlemeden geirerek Gurvitchin yap anlaynn eleti-

risini yapmtr. Ayrca Gurvitchin aklamalarndan esinlenerek yeniaklamalar getirmitir. N. Nirunun aratrmasnda ise sosyal yap veelemanlar ile sosyal bnye ve faktrleri kavramlar ayrtrlp yapsal-fonksiyonalist teoriden hareketle problem somutlatrlmaktadr. B.Dikeligilin aratrmas ise atmac ve yapsal fonksiyonalist teorilerinyapya ilikin aklamalarn sorgulayan, btnc yaklam asndan biryap analizi modeli kurma abas ieren bir aratrmadr. Bu almalartemel, nitel aratrmalar kapsam iinde yer alrlar.

Bilindii gibi uygulamal

arat

rmalarda temel zellik, konunun bir ku-rum tarafndan seilmesi ve amacn problem zme (ihtiya gidermek)olmasdr. Temel aratrmalar uygulamal aratrmalar ayrmnda uygula-mal aratrmalara nclk eden Babakanlk Devlet Planlama Tekila-


8/31

bilig, K / 2005, say 32

40

tnn SPT tarafndan yrtlen blgesel ve il lekli yap almalar

sosyolojimizde nemli bir boluu dolduracak niteliktedir. zellikle1990l yllarda uygulamal alan aratrmalarnn devlet tarafndan destek-lendiini grmekteyiz. Kurumlar kendi hizmetlerini daha iyi sunabilmekamacyla aratrma birimleri oluturmulardr. Baz bakanlklarn APK(Aratrma Planlama Koordinasyon) birimleriyle DPT, TRT, AAK veGAPn yaptrm olduu aratrmalar uygulamal aratrmalar kapsamn-da olup bu aratrmalardan Trkiyenin toplumsal yapsna ilikin bilgile-re ulamak mmkndr.

Sosyo-kltrel yapya ilikin temel aratrmalarn nemli bir blmndenicel aratrma yntemleri kullanlmtr. Bu aratrmalar sosyologlarnkendileri tarafndan yaplm olup, herhangi bir sosyal birime ilikin birproblemi zmeye ynelik deildir. Biz olgusal dnyadan hareketlekavramsal dnyamz olutururuz ve bir aratrmada eylemsel sre ilezihinsel sre i iedir (Yldrm 1997:31). Trk sosyolojisinde yapyailikin aratrmalarda sosyologlar, nicel ve nitel aratrma yntemlerinibirlikte kullanmakla beraber, nicel aratrma yntemlerinin kullanmndayounlama vardr. Nitel aratrma ynteminden hareketle kuram kurma-

ya ya da eletirmeye ynelik almalarn says snrldr.Yap olgusunun analizine ilikin nitel aratrmalara rnek olarak ele ald-mz N. Nirun, . Bozkurt ve B. Dikeliilin almas tarihsel karla-trma ynteminden hareketle yaplan literatr taramasdr. N. Nirun yap-sal-fonksiyonalist, . Bozkurt ise atmac yaklamn yapya ilikingrlerini ele alrlar. B. Boran ve M. Belik Kray ise tarihsel karlatr-ma yntemlerinin yan sra nicel aratrma yntemlerini de kullanarakdaha kk inceleme birimlerine ynelmilerdir. Benimsedikleri kuram

realitede s

nayarak dorulama (pozitivistik bilim anlay

) amac

onlar

hem nitel hem de nicel aratrma yntemlerini birlikte kullanmaya sevketmitir. N. Nirun ve . Bozkurtun almalar ise yap olgusuna ynelikfikirlere ilikindir ve nitel aratrma zellii gstermektedir.

3. Yap Aratrmalarndan rneklerBu blmde yap aratrmalar ele alnrken yapsal fonksiyonalist veMarxist yaklamn ilk ve en nemli temsilcileri ayr balklar halinde elealnacaktr. Bu yaklamlar iine dahil etmediimiz ancak nemli grd-

mz aratrmalar da aratrmacnn ad ve kitap ad ile birlikte ayrbalklarda ele alnacaktr. Sz konusu yaklamlarn takipileri olup bu


9/31


41

yaklamlardan birine dahil olan veya herhangi bir yaklam sergilemeyen

aratrmalara dier aratrmalar bal altnda ksaca deinilecektir.

3.1. Behice Boran: Toplumsal Yap Aratrmalar1940 kua Ankara ekol sosyal bilimcilerinden B.Boran ve N.Berkesinabalar sonucu uyuma dayal toplum modelinden uzaklalarak, atma-ya dayal bir toplum modeline doru kayma sz konusudur. (lyasolu,tarihsiz: 2172) Bu grup evresinde yaplan aratrmalarda mikro incelemebirimi olarak kyler zerinde younlama vardr. B. Boran da ve ova

kylerinin toplumsal yaplarn karlatrmal incelerken, . Yasa, trenyollarnn devreye girmesiyle birlikte toplumsal yapnn nasl deitiiniaratrr.

1940-1943 yllar arasnda kylerin toplumsal yaplarnn incelenmesindebu sosyologlar diyalektik yntemi kullanmlardr. Trkiyenin toplumsalyapsnn belirleyicilerini bulmak asndan bu almalar yol gstericiolmutur. O yllardaki yap aratrmalarnda Muzaffer erifin kkgruplar odakl almalar (Ergun, tarihsiz:2162) nemli yer tutar. Sosyalpsikolog olarak M. erifin Bat literatrnde de kendisine saygn bir yerbulmu olan almalar, yapnn devamlln salayan normlarn nasloluturulduu konusunda ayrntl bilgi verir.

B. Boran ve N. Berkesin Ankara niversitesinde kurduklar sosyolojikrss, sosyoloji almalarna farkl bir soluk katmtr. Marxizmlekark, Amerikan sosyolojisinin bak asndan da etkilenen(Kamazolu, tarihsiz: 48) Ankara ekolnden zellikle B. Borann top-lumsal yapya ilikin almalar sadece tasvir edici bir alma olmayp,kuramsal bir yaklamdan hareket etmesi bakmndan nemlidir.

B. Boran makro boyutta bir toplumsal yap anlayna sahiptir. Sosyalyapdan anladmz mana, messeselerin birbirleri ile az ok btnlee-rek tekil ettii sosyal dzende messeselerin btnleme ekli ve derece-si olup bu cemiyetten cemiyete deiir (1945: 1-2). Bu tanmdan ulaa-bileceimiz sonu kurumlarn sosyal yapda temel olduu grnnbenimsendiidir. Esas olan kurumlar ve kurumlar aras ilikilerdir. a-lmada tabiata verilen nem dikkat ekicidir. B.Boran toplumsal yaparatrmalarnda, ele alnan topluluun tabiatla olan mnasebetleri cephe-

sinden balayarak ilerlemenin icap ettiini savunmaktadr (1945: 6). B.Borann incelediimiz almas, Manisada sekiz ova ve be da k-yndeki saha aratrmalarnn sonularn kapsamaktadr.


10/31

bilig, K / 2005, say 32

42

Ona gre toplumsal yap, iki trden ilikiler dengesinin meydana getirdii

iki temel kurumlar kategorisinin btndr. Bu kurumlar ikiye ayrlr:1) Cemiyet-tabiat erevesi mnasebetlerinin insanlar arasndadourduu mnasebetler sistemi, 2) Dorudan doruya cemiyet-tabiat mnasebetinden domayan insanlararas mnasebetlersistemi... Bu mnasebetler sisteminden birincisi daha nemlidir,daha kktendir ve bu cepheden ele alnabilir: 1) Tabiat i-letme iinde kullanlan vastalarn, aletler, teknikler, aletlere tat-bik edilen enerji eidi ve miktar; 2) Tabiat iletme faaliyetleri-nin topluluu tekil eden insanlar arasnda nasl blnd vetekilatland istihsal organizasyonu ekilleri, i blm siste-mi; 3) Kullanlan tabii kaynaklarn ve iletme vastalarnn toplu-luu tekil eden insanlar arasnda nasl datld mlkiyetmnasebetleri ( Boran 1945 : 2-4).

Boran, doayla ilikiler sistemini ilksel messeseler, doayla ilikilerdndaki ilikiler sistemini ikincil-messeseler olarak adlandrr. B.Borantabiatla mnasebetler sistemi ya da ilksel messeseler dedii oluum-dan bir baka eserinde retim ilikileri olarak bahseder. Boran retim

gleri ve retim ilikilerinin belirledii retim biiminin toplumsal yapnntemelini oluturduunu ne srer. Meseleleri toplum yaps asndangrmek demek, onlara retim gleri, ilikileri ve bu ilikilerin meydanagetirdii sosyal snflar asndan bakmak demektir (Boran 1968: 4).

almada, pozitivist paradigma erevesinde maddi-manevi kltr ayr-m yer almaktadr. Ayrca, almann yrtld kylerle ilgili yaplansnflandrma ve deerlendirmeler, ekonomik yap temel alnarak gerek-letirilmitir. Bunun yan sra, kyn corafi konumu, kyn d mnase-

betleri, ehirleme sreci gibi faktrleri de deerlendirmede dikkate al-mtr. Aratrmada incelenen kurumlar iinde en kk birim ailedir.Analizde, en kk birim olarak ailenin alnmas daha sonra da bir gele-nek halinde srecektir. B. Borann yapya ilikin aklamalar,makrososyolojik lekte, toplumun bir kurumlar topluluu olduu vekurumlarn toplumun yapsn tekil eden fonksiyonel birimler olduugrne dayanr.

3.2. Mbeccel Belik Kray: Toplumsal Yap Analizleri in Bir ereveTrk sosyolojisi iinde ve zellikle de yap almalar iinde M. BelikKrayn ayr bir yeri vardr. N. elebi (2001: 10)ye gre M. B. KrayTrk sosyolojisinde sosyolojik kuramlarn ulalamaz ve tehlikeli, alan


11/31


43

aratrmasnn bir saymacadan ibaret olduu anlayn ykan kiidir.

Kray alana kuramsal donanmla kmasnn yansra, olgular kavramsal-latrma ve kuram ile veriyi birletirme, bulgular hem kuram iinde tar-tmaya ama hem de kendi toplumumuzun yap ve srelerini dikkatealarak yorumlama gibi ok nemli bir metodolojik ilkeyi hayata geirenilk sosyoloumuz olmutur.

M. B. Krayn Ereli aratrmasnda fonksiyonalist yaklam kullanarak,sosyo-kltrel gerekliin fonksiyonel ilintiler dzeni iinde ele alnma-sn nerir. Bu tutum, atmac yaklam karsnda aka fonksiyonalist

yaklamn tercihini gstermektedir. Krayn aratrmalarnda toplumsalyap, dengeli bir btn olarak dnlr. Erelinin toplumsal yapsnnaklanmasnda sosyal dzensizlik ve bozuk sosyal fonksiyon terimleriyerine tampon kurumlar terimini nerir. Ona gre tampon kurumlar ...her iki sosyal yapya da ait olmayan yeni messeseler, ilintiler, deerlerve fonksiyonlardr. Bu tampon mekanizmalar sayesinde, sosyal yapnneitli ynleri birine balanr ve toplumun greli bir denge halinde kal-mas mmkn olur (Kray 1967: 7).

M.Kray Trk sosyolojisinde zel bir yeri olan Ereli Ar Sanayidennce Bir Sahil Kasabas (1964) adl eserinde, kasabann ToplumsalYap Analizleri in Bir ereve bal altnda sunduu teorik ereveiinde Ereli kasabasnda toplumsal yapnn aklanacan belirtir.Kray, yrtt almalarn bir ksmnda toplumsal yap kavramnkullanmakla beraber, genelde sosyal yap kavramn kullanmtr. Ancak,Behice Boran gibi, kurumlar odak noktas alan, makro boyutta bir top-lumsal yap anlayn benimsemitir. Sosyal yap, bu yapy meydanagetiren sosyal messeselerin insan ilintilerinin ve bunlarn karlkl m-

nasebetlerinden doan sosyal deerlerin birbirini karlkl olarak etkile-dikleri bir btndr ve bu btn her zaman ayn olmayan hz ve tempoyladeiir (Kray 1982 a: 15; 1964: 6). Ona gre toplumsal yapnn eklinibelirleyen deikenler drt balk altnda toplanabilir:

Her toplum : (a) ekolojik bir komnite, mekanda belirli biryeri ve biimi olan bir yerlemeekli (b) kendine has zellik-leri olan nfus kompozisyonu, (c) belirli bir sosyal rgt ve(d) bunlara bal bir deerler sistemi olarak ele alnabilir.

Birbirine bal

olan ve tabi olan bu drt byk deikenlergrubunda izlenecek farkl derecelenme ve eitlenmeler deyle zetlenebilir: (a) ekolojik ilintilerin ekil ve hacmi (b)kurumlarn farkllama, ihtisaslama ve rgtlenme derece-


12/31

bilig, K / 2005, say 32

44

leri (c) toplumda darya alma, dars ile balant kur-

ma, btnleme ekli ve miktar, (d) insan ilintilerinde her-kesin birbirini tandahsi yz yze temaslardan, anonimve gayri ahsi rollere dayanan ilintilere gei derecesi (c)mahalli ve dini olma zelliklerinin kaybolma derecesi(1982a : 16-17; 1964: 7-8).

M.B.Krayn toplumsal yapy incelerken ele ald yukardaki drt de-iken somut toplumun derinlemesine katlarndan en nemlileridir.Krayda toplumsal yap kavram dzen, dizge, btn, olu biimi kav-ramlarn artrr.

almada toprak mlkiyeti konusuna nem verilmi ve zellikle aileyapsnn deiiminde toprak mlkiyetindeki deiimin temel rol oynad- vurgulanmtr. Bu zmlemelere giderken, tarmsal art rn kavra-mndan hareket edilmitir. Kray, seklarizmi dinselliin alannn daral-mas ve sonrasnda dinselliin kaybolmas eklinde deerlendirir (Kray1982b: 76). Dinselliin deiimi ile ilgili monografi almalarna yerverilmitir. Nihayetinde, sosyo-kltrel yapdaki tm deimeler ekono-mik deimelerle aklanmaya allmtr.

Kray, sosyo-kltrel yap ile ilgili almalarnda kurumlar odak noktasolarak kabul etmitir. almalarda, pozitivist gelenek iinde tek ynl se-bep-sonu ilikilerinin tespit edilmeye alld grnmektedir. Ayrca, dinile ilgili aklamalarda, dinin aama aama kaybolacaeklindeki pozitivistdnce ak ekilde grnmektedir. Krayn kurumlar temelli sosyo-kltrel yap anlay, daha sonraki pek ok sosyal bilimcimizde kendisinigstermitir. M. B. Kray yapt tm aratrmalarda fonksiyonalist yakla-ma sadk kalmtr. Bu, Trk sosyolojisi bakmndan zellikle kullanlan

yaklamlarn geleneksellemesi asndan nemli bir aamay gsterir. Nite-kim M. B. Krayn fonksiyonalist yaklam E. Kongar, S. Timur gibi ara-trmaclar tarafndan benimsenmitir. M. B. Krayda denge salayan tamponkurumlar kavram toplumsal yapmzda bir ok olgunun akla kavuma-snda nemli bir katk salamtr.

3.3. Nihat Nirun: Sistematik Sosyoloji Ynnden Sosyal DinamikBnye Analizi

Trk sosyoloji literatrnde fonksiyonalist yakla

m

n en nemli temsilcisiN.Nirundur. N. Nirunun yapyla ilgili eserinin en nemli zellii Trksosyoloji literatrnde sosyo-kltrel yapyla birinci dereceden ilgili birtemel aratrma olmasdr. Teoriden rkme dnemini yrtan ilk ve pr teorik


13/31


45

alma ki, ilk ve pr teorik olmann tm dezavantajlarn tar. N. Nirunun

Sosyal Dinamik Bnye Analizidir (elebi 2001:9). alma sosyal yap ilesosyal bnye arasndaki ayrm esas zerine kuruludur.

SOSYAL YAPI SOCIAL FRAMEWORK- dinamik sosyal bnyeninadeta bir iskeleti bir mahiyetidir (1991: 125). Kendi i kanuniyeti, fak-trlerinin tab kudreti ile varln, oluumunu ve deiimini kazanan hertamlam btne SOSYAL DNAMK BNYE Social DynamcStructure- adn veriyoruz (1991: 135). Sosyal yapdan sosyal bnyeyegeildii zaman gevek ballktan ok sk balla; karlkl deiken-

likten sistemlemeye, tamamlamaya, btnlemeye; homojenlikten hete-rojenlie bir gelime kaydedilmi olmaktadr (1991: 148). Sosyal yapile sosyal dinamik bnye arasndaki bu ayrm Comtevr sosyal statik vesosyal dinamik ayrmn artrr.

Eserde yapnn anlam zerinde durulur. lk anlayta yap; toplumun,grubun, kmenin meydana getirdii birimlerin her biridir. rnein Trktoplumu bir yapdr. Bir ky, birehir, bir aile yapdr. Her yap belli birtabii evre zerine temellenen sosyal evre iinde bulunur (1991: 7-28).kinci anlayta yap sosyal hayat alan ierisinde st ste ve yan yanasralanm birimler erevesinde ele alnr. Sosyal yapnn iinde bulunanalt-orta ve st tabakalar kendi ilerinde de bir takm sosyal snflara,gruplara ve mesleki zmrelere ayrlrlar, bunlar arasnda yatay ve dikeyhareketler oluur (1991: 37-44). Son anlay da yapnn mikrososyolojikalandaki ifadesidir. Yap burada stat ve roller ana indirgenir (1991:45). Her grte de ortak nitelik sosyal yapnn kendisinin yeganeyaratt alan insann sosyal hayat ile varln kazanmasdr (1991: 74).Yazarda ayrntl ifadesini bulan bu anlay makro ve mikro yap anla-

ylarna dayanr. N. Nirunun yapya ilikin grleri fonksiyonalistyaklam erevesinde ele alnabilir.

Sosyal yapda yer alan her evre bir stndeki evreye, stndeki evre-ler de kendi altlarndaki ve dolaysyla daha alttaki btn evrelere bala-nyor ve bu evrelerin hepsi birbirine aadan yukarya ya da yukardanaaya doru uyuma-correlation-hali kazanyor. Demek oluyor ki, birblgenin sosyal yapsnn tabannda uzanan tabii evresi ile tavanndabulunan tabiat st evresi- super natural environment-ine varncaya

kadar aradaki btn evreler tabii bir sistemin ahengini yarat

yor...Hibir insan toplum hibir bakmdan birbirinin ayn olamayacana gre,


14/31

bilig, K / 2005, say 32

46

sosyal yaplar arasnda da benzerlik bulmak ok zor olsa gerekir. Sosyal

yaplar son derece heterojendir (1991 : 81 82).Sosyal yapnn tabii bir sistemin ahengini yaratt gr,fonksiyonalist yaklamdaki uyum (ahenk) ve denge ilikisinin n planakartlmasnn bir sonucudur. N.Nirunun aklamalarnda atma veereti denge adn verdiimiz iliki tiplerine rastlanmaz. Eylem yap iki-leminde ise yapya ncelik verildiini grrz. Ayrca blgenin sosyalyaps denmekle, yap aratrmalarnda sosyolojinin asl inceleme biri-mini oluturan toplumsal birimlerden, corafi birimlere bir kaydrmasz konusudur. Ayrca tabii bir sistemin ahengi ifadesi bizi toplumdagerek toplumsal birimlerin yani zne olan bireyin belirleyiciliinin arkaplana itilerek, akn olarak belirlenen bir sonun oluumuna gtrebilir.Sosyal yaplar arasnda benzerliin bulunmayaca ve bunlarn son dere-ce heterojen olduu gr ise yap kavramnn zne aykrdr. nkyap almalarnda nemli olan farkllklarn arkasndaki benzerlikleri,farkllklar da gz nnde bulundurarak tespit etmektir. Eilim halindekidzenlilikleri ve benzerlikleri bulmak yap almalarnda temeldir.

3.4. brahim Yasa: Trkiyenin Toplumsal Yaps ve Temel Sorunlar. Yasada Mbeccel Kray gibi, toplumsal yapy, toplumsal kurumlarn,bunlarn karlkl ilikilerinden doan toplumsal deerlerin karlkletkiledii bir btn olarak grmektedir. Maddi ve manevi kltr ayrmnbenimsemi ve toplumsal yap veya kltr deimelerinde egemen nede-nin maddi olduunu belirtmitir (Yasa 1970 : 127).

Trkiyenin Toplumsal Yaps ve Temel Sorunlar (1970) adl eserindeamacn ada Trkiyenin toplumsal yaps ve temel zelliklerinin

saptanmas olarak belirler. . Yasaya (1970 : 2-9) gre toplumsal yaparatrmalarna toplumun doa ile ilikilerini ele alarak balamak gerekir:Toplumu evreleyen e ve gler arasndaki etki-tepki ilikilerinin birksmnn yaygn ve tekrarl oluundan doan bir takm genel davrankalplar ve toplumsal biimlemelerin ve kurumlarn nelerden ibaretolduunun bilinmesi gerekir. Demografik, etnik ve kltrel yap (aile,din, tarih, dil, eitim, siyasi rgt), nihayet toplumsal gruplar, tabakalarve snflar makro toplumsal yapnn anlalmas iin bilinmesi gerekenelerdir. Yasa, toplumsal yap almalarnda Behice Boran ve kendisi

dnda hi kimsenin ciddi bir alma yapmadn, yaplanlarn ancaktoplumsal yap tanmlamalar olduunu, yapy aratrma yollarn birklavuzla gstererek rnek aratrma yapanlarn ise sadece kendilerinin


15/31


47

olduunu belirttikten sonra, aratrma sonularndan yola karak bir top-

lumsal yapda bulunan zellikleri u ekilde sralamtr:1- Derecelendirilmi mevkii ve mertebelerin gerilme-yarma iinde olmas2- Aralarnda srekli yenileme ve ayn zamanda kararsz bir dengeninbulunmas

3- Byle bir dengenin varl konusunda bir toplumsal bilinlemeninuyanmas

4- Dengeyi ayakta tutabilecek ve hemen kmeyecek salamlkta biratnn kurulmas

5- Yap ile eylem arasndaki banty salayacak yaplama; yenidenyaplama devingenliklerinin srdrlmesi.

.Yasa yap kavramn sosyolojik olarak hem toplumsallk biimlerininmikrokozmozu olarak gruplara, hem de topluluklarn makro kozmozuolan toplumlara uygulanabilecek ilemsel bir ara olarak ele alr. Ayrcaevrensel kltr eleri olarak belirledii aile, din, dil, eitim kurumlar,tarih, gelenek ve devletin toplumsal yapy etkilediini(1970 : 13) be-lirtmitir. Toprak mlkiyeti konusuna deinip; snflarn durumu belirle-

nemeden toplumsal yapnn aklanamayacan savunmutur. Kent, krve gecekondu aileleri ile ilgili saha almalarndan faydalanarak analizyaplmaya allmtr. Dil, din ve eitim konular D..E.nin verilerindenfaydalanlarak incelenmitir ve yazar, incelemeleri sonucu Trkiyenintoplumsal yaps ile ilgili genel zellikler kartmtr. Bu zellikler otori-teye ve birincil gruplara, topraa, dinsel ve sihirsel inanlara ballktr(1970 : 122 123). Bu zelliklerin kiiler zerindeki etkilerinin, ied-nklk, kukuculuk, gvensizlik ve bencillik olduunu aklamtr.

Yasan

n sosyo-kltrel yap

ile ilgili grleri, pozitivist bilim anlay

-nn erevesinde olduunu aka gstermektedir. zellikle dine bakas ve maddi elerin nemine vurgu, dnemin belirgin zeliidir. Di-er sosyal bilimcilerimiz gibi Yasa da kurumlar odak noktas kabul et-mitir. Kalknma planlarna verilen nem ve beklentiler almada akagrnmektedir. Bu durum, yazarn toplum mhendislii anlayna dauzak olmadn gstermektedir. Maddi manevi kltr ayrmna gidilmesive zdeksel kltrn deiiminde maddi kltrn ana rol oynadnnbelirtilmesi, yapya ilikin aklamalarndaki temel ikilemlerdir.


16/31

bilig, K / 2005, say 32

48

3.5. Nevzad Yalnta: Trkiyenin Sosyal Bnyesi

Nevzad Yalntan bu almasnda Trkiyenin nfus yaps ana temayoluturmutur. almada, sosyo-kltrel yapy genel olarak ifade etmekiin sosyal bnye kavram kullanlmtr. Bnye kelimesinin tercih edil-mesi, daha ok yazarn siyasi grleri ile balantl bir tercih olarak g-rnmektedir. nk yap ile bnye arasndaki farka deinilmemitir.almada yazar, sosyal bnye tanm yapmam, sosyal bnyenin ince-lenmesinde nfus yapsnn nemini vurgulamtr. lke nfusununmiktar, art seyri, ya ve cinsiyet bakmndan dalm, doum-lm oranla-r, ortalama hayat sresi gibi demografik zellikleri bir toplumun sosyal yap-sn nemli lde belirleyen faktrlerdir. Kitabn banda, almannistatistiki bir inceleme veya demografik bir aklama (Yalnta1969 : 3), ol-mad belirtilmesine karn, kitabn nemli ksmn istatistiki ve demografikveriler kapsamaktadr.

Kitabn genelinde bata D..E. ve D.P.T. olmak zere eitli kurulularnyrttkleri aratrmalar sonucu toplanan nicel veriler yer almtr. Kita-bn banda iddia edildii gibi bir tahlil yaplmamtr. Kitabn genelinde,nicel aratrmalarn bir derlemesi grnm vardr. Kitaptan saysal veri-

ler kartldnda, kitapta takip edilen konular daha sonraki almalardaaynen takip edilmitir. zellikle nfus ve yerleim sorunu, yrtlen yapalmalarnda ana karakterler haline gelmilerdir. N.Yalntan kitab-nn ad Sosyal Bnye olmasna ramen, bnye terimine ve yap ilebnye arasndaki farkn ne olduuna dair bir aklama yoktur. Bnyekavramnn Trk sosyoloji literatrndeki ayrntl tanmn N.Nirundabuluruz.

3.6. mer Bozkurt: Ayrmsal Sosyoloji ve Toplumsal Yap

N.Nirundan sonra Trk sosyoloji literatrnde sosyo-kltrel yap konu-suyla birinci derecede ilgili alma . Bozkurta aittir. . Bozkurtun a-lmasnn nemli bir zellii zel bir sosyoloji kuramndan hareketle olguyazmleme getirmesidir. . Bozkurt, Georges Gurvitchin ayrmsal sosyolo-jisinden hareketle toplumsal yap anlayn inceler. Ayrmsal sosyolojininiki temel nerisi yani toplumsaln farkl leklerinin birbirinden ayrlmas vebunun yan sra toplumsaln derinlemesine katlarnn belirlenmesi yap anla-y iin vazgeilmez iki arttr. Ancak bu iki temel artn varlna ramen

Gurvitchin toplumsal yap anlay baz ynlerden tatmin edici olmaktanuzak bulunarak (Bozkurt1972: 4974) Gurvitchin emasndan esinlenen birplan izimi denenir. Bu plann temel zellii, ltler ya da katlar arasnda


17/31


49

bir nedensellik ilikisinin izlenmi oluudur. Bu planda ynetici ilkelerun-

lardr (Bozkurt 1972: 113 125) :a) Toplumsal yap sadece makrososyolojik lekte, topyekn toplumlariin uygulanabilir. Halbuki Gurvitch topyekn toplumlara olduu kadargruplara da bu ereveyi uygulamtr. Bozkurt burada Gurvitche eletirigetirerek ayn zamanda gruplarn ve baka kolektif birimlere yap kavra-mnn uygulanmasn, farkl toplumsal btn trlerinin tamamlayc zel-liklerinin yokumsanmas anlamna geleceini belirtir.

b) Yapda ilikileri saptanan birimler bireyler olmayp, toplumsallk g-

rnmlerinin mikrokosmoslar olan gruplamalardr.c) Deime yapnn dna tamaz, ona ilikindir.

d) Yap aratrmalarnda bir toplumun sre iinde herhangi bir anda kesi-tinin emasyla yetinilemez. Yap aratrmalar, belli bir zamanda bir ya-pnn kesitini almak suretiyle balayp, bu kesitin sre iindeki deiiminkoullarnn ve dinamiklerinin belirlenmesi olarak srecektir.

3.7. Beyl Dikeligil: Bir Analiz Modeli Denemesi Sosyal Yap ve

Toplumsal YapN. Nirun ve . Bozkurtun dnda yapya ilikin kuramlar tartan alter-natif bir yap analiz modeli kuran ve nitel aratrma zellii gsteren ara-trma B. Dikeligilin Bir Analiz Modeli Denemesi Sosyal Yap veToplumsal Yap adl makalesidir. Dikeligilin Trk sosyoloji literat-rndeki yap almalarna katks (social) ve toplumsal (societal) kav-ramlar arasndaki ayrm ortaya koymutur. Dikeligilin bu kavramlaraanaliz aralar olarak byk nem verdii grlmektedir. Aratrmada

sosyal yap ve toplumsal yap kavramlar netletirilerek saytllar ile yak-lamlar ve model arasndaki balant kurulmutur. Yap analiz modelikurulmadan nce yapnn cinse ait zellikleri tespit edilerek bunlarnsosyolojik yorumuna gidilir.

Birinci zellik:Aralarnda herhangi bir ortak zellik bulunmayanparalar veya unsurlar bir yap oluturmazlar

.kinci zellik: Bir yap, paralarna gre btn; paralar da kendiunsurlarna gre bir btndr..


18/31

bilig, K / 2005, say 32

50

nc zellik; Yap ve paralar ayn zellie, nitelie sahiptir.

Yap

bir etkileim rnts olduuna gre paralar da birer etki-leim rntsdr..

Drdnc zellik; Yapda para btnden byk olamaz..

Beinci zellik;Yap, para-btn arasndaki (nispeten) istikrarlilikilerden oluur (Dikeligil 1997 652-655).

Yapnn cinse ait zellikleri aklandktan sonra, yap analiz modeli kura-bilmek amacyla badatrc yaklamn temel kabulleri, yani sayltlar

alt

bal

kta belirlenir.Birinci Temel Kabul: Fert ve toplum arasnda birinin dierini be-lirledii tek tarafl bir iliki deil; karlkl etkileim vardr..kinci Temel Kabul: Sosyo-kltrel olgular birbiriyle balantl, iie gemi boyutlu bir yapya sahiptir..nc Temel Kabul: sosyal ve kltrel olann ayrlmazl ilkesi..Drdnc Temel Kabul: Sosyolojik bir analizde olan ve olmas

gerekenin ayrtrlmas gerekir..Beinci Temel Kabul: Sosyo-kltrel etkileim fertlerin ben mer-kezli olan veya olmayan, soyut veya somut nitelikte ve belirli an-lamlar atfettii ihtiyalarn karlamak zere birbirleri ile al-verilerde/ etki-tepkilerde bulunmalar ile balar..

Altnc Temel Kabul: Bilimsel bilginin edinilmesi iin sosyo-kltrel olgular dnyasn anlamak ve aklamak gerekir

(Dikeligil 1997:656-659).Yapnn gerek cinse ait zelliklerinin sosyolojik yorumu yaplrken, ge-rekse badatrc yaklamn temel kabulleri ele alnrken, Marxist veyapsal fonksiyonalist yaklamn yapya ilikin grleri ve bu grler-de yer alan uyum-atma, olan-olmas gereken, birey-toplum, sosyalyap-kltrel yap gibi ikilemler de tartlr. Bu tartmada bu ikilemlerinalmasna gayret gsterilir. Yapya sadece makro-sosyolojik bakmanngerek anlamda yap analizine imkan vermedii, zira makro sosyolojik

yap analizlerinin yapy en fazla kurumsal dzlemde ele aldklar, budurumun da olmas gerekeni gsterdii, nk kurumsal fonksiyonlarnbirer soyutlama olduu tespit edilir. Halbuki kurumlarn ne ie yaradkla-


19/31


51

rn, hangi ihtiyalar karlamak iin var olduklarn gsteren fonksiyon-

larnn niin ve nasl gereklemesi gerektiine ilikin, bilisel boyuttakiolmas gereken ile bu fonksiyonlarn gerekletii sosyo-kltrel etkile-im dzlemleri olan arasndaki mesafe ancak btnc yaklamdan ha-reketle kurulan yap analiz modeli ile aklanabilir.

3.8. Dier AratrmalarYukarda aklanan almalarn dnda yapya ilikin almalarn -nemli bir blm nicel verilerle desteklenmi betimleyici almalar ola-

rak karmza kar. Bu almalar da ksaca ele almak istiyoruz. Elealacamz bu aratrmalardan E. Kongar, O. Trkdoan, B. Gke ve N.Serterin almalar Trkiyenin toplumsal yapsna ilikin olup, bu ara-trmalarda yap olgusuna ilikin kuramsal bir tartma yaplmakszn,Trkiyenin toplumsal yaps kurumsal dzlemde ele alnmtr.

E. Kongarn (1999) aratrmasnda yapsal geler deimenin aralarolarak kurumsal dzlemden (zellikle siyaset, ekonomi ve aile) hareketle,Osmanly da ihtiva edecek biimde ele alnmtr. Aratrmada yapsalfonksiyonalist yaklam kullanlmakla birlikte yer yer Marxist kuramnkavramlarnn da (alt yap-st yap) kullanld grlmektedir. Trk sos-yolojisinde Marxist yaklamn aksiyomlarn kabul eden bir ksm sosyo-loglar yap olgusunun aklanmasnda yapsal fonksiyonalist kuram kul-lanmlardr. Ancak deime olgusu aklanrken Marxist kuram kulla-nlmaktadr.

E. Kongar gibi Trkiyenin toplumsal yapsn Osmanldan hareketlegnmze dek inceleyen nemli bir aratrma O. Trkdoana aittir. Os-manl ve Cumhuriyet dnemi toplumsal yaps; merkez-evre gerginlikle-

ri, Kemalist sistemin milletleme ve ulus devlet yaplamas, zenginlik-yoksulluk kltr gibi kavramlardan hareketle incelenmektedir. Aratr-mann balnda toplumsal yap kavramnn tercih edilmesine ramenyer yer sosyal yap4 kavramnn da kullanld grlmektedir. Trkdoanhem Trk Toplum Yaps (2002) hem de Malakanlarn Toplumsal Ya-ps (1971) adl eserlerinde fonksiyonalist modele gre gelitirilen ara-trmalar yaptn belirtir. Trkdoann her iki aratrmas da nitel ara-trma olup Trk Toplum Yaps adl aratrmas sahaya klmadan yap-

lan, literatr taramas

na dayal

bir arat

rma iken Malakanlar

n Toplum-sal Yaps adl aratrmasnda saha almas yaplarak grubakatlnmtr.


20/31

bilig, K / 2005, say 32

52

Bir baka alma . Ozankayaya aittir. Ozankayaya gre yap, bir d-

zenin ya da btnn paralar ve eleri arasnda sreklilik gsteren,duraan balar ve karlkl ilikiler btndr (1999 : 174). .Ozankayann yap tanmnda, statik bir yap anlay ortaya kmaktadr.Ayrca gelenee uyup kurumlar temelli bir yap anlayna sahip olmu-tur. Kltr konusunda geleneksel maddi-manevi kltr ayrmn benim-semitir. Ozankayann bir de yap ile ilgili saha almas bulunmaktadr;bu almasnda kydeki siyasal bilinci aratrma konusu yapmtr. Kr-sal kesim (Kuzey Anadolu kyleriyle Orta Anadolu kylerinin) toplumsalyaps aile, akrabalk, komuluk, kyller aras ilikiler (1971:58-66)

iktidar yaps (1971: 69-90) alarndan incelenerek kyllerin siyasalynelimleri tesbite allmtr. alma kyde siyasal bilincin gelitirilipbu ynde rgtlenme olup olmadnn aratrlmasdr (1971: 58). Bualma hareket noktasndan dolay sonucu batan belli bir aratrma ola-rak grnmektedir. Aratrma sonucunda da kyde siyasal bilinlenmeninbulunmadnn tespit edildii grlmektedir. Kylerdeki aratrmadaekonomik altyap vurgusunun yapld grlmektedir. Pozitivistik bilimanlayn lkemizde en net Ozankaya ortaya koymutur. Saha almala-

r

nda da kurum temelli anlay

a sahip olmu, al

malar

n

n oundahocasbrahim Yasann yolundan sapmadan ilerlemeye almtr.

N.Serterin Trkiyenin Sosyal Yaps adl eserinde konular gelenekselsralamaya uygun sralanmtr. lk blmde nfus konusu yer almtr.Bu blm nicel veri arlkldr. Nfusun deiiminde nemli rol oynayanglerle ilgili iktisadi ve sosyal sebepler, konunun uzman aratrmacla-rn almalarndan aktarlmtr. Blmde herhangi bir tahlil denemesigrlmemektedir. Ayrca blmde Yalntan Trkiyenin SosyalBnyesi (1969) isimli almas temel kabul grmtr. kinci blmdegelenee uygun olarak kentleme konusu yeralmtr. Bu blmde denicel veriler arlktadr. nc blmn ana konusu olan aile, toplu-mun en kk nitesi olarak kabul edilmitir. Bu blmde kadn sorunlarile ilgili betimlemelere de gidilmitir. Drdnc blmde ele alnan ei-tim konusu yazar iin ok nemlidir. Trk insanna eitimle baz zel-likler alanabilir (1994: 182). Serter eitimle ilgili toplum mhendisli-ini artran dncelere sahiptir. Kltr ile ilgili olan beince blm-de Serter, maddi ve manevi kltr birbirini etkiler. Manevi kltr insan-

lar

n davran

lar

zerinde etkili olurken, maddi kltr hareket yetenekle-rini snrlamada ya da geniletme de nem tar (1994: 205) ifadeleriyleiki paral geleneksel kltr analizi iindeki yerini alr.


21/31


53

Serter, ou sosyal bilimcimiz gibi nfus konusuyla kitaba balang

yapmtr. Genelde makro boyutlarda, saysal veriler ile almasn sr-drm, eitim ile topluma ekil verilmesi gerektiini savunmutur. Te-mel yap ta olarak aileyi alm, dier etkileim alarn dikkate alma-mtr. Sosyal yap tanm yapmam ancak, sosyal yapy makro boyuttaalglad almasnda aka grlmektedir.

Birsen Gke Trkiyenin Toplumsal Yaps ve Toplumsal Kuramlaradl almasnn banda amacnn 90l yllarda Trkiyenin toplumsalyapsna ilikin gstergeleri saysal olarak belirlemek ve toplumsal yap-

nn temel zelliklerini incelemek ( 1996 : 1) olduunu belirtir. Eserdekltrel yap- toplumsal yap ayrmna gidilir. Toplumsal yap toplumuoluturan balca eleri, bu elerin toplum btn iindeki yerlerini vearalarndaki ilikileri ve ileyiindeki dzenlilikleri anlatmaldr (1996 :4). Gke tarihsel evrim iinde deiime inanmaktadr. almada, tarih-sel boyuta nem verildii grlmektedir. Gkenin ilgin bir tespiti,snfsal yapnn 1973 seimlerine yansddr. Gke, ii ve gecekondukesiminde bilinlenmeden bahsetmektedir. Toprak mlkiyeti ve nfusart konularna da deinmitir. Nfus, kentleme ve istihdam ile ilgili

pek ok tablo ve diyagramlara yer verilmitir. Gke de gelenee uygunekilde en kk birim olarak aileyi ele almtr. Trk kadnnn ada-lamas ile ilgili olarak slamiyetin kabul temelli dnemlendirmeleregidilmi, din, kadnn sosyal konumuyla ilgili tek bana bir etken olarakdeerlendirilmitir. Dini tanmlarken, pozitivist din anlayndan hareketedilmitir. Din: insanlarn anlayamadklar, aklayamadklar, karsndagsz kaldklar doa ve toplum olaylarnn doast glerle aklan-masdr (Gke 1996: 193). Krt sorununu blgeleraras gelimilik

fark

ndan ibaret grmektedir. Yasan

n savunduu yap

zellikleriningeerli olduunu savunan Gke, ayrca ilavelerde bulunmutur. Tespitettii zellikler, gebe kltr, hantal brokrasi, demokrasinin renil-memesidir.

Cumhuriyet dnemi Trkiyenin toplumsal yapsna ilikin almalarnyan sra Osmanl dnemi sosyo-kltrel yapsna ilikin sosyolog, tarihisiyaset bilimci ve iktisatlardan oluan bilim adamlarnca yaplan dikka-te deer bir literatr mevcuttur.

Osmanl

toplum yap

s5

a

klamalar

nda, K.Marx ve M.Weberin teorile-rinin etkisiyle iki u nokta olumutur. Marxist teoriyi benimseyenlerikendi ilerinde e ayrabiliriz. lk olarak Osmanly aklamada feodal


22/31

bilig, K / 2005, say 32

54

toplum modelini kullananlar, Marxn beli toplum aamalarndan etki-

lenmiler ve Marxist yap kuramn benimsediklerini aka belirtmiler-dir. kinci grupta yer alanlar Marxist teoriden kaynaklanan ama batylafarkl bir evrim izgisi neren ATT modeline itibar etmilerdir.Protofeodal, Dou Despotizmi eklindeki aklamalar da Marxist teorininizlerini tamaktadr. Son olarak merkez-evre ilikisi ile oluturulan yarfeodal nitelemesinde M.Heperde olduu gibi Weberci kavramlarn yansra Marxn terminolojisinin de kullanld ve uzlatrc bir tutuma ge-lindii grlmektedir. Bata .Mardin olmak zere S.lgener, S.Akin,A.Kurtkan, O. Trkdoan, N.Vergin gibi sosyal bilimcilerimizde

Weberin etkisini grebilmek mmkndr (Baak Avclar 1999 : 60).Osmanlya ilikin yap analizlerinde ister sosyal yap, ister toplumsal yapterimi kullanlm olsun, makro yap kurumsal boyutta ele alnmtr.

4. Sonu: almalarn Genel Deerlendirilmesincelediimiz almalarda pek ok ortak nokta vardr. Hatta, farkllklar-dan ok benzerlikler vardr diyebiliriz. Dikkat eken ilk nokta kuramsalyaklamlarn ve tartmalarn yapld aratrmalar N. Nirun ve .

Bozkurtun almalar ile balamtr. Snrl saydaki saha aratrmas,kylerle, gecekondularla ilgilidir. Dou ve Gneydou Anadolu ile etnikgruplar zerine yaplan yap almalarnda ise bir younlama grlmek-tedir. Bu saha aratrmalarnda da kurumlar aras ilikiler, temel hareketnoktasn oluturmutur. Sosyal bilimcilerimiz, yap aratrmalarnda enkk birim olarak aileyi ele almlardr. Yap aratrmalarnda ounluk-la benimsenen yapsal fonksiyonalist yaklamdr. Sosyo-kltrel yapyoluturan iliki alarnn balatcs olan bireye odakl ve sembolik etkile-imci yaklamdan hareket eden almalara rastlanmamtr. Bata Boran

ve Kray, yapy kurumlar aras ilikiler a olarak kabul etmi, bu kabulsonraki sosyal bilimcilerimizce de benimsenmitir. ncelemelerimizdedikkatimizi eken bir baka nokta da, Trk sosyal bilimcilerinin saysalveri kullanmaya verdikleri nemdir. Pek ok almada saysal verilernemli bir yer tutmutur. Bu durum, pozitivist bilim anlayndaki nicel-letirme eiliminin bir yansmas olarak deerlendirilebilir. Demografikveriler sosyal bilimcilerin almalarnda nemli bir yer tutmaktadr.

Btn almalarda, maddi ve manevi kltr ayrm yaplmtr. R. K.

Metron (1968: 186-187)dan hareketle oluturulan toplumsal yap-kltrel yap ayrm . Ozankaya (1964: 132-133), . Yasa (1970:2-9) veB. Gkede (1996: 4) bulunmaktadr. Pek ok sosyal bilimcimiz yapnn


23/31


55

dnmnn temelinde maddi kltr grmektedir. Ayrca, toplum m-

hendislii ieren grlere ounda rastlanr. En net ekilde Serter eitimyoluyla topluma zellikler alamaktan bahsetmitir. Toplumsal yap,sosyal yap ve sosyal bnye gibi kavramlar ierik farkndan ok, bakas farkna dayal olarak yaplm farkl kavram tercihleridir. AncakKray sosyal yap toplumsal yap kavramlarn farkl iliki alar iinkullanmtr. Serter sosyal yap kavramn kullanmakla beraber, makroboyutta deerlendirmeler yapmtr, almalar aklama boyutundanok, tanmlama boyutunda kalmtr.

Trk sosyoloji literatrnde sosyal yap ve toplumsal yap terimlerindenhangisinin kullanlacan belirleyen genellikle sosyologlarn yabanckelimelere kar olan tutumlar6 olmutur. z Trke kullanm konusun-da hassasiyet gsterenlerin ou toplumsal yapy kullanmay tercih e-derken, Trkede kk karl olmayan kelimelerin ktklar lisandanaynen alnmasn tercih eden sosyologlar sosyal yapy kullanmay tercihetmilerdir. Bir grup sosyolog ise tercihleri olmakszn bu kelimeleri bir-birlerinin yerine kullanmaktadrlar. Biz yap analizlerinde hem sosyalyap hem de toplumsal yap terimlerinin farkl anlamlar yklenerek kulla-

nlmasn neriyoruz. Trke szlklerde ise sosyal ve toplumsal terimle-ri e anlaml kelimelerle aklanr: toplumla ilgili, topluma ait; itimai.Ancak sosyolojik terminolojide sosyal ve toplumsal kavramlar arasn-daki ayrm belirtmek zorundayz. Zira bu sosyal yap ve toplumsal yapkavramlarn da birbirinden ayrtrmada bize yardmc olacaktr. Trksosyolojisinde bu konuya ilk dikkati eken sosyologlar K. Cangzbay, N.elebi ve B. Dikeligildir.

Sosyoloji teriminin, etimolojisine ilikin sunulan bilgilerden hareketle

toplumsal ve sosyal yap ayrmna ulaabilmek mmkndr. Cangzbay(1996: 2123) a gre sosyoloji teriminin kknde bulunan latincesocio kelimesi; kendisiyle bireyler paylalan, ibirlii yaplan kiile-rin biraraya geliini ifade eder ve arkada, emekta, ekmekda anlamnagelir. Bu biraraya gelite hayatn yeniden retilmesi, yani hayatn ida-me ettirilmesi yolundaki bilinli ve ortak insan abas ok nemlidir.Sociolar aras iliki rntlerinde akn bir ilke veya gcn varlszkonusu edilmez. Akrabalk, hsmlk, rkdalk, yurtdalk gibi kiiasndan verili durumda bulunan biraradalk; veya imandalk, dindalk,mezhepdalk, dndalk, sevgi, dostluk gibi kiinin somut varoluukarsnda akn konuma sahip unsurlar sebebiyle biraradalk ya da me-kan iindeki basit yan yanalklarn, oluturduu biraradalk ayr


24/31

bilig, K / 2005, say 32

56

biraradalk olarak karmza kar. Socioluk bu biraradal da iere-

bilir ve genellikle de bunlardan en azndan bir blmn ierir ancak bu zelliin herhangi birine veya toplamna indirgenemez. Franszcadanaldmz Sosyoloji teriminin kknde yer alan socio bamsz birkelime deildir. Topluma ilikin ve toplumsal nitelikli olmaya iaret edenbir kk ilevi vardr. Socio, toplum kelimesinin kkenindeki top-, topl-(-anmak-amak) gibi belirli ve ortak mekan erevesinde younlama,belirli bir noktada birikmeyi kesinlikle artrmaz.

N. elebi (2001: 2)ye gre sorun, societal ve social in Trkede tekbir kavram olan toplumsal szc ile karlanmasndan kmaktadr.Social ve societal arasnda Trkede ayrm yaplmamasnn sebebisadece Trkeden kaynaklanmamaktadr. Sebep kltrmzde toplu-mun bireye ncel olmasdr. Bireyin toplumu ina ettiini gsteren herszck, grmemezlikten gelindii gibi, stelik sanki tam tersini iaretediyormu gibi alglanmaktadr.

Sosyal ve toplumsal kelimelerinin etimolojilerine ilikin bu aklamalar-dan farkl olarak yap incelemelerinde; Sosyal (social) yap kullanldn-da mikro biraraya gelilerde davransal boyuta yaplan vurgu, toplumsal

(societal) yap kullanldnda ise, kognitif (bilisel) boyutta yer alankurumsal fonksiyonlara vurgu (Dikeligil 1997: 651) n plandadr.

Yap analizine ilikin almalarda, sosyal yap-toplumsal yap ve sosyo-kltrel yap terimlerinin birbirinden farkllatrlarak kullanlmas yapolgusuna ilikin farkl boyutlar ayrntl ifade imkan salar. Trk sosyo-loji literatrnde sosyal yap ve toplumsal yap terimlerinin kullanm,yukarda akladmz ayrmlar esasnda deil de, daha ziyade dil ileilgili tutumlarn sonucundaki bir tercih olmutur. Bu yargya varmamzn

sebebi almalarnda, sosyal ya da toplumsal yap terimlerinden birinisrarla tercih edenlerin hepsinin almalarnn ieriinde makro boyutluaklamalar getirmeleridir.Sosyo-kltrel yap almalarnda Trkiyeninkendine zg gereklerini ve yapsal zelliklerini incelemeye yeterli kav-ramlarn retilip retilmedii ayrca cevaplanmas gereken bir sorudur.

Trk sosyolojisinde yap aratrmalarnda iki temel kuram tespit etmitik.Bu konuda temel aratrmalara rnek tekil eden ve yap olgusunu kabulettii kuramsal yaklamn iinde tartan aratrmalar N. Nirun ve .

Bozkurta aittir. Ancak Trk sosyolojisinde yakla

mlar, kuaklar, blm-ler ve bazen ayn blmdeki kiiler arasnda var olan ve bir iletiim ko-pukluunu ifade eden blmelenmilikten dolay bu yaklamlarn birbi-


25/31


57

riyle etkilemesi, tartlmas, alternatif ve kart hipotezlerin retilebil-

mesi mmkn olmamtr. Bu blmelenmilii ama gayreti iinde olanaratrma B. Dikeligilin Bir Analiz Modeli Denemesi: Sosyal Yap veToplumsal Yap adl makalesi olmutur.

Trk sosyoloji geleneinde Marxist ve yapsal fonksiyonalist yaklamlaryapy aklamada temel alnmtr. Her iki yaklamda olanlar yapya ili-kin makro veya mikro herhangi bir birimi inceleme nesnesi olarak setiklerin-de bazen sonuna kadar bir yaklam iinde kalmakta, bazen de bu iki yakla-mn sentezine gitmektedirler. ki yaklamn sentezine gitme daha ok alan

aratrmalar iin geerlidir. Kullanlan yaklamn yapy aklamada yeterliolmad durumlarda onun kart olan kuramla bu problemler zlmeye al-lmaktadr. Mesela Trkiyede rgtlenmi Dinin Sosyo-Ekonomik Tabanadl aratrmasnda A. Ycekk kuramlar fonksiyonalist ve atmac olarakikiye ayrr. O (1971: 16-17)na gre bir ok ynden ayrlk gsteren iki ku-ramdan seilmesi gereken atmac kuramdr. Sebebi ise fonksiyonalist kura-mn yapy ve zellikle deimeyi yeterince aklayamaddr. AncakYcekk aratrmasnn bir yerinde sorulan baz sorularn cevaplarnnfonksiyonalist yaklamn iine oturtularak verilebileceini belirtir. Bylece

din kurumu incelenirken hem atmac hem de fonksiyonalist kuram birliktekullanlr. Ayrca E. Kongar gibi baz sosyal bilimcilerimiz ise Marxist yakla-mlarn aksiyomlarn kabul etmekle birlikte yapsal fonksiyonalist kuramkullanmlardr.

Trkiyede yap aratrmalarnda Marxist ve yapsal fonksiyonalist yakla-mn yaygn olduunu ifade etmitik. Yap aratrmalarnda semboliketkileimci yaklamn kullanlmaynn eitli sebepleri vardr. lk se-bep, yapsal fonksiyonalist kuramn uzun yllar ABDde baat sosyolojik

kuram oluu ve sembolik etkileimci kuramn ortaya knn ge birdneme rastlamasdr. ABDdeki kuramsal yaklamlardan etkilenen Trksosyolojisinde bu etkiyi yap almalarnda da grdk. Btn bu akla-malarn yan sra sembolik etkileimci yaklamn Trk sosyolojisindeyaygnlamamasnn en nemli sebebi N. elebinin belirttii gibi klt-rmzde toplumun bireye ncel olmasdr (2001: 3). Dier bir deyilesosyologlarmzn yabanc literatr karsnda seici alg mekanizmasiinde tavr almalar dolaysyla bireyi, aktr vurgulayan kavram vekuramlar (sembolik etkileimcilik) dikkate almadklarn syleyebiliriz.Trkiyede yap aratrmalarnda Marxist ve yapsal fonksiyonalist ku-ramlarn yaygn olmasnn sebebi pozitivist paradigmann egemenliinisrdryor olmasdr. Hmanistik paradigmann iinde yer alan sembolik


26/31

bilig, K / 2005, say 32

58

etkileimci kuramla, yukardaki sebeplerden dolay Trk sosyolojisi he-

nz tanma aamasndadr. Bu yaklamn yap kavramn sorguluyor7

olmas da bir baka sebeptir.

Aratrmalarda yapya ilikin ikilemler konusunda iki kutuplu cevaplarverilmitir. Son dnem sosyoloji kuramlar toplumsal yap zerine statik-dinamik, eylem-yapeklindeki yapay ayrm ortadan kaldrmaya ynelikaklamalar getirmektedirler. Bu anlay ierisinde yap bitmeyen sretirve eylem halindeki toplumun yaplam bir grnmdr. Sosyal bilim-cilerimizin yapya ilikin almalarnda kuramsal yaklamlardan hangi-sini benimsedikleri, bu yaklamlarda yer alan tartma konularna naslcevap verdikleri, sosyal yap, toplumsal yap, sosyo kltrel yap ve bn-ye kavramlar konusunda bir tercihlerinin olup olmad, ayet bir tercih-leri var ise bu tercihleri belirleyen faktrlerin neler olduu bu makaledetartlmtr.

Bat sosyolojisinde mikro sosyolojik almalarn son dnemde artmasnave makro sosyolojinin geri plana atlmasna ramen, olan mikro ve makrososyolojik almalarn birliktelii bize btnn bilgisini verecektir. -zellikle makro sosyolojik almalarn bilimselliini salayacak temeller

ve aralarn geliimi salanacak olursa, bunun sonular mikro sosyolojikalmalara ve dolaysyle yap aratrmalarna da yansyacaktr.

KaynaklarAKT, Bahattin (1986), Trkiyede Sosyoloji Aratrmalar: BlmelenmiliktenFarkllama ve eitlenmeye, Trkiyede Sosyal Bilim AratrmalarnnGeliimi (Der. Sevil Yavuz), Ankara: Olga Matbaas, ss. 195-233.AKT, Bahattin (1998), Trkiyede Ky-Kent, Snf, Din, Etnisite Farklla-

malar ve Toplumsal Kltrel Bunalmdan Demokratik k Yollar,Trkiyede Bunalm ve Demokratik k Yollar (Haz. Aye Keskolan,Gken zmit), Ankara: Tbitak Matbaas, ss. 193-227.

ARSLANTRK, Zeki (2001),Aratrma Metot ve Teknikleri,stanbul: amlcaYaynlar.

BAAK AVCILAR, Suna (1999), Osmanl Tabakalama Sistemine likinGrler zerine Bir Deerlendirme, Yeni Trkiye Osmanl zel Says(Glen Eren (ed.) 4. Cilt, Ankara: Yeni Trkiye Yaynlar, ss. 5569.

BAAK, Suna (2003), Kuramsal Yaklamlarda Yapya likin kilemler, Gaziniversitesi ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi Dergisi, Cilt 6, Say 3,

K, ss. 40-90 .BORAN, Behice (1945), Toplumsal Yap Aratrmalar, Ankara: T.T.K. Yaynlar.--------------------- (1968), Trkiye ve Sosyalizm Sorunlar,stanbul : Gn Yaynlar.


27/31


59

BORAN, Behice (1970), Trkiye ve Sosyalizm Sorunlar,stanbul: Gn Yaynlar.

BOZKURT, mer, (1972), Ayrmsal Sosyoloji ve Toplumsal Yap, Ankara:Sevin Matbaas.

CANGIZBAY, Kadir (1999), Sosyoloji mi? Toplumbilim mi?, SosyolojilerDeil Sosyoloji, 2. Bask, Ankara: topya Yaynlar, ss.17-37.

COLE, Stephan (1999), Sosyolojik Dnme Yntemi, Ankara: Vadi Yaynlar.ELEB, Nilgn (2001), Sosyoloji ve Metodoloji Yazlar, Ankara: An Yaynclk.DKELGL, Beyl (1994), Batda Deien Bilim Anlay ve Trkiyede

Sosyal Aratrmalar, Sosyolojideki Son Gelimeler ve Trkiyedeki Etki-leri, Ankara:

UNESCO Milli Komisyonu, ss. 39-58.DKELGL, Beyl (1997 ), Bir Analiz Modeli Denemesi Sosyal Yap veToplumsal Yap, Yeni Trkiye, 3. Yl, 15. Say, ss.447-666.

-----------------------(2002), Sosyolojide Metodolojik Farkllama veMetodlararas birlii, Dnyada ve Trkiyede Farkllama, atma,

Btnleme-II, III.Ulusal Sosyoloji Kongresi, Ankara: Sosyoloji DerneiYaynlar, ss. 97-126.

ERGUN, Doan (Tarihsiz), Trkiyede Cumhuriyet Dneminde Sosyoloji veGelimesi, Cumhuriyet Dnemi Trkiye Ansiklopedisi 8. Cilt, stanbul: letiim

Yaynlar.

GKE, Birsen, (1996), Trkiyenin Toplumsal Yaps ve Toplumsal Kurumlar,Ankara: Sava Yaynevi..

GURVITCH, Georges (1999), Toplumsal Yaplar, Gurvtch : Sosyoloji veFelsefe (ev: Barlas Tolon, Hazrlayan: Kadir Cangzbay), Ankara: -topya Yaynevi.

LYASOLU, Aynur (Tarihsiz), Sosyoloji almalar, Cumhuriyet DnemiTrkiye Ansiklopedisi 8. Cilt, stanbul: letiim Yaynlar.

INKELES, A. ve M.A. Coulsan ve Dierleri (1991), Sosyolojinin lgilendiiKonular, Sosyoloji Yazlar, hsan Sezal (ed. ve ev), Bursa: Uluda -

niversitesi Yaynlar, ss. 3-16.KAMAZOLU, Hac Bayram (1996), 1960 Sonrasnda Trkiyede Yaplan

Sosyoloji almalarna Genel Bak, 1. Ulusal Sosyoloji Kongresi Bil-dirileri, ss. 48-55.

KAMAZOLU, Hac Bayram (1991), Trkiyede Sosyolojinin BugnkDurumu zerine, 75. Ylnda Trkiyede Sosyoloji (Haz. smail Cokun),Ankara: Balam Yaynclk, ss. 145-151.

KIRAY, Mbeccel Belik (1964), Ereli :Ar Sanayiden nce Bir Sahil Kasa-basAnkara: D.P.T. Yaynlar.

------------------------------- (1982a), Toplumsal Yap

Analizleri in Bir ereveToplumbilim Yazlar, Ankara: Gazi niversitesi ..B.F. Yayn ss. 11-19.------------------------------ (1992b), Toplum Yaps ve Laiklik. Toplumbilim

Yazlar, Ankara: Gazi niversitesi ..B.F. Yayn ss. 67-87..


28/31

bilig, K / 2005, say 32

60

-----------------------(1986), Toplum, Bilgi ve Trkiye, Trkiyede Sosyal Bilim

Arat

rmalar

n

n Geliimi (Der. Sevil Yavuz), Ankara: Olga Matbaas

,ss. 187-495.KIZILELK, Sezgin (2000), Sosyoloji Yazlar, Ankara: An Yaynclk..KONGAR, Emre (1999), 21. Yzylda Trkiye. 2000li Yllarda Trkiyenin

Toplumsal Yaps, Ankara: Remzi Kitabevi.--------------------- (2003), Toplumsal Yap-rgtsel Yaplikileri zerine Bir

Deneme, Trkiyede Kamu Ynetimi (Der. B. Ayka, . Durgun, H.Yayman), Ankara: Yarg Yaynevi.

MERTON, Robert K. (1968), Social Theory and Social Structure, New York:The Free Pres.

NRUN, Nihat (1991), Sosyal Dinamik Bnye Analizi, Ankara: Atatrk KltrMerkezi Yayn..

OZANKAYA, zer (1971), Kyde Toplumsal Yap ve Siyasal Kltr, Ankara:Sevin Matbaas.

---------------------- (1999), Toplumbilim,stanbul. Cem YaynlarSERTER, Nur (1994), Trkiyenin Sosyal Yaps,stanbul: Filiz Kitabevi.TRKDOAN, Orhan (1971),Malakanlarn Toplumsal Yaps (basm bilgileri

yoktur)---------------------- (1995), ada Trk Sosyolojisi,stanbul: Turan Yaynclk.

---------------------- (2002), Osmanldan Gnmze Trk Toplum Yaps, stan-bul: amlca Yaynlar.

TTENGL, Cavit Orhan (1983),Krsal Trkiyenin Yaps ve Sorunlar,stan-bul: Gerek Yaynevi.

YALINTA, Nevzad (1969), Trkiyenin Sosyal Bnyesi, stanbul: stanbulniversitesi ktisat Fakltesi Yayn.

YASA, brahim (1970), Trkiyenin Toplumsal Yaps ve Temel Sorunlar, An-kara: TODAE Yaynlar.

YILDIRIM, Cemal (1997),Bilimsel Dnme Yntemi, Ankara: Bilgi Yaynevi.

YCEKK, Ahmet N. (1971), Trkiyede rgtlenmi Dinin Sosyo-EkonomikTaban, Ankara: Sevin Matbaas.


29/31


61

Aklamalar1 Sembolik etkileimci yaklam benimseyenlerin herhangi bir kuramdan hare-ket etmemeleri onlarn epistemolojik aksiyomlar gereidir. Ancak Trk sosyolo-

jisinde yap aratrmalar iin bu durum sz konusu deildir.2 Sosyolojide nce uzman sonra sosyolog olmak ile ilgili farkl ve kar bir bakas iin bkz. (Cangzbay 1999).3 Bu konuda eletiriler iin bkz (lyasolu Tarihsiz: 2164-2174), (Ergun Tarih-siz: 2160-2163), (Dikeliil 1994: 39-57), (Kray 1986: 187-195), (Akit 1986:

195-233), (Kamazolu 1991: 145-151), (Akit 1998 : 193-227).4 Bkz. (Trkdoan 2002: 747-751)5 Osmanl sosyo-kltrel yapsna ilikin sosyal bilimcilerimizin kullandklartemel terimlerin neler olduu, bu terimlerin kullanm yaygnl ve uygunluukonusunda ayrnt iin bkz (Baak Avclar 1999: 55 69).6 Bu tutumlar sosyoloji-toplumbilim, toplum-cemiyet, sosyal-toplumsal gibikavram ikizlerinin oluumunu hazrlamtr. Bu kavram ikizlerinin ilki konusun-da en ayrntl sorgulama K. Cangzbayda ve bu makalede bulunmaktadr. kincikavram ikizi olan toplum-cemiyet sorgulamasn . Sezalda buluyoruz. z

Trke taraftarlarnn Trkeye cemiyet karl kazandrdklarn iddia ettikle-ri toplum kelimesi cemiyet kelimesinin yerini tutamad gibi ilmi dil btn-ln de bozmaktadr. Tartmalarda ve tercmelerde bu gerek ortaya kmak-tadr. ngilizce (Society) kelimesi, (Cemiyet) olarak tercme edildiinde batsosyoloji literatrndeki eitli kullanm ekillerini karlayabilmektedir. Ancak(toplum) olarak evrildiinde bu fonksiyonunu yerine getirmemektedir. .Sezalcemiyet yerine toplum kelimesinin kullanlmasnn messeselemi bir yanlolarak yerlemesinden dolay kendisi de (toplum) kelimesini kullanlacan

belirtir. ngilizce (Society), Franszca (Socit) hem toplum, hem de ortaklk, irket,dernek, birlik kavramlarn belirtir. (Society) (Socit) kelimesi cemiyet olarak ev-rildiinde eitli kullanmlar karlar renci cemiyeti = a student society ve n-giliz Cemiyeti = English Socety). Oysa renci toplumu demek mmkn deildir.Cemiyet = Society, Cemaat = Comminity (Sezal 1983:23). Toplum kelimesininkkndeki topl- (anmak-amak), Franszca da latince col-liqore (birarada balamak,ayn demette birlemek) kkenli collectiuustan tremi collectif, colletivit gibikelimelere iaret eder. (Cangzbay 1996 : 23).7 Sembolik etkileimci yaklamn sistem ve yap kavramlarn sorgulamalar ve bukavramlar yerine tercih ettikleri dier kavramlarn ayrnts iin bkz. (Baak: 2003)


30/31

biligWinter / 2005 Number 32: 33-63 Ahmet Yesevi University Board of Trustees

Structure Researces in Turkish Sociology

Assist. Prof. Dr. Suna BAAK*

Abstract: In this article we have tried to find answers to thequestions concerning the theoretical approaches used in researcheson fact of structure n Turkish sociology, if a theoretical approachis accepted on which these researches can be based, the quantitiveand qualitive tesearch method used, the answer of the sociologists

in response to the dilemma (discussion topics) present in teoreticalapproaches cocerning the structure fact, which of the conceptssocietal structure, social structure, socio-cultural structure andsocial framework are preferred and why, in examining societalstructure. This research may be included in the field of sociologyas it deals with the development of structural researches in theliterature of sociology and it may also be included in the field ofmethodological analysis as it determines the methods used in thesekinds of researches.

Key words: Social Structure, Societal Structure, Socio-CulturalStructure, Cultural Structure, Basic Researches, PracticalResearches, Marxism, Structural Functionalism.

*Gazi University Faculty of Economics Administrative Sciences

e-mail: [email protected]


31/31

zma 2005 vpusk: 32: 33-63

V +toy stat#e rassmatrivatsw sleduie

vopros: teoretieskie podxod k issledovani ture]koyso]iologii, kaestvenne i koliestvenne metod,

prmeneme pri +tom, otvet so]iologov na polemieskievopros v teoretieskix podxodax, svzanne so strukturoy,

priina (ili priin) predpoteniw takix ponwtiy kakobestvennaw struktura, so]ial#naw struktura, so]ial#no-

kul#turnaw struktura ili so]ial#ny organizm. Ito

issledovanie mojno otnesti k oblast istorii so]iologii,tak kak ono zatragivaet problem strukturnogo

issledovaniw; a takje k metodologieskim issledovaniwmpotomu, to ono opredelwet metod, primenweme v +tix

issledovaniwx.

so]ial#naw struktura, strukturaobestva, so]ial#no-kul#turnaw struktura, kul#turnaw

struktura, osnovne issledovaniw, praktieskie

issledovaniw, marksizm, strukturny funk]ializm

Universitet Gazi, Fakul#tet +konomieskix i upravleneskix nauk-ANKARAe-mail: [email protected]

Documents

Türk Sosyolojisinde Yapı Araştırmaları