TÜRK KÜLTÜRÜNÜN GELİŞME ÇAĞLARI-BAHAEDDİN ÖGEL

2 TL. BAHAEDDN GEL

TR KKL TRNN G E LM EAL A R I I :*?

BRINC BASILI

DEVLET KTAPLARI

MLL ETM BASIMEV STANBUL 1971

1000TEME L ESER

49

Mill Eitim Bakanl nn 24/IX/19 70 tarih v 375 afih macipleri. Yaymlar ve Basl Eitim Malzemel eri Genel Mdrlnn 26/IX/19 70 tarih ve 15134 sayl emirleriy le birinci defa olarak 20.000 adet

baslmtr.

t

Is

i

Kitaplar, insanlar arasnda dnce ve bilgi' feri, inan ve duygulan yayan, zek ve kltrn, ilim ve sanatn, deer hkmlerinin dnya lsnde paylalmasna ve zaman iinde devamna yardm eden vastalardr. Kitaplar, bir milletin kltr deerlerini dnden bugne tayan varlklar olarak mill kltrn temel talar ve ayn zamanda insanln paylat ilim ve fikir dnyasna alan kaplardr. Bu vasflariyle kitaplar, milletlerin ve insanln zeksna ve kltrne byk tesirleri bakmndan medeniyetleri yayan ve tarihi yapan kuvvetlerin banda gelir. Eski alardan beri yazlan kitaplarn deerleri ok deiik olmutur. Yazldklar yakn evre ve zaman iinde bile, pek az okurun ilgisini ekebilen kitaplar yannda, uzun yllar ve hatta asrlar boyunca zevk ve istifade ile okunan ve dnya lsnde rabet gren kitaplar vardr. Bir milletin veya insanln fikir ve kltr hazinesini tekil edecek kitaplar temel kitap deerini kazanr. Kitabn eitim ve kltr bakmndan deerini gz nnde tutan kalknma plnmz, stn

vasfta eserlerin hazrlanp yaylmasna da zel bir yer ayrmta. Eski Trk yazarlarnn eserleri, yeni nesillerin anlayaca gibi sadeletirilerek baslacak, Bat kltrnn temel eserleri dilimize evrilerek yaynlanacakta. Bu suretle kinci Be Yllk Kalknma Pln Dnemi iinde bin ciltlik bir Temel Eserler Kitapl vcuda getirilmesine, al-, lacakta. Byle br temel eserler 'serisinin 'kltr hayatmza yapaca hizmetin deeri byktr. Bir taraftan alfabe deiikliinin ve dilde zleme akmnn zarur olarak nesiller arasnda meydana getirebilecei boluklar doldurmak mmkn olacak ve bylece mill kltr mirasmzn yeni kuaklara intikali salanacakta. Dier taraftan btn insanln ve medeniyet dnyasnn mterek mal haline gelmi olan ilim, kltr ve sanat hazinelerinden yabana dilleri bilmeyenler de faydalanabileceklerdir. Bilhassa bugnn dnyasnda, amzn istedii insan ahsiyetinin teekkl bakmndan, kitabn deeri daha ok nem kazanmta, insann tabiat karsndaki gcnn temelini tekil eden ilim ve teknoloji gibi. insann kendi kendisini tanmas ve gelitirmesi bakmndan byk bir kaynak olan felsefe, edebiyat ve sanat eitimi de bir sekinler zmresinin imtiyaz olmaktan kmta. Mill eitim davasn sadece bir okullar meselesi sayan dar grn tesinde, vatanda eitimini her bakmdan salayacak bir dev-

let anlayn, btn batl lkelerde olduu gibi, biz de benimsemi bulunuyoruz. Bu eitim, zel yaynevlerinin kendi imkn ve llerine braklamayacak bir mul ve mna tar. Mill Eitim Bakanlnn ele ald temel kitaplar yayn, mill kltr ve sanatmzn deerlerini, ilim ve sanat dnyasnn mterek hazinelerini Trk okuruna ulatrmakla, bugnk ve yarnki nesillerin dnce ve zevk olgunluuna katkda bulunmu olacaktr. Her bakmdan gzel neticeler vadeden bu teebbse fikir, sanat ve ilim adamlarmzn yardmc olacaklarm mit ediyorum. Memleket fikir hayatna kazandrmak istediimiz deerler bakmndan iyi seilmesi gereken temel kitaplar, okul renimini desteklemek ve tamamlamak, Trk genliinin kabiliyetlerinin gelitirilmesini ve btn vatandalarmzn faydalanaca bir temel kitapln tekilini hedef, almaktadr. Sleyman Demire! BABAKAN

I

Bir milletin kltr, gemiinden szlp gelen madd ve manev deerlerin tm ve zaman iinde kendisine kas, duyu, dn, ifade edi tana ile ortaya kmaktadr. Dnya milletlerinin, eitli kltrleri vardr. Bunlar arasnda Trk milletinin kendine zg, kkl ve zengin mill kltr byk nem tar. Bu kltr, Trkln douu ile balam, zamanla gelierek, binlerce yl, Trk toplumlarn "millet" olarak ayakta tutmu, onlara "Trklk" damgasn yutmutur. Trk kltrn'meydana getiren btn deerleri aratrmak, tantmak, bunlar daha verimli ve yaratc unsurlar olarak gelitirmek mill vazi-felerimizdendir. Bin Temel Eser yaym bu amala balam, saylar arasna, mill kltr ve sanat < eserlerimizle birlikte, tannm dier ilim, fikir ve sanat eserlerinin tercmelerini de almtr. Bin Temel Eser serisinde yaymlanan kitap-farn, Trk genliinin ve vatandalarmzn geni ve ileri bir dnya grne sahip, gemiine bal, tarihi ile gurur duyan ve gelecee mitle bakan vatansever, bilgili kiiler olarak yetimelerinde fay* dal olacana inanyorum.

Prof. Dr. Orhan OUZ

Mill Eitim Bakan

1

N D E K L E R TRK KLTRNN GELMES Sayfa L Hunlar............................................................................ 3 TL Gktrkler. ^-.............................................................. 20 1. Trkler, Bir Kltr Devleti Kurma Yolunda. 20 2. Eski Trk Yaztlar.................................................. 22 3. Gktrk Yaztlar Nasl Bulundu?........................... 28 4. M i l l i y e t u u r u n u n Douu. 34 5. Bilge - Kaan ve Kl - Tegin Kardeler. . . 42 6. Gktrk Devletinin Dou Blgeleri. ... 47 7. Bat Gktrk Devleti (Gktrkler, Batt Trkln Meydana Getiriyorlar). , . . . 54 8. Gktrklerinden Doan Dier Trk Devletleri.......60 1. Trkge Devleti ve ehirleme.................................. 60 f~ 2. Avarlar................................................................ 68 8. Hasarlar............................................................. 75 i. Peenekler ve Ouzlar....................................... 77 HL Uygurlar: .................................................................. 81 1. Uygurlar ve Dou Trkl.................................... 84 2. Uygur Kltr ve Toplumunun Gelime alan......W ....................................86 3. Uygur Kaanlarnn Kuruluu................................. 89 4. Uygurlarda Din ve Dnce Reformu (Bg Kaan ve Mani dinini kabul)................................................. 94 5. Mani Dini, Uygurlarn Yaantsn Deitiriyor. ........................................................................97 6. Orhun'daki Uygur Devletinin Ykl (840). 105 7. T u rf a n'da U y g u r D e v l e t i . . 108

8. X. Yzylda Uygurlarn Yerleri .... 9. Uygurlar ve Htay Devleti. ... 10. X. Yzylda, Uygur Bakenti Turfan'a Se yahat Eden Bir inli Neler Grd?. . . .119 1. klim, ziraat ve hayvanclk.......................... t. timai hayat ve din. . ....................... S. Elbise, kuma, mzik ve kitaplar........................ 4- Uygurlar ve madencilik.................................. 11. Sar U y g u r l a r . ..................................... 12. Uygur Kltrnn Kalntlar (Karahanlilar). IV. K u z e y ve A v r u p a T r k l e r i : . . Kuzey Trkleri:......................................................... 1. Krgzlar............................................................. 8. Kpaklar........................................................... 2. Bat ve Gney Rusya Trkleri:................................ * j 1. Volga Bulgarlar.................................................... 2. Tuna Bulgarlar................................................. i. Macarlar (Trklerle akrabalk kuranlar).

Sayfa 112 114 119 122 127 129 133 136 144 144 144 146 149 154 157 160

TRK KLTRNN GELME ALARI I

L

t

HUNLAR M. . 204 senesinde kurulan Byk Hun mparatorluu, Japon denizinden Volga nehrine ve belki de daha batya kadar uzanan byk bir imparatorluktu. Devletin kurucusunu biz, daha ok inlilerin yazdklarna gre Mete diye anyoruz. Herhalde onun trke ad Bahadr'dan baka bir ey deildi. Eski Trkler Bahadr', Bagatr eklinde sylerlerdi. Byk

Huh devleti ni kuran halk kitleler i, daha ok Altay dalan ile, bu dalar n gneybatlarnda oturuy orlard. nk, devleti n dou blmn meyda na getiren Mooli stan, Hunlan n elinden erken alard a kmt . Buna ramen batdak i soylu

* Hunlar, daha bir yz yl, doudan gelen in ordularna kar direnmilerdi. Bu byk imparatorluk, 200 sene mddetle btn Ortaasya halklanm bir bayrak altnda toplamt. Disiplinli ve byk bir devlet hayat byk halk kitlelerini, her bakmdan birbirleri ile kaynatrmt. Bu bakmdan insanlarn yaantlar ile inanlan arasnda bir benzerlik ve birlik meydana gelmiti. Yzyllar boyunca yaanan mterek felket ve zaferler, onlan ister istemez bir millet olma yoluna doru itmiti. Milletler, birka yl iinde ve tesadfen domu toplumlar olamazlar.

4

TRK KLTRNN GELME ALARI


5

Milletler, tarih iinde olumu ve gelimilerdir. Bunun in de, tarihin trl tehlikeleri iinde kaybolup, gitmemilerdir, stelik tarihi yapanlar da, yine bu byk milletlerdir. Byk Hun devletinin kuruluu e, bamszlk ve stnlk iin yaayan bir millet meydana gelmiti. Bu birlik ve beraberlik, onlara mahsus, yeni bir kltr ve sanat da meydana getirmiti. Hunlann bu disiplinli hayatndan, yzyllar boyunca yaayacak olan bir aile dzeni de dodu. Bu dzen, sonraki Trk toplum ve devletlerini de kuracak bir ekirdek oldu. Trk tarihinin mayas, byk Hun devletinin yaratt dzen ve inanla kararn bulacakt, te bunun iindir ki, yalnzca Trk tarihini deil; kendimizi anlamak iin de, alara bakmak zorunda kalyoruz. Altay dalarnn gney-bat etekleri Trk kltrnn gelitii yerlerdi: Aada da sk sk greceimiz gibi Altay dalar, tarihin her anda en yksek bir kltr ve medeniyeti temsil etmitir. Burada oturan insanlar beyaz, geni kafal, yani Brakisefal rktan geliyorlard. Bu rk aa yukar sonraki alarda Gktrklerde ve Ouzlarda da kendi zelliklerim devam ettirmiti. Altay dalarnda, M. . alarda, birok zengin kurganlar ele gemilerdi. Bu kurganlarn ou da mezar hrszlar tarafndan soyulmu ve bulunan eyalar dnyann byk mzelerine satlmlard. Btn Ortaasya Trkleri llerini mezara gmdkten sonra, zerini de ta veya toprak bir tmsek ile kaparlard. Ortaasya kltr ile uraan bilginler bu tip mezarlara genel

olarak "kurgan" deyimini kullanmlardr. "Kurgan" sz, kk itibariyle Trkedir ve "korumak" fiilinden kale veya mstahkem mevkii anlamna gelir. Bu kurganlarda bulunan ller, boy itibariyle ok uzun boylu ve iri kemikli valyeler idiler. Bulunan iskeletlerden en k, 1.80 cm. boyunda di. Artk bu alarda, eri Trk kllan da kurganlarda gelimi olarak, yava yava grlmekte idiler. Bilindii zere "eri kllar" Trkler tarafndan icd edilmi ve gelitirilmilerdi. Bu eri kllarn kesme kuvvetleri, dier dz kllarla mukayese edemeyecek kadar bykt. Trkler ok eski alardan beri douya, yani gnein doduu yne byk bir sayg gsterirlerdi. Bu sayg, devlet tekt ile resm trenlerin her ynnde, ak olarak grleciyordu. Bunun iin de Hun anda yaayan Altay'Ular, llerinin ban genel olarak douya doru evirirler ve bylece g-' merlerdi. Altay Kurganlar a l t n eya bakmndan, Ortaasya'nn dier buluntu yerlerine nazaran ok daha zengindiler. Altayllarn kuzeyinde ve bilhassa Krgz blgesinde, zengin altn madenlerinin bulunmas da, bu altn zenginli tide rol oynuyordu. Altay Kurganlanmn bu zenginliini, yalnzca Krgzlarn altn madenleri ile aklamak da doru olmayacaktr, yle anlalyor ki, devleti kuran ve idare eden bu prensler, devletin aknlarndan da bol bol istifade ediyor ve bu yolla zenginleiyorlard. Byk Hun Devletinin bakenti, Orhun nehrinin kaynaklannda bulunuyordu. Bakentin burada olmasna ramen bu blgede ele geen Hun kurganlar, Altaylarla

6

TRK KLTRNN GELME CALARI


7

karlatrlamayacak kadar fakir ve botu. Bundan sonraki blmlerimizde de gstereceimiz gibi, bakentin Orhun kylarnda bulunmasna ramen, devleti kuranlarn Altaylarda oturmalar sebebiyle zenginlik, bu blgeye doru akyordu. Gktrk anda da bu, byle olmutu.. Altaylarda oturan Hun prensleri, gzlerini zellikle batya dikmiler ve daha ok Bat Trkistan e balar kurmulard. Bu ada, Bat Trkistan'da, baz ran tesirlerini de iinde toplayan eski bir kltr yaamakta idi. Bat Trkistan'n bu eski kltr zelliklerini iyice tanmayan bilginler, Altay-lardaki bu Trkistan tesirlerini, ran'a balamlar ve Altaylar bir nevi ran kltrnn bal bir blm halinde dnmek istemilerdir. Geri bu ada eski ran motiflerine benzeyen elbise sslerine de rastlanmtr. Fakat bu elbiseleri meydana getiren kumalar ise, tamamiyle Altaylarn yerli dokuma tekniine gre dokunmulard. Bunlarn yannda bol miktarda i n ipeklilerini de grmyor deiliz. Bu ipekliler dorudan doruya in'den getirilmi ve Hun soylular bunlar zaman zaman giyinmilerdi. Altaylarda oturan Hun prensleri, at yetitiren ve atl k a v i m l e r i n bakanlar idiler. Bu sebeple atl kavimlerin kltrlerinin en nemli ve zel eserleri kee yapmdr. Geri bu keeler ynden yaplmt. Fakat teknik bakmndan onlar dierlerinden ayran, zerlerindeki ssler ve ilemeler idiler. Bu ada Hunlar keeleri plak olarak kullanmyorlard. Herkes zenginliine gre, keelerin zerini " a p l i k e " teknii ile ya iplikle, veyahut da altnla kaplyorlar ve bundan sonra da trl ilerde kullan-

yorlard. Bu sslemelerde, birok din anlamalarm gsteren resimler de vard. Elbetteki Altaydaki prensler daha ziyade avc idiler. Bu resimlar arasnda av s a h n e l e r i ounluu meydana getiriyordu. Bunlar arasnda kaplan avlar ve hatt arka arkaya dizilmi arslanlar bile grlyordu. Elbetteki bu kompozisyonlarn kkleri gney-bat ve n-asya kltrlerinden geliyordu. Fakat bu resimlerin ii ve kenarlar, Altay kltrne mahsus motiflerle evrilmiti. Altay dalan e Gney Rusya arasmda her zaman iin bir kltr ba bulunmutur. Altaylar ile Gney Rusya arasnda uzanan byk Kazakistan bozkrlar, bu iki blge iin, deta bir kltr kprs vazifesini gryordu. Bu ba yalnzca kltr bakmndan deil; kavimlerin gmesi ve karmas ynnden de nemli bir rol oynuyordu. Altay dalarndaki kavimler, daha ok yukar Volga ve Ural blgesindeki milletlerle karyorlar veya onlara, kltr bakmndan tesirlerde bulunuyorlard. Bu konu zerinde Gktrk a ile ilgili blmmzde daha geni olarak duracaz. Bir gerek varsa, Volga ve Ural nehirleri arasnn, ok eski alardan beri, Altay'da oturan Hun prenslerinin de kltr tesirleri altna girmi olduu idi. Altay Dalarndaki Pazrk blgesi, dou ve bat kltrlerinin kaynamas ile, yepyeni bir medeniyete kavumu idi: Bu mezarlarda da bulunan insan iskeletleri, daha sonraki Gktrk ve Ouzlara benzer bir rktan geliyorlard. Kendileri beyaz, gzel, uzun boylu ve ok gl insanlar idiler. Bu

8



9

blgede artk mezarlar bir ev halini alm ve birok odalardan meydana gelmee balamt. Hatt,baz mezarlar ise, birka kat olarak yaplmlard. Bu mezarlarn ou, aa tomruklar ile meydana getirilmi bulunuyorlard. Daha sonraki, Trkler gibi Hunlar da, kendi byklerinin mezarlarm yksek da balarna yapar ve onlar halktan sakl tutarlard. Yksek da balarnda hava genel olarak souk olduu iin, mezarlara szan sular donar ve asrlarca zlmeden, bylece kalrlard. Mezarlarn iindeki buzlar, kumalar ile iskeletler ve hatt hayvanlarn derilerini bile rtmeden korumu ve zamanmza kadar gelmelerine imkn vermilerdir. Tabii olarak mezar kalaslarnn ou, baltalarla kesilmi ve ivilerle birbirlerine balanmt. Fakat mezarlarn iinde bulunan birok aa eserler, bu Altayl Hun-larn torna ilerinde de ok ileri gittiklerini bize gstermekte idiler. Bat Trkistan'da, Hunlarn ortaya kndan nce, Byk skender ile beraber gelen Yunanllar oturuyor ve bu blgeleri idare ediyorlard. Elbet-teki Yunanllar daha ziyade yksek tabakay tekil ediyorlar ve halk ise, Bat Trkistan'n asrlar ncesi meydana gelen bir rkn tems ediyorlard. Bu sebeple Yunanl idareciler, Bat Trkistan sanatna bol miktarda Yunan k l t r ve sanatnn tesirlerini de vermi ve yepyeni kbir medeniyet meydana getirmilerdi. Bu Yunan tesirleri, daha sonra da kaybolmayacaklardr. te Altayl Hm prensleri de, bu eski Yunan sanatndan istifade ederek, birok motifler alm ve bu motifleri kendilerine benzete-

rek, yepyeni bir slp meydana getirmilerdi. Dnmeliyiz ki, eski Yunan motiflerinin ou, keeler zerine ilenmi olan sslerde grlmekteydiler. Kee de Ortaasya kltrnn yerli bir san'at idi. Bu san'at yerli ustalar tarafndan bir meslek haline konmutu. Bunun iindir ki, yerli ustalar Yunan motiflerini alarak kendilerine benzetmilerdi. Bunun yannda, Bat Trkistan'n ran'dan ald tesirler de Ortaasya'ya gelmi ve kolaylkla Ortaasyallam-lard. in t e s i r l e r i daha ok, ticaret yolu ile gelen ithal mallan iinde grlmekte idiler. Bununla beraber Altayllar birok in motiflerini de almlar, keeler zerine ileyerek kendilerine benzetmilerdi. Mesel Cennet kuu, Altaylarda bulunmayan bir ku idi. Bu ku, Gney-Dou Asya'da yaar ve bu blge halklar da onlara byk bir nem vererek, sayg duyarlard. Cennet kuu resimleri, Ortaasya'ya gelince eski zelliklerini kaybetmiler, ya krlanglara veyahut da horozlara benzemilerdi. Ortaasya Kltrnn en nemli sahneleri, daha ziyade h a y v a n r e s i m l e ri ile hayvan mcadelelerini anlatan tablolar idiler. Altay dalarndaki Hu kltrnde, ehli veya dalarda yaayan her trl hayvann resimlerini ve heykellerini bulmak mmkndr. Bunlarn ou bronzdan yaplmt. Fakat tahta oymaclarda bo durmamlard. Geyik ve ceylnlarn gzelliini gsteren san'at eseri saylabilecek birok heykelcikler de bulabiliyoruz. Fakat bunlarn yannda, zaman zaman geyikler, kutsallatrlm ve korkun hayvanlar halinde ekillendirilmilerdir. Mesel uzun ve sivri boynuzlu teke geyiklerin, azlar kaplan eklinde yaplm ve tr-



U

naklan da kaplann penelerinden daha sivri olarak gsterilmiti. Yar insan, yan geyik halinde gsterilmi ruhlar da yok deildi. Geyik, Anadolu'da olduu gibi Ortaasya'da da, Trk halklarnn zihinlerini ve hislerini enok harekete getiren hayvanlardan biridir. Bu sebepte geyik, Ortaasya sanatnn her ynn kaplamtr. Geyikler ou zaman vahi hayvanlarn peneleri arasmda gsterilmi ve yzlerinde de, can veren bir geyiin hisleri canlandrlmtr. Bu geyikleri yakalayan hayvanlar, bazan byk kulakl kartallar olurlar ve bazan da Ortaasya'ya mahsus g r i f o n l a r ekline girerlerdi. Ortaasya'da kaplanlar da, ok tannm ve yrtc hayvanlar arasnda idiler. Ortaasya'da da, benekli ve kk boyda birok kaplan cinsteri vard. Trkler, bu kaplanlara "ylbars" adm verirlerdi. YoZbars'lar kolaylkla eh-letireben ve av i de kullanlmaa elverili hayvanlard. Bunlarn da bol miktarda resimlerini ve heykellerini grebiliyoruz. Altay dalarnda grlen hayvanlar ile sava rahnelerinin, din bakmndan ifade ettikleri anlamlar da vard: Elbetteki Altaylarda oturan Hunlar bu eserleri, srf sanat i olsun diye, anlamsz bir ey olarak yapmyorlard. Bulunan her eserin, kendine gre dinsel bir anlam ve ifadesi de vard. Bu eserlerin hangi anlam ifade ettiklerini aklamak, elbette ki kolay bir i dedir. Mesel, gerek Hun anda ve gerekse ondan daha nceki alarda, birbirleriyle green pek ok at resimlerine rastlyoruz. Bunlar bronzdan dklm, ok gzel eser-

terdi. Daha sonraki in kaynaklar da, bize at greleri hakknda bilgi vermekte ve bu grelerin Trkler arasnda, ne iin yapldklarm da anlatmaktadrlar. Eski Trkler, gzel ve gl at yetitiren dnya kavimlerinin banda geliyorlard. Sonbaharda genel olarak atlar glenir ve kuvvetlenirlerdi. Bunun iin de Trkler, byk bir tren yaparlar ve bu trende her blgenin at yetitiricisi, sekin atlarn getirerek gretirirlerdi. Btn blgeler iinde birinci gelen at, toplum iinde de byk bir deer ve ayrca da sayg kazanrd. HUNLAR VE KUTSAL KURTLAR

Altay dalarnda "Kurt" heykelciklerini de bl milctarda gryoruz: Kurt, Gktrler bir d e v l e t a r m a s idi. Ayrca kutsal bir yn de vard. Fakat nedense Gktrk andaki eserler arasnda, kurt resmine ve heykeline hi rastlamyoruz. Altay dalar ise, bu bakmdan daha verimlidir. Trl ekillerde yaplan kurt heykelleri bazan realist bir grle ilenmi; bazan da keskin byk diler ve korkun bir yzle, kurtlara bir dev manzaras verilmitir. Elbette ki bizim iin, bu her iki trden eserler de byk bir neme sahip idiler. Realist olarak yaplm kurt heykellerinin alt ksmlarnda, soyulmu derileri de grlmektedir. El ve ayaklan e kuyruundan meydana gelen be blm, zaman zaman "S" eklinde bklerek, trl sslemeler haline de sokulmulard. Fakat ou zaman, krdim yznde bir. ciddiyet ve korkunluk deil; daha ok

12

TRK KLTRNN GELME ALAR1


s

glen bir insann ifadesi belirtilmiti. Daha sonraki Trk amanizminde, Tanrya verilen kurbanlarnda, genel olarak yalnzca derileri ile balar saklanrd. Bu deriler gnlerce bekletilir ve yaplan trenlerde, onlara sayg gsterilir, yemek ve ikiler sunulurdu. Bu trenler, gnlerce ve hatt aylarca devam ederdi. Kurtlarn derileri e birlikte resim ve heykellerinin yaplm olmas da, bize byle bir inanan en eski izlerini gstermektedir. Yukarda da sylediimiz gibi eski Altayiar, din ve itimi seviye bakmndan ok ykselmiler ve totem dininin izlerini ise, ok eski alarda brakmlard. Kurt, onlarn yannda artk taplan bir totem deil; daha ok shr ve uur getiren bir sembol halinde grlyordu. Altayl Hurilar, "Gkyznn" resimlerini de yapyorlard: Eski Trkler ge ok nem vermilerdi. nk onlarn gkleri, in ve Hindistan'da olduu gibi bulutlu deildi. Gece ve gndz parlak bir gk, Trklerin kalplerini ve gzlerini kendine ekiyordu. Yldzlar, eski Trk kltrnde ok byk bir neme sahip idiler. nk eski Trkler zamanlarn, yollarm ve hatt iklim artlarnn deiip veya deimeyeceini, gkteki yldzlara bakarak renirlerdi. Bunun iin de geni ve iyi gelimi bir yldz bilgisine sahip olmalar gerekiyordu. Bu sebeple Trkler, ge nem vermiler ve btn ufuklar tek bir renkle kaplayan gn kendisinin de, bir Tanr olduuna inanmlard. Onlar in'de olduu gibi yere bakmyorlar ve yerle balar ancak atlarnn ayaklan ile meydana geliyordu. Gn mavilii, renklerin en gzeli ve en kutsah, kalplerini

dolduran sonsuz bir ilham kayna idi. Eski Trklere gre gk, bir eksen etrafnda dner ve btn burlarda, gn bu dnne uyarak dzenlerini kaybetmilerdi. Bu inan,, geri ran'hlarn "felek" lerine benzerse de Trkler, gn bu dnne "-rt', yani "Gk kr" derlerdi. Onlara gre gece ve gndz de dnyamzn stn rter ve durmadan dnerdi. Gece ve gndz deta bir sarg gibi dnlr ve Altay'da bulunan baz eserlerde de byle anlatlrd. Elbetteki gn yars beyaz ve yars da siyah bir sar ile kaplanm olacakt. Beyaz sar insanlara gne n veriyor ve sra siyaha gelince de, btn gk kapanyor ve insanlar ktan mahrum oluyorlard." Onlara gre gn gndz ve gecesinin birer sembolleri de vard. in'de genel olarak bu semboller siyah ve beyaz ejderhalar eklinde dnlmt. Fakat Trklerin, geyikleri ve kurtlan bile avlayan gl av kartallar vard. Onlar kartala tabiatst zellikler verirler, gzlerinin bakm insanlatnr ve hareketlerini de byk bir bahadra benzetirlerdi. Altay kartallan-nn banda iki byk kulak grlrd. Bunun iin de, Altaylarda bulunan ve g anlatan yuvarlak plkalarda, gece ve gndz, beyaz ve siyah kartallar temsil ederlerdi. Eski Trklere gre gn de bir ortas ve delii vard. Bu sebeple, gk krn gsteren bu yuvarlak plkalarn ortas da delikti. Trkler "Kutup ydztf'na Demir kazk" derlerdi. Bunun da elbette astronomik bir anlam olacakt. Onlara gre kutup yldz gn ortas idi. Yeryznden ge ykselen demir bir kazk veya aa, Kutup yldzna balamyor ve dnya ile gk ise, bu

14



kazn etrafnda durmadan dnyorlard. Altay dalarnda bulunan eserler arasnda, bunun gibi aklanabilecek, daha birok buluntular vardr. Fakat bunlarn hepsinin aklanmas, bu kitabmzn bykl iine giremez. Hun anda Tanr Dalan blgesi, Altaylar dan daha fakir idi: Byk Hun Devleti Tanr dalar zerinde meydana gelmi ve bu blgedeki Hun kitleleri, devletin trl savalarna katlmlard. Fakat nedense Tanr dalarndaki buluntular, Altaylara nazaran ok daha az ve anlamsz eserlerdi. Ayrca Tann dalarnda ele geen altn eserler de, ok azd. Bununla beraber Tanr dalarndaki Hun a kltr, zellikleri bakmndan Al-taylardan byk ayrlklar gstermiyor ve her iki blgenin de, akraba kavimler tarafndan tutulduklarn, gerek slp ve gerekse motifler bakmndan bizlere aklyordu. Hun andan nceki Tanr dalar kltr, Hun anda da ufak ayrlklarla, devam etmekte idi. Yalnz bu* gerek varsa, Byk Hun devletinin btn Ortaasyada meydana getirdii birlik ve kiilere salad zenginlik ile refahn, eserlerde de kendilerini gstermesi idi. Kazakistan Bozkrlar Altay Trkl ile Gney Rusya arasnda bir kpr vazifesi gryordu: Ortaasyadan Gney Rusya'ya giden balca iki yol vard. Gney y o l u , Tanr dalar, Aral gl ve Hazar denizinin kuzeyinden Gney Rusya'ya inen mehur bir yoldu. Bu yoldan daha ok kavimler gm ve byk devletlerin aknlar ya-

plnu. Kuzey yolu ise, Altay dalarndan Ural dalarna gidiyor ve oradan da Gney Rusya'nn ilerine yaylyordu. Bu yol, tabi bir yol idi. Bu yoldan yaplm ne byk bir akn ve ne de bir istila hareketi grlyordu. Bu iki blge arasndaki kavimler ise, aralarndaki normal gnlk balarm gelitiriyor ve bu suretle birbirlerine girip, gerek rk ve gerekse kltr bakmndan yeni bir karm ve kompozisyon meydana getiriyorlard. Gneydeki yol, aknclar Gney Rusya'ya srkledikten sonra, yerli halkn bana getiriyor ve bir mddet bu durum devam ettikten sonra, bataki idareciler yava yava kayboluyorlard. Yerli halk da ba kaldrp egemenlii yeniden ele alyordu Kuzey yolu ise gnlk yaantlarla, kavimleri yava yava birbirlerine benzetiyordu. Bu suretle Gney Rusya'da da yeni bir Altay kltr ve yeni bir Altay kavmi douyordu. Macarlarn, Bulgarlarn ve hatt Finlerin Ortaasya ile Altay zelliklerini gstermelerinin balca sebebi bu idi. Altaylarda hangi kltr devresi balyorsa, hemen onun sonucu olarak, Ural dalar blgesinde de o kltr zellikleri grlyor ve yeni bir kaynama oluyordu. Mesel Altaylarda demir ann balamas, az sonra buraya da sryor ve bu blge halk da demir am yaamaa balyordu. Bunun iindir ki, Ural ile Altay dalar arasndaki kltrler de, imdiye kadar Altay kltrnn bir blm olarak incelenmi ve byle kabul edilmitir. Orhun nehrinin kaynaklar, Byk Hun devletinin de bakenti idi: Gktrklerle ilgili blmmz-

16

TRK KITRNN GELME ALAR1

TRK KITRNN GELME ALARI

de de syliyeceimiz gibi, Orhun nehrinin kaynaklarm ald dalar, btn Ortaasyallarn kutsal ve sayg duyduklar bir blge idi. Burada da birok aratrmalar yaplm ve yeni eserler bulunmutur. Orhun blgesinin kltr de elbetteki Atay dalarndaki yksek medeniyetten birok eyler almt. Fakat bu blgenin, kltr tarihi bakmndan ok nemli bir zellii vard. Altayhlar, dardan birok tesirler almlar ve bunlar kenderine benzetmilerdi. Fakat Orhun blgesinde, bu d tesirleri bulmak ok gleiyordu. Buras, in denizinden Ortaavrupa'ya kadar uzanan, Ortaasya kltrnn hi deimemi ilk rneklerini, kendinde saklyordu. Bunun iindir ki, 500 yl sonra bile, buradaki eserlerin deimediklerini ve eski zlklerini koruduklarm gryoruz. Hatta yle ki, ok daha sonraki, yani X. asrdaki Macar eserlerinin Ortaasya zelliklerini tanmak iin bile, Macar bilginleri kendi eserlerini Orhun blgesindeki Hun a buluntular ile karlatryorlard. Burada en ok bulunan eserlerden biri de kuak zerine taklan altn veya bronz sslerdi. Kuak, eski Trklerce ok nemli bir ss eyas idi. Hkmdarn en nemli sembollerinden birisinin kuak olmas gibi, askerir hereyi-ni tayan da yine kuakt. Bu sebeple hkmdar altnla sslenmi bir kuak; ufak bir asker de sade kaytan yaplm bir kuak takard. Fakat kuaksz hi kimse gezemezdi. Moolistan, Hunarn bir dou vilyeti gibiydi: Moollarla Trkler, rk ve dil bakmndan, ayr iki millet idiler. Elbetteki uzun asrlar yan yana

yaamlar ve her iki millet de, birbirlerinden ok eyler alm ve vermilerdi. Fakat aralarndaki ayrlklar, yine de belirli kalmt. Byk Hun mparatoru ve Hun devletinin kurucusu Mete, doudaki btn Mool kavimlerini egemenlii altna alm ve onlar kendi eyleti haline sokmutu. Kendi z olunu bu blgeye vali olarak tayin eder ve orasn bu ekilde idare ederdi. Hi phe yok ki, Moollar iinde byk kabile reisleri ve hatta kk hakanlar da vard. Eski Trk devlet idaresinin bir zellii olarak, yerli prenslere dokunulmaz ve onlara da kendi kararlarnca, bir selhiyet verirdL Bunun iindir ki, Moolistan'da bulunan Hun mezarlarnda daha ok Mool yz tayan ller bulmaktayz. Bunlar idare eden Hun soylular ise, sayca az idiler. Halbuki Altay dalarndaki prenslerin hemen hemen hepsi beyaz, uzun boylu ve gzel insanlar idiler. Hun idaresi sayesinde gittike zenginleen Moollar, bata kuma olmak zere, Cinden birok eyalar getirtmiler, ve onlar gnlk yaantlarnda kullanmlard. Fakat bunlarn yannda, Bizans'ta dokunmu kumalar da grlyordu. nk, Byk Hun devleti, Bizans snrlarna kadar uzayan bir imparatorluk halinde idi. te yandan bu blgedeki Hun kltr, ta Kore yarmadasnn eski kltr ile de bir benzerlik gsteriyordu. Kore'den buraya getirtilmesi muhtemel olan baz eyalar da bulunuyordu. Btn bunlar bize, Byk Hun devletinin nasl dzenli bir tekilt meydana getirdiini ve in denizinden Bizans'a kadar, btn eyalar nasl kendine topladn, ak olarak gsteriyorlard. Moolistan'daki Hun mezarlarnda,1971 Bilinci Basla F. 2

18



19

Altay kltrnn tesirlerini de grmyor deiliz. nk Altay, bu ada btn Ortaasya'nn en yksek medeniyetini kendinde topluyordu. Bu sebeple Moolistan, Altay dalar tesirlerinin dnda kalamazd. Esasen Byk Hun devletini kuran soylular da yine Altay dalarnda oturmal idiler. Byk Hun devleti paralanp da, Moolistan kendisinden ayrldktan sonra, Hunlarm elinde bir dayanak blgesi olarak yalnzca Altaylar kalmt. Hun-lara byk aknlar yapan inliler, artk ne Orhun kylarna ve ne de Molistana gidiyorlard. Onlarn tek amac, Altay ve Tanr dalan eteklerinde yaylan Hunlard. in snrlar, Hurilarm devaml bir garnizon yeri idi: in il Altay dalar arasnda, byk bir Gobi l vard. ine akn yapmak isteyen Altayl* Hunlar, bu byk l geip, in'e ulamak zorunda idiler. Fakat l geer gemez yorgun ve bitkin bir halde bulunan Ortaasyallarn, hemen in ordusu ile karlap, savamalar imknszd. Bu sebeple Hunlardan nceki alarda da Or* taasyallar, in snrlarndaki strateji bakmndan en nemli blgeleri almlar ve oralar ileri garnizon olarak kullanmlard. Elbetteki buraya, Ortaasyallarla beraber aileleri de gelmi ve orada yerlemilerdi. Bu yolla, Sar nehrin kvrm iinde ve onun kuzeyindeki dalarda, yava yava inli olmayan, Ortaasyal halk. kitleleri meydana gelmiti. Tabi olarak bu Ortaasyallar, oralarda asrlarca yaam ve birok da san'at eserleri brakmlard. Yalnz u nemli noktay unutmamamz lzmdr:

in'in kuzeyindeki Hunlar, nihayet nc garnizonlardan baka bir ey deil idiler. Devletin esas ksm ise, Ortaasya'da bulunuyordu. Bunun iindir ki, bu kk asker gruplar, ne byk bir medeniyet yaratabilmi ve ne de byk prenslere sahip olabilmilerdi. Fakat bunlarn eserleri Ortaasya san'-atnn zelliklerini tayan en orijinal buluntulard. in'in kuzeyindeki bu Hun askerlerinin eserleri, daha ok Hun halk sanatnn rnekleri idiler. Ne Bizans'tan ve ne de in'den gelen tesirler vard. Bol bol savaan hayvanlar, gzel geyik ve ku heykelcikleri, onlarn sevdikleri ve saydklar eserlerdi.


II. G K T R K L E R1. TRKLER, BR KLTR DEVLET KURMA YOLUNDATrkler, kendi yeni imparatorluklarn kltrle talandrmaa, ok erken alarda girimilerdi: elie su verme ve onu istedikleri ekle sokmakla n salan Gktrk soylular, yeni imparatorlukla-rn da, kendi benliklerine benzetme iinde ge kalmadlar, nceleri bir vuruta ba uurmas ve demiri bile kesmesi gereken bir klca, nasl bir erilik verelim diye zihinlerini yoran Gktrkler, devlet kurduktan sonra, artk nasl bir millet yapalm da bana benzesin, diye aba gstermee balamlard. 552 senesinde, Ortaasya'y elinde tutan A var mparatoru Anagay'n ba kesilmi, kafatas altn-lanp gmlenmiti. Artk Trk nesilleri eski imparatorluun mirasn, bu kafatasndan kana kana ieceklerdi. Ama bu tastan iyi bir arap iilmeliydi. arap gittike de yllanmak- ve iyilemeli idi. Bir imparatorluun kn ve yenisinin kuruluunu sembolletiren bu arap tasn, Bumn Kaan Trk'lere hediye etmi ve az sonra da lerek "gklere umutu". Fakat geride, Batda ve Dou'da iller

aan Trk milletini konduran ve umduran bir kardele, bir torun brakmt. Batdaki kk kardei s t e m K a a n (552-576), 24 sene hkm srm ve aabeyinin "Tresi" ile buyruunu yerine getirmiti. Doudaki gl ve kudretli torunu Mokan (553 - 572) ise, yznn ve vcudunun ekli ile bile, 20 sene her yana dehet samt, ite talih ve tarih, uzun yaayan bu iki byk liderle, Trk' kavminin yzne glm ve onu kalkn* drmt. 250 yl, K r m yarmadasndan in Sar d e n i z i'ne kadar uzayan geni topraklarda, yalnzca Trk ad ve Trk budununun and nla-mt. Byk in edebiyat ve fikir eserleri Trkeye tercme ediliyor: Bir devlet ve dzen kurulduktan sonra, onun idare edilmesi daha kolaydr. Aknlar, savalar durduktan ve byk Trk kitlelerinin gp, verimli topraklan tutmasndan sonra, artk bir durgunluk a balyacakt. Hakanlar, durulan kafalarn, artk okuma ve yazma ile, dnmee verme zamanlarn da bulacaklard. Trklerin Gney ve Doularnda, byk dinler ve kltrler vard. Mokan Kaan'n brakt salam tahta, kardei Ta-bo Kaan oturmutu. Bu yeni kaann, devlet iindeki ileri az zamanda bitmi ve gzleri byk kltr lkelerine evrilmiti. Meraklyd. Oralarda neler olup bittiini, hep soruyordu. Din ve kltr -adamlar, ok eski alardan beri byk hkmdarlar hi ihmal etmezler ve onlarn glgelerinde bir barnak bulmak isterlerdi. te bu srada idi ki, Buda rahipleri, Tabo Kaan' ziyaret ederler ve

22



23

onunla uzun uzun konuurlar. Elbetteki byk srlere sahip olan atl ve sava Trklerle, et yemeyen ve hayvanlar be ldrmeyen Budistlerin temel inanlarnn, birbirlerine uymalarna hi bir imkn yoktu. Ama in tarihleri bize ok daha nemli haberler iletiyorlard. Tarihler olduka zengin bir kitap listesi de veriyorlard. in edebiyat ve felsefesinin en nemli kitaplar da, bu liste iinde idi. Tabo Kaan bu kitaplarn Trkeye tercme edilmesini emretmi ve bu buyruk da yerine getirilmiti. 8u ok derin in fikir eserlerinin Trkeye tercme edilebilmesi iin, o derece gelimi bir Trk diline ve yazma da ihtiya vard. Nitekim 732 ve 735 senelerinde, Beng ta'a., yani "ebedi ve lmez taa" vurulan Kl-Tegin ile B i 1 -g e - K a a n y a z t l a r , ok gelimi bir dil ve yaz ile karmza kiyorlard. Bu Trke yle gelimiti ki, bugnk Trkemizin bile tesindeydi. Elbette byle bir dil ve yaz, Kl-Tegin ve Bilge -Kaan'lar zamannda, birdenbire icd edilmi olamazd. Dil de, bir ocuk ve toplum gibi byyen ve gelien bir varlkt.- Ama, daha nce yazlanlar ne olmuta? Biz, tarih belgelerine gre konutuk. Yazanlar gibi, onlar da ryp toprak olmamlar ise, elbette bir gn ele geeceklerdi. 2. ESK TRK YAZITLARI

meyen, kalan" gz ile bakarlard. Zaman zaman yaztlara ,"Beng ta", "Beng kaya" adn da verirlerdi. Yaztlar, Trk devletinin o kadar nemli sembolleri idiler ki, sadece beng demek bile, onlarn kutsal ynlerini anlatmaa yetiyordu. Trkler "beng" szn sonradan, "meng" eklinde sylemiler ve Tanr'y da bu adla anmlard. S o n s u z l u k ve l m s z l k a n c a k T a n r ile y a z t a g e r e k t i . Bazan da yaztlar iin, "Bin yllk, onbin gnlk" derlerdi "nsan lr, n kaltr"d. Fakat lmsz taa vurulmayan n, lml kulaklarda nasl kalabilirdi? Trkler, kazanlan ve byk ller iin, *JDev-let y a z t l a r " da yazdrrlard. Eski Trklerde elbetteki kiiler de kendileri iin yaztlar diktiriyorlard. Ama, devlete yazdrlan yaztlarn, ayr bir nemi vard. Trkler, dierlerinden ayrmak iin, devlet tarafndan yazdrlan yaztlara, "11 Bengsi", yani "De v 1 e t y a z t " derlerdi. Kl - Tegin, Bilge Kaan ve onlarn byk veziri Tonyukuk iin yazdrlan yaztlar, unutulmaz byk "Devlet yaztlar" idiler. (Bunlar, bykler iin dikilmi birer ss veya htra deildiler. Onlar ou da halk grsn, duysun, ibret alsn diye "Taa vurulmu tler" di. Vezir Tonyukuk kendi yazt iin, "Ben, Bilge Tem-yukuk, Trklerin Bilge Kaant'nm iline bu yazt yazdrdm", diyor. Yazt, Trk Bilge Kaan'mn ili, yani devleti iin dikilmiti. Kuzey Trkleri de, bu tr yaztlardan sz aarlarken, "limin bengsi" yazt derlerdi. Kendi yurtlarnn yaztl, yani eski Trke "bitigli" olduunu syler ve bu yaztlar iin,

Eski Trkler yazta, "Beng" yani "ebed, "lmsz? derlerdi: Eski Trkler yaztlara ou zaman, "Beng" yani "ebediyete ve sonsuzlua kadar l-


kendi paylarnca ne duyarlard, yle anlalyor ki bNilin yazt, orasnn bir nev'i tapusu gibi grlyordu. Eski Trk yazttan, Trk "Tre*' ve "Kanunlar"n halka ve gelecek soylara, rneklerle anlatr gibi idiler: Byk bir devlet kuran Trk bykleri, kendi tecrbe ve inanlarna gre, bir de "Tre" kurarlard. Sonraki Gktrk hakanlar, devleti byk kurucu ve ilk atalar olan Bunun ve stemi Kaanlarn,? "Tresince" idare etmilerdi. Be-Kaan da elbetteki, onlarn tresinden ayrlamamta. Ama kendisinin de grd, bildii ve edindii birok tecrbeleri vard. Gemi olaylar anlatarak bunlardan t pay karma ve7 edinilen tecrbelere gre yeni bir yol bulma iinde Trkler, herhalde dnyada bata gelen milletlerden bri idiler. Zaten Trklerde kanun ve Tre'lerin dier bir ad da "Yol" idi. Herkes bu yoldan gitmek zorunda idi. Bu yoldan kanlar "Yanlm" olur ve yanlann da sonu lm idi. tyi bir Kaan'-n zellikleri de yard. Kaann halka, halkn da halka kar olan grevleri, yaztlarda ak rneklerle bir kanun gibi uzun uzun anlatlmt: 'Tanr varlk verdii iin, zmn de kufu var olduu iin, kaan olarak tahta ktm. Kaan olup, yoksul ve fakir milleti bir araya getirdim. Fakir milleti zengin kldm! Az milleti ok kldm! Bu szmde yanl var mf Trk beleri ve milleti iitin! Trk budununun derlenip, birletirilmesini ve devlet idaresini bu (yazta) vurdum! Nasl yanlp ldm de buraya vurdum! Ne szm varsa, hep bu yazt ta-


na vurdum! Bunlar grn ve bilin! imdiki Trk milleti ve beyleri! Bu (Kaanlk) amda bana bal olan beyler! Siz mi yanlacaksnz!" Trk yaztlarnn bu stunlarnda bir Kaan'n buyruk ve fermam okunmaktadr. Bu buyruklar da o ada birer Tre ve kanun idiler, Trk snrlar dikilen yaztlarla, adet mhrJenirdi: Eski Trk devletlerince s n r , ok byk bir nem tard. Eski Trklere gre s n r , bir "Yaka", yani devletin bir kys gibi k. Ele geirilen bir yerin hemen snrlarn tesbit etmek, yani ''Yakalatmak'', Kaanlarn en nemli bir ii olarak saylmt. Snra ayrca kazklar da aklrd. Bunlara da "it" deniyordu. Kaann veya Trk devletinin damga veya nianlarnn vurulduu snr talan da vard ki, Trkler buna "belg" derlerdi. Trk Kaanlar her aldklar Hin snrlarnda, "Trk Tresince" baz iler yapmak zorunda idiler. Bu yaplan ileri ikinci byk Uygur Kaan kendi Trke yaztnn birka yerinde, yle anlatyor: "Ordughm, saraym orda yaptrdm! Snr itimi orda aktrdm! Yaz, orda yazladm. Snn-*n, (yani yakam) orada yakalattm! Bin yllk, on-bin gnlk yaztm ve belgemi yass taa orada vurdurdum!" Bir "Zaf er ant" gibi dikilmi Trk yazttan da vard: "Zafer a n t l a r " her savan ve baarnn yazk hatralar gibi idiler. Yeni alnan bir lkenin snrlarm belgelerle belirtmek ve bir de yazt dikmek, aslnda Trk Kaanlarnn bir devlet ii ve grevi idi. Bunlar da birer zafer ant gibi idiler. Orhun blgesini ele geiren ilk Htay tmpara-

28

TRK KLTRNN GELME ALARI TRK KLTRNN GELME ALARI Z1

toru, Bilge - Kaan'm yazt nne gelince, ge beyaz bir at kurban etmi ve enlik dzenlemiti Yurduna dnerken de, kendisinden 200 sene nce yaam olan bu byk Trk Kaan'nm yazt karsna, bir de kendi yaztm diktirmiti. Geri bu da bir " Z a f e r a n t " saylabilirdi ama, byk din ve kurban trenleri ile eski Trk a t a l a r n a kar yaplan sayg duru* lan, bu trende ve kan kokan zafer sarholuklarn eritmiti. Zaten bu ilk Htay mparatorunun nl hatunu, bir Trk soylusunun kz ve kendisi de, Trk hayatnn tesirlerinde ok kalm bir kimse idi. Yazta sahip olmak, her Trk iin byk bir erefti: Yunus E m r e'nin bir garibin ve yalnz kalm bir kimsenin gurbette lmn anlatan iiri ne kadar ili, gereki ve gzeldir. Eski Trkleri en ok rkten ey, yalnz ve soysuz kalmakt. Bunun iin de mezarda yatan her yazt sahibi, soyu Ue nr ve durumuna krederdi. Kimi, "Byk ve kk kardelerim olduu iin yaztm diktiler", der; kimi de, "Drt olum var olduu iin, yaztm diktiler'', diye nrd. Yazt, artk kutsal mezarn bir paras haline gelmiti. Yaztsz l, bu dnyada olduu gibi, br dnyada da yarm, garip ve yalnz gibi idi. Yaztlar yazan, eski Trk oymac ve yazarlar da vard: Eski Trkler yazmaa, "Bitvmek" ve yazlm eye de "Bitig" derlerdi. Bu sebeple yaztlara da, "Bitig ta" veya "Bitigli ta" diyenler yok

deildi Trkler yaz yazanlara da, "Bitigi" derlerdi. Sonradan ktiplere ve vergi toplayan maliyecilere de bu ad verilmiti. te byle talara yaz yazan Trk bitigilerinden birisi, kendisini yle tantyordu: "Bilinmeyen bilgileri bildiim ve anladm iin, bunca yazlar ben yazdm". Kl-Te-in'in yaztn ise, akrabas Y o l g - T e g i n yazmt. O da yazt nasl yazdm yle anlatyordu: "Ta oydum! Gnlmdeki szleri ona vurdum!" "Ama yazttaki szler, yalnzca gnlnden kopan hisler deildi. Bunlar iyi ve kt tecrbelerden alnm tler ve ata szleri idiler. Bunun iin de yazar: "On-Ok oullar, (yani Bat Grktrk halklar) ile (Bat Trkistan'da Trkeden baka d konuan) Tafktra kadar herkes, bunu byle grn ve bilin!" Diye sesleniyordu. Yazar ve oymac Trk prensi Yolg-Tegin, Kl - Tegin yaztn 20 gnde yazmt. Trkler, byk antlarn "uluslararas" bir katk ile yaplmasn arzu ederlerdi: Gktrkler kendi devletlerinin bir "Dnya m p a r a t o r luu" olduuna inanrlard. Onlara gre, btn dnyadan eli ve temsilciler gelmeli ve byk trenlerin hepsi, bu elilerle beraber yaplmal idi. Bu sebeple byk Trk Kaanlarnn lmleri dolays ile, her yandan birok eliler gelmi ve Trk yaztlarnda da bunlarn birer birer saylmasna zellikle dikkat edilmiti. Eliler, saylp anlatldktan sonra, kendi byjderi iin de: "Bu kadar nl bir Kaan imi!" Diye, bir nme pay kardrd. Fakat Be-Kaan'm lm treni, ayrca

28

TRK KLTRNN GELME ALARI TRK KLTRNN GELME ALARI 29

byk bir nem ve zellik tayordu. Kk kardei Kl - Tegin'in lm treni de, yle byk ve uluslararas olmutu. Eski- Trkler talara yaplan oymalarla, dier sslere "Bediz", bunlar ileyen ustalara da "Bediz-" derlerdi. Yaztlardan rendiimize gre, Trk sslemecileri de vard. Fakat mezar talarnda, yaztlarda ve zellikle mezarn yannda yaplan kk tapnaklarda, in gibi byk imparatorluklarn ustalarnn emeinin gemi olmasna da, byk bir nem veriliyordu. Her yandan gelen eler gibi, yabanc ustalarn almas da, tren ve anta uluslararas ayr bir anlam getiriyordu. nk Gktrk devleti, bir "Cihan mparatorluu" idi. Bunun iin in mparatoru Trklere, zel saray oymaclarn gndermiti. Byle diplomatik bir nezket, gerekten in tarihinde, yabanclar iin yaplmam ve az grlen jestlerden biri idil BilgeKaan'a gre, in mparatorunun zel nakkan bizzat kendisi davet etmi ve mparator da onun szn krmamt. in kaynaklarna gre ise mparator, Trklere bir sayg gstermek iin elilerle birlikte, birok san'atkrlar da gndermiti. 808 de yazlan U y g u r Karabalgasun yaztn da, inli nakkalarla birlikte, Bat Trkistanl, ranl ve Trk san'atkrlar, hep beraberce yazmlard. . 3. GKTRK YAZITLARI NASIL BULUNDU? Gney Sibirya'da, anlalmayan iaretlerle dolu talarn bulunuu, Avrupa'y da heyecanlandrmt:

Deli Petro ile sve Kral Demirba arl, Poltava'da savarlar. Yenik den Demirba arl, Trkiye'ye kaar. Demirba arl'n Trkiye'ye sn, Trkle ne kazandrmtr, pek iyi bilinmez ama; Ruslara esir dp Sibirya'ya srlen bilgin bir yzbann adndan, daha ok sz almtr. Sibirya'da, trl yokluk ve sefaletin iine den Johann Philipp S t r a h l e n b e r g adl bu gen yzba, kalbini dolduran aratrma atei ve bundan ald enerji ile, Gney Sibirya'y batan baa gezmiti. Bu geziler srasnda onun gznde her ey deerlenmi, resim, kroki ve harita eklinde can-landrlmt. Sibirya, Ruslarn elindeydi. Ama Avrupa bu bilinmeyen blgeleri, sve/li bu gen yzbann eserinden renecekti. Da, ta demeyip gezen Strahlenberg, pek ok mezar, dikili ta ve heykel de grmt. Fakat bilgin sve'imin gznden, zellikle baz yazl talar kamamt. Bu yazlar biraz da, kendi z memleketindeki eski Cermen yazlarna benziyorlard. Cermenlerin dnyaya yaylp, medeniyeti getirdikleri nazariyesi de, yine bu anlarda, btn scakl ile Avrupa'da tutunmakta idi. Ama dier yandan, Fin ve Macar gibi milletler de, artk kendilerinin Avrupal olmadklarm ve kklerinin Asya'dan geldiini, henz daha bir teori eklinde bile olsa, iyiden iyiye inanm bulunuyorlard. Macar Kontlar, byk ilim heyetleri" Ue yola kyorlard. Bilginlerin kimi bir dervi kyafetine girerek Ortaasya'y batan baa dolayor; kimisine de talih glmyor ve "Ortaasya'daki karde-



31

lerimle akrabalarm arayp bulacam" diye, yokluk ve hastalk iinde canlarm veriyorlard. Macarlarn bu cesur ve romantik hamlelerinin yannda Finliler, daha temkinli, daha yava ve daha aratrc bir yolda yryorlard. sve'li Strahhlenberg, Yenisey nehrinin kaynak blgelerinde gezmi ve bize, K r g z Trklerine ait yaztlardan haber vermiti. Bu yaztlarn varln sve'li bilginin eserinden renen Finler, 1889 da hemen bir heyet gndermiler ve btn yaztlarn kopyalarm aldrmlard. Ama az sonra Sibirya'dan ok daha heyecanl ve nemli haberler geliyordu. Ruslar, Orhun nehrinin kylarnda, Ye-nisey'deki yaztlara benzer daha byk eserler bulmulard. Bu haber zerine Finler yine koarlar ve yeni eserlerin kopyalarm da aldrrlar. Fakat hi bir kimse, ne bu yazlara ve ne de iinde sylenenlere, bir anlam veremiyordu. Bereket ki, eserlerin yannda ince yaztlar da vard. Ne var ki, bunlar hem ok ksa ve hem de inlilerin anlaylarna gre yazlm, edeb paralard. Trk kltrne ans glyor ve geen yzyln en byk dilcilerinden V ilhelm T h om s en, eski Trk yazlarm zme almalarna balyor: Dil aratrmalar ayr bir bilim daldr ve kendine zel metodlar vardr. Eski Trk yaztlar ile ilgilenen ne Fin, ne Macar ve ne de Ruslarda, byle byk apta bir dil bilgini yoktu. Danimarka'l Vfl-helm Thomsen, Cermen dilleri zerindeki aratrmalar ile hretini yapm ve bu dillerle ilgili birok ses kanunlarm da bulmutu. Btn Avrupal

aratrclar tarafndan deerlendirilip, kabul eden bu ses kanunlar, ona dil bilginleri arasnda zel bir yer salamt. Hangi konuya el atmsa Thomsen, en karanlk meseleleri bile aydnla kavuturmutu. Bir trl okunamayan Anadolu'daki eski Frigya yaztlar ile Etrsk yazsnn zm erefi de, yine Vilhelm Thomsen'e aittir. te byle byk bir b-ginin Trk dili ve kltr ile ilgili aratrmalara istek duymas, bizim iin iyi bir ansn balangc idi. Eski yaztlar okumann da bir yolu ve ayr bir metodu vard. Thomsen'de ise metod ve tecrbeler artk, en olgun derecesine erimiti. Ayrca, kendisi de bir dah idi. Gktrk elfabesi de, eski trke "T en gri? yani Tanr sznn yardm ile zlyor: Yaztlarda btn szler, iki nokta konma yolu ile birbirlerinden ayrlmlard. Her alfabede sesliler, ayrca sessiz harflerden daha az idiler, ite bu mantk dzeninden yryen Thomsen, biraz da talih eseri olarak, "i" ve "u" seslilerini, tahminle de olsa bulmutu. Ama, hepsi o kadard. Artk midini de yitirmiti. Az sonra bir hamle daha yapp, bu defa da birbirine benzeyen szleri saymaa balad. Nedense bir sz, btn yaztlarda, dier szlerden ok geiyordu. Eski Trkler bu sz ok seviyorlar ve hemen hemen birka satrda bir defa olsun, kullanyorlard. Thomsen, mitsiz de olsa urarken, bu szn eski Trke "Tengri", yani Tanr olduunu henz daha bilmiyordu. Geri sonu "i" ile bitiyordu. Ama szn "Tengri" olduunu nereden irilecekti? Bununla da bir sonuca varamamt. Baka



bir yol daha aramalyd. 732 senesinde dikilmi olan "Kl-Tegin" yaztnn, birde ince yz vard, ince yaztta, "Tegin" seklinde bir kii ad da, hayal meyl grlyordu. nk inliler Trke szleri, kendi azlarna gre bozarlar ve yle yazarlard. Trke Tegin adn, inliler "T-in" eklinde yazmlard. Ama ne de olsa, "t, i, n" sesleri bu szde grlebiliyordu. Thomsen, yazttaki szleri sayarak, "Tegin'* adm da buldu. Artk iler kolaylamt. "Tegin" ve "Tengri" szleri, ses bakmndan birbirlerine ok yakn idiler. "T, e, g, n, i" sesleri her iki szde de vard. Bu be sesin bulunmasndan sonra, yaztlarn okunmas iin artk Thomsen'in nnde bir engel kalmamt. Eski Trk alfabesinin 38 iaretini de bulan Vilhelm Thomsen,. yazlarn anahtarm 1893 de Danimarka limler Akademisine sundu. Artk bu anahtarlarla her isteyen, eski Trk yaztlarm okuyabilirdi. Ama eski Trkeyi ok yi bilmek art ile. Gktrk alfabesi zlnce Batda, Trk Tarihi ve dili zerinde bir aratrma yar balamt: Gktrk yazlarnn anahtarlar bulununca, yaztlarn okunmas ile ilgili milletleraras bir yar balad. Orhun ve Yenisey boylar Ruslarn elinde bulunuyordu. Bu srada Rusya'da alan Alman asll, byk Trk dili aratrcs W. Radlof da Rus tlimler Akademisindeydi. Kendisi, Trk azlarm ok iyi tanyan byk bir derleyiciydi. Nitekim anahtarlar bulununca btn yaztlar, metinleri, evri yazlar ve tercmeleri ile birlikte, 1895 de yaynlama iinde gecikmedi. Ne var ki, ilim metodu, Thomsen ka-

dar salam ve kesin deildi. Birka sene sonra Thomsen'in tercmeleri knca, Radlof'un bu ilk hamlesi unutulacak ve kitab bir daha da ele alnmayacakt. Ruslar, Gktrk tarihinin de bir aydnla kavuturulmasn istiyorlard. Fakat Rusya'da, nasl imdi yoksa, o zaman da byle aratrmalar yapabilecek bir bilgin yoktu. imdikilerden daha akll davranan eski Ruslar, in kaynaklarna gre bir "Bat% Opktrkleri Tarihi" yazm iini, Fransa'daki mehur Sinolog E. Chavannes'a sipari verdiler. Bu byk Fransz bilgininin Trk Tarihi aratrmalarna girii, biz Trkler iin byk bir talih idi. nk Chavannes, inlilerin bile okuyup anlayamadklar eski in kitaplarm Franszca'ya tercme etmi, deyimleri aklam ve anlamlar bir aydnla kavuturmutu. ou eserlerindeki kendi nt ve grleri, ce metinlerden daha byk bir deer ve mana tayorlard. Trk Tarihi aratrmalarna girerken bile, bu byk Fransz bilgininin en az 15 aheseri yaynlanmt. Onun, "Bat Glc-trkleri Tarihi" de lmez bir eserdir. Fakat asl nemli olan nokta, Trk Tarih ve kltrnn O'nun gibi bir dost ve taraftar kazanm olmasyd. in'i, O'nun gibi tanyan ikinci bir kimse yoktu. Ayrca O, Trkleri de iyice tanmt. Bu sebeple Trklerin inlerden, inlilerin de Trklerden neler alabileceklerini, artk en iyi ayrt edebilecek bir duruma gelmiti. Nitekim, o, "12 hayvanl Trk Takvi-mi', inlilerin Trklerden aldklarn yazd zaman, Avrupa'da byk grltler kopmutu. "Meden inliler, barbar Trklerden byle bir eyi na1971 Birinci Basl -- F. 3



35

sil alabilirlerdi?" diye. Ama karlarnda o'nun gibi byk bir ilim kalesi vard. Haykrmalar, bu kalenin ka duvarlarnda yansd ve yine sahiplerine dnd. Bu sebeple imdi Kopenhag'da ve Paris'te, iki mtevazi mezarda yatan bu iki byk bilgine, Trklerin minnettarl sonsuzdur. 4. MLLYET UURUNUN DOUU 630 senesinde Gktrk Kaan Il-Kaan, ine kar byk bir yenilgiye uruyor ve bu felketin sonucu olarak, Ortaasya'daki Trk egemenlii sona eriyordu. Bu yenilgiyi hazmedemeyen birok Trk bykleri hayatlarna kendi elleri- ile son veriyorlar ve btn Trk lemi de, bylece sonsuz bir anari ite mitsizlie gmlm oluyordu. 618 senesinde in'de kurulan Tang Sllesi, belki de btn in tarihinin en gl ve uurlu bir devleti idi inlilere gre artk, ne olursa olsun Trk tehlikesine bir son verilmeli idi. Gl Trk kavimlerinin bile yerlerini deitirip, daha az stratejik blgelere yerletiren bu slle, Trk liderlerini de birer birer toplam ve in saraynda gz altna almt. Btn Ortaasya Trk halklar iin zel bir tekilt meydana getiren in, Trkleri devaml olarak sk kontrol altna alabilmi oluyordu. in'in kurup ilettii bu kontrol sistemi, gerekten Hukuk ve Tekilt tarihi bakmndan, byk bir deer tayordu. in, Trk liderlerini ldrmektense, Trkleri kontrol edebilmek iin "rehin" tutma yolunu

daha faydal bulmutu: in saraynda gz altnda bulundurulan Trk liderlerine szde yksek birer in unvan verilmi ve inliler gibi bir memuriyete tayin edilmilerdi. Bu Trk beyleri "Ok atma" ve "At yarlar"nda akl almaz rekorlar krdka, inlilerin gzlerinde daha da byyorlard. Tabu olarak Trk beylerinin bu baarlar, Ortaasya Trkleri arasnda da yaylmyor ve duyulmuyor deildi. in sarayndaki en cins atlan alp karan ve hatta in mparatorluk saraym bile birka gn iin ele geiren Trk beylerinin adlan, in'de ve Ortaasya'da n salyorlard. Romanlarmza bile konu tekil eden Kr-ad gibi beyler, hep bu an yiitlerinden idiler. Btn bu taknlklara ramen in, yine de Trk beylerine iyi davranyor ve onlar lmle cezalandrmyordu. in esareti, Trklerde "Mill% bir uur" dourmutu: Bundan nce inliler yakaladklar Trk beylerini ldrmler ve bu yzden de Ortaasya Trklerinden ok sert tepkiler grmlerdi. Yeni slle baka bir metod deneyerek, in'de onlara yksek memuriyetler vermee balamt. Bu yeni hayat tarz, Trk beylerini daha ok yetitirmi ve gelecekteki grevleri bakmndan, bilgi ile tecrbelerini daha ok gelitirmiti. in kltr ve idare usllerini yakndan grp, renen bu Trk liderlerinin ou, Trklklerini kaybetmemiler ve yeni bir frsat gnn kollaya durmulard. Bu rnek, Trk tarihinde ilk ve son deildi. 615 senesinde in'i byk bir yenilgiye uratan ve Sui Sllesi 'gibi kkl bir in hanedannn yklmasna yol

36



aan, Trk Kaan gibi - Kaan'n babas da, in'e tbi olan bir Trk soylusu idi. ibi - Kaan'n ocukluk ve genlii de in'de gemi ve oralarda yetimiti. Ortaasya'ya kap da, Trklerin ban geince, bu gen kaan in iin gerek bir felaket sebebi olmutu. "Trk milleti yok olmasn diye'' Tanr, l-Teri* Kaan'% Trk Milletinin bana getiriyordu: 682 den nce, Bilge-Kaan ile Kl-Tegin'in babalar 11-Teri Kaan, in snrnda bir in memuru olarak vazife gryordu. O da milleti ile ilgisini kesmiyor ve kendisi iin bir frsat gnnn doacana inanyordu. l-TeriKaan'n Grktrk dev letini nasl kurduunu olu Kl-Tegin'in yazlmdan okuyalm: "Trk Tanrs ile Trklerin kutsal Yer ve Surlar, (Trk milletinin) kaderini yle izmiler: 'Trk Milleti yok olmasn, bir millet olsun diye, babam lUTeri Kaan e annem ll-Bilge Hatun'u, Tanr tepelerinden tutmu ve (tnsanoullarnn) stne karm. Bunun zerine babam 17 eri ile (in'e) isyan etmi. Onun isyan ettiini, in egemenliinin dna ktn duyan ve nn alan (Trklerin), ehirde oturanlar dalara km ve dalardakiler de aa inmiler. Derilip, toplanp 70' er olmular. Tanr g verdii iin, babam Kaann askerleri tpk, bir kurt gibi imiler! Dmannki-ler ise koyun gibi olmular! (Babam), douya ve batya akn yapm, (Trkleri) dermi toplam ve-700 er olmular. 100 er olunca da, ilsiz ve Kaansz kalm milleti, in'e kul ve cariye olmu milleti,.

Trk tresini kaybetmi milleti, atalarm (Bumn ve stemi Kaanlarn) tresine gre (yeniden) yaratm ve yeniden dzenlemi!....." Yukardaki satrlarda Trklerin kendi szlerin den, yeni bir Trk devletini nasl kurduklarm gryoruz. Fakat szler bir tarihten ok, Trk milletinin hafzalarnda kalm bilgilerin, his ve din nanlar ile yurulmu efsanelemi, iir gibi bir syleniidir. 7, 17, 70, 700 saylar, Trklerin kutsal aylar idiler. Derleme ve gelime, yine Tanrnn izdii kaderle, bu kutsal saylar zerinden olmulard. Tanr ile Trklerin kutsal Yer ve S u l a r , Il-Teri Kaan'a kut vermi ve imdiye kadar di bir kiiolu, insan olan O'nu, eski Trklerin deyimi ile ""Yger", yani yukar gtrmlerdi. nk eski Trklere gre uzay ve dnyadaki varlklar, yukardan aaya doru yle sralanyorlard: En yukarda Tanr ve gk, en aada da "Yaz-Yer" vard. Bu ikisi arasnda "Kii - Olu", yani insanolu bulunuyordu. nsanolu'nun zerinde de "Trk Kaan" oturuyordu. Bu inanca gre T r k l e r i n Kaan, "Btn n s a n l n d a k u t s a l h a k a n " olmu oluyordu. Tanr, 11 Teri Kaan' nsanolu'nun yukarsna karmakla, ona tabi olarak "Kaanlk" kaderini izmi bulunuyordu. -Teri Kaan'n 17 kii ile harekete gemesi, yine kutsal ynden gelen bir ses gibi, Trk milletinin kulaklarm nlatyor ve millete bu ahlan haber veriyordu. Biz, eski trkedeki "k" szn, "n" diye akladk. Ama bu n de, Tanrnn sesi ve gc de vard. Trklere akraba kltr evreleri saylan Mo-

38



3^

gol ve Manu halklar, Tanr tutsun diye tepelerin de bir sa perem brakrlar ve bazan da bunu, tepelerinde tek bir rg eklinde rerlerdi. Trkler de uzun sa brakrlard. Tanr tl-Teri Kaan ile Hatununu ykseltirken, onlarn da tepelerinden tutmutu. Ama Tanr'nn onlarn saclarndan m; yoksa balarndan m tuttuunu, tabii olarak iyice bilemiyoruz. inliler gl Trk kavimlerini yerlerinden oynatm ve atllar ehirlere, ehirlileri de dalara srerek, enerji ve hareket kabiliyetlerini krmlard. ehirdeki Trklerin dalara, dalarda yaayan Trklerin de aaya inmi olmalar, eski in dzenine kar bir nev'i isyan ve kar koyma idi. Eski Trkler, "II gider, tre kalr" derlerdi. Bunun iin de yeni in siyaseti gzlerini, Trklerin illerinden ok, trelerine dikmiti. in kltrnn propaganda ve yaylmas, eski Trk tresini iyice zedelemiti. "Trk tresi", bir nev'i "Trk rf hukuku" idi. Trklerin benliklerine kadar sinmi olan bu rf ve hukuk kaideleri, toplumu yneten ve yaatan tek yol idi. Bu sebeple yeni Kaan tl-Teri,. ilk abalarm Trk Kore'sinin yeniden kurulmasna vermiti. "tl-Teri" Kaan'a, "ili, devleti derleyip, toplad" iin bu ad verilmiti, tik unvanlar ise, "Kuttug-Tegin" ve Kutlug-ad" idi. Ama ne de olsa ad, yine de "Kutlu" sz ile balyordu. nk kendisi, Tanr tarafndan kutlanmtr. tl-Teri ve Bilge-Kaan'larn byk veziri Tonyukuk ise, Kaan l-Teri'in Trkleri derleyip, yenir

Gktrk devletini nasl kurduunu, kendi Trke yaztnda yle anlatyor: "Bilge-Tonykuk, ben zm in'de dodum. Trk milleti (o zamanlar) in'e bal idi. Trk milleti, bir Han'a sahip olmaynca, in'den ayrld ve (baka bir) Han buldu. (Ondan sonra) Han'%n% brakp, yeniden in'e baland. Bunun zerine Tanr yle demi: " '(Ben sana bir) Han verdim. (Sen isey Han'n koyup, (ine) balandn!' (Trk milleti in'e) baland diye, Tanr( Onlar) ldrm. Trk milleti (bylece) ld, dald ve yok oldu. Birleik Trk milletinin yerinde, bamsz (kimse) kalmad. Krda, tata kalm (Trkler) toplandlar. 700 kiinin (balarndaki) bykleri ise ad idi. (ad, bize) koulun, dedi. (Ona) koulanlardan (ilki) ben oldum. (Yani ben), Bilge-Tonyukuk! Kaanm tevik edeyim dedim ve (yle) dndm: Semiz olan (bir) boa ile, zayf olan bir boa, (birbirlerini grmeden), arkadan tanmak ister ler, fakat semiz boa zayf boann ne demek olduunu bilmezmi! Byle dndm ve bundan sonra da, Tanr bana bilgi verdii iin, kendim bizzat Kaan* tevik ettim. (Ben), Bilge-Tonyukuk ve Boyla-Baa Tarkan, tl-Teri Kaanla birlikte olunca, gneyde inlileri, douda Htay'lar ve kuzeyde de Ouzlar ok lrd..." Trke Tonyukuk yaztnn yukardaki gzel parasndan da anlalaca zere, tl-Teri Kaan ortaya karken, etrafndakiler ok az ve kendisi de zayf idi. Fakat ellerinde bir "Trklk bayra'* vard. Kendileri azd, ama, amalar bykt. Se-

m

40

TRK KLTRNN GELME ALARI TRK KLTRNN GELME ALARI \\

miz bir boann, zayf bir boay grmeden ne olduunu bilemeyecei gibi, in gibi gl Trk dmanlarnn da; Il-Teri Kaamn kuvvetim kefetmelerine imkn yoktu, nemli olan gaye idi. in'i de korkutan bundan baka bir ey deildi. Devlet kurucusu "Il-Teri Kaan**, Trkleri "Milli uur heyecan" iinde toplamak iin, ilk aknn in'e yapynt: 630 senesindeki in yenilgisi, geri Trkler iin byk bir ders olmutu. Fakat in bo durmamt. Gktrk yaztlarnn da dedii gibi, "Bilge kiiyi yrtmemi, alp ve kahraman kiileri yrtmemi" idL Ayrca gl Trk boylarn yerlerinden oynatm, datm ve stratejik blgeleri de in kontrol altna almlard. Dalm ve mitsiz gezen Trk halklarn bir araya getirmek gerekiyordu. Ama bu i nas olacakt? Ortaasya ok geniti ve Trk halklarnn herbiri bir daa veya bir vadiye snmt. Kimi de bamszlk iddiasnda idi. Mehur Alman Bavekili Bismark, dank Alman devletlerini "Almanlk mill uuru" altnda toplamak iin, Fransa savan iyi bir sebep olaark' bulmutu. Alman ordular Fransa'y malp edince, btn Almanlar bir ad ve bir bayrak altnda toplanarak, Almanlk ile yeni Alman imparatorluu kurulmutu. hfe isyan edip, "ugay-Kuz" ile "Kara-Kum" adl yerlerde tavan ve geyik yemekle geinen tl-Teri Kaan ile etrafndakiler, kutsa bakent yani Gtgen'i alp oturduklar zaman, ancak 200 kii olabilmilerdi. Bununla beraber yaknlarndaki bir-

ok Trkler de onlara, hemen savasz olarak ba emilerdi. Devlet henz daha kurulmam iken ve lTeri Kaan'n henz daha etrafnda 2000 kiisi var iken, byk bir in akmna giriildiini gryoruz. Bu garip akndan in tarihleri de sz aarlar. Fakat bu, in'e yaplan aknlarn en by ve en baarls olmutu. Bu akm yine vezir Ton-yukuk'un kendi Trke yaztndan dinleyelim: "Trk (Kaan') ve milleti, tgen yeri'ne konmu diye, ben zm Bge-Tonyukuk tgen yerinekonmuum diye iiten, gneydeki budunlar, bat-daki, kuzeydeki, doudaki milletler (de bize tbi ol-dlar). "Ikjbin kii idik... Trk milleti, millet olal, Trk Kaanlar da Kaan olarak tahta otural, (i terinde in'deki) andun ehrine ve Byk Okyanusa eriip, deen yok imi. Kaanma dilekte bulunup asker evkettim. andun ehri ile Byk Ok yanus'a kadar eritim. 23 (in ehri) yikdi..." Bu nl aknla Grktrk Kaan, batdaki Trklerin On-Boy'u ve Krgz Trkleri hari olmak zere, eski Trk milletinin hepsini, bir bayrak altnda toplayabilmiti. Burada "andun-Balg" yani andun ehri denen yer, Sar deniz'in gneyinde Byk Okyanus'a uzanan yarmadadadr. tl-Teri Kaan bu akm ile, Kuzey in'in en zengin yerlerini batan baa gemi ve Okyanusa erimi oluyordu Bu da gerekten btn Trk tarihinin, byk bir baars idi.

42



4$

5, BLGE-KAAN VE KL-TEGN ;J|PKARDELER Bilge-Kaan'm amcas, byk bir "ziraat reformu" ile meguld: ikinci Gktrk devletinin kurucusu l-Teri Kaan 692 senesinde lrken, byk olu Bilge-Kaan henz daha 19 yanda idi. Kendisi veliaht olarak, Tardu Trklerinin zerinde ad, yani "Ordu komutan" olarak bulunuyordu. Bu sebeple in kaynaklan ona, ou zaman "Kk ad" diyorlard. Eski "Trk tre" sine gre, eer hakann byk oullar hkmdar olamayacak kadar kk yata veya ehil deiller ise, onlarn yerine amcalar geerdi. Bu sebeple l-Teri Kaann yerine kk kardei Kapagan-Kaan, yine Trk tresine gre hakanlk tahtna oturmutu. 692 den 716 ya kadar, yani 25 sene gibi uzun bir sre Kaanlk yapan Kapagan, sava ve byk bir Kaand. Fakat ne Bilge-Kaan ve ne de babasnn, ileri ve uzaa ynelen siyasi grlerine sahip olamamt. Bu sebeple ba kaldranlar kan iinde boulmu ve devlet dzenindeki en nemli rol de, yalnzca silhlara dmt. Bununla beraber Kapagan Kaan byk reformlara da girimemi deildi. Gittike gelien devlet iinde, z i r a a t g e l i t i r m e ve tevik etme lzmd. Fakat atl ve sava Trklerin elinde ne iyi cins bir hububat tohumu, ne ziraat letleri ve ne de bunlar ekip bimesini bilen insanlar vard. Geri Trklerde de ziraat vard. Fakat binlerce yllk in ziraat kadar deildi. Bu sebeple Kapagan-Kaan in'e eliler gnderir ve iyi cins

tohumlarla, ziraat letleri ister. Kapagan-Kaan'n byk ve ezici asker gcne ramen in, bu istekleri hemen reddeder. nk gelecekteki in politikas ve Trklerin gelimesi bakmndan, bu iler ok nemliydi. Bunun zerine byk aknlar balar. "Tohum savatan" adm verebileceimiz bu alanlarda in, byk bir yenilgiye urar. Trklerin istedii tohumlan, ziraat letlerini ve bunlar ileyip, retecek insanlar vermek yolu ile in, bylece byk bir tehlikeden kurtulmu olur. Bilge-Kaan btn gcn Trk Milletinin "birlik" ve "refahna" vermi, d polit i k a d a sayg toplayan bir denge siyaseti gtmt: Bilge-Kaan, in ile her zaman dost olarak gein-memiti. Buna ramen onun lm, in kaynaklarnda byk bir sayg gsterisi le yer almt. in saraynda, belki de ilk defa bir yabanc hkmdar iin, gerek br yas program uygulanyordu. Eski 3 dman olan Bilge-Kaan, si bir Trkbeyi tarafndan ldrlm ve devleti de anariye srklenmiti. Buna ramen in saraynda, byk bir hkmdarn ldn haber veren fermanlar datlyor ve in tarihinde eine rastlanmam bir elilik heyeti de yola kyordu. Bunun sebebi ne olabilirdi? ce belgeleri dikkatle okuyunca, Bilge-Kaan'm bilgelii, bykl daha iyi anlalyordu. nk O, bir kltr devleti kurmu ve yrtmt. inliler artk O'na dier milletlere dedikleri gibi, bir "Barbar Reisi" diyemiyorlard. O, in mparatoru gibi sayg deer, bilgili ve faziletli bir h* kmdar olarak grlyor ve byle kabul ediliyordu.

44

TRK KTRNN GELtSME ALAM

TRK KLTRNN GEL5ME ALARI

nk Bilge- Kaan, btn gcn kendi milletinin birlii e refah ve saadetine vermiti. Bunun iin de in e olan diplomatik balar, beynelmel nezaket ve karlkl sayg llerini asmamt. Bilge-Kaan, "Bilge" unvann, Mete ve Sun devlet dzeninden kalan inanlara gre alyordu: "Bilge" sz, Bilge-Kaan'n z ad de; yalnzca unvan idi. Eski Trk devlet anlayna gre yi bir Kaann, balca iki zellii olmalyd. Her peyden nce "Be", yani bilgili olmas gerekti. "Alp" yani cesur ve sava olmak da, hkmdarln ikinci art idi. Bilge-Kaan, daha Kaanlk tabuna oturmadan nce, devlet iinde, "Sol-Bilge" mevkiinde bulunuyordu. Kendisi Kaan olunca, kk kardei Kl-Tegin "Sol-Bilge" olmu ve aabeyinin yerine gemiti. "Sa" ve "Sol-Bilge"\er, byk Hun devletinde de vard. "Sol-Bilge"lie ancak, veliahtlar tayin edilebilirlerdi, yle anlalyorki Bilge-Kaan hakan olunca, Kaanlk tahtnda da eski unvann tamt. Bu rnekle de ak olarak -gryoruz ki, Gktrler, "Byk Hun Devleti" e 'Mete" nin devlet dzenini devam ettirme aba ve iddiasnda idiler. Bilge-Kaan, "Bilge"likJe; Kl-Tegin ise "A l p" h, cesareti ile hret kazanmt: Kl-Tein, byk kardei Bilge-Kaan'n emrinde ve aabeyisi I almt. Byk kardein n "BiZgre"likle; k-Ck kardeinki ise "Alp'lk, yani cesaret ve savalkla yaylmt. Kl-Tein "Ordu komutam" idi. Eski Trk tresine gre, "Taht, byk oullara; babann mal ile ordusu ise, kk oula kalrd." Kl-

Tein'in ordu komutam olmas, belki de bu inantan ileri geliyordu. Bir gerek varsa, o da Kl-Tein'jn fevkalde bir asker oluu idi. in kaynaklar ise KlTein'l "byklerine kar gsterdii sayg ve ballktan" dolay erler. KliTegin,. devlet iinde kendi gc ne olursa olsun, "Trk tresi"x bozmam ve byk kardei iin almt. Devlet iinde herkes kendine den grevi yapm ve daha fazlasn istememiti. Buna ramen Kl-Tein'de, hem kendi devletinde ve hem de komu devletlerde lyk olduu sevgi ve saygy kazanmt. Bilge-Kaan geri bir hkmdard. Fakat ne in tarihleri ve ne de eski Trk yaztlar, onlar birbirlerinden ayramamlard. Her ikisi iin de ayn vg ve saygy gstermilerdi Bilge-Kaan, "dzenli, devaml" ve "merkezden idare edilen" bir "Kltr devleti" kurmak istiyordu: Mehur Hive Ham Eblgazi Bahadr Han, "Trkmenlerin eceresi" adl eserinde, yle eski bir Trk Atasz syler: "Trkn konup, gmedii yer var m? "Trkn gezip grmedii var mt" Bu gezip, grme alkanl Trklere, birok yeni bilgi ve tecrbeler de edindirmiti. Fakat byk devletler anda bu gezip grme alkanl, devletin birlik ve dirliine, nemli tesirler yapmadan d geri kalmyordu. Ayrca byle gezip tozan byk Trk kitleleri, gittikjeri lkelerde eriyip gidiyorlar ve Trklklerini kaybediyorlard. Bilge-Kaan, "Dzenli, devaml" bir Trk devletinin ye-


TRK KLTRNN GELME AGLARJ

47

rine oturma imknlarn ararken, Trk kavimlerinin gezme alkanlklarm da nlemek istiyordu. BilgeKaan'n kurduu bu tre, ok daha sonradan Uygur veziri Tun Baa Tarkan tarafndan gdlecek ve yamac Dokuz-Ouz'larla B-Kaan, bu yzden ldrleceklerdi. Byk H u n Hakan Mete de, Ortaasya'daki halklar tekiltlandrrken, in snrnda sulhun bozulmamasna byk bir nem vermiti. Bilge-Kaan, Trk halklarna gemi olaylar dan da rnekler vererek yle t veriyordu. Bu tler sonradan bir "Tre" ve "rf hukuku" olacaklard: "(Tabga budun), yani in milleti, (Trklere) altn, gm, ilemeli kemha ve ipekli kumalardan bolca verirmi. in milletinin sz tatl, hediyesi de ekici imi. Tatl sz ve yumuak hediyeleri ile inliler, ararlar ve uzak milletleri (bulup ve) kendilerine bu yolla yaknlatnrlarm. (Yaknlarna gelip) konan (kavimlerin ise), ilerine fesat bilgisini yayarm. yi bilgiye sahip bilgi kiiyi, iyi cesur ve alp kiiyi yrtmez imi. (Onlarn iinde) bir kii yanlsa, beiktekilere kadar (artk acmaz ve) kymaz imi. (in'im.) tatl szne, yumuak hediyesine kanp, pekok Trk ld. Trk milleti lnce, gneyde uay Ormanna ilitin, (der); yazya, ovaya konaym dese, Trk milleti lsn diye, oradaki kt kiiler onlar kkrtr du-rurmu. Uzak (kavimlere) kt hediyeler verir ve yakndakilere ise iyi hediye vererek, onlar byle tevik edermi. Bu sz dinleyip, onlarn yaknlarna varan, pek ok rbilgi bilmez' kii ld.

" Trk milleti, eer o yerlere varrsan leceksin! tgen Yeri'nde oturup, (in'e yalnzca) kervan ve heyetler gnderirsen, hibir kaygn olmayacaktr! tgen Orman'nda oturursan, ebedi tutup oturacaksn! Trk milleti, artk tok olacaksn! Alk, tokluk nedir bilmezsin! Bir doysan, alk nedir bilmezsin! Bunun iin, seni eitmi olan Kaannn szn almadn! Yer sayarak (yerden yere) vardn! Oralarda hep tkendin ve zayfladn! Orada kalm olanlar ise, (yine) yerden yere gittiler. Hep-si, l (gibi) yryor idiler! Tanr buyurduu iin; kendimin de kutum, talihim olduu iin Kaan oldum..." Bilge-Kaan'n bu sesleniinde, Trk milletinin dzenlenmesi iin gdlen prensip ve abalar ak olarak grlyor. Tabi olarak bu szler yalnzca yaztn dikildii 732 senesinde sylenmi deildi. Bilge-Kaan 716 da tahta kmt. Devletin ileri gelenleri ise, 682 de devleti kuran tl-Teri Kaan'n etrafnda idiler. Bu sebeple, byle kayg ve dertleri nlemek iin gsterilen abalar da, ta 682 de balamt. . GKTRK DEVLETNN DOU BLGELER Orhun blgesi Ortaasyann en kutsal bir yeri idi: O r h u n nehrinin kaynaklarm ald dalar daha nceki Ortaasya devletlerinde olduu gibi Trklerce de en kutsal yerler idiler. Gktrkler bu blgeye tgen adn verirlerdi. Daha sonra U y g u r l a r da bakentlerini burada yapmlar ve Uygur Bakenti Ordu-Balg uzun zaman

r*l

48



49

Ortaasya tarihindeki byk nn kaybetmemiti. n g i z - H a n byk cihan imparatorluunu kurduktan sonra, bakentsiz olan devletine yeni bir bakent aram ve mnasip olarak yine bu blge bulunmutu. H t a y mparatorluunun kurucusu olan mehur hkmdar da bu blgeyi zaptetmi, Byk Gktrk Kaan B i l g e - K a a n n Trke, yaztnn karsnda sayg ile durarak, kendisi de bir kitabe yazdrmt. Htay mparatoru, Bilge-Kaann yaztnn yannda byk lenler ver-mi ve ge de birok beyaz at kurban etmiti. Btn bunlar bize gsteriyorki, tken adl yerler btn Ortaasyallarca kutsal saylan dalar, ormanlar ve ovalar idiler. Mete'nin bakenti de yine ayn yerde idi. tken, tabiat artlan bakmndan ok verimsiz bir yerdi: tken'in bulunduu yerleri, Bat Gktrklerin Tanr dalarndaki yaylalar ve ovalar ile karlatrdmz takdirde, bu nl bakentin ok verimsiz bir yer olduunu ak olarak grebiliriz. Bu sebeple tken etrafndaki yerlerde, byk ehirlerin ve medeniyetlerin kurulmu olmalarn beklemek gereksizdi. Ancak unu sylemek lzmdr ki, Byk Gktrk devletinin in ile balar bakmndan bu blge, ok nemli idi. tken'in gney-dousundan Gobi llerinin ilerine doru uzanan Altay dalarnn bir ucu, onlara in'e gitmek iin gzel bir srama tahtas vazifesini gryordu. Belki bu stratejik nemi de, tken'e btn tarih boyunca nemli bir yer kazandrmt.

Orhun Kylarnda ele geen Trk eserler az, fakat z idiler: . t k e n blgesinde, yani Orhun nehrinin kaynaklarnda, byk imparatorlarn ve prenslerin yaam olmasna ramen, ele geen mezarlar dier yerlere nazaran fakir idiler. Belki de gelecek zamanlarda, daha nemli buluntu yerleri ele geecek ve daha ok aydnlanm olacaz. Fakat maalesef bugnk buluntular, bu blge hakknda fazla birey sylememize imkn vermemektedirler. Bir gerek varsa, buralarda bulunan az ve nemsiz eserler, btn Ortaasya sanatnn en z ve temel rnek*, terini meydana getiriyorlard. Batdaki Trk eserleri batllam, doudakiler ise inlilemilerdi Fakat buradakiler en eski Trk zellikleri, en ufak izgilerde bile gsteriyorlard.' En byk Gktrk yaztlar da yine hep bu blgede bulunmutu. Fakat Krgzlarla ilgili blmmzde de gstereceimiz gibi, bu yaztlarn saylar ok az ve nemsiz idi. B i 1 g e - K a an, K l - T e g i n ve Tonyukuk adna dikilmi olan bu yaztlar, daha ok devlet yazt idiler. Fakat bir kltr tarihisi' iin nemli olanlar, halk yaztlardr. Halk tarafndan yazlm ve dikilmi olan yaztlar ise, daha ok Altay-larn kuzeyi ile Bat Gktrk Devletinin snrlar x* iinde yaylmlard. ALTAY DALARI (Gktrklerin soylu Prenslerinin yeri) Altay dalarnda her ada zengin buluntulara rastlanmt,: Ortaasya'daki Bat T r k l e r i n i n Tanr dalarnn kuzey etekleri ile Altay dalarnn1971 Birinci Basl F. 4

50


TRK KLTRNN GELME AGLAHJ

51

gney-bats arasnda oturduklarn sylemitik. Bu blgelerden kuzeye doru klmca, artk Kuzey T r k l e r i n e rastlanyordu. Kuzey Trkleri iinde en gl olanlar ise K r g z T r k l e r i idiler. Krgz Trklerinin yaad blgeler demir, elik, altn cevherleri ve krk ticareti bakmndan ok nemli idi. Altay dalarndaki blge ise, Bat Trkleri ile kuzey Trkleri arasnda kalyordu. Fakat bu konuda kltr tarihi bakmndan ok nemli sonulara varyoruz. Altay dalar, kuzey Trklerine yakn bir blge idi. Fakat naslsa kltr bakmndan Krgz kltrne deil; Bat Trklerinin buluntularna yakn idiler. Yani Altay dalarnn kuzeyindeki kltrler bile, Krgzlarn deil; Bat Gktrk D e v l e t i n i n kltr e v r e s i iinde incelenmesi gerekiyordu. Bu da bize gsteriyor ki, Bat Gktrk Devletini kuran ve ycelten halklarn bir ucu da, Altay dalar iinde yaylyordu. Bu blgelerin altn cevherlerine yakn olmas bakmndan, mezarlarda bulunan eserler de, dierlerine nazaran daha zengindir, yle anlayor ki Gktrk anda en zengin prensler, bu blgelerde yayorlar ve soyluluklar dolaysiyle, servet ve refah da bunlara akyordu. Zaten bu prenslerin oturduklar yerler, Hun anda da en yksek kltrlere sahip olan blgeler idiler. Byk Hun Devletindeki en soylu prenslerin, buralarda oturmu olmalar ok muhtemeldi. Douya gidildike Bat Trkistan kltrnn izleri kaybolurken, Altay'n kuzey dalarnda daha oalyor ve daha belirli bir hale giriyordu. Kuzey Trklerinde av sahneleri, henz daha bir sanat zelliini kazanmamt. Gn-

lk yaantlarn yanklar halinde iziliyordu. Halbuki Altay dalarnda, Bata Trkistan ve ran'da hakim olan slpla, prenslerin nasl avlandklar gsteriliyor ve aklanyordu. Arslan ve kaplan, gneydeki memleketlerin kltrlerinde yer alan nemli motiflerdi. Elbette ki Altay dalarnn kuzeyinde, kaplan ve arslan gibi hayvanlar bulmann imkn yoktu. Fakat Altayl Trk prenslerine hizmet eden sanatkrlar, yaptklar resimlerde byk boylu kaplan resimleri yapyorlar ve kendi valyelerine bu kaplanlar avlatyorlard. Geri bu kaplanlar, artk ran ve n a s y a ' n n kaplanlar deildiler. Etraflar hep yerli motifler ve av hayvanlar ile donatlm ve adeta yeni bir Altay-Trk kompozisyonu meydana getirilmiti. Altay'daki Trk Prensleri, Dou Trkistan ehirleri ile de ilgi kurmulard: Ortaasya'nn balca iki byk kltr merkezi vardr. Bunlardan biri Bat ve dieri de Dou T r k i s t a n idL Altayl prensler Bat Trkistan'dan bol bol kltr tesirleri alrlarken, Dou Trkistan' da ihmal etmiyorlar ve o blgelerin slplarn da, kendi eserlerinde kullanyorlard. Ama eskiden beri onlar etkileyen daha ok Bat T r k i s t a n blgesi olmutu. Dou Trkistan'la ise, henz daha temaslar yeni olarak balamt. Altay Mezarlarnda en ok rastlanan eylerden Uri de Gktrk alfabesiyle yazlm yaztlard: Trkr terde damga ok nemli bir sembold. Her kiinin, her boyun ve hatta her devletin, bir dam-

52



gas vard. Altaydaki Trk Prenslerinin mezarla rnda bulunan altn ve gm eserlerde ise, bol miktarda eski Trk alfabesiyle yazlm trke yazlan gryoruz. Kltr tarihi bakmndan bu ok nem li bir noktadr. nk, artk gnlk hayatta yazy kullanan Trkler, kendi e y a l a r n a damga basmay ikinci plana itmi ve zlklerini yaz ile yazmaya balamlard. Mesel bir marapa ve ya kay ss kime ait ise, onun ismi yazlyor ve bir daha da hi kimse, o mala sahip kamyordu. Trkler eyalarna yalnz adlarm yazmakla kalmyorlar; ayn zamanda uur getiren ve Tanrnn houna gidebilecek, baz szler de kullanyorlard. E yann sahibi olan kiinin iyi zellikleri ile bahadrlarndan da, bu arada ksa olarak sz ediliyordu. Altaylarn Kuzeyinde, Bat T r k l e r i n i n s n r sona eriyordu: Altay dalarndaki kltrler Gktrk anda, her zaman iin Bat G k t r k devletinin bir blgesi olarak gelimiti. Kuzeye gidildike, Kuzey Trklerinin tesirleri oalr ve Kuzey Trk blgesine girilmi olunurdu. Bunlar da bize gsteriyor ki, A n a d o l u Trkln meydana getiren Bat Gktrk devletir Altay dalar dahil ok geni bir blgeyi, kendi nfuz ve egemenlii altnda tutuyordu. Altay dalarnn kuzeyi, bir yandan Krgzlardan bol tesirler alrken; dier yandan da Ural ve Volga nehirleri ile Ural dalar arasnda hemen hemen hibir ilgileri grlmemiti. Onlar daha ziyade byk g yollarna nem veriyorlar, Hazar denizinin kuzeyinde ve Gney Rusya'daki geni bozkrlarla, liman ehirlerine tesir etmeye alyorlard. Kuzey Trkle-

xi, yaadklar blgenin corafya imknlarna kaderlerini balamlard. Kuzeylerinde sonsuz, bitip ve tkenmeyen Sibirya tundralar uzanyor, gneylerinde ise kendilerine nefes aldrmayan gl Bat Trkleri bulunuyorlard. Elbetteki bunlarn uzanacaklar blge, o ada hemen hemen bo saylan Ural dalar e Volga nehrinin kuzey ksmlarndan baka yerler olmayacakt. Gktrk andaki Trk kltr Sibirya'nn i lerine kadar uzanyordu: Gktrk yaztlar, Bay-kal glnn batsnda yaayan K u r k a n adl bir kavimden ok sz" aarlar. in kaynaklan da, Kurkan'lar iin zel bir blm ayrmlar ve bunlarn kltr bakmndan Gktrklere yakn olduklarn -sylemilerdi. Gktrk andaki Kurkan'lar, zellikle kayalar zerine resim yapmasm ok seviyorlard. Zamanmza kadar gelen bu jcesimler^ bize ok ey^retmekledirler. Fakat kltr tarihi bakmndan en nemli olan nokta, bu resimler yanna -eski Gktrk alfabesi ile baz trke yaztlann da yazlm olmasdr. r Bu blge halk eskiden beri ok gzel atlaFbeslemekte idiler. Ortaasya Trk atlar daha ok kk, fakat ok dayankl at cinsleri idiler. Kurkan'larda ise durum deimektedir. Kurkan atlan ok byk ve uzun boylu atlard.

Documents

TÜRK KÜLTÜRÜNÜN GELİŞME ÇAĞLARI-BAHAEDDİN ÖGEL