II**

II**

TRK NKILBINDA ADALAMANIN GERE DEMOKRAS ABALARI

1. Trk Ulusunun Ynetim Biiminin Tarihsel yks

Trk ulusunun tarihteki ynetim eklinin ne olduu incelendiinde, bu ynetim sisteminin ok eskiden beri bakan veya ef sistemi bir yapda olduu grlr, rnein ikibin yllk bir tarih gemiine sahip olan Hunlarda kamuoyunun bir araya gelerek bakan olacak birini setikleri ve seimden sonra bu bakam kee zerine oturtup kaldrarak kutladklar ve hatta ona tanrsal bir nitelik vererek boazm bir ipek kumala skp, onun, bu skntl halinde syledii szleri yorumlayp baz kanlara vardklar sylenir.

Daha sonralar ortaya kan Trk Devletlerinde, ynetici kadroyu oluturanlarn kendilerine baz yetkiler tanyp, halka yukardan baktklar ve bu tutumlarndan tr zaman zaman halkn tepkisine neden olduklar da gerek d deildir, zellikle in ile komu olan Trk Devletlerinde - Hunlar ve Gktrkler - inlilerin entrikalarna let olup da d balaynca, halk aleyhine tutum ve davranlar nedeniyle, egemen zmre ile ynetilen ktle arasnda anlamazlklar ortaya kabiliyordu. Hatta bu anlamazlklarda halkn hakan zerinde basklarda bulunup, onu, halk yararna hareket etmek zere, bask altna ald ya da bakan durumunda bulunan kii ile anlama yapt da grlmtr. Eski Trk toplumlarnda zaman zaman zikzaklar izen ve gnmzn yaygn deyimiyle demokrasi sistemi ok kkl bir gemie sahiptir, denemez. nk Trklerin genel karakterleri arasnda bakanlarna ok bal olmak gibi bir tutumun ar bast her dnemde grlm ve hatta onlarn bu nitelikleri, fetihlerde baarl olmalarnda rol oynamtr.

Trklerin kurduu en srekli devlet, kukusuz, Osmanl mparatorluu olmutur. Altyz yllk bir mre sahip olan bu devletin baar nedenleri, birok tarihinin aratrma konusu olmutur. Bunlar arasnda Trk olanlar kadar, yabanc kkenliler de vardr. Hatta yabanc kkenli tarihiler tarihin bir bilim dal olmasn daha nce kavradklarndan daha oktur. Bunlarn birouna gre, devletin yaps asker ve mal bir nitelik tar. Byle olunca da itaat anlay kkldr. Gerekte Trk, karakter ve gelenei bakmndan bakana veya efe baldr ve itaat edicidir. Osmanllarn baar ve d nedenlerini ileyen tarihilerden Fernand Grenardn, gezginlerden Thevenot (Teveno)dan aktard ve yenierilerin anlayn yanstan bir yargy anmak, bu konuda bir fikir verebilir. Seyyah Thevenot yenieriler iin: Hkmdarlarnn kanna yle sayg gsterirler ki ve Birinci Osmancn rkna saygda ylesine kuvvetlidirler ki, mparatorluu bu hanedandan almay dnmeyeceklerdir diye yazar. Bu itaat ve sayg, devletin somut gc askerde olduu gibi halk arasnda da aynen srp giderdi. Padiah, devletin temeli olarak gren dnce ve anlay, hanedan iin de geerliydi.

Siyas, asker ve teokratik bir eflik sistemi olan padiahlk messesesi, halk zerinde mutlak bir egemenlik srdrrd. Ferman Padiahn deyimi bu dnce ve anlayn bir sonucu olarak yllar yl sylenip durmutur. Ordunun padiahla bir ve onun hizmetinde oluu, asker olduu kadar siyasal otoriteyi de simgeliyordu. Topran padiaha ait oluu, onun zerinde yaayanlar kul veya kle durumundan daha baka anlamda gstermeye yeterli deildi. Fermanla ba kesilip, can alnabiliyordu. Ormanlarmdan bir dal kesenin ban keserim diyen dncede de, padiahn mutlak egemenlii belirgindi. Debdebesiyle saray, tanrsal kiilerin yaantsnn dnyasal bir rneiydi. Byle bir dzen iinde, yneten her bakmdan sorumsuz, ynetilen ise sadece ona ba emekle ykmlyd. Bu nedenle efendi ve kle bu toplum ierisinde balca iki unsurun unvan olabilirdi. Herey padiah iin dsturu, yllar yl Osmanl ynetim eklinde de geerli olmu, halk bunu tanrsal bir kural bilip yazgsna boyun emiti. Bu genel tutuma karn mparatorluk lkesinde bakaldran-lar, isyan bayran ekip dalara trmananlar olduu gibi, Koi Bey rnei uyarclar da padiahlk messesesine kafa tutan davranlarda bulunmulard. Sosyal bakmdan feodal bir yapya sahip olan Osmanl Devletinde, egemen snfn padiahlk messesesi eklinde anlalm olmas ve bu yapnn her ne pahasna olursa olsun korunmas o dnemin geleneiydi. Bundan da Saltanat ve onun ayrlmaz bir paras olan Hilfet, ynetilen ktleye kar bir silh veya koz olarak kullanlmtr.

2. Demokrasi adalamann Gereidir

Trk nklbn ekillendiren ve ona yn veren Atatrk ilkelerinin en nemlisinin hangisi olduu zaman zaman tartma konusu olmutur. phesiz bu ilkeler bir btndr. Ancak bunlarn birbirine oransal olarak deerleri de deiiktir. Bu deerlendirme, durum ve koullara gre deiiklik gsterir. rnein, Trk Bamszlk Savann balad yllara kadar giden bir tarih gemiinde, Trk ulusunun bamszl yani ulusal bamszlk anlay ar basmakta; siyasal bamszlk nem kazanmaktayd. nklp hareketlerinin uygulama evresindeki dnem iin yaplacak deerlendirmede ise adalama temel ilkesinin ncelik ald grlr. Gerekte adalama, Trk nklbnn ana ilkesi olduu kadar ana amacdr da. Bu ama, inklp iinde bir blm olmaktan ok, btn inklp hareketlerinin bir bilekesi, yani z gibi de dnlebilir.

Zaman zaman tartmalara konu olduu zere, adalama nedir diye bir soru sorulduunda, bunun yant deiik ekillerde verilebilir. rnein: bu yantlar arasnda unlar sralanabilir: ada dnya uygarlna katlmak, Yaam biimini uygar llere uydurmak, Batl gibi dnmek ve uygulamay Bat llerine gre dzenlemek, Kamuoyu dorultusunda hareket etmek ve nsan zgrlne ve kiiliine deer veren bir ynetim biimi gibi, deiik yantlar bu konuda akla gelebilir. Bu yantlar bir yana, Atatrkn dnd adalama felsefesi nedir?, Atatrk adalama deyince ne anlyordu; Onun bu konudaki ilkeleri nelerdi? Bu sorulara yant aramak konuyu akla kavuturacaktr.

Mustafa Kemal, 29.X.1923 tarihinde kendisiyle konuan Fransz yazar Maurice Pernot (Moris Perno)ya yle demiti: Memleketimizi adalatrmak istiyoruz. Btn abamz Trkiyede ada, bylece Batl bir hkmet yaratmaktr. Uygarla girmek isteyip de Batya ynelmemi millet hangisidir?88 Bu deme ierisindeki hkmet yaratmak deyimi zerinde biraz durmak gerekir. Hkmet yaratmak veya hkmet etmek gibi kavramlar, zellikle siyaset anlamnda, yani devlet ilerini dzenleme ve yrtme sanat olarak benimsenmitir. Bundan kastedilen ama, siyasal rejimin kendisidir. Siyasal rejimler ise, dar anlamda ulusun hkmet yaps; biraz daha ak olarak, Siyasal Rejimler yazar Maurice Duverger (Moris Duverje)nin tanmlamasyla: Belirli bir sosyal grupta, ynetenlerle, ynetilenlerin genel olarak ayrl eklidir.

Mustafa Kemalin daha ig23Jlerdeki demeleri zerinde durulacak olursa Trk ulusu iin dnd hkmet ekli; Batl anlamda, Bat modelindedir. O halde Batann benimsedii ynetim ekli yani, siyaset nedir? Gnmzde Bat, bilimsel ve aklc bir tutuma dayanan dnya anlay; hukuka, zgrle ve kii onuruna deer veren demokrasinin temsilcisi ve uygulaycs olmakla belirgindir. Gnmzde, ayrcalklar bulunmakla beraber, Batl anlamda demokratik rejim denildiinde: Ynetenlerin ynetilenler tarafndan seimi anlalr. Bat, birok sosyal, siyasal aamalardan ve tarihsel olgulardan sonra demokratik rejime ulaabilmitir. Bu uurda srdrd uralarda canlar ve balar vermitir. Aratrmaclar, bugnn Bat uygarlnn temel felsefesini insanlk sevgisine balarlar. Dou uygarlna gre deiiklik gsteren ve gerekilik, bilimcilik, aklc tutum ve davrant kendine bayrak edinen Bat, genel olarak ileri ve ada dnyay temsil etmekte ve insanlk lemi iinde nde bulunmaktadr. Doal olarak adalama veya Batllama Batnn rnein dilini, dinini ve geleneini almak deil; Batlnn bilimsel ve teknik ynlerini ve ynetimde insancl tutumu benimsemektir. Batnn ynetimdeki belirgin nitelii; halka dnk olmas halkn iradesine deer veren ve ynetenlerin kamuoyunun genel istei dorultusunda hareket etmesidir. Bu da gnmzde demokrasi szc ile anlatlmaktadr.

3. Ulusal radeyi Gerekletiren lk Meclise Doru

Ulusal egemenlik Atatrkn ilkeleri ierisinde temel ilkeler arasndadr. Bu ilke, Trk Bamszlk Savaann ilk yllarnda bile belirgin olarak ortaya atlm ve srekli olarak ilenmitir. Mustafa Kemal, Trk ulusunun yaplan ve yaplacak olan ilerde sz sahibi olduunu belirterek, ona bir ruh vermeye almtr. Onun ulusal egemenlik ilkesi daha 1919larda ortaya atlm bulunuyordu, rnein Mustafa Kemal, 23.VII. 1923te Erzurumda: Ulusal gc etken ve ulusal iradeyi egemen klmak temel ilkedir89 derken, yurdun dman izmelerinden temizlenmesinde ulusal iradenin sahibi Trk ulusuna verdii deeri ve nemi de belirtiyordu. Bu tarihten daha nce de Mustafa Kemal Paa olarak kt Samsundan stanbuldaki hkmete gnderdii uzun raporunda Onun ulus egemenlii konusuna yer verii, zerinde durulmaya deer. O, bir saltanatn gdmnde hareket eden ve padiah iradesi ynnde tutum ve davranlarn ayarlayan stanbul Hkmetine Millet birlik olup egemenlik esasn ve Trk duygusunu hedef tutmutur demekle daha Trk nklbnn balangcnda dncelerini aklamt.

Atatrkn ulusal egemenlik ilkesi, Trk ulusunun siyasal ve sosyal gelimesinde gerekten ok nemli bir aama ve gelime olarak anlalmaldr. Sadece eski Trk Devletlerinde deil, son dnem tarihindeki alt yzyllk bir siyasal egemenliin somut rnei Osmanl mparatorluunda, ynetenle ynetilen arasndaki iliki gz nne getirilecek olursa; Atatrkn ynetimde halk iradesinin egemen olacan aka iln edii, Trk Siyasal hayatnda bir ihtill ve bir inklp olarak kabul edilmelidir. nk, ynetici otoriteyi temsil eden padiahn, uyruundan birinin Tanrnn bahettii cann bile kolayca, bir fermanla alabilmesi gerei karsnda halk egemenlii, sz konusu olamayaca gibi dnlemezdi de. Hakan ve Hnkr gibi byk szlerle nitelenen padiahlk messesesi karsnda, ynetilen halk ktlesinin durumu Kulluktan daha ileri bir ey saylamazd. Hi kimseye kar sorumlu olmayan bir kiide toplanan iktidar tevekklle karlayan halk, yllar yl kaderin kendine izdii yazgya katlanmay da bir grev sayd, iktidarn herhangi bir ekilde snrlanamad bu tr ynetim, mutlak monari olarak siyasal sistemler iinde yer almtr. Bu gerei zetle ortaya koyduktan sonra, Atatrkn halk egemenliine dayal devlet sistemi daha da deer kazanr. Atatrkn dnyaca ok ynl bir lider olarak kabul edilmesinde, Onun devlet kuruculuuda nemli bir yer tutar. Bu, Onun ulusal egemenlik ilkesini ortaya atp uygulamasyla belirgindir. O, imparatorluk dneminde sz bile edilmeyen ulusal egemenlik kavramn ortaya atmakla Trk siyasal hayatnda da bir devrim yapmay amalar arasna almtr. Trk nklbnda ulusal egemenliin kabul edilmesi, Trk ulusunun benliini duymasnda, kendine gvenmesinde ve kendi iradesinin dorultusunda bir ynetimi semesinde ona bahedilen en yce haklardan biridir.

Trk stikll Sava ncesinde, kongre almalaryla ekillendirilmeye allan Ulusal Mcadelenin baz ilkeler zerine oturtulma abalar vardr. Bunlardan 23 Temmuz 1919 tarihinde Erzurumda toplanan ve ondrt gn sren almalar sonunda yaymlanan bildirinin 3nc maddesindeki Ulusal Kuvvetleri etken ve ulusal iradeyi egemen klmak esastr90 karar, bu konunun almalarn temel talarndan birini oluturduunu kantlamaktadr. Bu, ayn zamanda Trk nklbnn ana ilkelerinden biri olarak ulusal egemenliin inklp iindeki tarihini de dile getirmektedir.

Tarihsel sre ierisinde ulusal egemenlik, Erzurum Kongresinden sonra da srekli yaatlan bir konu ve ilke olarak gze arpar. Bu sreklilik, ulusal hareketi balatanlarn ve ynlendirenlerin banda bulunan Mustafa Kemal Paann, yepyeni ve bamsz bir Trk Devleti kurma tasavvur ve giriimlerine balanmaldr. Mustafa Kemal, tutum ve davranlaryla ulustan kopmu olan saray ve evresinin Trk ulusunun yazgsn deitiremeyecek kadar yetersiz ve yeteneksiz olduklarn biliyordu. Kurulacak olan devletin yaps ve z: Ulusal egemenlie dayal, kaytsz ve artsz yeni bir Trk Devleti kurmak ilkesiyle anlatlmaya allyordu. Ana dnce ve iln edilen parola buydu. Bu parola, ncelikle Trk ulusuna alanmaya allm; ulus da bu parolaya snmt. Buna karn belirli bir zmrenin bu ilke dnda kalarak, allagelen saltanat geleneinin srdrlmesi istei de vard. Bunlardan bir blm tarihsel alkanln etkisinde idiler, bir blm de karlar bakmndan saltanat makamlarna balydlar.

Mustafa Kemal Paa, yeni bir devlet kurma tasavvurunu ulu orta ortaya atmak yerine, koullarn elverili hale dnmesine kadar sabrla beklemi ve amacna adm adm ulamay uygun bulmutur. rnein, stanbulda 12 Ocak 1920de toplanp da, ayn yln 16 Martnda stanbulun igalci kuvvetlerin kontrol altna girmesiyle, Osmanl Meclis-i Mebusan (Mebuslar Meclisi)nin dalmasnn bir frsat olarak deerlendirmiti. Doal olarak, bir lkede o halk temsil edecek meclis, dman igalinden uzak ve gvenli bir yerde olmalyd, ite Mustafa Kemalin olaanst yetkilerle, ulusal iradeyi somut olarak gsterebilmeyi tasarlad Meclis, Trkiye Byk Millet Meclisi adyla, 23 Nisan 1920de kurulunca, bu Meclis ayn zamanda millet iradesinin ilk temsilcisi olma erefini de tamaktayd. nk yine Atatrkn deyimiyle olaanst yetkilere sahip bir Meclis olarak Ankarada kurulmas ngrlen Meclisten gdlen ama, bu Meclisin yetkisiyle rejimi deitirmek idi91. Mustafa Kemal Paann stanbulun igalinden gn sonra, 19 Mart 1920de bu konuda yapt bildirinin gerekeleri arasnda: Devletin bakentinin tehlikelerden uzakln, milletin bamszln ve devletin kurtuluunu salayacak areleri dnmek ve uygulamak zere millet tarafndan olaanst yetkileri bulunan bir Meclisin Ankarada toplanma ars ve dalm bulunan milletvekillerinden Ankaraya gelebileceklerin de bu Meclise katlmalar zorunlu grlmtr92 ibaresindeki nemli husus, Ankarada toplantya arlan Meclisin milleti temsil edecek ekilde ve millete olaanst yetkilerle donatlma nitelii idi. Bu bildiri sonunda pek az istisna ile93 Tekmil seim blgelerinin milletvekilleri, memleketin mmessili olarak, gelip katldlar. 94 Bu Meclis ulusal bir nitelie sahipti, bunun nedeni de, gelen milletvekillerinin ounun blgelerindeki halkn temsilcileri olarak arya katlm olmalaryd.

Mustafa Kemal Paann Ankarada toplamak baarsn gsterdii Meclis, her ne kadar ulusal bir grne sahip idiyse de; bu Meclis de gelenek ve grenekten kolay kolay syrlamamt. Bundan tr Mustafa Kemal Paa, amaca ulamada beceri ile hareket etmek zorunluluunu duymutur. O bunu yle dile getirir: Gerek, Osmanl saltanatnn ve hilfetin km ve ortadan kalkm olduunu dnerek yeni temellere dayanan, yeni bir devlet kurmaktan ibaretti. Fakat durumu olduu gibi aklamak, amacn bsbtn kaybedilmesine yol aabilirdi. nk halkn dnce ve eilimleri, henz padiah ve halifenin zrsz durumda bulunduu merkezindeydi.Hatta Meclisle, ilk anda, hilfet ve saltanat makamyla iliki kurmak ve stanbul Hkmetiyle uzlama aramak cereyan bagstermiti.95 Grld gibi Mustafa Kemal Paa, kurmay tasarlad yeni devletin temellerini atarken, gemiten gelen ve hal etkisini srdren bir anlay da karsnda bulmu ve ona kar da mcadele vermek zorunda kalmt. Onun halk egemenlii ynnde yapt almalarda, hanedana mensup olmayp, halk arasndan gelen kiiler de yer alyordu. Saltanat ve hilfetin, bu yandalar, Mustafa Kemale ou kez kar durmular ve Onu uratrmlard.

4. Egemenlik Kaytsz artsz Milletindir

Ankarada toplanan ilk Byk Millet Meclisinde, ou blgelerinden seilmi olan ye says 390d. Bunlar meslekleri bakmndan 233 asker, memur ve aydn; 47 din adam ve bunlarn toplamndan artanlar da ifti, tccar ve airet mensuplarndan oluuyordu. Doal olarak bunlarn iinde Atatrkn amacyla uyum halinde bulunanlar ounluu oluturmakla beraber, kart tutumda olanlar da yer almt. Ancak bu Meclisin ileride, milletin iradesini tam olarak temsil edecek bir Meclisin ilk ekirdeini oluturduu da gerekler arasndayd. Ankaradaki bu Meclisin belirgin yn, stanbul Hkmetini tanmamas, kendisini ondan stn ve yetkili grmesinde dmleniyordu. Bu, ilerisi iin bir umut ve gvence nedeniydi, ite Mill Mcadelenin ilk tekiltlanma yllarnn 23 Nisan 1920 Meclisi, Trk nklbnn ana ilkelerinden ulusal egemenlikin de somut bir kantyd.

eitli hizip veya gruplarn bulunduu ilk Trkiye Byk Millet Meclisinde bir yl kadar sonra oluturulan Mdafaa-i Hukuk Grubu, Mustafa Kemal Paaya inanm lkclerin bir araya geliiyle, gelecek iin umut verici Birinci Grup olarak da kendini tantmt.

Ulusal iradeyi ilk kez gerekletiren Trkiye Byk Millet Meclisinin bu yoldaki olumlu eserlerinden en nemlisi 1921 Anayasasdr. Gerekten o dnemin Meclisi, yine o zamann koullarnn bir zorlamas ve gerei olarak, milletin tek temsilcisi niteliindeydi ve kuvvetler birlii sisteminin benimsenmesi, bu Meclisin belirgin zellii idi. Trk milletinin temsilcisi olarak alan Mecliste Meclis Bakannn ayn zamanda hkmet ve devlet bakan olarak da adlandrlmas bunun kantdr. Bu Meclis, o dnemin ortamnda g ve yetki bakmndan olaanst bir grn ve nitelikteydi.96

Yeni Trkiye Devletinin ilk Anayasas, bu devletin durumunu yanstan, dier hukuk abalarna yn veren nemli bir belge saylr. 20 Ocak 1921 Tekilt- Esasiye Kanunu olarak adlandrlan bu yasa Cumhuriyet dneminin ilk temel yasasdr. Bu ilk Anayasa, 13 Eyll ig20Jde verilen bir nergeden domutur. Bu nerge siyasal, sosyal, idar ve asker ynden izlenecek politikay kapsayan bir program olarak anlalmaldr.

20 Ocak 1921de kabul edilen Anayasaln yirmi madde halinde toplanan ierii ierisinde ulusal irade ile ilgili bulunan ve bu konuyu dzenleyen maddeleri nemlidir. Bu Anayasann temel maddelerinden birincisi: Egemenlik kaytsz artsz olarak ulusundur diye balar ve idare usul, halkn kendi yazgsn (mukadderatn) eylemli (bilfiil) olarak kendisinin ynetmesi ilkesine dayanr eklinde btnlenir. Bu ilke, anlam ve ruhuyla egemenlii bir kiiye veya zmreye vermek yerine, Trk ulusunun eline brakmaktayd. Bu Anayasa, ayn zamanda yeni devletin kuruluunu da ynlendirmi oluyordu. nk bu Anayasann ikinci maddesi: Yrtme kuvveti ve yasama yetkisi, ulusun tek ve gerek temsilcisi olan Byk Millet Meclisinde belirir ve toplanr eklinde yazlmakla, ulusal iradenin Trk ulusuna ait olduu, bu iradeyi ulus adna temsil yetkisinin Meclisle tannd onaylanmt. Bu konuda nc madde: Trkiye Devleti, Byk Millet Meclisince ynetilir ve Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmeti adn tar hkmyle btnletirilmiti. Bu ynyle 1921 Anayasas, birok hukukuya gre bir ihtill anayasas ve olaanst durum ve koullarn gereklerine uygun, dzenleyici bir yasayd. Bu Anayasa, Trkiye Cumhuriyetinin ilk anayasas olduu kadar ulusal iradeyi, ulus adna Mecliste toplayan bir anayasayd.

5. Cumhuriyet, Ulusal Egemenlik Temeline Dayanan Halk Hkmetidir

Atatrk ilkeleri arasnda yer alan cumhuriyetilik, en salam ve deimez ve deitirilemez nitelikleriyle belirgindir. Tarihsel bakmdan Trk nklbnn Lozanda belgelenen ihtill veya aksiyon evresinden sonraki dnemde nklbn reformlarla ilgili dzenlemeleri balamtr. te Cumhuriyet de bu evrenin olumlu rnlerindendir. Doal olarak Trk nklb, siyasal bakmdan, bir saltanata kar yaplmtr. Ulus iradesinin topland Trkiye Byk Millet Meclisinin 1922 yl 1 Kasmnda ald kararla saltanata son verilmekteydi. Bu karar, igal altnda ve dman kontrolunda bulunan bakent stanbulda bulunan Saltanat Hkmetinin, Ankarada millet iradesine dayanan Meclisin kabul ettii 20 Ocak 1921 tarihli Ana-yasadaki kesin hkmlere karn, kendini hal Trk ulusunun temsilcisi saymasna kar bir tepkiydi.

1921 Anayasasnn baz boluklarnn bulunmas o dnem iin doald. Yeni devletin bir bakannn ve bir bakentinin belgelenmemi olmas bunlar arasndayd. 1923 yl Ekiminde doan kabine bunalm olaynn da etkisiyle Cumhuriyetin iln edilmesi kanlmaz hale gelmiti, Mustafa Kemal Paa, Cumhuriyetin iln ncesinde ankayada yakn arkadalaryla yemek yemi ve yemek srasnda: Yarn Cumhuriyet iln edeceiz diyerek onlara konuyu am, onlar da bu dnceye katlmlard. Yine o gece yaplan ksa bir programla vazifeliler grevlendirilmiti. Bunlar arasnda olup da geceyi konuk olarak ankayada geiren smet Paa ile birlikte Mustafa Kemal, bir yasa tasars hazrlamlard. Cumhuriyetin ilm, 1921 tarihli Anayasann eski hkmlerine deiiklikler getirmitir. Bunlar arasnda birinci maddeye eklenen fkra: Trkiye Devletinin hkmet ekli cumhuriyettir idi. Mustafa Kemal Paa bu mutlu kararn alnmasnda, sz ve oy sahiplerini, ortaya koyduu nerge ile hazrlamtr. Bu nergenin ilkeleri arasndaki: Hkmetin kurulmas zorunludur, Trkiye Byk Millet Meclisinin stnde kuvvet yoktur ve Trkiye Byk Millet Meclisi, yasama ve yrtme yetkilerini kendisinde toplar ve benzeri esaslar Mustafa Kemal: Byle bir hkmet, ulusal egemenlik temeline dayanan halk hkmetidir. Cumhuriyettir 97 biiminde aklar. Cumhuriyetin iln edildii gn, ayn zamanda yaplan cumhurbakanl seimiyle, Mustafa Kemal Paa Yeni Trk Devletinin ilk Cumhurbakan olmutu.

Cumhuriyetin iln, allagelen eski rejim nedeniyle, baz evrelerde memnuniyetsizlik de uyandrmaktan geri kalmad. Bu srada, doal olarak, yeni rejimin ateli savunucular da vard. Bunlar, Mustafa Kemal Paaya inanm olan lk arkadalaryd. Kart gruplar, zellikle din kisvesi altnda hareket ederek halifelik messesesini istismar konusuna bavurdular. Mustafa Kemal: Cumhuriyetin iln zerine stanbulda baz kimseler ve baz gazeteler, Halifeye de bir rol yaptrmak hevesine dtler. Halifelin istifa ettii veya edecei hakknda gazetelerde sylentiler, yalanlamalar yaynland98 diyerek bu olaylar dile getirir. O, baz gazetecilerin Cumhuriyeti olduklarn iln ettikleri halde, Cumhuriyet ynetiminin banda, halife olarak Osmanl hanedanndan birinin bulunmas gerektiini savunduunu da dile getirir. Baz gazeteler iin de: Esas olan ulusal egemenliktir. Ulusal egemenlik, Cumhuriyetsin gelimesiyle salanr. Trk ulusu, ulusal egemenlii elde etti; Cumhuriyetsin ilnna gerek yoktur, yanltr 100 gibi savlarda bulunduklarn syler. Cumhuriyetsin ilm, geleneklerine bal baz tutucu evrelere ve direnilere karn, inklbn kendi felsefesine ve uygulamasna yarar bir ekilde kararllkla yaplmtr.

6. Saltanatn Kaldrlmas, Yzlerce Yllk Bir Gelenein Sklp Atlmas

Saltanatn kaldrlmas Trk inklp Tarihinde, siyasal inklp hareketlerindendir. Bilindii gibi Ankarada ulusal nitelikli bir Meclisin kurulmasndan sonra, stanbulda bulunan Osmanl Devleti, eklen varln srdren ancak bakentinin dman igali altnda bulunuu, tutum ve davran nedeniyle etkinlii olmayan bir kurulutu. Atatrkn nderliinde yaplan Trk nklp Hareketinin belirgin ynlerinden en nemlisi, eski khnemi siyasal ve sosyal kurum ve kurulular skp atmasdr. Bu kurumlar arasnda padiahlk da vard. Mustafa Kemal Paann devlet kurucu nitelii, kurduu yeni Trk Devletiyle kantlanm; bu Devlet, allagelen saltanat da skp atmtr. Ancak saltanatn kaldrlmas, uzun ve plnl bir hazrlktan ve zellikle Birinci Byk Millet Meclisindeki yelerin arasndaki saltanat yandalarnn akl ya da zor yoluyla kazanlmasndan sonra gerekletirilebilmitir. Saltanat yandalar arasnda Mustafa Kemal Paann baz arkadalarnn bulunuu, bu alandaki almalarn kolay olmadn belirtmeye yeter. Mustafa Kemal Paa dahi konuyu balangta kolayca ortaya atamam ve attktan sonra da: Trk milletinin ve onun biricik temsilcisi bulunan Yce Meclislin, vatann ve milletin bamszln, hayatn kurtarmak iin alrken, hilfet ve saltanatla, halife ve sultanla bu kadar ok uramas sakncaldr. imdilik, bunlardan hi bahsetmemek yksek karlarmz gereidir. Eer maksat, bugnk Halife ve Padiahla ballk ve sadakatten ayrlnmadn sylemek ve gstermekse, bu zat haindir. Dmanlarn vatan ve millet aleyhinde kullandklar bir alettir...101 biiminde konumutur.

Saltanat ve hilfet tartmalarnn yapld bir dnemde, yurdun dman istilsndan kurtarlmas sorununun zme kavuturulmas abalar da youn olarak srdrlyordu. Lozan Konferansnn toplanmas srasnda, stanbul Hkmetinin de bu Konferansla katlmak istemesi, saltanat sorununun zme kavuturulmas zorunluluunu getirdi. Ancak bu konuda zenle hareket etme gerei de duyulduundan, 1 Kasm 1922de, Trkiye Byk Millet Meclisi, saltanatla hilfeti birbirinden ayrp saltanat kaldrd. Bu konuda hilfet yine varln koruduundan halifelie yine hanedandan Abdlmecid Efendi seildi.102 Mustafa Kemal Paa bunu: Gerekten 1 Kasm 1922 tarihli Kanun gereince hilfet ile saltanat birbirinden ayrt edildi. Bylece iki buuk yldan fazla bir zamandan beri fiilen hkmn yrten ulusal saltanatn varl doruland103 eklinde anlatr.

Doal olarak saltanatn kaldrlmasndan sonra, siyasal alanda doan boluk nedeniyle, yeni baz kararlarn alnmas da gerekliydi. te yaplan bu hazrlklar dnemi, Trk nklp Tarihinde, Saltanat dneminden Cumhuriyet dnemine gei olarak yer alr. Bu dnemde eski ve yeniyi savunanlarn tartmalar, birbirlerini engellemeleri veya atlatmalar eklindeki almalar, Ankarann o gnlerinin zelliklerindendir. Mustafa Kemal Paa bu olaylara Nutuk adl eserinde u ekilde yer vermitir: Saltanat dneminden Cumhuriyet dnemine geebilmek iin, herkesin bildii gibi, bir gei dnemi yaadk. Bu dnemde iki dnce ve gr, birbiriyle srekli olarak arpt. O dncelerden biri, saltanat dneminin srdrlmesiydi. Bu dncenin yandalar belli idi. Dier dnce, saltanat rejimine son vererek cumhuriyet rejimi kurmakt. Bu bizim dncemizdi. Biz dncemizi balangta aka sylemekte saknca gryorduk. Ancak grmzn uygulama yeteneinden bahsetmeksizin zaman geldiinde uygulayabilmek iin saltanat yandalarnn dncelerini uygulama alanndan uzaklatrmak zorunda idik. Yeni yasalar yapldka, zellikle Anayasa (Tekilt- Esasiye Kanunu) yaplrken, saltanat yandalar, padiah ve halifenin hak ve yetkilerinin aka belirtilmesinde direnirlerdi. Biz, bunun zaman gelmediini ve gerek olmadn ileri srerek, o noktay geitirmekte yarar gryorduk.

Devlet idaresini, cumhuriyetten bahsetmeksizin, ulusal egemenlik esaslar iinde her an cumhuriyete doru yryen rejim etrafnda merkezletirmeye alyorduk.

Byk Millet Meclisinden daha byk makam olmadn telkinde direnerek, saltanat ve hilfet makamlar olmakszn, devleti ynetmenin mmkn olacan kantlamak gerekti.

Devlet bakanlndan bahsetmeksizin, onun vazifesini, fiil olarak Meclis Bakanna grdryorduk.

Uygulamada ise, Meclisin bakan ikinci bakan idi. Hkmet vard. Fakat, Byk Millet Meclisi Hkmeti nvann tard. Kabine sistemine gemekten kanyorduk; nk, hemen, saltanatlar padiahn yetkisini kullanmas gereini ortaya atacaklard.104

Bu bilgiler nnde Cumhuriyetin kabul ve ilnnn sanld kadar kolay olmad aktr.

7. Cumhuriyet Dneminde Siyasal Akmlar ve Parti Hareketleri

Yeni Trkiye Devletinin ilk Meclisinin kurulduu zamanki yaps Osmanl mparatorluundaki Meclisten farkl idi. Osmanl Devleti Anayasas gereince uygulanan sistemde parlamento, iki Meclisken olumaktayd. Bu Meclislerden ikincinin yeleri padiah tarafndan seilirdi. Padiahn sorumsuzluu bulunmakla beraber bu sistemde padiah yine sz sahibi, yani yrtme erkinin temsilcisi ve bayd. Bu sistemde, kurulan hkmetin parlamentoya kar sorumlu bulunuu ve parlamentonun da padiah tarafndan datlabilmesi nedeniyle saltanat makam, parlamentonun stnde bir g olarak belirgindir.105 Ankarada, 23 Nisan 1920de kurulan Mecliste de, zellikle ilk Anayasann yapl srasnda, saltanat ve hilfetin yandalar trl sorunlar karmlard. Bir yandan ulusal bamszlk sorunu zm beklerken, onun yannda saltanat ve hilfet de bir sorun haline sokulmutu. Mustafa Kemal Paa bu tr davranlara kar: Saltanat, millete gemitir. Saltanat kalmamtr; hilfet de saltanat demektir, o halde onun da varl iin bir sebep yoktur tarznda ak ve kesin konuulamyordu106 der.

Mevcut sistemle, stanbuldaki hkmet arasndaki durum bu ekildeyken Mecliste ayrca baz blnme ve ayrlklar da o dnemin olaylarndand. Bunlar, daha ok siyasal zmreler halindeydi. Siyasal dnce ve ideolojilerden doan Meclis gruplar, birer siyasal parti olmaktan te107, Tesant (Dayanma) Grubu, istikll (Bamszlk), Halk Zmresi ve Islhat (Dzeltme, Yenileme) Grubu gibi adlar halinde ayrlmlarsa da, bunlar belli bir program sahibi deillerdi. Bu gruplarn bulunduu Mecliste Mustafa Kemal de Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Grubu adyla bir grup kurmutu. Ona inanm baz kiilerle kurulmu olan grup, Birinci Grup olarak da biliniyor ve tannyordu. Haklarn savunmas anlamnda bir ada sahip olan Mdafaa-i Hukuk Grubunun kuruluunu ve amacn Mustafa Kemal Paa Nutukta yle anlatr: Nihayet Anadolu ve Rumeli Mfdafaa-i Hukuk Grubu adyla bir grup kurulmasna karar verdim. Bu grup iin yaptm programn bana bir ana madde koydum. Bu maddenin ruhu, iki noktadan ibaretti. Birinci nokta: Grup, Misak- Mill108 prensipleri erevesinde memleketin btnln ve milletin bamszlm salayacak bar ve gvenliin elde edilmesi iin, milletin btn madd ve manev kuvvetlerini gereken hedeflere ynelterek kullanacak ve memleketin resm ve zel btn kurulu ve kurumlarnn bu ana amaca hizmet etmelerine alacaktr. kinci nokta: Grup, devlet ve milletin tekiltn, Tekilt- Esasiye Kanunu erevesinde imdiden srasyla tespite ve hazrlamaya alacaktr.109

Atatrkn anlatyla: Bu grup Birinci Byk Millet Meclisinin devam ettii mddete hkmetin vazifesini yapabilmesine hizmet edebilmitir. Ancak bu grup karsnda bulunan bir grubun Meclisteki varl, tarihsel gereklerdendir.

Balangta ulusal bamszln kazanlmasna ynelik abalar nedeniyle, Trkiye Byk Millet Meclisinde grlmeyen siyasal partiler ve faaliyetler, Bamszlk Savaann sonulandrlmasndan sonra kprdanmalar gsterdi. Mustafa Kemal Paann halklk ilkesinden doan programa dayal Halk Partisi, 1923 ylnn gelimelerindendir. Atatrk, Cumhuriyet Halk Partisinin kurulmasn, halk ile yakndan iliki kurmak amacna balar. Bundan baka partinin kurulmasnda yaklaan seimlerin de rol oynad grlmektedir. Doal olarak bir inklp nderi olan Atatrk, reformlar rahata yapabilmek iin Onu destekleyecek bir dayanaa da gereksinme duymaktayd. Atatrk, Cumhuriyet Halk Partisinin kurulmas kararn yle anlatr: Saltanatn kaldrlmas, hilfet makamnn yetkisiz kal zerine, halk ile yakndan temasa gelmek, ruh hallerini ve dnsel eilimlerini bir daha incelemek konusu nemliydi. Bundan baka Meclis, son ylma girmi bulunuyordu. Yeni seim nedeniyle, Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyetini siyasal bir parti haline getirmeye karar vermitim. Bar gerekletii takdirde, cemiyet tekiltmzn siyas partiye dnmesini gerekli gryordum. Bu hususta halk ile kendim grp konumay uygun ve yararl buluyordum. Zaferden sonra, eitimle uramaya balam olan ordumuzu da yakndan grmek istiyordum. te bu maksatla, Bat Anadoluda bir gezi yapmak zere 14 Aralk 1923 tarihinde, Ankaradan hareket ettim. Eskiehirden itibaren zmit, Bursa, zmir, Balkesirde, halk uygun yerlerde toplayarak, uzun sohbetlerde bulundum. Halkn, bana, istedikleri gibi, serbeste sorular yneltmesini istedim. Sorulan sorulara cevap olmak zere, alt saat, yedi saat devam eden konferanslar verdim. 110 Bu gezi srasnda Mustafa Kemal Paann dikkatini eken husus halkn renmek istedii konularn Lozan Konferans ve sonucu, mill egemenlik ve hilfet makam ve bir de kurmak istedii siyasal parti zerinde toplanddr. Mustafa Kemal Paann kurmak istedii siyasal partinin hazrlklar, gerekte bir yl daha eski bir tarihe kadar gider. O, kuraca parti iin aratrma ve giriimlere daha nce balam ve zellikle byle bir partinin programnn nasl olmas zerinde kamuoyu yoklamalarnda bulunmutu. Kurulacak parti, Onun dnce ve ilkelerini halka yayacak ve nderlik ettii inklpta Ona destek olacakt. Bu giriimlerde O, halkn nabzn yoklamaya nem vererek, bu amala yurt gezisine de kmt. Bundan nce de, amacn yaymak zere, Ankara basnn arac yapmt. Mustafa Kemal bunu yle anlatr: Her yerde, siyas parti kurulmas hakknda da halk ile uzun sohbetler yaptm. 7 Aralk 1922 tarihinde Ankara basn vastasyla, halklk prensibine dayanan ve Halk Partisi adyla siyas bir parti kurmak niyetinde olduumu aklayarak, bu partinin nasl bir program izlemesi gerekecei hakknda, btn vatanseverlerin, bilim ve teknik adamlarnn yardm ve ibirliine bavurmutum.111 Mustafa Kemal Paa yurttalar ve bilim adamlarndan ald bilgiler ve izlenimlerle, kuraca partinin prensiplerini 8 Nisan 1923 tarihinde saptad. Bunlar, o tarihte, dokuz ilkeden olumaktayd. Bu dokuz ilke, kinci Byk Millet Meclisinin seimi srasnda aklanan program halinde kurulacak yeni partinin izleyecei yolun temel talar olarak dnlmt.

11 Eyll 1923de, halklk esaslarna dayal partinin kuruluu, Trk siyasal tarihinde ve Trk nklbnda bir aama olarak kabul edilmelidir. Her ne kadar daha nceleri, imparatorluk dneminde de siyasal parti faaliyetleri ve varl bulunuyor idiyse de, bunlar, bata egemen olan bir padiahlk messesesinin glgesi altnda kurulduklar gibi, Trk toplumuna yn veren inklp bir anlay ve durum iinde kurulmu deillerdi, zellikle Atatrkn bu alanda halka danarak veya halkn eilimlerine nem vermek suretiyle yapt giriim ve yoklamalar, millet iradesini gz nnde bulundurduunu ve kurulacak siyasal teekkln halka dayal olmasn istediini ortaya koymu oluyordu. Ancak, Atatrkn kurduu partinin program donmu veya doktriner nitelikli bir grnte olmayp, ilke ve halkn o dnemdeki gereklerine dayanan gelecee de ynelik bir nitelikteydi. Atatrk, o yllardaki kart zmrelerin yeni programa kar tutumlarn yle anlatr: Yaynladmz program, bir siyasal parti iin yetersiz, ksa bulanlar oldu. Halk Partisinin program yoktur, dediler. Gerekten umdeler (prensipler) ad altnda bilinen programmz, itiraz edenlerin grdkleri ve bildikleri tarzda bir kitap deildi. Fakat temel prensipleri kapsyordu ve pratikti. Biz de uygulanmas imknsz fikirleri, nazar bir takm ayrntlar yaldzlayarak bir kitap yazabilirdik. yle yapmadk. Milletin madd ve manev yenilemesi ve gelimesi yolunda, sz ve nazariyelere deil, i ve icraata ncelik vermeyi setik. Bununla beraber, Egemenlik Ulusundur, Trkiye Byk Millet Meclisinin dnda hibir makam, milletin mukadderatna hkim olamaz, Btn yasalarn dzenlenmesinde, her eit tekiltta, idarenin genel ayrntlarnda, genel eitimde, iktisatta ulusal egemenlik esaslar iinde hareket olunacaktr. Saltanatn kaldrlmas hakkndaki karar, deimez bir yasa hkmdr gibi bilinmesi gereken nemli noktalar ve mahkemelerde reform yaplaca.. . gibi nemli ve acil ihtiyalar, prensiplerden uzak tutulmamt.112 zl ynleriyle anlatlan bu programdan doan Halk Partisi, lkenin siyasal hayatnda olumlu admlardan biri olmutu. Atatrk : Prensipler, Halk Partisinin kurulmasna ve faaliyet gstermesine yetti. Parti adna sonradan Cumhuriyet szc de eklenerek - bilindii gibi - Cumhuriyet Halk Partisi ad verildi113 diyerek zetledii bu yeni parti, bir yenilik olarak Yeni Trkiye Devletlinde bir siyasal boluu doldurmutu. Bu partinin zellii, inklp bir yapya sahip olmasndan baka, btn milletvekillerinin bu partiye girmi bulunmalar ve Mustafa Kemalin partinin bakanlna seilmi olmasdr. Cumhuriyet Halk Partisinin ilkeleri ve program, z bakmndan deerlendirilecek olursa: Onun srdrlmekte olan inklp hareketlerine nc olarak kurulduu grlr. Onun programnn daha sonralar gelitirildii de gz nnde tutulacak olursa, bu partinin kendisinin inklp ve yeniliki bir yapda olduu anlalr.

8. ok Partili Siyaset Kprdanlar

Kabul etmek gerekir ki, siyasal alanda partili hayata giriin Trk tarihindeki gemii ok eski saylamaz. Bir olgu olarak Trk tarihi genellikle bakan evresinde disiplin iersinde toplanmakla belirgindir. Daha ok asker fetihlerde de etkisini srdrm olan kkl bir geleneini ksa srede deitirilmesi beklenemez. Deitirilse bunun yerleip kklemesi iin uzun zamana gereksinme duyulmas doaldr. Bu nedenle Cumhuriyet dnemindeki parti hareketlerinde baarszlklar da olsa bunu olaan karlamak ve takdir etmek de gereklidir.

Cumhuriyet dneminde, daha balangtan itibaren parti kurmak zere baz kprdanlar, giriimler olmutur. Bu, Trk toplumunda Partiler Tarihi bakmndan zerinde durulmas gereken konulardandr. Bunlardan Terakkiperver Cumhuriyet Frkas114 da Cumhuriyetin ilk dnemlerindeki siyasal hareketlerden biridir. Cumhuriyet Halk Partisinin birer yesi olduklar halde, sonradan eitli nedenlerle onu beenmeyenler, yeni bir parti kurma yolunu benimsedikleri zaman, bundan Terakkiperver Cumhuriyet Frkas dodu115. 17 Kasm 1924 tarihinde, yani Cumhuriyetin ilnndan ortalama bir yl sonra kurulan bu parti, ilkelerinde liberal bir tutumu, sosyal alanda ilerleme ve gelimeyi amaladn; ayrca dinsel inanlara saygl bulunduunu aklamt. Trk inklbnn daha balang yllarnda Halk Partisinin karsna kan byle bir partinin varl, Trk demokrasi tarihinde bir aama olarak kabul edilirse de, tarihsel olgularn ters rastlantlaryla, bir ara bamszlndan olma tehlikesiyle yz yze gelip bundan kurtulan ve yaralarn sarp adalama hedefine ynelen Trk toplumunun, Atatrkn nderliinde yapaca kkl inklplar bu tr partilerin engellemeleriyle tkezletilecek miydi? Asl sorun, bu tr partilerin tutucu veya ilerici olup olmadklarnda toplanabilirdi. ada dnyaya katlmak, ancak zorlu ve kkl reformlarla salanabilirdi. Gerekte demokrasi alannda yrmeye karar vermi toplumlar, doal olarak, bu yolda zorunlu olan reformlar yapmadan amaca ulaamazlar. Byle bir dnemde ortaya kan Terakkiperver Cumhuriyet Frkas, aklad programyla birok kar zmrelerin de inan ve lk yeri olmakta gecikmedi. Ilmlsndan arsna kadar tutucular, merutiyet yandalar yeni partinin saflar arasnda yerlerini alrken, bunlarn arasna inklba kar olan kimseler de katlmakta gecikmedi. lkenin dman igalinden kurtuluunun hemen sonunda ortaya kan ve demokrasi ynetimiyle ynetilen lkelerin bir gerei gibi grlen bu yeni durumda, basn alannda sz sahibi baz byk yayn organlar da yeni partinin destekisi olmaya yneldiler. Esasen bakaldrmak iin frsat kollayan baz evreler ve zmrelerin cret ve cesaretlerini artrp1, zlenen ve gerekten bu dnemde gerekli olan huzur ve sknu bozduklar da grld. Ortamn elverili olduunu gren d evreler de bu durumu krklemekten geri kalmadlar. Dou Anadoludaki isyan ite byle bir ortamda, i durumun uygunluu ve d kkrtmalarn etkisiyle patlak verdi.

Trk inklp Tarihindeeyh Sait isyan olarak yer alan ve daha ok irtica bir ze sahip olan Dou isyan, Trk inklb hareketinin balang yllarnda, yurt kalknmasna ynelen inklp kadro iin, zme gereken balca sorunlar arasnda yer ald. Genellikle Dou Anadolunun cahil halk topluluklar zerinde, dine dayal rzgryla etkili olabilen bu isyanclar, devletin bana bir gaile ve zm muhakkak gereken bir sorun oldular.

Yeni rejimi koruma yolunda bu yllarda zecr hareket etme, isyan kuvvetle bastrma ve bunlara paralel olarak daha baz ek nlemlerin alnmas da zorunlu oldu. Ksm seferberlik iln, evvelce kabul edilen Hyanet-i Vataniye Kanununa yeni madde eklenmesi ve Takrir-i Skn Kanununun karlmas (4 Mart 1925) 116 Hkmete olaanst yetkiler verilmesi, istikll Mahkemelerinin kurulmas gibi tedbirler bu dnem olaylarnn ortaya kard durum nedeniyledir.

Yeni rejimin gvenlii gerekesiyle, olaylarda dorudan bir rol bulunmamakla beraber, dolayl olarak olaylarn knda etkisi olabilecei varsaym ile Terakkiperver Cumhuriyet Partisi, 3 Haziran 1925 tarihinde kapatld. Bu kararda doal olarak, gvenceye alnmak istenen yeni rejim ile gerekli atlmlar gerekletirecek ortamn yaratlma dncesi nemli rol oynam, demokrasi mi? yoksa rejimin selmeti mi? tartmas yaplm olmaldr. Bundan sonra Atatrkn ahsna yaplan suikast olay (13 Haziran 1926) ile daha sonraki Menemen Olay (23 Aralk 1930), bu yllarda alnan veya. alnm olan tedbirlerin haklln kantlamaktadr.

Yeni Seimler

1926 ylnn Eyll aynda yaplan yeni seimlerin, kinci Byk Millet Meclisinin dnemini tamamlamadan yapl, bu yllarda yeni rejimin selmeti bakmndan dnce ve endiesinin sonucu olarak kabul edilebilir. Yine bu yllarda yeni rejim durumunu ve geleceini gvenceye almak zorundayd. Yaplan seimlerde Cumhuriyet Halk Partisi adaylarnn tam liste halinde kazanmalar, bir bakma inklp kadronun kuruluu veya glenmesi olarak kabul edilebilir.

nc Byk Millet Meclisi dnemi, inklp hareketlerine taze kan vermesi bakmndan zlenen bir yapya sahipti denebilir. Bu Meclis, o dnemde lkenin ynetim dzeninde deiiklik yapan baz olumlu kararlar ald. Bundan baka d ilikiler alannda da beenilen baz uygulamalarda bulundu. Ancak, asker ve fatih uluslarn ou kez geri kald ekonomi alannda bekleneni yeterince veremedi. Bu yllarda dnya milletlerinin ekonomisini iddetle sarsm olan bunalm da ortaya knca, yeni rejimin ekonomi alanndaki gr ve uygulamalarn sorun yapmaya baladlar. zellikle Cumhuriyet Halk Partisinin devletilik ilkesi, balca hedef olarak, siyasal alandaki toplar zerine ekmeye balad. Bu sistem karsnda, liberal sistem ileri srld. Daha nceki Tarakkiperver Par-tinin douu ve snne karn, inkilp nderinin de izin ve hogrs ile, Serbest Cumhuriyet Frkas (Partisi) 12 Austos 1930da Trk siyasal hayatnda yer ald. Bu partinin adna serbest szcnn eklenmesi doal olarak ekonomi sistemlerinden liberalizm ile paralelliini ortaya koymaktayd. Gerekten de liberal sistemler, ynetimlerin otoritelerini ynetenlerin lehine snrlayan sistemler olarak belirgin olduundan, bu parti, devletilii benimsemi olan Cumhuriyet Halk Partisinin karsnda yerini almt. Bu nedenle muhalefet cephesini de oluturuyordu. Partinin banda bakan olarak Mustafa Kemal Paann yakn arkadalarndan Fethi Bey (Okyar)in bulunmas, gvenceyi salamaktayd. Bir kart partinin kuruluu, sadece merkezdeki tekiltla snrlanamazd. Doal olarak bu tekilt, lke apnda rgtlenmeye alacak, genileyecek ve yandalarn saflarnda toplayacakt. Serbest Cumhuriyet Partisi, yurt iinde yapt propaganda ve genilemede, kamuoyunda ou kez Serbest Parti olarak anlagelmitir. Bu serbestlikte, biraz da, halkn eiliminde var olan snrlamaya kar olmak ve rahatlk gibi propaganda esi etkili olmutur. Mevcut rejimi beenenlerin bulunuu ne kadar doal ise, bunlarn kart bir kurulu iinde toplanmalar da doald. Mevcut rejimi beenmeyenler, tutucular ve baz inkilp kartlarnn da katlyla Serbest Cumhuriyet Partisi yurt iinde gl bir rgt olarak, inklb savunan Cumhuriyet Halk Partisi iin tehdit edici bir karektere dnt. Bunda, partinin samim olarak inklb savunan veya inklp yneticilerinin ellerindeki dizgini karmalar da etken olmutur denebilir. kinci kez uygulamaya sokulan ve demokrasilerin bir gerei olan ok partili sistem iin en verili ortamn henz salanamam olduu gerei ortaya knca, 17 Kasm 1930da Serbest Cumhuriyet Partisinin de sonucu belli oldu. Bu sonuta partinin kurucular yine kendi partilerini kapattlar.

Bu siyasal olay, inklp Mustafa Kemalin kafasnda tasarlad adalama amacnn bir uygulamas veya denemesi olarak deerlendirilebilir. Mustafa Kemal Paa, ok partili sistemi beenip, kabul etmeseydi, gerekten byle bir partinin kurulmas giriimini destekler miydi? sorusuna desteklemezdi yant verilebilir. Ancak Onun kafasnda tasarlayp zl ve kkl reformlarn gerekletirme ortam zerinde kara bulutlar dolamaya balaynca, ok partili rejim uygulamalarn ilerdeki bir zamana brakm ve henz vaktin erken olduunu dnmtr.

9. Atatrk ve Demokrasi

Atatrkn demokrasi anlay ve bu yola dnk uygulamas ulusal egemenlik ilkesinde billurlar. Osmanl imparatorluunda siyasal egemenliin kaytsz artsz padiahta olmasna karn Atatrk, ulusal egemenlik ilkesini millete maletmek yrekliliini gstermitir. Atatrkn bu giriimi, Trk devlet hayatnda ulusal irade kavramnn temelini atmtr. Trk ulusunu oluturan bireylerin iradelerinin toplam veya bilekesi olarak benimsenmesi gereken ulusal irade, Bamszlk Savaana gtren koullar iinde domu, gelimi ve Cumhuriyet rejiminde ekillenmitir. Atatrkn nderlik ettii Trk nkilbnda ulusal egemenlik, Trk ulusunun benliini duymasnda, Bamszlk Savana balayp onu zaferle sonulandrmasnda en nemli etken olmutur. Trk ulusunun kendine zg yetenekleri yannda, ulusal egemenlik faktrn de gzde tutmak gerekir. Trk ulusu, istilc dmana kar bamszln koruma ve zgr yaama azmini, mill egemenlikten ald gle gerekletirmitir. Mustafa Kemal, 5.11.1923te Akhisarda yapt konuma ile Trklerin eski ve yeni devlet eklinin, bu devlet iinde asl unsur olan Trk milletinin yeni devlet anlayna balln yle anlatmt: Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmeti, pekl bilirsiniz ki eski Babli Hkmeti117 deildir, eski Osmanl Devleti deildir. Onlar artk tarihe karmtr. Dmanlarmz, Osmanl Devletini ykarak asl unsuru olan Trk ulusunu da yok etmek istiyorlard. Halbuki Trk ulusu, yeni bir iman ve kesin bir ulusal azim ile yeni bir devlet kurmutur. Bu devletin dayand temeller tam bamszlk ve kaytsz artsz mill egemenlikten ibarettir. Millet, bu egemenlikten zerresini elden karmayacaktr; gzn amtr118. Atatrkn bu szleri bize, egemenliin Trk ulusunda olduunu ve olmas gerektiini kantlar. Bu temel dnce, Atatrk tarafndan ortaya atlm ve Trk Devletinin en nemli ilkelerinden biri olmutur. Atatrk 16.X.1923te Arifiyede yapt konumada: Halk, ulusal egemenlii benimsemi ve memlekette tek egemen ve etmenin-milin-kendisinden ibaret olduunu unutmamaldr diyerek, btn g ve egemenliin halktan kaynaklandn ve halka dayandn kantlamak istemiti.

Atatrk, Trk ulusunun gerek eilimine sayglyd. 22.IX.1924 te Samsunda retmenlerle yapt konumada: Bir insan memleket ve milletine yararl bir i yaparken, gznden bir an uzak bulundurmamaya zorunlu olduu kural ulusun gerek eilimidir119 demiti. Gnmzde demokrasi ile ynetilen lkelerde bu siyasal szck, halkn genel eilimi eklinde anlalmakta, ynetimde ulusal irade sz sahibi olmaktadr. Trk siyasal varlnda demokrasinin yokluu ileri srlemez. ok eski Trk toplumlarnda bu yntem uygulanrken yzyllar sonra bunun zoraki olarak brakld bir gerektir. Bu konu, Trk Demokrasi Tarihi iinde incelenmesi gereken bir konu olmakla beraber, Atatrkn demokrasi ile ilgili tutum ve deerlendirmelerini belirtmesi bakmndan Onun u ekilde zetlenen szlerinde yer almaktadr: Trk ulusu, en eski tarihlerinde, nl kurultaylaryla, bu kurultaylarda, devlet bakanlarn semeleriyle demokrasi dncesine ne kadar bal olduklarn gstermilerdir. Son tarih dnemlerinde, Trklerin kurduklar devletlerde balarna gelen padiahlar, bu yntemden ayrlarak mstebit olmulardr 12 demiti. Padiahlarn bu yntemi benimsememelerinin nedenini, onlarn evresinde yer alanlarnn telkinine balayan Atatrk, bunlarn kkrtmalaryla: Tanrsal bir hukuka dayal bir mutlakiyet kural nnde, demokrasi prensibinin, ilk ald vaziyet mtevazidir. O nce, hkmdar devirmeye deil, onun, yalnz kuvvetlerini snrlamaya, mutlakiyeti kaldrmaya alt. Bu alma 400-500 yl ncesinden balar, nce kuvvetin milletten geldii ve bu kuvvet yeteneksiz bir ele derse onu geri alabilecei bir kuvvetin, milletten oluan Meclis tarafndan kullanlmas gerekecei anlatld.

XVI. yzylda, demokrasi prensibi, hkmdarlarn etkisini krmak iin, siyasal mcadele arac olarak kullanld. Bu mcadelelerde, en sonunda ortaya atlan dnceler, unlardan ibarettir. Kuvvet millete aittir. Onu yasal olarak bir hkmdara vermitir. Baz durumlarda geri alabilir.m Demokrasinin doal geliimini inceleyip bu ekilde zetleyen Atatrk: Demokrasi prensibi, ulusal egemenlik prensibi ekline girdi ve temel yasaya (Anayasa) (Hukuk-u Esasiye) geti. Artk, milletle hkmdar arasnda anlama (mukavele) dncesi kayboldu. Ortaya, Egemenlik blnmez ve vazgeilmez dncesi kt122 diye dncesini zetler.

Atatrkln ulusal egemenlik ilkesini daha iyi anlayp kavrayabilmek iin, yine Atatrkn bu konuda yani, egemenlik konusunda ne dndn ve ne anladn ortaya koymakta yarar vardr. Atatrke gre: Egemenlik, bireylerin iradeleri stndedir ve bu irade yine bireylerin oluturduklar ulusun ortak iradesi eklinde anlalmaldr. Atatrkn anlatmyla : Egemenlik bireylerin-fertlerin-iradeleri stnde, bireylerin oluturduu, milletin ortak kamusal kiiliine zg genel iradedir. Bu nedenle, egemenlik birdir, paralara ayrlmaz ve egemenliin anlatt kamusal irade onun sahibi olan, ortak kiilik, millet tarafndan, hibir vakit, bakasna devredilemez ve bundan vazgeilemez.123

Demokrasinin belirgin nitelii, onun siyasal bir yapda olmas ve siyasal bir rejimin ad olmasndadr. Rejim, Ynetenlerle ynetilenlerin durumunu belirtir. Genel anlamda: Ynetenlerin ynetilenler tarafndan seimi eklinde anlatlan demokrasi, Atatrkn zerine eildii ve amalar arasnda yer verdii bir ynetim eklidir. nk Atatrkn itenlikle ortaya att ulusal egemenlik ilkesi, ancak demokraside yerini bulur. O: Bizim bildiimiz demokrasi siyasdir, onun amac, milletin, ynetenler zerindeki denetimi sayesinde, siyasal zgrl salamaktr.124 Atatrkn demokrasiyi nasl benimsedii ve onu nasl sevdii u szleriyle kantlanabilir: Demokrasi, memleket akdr, ayn zamanda babalk ve analktr.125 Atatrk, demokrasiyi esasnda bireysel olarak da niteler ve: Demokrasi, temelinde bireyseldir; bu nitelik vatandan egemenlie, insan olarak katlmasdr.126 Bu szlerin, anlam, Atatrkn insana nekadar deer verdiinin bir kantdr. Gerekten demokraside insan ve insan zgrl deerlidir ve saygndr. nsann egemenlie katlmas Atatrkn balca istek ve amalarndandr.

Atatrkn demokrasi ile ilgili szlerinden biri de insan eitliiyle ilgili olandr. Bu eitseverlik eklinde anlatlmtr. O, bu konuda yle demektedir: En son olarak, demokrasi eitseverliktir. Bu nitelik, demokrasinin bireysel olmas niteliinin, zorunlu bir sonucudur, kukusuz, btn bireyler, ayn siyasal haklar tar olmaldrlar.

Demokrasinin, bu bireysel ve eitseverlik niteliklerinden genel ve eit oy ilkesi kar.127 Grld zere Atatrk, demokrasinin temeli olan insan eitliini savunmakta, bireylerin siyasal haklar ynnden eitliklerini benimsemektedir. Bu, gnmzn gerek demokrasilerinin benimsedii temel ilkelerdendir. Demokrasinin bu ilkesi genel anlamda siyasal demokrasilerin dayanaklarndandr. Siyasal demokrasilerde, ynetenlerin serbest ve gerek seimlerle i bana gelmeleri, temel dncedir. Bu demokrasilerin belirgin zellikleri, kamu zgrlklerine de yer vermeleridir. Bu demokrasilerde, seimle gelen meclisler, balca zelliktir. Bundan tr bu meclisler, demokratik meclisler olarak nitelendirilmilerdir.

Atatrkln demokrasi hakknda ze ait grleri ve dncelerine deindikten sonra, Onun kurduu Cumhuriyet hakkndaki dnceleri belirtilebilir. Bilindii zere, Cumhuriyetilik bir inklp ilkesidir. Atatrk ilkeleri arasnda bu ilkeyle ilgili olanlar: halklk, ulusal egemenlik ve milliyetiliktir. Bunlardan baka Cumhuriyet ile demokrasi arasnda da anlam ve ilikiler bakmndan yaknlk vardr. Atatrk bu konuda yle der: Trkiye Cumhuriyeti, demokrasi esasna dayal bir devlettir. Demokrasi ise, esas itibariyle, siyasal mahiyettedir. Dnseldir, bireyseldir, eitlik-idir.128 Buna gre Atatrkn kurduu devletin temeli, siyasal bakmdan demokrasiyi amalamaktadr. Atatrk, zenle kurduu Cumhuriyet hakknda eitli yerlerde ve zamanlarda tanmlamalar yapmtr. Bu tanmlamalarla baz kan ve yarglara ulamak kolaydr, rnein bunlardan biri yledir: Cumhuriyet ulusal egemenlik temeline dayanan halk hkmetidir.m Bu anlatm ierisinde halka, yani ulusa dayal olan egemenlik kavram, Cumhuriyeti anlatmaktadr. Atatrk 1937de verdii bir demete: Devlet idaresinde kabul edilen g birdir ve O ulusundur130 demiti. Yine bu konumasyla ilgili olarak: Milletimizin bugnk ynetimi, gerek niteliiyle bir halk ynetimidir131 szleri de yukardaki szlerini btnlemektedir.

Atatrkn btn bu iten szleri, bizi, Onun gerek kurallarna uygun bir demokrasinin kurulup altrlmasn arzuladn ancak ksa hayat yaantsna sdrmak zorunda kald inklp hareketlerine snrl mrnn yeterli olamad yargsna gtrr. Onun bu samim istek ve giriimlerini, vefal Trk milleti anlad ve onaylad gibi, yabanclar da tanklk etmektedirler, rnein, ngiliz yazarlarndan Herbert Sideabotham (Saydbotm) yle yazmt: Eer demokrat diye bir ey varsa Atatrk demokrattr. Atatrk iradesinin ruhu, gerekten demokrat olmasayd ve bu ruh btn halk etkilememi bulunsayd, inklplar gerekleebilir miydi? Trk aydnlar, halkn iyilii iin alan demokrasiyi, halklk olarak niteliyorlar ki, Benthamn En byk sayya en byk iyilik diye anlatmak istedii eyin bir ifadesidir. Ve bu konuda Atatrkn ynetimi, baz bat demokrasilerini utandrabilir.132 Yine bir ingiliz Gazetecisi Ward Price (Vard Prays) yle diyor: Diktatrlklerin katlanama-d serbest bir ynetimle, demokrasilerin baaramad ve baaramayaca iler yapmtr. Tarihte byle adamlar, devirlerine kendi isimlerini vermilerdir. Yani, o kadar ender yetiirler.133

Atatrkn demokratik bir rejim ynndeki tutumunu nl Fransz hukukusu Prof. Maurice Duverger (Moris Dverje) yle deerlendirir: Seimlerde ekimeye yer vermeyen ve tek parti rejimine dayanan Kemalist sistem, demokratik bir sistem deildi. Ama totaliter bir sistem de deildi. Cumhuriyeti ve liberal ideolojisiyle, eitli eilimlerin arpmasna msaade edecek kadar hogr sistemiyle Cumhuriyeti Halk Partisi, komnist partisinden olsun, faist partisinden olsun tm ayr bir partiydi. Partinin teklii, milletin eitimi iin zorunlu bir gei olarak kabul ediliyordu. Asl ama, ok partili bir rejim ve serbest seim usulyd. Mustafa Kemal, bu amacna ok abuk ulamak istiyordu. Devlet Bakanl zamannda iki kere ok partili rejimi denediyse de baar elde edemedi; henz artlar gerektii kadar gelimemiti.134

Yerli ve yabanc dnce adamlarnn da ortaya koyduu gibi Atatrk, Batnn nde gelen zelliklerinden biri olan demokrasi anlayna ve uygulamasna yrekten balyd. Bu konuda Onun szleri ve uygulamalar Trk ulusunun siyasal yaantsnda hem bir aama hem de bir ilerlemedir. Trk milletinin yzlerce yldan beri alageldii ynetim biiminden ayrlarak ada ve uygar uluslarn ynetim sistemine dnnn Atatrkn yol gstericiliiyle gerekleme yolunda ilerlemesi, ayrca anlamldr. Bu konuda denebilir ki Atatrk dnemi, tam bir demokrasi dnemi deildi; ancak Onun itenlikle istedii ve benimsedii demokrasiyi gerekletirme koullarnn hazrlanmakta olduu bir dnemdi.

10. Atatrkn lmnden Sonra Demokrasiyi Gelitirme abalar

Atatrkn adalama ilkesi, ayn zamanda Batl uluslarn benimseyip uygulad demokrasi anlayn ve lksn amalyordu. Bu lknn gerekletirilmesi konusunda, Onun da nerisi ve ncl ile birka deneme yaplmas, baarl olmasa da, Trk demokrasi hayatnn hayrl ve deerli giriimlerdendir. Atatrk, bu konuda samim olmasna karn, zen ve koruma isteyen inklplarn ncelik almas gerekliliinden tr, Trk siyasal hayatnda tek partili dnem, ikinci Dnya Savaandan nceki yllarda, uzunca bir sre uygulanmtr. Bunun nedenleri ayr bir inceleme konusu yaplmaya deer. Bu savan ncesindeki yllarda dnya siyaset alanndaki tek partili ynetimlerin gl varl, Trk inklp hareketlerinin korunma ihtiyac ve ulusun demokrasi yolunda bilenip, bilinlenmesi gibi dncelerin etkisinin olduu ileri srlebilir. kinci Dnya Sava srasnda Trkiye gvenliini, bu savaa girmeden, silh elde ve demokrasiyi savunan devletler safnda veya yanls olan bir tutumla salama abas gstermitir. Bilindii gibi ikinci Dnya Sava, Batl demokrasilerin stnl ve zaferleriyle sonulanm, totaliter devletler yenik dmlerdi. Bu gerek demokrasilerin gcn kantlayan bir olguydu. Esasen demokrasiyi amalayan Trkiye Devleti ve halknn, ikinci Dnya Sava sonrasndaki ortamdan ve gereklerden etkilenerek ayn yne dnk almalara balamas da doald, ilk kprdanmalarn Trkiye Byk Millet Meclisi iinde doup filizlenmesi kadar olaan birey olamazd. Mevcut iktidarn yllardan beri sregelen bir gelenein bozulmasn onayla-yamayaca da bilinen gereklerdendir.

Trk siyasal hayatnda bir yenilik ve uygulama olarak, daha nce rnekleri grlen birden fazla parti almalar, 7 Ocak 1946da Demokrat Parti adyla kurulan partiyle yeni bir grnm kazand. Cumhuriyet Halk Partisinin iinden kan yeni parti kurucular, ayn yl yaplan seimlerde 64 milletvekilini Meclise sokunca, millet iradesinin temsil yeri, ok partili sistemin simgesi oldu. Bundan sonraki 1950 seimleri ise yeni partinin ezici ounluk kazanmasyla sonulannca, Trk milleti, siyasal bir olgunluun rneini de vermi oldu. Bu sonu, millet iradesinin temsil organ olan Trkiye Byk Millet Meclisince karlan yasayla salanmas bakmndan ilginti. Bylece Trk nklbnda siyasal inklp hareketlerinden biri daha gereklemi oldu. Demokrat Partinin iktidara geli yl olan 1950 ile 27 Mays 1960 inklb arasnda kalan on yllk dnemin analizinin yaplmas, bu inklp hareketine neden olan balca konularn anlalmasna yararl olabilir. Bunlar, iktidar partisinin siyasal, sosyal ve ekonomik tutum ve davranlarnda aramak gerekir.

Memleketin iindeki siyasal, ekonomik ve sosyal bunalm 27 Mays 1960 hareketiyle sonuland. 27 Mays hareketinin yapld gn Ankara Radyosundan yaynlanan bildirinin ba ksm yleydi: Bugn demokrasimizin iine dt buhran ve son messif hdiseler dolaysyla ve karde kavgasna meydan vermemek maksadyla Trk Silhl Kuvvetleri memleketin idaresini eline almtr. Bu harekete Silhl Kuvvetlerimiz, partileri iine dtkleri uzlamaz durumdan kurtarmak ve partilerst tarafsz bir idarenin nezaret ve hakemlii altnda, en ksa zamanda dil ve serbest seimler yaptrarak idareyi, hangi tarafa mensup olursa olsun, seimi kazananlara devir ve teslim etmek zere girimi bulunmaktadr.

Grld zere, Trk siyasal tarihinde demokrasi, bir kez daha darboaza girmi, bunalma are bulmak, uzaklalan Atatrk ilkelerine yaklatrmak ve yeni bir dzen kurma amacyla partilerst bir hareket olarak 27 Mays nklp Hareketi yaplmak zorunda kalnmtr. 27 Mays 1960 nklp Hareketinden sonra lke, yine demokratik dzen izgisine getirilerek askerler klalarna ekildiler. Ulusal egemenlik ilkesi siyasal partilerin normal almalaryla yeniden iletildi. Bu dnem 12 Eyll 1980 Harektna kadar mrl oldu. 12 Eyll Harektnn gerekeleri incelendiinde bunlar zl ynleriyle : lkeyi karanla ve acze itenlere dur demek, Atatrk ilkelerine ve demokrasiye ilerlik kazandrmak, Ulusal birlik ve beraberlii salamak gibi nemli konulardr. Bunlarn ana amac ise : Ulusal varl gven iinde bulundurmaktr.

IV

TRK NKILBI VE ATATRK LKELERNN FELSEFES

XX. yzyln nemli siyasal ve sosyal olaylarndan biri olarak tarihe geen Trk nklb, Trk ulusunun Atatrkn gsterdii ve nderlik ettii yolda yapt bir inklplar topluluudur. Bu harekette Atatrk, dnceleriyle, uygulamalaryla ve zorlamalaryla nc olmutur. Ancak bu inklp doal olarak bir btndr.

Trk inklb, Trk toplumunun istilc dmann etkisini ortadan kaldrp bamszln kazanmasndan itibaren, bir devlet olarak dnya uluslar arasndaki yerini almasyla aamaya ulamtr. Dnyann belli bal byk devletleriyle, bunlarn destekledii istilc bir devletle hem asker hem de siyasal alanda yaplan etin mcadele, pazarlklar ve zorlamalar sonunda yeni Trkiye Devletinin hukuk durumu Lozanda perinlendikten sonra, sosyal ve siyasal ierikli inklp hareketleri balamtr.

1. nklp Hareketleri

Dnsel hazrlk evresi 19 Mays 1919da, ihtill evresinin de 24 Temmuz 1923te Lozanda sonulandrlmasyla Trk inklb, dzenleme veya reformlar dnemine girmiti. Bu dnemde, inklp, hem yararl reformlarla hem de, yaplanlarn allagelen bir yoldan farkl olmasndan tr, alkant ve zorlamalarla birlikte srdrlmtr. Bu yeni dnem, inklbn yapcs ve ekil vericisi Mustafa Kemalin ynlendirmesiyle srdrlmtr. Bir btn iinde bir dizi yenilik hareketleri bu dnemin balca olaylardr, inklp hareketlerinden bazlar siyasal, bazlar da sosyal ierikli bir yapda olmutur. Bunlardan bazlar, daha Lozan Bar gerekletirilmeden yaplmtr; rnein: stanbulda bir saltanat hkmetinin bulunmasna karn Egemenlik kaytsz artsz milletindir ilkesine gre kurulmu olan Trkiye Byk Millet Meclisi, siyasal nitelikli reformlarn banda yer alr. Yeni Mecliste kabul edilen Anayasa (Tekilt- Esasiye Kanunu), zyle ve ruhuyla, padiah ve halifelik kurumunun yetkilerini ortadan kaldrp, egemenlii millete maletmekteydi. Bu reform, Trk milletinin siyasal yaantsnda ve siyasal haklarnda tarihsel bir aama ve kkl bir deiiklikti. Anayasa ile kabul edildii zere, Trkiye Devleti, imparatorluk bakentinde yaamn srdrmeye alan Osmanl Devletinin hukuk varlna kar olan bir kararn ifadesiydi. Her iki devletin arasnda zaman zaman ortaya kan olaylar, bunlarn atmalarndan ve varlklarn kantlama isteinden baka bir ey deildi, stanbul Hkmeti, milletin isteine cevap verecek yetenekte olmadndan, Anadoluda kurulan yeni devlet, yasal varln salamlatrmt. 1 Kasm 1922de, saltanat ile hilfet birbirinden ayrldktan sonra, saltanat ortadan kaldrlmt. Bundan sonra da halifenin, sadece dinsel alandaki snrlamann dna kmak istemesinden tr, 3 Mart 1924te, Trkiye Byk Millet Meclisinin tarihsel kararyla, hilfetin de kaldrlna tank olundu.

Bu iki olay, Trk milletinin, Trkiye Byk Millet Meclisinde beliren ulusal egemenlik hakknn gvenceye alnmasyd. Atatrkn nderlik ettii Trk nklbnn en nemli siyasal reformu bu harekettir. Saltanatn ve halifeliin kaldrlmas arasndaki srede, 29 Ekim 1923te iln edilen Cumhuriyet ise, yeni Trkiye Devletinin devlet tekiltnn tamamlanmam olduunu savunan evrelere bir cevap oldu. Bu dnemde devletin niteliini belirtmek gerekirse, onun ulusal bir devlet yapsnda olduu kesindir. Ulusal nitelikli yeni devletin, ncelikle siyasal alanda yapaca reformlarn da, doal olarak, ulusal nitelikte olmas gerekiyordu. mparatorluk dneminin ulusal bir nitelik tamayan eskimi ve etkinliini yitirmi kurulularndan balamak suretiyle gerekletirilen reformlar, birer birer ele alnarak Mustafa Kemalin gsterdii ynde ekillendirilmeye allmtr. te Onun bunlara temel olan dnceleri ve uygulamalar, inklbn prensipleri ve uyulmas gereken ilkeler olarak, Trk nklbnn esaslar olmutur.

Trk nklbna temel olan ve onun mayasn oluturan ilkelerin zn ve niteliklerini bilmek, Trk nklbnn felsefesini anlamak ve akla kavuturmaktr. Bu ilkeler, Trk ulusunun barndan kard byk adamn kafasnda kurulmu, oluturulmu ve uygulamaya koyulmutur. Bunlar, Onun adndan esinlenerek Atatrk lkeleri olarak anlm ve yaygnlamtr. Trk nklp hareketlerinden biri olan Soyad Kanununun kmasndan nce Mustafa Kemal adna balanan ilkeler dnyada Kemalizm olarak tannmaya ve anlmaya balamt. Bylece Trk nklb, Kemalizm ile e anlamda kullanlyordu. Gnmzde ou kez Atatrklk denildiinde, Kemalizm veya Atatrk lkeleri anlalmaktadr, zetlemek gerekirse, Trk nklb, Kemalizm ve Atatrklk gibi deiik deyimler, birbiriyle e anlamda kabul edilmelidirler.

Atatrk ilkeleri, Trk nklbnn temel talardr. Bunlar, yaplm ve yaplmakta olan ve gelecekte de srdrlmesi gereken inklba yn veren esaslar veya prensiplerdir. Bunlar belli bir kalba sdrmak veya snrlamak, inklp anlayna ve ruhuna ters der; nk Atatrk, bir kitap yazarak bunlar dondurmaktan her zaman uzak kalmtr.

Atatrk ilkeleri, bir btn olan Trk nklbn ynlendirmi ve ekillendirmitir. Bunlar arasnda Ulusal bamszlk, Ulusal egemenlik, adalama, Liklik, Milliyetilik, Halklk, Cumhuriyetilik, Devletilik, inklplk ve Mill birlik ve btnlk gibileri, tm ilkeleri btnn oluturan prensiplerden bazlardr. Bunlar, bir btn olan inklp ierisindeki reformlara veya yenilik hareketlerine k olmutur.

2. adalama

Kukusuz ki Trk nklbnn temel amac, ada uygar dnyann benimsedii yolda, onun dzeyine ulamak ve hatta onu amaktr. Trk ulusu iin Atatrklk, ada uygarlk dzeyine ulama yoludur. Bu yol, yzyllarn umursamazl ve ihmali yznden geri kalm bir lkenin, yaam kouludur. Atatrk dneminde, siyasal ve sosyal kurum ve kurulularn deitirilmesi hareketleri, ncelikle adalama dncesinden ve amacndan kaynaklanm, yeni Meclis ve yeni Devlet bundan domutur. Devlet ynetiminde, hukukta ve eitimde lik dnce ve uygulamalar, adalamann bir gereiydi. Trk Medeni Kanunu ile, toplumda aile hukukuna getirilen yenilik, kadn-erkek eitliini salayan ada bir anlay da salamtr. Kadna verilen deer, Trk inklbnda kadna salanan siyasal haklarla belirgin hale getirilmitir. Toplum bireylerinin giyiminde, yaplan deiiklik, zde olmasa bile ekilde, ada grnn ve rahat yaama dncesinin bir sonucudur. Yeni takvim, hafta tatili, toplumu geriye gtren tekke ve zaviyelerin kapatlmas ve tarikatlarn ortadan kaldrlmas uygar yaama dncesinin somut birer kantdr. Harf inklb, ada eitim anlaynda bir yenilik hareketi olarak retimi kolaylatrm, yeni ve ulusal tarih ile dil anlay da ulusal nitelikleriyle Trk halknn benliini bulmasnda ve hatt uluslama dzeyine hzla knda rol oynamtr. Btn bu hareketler henz tamamlanm saylamayan adalama srecinin olgulardr.

Trk inklbnda adalama temel amatr. Bu ilke, daha inklbn balang yllarndan itibaren ortaya atlm ve sonralar canl tutularak bu amaca ulamak iin atlmlar yaplmtr. adalama iin, Trk inklbndan veya Atatrk ilkelerinden beklenen bir sonu veya ama da denilebilir. nk, btn ilkelerin ortak amac bu sonuca ulamay salamaktr. Biroklarnca ada uygarlk dzeyine ulama ve batllama eklinde de tanmlanan bu ilkenin, yani adalamann, ne olduunu anlamak iin onun Trk nklb iindeki yerini ve gelimesini gzden geirmek gerekir. Mustafa Kemal, Trk Bamszlk Savann balang yllarnda bile bu konuya deinip, onun gereine iaret ediyordu. Onun ilk kez ortaya atld yllarda Trk ulusu, siyasal bamszlk bayran dalgalandrma abalar iindeydi. Bu dnemde Mustafa Kemalin: Memleket kesinlikle ada, uygar ve yeniliki olacaktr. Bizim iin bu, yaam davasdr. Btn zverilerimizin sonu vermesi buna baldr135 eklinde ileri srd adalama, grld gibi, sonradan ele alnm bir ilke deildir. Bilindii gibi Trk inklbnn balang yllarnda, yani ihtill evresinde, mcadelenin z ve temeli ulusal gce dayanm ve dmann yenilmesinde bu g, balca kaynak olmutu. Ulusal gcn ve heyacann dolup tat bu yllarda bile adalama ve uygarlk, varlmas gereken ama olmutu. Mustafa Kemalin 1923 ylnda bu amac gerekletirmek iin demeler verdii bilinmektedir. rnein O: Memleketimizi adalatrmak istiyoruz. Btn abamz Trkiyede ada, bylece batl bir hkmet yaratmaktr. Uygarla girmek isteyip de, batya ynelmemi millet hangisidir136 demekle, ana dncesini aklamt.

adalama ilkesinin bir ama olarak ortaya kt yllarda baz evreler gocunmu ve hatt eletirilerde de bulunmulard. Doulu bir toplumun batllamas eklinde de anlalabilen bu ilkeye kar olanlar: Batnn geleneini de mi alacaz? eklinde yersiz dncelere kaplmlardr. Gerekede, dil ve gelenein toplumlar uluslatrd gerei karsnda, Trk milletinin kendine zg geleneinin bulunmas doald. Byle olunca adalamann, Batnn gelenei dnda baz zelliklerinin alnmas demek olduu, nceleri anlalmamt.

Gerek olan, Batnn Dou karsnda bilim ve teknik ynden stnlyd. Bunun srr ve temeli neydi? Atatrkn zerine parmak bast nokta buydu. Atatrkn, Dounun gerilemeinin nedenleri zerinde dnp deerlendirmeleri, Onu, gerekletirdii inklplarda ve bunlarn yaatlmasnda Batl yntemleri benimsemeye yneltmiti. Atatrk: Memleketler eitlidir, fakat uygarlk birdir ve bir ulusun ilerlemesi iin de bu tek uygarla katlmas gerekir137 diyordu.

Atatrkn adalama ilkesi, Onun u szleriyle aklanabilir: Milletimizin yasal ve sosyal yaantsnda, milletimizin dnsel eitiminde yol gstericimiz bilim ve teknik olacaktr.138 O, buna benzer demelerini zaman zaman yurdun birok kelerinde dile getirmiti. rnein, 27.X.1922de Bursada, stanbullu ve Bursal retmenler grubu nnde yapt konumada: Gzlerimizi kapayp soyut olarak yaadmz dnemeyiz. .. Memleketimizi bir ember iine alp dnya ile ilikisiz yaayamayz.. . Bilakis ileri, uygar bir millet olarak uygarlk alannn zerinde yaayacaz. Bu yaam ancak bilim ve fen ile olur. Bilim ve teknik nerede ise oradan alacaz ve her kiinin kafasna koyacaz. Bilim ve teknik iin snrlama ve art yoktur139 demiti.

Grld gibi Atatrk, Trk nklbnda adalamay, vazgeilmez bir ama olarak anlyor ve anlatmaya alyordu. Onun bu szleri dorultusunda okullar, fabrikalar, devlet kurulular, tarm ve endstri uygulamalar, inklbn ilk yllarndan itibaren, lke topraklar zerinde ykselmeye ve almaya balamt.

adalamann z, ada yaam anlayndan geer, bunun da yntemi bilimsel yani aklc tutumdan geer. Uygarlk alannda ileri gitmi, ekonomik ynden gl, sanatta baarl ve teknolojide atlmlar yapm olan lkelerin benimsedii yol ve yntemler, adalamann balca arac ve uygulamalardr. ada yaam felsefesinde, bilim ve bilimsel uygulama anlamnda tanmlanabilecek teknoloji yatmaktadr. Bu yol, Batya ve Batllara baar yollarn am ve onun nde bulunmasna destek olmutur, ite Atatrk, Trk inklbna temel olacak yntemi tanmlarken: Dnyada herey iin, uygarlk iin, yaam iin, baar iin en gerek yol gsterici bilimdir, tekniktir (fendir). Bilimin ve tekniin dnda yol gsterici aramak gaflettir, cehalettir ve yoldan sapmadr (dallettir) derken adalamann anahtarlarn da gstermiti.

Atatrk, Trk toplumunun tarihsel olarak varolan uygar niteliklerinin, zamanla yitirilmesinden doan geri kalmlktan kurtulmak iin bunlarn tekrar harekete geirilmesini istiyordu. Bylece adalama Onun tekrar dnya uluslar arasnda saygn yeri almasndan yararl ve destekleyici bir rol oynayacakt. Trk ulusu kendini bylece uygar dnyaya kabul ettirebilecekti. Onun bu yolda direnmesi ve bu yolun gerek yol olduunu savunmas doald.

adalama, Trk nklbnda ncelik alan bir ilke ve yol olarak karanlktan aydnla kmada nemli bir adm ve davrantr. Bu yol, bilimsel ve gereklere uygun olduundan ayrca deer kazanr. ada yaam gr, bilimsel ve aklc bir yntem olduu gibi, hukuka, kii zgrlne ve onuruna deer vermesi ve bu ynyle de demokrasi uygulamasn ynlendiren bir nitelie de sahiptir Bundan tr uygar olma, varolmann da yaamann da bir gvencesidir.

3. Ulusal Bamszlk

Atatrkn dnyaca tannmas, sevilmesi ve saylmas, onun XX. yzyldaki bamszlk hareketlerinde nc olmasndandr. Atatrkn Trk Bamszlk Mcadelesini ynlendirip ynettii yllarda dnya uluslarnn te ikisinin smrge yntemleri altnda yaad dnlecek olursa, Onun deeri daha iyi anlalr.

Dnyadaki toplumlarn, millet ve devlet halinde kendilerini saydrmalar ve tantmalar, onlara uluslararas hukukun tand yetkiyle olabilir. Bu yetki ise, ncelikle siyasal bamszln kazanlmasyla mmkndr. Buna hak kazanmam olanlar ise, ya baka bir devletin korumasnda veya esareti altndadrlar. Uluslararas yarg deerlerine gre, ancak bamsz olan uluslar saygndr. Bu nedenle Atatrk, ncelikle bamsz bir Trk Devletinin kurulmasna ncelik vermitir. Trk ulusunun istikll ak, haysiyeti ve onuruna her eyden fazla deer veren Mustafa Kemal Paa, Ya stikll Ya lm parolasyla mcadele bayran am ve Trk ulusunu bu bayrak altnda toplanarak mcadeleye armt. Mustafa Kemal Paann bu mcadele kararnn mutlu sonla balanmas, birok tutsak milletin yapacaklar bu tr mcadele iin rnek olmutu.

Mustafa Kemal, bamszln sadece siyasal bamszlktan ibaret olmadna inanr. Ona gre ideal bamszlk, tam bamszlktr. Bamszlk benim karakterimdir diyen Atatrkn Trk toplumunu tam bamsz grmesi de balca lksyd. O: Temel ilke, Trk ulusunun saygn ve onurlu bir ulus olarak yaamasdr. Bu ancak, tam bamsz olmakla salanr140 derken O, bamsz karakterinden doan azmini de belirtmi oluyordu. Yine O, bir ulusun bamszln korumaya azmetmesi halinde, muhakkak baaracana inancn u szleriyle belirtir: Bir ulus varln ve bamszln korumak iin dnlebilen giriim ve zveriyi yaptktan sonra baarr.141

4. Ulusal Egemenlik

Trk milletinin siyasal hayatnda bir aama ve dnm noktas olarak nitelenmesi gereken ulusal egemenlik, Atatrkn savunduu temel ilkelerden biridir. Trk milleti, mparatorluk dneminde byle bir nitelikten yoksun bulunuyordu. Her eyin sahibi padiah, dinsel yetkisini de, Peygamberdin vekili olmasndan alan bir egemenlik anlay ile yzyllarca siyasal varln srdrd. Milletin stnde her eye egemen mutlak bir irade ve idare, halkn yazgsn saptamaktayd. Bu gelenek Mustafa Kemal Paann ynetiminde yrtlen Trk Ulusal Mcadelesine kadar etkili oldu. Ancak lke bamszl, halkn gelecei sz konusu olduu ackl gnlerde padiah ve evresindekilerin kendi karlarna hareket ederek, dmanla ibirlii halinde bulunmalaryladr ki, Mustafa Kemalin uyar ve nderliiyle ulusal egemenlik anlay ortaya karak benimsendi.

Ulusal egemenlik ilkesi, adndan da anlalaca gibi, halka zg, millete dayal bir egemenlik ve iradeyi anlatr. Bu ilkede sz sahibi olan halktr; bir kii veya bir zmre deildir. Ulusal egemenlik, ynetimde iradenin halkta bulunduunu tanr; halk kendi iradesi ve oyu ile setii temsilcileri vekil olarak atayp, egemenlik yetkisini onlar vastasyla kullanr. Mustafa Kemal Paa, ulusal iradenin savunucu ve koruyucusu olarak 1923 ylnda syledii: Egemenlik ulusundur. Trkiye Byk Millet Meclisinden baka hibir makam ulusun alnyazsnda etkin olamaz142 eklindeki szleriyle bu konu ya verdii nemi ve bu ilkeye duyduu inanc belirtir.

5. Halklk

Atatrk ilkelerinden biri olarak halklk, halk kavramna dayandrlm bir anlay dile getirir. Halk deyimi genel olarak, siyasal snrlar iersinde yaayan ve bu lkeyi vatan bilen insanlar topluluudur ki, Atatrke gre halk, milleti anlatr. Onun: Trkiye Cumhuriyetini kuran Trk halkna Trk milleti denir szleri bunun kantdr. Halklk, Trk nklbnn ilk yllarnda, gerei gibi anlalamadndan tartma ve eletiri konusu olmaktan kurtulamamtr. Halklk, bir ilke olarak ok ynl tutum veya politikalar olarak dnlebilir. Halklk, siyasal bakmdan, halk iradesi olarak tanmlanabilir. Bu anlamda halklk, ulusal egemenlik ilkesiyle yakndan ilgilidir ve hatt onunla benzerlik gsterir. Ekonomik ynden dnlecek olursa, halklk, ekonomik politika ve uygulamalarda halk yararna bir tutum olarak kabul edilebilir. Halklk, Atatrkn deiik zamanlarda ve yerlerde yapt konumalarda akla kavuturulmak istenmitir, rnein 1923 ylnda toplanan zmir iktisat Kongresine O: Egemenliin kaytsz artsz milletin zerinde kalabilmesi iin, halkn kendisinin kendi mukadderatn ynetmesi esasn art klan bir konudur143 eklinde konumutu. Bu szlerin anlam, halkn kendi haklarna sahip kmas ve gelecei hususunda kendinin karar vermesi gerektii eklindedir. Bu ynyle halklk, siyasal bir ierik tar. Yine zmir iktisat Kongresinde Mustafa Kemal Paa tarafndan sylenen szler, halkn karlar, refah ve ekonomik ynden glenmesiyle ilgilidir: Bence halk a, iktisat a kavramyla anlatlr144 diyen Atatrkn bu szlerinde, ynetimde halk yararna bir politikann izlenmesi gerektii ilkesi arlk tamaktadr. Atatrkn u szleri ise, halkn kendi kendini ynetmesi gereini vurgulamaktadr: Milletimizin bugnk ynetimi, gerek niteliiyle bir halk ynetimidir.145

6. Cumhuriyetilik

Trk Bamszlk Mcadelesi srasnda kurulmu olan Trkiye Byk Millet Meclisi ve Yeni Trk Devletinin dayand esaslar dnldnde, devletin yapsnda ulusal egemenlik ilkesinin ar bast grlr. Ulusal egemenliin benimsenmesi ve devlet yapsnn demokrasiye dnk olmas, doal olarak rejimin de Cumhuriyet olmas sonucunu yaratt. Trkiye Devletinin hkmet ekli Cumhuriyettir eklinde zl bir ekilde anlatlan bu karar, 29 Ekim 1923 gn hukuk asndan da salama balanmt.

Atatrkn en byk eseri Cumhuriyet ve bunun benimsenmesi eklinde anlatlan Cumhuriyetilik, bir ilke olarak Trk nklbnn esaslar arasnda yer alm bulunmaktadr. Bir devlet eklini anlatan cumhuriyet, Atatrkn halklk ilkesiyle de ilikilidir. nk bu devlet eklinde, halkn egemenlii, dorudan doruya veya setii temsilciler aracl ile kullanlmas, ilke olarak kabul edilmitir. Kkn eski bir szckten alan, halk veya topluluu anlatan cumhur (veya cumhur)dan tretilen cumhuriyet, Trk siyasal tarihine Atatrkn soktuu bir ynetim ve devlet ekli olarak, ileri dncenin de simgesidir. Osmanl mparatorluu dneminin monarik ve teokratik esaslara dayal ynetim ekli hatrlanacak olursa cumhuriyetin, daha ileri ve daha insancl bir tutumu getirdiini kabul etmek gerekir. Cumhuriyet, Atatrkn nderliinde gerekletirilen inklbn Trk siyasal yaantsna getirdii ada bir ynetim eklidir. Trk ulusu bu yolla kendini ynetecek temsilcilerini semi ve Trkiye Byk Millet Meclisi adn alan siyasal kurulua gndermi ve yasama gcn bu yolla eline almt. Meclisin setii ve denetledii bir hkmet de yrtmeyi salamt. Ayrca bu yllarda bir kural gibi sylenip benimsenen Egemenlik kaytsz artsz ulusundur zdeyii, Trk ulusuna, yzyllarca zleyip de kavuamad yetkiyi salamt. Cumhuriyet, tarihsel ve siyasal bir gelimenin rn olarak Trk nklbnn ihtill evresinde domu ve gelimitir. Mustafa Kemal, 1919 yl Hazirannda daha Amasyada bulunduu srada: Ulusun durumunu ve davrann gznnde tutmak ve haklarn dile getirip btn dnyaya duyurmak iin her trl etkiden ve denetimden kurtulmu ulusal bir kurulun varl ok gereklidir146 eklinde aklad dnceleriyle ileride ne yapmak istediini de ortaya koymu oluyordu. Atatrkn cumhuriyetilik ilkesinde demokrasi ve demokrasiden yana olu dncesi vardr. Onun: Demokrasi ilkesinin en ada ve en mantksal uygulamasn salayan hkmet ekli cumhuriyettir. Millet egemenliini, devlet ynetimine katlmasn ancak zamannda oyunu kullanmakla salar 147 szleri bu dncenin bir kantdr. Atatrk ayrca, halk tarafndan seilen Meclis yelerinin, kendi aralarndan seerek lkeyi yneten hkmetin de milletle kaynam olduunu ve ondan ayr dnlmemesi gerektiini de savunur ve 1925lerde: Artk hkmet ile millet arasnda gemiteki ayrlk kalmamtr. Hkmet millettir ve millet hkmettir. Artk hkmet mensuplar, kendilerinin milletten baka olmadklarn ve milletin kendi kendisinin efendisi olduunu tamamen anlamlardr diyerek cumhuriyetin bir halk ynetimi olduuna dikkati eker.

Demokrasi, bir bakma dnce zgrlnn benimsenip buna deer veren lkelerde uygulanan bir ynetim ekli olarak tannmtr. Bu ynyle Cumhuriyet de dnce zgrlne deer verir. Atatrkn anlatmyla: Cumhuriyet dnce zgrlnden yanadr. 148 Cumhuriyetin bu nitelii, onun kiiye ve kii zgrlne deer verdii eklinde anlalmaldr. Atatrk, kurduu Cumhuriyetin temelleri zerinde ykselen ve gelien bir Trk toplumu amalamtr. Cumhuriyet ynetiminin salayaca ortam ve koullar iinde Trk ulusunun gelecei ve gelimesi dnlmtr. Bu ortam, her trl zorbalktan uzak ve uygar dnyann benimseyip salad koullarla oluabilecektir. Kii zgrl, insan deerinin ve uygarlk koullarnn da bir gereidir. Atatrk, Cumhuriyetin iln edildii yl Ankarada yle demiti: lkmz, Trk milletini uygar toplumlar iinde ona yaraan yere ykseltmek ve Trk Cumhuriyetini sarslmaz temelleri zerinde, her gn daha ok glendirmek; bunun iin de zorbalk dncesini ldrmektir.149

Cumhuriyet insancl, zgrlk, kiiye deer veren bir ynetim ekli olarak belirtilen bir uygulama olduuna gre, onu savunup koruyacak kiilerin de baz niteliklere sahip olmasn gerektirir. Cumhuriyetin savunucular ne kadar salam, erdemli, bilgili ve yksek karakterli olursa Cumhuriyetin devamll da o oranda gvenli ve salam olur. Bundan tr Atatrk, kurduu Cumhuriyetin koruyucularnn belirtilen bu niteliklerle donanm olmasn ister. Onun szleriyle bu istek 1924te yle anlatlmt: Cumhuriyet, dnceli, bilgili, kltrl, salam vcutlu ve yksek karakterli koruyucular ister. 150

Atatrk belirttii u szleriyle de Cumhuriyetti onu koruyacak olan Trk genliine emanet etmitir. Bu Trk genliinin nitelikleri Onun yukarda belirttii niteliklerde olmal ve gelitirilmelidir. nk Atatrk, Trk genliine serbeste geliebilecei olanaklar ve zgrlk ortamn da salamtr. Onun: Ey ykselen yeni nesil, gelecek sizindir. Cumhuriyeti biz kurduk, onu ykseltecek ve devam ettirecek sizsiniz151 szleri, Trk genliine seslenmektedir.

7. Milliyetilik

Tarihsel ynden milliyetilik akmlar 1789 Fransz htilline dayanr; ancak bu akmlarn gelimesi daha sonra olmutur, zellikle bu gelime, XIX. yzyln olaylar arasndadr. Tarihte kurulan byk imparatorluklarn zerinde egemenlik kurduu kavimler, bu yzylda kprdanmaya balamlar ve egemen ynetime bakaldrma yolunu benimsemilerdir.

Trklerin iinde bulunduu ve egemen olduu Osmanl mparatorluunda durum bir bakma incelenmeye deer. Bu mparatorluk iinde Trkler dnda kalan toplumlar, ynetimde sz sahibi olmadklar iin Trklere oranla daha erken uyanmlar ve bamszlk mcadelesine katlmlardr.

Milliyeti bir nder olarak Atatrk, Trk tarihindeki milliyetilik konusunu enine boyuna inceleyip deerlendirmi ve baz kanlara varmtr. rnein Onun u szleri zerinde durulmas gerekir: Biz milliyet dncelerini uygulamada ok gecikmi ve ok ilgisizlik gstermi bir milletiz. Bunun zararlarn fazla almakla gidermeye almalyz. Bilirsiniz ki, milliyet kuramn, milliyet lksn zp datmaya alan kuramlarn dnya zerinde uygulama yetenei bulunamamtr. nk, tarih, olaylar, olgular ve grlenler hep insanlar ve milletler arasnda, hep milliyetin egemen olduunu gstermitir ve milliyet ilkesi aleyhindeki byk lde fiil deneyimlere karn yine milliyet duygusunun ldrlemedii ve yine kuvvetle yaad grlmektedir.152 Trk milletinin benliini, Trkln duymasnda dier kavimlere oranla gecikmesinin nedenleri oktur. mparatorluk dneminde Trklkten ok Osmanlclk bir toplum anlay olarak srdrlm ve halkn Osmanl saltanat evresinde toplanmasna allmtr. Bu tutum, doal olarak Trklk veya milliyetilik duygusunun yerlemesini nlemi ve geciktirmitir. Bundan baka mparatorluun kuruluu ve yaps gerei milliyetilik, istenmeyen bir kavram veya akm olmutur. eitli rklarn ayn lke snrlar iinde toplanm olmas, esasen milliyetilik duygularnn tehlikesini de artryordu. Bu duygularn varl ve desteklenmesi mparatorlua bal milletlerin ayrlmasna ve dalmaya yol aabilirdi. Bu tutum genel olarak btn mparatorluklar iin geerliydi. Ancak Mustafa Kemal Paann Mill Mcadeleyi balatt yllardaki durum ve koullar mparatorluk dnemindeki koullardan ok farklyd. mparatorluun deiik milletleri ondan skp koparlm, snrlar daralm ve bu daralan snrlar iinde kalan Trkler kendi mukadderatn salamak endiesine dmt. Trkler ancak kendi azim ve iradeleriyle bamszlklarn ve varlklarn koruyabilirlerdi. Trke zg, Trkten doan mill g, bu mcadelede balca dayanakt. Bu nedenle Mustafa Kemal Paa, ulusal gc balca destek ve etken g olarak grmtr. Onun ulusal gc ve ulusal egemenlii balca kaynak olarak grp, bunu Trkiye Byk Millet Meclisinin sembolik varlnda toplamasyla, Trk siyasal hayatnda mill devlet anlay da belirmiti. Mustafa Kemalin 1920 ylnda syledii u szler anlamldr: Bir millet varln ve haklarn korumak yolunda, btn gc ile, ayaklanm ve karara varm olmazsa, bir millet yalnz kendi gcne dayanarak varln ve bamszln salayamazsa, unun bunun oyunca olmaktan kurtulamaz153 Trk Bamszlk Sava hazrlan, uygulan ve sonulandrlmas bakmndan ulusal bir nitelik tamaktadr. Bu mcadelede, ulusal egemenlik Ulusal Ant (Misak- Mill), Ulusal Kuvvetler (Kuvay Milliye) ve Ulusal Mcadele (Mill Mcadele) gibi ok kullanlan deyimlere dikkat edilecek olursa, bunlardaki ulusal szcnn balca dayanak olduu grlr.

Milliyetilik, millete dayal bir duyu hali olarak belirmitir. Bunda mill benlie dn, milletiyle vnme ve milletini ykseltme gibi birok ynler bulunmaktadr. Btn bu konular, milletle ilgili ve millete dayal bir nitelie sahiptirler. Bilindii gibi dnya zerinde eitli milletler yaamaktadr. Bunlarn dinleri, gelenekleri, tarihleri ve kendilerine zg tutum ve davranlar bulunmaktadr. Bu topluluklar birer ayr millet halinde gsteren de bu zellikleridir. Atatrk, milleti yle tanmlamaktadr: Zengin anlar mirasna sahip olan, beraber yaamak hususunda ortak istek ve anlamada samim olan ve sahip olunan mirasn korunmasna beraber devam hususunda da iradeleri ortak olan insanlarn birlemesinden oluan topluma millet denir.154

Milliyetilik, tanm yaplan millete dayal bir durumun ifadesidir. Genel olarak ayn lk evresinde toplanp, ayn vatanda yaayan, ortak savunma ve ykselme lksnde bulunan ve ortak kltre sahip bireylerin oluturduu bir millete dayal olarak milliyetilik, bir millete bal olmann gururunu ve vncn tama ve kendi milleti yararna alarak onu yceltmeye alma eklinde dnlebilir.

Milliyetilik grld gibi bir duyu halidir. Bu duyu hali, dier milletlerdekinden farkl, zel bir karakterin de ifadesidir. Atatrk bunu yle aklar: Bir milletin dier milletlere gre doal veya sonradan kazanlm zel karakterler sahibi olmas, dier milletlerden farkl bir yap oluturmas, ounlukla onlardan ayr olarak, onlara paralel gelimeye almas niteliinde milliyet ilkesi denir.155

Milliyetilik, sosyal ve siyasal bir politika ilkesi olarak gnmzn yaygn akmlarndan biri olmutur. nk toplumlar bu milliyetilik ilkesine sarlp, ona dayanarak varlklarn ve bamszlklarn elde edebilmiler ve zet olarak anlatmak gerekirse millet olmular, yani uluslamlardr. Atatrkn milliyetilik ilkesine sahip karak onu, inklbn temellerinden biri haline getirmesiyle Trk toplumu da uluslama aamasna ulaabilmitir. Bir duygu olarak milliyetilik, din ve mezhebe dayal bir kavram olmaktan ok ortak bir duyu hali, manev ve kltrel bir birletirici badr. Bu, Atatrk tarafndan yle anlatlmtr: Milliyetin varln srdrmesi iin bireyleri arasnda dnd ortak ba yzyllardan beri gelen ekil ve niteliini deitirmi, yani millet, dine ve mezhebe dayal balant yerine, Trk milliyeti ba ile bireylerini toplamtr.

Atatrkn milliyetilik ilkesine gre, Trk milletinin zel karakterleri ve bamsz yaps sakl kalmak zere, ada dier uluslara paralel ve onlarla uyum ierisindeki bir gelime yolunda yrnmelidir. Ona gre: Trk milliyetilii, ilerleme ve gelime yolunda ve uluslararas ilgi ve ilikilerde, btn ada milletlere paralel ve onlarla bir ahenkte yrmekle beraber Trk sosyal toplumunun zel karakterlerini ve balbana bamsz niteliini sakl tutmaktr.156

Atatrkn Trk mill tarihine ve Trk diline sahip karak onlar gelitirme yolunda att admlarda milliyetilik anlaynn byk etkisi olmutur. O bu yolda da Trk milliyetiliine byk katklarda bulunmutur. O, Trk mill tarihini gn na karmada uralar vermi ve Trk milletinin kendini tanmasnda ve benliini duymasnda yardmc olmutur. Trk ocuu ecdadn tandka daha byk iler yapmak iin kendinde kuvvet bulacaktr.157 sz, bu almalardaki amacn gsterir. Atatrk, Trk mill tarihine ait almalar yansra Trk dilinin ar hale getirilmesi ve gelitirilmesi urunda da baarl atlmlar yapm ve baarlan ileri de desteklemitir. Bu almalar Onun milliyetilik yolunda unutulmaz abalardr. Onun ansn hal yaatp srdren Trk Tarih Kurumu ve Trk Dil Kurumu gibi kurulular gnmzde de canlln korumaktadr.

Trk nklb iindeki milliyetilik, belirgin ynyle onurlandrc ve toplayc bir ilkedir. Milliyetilik, mill birlik ve beraberlie gtren, bireyler arasnda yaklama ve yaknlamay destekleyen kltrel bir gtr.

8. Liklik

Atatrkn ana amac olan adalamaya gtren ve bunu destekleyen ilkelerinden biri olan liklik, yzyllardanberi dine dayal olarak srdrlen devlet ynetiminde ileri bir anlayn ve tutumun kantdr. Gnmzde din, zorunlu bir sosyal messese olmakla beraber, kendine zg snrlar iinde kalmakla daha yararl olmaktadr. Dinin devlet ilerinden ayrl ve sadece kendine ait konularda etkinlik gstermesi hem sosyal hem de siyasal bir politika olarak benimsenmitir.

Osmanl mparatorluumda siyasal egemenliin teokratik nitelii olan saltanat messesesinde toplanm olmas, tarih ynden mrn tamamlam ve zellikle ulusal egemenlik prensibinin benimsenip yerlemesinden sonra da gereksiz hale gelmiti. Ancak allagelen bir tutumun sklp atlmas kolay olmam ve bu alanda ihtiyatla hareket edilerek baarl bir sonuca ulalabilmitir. Ulusal devlet anlaynn gerekletirilmesinden sonra kabul edilen 20 Ocak 1921 tarihli Anayasaldaki eriat hkmlerinin yrrln salamak Byk Millet Meclisinin grevlerindendir hkm, allagelen teokratik devlet anlayndan uzaklaldn ortaya koymutu. Bu hkm, yeni anlay ve tutum olarak, yaplacak inklp hareketleri iin gerekliydi. nk, rnekleri grld zere, dinin siyasete let edilme ihtimali o dnemde zellikle nemliydi.

Baz kiiler liklii Trk nklbnn en nemli ilkesi olarak grrler. Liklik, kltr dzeyi ykselmemi toplumlarda, dini ktye kullanma giriimlerine kar bir gvence olmutur. Deerlendirmelere gre, dnce ve vicdan zgrl, aklc insanlara zgdr. Atatrk, Trk toplumunu ynetmede ve nklp hareketlerini uygulamada, dinin etkisini ortadan kaldrmay zorunlu grdnden liklik ilkesini ortaya koymu ve bunu titizlikle savunmutur. Atatrk, dinin bir toplum iin gerekli olduuna inanmakla beraber, bu messesenin kendi alan dna kmasna karyd. nk akl olan Mslmanln baz din adamlarnca insanlarn ruh ve vicdanlar zerinde bir bask arac gibi kullanlmasna tank olmutu. Ycelen insanlkta dnce ve inan zgrlnn de her tr bask dnda kalmas gerekiyordu. Atatrk bu konuda yle der: Din, gerekli bir kurumdur. Dinsiz uluslarn srekliliine olanak yoktur. Yalnz u vardr ki din, Allah ile kul arasndaki ballktr.158 Atatrk, bazlarnn sand gibi dini hibir zaman inkr etmemi ve dinsizlii krklememi-tir. O yle der: Trk Milleti daha dindar olmaldr. Yani, btn sadelii ile dindar olmaldr, demek istiyorum. Dinime, bizzat geree nasl inanyorsam, buna da yle inanyorum. 159 Grld zere dinin her trl safsatadan uzak doal sadelii ve gereklii iinde uygulanmas Atatrkn iden isteiydi. Bundan baka Mslmanlk, dinler tarihindeki halkann son zinciri olmasndan tr gelimi, ileri ve akla yakn kurallar da beraberinde getirmiti. Onun akla yaknl, hzla geliip yaylmasnda da etkili olmutu. Atatrk bu konuda yle demiti: Bizim dinimiz, en makul ve en tabi bir dindir ve ancak bundan dolaydr ki, son din olmutur. Bir dinin tabi olmas iin akla, fenne, bilime ve manta uygun olmas gerekir. Bizim dinimiz, bunlara tamamen uyar.160 Bu szler, dine saygl ve dine bal bir inancn belirgin grndr. Atatrkn nderliinde gerekletirilen liklik ilkesiyle slm dini, daha saygn daha onurlu durumuna kavuturulmu ve akl d nitelemelerden kendini kurtarabilmitir. Bundan baka, ada uygarla ynelik inklp hareketlerine, dinin karmas nlenerek, din bo yere baz yaktrmalardan kurtarlmtr.

Liklik, din ile devlet ilerinin birbirinden ayrlmasdr. Bu ayrmda dinin yetki ve etkinlik alan izilmekte, onun dnya ilerine gereksiz olarak karmas nlenmektedir. Bu konuda sadece devlet ynetiminde dinin vasiliinin nlenmesi nem kazanmaktadr. Bundan baka gnmzde ok gelien bilim ve teknik nnde eitimde dinsel etkiden uzak, aklc ve pozitif bir uygulama da likliin amacdr. Dinsel esaslara dayal hukuk uygulamasnn, tarihsel gelimede pek uygulama alan kalmadndan geleneksel mecelle artk etkinliini yitirmitir. Bu nedenle Trk nklbnda liklik, yasalarda da ada bir z salanmasn kolaylatrmtr.

9. Devletilik

Trk nklbnn sosyal ve ekonomik alanda etkili olan ilkelerinden biri devletilik ad altnda toplanmtr. Trk Bamszlk Sava sonrasnda lkenin bayndrla ve halkn da refaha kavuturulmas nem kazannca, bunun hangi yntemle gerekletirilmesi, balca konu olmutur. O dnemde, yllar sren savalarn etkisiyle ekonomik ynden tkenmi bir halk, dman elinde yaklm, yklm ehirler ve kyler, nemli bir sorun olarak yeni devleti dndryordu. Trk ulusunun tarih boyunca karlat felketlerde ekonominin byk etkisinin bulunduunu deerlendiren Atatrk, bu konuda da cidd tedbirlerin alnmas gerektiine inanmaktayd. Ekonomi alannda alnacak tedbirlerde lkenin iinde bulunduu koullar balca etkendi. Yllarca etkisini srdrm kapitlsyonlardan Lozanda kurtulmu olmakla beraber, lke fakir, halk etkinlikten yoksun ve devlet hazinesi de kaynaklara muhtat. Bu dnemde esasen halkta byk yatrmlar iin gerekli takat yoktu. nklb amacna ulatrmak iin, nce lke bayndrla kavuturulmal ve halk, yoksulluu yenmeliydi. lke gerekleri, byk ekonomik yatrmlarda devletin sorumluluu yklenmesini gerektirmekteydi. Bu dnce inklbn devletilik ilkesini ortaya kard. Siyas ve asker zaferler ne kadar byk olurlarsa olsunlar, iktisad zaferlerle talandrlmazlarsa ortaya konulan zaferler mrl olamaz, az zamanda sner.161 inancnda bulunan Atatrkn ekonomi felsefesi, lkeyi ksa zamanda bayndrla ulatrma ana dncesinde dmlendi. Halka gre, bireye gre devletin olanaklar daha geniti. Byk bayndrlk ileri devlete stlenildi, halkn yetenei iinde kalanlar ise ona brakld.

Devletilik ilkesi, eitli evrelerde deiik ekilde anlalm veya anlatlmak istenmitir. Gnmzdeki ekonomik sistem, terim ve datm aralarnn devletin veya halkn elinde bulunuuna gre adlandrlmakta ve deerlendirilmektedir. Trk nklbnda devletilik ilkesini Atatrk yle anlatr: Bizim izlemeyi uygun grdmz devletilik ilkesi, btn retim ve datm aralarm bireylerden alarak milleti bsbtn baka esaslar dahilinde dzenlemek amacn gden ve zel bireysel ekonomik giriim ve faaliyetlere meydan brakmayan sosyalizm prensibine dayanan kolektivizm gibi bir sistem deildir. Bu, Trkiyenin ihtiyalarndan domu, Trkiyeye zg bir sistemdir.

Bizim izlediimiz devletilik, kiisel alma ve faaliyeti esas tutmakla beraber, mmkn olduu kadar az zaman iinde milleti refaha, memleketi bayndrla eritirmek iin, milletin genel ve yksek karlarnn gerektirdii ilerde devleti fiilen ilgilendirmektir.162

10. nklplk

Atatrkn ok ynl bir nder olarak nitelenmesi, Onun bir ynnn de inklp olmasndan ileri gelmektedir. Trk nklb ierisinde dorudan doruya inklplk anlay da yer almaktadr. Trk nklbnda bu ilke, ana ama olan adalama ile dorudan ilgilidir. ada uygarlk dzeyine ulama eklinde de anlalan adalama, yine Atatrk ilkeleri dorultusunda srekli inklp hareketleri ve atlmlarla salanabilir. Atatrk inklbn asl amacn u szleriyle belirtmiti: Yaptmz ve yapmakta olduumuz inklbn amac, Trkiye Cumhuriyeti halkn btnyle ada ve btn anlam ve grnyle uygar bir sosyal toplum haline ulatrmaktr.163 Grld gibi, temel dnce Trk toplumudur ve bunun ulatrlmas gereken ama da ada uygarlktr.

Atatrk gerek ynyle bir inklpyd. Onun inklpl khnemi Osmanl kurum ve kurulularn deitirip yerine ada dnce ve tutuma dayal kurulular getirmesiyle kantlanabilir. Atatrk lik dnceyi devlet ynetimine, eitim ve retime ve hukuka getirmi bir inklpyd. Onun dncede, ynetimde ve yaantda pozitif bili