DỰÁNEBOOK:TỦSÁCHTINHHOAMÃSỐ:TH01

TÊNSÁCH:TƯDUYNHƯMỘTHỆTHỐNGTÁCGIẢ:DAVIDBOHM

DỊCHGIẢ:TIẾTTHÁIHÙNGHIỆUĐÍNH:CHUTRUNGCANNHÀXUẤTBẢNTRITHỨC

NGUỒNSÁCH:VCTVE4UGROUPTHỰCHIỆN:

Scan:@Nhantinh,@V/CPdf,Ocr:@inno14

Soátlỗi:@telomere,@lamtam,@TrúcQuỳnhĐặng,@SWAK13,@TháiPhác

(Thờigian:30.07.2018–14.08.2018)

Ebookmiễnphítại:www.Sachvui.Com

DựánEbookTủsáchtinhhoađượcthựchiệnvớimụcđíchquảngbávănhóađọc.Đọcvàchiasẻmiễnphí.Vuilòngkhôngsửdụngebooknàyphục

vụchobấtcứmụcđíchthươngmạinào.Hãymuasáchgiấykhiđiềukiệncủaquýbạnđọcchophép.

Xintrântrọngcảmơn!

DAVIDBOHM(1917–1992)

DavidBohmmấtnăm1992Cuốnsáchnàylàđểtưởngnhớđếnông.

D

LỜINHÀXUẤTBẢN

avid Joseph Bohm sinh ngày 20.12.1917 tại Wilkes-Barre,Pennsylvania,trongmộtgiađìnhDoThái.Tuổithơcủaôngtrôiquakhôngêmđềm.Nhậnđượcítsựchiasẻtừchamẹ,ôngđãtìmcảmhứngtrongthếgiớicủariêngmình,vàngaytừnhữngnămđầuđờiôngđãbộclộtínhcáchcủamộtngườithiếtthakiếmtìmchânlí.Làmộtnhânvậthàngđầutrongthếgiớivậtlí lượngtử,vàlàgiáosưVậtlí lí thuyếttạiTrườngBirkbeck,Đạihọc London các năm 1961-1983, từ khi bắt đầu sự nghiệp khoa học củamình,Bohmđãđặtniềmtinvàotrựcgiácnhiềuhơnlàvàoconđườngtoánhọcthôngthường.Ôngtinrằngbằngcáchchúýđếncảmxúcvàtrựcgiáccủamình,ôngcóthểđiđếnmộtsựhiểubiếtsâusắchơnvềbảnchấtcủavũtrụmàconngườilàmộtphầntrongđó.

TốtnghiệpĐạihọcPennsylvanianăm1939,vàhoànthànhxuấtsắcluậnán tiến sĩ tạiBerkeley dưới sự hương dẫn củaRobertOppenheimer, côngviệccủaôngbanđầu liênquantớisự tánxạneutron-protonvàcácvấnđềnguyên lí thiết kế củamáy gia tốc hạt.Ông chuyển tới Phòng thí nghiệmBứcxạnơiônglàmviệctrongDựánManhattan.Từđâyôngđãpháttriểncôngcụlíthuyếtmớiđểmôtảdaođộngplasmavàtrởnênnổitiếngvớivaitròmộtnhàvậtlílíthuyết.

Năm1947,BohmchuyểnđếnĐạihọcPrinceton.Ởđâyôngđãápdụngnhữngýtưởngcủamìnhvềplasmađểnghiêncứuhànhvicủacácelectrontrongkim loại.Nhữngnghiêncứunàycủaôngcùngcáccộngsựđãđượcquốctếcôngnhận.CũngtạiPrinceton,mốiquantâmđặcbiệtcủaBohmvềnhữngnềntảngcủacơhọclượngtửđãbénrễ.Đểhiểuhơnvềchủđềnày,ôngđãquyếtđịnhviếtmộtcuốnsáchgiáokhoa,QuantumTheory(Líthuyếtlượngtử-1951ǁ.Cuốnsáchđượcđónnhậnrộngrãi,vàđếnnayđãtrởthànhmộttrongnhữngtácphẩmkinhđiểncủavậtlílượngtử.NhưngsaukhihoànthànhQuantumTheory,Bohmchorằngcuốnsáchnàychưathậtthỏađáng.Vàngaysauđó,ôngđãđănghaibàibáochothấymộtcáchtiếpcậnkhảdĩkhác,vàcáchtiếpcậnnàydườngnhưđãhiệnthựchóanhữngđiềumàquanđiểmchínhthốngcoilàkhôngthể.

Saunhữnghiểunhầmvàrắcrốivềchínhtrị,BohmchuyểnđếnBrazilvàIsrael,rồitớiĐạihọcBristolnăm1957.Tạiđây,cùngvớiYakirAharanov,ôngđãđăngmột bài báoquan trọngvạch rõnhữnghệquảquan sát đángngạcnhiênvềvector trường thế.Lúcđầu,ý tưởngcủahọkhôngđượcđónhận,nhưngnóđãsớmđượcxácnhậnqua thínghiệm.Ý tưởngnàyđượcJohnMaddox,biên tậpviêncủa tạpchíNature uy tín, gợi ý đếnmột giảiNobel.

Trongnhữngnăm1970-1980,Bohm lần lượtgặpKrishnamurtivàĐứcĐạtLaiLạtMa.Vàhai conngười nàyđãmởchoBohmnhững cánh cửakhácnhaunhìnvàovũtrụtựnhiênvàtâmlinh.BohmmấttạiLondonngày27.10.1992.

CuốnsáchTưduynhưmộthệthốngđượctậphợptừnhữngtraođổicủaDavidBohm trong seminar bangày từ31.11.1990đến2.12.1990 tạiOjai,California.Trongbangàytròchuyệnvớinămmươingườithamgia,DavidBohm đã đưa ramột cách nhìn triệt để về những nguồn gốc tiềm ẩn bêntrongnhữngxungđộtgiữangườivớingười,vàtìmhiểunhữngkhảnăngchosựthayđổicủacánhânvàtậpthể.Ôngđãđưarachủđềvềvaitròcủatưduy và tri thức ởmọi cấp độ của đời sống con người, từ những suy nghĩriêngtưvềcăntínhcủacánhânđếnnhữngnỗlựctậpthểnhằmvươntớimộtnềnvănminhtốtđẹphơn.

Bằngviệcnghiêncứusâunhữngnguyêntắcvềmốiquanhệgiữatâmtrívàvật chất, đượcnêu ra lầnđầu tiên trongcuốnWholeness and ImplicateOrder―CáitoànthểvàTrậttựẩn,DavidBohmđãbácbỏquanniệmchorằng cácquá trình tưduy của chúng ta chỉ thôngbáomột cách trung tínhnhữnggì xảy ra "ngoài kia" trongmột thế giới khách quan.Ôngkhảo sátcáchthứctưduythamgiatíchcựcvàosựhìnhthànhtrigiác,cảmnhậncủachúngtavềýnghĩavànhữnghànhđộngthườngngàycủamình.Ônggợiýrằngnhữngtưduyvàtrithứctậpthểđãtrởthànhtựđộngđếnnỗiphầnlớnchúngtabịchúngđiềukhiển,hấuquảlàmấtđitínhxácthực,tựdovàtrậttự.

LàmộtứngviênhoàntoànxứngđángchogiảiNobelVậtlínhưngôngkhông bao giờ có được giải thưởng này. Luôn khiêm nhường, Bohm chorằngcôngviệccủamìnhkhông"quantrọngđếnthế".Ôngnhậnđượcsựủng

hộvàtìnhbạntừmộtnhàvậtlívĩđạikháclàAlbertEinstein,ngườiluôntintưởngôngvớivaitròmộtnhàkhoahọc,vàmộtconngười.

CùngvớiCáitoànthểvàTrật tựẩn,chúng tôixin trân trọnggiới thiệutớiquýđộcgiảnhững tư tưởngđặcsắccủaDavidBohmquabảndịchTưduynhưmộthệthốngvớimộtvănphongtiếngViệtsángrõvàkhoahọccủacácdịchgiảTiếtHùngThái,ChuTrungCan.

T

LỜINÓIÐẦU

rongcuốnTưduynhưmộthệthống,nhàvậtlílíthuyếtDavidBohmđãđưarachủđềvềvaitròcủatưduyvàtrithứcởmọicấpđộcủađờisốngconngười,từnhữngsuynghĩriêngtưvềcăntínhcủacánhânđếnnhữngnỗlựctậpthểnhằmvươntớimộtnềnvănminhtốtđẹphơn.Bằngviệcnghiêncứusâunhữngnguyêntắcvềmốiquanhệgiữatâmtrívàvậtchất,đượcnêuralầnđầu tiên trongcuốnWholeness and ImplicateOrder―Cái toàn thểvàTrậttựẩnǁ,DavidBohmđãbácbỏquanniệmchorằngcácquátrìnhtưduycủachúngtachỉthôngbáomộtcáchtrungtínhnhữnggìxảyra"ngoàikia"trongmộtthếgiớikháchquan.Ôngkhảosátcáchthứctưduythamgiatíchcựcvàosựhìnhthànhtrigiác,cảmnhậncủachúngtavềýnghĩavànhữnghànhđộngthườngngàycủamình.Ônggợiýrằngnhữngtưduyvàtrithứctậpthểđãtrởthànhtựđộngđếnnỗiphầnlớnchúngtabịchúngđiềukhiển,hậuquảlàmấtđitínhxácthực,tựdovàtrậttự.Trongbangàychuyệntròvớinămmươingười thamdựhội thảoởOjai,California,DavidBohmđãđưaramộtcáchnhìntriệtđểvềnhữngnguồngốcngầmbêndướicủanhữngxungđộtgiữangườivớingười,vàtìmhiểunhữngkhảnăngchosựthayđổicủacánhânvàtậpthể.

TheoquanđiểmcủaBohm,chúngtađãkếthừamộtniềmtinrằngtâmtrí―haytưduyǁthuộcvềmộttrậttựvốndĩkhácvớivậtchấtvàcaohơnvậtchất.Niềmtinđóđãkhiếntaluôntinchắcvàocáimàchúngtavẫngọi làtínhkháchquan-khảnăngquansátvàthôngbáomộtcáchtrungtínhvềmộtsốsựvậtvàsựkiệnmàkhôngcóbấtcứtácđộngnàolêncáimàchúngtađang quan sát hoặc không bị chúng tác động lại. về phương diện lịch sử,cáchnhìnnàyđãchochúngtamộtthếgióiquankhoahọcvàvănhóa,trongđócácbộphậnbịphânmảnhtáchbiệtnhautácđộngqualạivớinhaumộtcáchmáymóc.Bohmchỉrarằng,cáchnhìnphânmảnhnàytươngứngvới"thựctại"trongnhữngkhíacạnhquantrọng,nhưngônghàmýrằngchúngtađặtquánhiềuniềmtinvàocáchnhìnkháchquanchủnghĩa.Mộtkhichúngtagiảđịnhmộtcáchđángbàn (và sai lầmǁ rằng, tưduyvà tri thứckhôngthamgiavàocảmnhậncủachúngtavềthựctạimàchỉ tườngthuật lạicái

thực tạiấy, thìchúng tađãgắnchặtvàomộtcáchnhìnbỏquanhữngquátrìnhphức tạp,không thểphávỡ, tiềmẩn trong thếgiớinhưchúng ta trảinghiệmnó.

Đểgiúpchoviệctậptrungvàobảntínhthamdự[1][2]củatưduy,Bohmđãtiếnhànhđịnhnghĩalạimộtcáchmởrộngchínhkháiniệmtưduy.Trướchết,tưduykhôngphảilàmộtnhậnthứctươimới,trựctiếp.Đúngra,nólàcáiđãđượcnghĩ-làquákhứ,bịđẩyvềphíahiệntại.Nólàsựhiểnlộtứcthờicủakíức,mộtsựghépthêmhìnhảnhvàohiệntạisốngđộng.Mộtmặt,nhờcókíứcnàymàchúngtamớithựchiệnđượcngaycảnhữngnhiệmvụđơngiảnnhất,nhưmặcquầnáovàosángsớm.Mặtkhác,kíứccũngchịutráchnhiệmđốivớinhữngkhíacạnhkhácnhaucủanỗisợhãi,loâuhoặcengại,vànhữnghànhđộngbắtnguồntừnhữngkíứcấy.Nhưvậythìtưduycũngbaogồmcảnhữngcảmgiác dướidạngnhữngkinhnghiệmxúccảmtiềm ẩn. Không chỉ những cảm xúc âm tính, đau buồn len vào trong nếpnghĩ,màcảnhữngxúcđộngvuithíchnữa.Thậtvậy,toànbộphổxúccảmđiểnhìnhnhấtmàchúngtađãtừngtrảinghiệmmộtcáchđặcthùthìBohmđềucholàcóliênhệđếntưduycả.

Cáicáchthứctưduyvàtìnhcảmxâmnhậplẫnnhaulà trọngtâmquanđiểmcủaBohmvềsựthựchiệnchứcnăngcủaýthức.Ôngnói,trongkhắpcảcơthểvàtâmtrí,chúnglàmthànhmộtcấutrúccủanhữngphảnxạsinhlíthầnkinh[3].Thôngquaviệclặpđilặplại,cườngđộcủaxúccảm,vàtínhcáchphòngthủ,nhữngphảnxạnàyđược"gắncứng"vàoýthứcnhưnhữngvimạch,đếnmứcchúngđápứngmộtcáchđộclậpvớinhữnglựachọncóýthứccủachúngta.

Chẳnghạn,nếucóainóivớibạnrằngmộtngườinàođótronggiađìnhbạnvừaxấuvừangu,cầmchắclàbạnsẽlậptức"sôimáu":andrenalintràolênvàhuyếtápcủabạnsẽtăngvọt,nhữngđiềuđódínhliềnvớiýnghĩcủabạn:"Bốláo!Thằngnàyvừalếuláovừađộcácmớidámnóivớimìnhnhưvậy."Cáiýnghĩ"thằngnàyláo"cóxuhướngvừabiệnhộchocơngiậnbốclêncủacơthể,vừakéodàinóra.Cũnggiốngnhưthế,cơngiậntràolêncũngcóxuhướngbiệnhộchoýnghĩấy.Vớithờigian,trảinghiệmnàymờnhạtđi,nhưngnóđượclưulạimộtcáchhiệuquảvàokíứcvàtrởthành"ýnghĩ".Nónằmđóđợiđếnlúcđượcgọiralầntớikhigặphoàncảnhtươngtự.

Cộngthêmvớicáccảmxúcvàcácphảnxạ,Bohmcònđưanhữngvậttạotác[4]vàođịnhnghĩacủatưduy.Hệthốngmáytínhđiệntử,cácnhạccụ,xehơi,nhàcaotầng-tấtcảnhữngcáiđólàminhhọacủatưduydướidạngcốđịnh,cụthểcủanó.TheoquanđiểmcủaBohm,táchrờimộtcáchcơbảnýnghĩvớicácsảnphẩmcủanó,thìchẳngkhácnàobảorằngmộtaiđólàđànônghayđànbàlàmộthiệntượngchẳngdínhdánggìvớiquátrìnhditruyềnvốnxácđịnhgiớitínhtừbanđầu.Mộtsựtáchrờinhưthếthựcraminhhọachochínhcáirờirạcmàtađangxéttới.

Cuốicùng,Bohmkhẳngđịnhrằngtưduyvàtrithứcvềcănbảnlànhữnghiệntượngcótínhtậpthể.Kinhnghiệmchungcủachúngtachorằngchúngtacónhữngýnghĩriêngtưđếntừ"bảnngã"cánhâncủamình.Bohmgợiýrằngđâylàsựnhạycảmcótínhkếthừavềmặtvănhóavốnnhấnmạnhquáđángvai tròcủacácbộphậnbiệt lập.Ôngđảongượcquanđiểmấy,bằngcáchnhậnxétrằng"dòngchảycủaýnghĩa"giữamọingườicótínhcơbảnhơnnhiềusovớibấtkìýnghĩcánhânđặcthùnào.Nhưvậycánhânđượcxemnhưmộtphong cách riêng [5]―một "hỗn hợp riêng tư"ǁ của sự vậnđộngtậpthểcủacácgiátrị,cácýnghĩavàcácýđồ.

ĐịnhnghĩalạicủaBohmvềtưduyxácđángởchỗnóđềxuấtrằngthânthể,cảmxúc,tâmtrí,phảnxạvàvậttạotáccầnđượchiểunhưlàmộttrườngnguyên vẹn của tưduy có tương tác thông tin.Tất cả nhữnghợpphần ấythâmnhập lẫn nhau, đếnmộtmức độ nhưBohmnói: chúng ta buộc phảixemxét"tưduynhưmộthệthống"-cảcụthểlẫntrừutượng,cảchủđộnglẫnbịđộng,cảtậpthểlẫncánhân.

Thếgiớiquanhuyềnthốngcủachúngta,vìmuốnduytrìmộthìnhảnhđơngiản,cótrậttựcủanguyênnhânvàhậuquả,đãkhôngtínhđếnnhữngkhíacạnhvitếcủahoạtđộngtưduy.ĐiềuđódẫnđếncáimàBohmgọilà"lỗi hệ thống" trong toàn bộ tư duy. Bohm nói, vấn đề ở đây là "tư duykhôngbiếtnóđanglàmmộtviệc,vàdovậyđấutranhchốnglạicáimànóđanglàm".Chẳnghạn,đượctângbốclàmộtcảmnhậnkhoáitráthườngtạoramộtphảnứngdễtiếpthuđốivớikẻđitângbốc.NếuJanekhôngtângbốcJohntrongkhianhtachờđợicôlàmnhưvậy,hoặccôlợidụnganhmộtcáchkhóchịu,trongJohnsẽxuấthiệnnhữngcảmgiácbựcbộiđốivớimộtviệcgìđóJaneđãlàm.Anhtakhôngthấyrằngmìnhđãthamdựvàoviệcdựng

lêncáiphảnxạtạorakhôngchỉnhữngcảmgiáctốt,màcảnhữngcảmgiácxấunữa.Tươngtự,mộtquátrìnhkhôngliênkếtnhưthếcũngdiễnraởcấpđộnhànước.KhiHoaKìgánchomộtsốnướcTrungĐôngcáiđặctínhmaquỷxấuxađộcđịachỉvìhọngăntrởconđườngđểHoaKìvớiđếncácmỏdầu,nócũngkhôngtínhđếnviệcchínhnóđóngvaitròtrọngyếutrongmộtnềnkinhtếquốctếdựatrêndầumỏkhiếnchocácnướccómỏdầutựnhiêntrởnênmạnhmẽmộtcáchbấtthường.Trongtrườnghợpnàysựđáptrảcóthểlàchiếntranh.

Đặctínhchungcủacảhaivídụtrênđâylàcảmgiácbịchếngựbởimộtđápứngđộc lập:"mìnhphảichocônàngbiết tay"hay"chúngtaphảichothấy sứcmạnh thật sựnằmởđâu".TheoquanđiểmcủaBohm, sứcmạnhthậtsựnằmởhoạtđộngcủatưduy.Trongkhitínhđộclậpvàsựlựachọnxuấthiệnnhưlànhữngthuộctínhcốhữucủacáchànhđộngcủachúngta,thì thực ra chúng ta lại đang bị lôi kéo bởi những toan tính vốn tác độngnhanhhơn,vàđộclậpvớilựachọncóýthứccủachúngta.Bohmxemcáikhuynhhướngphổbiếncủatưduyluônđấutranhchốnglạicáimàchínhnótạoralàthếlưỡngnanchínhyếucủathờiđạichúngta.Hậuquảlà,ngàynaychúngtaphảinỗlựckhôngnhữngđểápdụngtưduy,màcònphảicốhiểutưduythậtsựlàgì,đểnắmđượcýnghĩacủanhữnghoạtđộngtứcthờicủanócảbêntronglẫnbênngoàichúngta.

Vậythìcóthểnàoýthứcvềhoạtđộngcủatưduymàkhôngcầnđếnmộttoantínhmới,tứclàcáiýđồmuốn"cốđịnh"tưduykhông?Liệuchúngtacóthểtạmhoãnlạicáithóiquencủamìnhlàcứluônluônđịnhnghĩavàgiảiquyếtcácvấnđề,vàchú tâmvàoýnghĩnhư thể lầnđầu tiên làmviệcđókhông?TheoBohm,nhữngkiếnthứcmởnhưthếtạonềntảngchomộtkhámphávềcảmnhậnbêntrong(proprioceptionǁ.Cảmnhậnbêntrong(đúngralàtự-cảmnhận)làcáikhiếnchúngtacóthểđi,ngồi,ăn,hoặcvàobấtkìmộthoạt động thường ngày nào mà không phải liên tục theo dõi những việcchúngtađanglàm.Mộthệ thốngphảnhồi tứckhắc thôngbáochocơ thể,chophépnóhoạtđộngmàkhôngbịýthứckiểmsoát.Nếuchúngtamuốngãimộtvếtmuỗiđốttrênbụngchâncủata,thìchínhcáicảmnhậnbêntrongkhiếnchúng tacàovếtngứamàkhông(a)nhìnvào tay ta, (b)nhìnxuốngchântahoặc―cǁcóấntượngnhầmlàaikhácđangcàochânta.

TiếnsĩBohmchỉrarằngtrongkhicáitựcảmnhậncủacơthểđếnmộtcách tựnhiên thìchúng tahìnhnhưlạikhôngcócái tựcảmnhận trong tưduy.Tuynhiênnếutrítuệvàvậtchấtthậtralàmộtthểliêntục,thìsẽhợp

línếutakhảosátsựmởrộngcủasựtựcảmnhậnmangtínhsinhlíthầnkinhrađếncáchoạtđộngvậtchấtvitếhơncủatưduy.Bohmchorằngsựchínhxácvàtứckhắccủasựtựcảmnhậncủacơthểbịứcchếkhiởcấpđộtưduy,đólàvìsựtíchlũythôthiểncácphảnxạ,đượcnhâncáchhóatronghìnhảnhmộtngườisuynghĩ- tứcmộtthựcthểbêntrongdườngnhưđangnhìnrathếgiớibênngoàicũngnhưkhinhìnvàotrong,vàocáccảmxúc,cácýnghĩ,vânvân.Bohmnói,ngườisuynghĩnàylàmộtsảnphẩmcủatưduyhơnlàmộtthựcthểsiêuhình,vàchủthểtưduynàykiêntrìbảotồnmộtsốbiếnthểcủacấutrúcphảnxạcủachínhnó.Ởđâytrạngtháitrithứcmởnàylàhếtsứcquantrọngđốivớihiểubiếtmới.Nếucấutrúcphảnxạcóthểchỉđơngiảnđượchướngchúýđến,chứkhôngphải làbị tácđộngvào―nhưngườisuynghĩcóxuhướnglàmthếǁthìcáisứcđẩyvốnđiềukhiểncácphảnxạđãbịpháttánđirồi.Theodòngsuynghĩ,Bohmpháchọaramộtloạtthínghiệmthựctếdẫnđếnnhậnthứcđượcsựtácđộnglẫnnhaugiữalờinóivàcảmgiáctrongsựhìnhthànhcácphảnxạ.Mốiliênhệnàycủatrithứcmởvànhữngthínghiệmcụthểvớicáiđộnglựctưduy-cảmgiácgợirasựkhởiđầucủasựcảmnhậncủatưduy.

Sựtựcảmnhậnnhưvậygắnchặtvớicáimà tiếnsĩBohmgọi là"nhìnthấu"[6].Chúngtathườnggắnsựnhìnthấunàyvớihiệntượng"a-ha!"khichúngta"bừngngộ"ýnghĩacủamộtvấnđềhócbúa.KháiniệmcủaBohmvềnhìnthấubaogồmcảtrườnghợpđặcbiệtấy,nhưngmởrộngrađếnmộtmứcđộứngdụngbaoquátvàcótínhtạosinhhơn.Ôngcoinhìnthấunhưlàmộtnănglượngtíchcực,mộtmứcđộvitếcủatríthôngminhtrongvũtrụbao la, thuộc một trật tự khác với trật tự thông thường mà chúng ta trảinghiệmtronglĩnhvựctinhthần‗vậtchất.Ônggợirarằngmộtsựnhìnthấunhưthếcókhảnăngtácđộngtrựctiếpvàocấutrúccủabộnão,xuatan"mànsươngmùđiệnhóa"[7]docácphảnxạtíchlũytạora.Hoàntoànkhácvớicấutrúctrĩunặngkíứccủa"chủthểtưduy"hoạtđộngtrêntưduy,tínhtựcảmnhậncungcấpmộtmôitrườngvitếthíchhợpchohoạtđộngcủamộtsựnhìnthấunhưthế.Theocáchnày,trithức,sựtựcảmnhậnvàsựnhìnthấu

hoạt động cùngnhauvới thếnăng lập lại trật tự choquá trình tưduy củachúng tavàđemđếnmộtmứcđộ liênkếtphổbiếnmànếuchỉ thôngquariêngtưduythìkhôngcóđược.

Trong khi tất cả các thí nghiệm này có thể được tiến hành bởi các cánhân, thìBohmđãvạch ramột cách thứcđiều tra bổ sung thôngquaquátrìnhđốithoạinhóm.Ôngđềnghinhữngcuộchọpnhưthếkhôngcóchươngtrìnhnghịsựsoạnsẵn,màchỉnhằmmụcđíchkhảosáttưduy.Vàmặcdầulúcđầumộtngườitrợgiúpcóthểcóích,nhưngcuộchọpkhôngcầncóchủtọađiềukhiểnnênmọingườicóthểnóitrựctiếpvớinhau.Trongmộtnhómtừhaimươiđếnbốnmươingười,ngườitadễdàngtậptrungnhằmnhìnrõbảnchấtmangtínhphảnxạvàcóhệthốngcủatưduy,gợiramộtdảirộngcáclờiđáptừnhữngngườithamgia.Sựtựnhậnthứcbảnthân,cácgiảthiếtvàcácthànhkiếncóthểhiệnra,thườngkèmtheocácxúccảmnhưthủthế,giậndữ,sợhãivànhiềuthứkhác.Bohmnói,ưuđiểmcủacáchtiếpcậnnhưthếnằmởchỗcácnhómcó thểpháthiện radòngýnghĩađiquagiữacácthànhviêncủanó.Ýnghĩanàycó thể lànộidungcủamột sốchủđềđặcbiệt,nócũngcó thể làxungđộnggấpchạyquanhómnhưkếtquảcủasựxungđộtgiữahaihaynhiềuthànhviên.Cuộcđốithoạinhưthếtạokhảnăngchomọingườicóđượcmộtsựnhìnthấunhằmnhìnthấutrựctiếpvàovậnđộngtậpthểcủatưduyhơnlàvàobiểuhiệncủanótrongtừngcánhânriêngbiệt.Bohmgợirarằngtiềmnăngcủatríthôngminhtậpthểsẵncótrongcácnhómnhưthếcóthểdẫntớimộthìnhthứcnghệthuậtmớivàmangtínhsángtạo, làcáicóthểlôicuốnsốđôngngườivàảnhhưởngcólợiđếnquỹđạocủanềnvănminhchúngtahiệnnay.

ThôngquaTưduynhưmộthệthống,TiếnsĩBohmnhấnmạnhrằnghìnhmẫutưduymàôngđưarachỉcótínhchấtđềxuất.Ôngkhôngchỉtừchốiđưarabấtkì loại tri thứcnàovềnhữngvấnđềnày,màcòntuyênbốrằngkhôngthểcóloạitrithứcnhưthế.Trithứcnhưthếcóthểlàtưduy,songnóchỉ có thể tạo ra những sự biểu hiện gần đúng.Tiến sĩBohm thườngdẫnchứngnhậnxétcủaAlffredKorzybskyrằngbấtkìđốitượngnàocủatưduy(đốivớiBohm,trongđócócảbảnthântưduy)vừalớnhơnvừakháccáimàchúng ta nghĩ. Tuy vậy, khi trênmột phạm vi rộng lớn chúng ta tin vàonhữnghìnhảnhvànhữngsựbiểuhiện,thìmộttấmbảnđồtươngđốichính

xácvềquá trình tưduy,dựa trênquansát rõ ràngvàsuy luậnhợp líchắcchắn làđángmongđợihơnmộtbảnđồkhônghoànhảo.Chính làTiến sĩBohmcóýđịnhđểchocuốnTưduynhưmộthệ thống được tiếp cậnnhưmộtbảnđồgợiý,cầnđượcthửnghiệmvớikinhnghiệmsốngtrựctiếp,vàcầnđượcđolườngquatínhxácthựcvàhữuíchcủanótoongviệcgiảmthiểuxungđộtvàbấthạnhtrênthếgiớinóichung.

LeeNicholOjai,CaliforniaThángChín,1993

T

LỜICẢMTẠ

ừ năm 1986, hằng nămDavidBohm đều đếnOjai, California để tiếnhành những cuộc hội thảomà về sau được biết đến với tên gọiHội thảoDavidBohm.Nhữngcuộchộithảoấydomộtnhómngườiđứngratổchức,nhờcóhọmàquyểnsáchnày,dựatrêncuộchộithảo1990,mớiđượcviếtra.Davidđánhgiácaotìnhthânhữuvàsựgiúpđỡcủahọ,vàtôimuốnthaymặtôngcảmơnhọ.Đó làMichaelFrederick,BoothHarris,DavidMoody,vàJoeZorskie.Tôicũngxingửi lờicảmơnđặcbiệtđếnPhildeaFlemingvàJamesBrodsky,nhữngngườiđãghilại,biêntậpvàchoinranhữngbảnthảonày,đểphânphátchotấtcảnhữngngườithamdựcáccuộchộithảo.CácvịđãthườngxuyêntiếpxúcquađiệnthoạivớiDavid,đềcậpđếnmọichitiếttrongviệc biên tập những cuốnbăngghi âmvà tạo điều kiện để ông tiếnhànhsửachữalầncuối.

Tôicũngxincảmơntấtcảnhữngngườiđãthamgiahộithảo,sauđóđãtrởthànhbạncủachúngtôi,vàtấtcảnhữngngườiquantâmkhác,khôngcóhọtấtcảcôngviệcnàyđãkhôngthểđạtđượcthànhtựu.TôixincảmơnBanGiámđốcvàHộiđồngnhàtrườngOakGroveởOjai,đãchophépdùngThưviệnnhàtrườngnhưmộtnơilítưởngđểtổchứccáccuộchộithảo.

Cuối cùng tôimuốn cảm ơnDavid Stonestreet ở Routledge đã thườngxuyênquantâmđếncôngviệccủaDavidBohmvàđãdànhchotôisựgiúpđỡkhôngmệtmỏi.

SaraBohm

D

TỐITHỨSÁU

avidBohm:Tạicuộchộithảonàytacóđôngngườithamdựhơnnhữnglầnhước,trongđócónhiềungườihômnaymóiđếnlầnđầu.Tôisẽcốgắngkhônglặplạiquánhiều,nhưngtavẫnphảiràxétlạimộtvàivấnđềcũ,vàhivọngsẽcóthêmmộtsốtưliệumới.

Nhữngcuộchọpmặtnhưthếnàynhằmđềcậpđếnvấnđềvềtưduyvàviệcnóđãvàđangđóngvaitrògìtrongthếgiớinày.

Xinnhắcquamộtchút,tấtcảchúngtađềubiếtrằngthếgiớihiệnđangởtrongtìnhcảnhkhốnkhó,màvềcơbảnnócũngđãnhưthếtừlâurồi;vànaylạiđangxảyranhiềucuộckhủnghoảnghênkhắpthếgiới.Cómộtthựctếlàchủnghĩadântộcđangcómặtởmọinơi.Mọingườidườngnhưcóđủthứđểhằnthù,từhằnthùtôngiáođếnhằnthùsắctộc,,vàv.v.Cócảcuộckhủnghoảngvềsinhthái, lúctạmlắng,lúcrộlên,vàcócảcuộckhủnghoảngvềkinhtếđangliêntụcpháttriển.Conngườihìnhnhưkhôngthểngồilạivớinhauđểđốiphóvớinhữngvấnđềchung,nhưvấnđềvềsinhtháivàvềkinhtế.Mọithứđềuphụthuộclẫnnhau;ấythếmàhìnhnhưcàngphụthuộcvàonhauthìchúngtalạicàngtáchnhaurathànhnhữngnhómnhỏkhôngưagìnhauvàcóxu thếđánhchém lẫnnhau,giếtchóc lẫnnhau,hay ítnhất thìcũngkhôngchịuhợptácvớinhau.

Dođó, người ta bắt đầuphải tựhỏi rằngđiềugí rồi sẽ xảy ra với loàingười.Côngnghệthìvẫntiếnlênphíatrướcvớisứcmạnhngàycànglớn,cảvìmụcđíchtốt lànhlẫnvìmụcđíchhuỷdiệt.Vàdườngnhưnguycơhuỷdiệtnàyluôntồntại.CuộcchạyđuaĐông-Tâyvừađượcgiảitoảphầnnàothìnhữngcuộcxungđộtkháclạibùnglênchỗnàychỗkia.Vàchắcchắnsaunày sẽ còn xảy ra những cuộc xung đột khác nữa, và cứ thế tiếp diễn.Chuyệnnàyphầnnàocótínhcốhữucủađịaphương;nóchẳngphảilàcáigìđóthảnghoặcmớixảyra.Đâylàtìnhtrạngchung.

Tôinghĩtấtcảchúngtađãquenvớitìnhhìnhnày.Cònvớitiếnbộcôngnghệthìcókhảnănglà,chẳngbaolâunữabomhạtnhânsẽnằmtrongtaycủacácnhàđộctàiđủmọihạng,ngaycảởnhữngnướctươngđốinhỏ.Rồicònvũkhísinhhọc,vũkhíhóahọc,vàcácloạivũkhíkhácnữabâygiờcòn

chưađượcsángchếranhưngrồinhấtđịnhsẽcó.Vàkhiđókinhtếlàcáicầnphảiđượccânnhắc.Hoặclàchúngtarơivàosuythoái,vậythìsẽbảotoànđượchệsinhthái,hoặclàtănghưởngbùngphát,vậythìtrướcmắtsẽkhiếnchúngtahàilòng,nhưngdầndàrồimôitrườngsinhtháicũngsẽtanhoang.Tôi muốn nói rằng chúng ta càng giàu lên nhanh bao nhiêu thì lại càngnhanhchóngtạoratấtcảnhữngvấnđềtệhạikhácbấynhiêu.

Dườngnhưdùbạncóquaysanghướngnàođinữa,cũngkhôngthậtsựgiảiquyếtđượcvấnđề.Tạisao?Cólốithoátnàokhông?Bạncóthểtưởngtượngrằngmộttrămnămnữa,haitrămnămnữahaynămtrămnămnữa,cứtìnhtrạngnàythìrồisẽkhôngdẫnđếnmộtthảmhọakhủngkhiếpchomôitrườngsinhtháihaynhữngloạithảmhọakhácsao?Khôngchừngsẽcóthêmnhiềucuộcchiếntranhnữaxảyra,aimàbiếtđược?

Conngườivẫnđangxửlíchuyệnnàytheolốiphânvụncácvấnđề-bằngcáchnhìnvàonhữngtriệuchứngrồinóirằngchúngtacầnphảigiảiquyếtvấnđềnàyhoặcvấnđềkia,vấnđềnọ.Nhưngcócáigìđósâuxahơnmàconngườichođếnnaychưaxemxétđến,đólàviệcngườitathườngxuyênlàmnảysinhcácvấnđềnhưvậy.Chúng tacó thểxemđiềunày tương tựnhưmộtdòngsuối,ởđầunguồnthìmọingườixảđầyxúuếônhiễmxuống,đồngthờilạicốgắngvớtchúnglênởcuốinguồn.Nhưngbiếtđâutrongkhivớtlênnhưthếhọlạiđổthêmvàodòngsuốiđủloạirácrưởiônhiễmkhác.

Tấtcảnhữngrắcrốiấycónguồngốctừđâu?Đóchínhlàđiềutađềcậpđếntrongcáccuộcđốithoạisuốtmấynămnay.Tôiluônnóirằngnguồngốcnàyvềcơbảnnằmtrongtuduy.Nhiềungườicóthểchorằngtuyênbốnhưvậylàđiênrồ,bảivìtưduychínhlàcáichúngtacóvàdùngnóđểgiảiquyếtcácvấnđềcủamình.Đólàmộtphầntrongtruyềnthốngcủachúngta.Tuynhiên, có vẻ như cái ta dùng để giải quyết các vấn đề củamình lại cũngchính là nguồn gốc sinh ra các vấn đề ấy. Nó giống như bạn đến bác sĩnhưnglạiđểchoôngtalàmchobạnmắcbệnhthêm.Trongthựctế,20%cáccakhámchữabệnhcủachúngtahìnhnhưcóchuyệnđóthật.Nhưngtoongtrườnghợptưduy,thìnóvượtxa20%.

Tôivẫnnóirằnglídokhiếnchúngtakhôngnhìnranguồngốccácvấnđềcủamình nằmở chỗ nguồn gốc đó lại chính là những phương tiệnmà tadùngđểcốgắnggiảiquyếtvấnđề.Điềunàycóthểlạlùngvớinhữngaimới

nghelầnđầu,bởivìtoànbộnềnvănhóacủachúngtaluônkiêuhãnhvềtưduy,xemđónhư thành tựucaonhấtcủamình.Tôikhôngcóýnóinhữngthànhtựucủatưduylàkhôngđángkể;cónhiềuthànhtựuvĩđạitoongcôngnghệ,toongvănhóavànhiềulĩnhvực.Nhưngởmộtphươngdiệnkhác,nólạiđangdẫnchúngtađếnchỗsuyvi,vàchúngtacầnxemxétkĩđiềunày.

Bâygiờtôisẽcốgắngnóixemtưduycóđiềugìkhôngổn.Tôisẽchỉnóivắntắt, rồi tacó thểbắtđầu thảoluậnvềnó,nếuquývịmuốn.Một trongnhữngtrụctrặcdễthấynhấtcủatưduylàsựphânmảnh[8].Tưduyđangbẻvỡmọithừthànhnhữngmảnhnhỏmàlẽrakhôngnênlàmnhưthế,tacóthểthấyđiềunầyvẫnđangtiếpdiễn.Tatháythếgiớiđãbịbẻvỡrathànhcácquốcgia-càngngàycàngnhiềuquốcgia.NướcNgavừamới rakhỏichủnghĩaCộngsảnthìđãnhanhchóngvỡrathànhnhiềumảnhnhỏkhôngcònaiđủsứcquảnlí,vàcácquốcgiađóbắtđầuđánhlẫnnhau.Đólàmộtmốilo,vàlàmốilocủacảtoànthếgiới.Trênkhắptoàncầuđãxuấthiệnnhiềuquốcgiamới.TongthếchiếnII,chủnghĩadântộcđãpháttriểnởLatvia,LithuaniavàEstonia.Họnóirằng"TrảLithuaniachongườiLithuania, trảLatviachongườiLatvia,trảArmeniachongườiArmenia"v..v.

Chủnghĩadântộcđãbẻvỡmọithứ,tronglúcthếgiớithìvẫnchỉlàmột.Côngnghệcàngpháttriển,conngườicàngphụthuộclẫnnhau.Nhưngconngườicốchấpcholàkhôngphảithế.Họbảonướcnàocũngcóchủquyềnquốcgia,thíchlàmgìthìlàm.Tuynhiênnóđâucólàmnhưvậyđược.NướcMĩkhôngthểnàothíchlàmgíthilàm,bởivìnócònphụthuộcrấtnhiềuvàocácnướckhácvềđủmọimặt-phụthuộcTrungĐôngvềdầulửa,vàcóvẻnhưphụ thuộcNhậtBảnvề tiền tệ.Và rõ ràngNhậtBản cũngkhông thểthíchlàmgìthìlàm.Đóchỉlàmộtvàivídụ.

Đốivớimọingười,dườngnhukhôngdễgìchấpnhậnmộtcáchnghiêmtúccáisựthậtgiảnđơnvềtácđộngcủasựphânmảnh.Cácquốcgiađánhchémlẫnnhauvàngườitagiếtchóclẫnnhau.NgườitabảobạnphảihisinhtấtcảvìTổquốc.Haybạnphảihisinhtấtcảđểbảovệnhữngsựkhácbiệtvềtôngiáocủamình.Mọingườitựphânrẽrathànhnhữngnhómtôngiáo.Họ phân rẽ ra thành những nhóm sắc tộc và bảo điều đó là tối hệ họng.Trong lòngmỗi quốc gia có nhiều sự chia rẽ.Mọi người bị phân chia rathànhmọikiểutầnglớpvàmọikiểunhómquyềnlợi.Sựphânchianàycòn

xuốngtớicấpgiađình,trongnộibộcácgiađinhvàcòntiếpnữa.Lẽraconngườiphảigắnkếtlạivớinhau,nhưngxemrahọkhôngthểlàmđượcđiềuđó.

Bạncóthểthấyrằngchínhtưduyđãxáclậpnêncácquốcgia.Biêngiớiquốcgiacũnglàdotưduytạotácmàra.Nếubạnđiđếntậncùngcủamộtquốcgiathìởđónàocógìbảobạnlàcómộtbiêngiớiđâu,trừphicóngườidựnglênmộtbứctườngthànhhaycáigìđạiloạinhưvậy.Nóvẫnlàmảnhđấtấy;dânchúngthườngkhicũngkhôngmấykhácnhau.Nhưngsaocáibênnàyvớibênkialạihệtrọngđếnthế.Chínhtưduyđã"làmranhưvậy".

TôiđượcbiếtphầnlớncácquốcgiaTrungĐônglàdokhôngngườiAnhthìngườiPhápdựnglên,rồichínhgiớiquanchứccủahọđãvạchracácgiớituyếnđểxácđịnhbiêngiớicủanướcnày,nướckia,nướcnọ.Vàrồicócácnướcấy.Ấythếlàhọlạiphảichémgiếtlẫnnhau.

Nóicáchkhác,cáichúngtađanglàmlàthiếtlậpnhữngbiêngiớinơimàthậtracómộtmốigiaokếtmậtthiết-sựphânmảnhtỏrakhôngổnchínhởchỗđó.Vàcùnglúcấy,chúngtalạicốthiếtlậpsựthốngnhấtởnơikhônghề có sự thốngnhấthoặc chẳngcó làbao.Chúng tanói rằngởbên trongbiêngiới,tấtcảlàmộtkhối.Nhưnghãynhìncácphenhómmàcoi,họthựcsự đâu có làmột.Bên trong biên giới họ cũng đang đánh chém lẫn nhauchẳngkhácgìvớibênngoài.

Tacũngcóthểngẫmvềcácnhómchuyếnnghề.Trongkhoahọcchẳnghạn,từngchuyênngànhnhỏđềuđượcphânmảnh,xuấtpháttừtừngchuyênngànhnhỏkhácnữa.Mọingườikhómàbiếtđượcđiềugíđangdiễnraởmộtlĩnhvựcchỉhơikhácđimộtchút.Vàmọiviệccứthếtiếpdiễn.Trithứcbịphânmảnh.Mọithứđềubịbẻvụn.

Vậylàtađangcómộtsựphânchiagiảtạovàmộtsựthốngnhấtcũnggiảtạonốt.Tưduyluônlàmcứnhưbênngoàilàsựphânchiarạchròicònmọithứbêntrongđềuthốngnhất,trongkhithựctếkhôngphảinhưvậy.Đâylàmộtcáchsuynghĩtheokiểuhưcấu.Nhưngviệctiếptụcsuynghĩtheolốihưcấunàyhìnhnhưrấtquantrọng,quantrọngđếnnỗingười ta lờđimộtsựthậtlàcáchsuynghĩđósai,vàmộtsựthậtlànókhônghợplíchútnào.

Điềunàyxemracóvẻtráikhoáy.Tạisaomọingườilạicứphảilàmmột

việctráikhoáynhưvậychứ?Nghĩchocùngthìviệcđónhẹracũnglàphilítính,khôngkhéolạicònđiênrồ.Nhữngchuyệnnhỏnhặtnhưvậylạiđẻraquánhiềurắcrối,thậmchícócơngăncảnsựsốngcòncủachúngta.

Mộtkhókhănchungnữađốivớitưduy,đólà,tưduyvốnrấtnăngđộng,nó thamgia vàomọi chuyện.Và rồi bản thân sự phânmảnh cũng làmộttriệuchứngcủacáikhókhănchungđượcgộpthêmvàođó.Tưduylúcnàocũnglàmrấtnhiềuthứ,nhưnglạicóchiềuhướngbảorằngnóchẳnglàmgìcả,rằngnóchỉnóichobạnbiếtmọiviệclànhưthếnàomàthôi.Nhưngtưduytácđộngđếnmọithứ.Nóđãtạoramọithứmàtanhìnthấytrongngôinhànày.Nóđãtácđộngđếntoànbộcâycối,nóđãtácđộngđếnnúinon,đếnđồngbằng, đến các tranghại và cácnhàmáy, đến cảkhoahọcvà cảcôngnghệ.Ngay cảNamCực cũngbị tác độngdo việc tầngôzônbị pháhuỷ,màcáitộicơbảnởđâylàcủatưduy.Mọingườivẫnhằngnghĩlàcầnphảicómộtchấtlàmlạnh[9]-mộtchấtlàmlạnhantoànvàdễchịu-vàvìcứnghĩmãivềnónênhọcứviệcsảnxuấtàoào.Và thế là tầngôzôncủachúngtabịhuỷhoại.

Tưduyđãtạoranhữngtácđộnghướngngoạighêgớm.Và,nhưchúngtasẽtiếptụcthảoluậnsâuhơn,nócòntạoranhữngtácđộnghướngnộicũngghêgớmđốivớimỗicánhân.Nhưngtrongtưduy,cáigiảđịnhchungđượcngầmhiểulànóchỉnóichobạnbiếtmọiviệclànhưthếnàomàthôi,vàrằngnókhônglàmviệcgìcả-rằng"bạn"nằmởtrongđó,đangquyếtđịnhphảilàmgìvớithôngtinnhậnđược.Thôngtinlấnátbạn.Nóđiềukhiểnbạn.Tưduyđiềukhiểnbạn.Tuynhiên,tưduylạiđưaramộtthôngtinsailạclàbạnđangđiềukhiểnnó,rằngbạnchínhlàngườikiểmsoáttưduy,trongkhithựcratưduymớilàcáiđangkiểmsoátmỗingườichúngta.Chođếnkhitưduyđượchiểura-hayđúnghơnlàđượcnhậnbiết-nósẽvẫnthựcsựkiểmsoátchúng ta;nhưngnósẽ tạo racáiấn tượng rằngnó làđầy tớcủachúng ta,rằngnóchỉlàmnhữnggìmàchúngtasaibảo.

Cáikhóchínhlàởđó.Tưduyđangthamdựvàcứluônnóirằngnóđangkhôngthamcuộc.Nhưngkìthựcchuyệngìnócũngdâyvào.

Sựphânmảnhlàmộttrườnghợpcụthểcủahiệntượngtrên.Tưduyđangtạoranhữngphânchiaxuấtpháttừbêntrongbảnthânnórồisauđólạinóirằngtrongtựnhiênnóvốnthế.Nhữngsựphânchiathànhcácquốcgiađược

xemnhư"nóvốnthế"nhưngrõrànglạilàdoconngườibịara.Mọingườicứđươngnhiênchấpnhậnnhữngsựphânchiaấynênmớikhiếnchúngtồntại.Sựphânchiagiữacáctôngiáocũngvậy.Mỗitôngiáođềuđượcdựnglên từsuynghĩcủamộtaiđóchorằngmìnhđãcóđượcmộtýniệmchắcchắnvềThượngĐế,mộtýniệmđúngđắnvàchânthật.Rốtcuộc,mọingườiđãnghĩ rằngnhững thứ tôngiáokhác làkhôngchínhđạo, rằngnhững tôngiáokhác làhạđẳng,khôngchừng thậmchícòn làdịgiáo,hay là tàđạo,hoặclầmđườnglạclối,rằnghọcóquyềngâychiếnvớinhữngthứtôngiáoấy, tìmcách trừkhửchúng, tiêudiệtchúng.Đã từngcónhữngcuộcchiếntranhtôngiáolớn.Vàcóthểsẽvẫncòn,bấtchấpmọisựpháttriểnvềkhaisáng,vềtrithức,vàvềkhoahọcvàcảvềcôngnghệ.Thậtvậy,dườngnhưkhoahọcvàcôngnghệngàynayphụcvụchonhữngngườicứcho làcònđangởthờikìgầnvớiTrungcổhơncũngđắclựcítrakhôngkémgìnhưnóphụcvụchonhữngngườitựxemlàtiêntiếnhơn.Bấtkìaicũngcóthểsửdụngkhoahọcvàcôngnghệmàkhôngcầncósựthayđổicơbảntrongcáchsuynghĩcủamìnhvềviệcsửdụngchúngnhưthếnào.

Tôiđangnóirằngtưduycómộtđặctínhnhưsau:nóđanglàmmộtcáinhưngchínhnólạibảonóđâucólàmcáiđó.Giờthìtaphảithậtsựđisâunghiên cứukĩ vấnđềnày, phải thảo luận thật nhiều, bởivì cáimà tưduyđangthựcsựlàmcòntinhvihơnnhiềusovớinhữnggìtôivừamiêutả-đóâucũngchỉlànhữnglờimàođầu.

Mộtvấnđềkháccủasựphânmảnhnằmởchỗ,tưduytựtáchnórakhỏicảmgiácvàkhỏithânxác.Tưduyđượccholàthuộcvềtâmtrí;trongquanniệmcủachúngtathìnólàmộtcáigìtrừutượng,thuộcvềtinhthần,haylàphivậtchất.Thếrồicómộtcáigọilàthânxác,làcáigìđórấtvậtchất.Vàchúngtacónhữngcảmxúchìnhnhưnằmđâuđóởkhoảnggiữa.Ýnóirằngnhữngcáiđóhoàntoànkhácnhau.Cónghĩalà,tanghĩvềchúngnhưnhữngthứkhácnhau.Vàrồiviệc ta trảinghiệmchúngnhưnhữngthứkhácnhaucũnglàdotanghĩvềchúngnhưnhữngthứkhácnhau.

Nhưngtưduykhôngkhácvớicảmxúc.Rồivềsautasẽthảoluậnđiềunàykĩhơn;nhưnghãylấymộtvídụsơđẳngnhất:nếunghĩrằngaiđóđãđốixửtệvớibạn,chắcbạnhẳnphảitứctối.Giảsửnhưaiđóbắtbạnchờđợihànggiờ.Bạncóthểbựcbộivànghĩ:"Thằngchanàymuốngìđâymàlại

chơikhămmìnhthếnày.Nócòncoimìnhragìnữađây".Bạncóthểnghĩsang nhiều chuyện khác: "Thằng này lúc nào cũng thế, nó hay chơi xấumình",v.v.Cứnghĩvậybạnhẳnsẽrấttứcgiận.Nhưngnếusauđóngườikiađếnvàphântrầnrằngdotàutớitrễ,thìcơngiậnbiếnmất.Điềunàychotathấycảmxúcbịảnhhưởngbởitưduy.Bằngcáchthayđổitưduy,cơngiậncũngnguôidầnđi.

Nhưvậy,tưduyítnhấtcũngcóthểduytrìcáccảmgiác.Nghĩvềmộtcáigìvuivẻsẽkhiếnbạncảmthấydễchịu.Nghĩrằngmìnhlàmđượcviệclớnsẽkhiếnbạn cảm thấy sảngkhoái trong lòng - nhữngcảmgiác tốt đẹp sẽxuấthiện.Việcnghĩ rằngmìnhvừa làmchuyệngì sai trái có thể làm trànadrenalin,cóthểkhiếnlươngtâmbạnbịcắnrứtNếuaiđóbảobạncólỗi,dùđóchỉlàtrongýnghĩ, thìbạncũngsẽcảmthấyrấtkhổsở.Cảmgiácchịuảnhhưởngghêgớmcủacác loạiýnghĩ.Và rõ ràngýnghĩcũngchịuảnhhưởngghêgớmcủacácloạitìnhcảm,bởivìnếuđanggiậndữthìbạnkhôngthểsuynghĩrànhmạchđược.Cũnggiốngnhưthế,nếubạncảmthấythíchthúcáigìthìhẳnbấtđắcdĩlắmbạnmóibỏđượccáiýtưởngđanglàmchobạnvui,ngaycảkhinósai-bạnđâmratựlừadốimình.

Cómộtlýdorấtđúngvềmặtvậtchấtđểnóirằngcảmgiácvàýnghĩcóảnhhưởnglẫnnhau;bạncóthểthấyđiềuđótrongcấutrúcbộnão.Cómộttrungtâmtrínăngnằmởvỏnão,ởnhữnglớpngoàicùngcủanão.Vàởsâuhơnbêntrong,cómột trungtâmcảmxúc.Haihungtâmnàyđượcnốivớinhaubằngnhữngbódâythầnkinhrấtdày,nhờđóchúngthôngtinchonhaumộtcáchrấtchặtchẽ.Chúngđượckếtnốivớinhaukiểunhưvậy.Vàothếkỷ19cómột trườnghợprấtnổi tiếngvềmộtngườiđànôngbịmộtchiếckimbằngthépxuyênquanãotrongmộtvụnổ.Sauđóanhtacóvẻhồiphục,vàvềthểchấtthìcũngtươngđốibìnhthường.Trướckiaanhtalàngườicóđầuócquânbình,nhưngsaukhihồiphụcanhtalạihoàntoànmấtcânbằngvềcảmxúc,vàvềmặttrínăngthìanhtakhôngthểsuynghĩcáigìmộtcáchmạchlạcđược.Mốiliênkếtgiữatrungtâmtrínăngvàtrungtâmcảmxúcbịđứtđãlàmchohệthốngkhôngthểhoạtđộng.

Theolẽ thườngthì trungtâmtrínăngsẽbáochobiết liệumộtcảmxúcnàođólàthíchđánghaylàkhông.Đólàđiềuxảyratrongvídụkhibạngiậndữvềviệcaiđótrễhẹnhaitiếngđồnghồ,rồiđếnvànói:"tạitàuđếntrễ".

Nếubạntinanhtathìtrungtâmtrínăngsẽbảorằng:"khôngcònlídogíđểgiậnnữa".Vàtrungtâmcảmxúcsẽbảo"Tốtrồi,đâucólídogì,tôikhônggiận nữa".Và ngược lại, hung tâm cảm xúc có thể gửimột thông tin nóirằng,đangcónguyhiểm,hayđangcóchuyệnnàychuyệnkia,vàtrungtâmhínăngsẽtiếpnhậnvàcốtìmxemnguyhiểmnằmởđâu.Nósuynghĩ.

Nhữngtrungtâmnàyliênhệvớinhaurấtmật thiết.Chínhcáisựmongmuốnsuynghĩbuộcphảixuấtpháttừmộtcảmxúchoặctừmộtsựthôithúcbuộctaphảinghĩ.Chúngthựcsựgầnnhưlàhaimặtcủacùngmộtquátrình.Nhưngngônngữ của chúng ta tách chúng ra và tư duy của chúng ta táchchúngra thànhcácmảnh.Tôivừanóirằngcảmxúcvà trí tuệgắnbóchặtchẽvớinhau,nhưngchúngtađưavàotrongtưduycủamìnhmộtsựphânchiaquárạchròi-đúngnhưsựphânchiagiữahaiquốcgia-nơimàthựcrakhônghềcósựphânchianàonhưvậycả.Chúngtađưaramộtlốisuynghĩhưcấuvềtìnhhuốngnày.Nếucáchsuynghĩcủachúngtacótínhhưcấu,nósẽlàmchúngtalạclối.

Cũngnênnhắc lại nhữnggì tôi đãnói cáchđâymấynăm - rằng trongngônngữcủamình,tacómộtsựphânbiệtgiữa"suynghĩ"[10]và"tưduy"[11].

Suynghĩhàmýthòihiệntại-hàmýmộthoạtđộngnàođóđangtiếpdiễnvàkhôngloạitrừviệcnócókhảnăngchứađựngsựnhạycảmđốivớiviệccầnphảiphêphánnhữnggìcóthểlàsai.Cũngcókhiđólànhữngýtưởngmớimẻ,vàthảnghoặckhôngbiếtchừngcònlàmộtthứtrigiácnộitâmnàođó.Còn"Tưduy"làđộngtínhtừquákhứcủahànhđộngnóitrên[12].Chúngtathườngquanniệmrằng,saukhitanghĩxongxuôi[13]cáigìđó,thìcáiđótanbiếnngaytứcthì.Nhưng"suynghĩ"[14]thìkhôngbiếnđiđâucả.Nóvậnhànhtheolốinàođóbêntrongbộnãovàđểlạimộtcáigìđấy-mộtdấuvết-vàcáiđấybiếnthành"tưduy"[15].Vàcáitưduyấysauđóhoạtđộngmộtcáchtựđộng.Vídụcủatôivềngườiđãbắtbạnchờđợichotathấytưduyđãcủngcốvàduytrìcơngiậnnhưthếnào;saukhibạnđãsuynghĩmộtlúclâurằng "tôi có đầy đủ lí do để tức giận", thì cảm xúc xuất hiện và bạn giữnguyêncơngiận.Nhưvậytưduylàsựđốiphóđếntừkíức-từquákhứ,từnhữnggíđãdiễnra.Vậylàchúngtacóhaithứ:suynghĩvàtưduy.

Chúngtacòncótừ"cảmgiác" [16].Thờihiệntạicủanó [17] lạigợi lêndạnghiện tại tiếpdiễn,gợinhắc rằngcảmgiác làcáigìđócósự tiếpxúctrựctiếpvớithựctại.Nhưngquảlànếuđưathêmđượctừ"cáiđãcảmgiác"[18]vàosửdụngthìsẽrấtcólợi,đểnóilênrằngcócảnhữngcảmgiáclẫncảnhững "cái đã cảm giác". Có nghĩa là, những "cái đã cảm giác" chính lànhững cảmgiácđãđượcghi giữ lại.Bạn thừa sức có thểnhớ lại sự sungsướngmàcólầnbạnđãđượchưởng,thếlàbạnýthứcđượcthếnàolàsungsướng.Nếubạnnhớ lại rằngbạnđã từngbịđau, thế làhẳnbạnphải cảmthấycáiđau.Mộtchuyệnđaubuồnbạnđãtừngkinhquatrongquákhứcóthểgâychobạnmộtcảmgiácrấtkhôngthoảimáikhibạnnhớlạichuyệnđó.Nhữngcảmgiácmangtínhhoàiniệmcũnglàtừquákhứmàra.Baonhiêuthứcảmgiácdậylêntrongtathậtralạiđếntừquákhứ,chúngchỉlànhữngcái"đãđượccảmgiác",nhữnghoàicảm.Dokhôngphânbiệtđượcnhưthếnêntathườnggánquánhiềuýnghĩachomộtsốcảmgiácmàthựcrachẳngmấyquantrọng.Nếuđúngchỉlànhữngđoạnbăngđượcphátlại,thìchúngđâucónhiềuýnghĩađếnthếsovớiviệcnếunhưchúnglàmộtphảnứngđốivớitìnhhuốnghiệnđangxảyratrướcmắt.

Bạnthườngrấthayphảnứngchiểutheocáchmàtrướcđóđãlâubạncảmthấyhoặccáchmàbạnđãquencảmthấytrongquákhứ.Thựcrabạnthườngvẫncóthểnói:"lúcnhỏ,hoàncảnhnàykiađãkhiếntôicảmthấykhóchịu",vàthếlàkhicóhoàncảnhnàođótươngtựnhưvậyxảyratronghiệntại,bạnlạicảmthấykhóchịu.Bạnbứtrứtnhưthếlàbởivìbạnkhôngthấyrằngsựbứtrứtđóchẳngcónghĩa lígì.Thếmànólạicóvẻnhưcónhiềuýnghĩalắm,vàrồinótácđộngđếnbạn.

Nhưvậy,khôngchỉgiữasuynghĩvàcảmgiác,màcảgiữacảmgiácvàcái"đãđượccảmgiác",vàtoànbộtrạngtháicủacơthể,đềucómộtsựphânchiagiảtạo.Bạnđãthấylốisuynghĩcủabạncócơlàmtrànadrenalinthếnàorồiđấy.Khắpcơthểbạnđâucũngcóthểbịquátrìnhsinhhóathầnkinhtácđộng.Giảdụnhưbạnđangởtrongmộtkhuvựcnghĩlànguyhiểm,rồithoángthấymộtcáibóngvụtqua,thìtưduybạnsẽbảorằnghẳncókẻnào.quanhđâyđangrìnhrậptấncôngbạn,thếlàngay'lậptứcbạncócảmgiácsợhãi.Adrenalinbắtđầudânglên,cơbắpbạncăngra,timđậpthìnhthình-chỉvì tưởngrằngđâuđóquanhđâycókẻđangrìnhđánhmình.Ngaykhi

bạnnhìnravàbảo"à,chỉlàcáibóngấymà",thìnhữngtriệuchứngsinhlíkiasẽbiếnmất.Cómộtsựliênkếtchặtchẽgiữatrạngtháicơthểvàcáchsuynghĩcủabạn.Nếumọingườitỏralolắngtriềnmiênvàluôncăngthẳngvềviệclàmcủamìnhhayvềgìđó,thìdạdàycủahọcóthểbịkhíchđộngquámứcdẫnđếnviêmloétvànhiềuthứbệnhkhác.Điềunàythìhầunhưaicũngrõ.Trạngtháicơthểgắnbórấtmậtthiếtvớitưduy,bịtưduytácđộng,vàngượclại.Đólàmộtkiểukháccủasựphânmảnhmàtaphảicoichừng.

Tấtcảnhữngcáiđósẽdẫnđếnkhôngítsựlẫnlộn,hoặcđếncáitôigọilàsự"khôngmạchlạc"[19]trongsuynghĩhoặctronghànhđộng,bởivìbạnsẽkhôngđạtđượcnhữngkếtquảmàbạntrôngđợi.Đólàdấuhiệuchủyếucủasựkhôngmạchlạc:bạnmongmuốnlàmmộtviệcgìđónhưngnólạikhôngdiễnranhưbạnđãdựđịnh.Điềunàythườnglàdấuhiệuchothấyởđâuđóbạnđãnhậnđượcmột vài thông tin sai lạc.Lẽ ra phải nói: "Đúng, thế làkhôngmạchlạc.Hãyđểtôicốtìmchorathôngtinsaiđểcònthayđổinó",thếmớilàcáchtiếpcậnđúng.Nhưngrắcrốilàởchỗmọingườiđâucólàmthế,màsựkhôngmạchlạcthìlạinhiềuvôkể.

Chẳnghạnaiđóthíchđượctângbốcnhưngrồicũngnhậnrarằngkẻtângbốckiacóthểlợidụngmình.Việcđócứtáidiễnrồilạitáidiễnmãi.Anhtakhôngmuốnvậy,nhưngnócứdiễnra.Khôngmạchlạcchínhlàởchỗđó,vìanhtađâucócóýđịnhđểchokẻkháclợidụng.Nhưnganhtalạimuốncóđượcmộtcáikhácmàanhtakhôngchịunghĩchothấuđáo:đólàcảmgiáckhoankhoáikhinghenhững lời tângbốc.Bạncó thể thấy rằngcáinàyắtphảidẫnđếncáikia,bởivìnếuđãchấpnhậnnhữnglờitângbốcthirồianhtacũngsẽchấpnhậnnhiềuviệckhácmàngườikianóihoặclàm.Anhtacóthểbịlợidụng.Vậytứclàanhtacómộtlúccảhai:mộtýđồcóýthức,vàmộtýđồkháccưỡnglạiýđồkia.Đâylàmộttìnhhuốngrấtphổbiến.

Chủ nghĩa dân tộc cũng chẳng khác gì.Người ta đâu có thành lập cácquốcgiađểmàhứngchịunhữngthứhọđãvàđangphảihứngchịu-hứngchịuhếtcuộcchiếnnàyđếncuộcchiếnkhác,rồihứngchịusựthùnghịch,rồiđóikhát,rồichếtchóc,rồitìnhtrạngnôdịch,rồiđủmọichuyệnlinhtinhkhác.Họnàocóýđịnhnhưvậykhithànhlậpcácquốcgia.Nhưngmọiviệcđãxảyrađúngthế.Vàhầunhưlàkhôngtránhkhỏi,vấnđềlàởchỗhiểmkhingườitanhìnvàodântộc,vàoquốcgiarồihỏi,"vìsaolạithế?".Thay

vàođó, họ lại bảo, "sống chết cũngphải bảovệ tổ quốcđến cùng, nhưngnhữnghậuquảnhưthếnàythìchúngtôikhôngmongmuốn".Rồihọđứnglênđấutranhngănchặnnhữnghậuquảấy,trongkhivẫncứtiếptụctạorathêmnhữngtìnhthếkhóxử.Đâylạilàmộtđặcđiểmlớnkhácnữacủatưduy:tưduykhônghềbiết

rằngnóđanglàmmộtviệcrồichínhnólạiđấutranhchốngcáimànóđanglàm.Nóchẳngviệcgìphảibiếtnóđanglàmgì.Vàrồinóđấutranhchốnglạicáckếtquả,cốtránhnénhữngkếtquảkhôngvừaýtrongkhivẫntiếptụckhôngchịutừbỏlốisuynghĩcủamình.Tôigọicáiđólàsựkhôngmạchlạcmộtcáchcốchấp.Còncómộtthứnữagọilàsựkhôngmạchlạcđơnsơ,cáinàythìchúngtakhómàtránhđược,vìnhữngsuynghĩbaogiờcũngbấttoàn- tưduykhôngbaogiờ là toànvẹn, như rồi lát nữa ta sẽbànđến.Nhưngtrướcmắt,hễthấycógìxảyramàmâuthuẫn,màlộnxộn,hoặckhôngđúngýmình, thì ta cứhẵng thayđổi suynghĩ củaminhxemsaođã,đểnghiềnngẫm xem điều gì đang xảy ra. Và trong những tình huống đơn giản tathườngvẫnlàmđúngnhưvậy.Thếnhưngkhigặpnhữngviệchệtrọngđốivớimình,thìtathườnglạikhônglàm.Điềuđómớithậtkìcục,vìthựcrađốivớinhữngviệchệtrọngtamớiđặcbiệtcầnphảimạchlạc.Tuynhiên,talạicảmthấymìnhchỉđủsứcmạchlạcđốivớinhữngviệckhôngmấyhệtrọngmàthôi-đâylạithêmmộtkiểukhôngmạchlạcnữa.

Chẳngaicốýtạorakiểutìnhhuốngnhưtrênlàmgì.Việctađangtạoranhữngtìnhhuốngnhưthếlàđingượclạinhữngýđồcóýthứccủamình,vìnhưvậylàkhiếnsinhrathêmmộtsựđốikhángkhácnàođómàtakhôngýthứcđượcrõvềnó.Vậylà,cứhễlúcnàođịnhlàmmộtviệcgìlàynhưrằngtrong ta thường lạicómộtsựchốngđốivô thức tìmcáchngăncản ta làmviệcđó.Đâyrõrànglàmộtsựlãngphínănglượng,vàvôcùngtiêucực.Thếcónghĩalàchúngtasẽtạoranhữngvấnđềbấttận,nhữngvấnđềkhôngcógiảipháp.

Cáchđâykhônglâu,vìnhiềunguyênnhânmàphươngĐôngvàphươngTâycũngđãngồilạivớinhau.Nhưngcũngvìnhiềulídomà,hếtnămnàyquanămkhácngườitađãliêntụcgửiđếnTrungĐôngquánhiềuvũkhí.ÝđồcủahọkhôngphảilàtạoraởIraqmộttìnhthếtuyệtvọng.Họnói:"ừthìchúngtôiđangđưavũkhísangTrungĐôngđấy.Chúngtôicũngmuốnkiếm

tiền. Chúng tôi cũng cần duy trì một số quốc sách của mình. Có nhiềunguyêndo lắm.*Và thế là tấtcảđãkhiến tìnhhình trởnênvôcùngnguyhiểm.Nếukhôngđuavũkhíđến thì tìnhhìnhhẳnđãkhôngnghiêmtrọngđếnthế.Đãvậy,vàonăm1973,ngườitacònnóitoạcrarằngphươngTâyphụthuộcquánhiềuvàodầumỏcủaTrungĐông,màđólạilàmộtkhuvựcrấtbấpbênh.Vậy là códạongười tađãbắtđầu sửdụngdầumỏvànănglượngsaochohiệuquảhơn.Thếnhưngchẳngđượcbaolâuhọlạilơlàviệcnày.Rồisauđấylạinói:"Lạchưanày!Tavẫnphụthuộcvàohọ.Mộtnửatrữlượngdầutrênthếgiớilàcủahọđấy.Nómàcạnhếtlàtấtcảchúngtađiđời."

Rõràngkhôngphảimọingườicốýtạoranhữngtìnhhuốngnhưthế.Vậynhưng họ cứ nói rằng "chúng tôi đâumuốn tình hình lại như thế làm gì,nhưngcònnhiềuthứkhácchúngtôibuộcphảicó."Nhữngthứkhácấyrồisẽtạoranhữngtìnhhuốngnhưtrên.Thếlàkhôngmạchlạc.

Chúngtacứluôntạoranhữngtìnhhuốngvànhữngchuyệnmàtakhôngcốý,đểrồisauđólạibảo,"chúngtalạicóvấnđềrồiđâynày".Takhôngnhậnrarằngchínhnhữngýđịnhẩngiấusâutronglòngđãtạoravấnđềđó,vàhậuquảlàvấnđềcứbịtatiếptụckéodàimãi.TheochỗtôibiếtthìđếntậngiờcũngchẳngcómấygiảiphápđượcđưaranhằmsửdụngnănglượngsaochocóhiệuquảhơnvàđểđỡphụthuộcvàodầumỏcủaTrungĐông-chỉriênglàmđượcchuyệnnàythìcũngđãtháogỡđượckhốivấnđề.

Nhưvậythìtaphảihỏi,"dođâumàtalạicósựkhôngmạchlạcnày?".Chẳng aimuốn những tình huống như trên xảy ra, nhưng những cáimọingườinghĩlàhọmuốnlạisẽkhôngtránhkhỏitạorachúng.Chínhtưduylàcáisẽkhiếnngười tanói"tấtphải thế."Dovậymàchínhtưduyphảichịutráchnhiệmchokiểukhôngmạchlạcnày.

Đếnđâythậtracũngchỉmớilàsựmàođầumàthồi.Cónênchăngtabỏthờigianbànbạcvềnóthêmchútít?

Hỏi(H):Tôichưarõ lắmvềsựkhácnhaugiữasuynghĩvà tưduy.Cóphảingàivừanói làchúngta trượt từsuynghĩsangtưduymàkhôngbiếthaykhông?

Bohm:Vâng.Nómangtínhtựđộng,vìkhichúngtasuynghĩthìnhững

gìtađangnghĩđượcghivàonãovàtrởthànhtưduy.Látnữatôisẽbànđếnviệcbằngcáchnàomàtưduynàylạilàmộttậphợptíchcựccủanhữngsựvậnđộng,tứclàmộtphảnxạ.Nhưnggiảsửbạncứnóimãivớinhữngđứatrẻrấtnhỏrằnghạngngườinàođólàbọnxấu,làbọnxấu,làbọntồi.Rồithìvềsau,điềuđótrởthànhtưduyvàtưduyđóchỉviệcbậtrathôi-rằng"đólàbọnxấu".Trênthựctế,bạnkhómànhậnralàbạnđangsuynghĩ,thậmchílàtrongđầuhiệnđangcómộttưduynàođó.

H:Ngaylúcnày,trongcuộctròchuyệnvớicảnhóm,ngàinóirằngđangcómộtquátrìnhsuynghĩmàtheongàigiảithíchthìvàolúcđangdiễnranósẽ sốngđộnghơn.Thế rồi sauđócómột thứkhácxảyđến,đó là tưduy.Chúngtôikhôngcócảmgiáclàmìnhđủkhảnăngđểphânbiệthaicáinàyvớinhau.

Bohm:Không,tadườngnhưkhôngphânbiệtđượchaicáiđóvớinhau.Thếnhưngđôikhicũngđược,vìđôikhi tanói,"lúc trướctôiđãnghĩđếnchuyệnnày".Nhưngnhìnchung, tahaybỏ lỡsựphânbiệtấy.Vàđốivớicảmgiácthìthậmchícònkhókhănhơnnhiềukhimuốnphânbiệtgiữacảmgiácđangquaylạitừquákhứ-tôigọinólàcái"đãcảmgiác"[cáifelt]-vớimộtcáigìđócóthểcoilàmộtcảmgiácsốngđộngđangdiễnratronghiệntại.

H:TôicứthắcmắckhôngrõnhữngmôhìnhkiểuNewtonvàkiểuKitôgiáođãdạytacáilốiphảilàmđứtđoạnmọisựviệcđếnnhưthếnào.Đâycóđúngthựclàcáchứngxửcủabộnãokhông,cóphảilàcáchứngxửđươngnhiêncủanókhông?Tôinhớhồiở tiểuhọcđượcngười tadạy làmọi thứphải được làm đứt đoạn, được phân loại, được bóc tách, được cắt rời ra.Trongthâmtâmhồiđótôiđãkịchliệtphảnđốiđiềunày,vìnhìntoànbộcáimớlômnhômấycứngỡnhưmìnhđượcdạydỗkhôngđếnnơiđếnchốn.Dođó,lúcnàytôiđangthắcmắckhônghiểuliệucóphảiviệcbộnãomuốnlàmđứtđoạnvàcứmuốnphântíchlàchuyệnđươngnhiênhaykhông,haylàchỉdocáicáchchúngtadạybảolẫnnhau?

Bohm:Trongchừngmựcnàođóthìnólàkếtquảcủacáchmàchungtađược truyềndạy.Nhưng tôinghĩ trong tưduycũngcómộtxuhướngnhấtđịnhtìmcáchliêntụccủngcốđiềunàythêmnữa.

H:Ngàicónghĩviệcnàyphầnnàothuộcvềbảntínhtựnhiêncủabộnão

không?Bohm:Khôngphảicủabộnão,màthuộcvềcáilốipháttriểncủatưduy

chúng ta. Phép phân tích đến chừngmực nào đó là cần thiết cho sự rànhmạchcủa tưduy;cầnphảicómộtsốsựphânbiệt.Nhưng tađãđiquáxacùngvớichúngmàkhônghềbiết.Tađãquáđà.Vàrồikhiđãcùngchúngđiquáxa,thìtalạibắtđầuchorằngxưanaychúng"vốnthế",vàthếlànótrởthànhmộtphầncủathóiquen.

H:Làmsaotabiếtđượcđâulàđiểmdừngđểkhỏiđiquáđà?Bohm:Đólàmộtvấnđềrấttinhtếmàchúngtamuốntìmhiểuchothậtkĩ

trongsuốtcuộchội thảonày.Thoátkhỏiđược tìnhhạngnàycòngiannanhơnnhiềusovớiviệcchỉđơngiảnnhậnrasựkhácnhaunóitrên.Ởđâycócáigìđósâukín,khólườnghơn.Việcphảilàmtrướctiênlàphảixemxemliệurắcrốichínhmàtađanggặpnằmởđâu.

Lúcbanđầuchúng tanói rằng rắc rối làởchỗ thếgiớinàyđang trongtìnhtrạnghỗnđộn,nhưngtôinghĩrốtcuộctaphảibảođólàdochỗtưduyđangtrongtìnhhạnghỗnđộn.Đólàdomỗingườitrongchúngta.Vàđólànguyênnhânkhiếnchothếgiớitrởnênhỗnđộn.Thếrồisựhỗnđộncủathếgiớilạiquaylạibổsungthêmvàosựhỗnđộncủatưduy.

H:Ngàiđangnóilàtưduycómộtkiểutínhíchkỷchỉluônmuốnkhốngchếmọiviệc,nólưucữu,kẹtcứnglạiđó,rồisauquendầnđi,cóphảivậykhông?Vàchúngtakhôngnhậnrađiềuđó?

Bohm:Tôinghĩrằnghễcứlặpđilặplạimộtviệcgìđóthìdầndầnnósẽtrở thành thói quen, và càng ngày ta càng không ý thức được về nó.Nếusáng nào cũng đánh răng đều đặn thì rồi hình như bạn khómà nhớ đượcminhthườngđánhrăngnhưthếnào.Mọiviệccứtựthếmàdiễnra.Tưduycủachúngtacũnglàmynhưvậy,vàcảcảmgiáccủachúngtacũngthếnốt.Đólàđiểmmấuchốt.

H:Dướigócđộtâmlíhọc,côngviệcthườngngàycủatưduycóphảilàđồngnghĩavớiviệcgâyhạihaykhông?

Bohm:Saobạnnóithế?H:Vậychẳngphảichỉcóhaitrạngthái:gâyhạivàvôhại?Bohm:Bạnmuốnnói rằng tựbản thân tưduykhông thể làvôhạihay

sao?H:Dướigócđộtâmlíhọcthìhìnhnhưthế

.Bohm:Cóthểlàhìnhnhưthế.Nhưngvấnđềlàliệunócóthựcnhưthế

không.Đólàvấnđềmàtađangcốcứuxét.Tasẽphảithừanhậnmộtsựthựclànócóvẻnhưthế,nócócáibềngoàinhưthế.Vấnđềởđâylà:thựcsựthìvụviệclànhưthếnào?Chúngtaphảitìmhiểuđiềunày,vàphảiđàoxớichokĩmộtchút.Chúngtakhôngthểđơngiảnxemcáicáchmàsựvậtcóvẻlànhưthếrồihànhđộngtrêncơsởđó,vìđâycóthểlàmộtkiểusailầmkhácmàtưduymắcphải-lấycáibềmặtvàgọiđólàsựthật.

H:Tôinghĩnhữngđiềungàinóilàquanthiếtthậtsự.Tôichorằngnếutôiđinhđiđâuđómàlạinhầmđườngthìcũngchẳngsao.Lầnsautôisẽtìmrađượcđườngnàolàđúng,thayđổilạithôngtinmìnhcórồiđiđườngkhác.Nhưngtôiluôncóýđịnhlàmmộtviệcgìđóchocánhânmìnhhaychotậpthể,vàrồicôngviệckhôngthôngsuốt.Tuynhiêntôikhôngbiếtnótrụctrặcchỗnào.Cóvẻnhưtôikhôngthayđổiđượcnhữngthôngtinmìnhcó.

Điềumàtôiquantâmhàngđầuởđâylàlàmsaocóđượcmộtcảmthứcvềcái"tôi"táchbiệtkhỏimọithôngtinvàkhỏimọiýđồ.Tôicảmthấynhưthểtôilàmộtsinhthểtựchủ,cókhảnăngthayđổiđượcthôngtin,tuyvậycóvẻnhưtôikhônglàmđượcđiềuđó;hoặclàhìnhnhưthếgiớicũngkhônglàmđược.Liệuđâycóphảilàmộtcáigìquanthiếtcầnphảikhảocứuhaykhông-cáicảmthứcvềcái"tôi"ấy?

Bohm:Đólạilàmộtcâuhỏitinhtếnữamàtrongsuốtthờigianthảoluậnnàytasẽcốđisâutìmhiểu.Aitrongchúngtacũngcócáicảmgiácnhưbạnnói.Nhưngtachớcónhấtthiếtphảithừanhậncái"hìnhnhưlà".Nếutathừanhậncái"hìnhnhưlà"xemnónhưcái"đúnglà"thìlàmsaocòntìmhiểuvềnóđượcnữa.Ýtôinói,nếucáihìnhnhưlàmàlạihoàntoànmạchlạcrồithìtôisẽphảinói,"thế thìcònchấtvấncáigìnữa?".Nhưngvìnóquákhôngmạchlạcnêntôimớiphảibảorằngcómộtlídoxácđángđểchấtvấn.Đóhẳnlàcảmthứcchungtrongmọiphươngdiệncủađờisốnghằngngày.

Hìnhnhưtấtcảđềudiễnranhưvậy-tấtcảchúngtađềumuốnlàmviệcnàyviệckiavàrồitachẳngthựchiệnđượcđiềutamongmuốn.Hìnhnhưcócáigìđókhácxảyrađangngăncảnchúngta.

Một số trong những người đang điều hành các tập đoàn cũng bắt đầuquantâmđếnchuyệnnày,bởivìhọcũngvấpphảimộtvấnđềyhệt.Tôicóquenvàivị làmviệctronglĩnhvựcnàyvàhọnhậnrarằngkhicácbanbệcủa họ ngồi lại với nhau thì có vẻ như không được nhất trí với nhau vàkhông đạt được kết quả nhưmongmuốn.Đó làmột trong những lí do ítnhiềukhiếnhọbịthualỗ.

MộtngườibạntôitênlàPeterSengeđãviếtmộtcuốnsáchnhanđềTheFifthDiscipline. [20]Ôngđãphân tíchmột số trongnhững câuhỏi ta vừanêu. Tôi không nói rằng Senge đã đi được đến tận bản chất của vấn đề,nhưngnhữngý kiến của tác giả này là rất đángquan tâm.Quaviệc phântích,ôngđãchỉrarằngcácvấnđềthườngxuyênđượcnảysinh,bởivìmọingườikhôngchịutheodõitácđộngcủanhữngtưduycủamình-rằngkhihọnghĩ rađiềugìđóvàđiềuđóxảy ra,nósẽ lan rộngrađếnnhữngcông tykhác,rồimộtthờigiansaunóquaytrởlạinhưthểmộtcáigìđókháchẳn,độclập.Họxửlínónhưmộtvấnđềđộclậpvàcứthếtiếptục;bằngcáchđó

họkhiếnvấnđề trởnêntồi tệhơnvìhọcứphải tiếp tục làmđi làmlạimộtviệc.Vậy làchínhcáchsuynghĩcủahọđã làmnảysinhvấnđề.Mấtmộtthờigianrồivấnđềmớiquaytrởlạivớihọ;trongquãngthờigianđóthìhọmấtdấuvếtcủanóvàrồihọbảo"vấnđềlàởđâyđây".Rồihọnghĩngợithêmvàthổiphồngthêmvấnđềmộtlầnnữa,hoặcthayđổivấnđềđôichútđểlạithànhmộtvấnđềcòntồitệhơn,hoặcđủmọichuyện.Điểmmấuchốtởđây làhọkhông theodõi tácđộngcủa tưduycủahọ.Họkhôngý thứcđượcmộtđiềulàtưduylàthứrấtnăngđộngvànóthamgiavàomọiviệc.

Khibạnđangsuynghĩđiềugì,bạncócảmgiácrằngcácýnghĩkhônglàmgìngoàiviệcthôngbáochobạnbiếtmọiviệcđangnhưthếnào,vàsauđóbạn chọn xem làm việc gì và rồi bạn làm việc đó.Đó là điềumà nóichung người ta cứ tưởng thế.Nhưng thật ra, cách bạn nghĩ sẽ quyết địnhcách bận sắp làm. Sau đó bạn không nhận ra là cómột kết quả tác độngngượctrởlại,hoặcbạnkhôngthấyđóchínhlàhậuquảcủanhữnggìbạnđãlàm,vàbạnlạicàngkhôngthấynólàkếtquảcủaviệcbạnđãnghĩnhưthếnào.Cácbạncórõkhôngạ?

Nhưvậylàtấtcảnhữngvấnđềtôivừamôtả-toànbộhậuquảtiêucực

củachúng- làkếtquảcủacáchmà tađãvàđangsuynghĩ.Nhưngkhôngmấyaithấyđượcđiềunày.Họnói,"Chúngtachỉnghĩthôimà.Còncácvấnđềlànằmbênngoàikia.Suynghĩđangbảochotabiếtvềnhữngvấnđềấy-bảochotabiếtchúnglànhữngvấnđềgì".

H:Giảsửtôitrôngthấymộttìnhhuốngtrongđódườngnhưrõrànglàcómộtnhómngườiđanghànhđộngrấtkhôngmạchlạc.Tôinghĩrằngtôinhìnthấyrấtrõlàđiềuhọđanglàmlàkhôngmạchlạc,vàdođótôibắttayvàochỉnhsửa.Nhưngnếutôikhôngnhậnrađượcrằngbiếtđâuchínhsuynghĩcủamìnhcũngchẳngmạchlạcgìchocam,vậythìlàmsaohànhđộngcủatôicóthểmạchlạcđược.

Bohm:Bạn rất có thểcũngbịvướngvàođúngcáiđó.Vàngaycảnếukhôngthếthìthựcsựbạnsẽlàmsaođâyđểchỉnhsửaviệcnày?Trừphisuynghĩ của họ thay đổi, bằng không thì hành động của họ không thể đượcchỉnhsửa.Lúcnàybạncólàmgìcũngkhôngthayđổiđượcsuynghĩcủahọ,ngoàimộtviệclàthôngbáochohọbiết làhọđanghànhđộngvàsuynghĩkhôngmạch lạc - lời thôngbáomàhọ sẽ hiểu ra và chịu chấpnhận.Nếukhông làmvậy thì tức làbạnđangdùngvũ lựcđểépbuộc tưduy,khôngkhácgìmộtkiểubạohành.Nếubạnbảo"đằngkiacómộtsốngườiđangxửsựkhôngđượcmạchlạc,tôisẽcốbắthọxửsựchomạchlạcmớiđược",vậylàbạnđangdùngvũ lực.Nhưnghọvẫn tiếp tụcsuynghĩ theo lốicũ.Nếubạnmạnhhơnthìhọsẽlàmtheoýbạnmộtthờigian-đợitớikhibạnyếuđimộtchút,họsẽtrảthù.

H:Tôimuốnkhảosát tỉmỉđiềunày: tưduyđi từbênngoàivào, thâmnhậpvàoýthứccủachúngta,nóthaotúngchúngta,khốngchếchúngta-vàrấtcóthểlànókhốngchếchungtấtcảchúngta,thếlàchúngtalaohếtratrậnđịa.Nhưngchúng tachẳngnhận rađiềuđó,vì tưduycó tính íchkỷ,luônmuốnkhốngchế,giốngnhưnócóphépmavậy.Nólấnlướtchúngta.

Bohm:Vâng,nólấnlướt.Nhưngtạisaonólạilấnlướt?Ởchỗnàycóhaimứcđộ.Mộtlàtacóthểnhìnmộtcáchvôtư,đượcđếnđâuthìphảimiêutảnhữnggìxảyrađếnđó.Hailàphảinhìnthấynguồngốcsựviệc,bởivìnósẽkhôngbaogiờthayđổitrừphitanhìnranguồngốccủanó.

H:Làmthếnàomàdòtìmđượcnguồngốc?

Bohm:Nhữngngàycuốituầnnàychínhlàdànhchoviệcấy.Nhưngtôinghĩđiềuquantrọngởđâylà,phảithấyđượctađangđặtcâuhỏigì?Việcđầutiênlàthấyđượcrằngđangcómộtcâuhỏicầnphảitìmhiểu.

H:Liệutưduycótựýthứcđượcvềmìnhkhông?Bohm:Đâycũnglạilàmộtvấnđềkhóvàtinhtế.Nhìnbênngoài,nếucoi

tưduychỉlàkíứcthôi,thìcóvẻnhưnóchẳnglàmsaocóthểtựýthứcvềmìnhđược.

Tuynhiên,cứchorằngtheolốinàođótacầný thứcđượctưduyđanglàmgì - điều này dường như đã rõ - nhưng nóimột cách khái quát thì takhông ý thức được.Ở những lần hội thảo trước tôi đã sử dụng thuật ngữ"năng lực cảm nhận cơ thể" [21] để chỉ sự "tự nhận biết của tư duy", vàchúngtasẽcòngặplạithuậtngữnàynếutiếptụcthảoluận.Cũngcókhilàtưduycóthểýthứcđượcvềchínhmình.Nhưngđisâuvàovấnđềnàycầnnhiềuthòigianmàtôinghĩtốinaykhôngđủ,nênbâygiờchúngtahãynhìnsựviệcmộtcáchchungnhấtmàthôi.

Việc tacó thể tiếpcậnvấnđềnày theomộtcáchnàođóxemrakhôngphảihoàntoànkhônglàmđược,nhưnglàmộtvấnđềrấtkhó.Tôidámđồrằngmộttrongnhữnglídokhiếnvấnđềtrởnênkhó,đólà,cómộtchỗbịlỗitrongquátrìnhtưduy.

Tôihiểu"cáiđãđượcnghĩ"[22]làmộtcáitoànthể-đólàtưduy."Cáiđãđượccảmgiác", thânxác, toànbộxãhội, tất thảynhữngcái đóđềucùngchiasẻcácsuynghĩ-tấtcảlàcùngchungmộtquátrình.Điềuthiếtyếuđốivới tôi là đừngxé lẻ chúng ra, bởi vì tất cả là cùng chungmột quá trình;nhữngtưduycủaaiđókháccũngtrởthànhnhữngtưduycủachínhtôi,vàngượclại.Dođósẽlầmlẫnlàsailạcvànếuxélẻchúngrathànhtưduycủatôi,tưduycủabạn,nhữngcảmgiáccủatôi,nhữngcảmgiácnày,nhữngcảmgiáckia.Vìmộtsốmụcđíchnàođóthì thếcũngổn,nhưngkhôngphảivìmụcđíchchúngtađangbànởđây.

Tôimuốnnóirằngtưduylàmthànhcáimàtrongngônngữhiệnđạicủachúngtathườngđượcgọilàmộthệthống.Mộthệthốngcónghĩalàmộttậphợpnhữngsựvậthaynhữngbộphậnđượccốkếtvớinhau.Nhưngtheocáchmọingườithờibuổinàythườngdùngthìtừnàycónghĩalàmộtcáigìđómà

tấtcảcácbộphậncủanóphụthuộclẫnnhau-khôngnhữngchỉđốivớisựtác độngqua lại giữa chúng,mà cònđối với cả ỷ nghĩa và sự tồn tại củachúngnữa.

Một tậpđoànđược tổ chứcnhưmột hệ thống - cóphòngnày, bannọ,phòngkia.Táchrờinhaurathìchúngkhôngcònýnghĩagìhết;chúngchỉcóthểvậnhànhcùngvớinhaumàthôi.Cơthểcũnglàmộthệthống.Xãhộilàmộthệthốngtheonghĩanàođó.Vàv.v.

Tươngtựnhưvậy,tưduycũnglàmộthệthống.Hệthốngnàykhôngchỉbaogồmcácsuynghĩ,các"cáiđãđượccảmgiác"vàcáccảmgiác[23],mànócònbaogồmcảtrạngtháicủacơthể;nóbaogồmtoànbộxãhội-vìtưduyluônđiquađilạigiữamọingườitrongmộtquátrìnhmànhờđónóđãtiếnhoáđilêntừnhữngthờixaxưa.

Mộthệ thống luônbị buộcphải thamgiavàomộtquá trìnhphát triển,biếnđổi,tiếnhóavàthayđổicấutrúc,V.V.,mặcdầucũngcómộtvàiđặcđiểmnhấtđịnhnàođócủahệthốngtrởnêntươngđốicốđinh.Chúngtagọiđólàcấutrúc.Cácbạncó thể thấy rằngmỗi tổchứcđềucómộtcấu trúcnhấtđịnh.Cóđôikhicấu trúcđóbắtđầubịvỡravìđãrệurã,và lúcnàyngườitacóthểphảithayđổinó.

Trongtưduy,tacũngcómộtkiểucấutrúc-mộtsốđặcđiểmtươngđốicốđịnhnàođó.Tưduyđãkhôngngừngtiếnhóavàvìvậychúngtakhôngbiếtcấutrúcnàyđãbắtđầuđượchìnhthànhtừthuởnào.Nhưngcùngvớisựlớnmạnhcủanềnvănminh,nóđãpháttriểnlênrấtnhiều.Cóthểrằngtrướckhicónềnvănminh,tưduyđãtừngrấtđơngiản,nhưngnaynóđãtrởnênrấtphứctạp,đãmởranhiềunhánhvàthiếumạchlạchơnnhiềusovớitrướckia.

Vậylàtacómộthệthốngtưduy.Tôivừanóirằngbêntronghệthốngấycómộtcái lỗi-mộtlỗihệ thống.Đâykhôngphải làmộtlỗinằmchỗnày,chỗkia hay chỗnọ,màxuyên suốt cả hệ thống.Cácbạnhìnhdungđượcchứ?Nóởkhắpnơivàkhôngởđâucả.Bạncóthểnói,"tôithấychỗnàycóvấnđề,nêntôisẽxửlínóbằngtưduycủamình".Nhưngtưduy"củatôi"lạilàmộtphầncủahệthống.Nócócùngmộtlỗigiốnglỗimàtôiđangcốgắngxemxét,haymộtlỗitươngtự.

Chúngtađangcóchínhcáilỗihệthốngnhưthế;vàcácbạncóthểthấyrằng nó là điều đã và đang diễn ra trong tất cảmọi vấn đề của thế giới -chẳnghạnnhưnhữngvấnđềdosựphânmảnhcủacácquốcgiatạora.Tabảo:"Đâylàmộtlỗi.Cógìđókhôngổn."Nhưngtrongkhixửlínó,tavẫndùngđúngcái tưduyphânmảnhđãkhiếnvấnđềnảysinh,chỉcólà tasửdụngmộtphiênbảnkhácđichútítmàthôi;dođónókhôngnhữngkhôngcótácdụngmàcòncócơlàmchosựviệctồitệthêm.Rấtcóthểbạnnóirằngbạnđãthấyđượchếtmọiviệcđangdiễnravàhỏi"làmsaobâygiờnhỉ?".Bạncốnghĩ,nhưnggiờđâycáilỗihệthốngấyđãlanrakhắptoànbộtưduycủabạnrồi.Vậyphảitrôngcậyvàocáigìđây?

H:Vậycónghĩalàtoànbộhệthốngđãbịônhiễm?Bohm:Đúng,đólàmộtcáchnhìn.Đãxảyrađiềugìđótrongkhắpcảhệ

thốngkhiếntakhôngcòntưduyđúngđắnđượcnữa-toànbộquátrìnhtronghệ thống đã sài lệch. Cũng có thể có nhữngmẩu nhỏ vẫn còn khả quan,nhưngkhôngbền.Điềunàyphầnnàogiốngnhưta thườngnóivềmộtquảtrứngchỉbịungvàichỗ.Cứcholàcònvàichỗkhácchưabịung,nhưngrồicáiungđósẽlanrộngra.

Trongkhoahọc,tacóthểcómộtlốitưduytươngđốirõràng.Nhưngdẫugìthìcũngchẳngđượchoàntoànrõràng,vìcácnhàkhoahọcluônlochouytínvàđịavịcủamình,vàcảnhữngcáikhác.Đôikhihọkhôngmuốnxemxét những ý tưởng không phù hợp với những lí thuyết hay với những giảthuyếtmàhọđưara.Tuynhiên,khoahọcluônchủtâmnhìnvàosựthực-nhìncáclíthuyếtmộtcáchkháchquan,điềmtĩnhvàkhôngthiênkiến-dùnhàkhoahọccóthíchthúvớicáimìnhnhìnthấyhaykhông.Trongchừngmựcnhấtđịnh,lốitưduytrongkhoahọclàtươngđốimạchlạchơnsovớitrongcáclĩnhvựckháccủađờisống.Khoahọcvàcôngnghệđãđạtđượcmộtsốkếtquảhếtsứcấntượng-mộtnănglựcđãđượcgiảiphóng.

Nhưnggiờđây ta lạipháthiện thấy rằng,bất cứkhinàocầndùng đếnkhoahọclàtalạiquênkhuấymấtphươngphápkhoahọc.Tachỉchămchămnói rằngviệc sửdụngnhữnggí do cácnhàkhoahọcvừakhámphá ra sẽđượcquyếtđịnhbởinhucầucủa tổquốc,hoặcbởinhucầu tôiphảikiếmtiền,hoặcbởiviệctôiphảiđánhbạimộttôngiáonàođó,haychỉthuầntuýbởinhucầuchứngtỏquyềnlựccủabảnthân.Vậylàtathấyrằng,thứtưduy

còntươngđốichưabịônhiễmđãđượcmangrasửdụngđểpháttriểnmộtsốcáinhấtđịnh,đểrồisauđólúcnàotacũngcậyvàothứtưduyđãbịônhiễmnặngnềnhấtnhằmquyếtđinhxemphảilàmgívớinhữngcáiđó.Đólàmộtphầntạonênsựkhôngmạchlạc.

H:Cóphảingàinóirằngchúngtađangphảihứngchịusựônhiễmấy,vàchúngtakhôngthểnhìnranhữngýđịnhthậtcủachínhmình?

Bohm:Chúngtakhôngthấyrằngnhữngýđịnhcủamìnhlàkhôngmạchlạc-rằngcókhisựthiếumạchlạcấylạilàdoônhiễmmàra.

H:Tôinghĩrằngvớitưcáchnhữngcánhân,chúngtađangphấnđấugiảiquyếtnhữnggì thuộcvềbản thânchúng ta -vậyđâu lànhữngýđịnhcủachúngtavớitưcáchnhữngcánhân?Điềugìkhiếntalàmtheocáchmàtađanglàm?Vàđồngthờitôithấyrằngmộtphầnnhữngvấnđềbaotrùmmàngàivừamiêutảlạilàmộtkiểuvấnđềkhácmàcáccánhânchưatừngphảiđốimặt.Chẳnghạcáccánhânmuốnsốngvàmuốnsinhconđẻcái.Việcnàykhông thể tiếp tụcđượcnữanếuhiểunó theocáchhiểu trongquákhứ,vìnhiềuvấnđềmàtavấpphảiđềulàdo‘hiệnnaytađangquáđông.Tacứngỡrằngmìnhđanggiảiquyếtnhữngvấnđềđóvới tưcáchcánhân,nhưng ítnhiềuvềphươngdiện tập thể thì ta lạinhận thấy rằngchúng takhông thểthựchiệnđượcnhữngcôngviệccơbảnmàcáccánhânvẫnquenthựchiện,nhậnthấyrằngcómộtcáigìđócầnphảiđượcthayđổi.

Bohm:Vâng,điềuđóquálàđúng,nhưngtadườngnhưđâucóchịulàm.Mọingườicốxúmlạiđểxửlínhữngviệcnày,nhưnglạicảmthấykhôngthểtiếnxa.Vídụnhưviệcmôitrườngsinhtháibịônhiễmhayviệckhíhậubịbiếnđổi.Ngườitađãchẳnglàmđượcbaonhiêuđểgiảiquyếtnhữngvấnđềnày.Nhiềuchínhphủđãđưaravôkhốinhữnglờilẽhayho,nhưngkhicầnnhữngkhoảntiềnlớnđểhỗtrợchonhữnglời lẽđóthìhọcũngchẳngxúctiếnđượcgìnhiều.Nhữngýđịnhhếtsứctốtđẹpnàyđãbịvôhiệuhóabởimộtloạtnhữngýđịnhkháchaybởicảchồngđốngnhữngloạtýđịnhkhác-nàolàtakhôngđượccanthiệpvàochuyệnnày,takhôngthểcanthiệpvàochuyệnkia,haytaphảituântheocáikia,cáinọ.Vàrốtcuộcthìkếtquảthuđượcchẳnglàbaolăm.

Đấyvẫnlàcùngmộtsựkhôngmạchlạcnhưnhau.Nhữngýđịnhmàtađềxướngđãbịchặnđứnglạibởimộtloạtnhữngýđịnhkhácmàtakhông

nhữngkhôngđềxướngmàcókhicũngchẳngbiếtrõlắmlàmìnhcó.Cũngbiếtđâulàchínhchúngtakhôngmuốnbiết.

H:Cóvẻnhưtacầnphảiýthứcđượcvềmộtsốmặcđịnhnàođómàtathậmchíkhônghềýthứcđượclàtacó.Chúngtacầnđặtcâuhỏixemliệutronghệthốnghiệnđangcónhữngmặcđịnhnàomàtacholàhợplệ,vàtavẫnthườngxuyênứngđốivớichúngnhưthếnào,vìcócáigìđótakhôngđểýđanghạnchếkhảnăngcủachúngtatrongviệcthựchiệnnhữngýđịnhcủamình,cảtrênbìnhdiệncánhânlẫntậpthể.

Bohm:Tôinghĩrằngtakhôngthựcsựýthứcđượcnhữnggìđangxảyratrongcáihệthốngmàtagọilà"tưduy"này.Takhôngbiếtnóhoạtđộngrasao.Takhómàhìnhdungđượcnólàmộthệthống;thậmchíviệcthừanhậnnó làmộthệ thống riêngcũngkhôngnằm trong truyền thốngvănhóacủachúngta.

H:Xinngàicắtnghĩa thếnào làhệ thốngthêmmột lầnnữa.Ngài từngbảorằngtưduycómộtvếtrạnhệthống,nhưngngàicũnggộpluôncảcáccảmxúcvàođó.Liệungàicònđịnhgộpthêmgìnữakhông?

Bohm:Trạng tháicơ thể,cáccảmxúc,vàcả toànbộxãhội -vănhóa,cáchchúngtachuyểngiaothôngtínchonhau,v.v.

H:Khinói"trạngtháicơthể",ngàicóbaogồmtrongđấycảcáccơquancủacơthểkhông?

Bohm:Có,cáccơquancũngchịutácđộngcủanó.H:Ngàimuốnnóirằngtấtcảlàmộthệthốngkhépkín?Bohm:Không,khônghẳntôinóirằngnóhoàntoànkhépkín.Khôngnhất

thiết một hệ thống phải là khép kín. Nó cần phải để ngỏ cho những ảnhhưởngkhácnhaucủamọithứcóthểđếnvàđi.Đólàýniệmtổngthểvềmộthệthống.Nókhôngnhấtthiếtphảikhépkín,nhưngphảicómộtsựổnđịnhnhất định về cấu trúc. Nó có xu hướng giữ vững và duy trì cấu trúc củamình, saochokhicó thứgìđó từbênngoài thâmnhậpvào,nóphảiphảnứngtheomộtkiểunhằmtránhđượcsựthayđổivềcơbản.

H:Nhưngtôiđanghivọngngàisẽnóirằngcómộtkhảnăngcóthểmởbanhcấutrúcra,haycóthểnhìnthấynó.

Bohm:Đúng, có đấy. Tôi không nóimọi thứ đều là hệ thống. Tôi nói

rằnghệthốnglâylanvàthâmnhậpvàohếtthảymọihoạtđộngcủachúngta.Nógiốngnhư có cái gì đó đang lây lan đếnmọi hoạt động của chúng ta;nhưngđiềuđókhôngcónghĩalàtấtcả.Bạncóthấysựkhácnhaukhông?Hệthốngmangtínhlâylanmạnhđếnnhưvậy,tuynhiên,đógầnnhưlàtấtcảnhữnggìtathấyđượctrongphầnlớnthờigianmàthôi.

H:Ngàicóthểchobiếtcáigìlàcáikhôngthuộcvềhệthốngkhông?Bohm:Cómộtđiềutanóiđược,đólà,cóthểcómộtloạitrigiáchaymột

loại trí thôngminhnàođósâukínhơnchophéptanhìnrađượcsựkhôngmạchlạcnày.Bảnthânhệthốngkhôngthểnhìnrõlắmsựkhôngmạchlạccủachínhnó,vìnhưthếcóthểsẽkhiếnchohệthốngbịméomó.Nhưngtôichorằngvẫncómộtkhảnăngnhìnrađượcsựkhôngmạchlạcnày.

Nhưchúngtađãnói,trongchừngmựcnàođó,hệthốnglàcầnthiết.Tacầnđếnhệthốngtưduynàyvìđủmọiloạimụcđích.Nhưngnóđãbộclộramộtlỗi.Thếnêntôimớinóilàphảicómộtloạitríthôngminhhaymộtloạitrigiácvượtrangoàiphạmvicủakíức.Cónhiềucáivượtrangoàiphạmvicủahệthốngnày.Hệthốngnàythậtrachỉlàmộtphầnrấtnhỏcủathựctại;nhưngcáibóngcủanóhiệnralùlù.Trừphicácbạnthựcsựthấycáimàtôiđangnói,bằngkhôngthìnhữnggìtôinóiđềusẽđượcsápnhậpvàohệthốngnhưmộthìnhảnh.Cácbạnđãrõvấnđềchưa?Hệthốngnàycóxuhướngsápnhập tất cảmọi thứ.Tất cả nhữnggì lặpđi lặp lại nhiều lần ắt sẽ trởthànhmộtbộphậncủahệthống.Cũngvậy,mộtngườinàođócóthểcókhảnăngnhìnthấu[24],thìkhảnăngấydễdàngtrởthànhbộphậncủahệthống.

H:Ngàiđểtrựcgiácrabênngoàihệthốngnàyà?Bohm:Điềunày tuỳ thuộcbạnhiểu thếnào là "trựcgiác".Tôinghĩhệ

thốngnàycókhảnăngbắtchướcmộtloạitrựcgiác.Nócóthểtạomộtkíứcvềhựcgiác,đượccảmthấynhưhơigiốngvớitrựcgiác.

H:Nhưngtrựcgiáckhôngthuộcvềhệthống,cóphảivậykhông?Bohm:Nếu đúng thế thì không. Tôi vừa nói cómấy thứ có thể không

thuộchệthống,đólà"trigiác"hoặc"nhìnthấu"hoặc"tríthôngminh".Cónhiềuthứbạncóthểgọinhưthế,màrồitiếpđâychúngtasẽcốgắnglàmrõ.Dùchúngtagọilàgì, thi lúcnàytôicũngnghĩrằngnókhôngphảilàmộtphầncủahệthống.Bằngcáchnày,tađểngỏchocáckhảnăngcủamình,và

mayratasẽtìmthấyđượcvàibằngchứngchứngtỏhệthốngkhôngphảilàtấtcảmọithứ.

H:Liệucónhữnglúcnàođómàmộthànhđộngdiễnranhưmộtkếtquảcủacáimàtatạmgọilàtưduykhông-vì-bản-thân-mình[25]haykhông-tứclàkhôngcốápđặtnólênaiđó-nơicómộtyếutốcủalòngtrắcẩnvàcủatìnhyêuthươngmạnhmẽtrongcáiloạitưduyđặcbiệtnày?Khiđóthìsựphânmảnhcủatưduykhôngnhấtthiếtphảilàmộtphầncủahànhđộngđó.

Bohm:Nếucómộtlòngtrắcẩnvàmộttìnhyêuthươngkiểunhưthếthìtôidámnóilànókhôngthuộchệthống.Nhưngtấtnhiên,rấtnhiềucáiđượcmọingười cảm thấygiốngnhư là lòng trắc ẩnvà tìnhyêu thương, nhưngthựctếchúnglạilàmộtphầncủahệthống,bởivìkhiđượclặpđilặplạithìmộtlầnnữanhữngkinhnghiệmấyrồisẽtrởthànhmộtthóiquen.Tưduycóthểtạoranhữngkinhnghiệmkhỏicầnchúngtaphảibiếtrằngchúngđượctưduytạora.Chínhtínhchấtdễđánhlừanàycủatưduylàcáichúngtacầndèchừng.Nhầmlẫntệhạinhấtthườngxảyrakhitahỏicáigìlàcáikhôngphảithuộchệthống,vìnếucái thuộcvềhệthốngmàbạnlạinhầmthànhlàcáikhôngthuộcvềhệthốngthìbạnsẽchàothualuôn.Dođó,bạnphảihếtsứcthậnhọngvềđiềunày.Cứnóirằngtìnhyêuthươngsẽcanhchừngchomọithứ thì chẳng íchgì.Người tađãnói thếhàngbaođời rồimàđâucó làmđược.GiáopháiKitôdựa trêný tưởng rằngThiênChúachính là tìnhyêuthương.HọbảorằngcómộtđứcChúaTrờilàtìnhyêuthuầnkhiết,làĐấngCứuthế,v.v.Tuynhiên,nhữngconchiêntheođạoKitôkhôngchỉđấutranhchốnglạicácgiáopháikhácmàhọcònđấutranhvớinhaukhôngkémphầnquyếtliệt.Họtiếnhànhnhữngcuộcthánhchiếnkhốcliệtkéodàinhiềuthếkỷ và đã gây ra những chuyện khủng khiếp.Giờ thì tôi chắc rằng nhữngngườinàykhôngcòncóýđịnhlaovàonhữngchuyệnđónữa;họcónhữngýđồkhác.Nhưngdovìcáicáchmàhọsuynghĩvềtôngiáocủamìnhnênhọđãchẳngcứugiúpđượcgìai.Chẳnghạn,nhữngýtưởngvềtìnhyêuthươngđãbịthaythếbằngnhữngýtưởngthầnhọc.Hoặcngườitađãđemgắnliềnmộtvấnđềtôngiáonàođóvớichếđộquânchủhayvớicườngquyền,hayvớiđủmọi thứkhác.Thếnênnếuchỉnóisuôngrằng"chúng taphảihànhđộngtrêncơsởcủatìnhyêuthương"thìđâucóngănchặnđượcbạolực,vìđiềuđócó thểbiến thànhmột thứý tưởngmàhệ thốngsẽhấp thụnóvào

mìnhngaytứckhắc.H:Nếu tất cả những gì tôi biết trong suốt cuộc đời đều nằm trong hệ

thống,thìbấtkìkháiniệmnàovềviệccómộtcáigìđóbênngoàihệthốngchỉlàmộtkháiniệmvềhệthống.Vàtôikhôngthểhiểuđiềuđócónghĩagì.

Bohm:Chúngtakhôngbiếtnócónghĩalàgì,nhưngchúngtaphảibiếtnuôidưỡngýtưởng.Tôinghĩchúngtaphảicẩnthậnchớcómôtảvềmìnhnhưđangởvàomộtxóxỉnhnào tronghệ thống -nói rằngmọi thứđềuởtronghệthốngvàkhôngcócáchgìthoátđược.

H: Tôi chỉ nói là tôi đã hiểu được cái quan niệm cho rằng tôi có thểmườngtượnglàcócáigíđóởbênngoàimàthôi.

Bohm:Cókhinóvẫnởtrong.Điềunàycóthểtrởthànhnguồngốcgâyranhầmlẫnnguyhiểmnhất, làvìbạnsẽnói"nóởbênngoàirồi, thế làổn".Bằngcáchấy,tưduyđãtạorađượcmộtcáigìđótưởngchừngnhưởbênngoài, và nó không nhận ra rằng nó đang làm điều này. Đó làmột trongnhữnglỗilầmcơbản.Tưduytạocáigìđóxonglạibảo"tôicótạoranóđâu;nósẵnởđóđấychứ".

H:Ngàivừanóirằngviệcdùngtưduyđểxáclậpcácđườngbiêngiớisẽdẫnđếnsựphânmảnh;vậythìnênchăngtaphảinhìnrađượcsựkhácbiệtgiữacáigìlàhệthốngvàcáigìkhôngphảilàhệthống?

Bohm:Giánhưtacốthểnhìnthấynó.Nhưngvấnđềlàtalàmcáchnàođểnhìnthấynócơ.

H:Chođếnnay,khánhiềulầnconngườiđãcóthểnhìnthấuvàonhữnghệ thống riêngbiệt,hoặc trởnêný thứcvềmộtđiềugìđóvàđã tạođượcnhữngthayđổilớn.Vàothờitrướckhikhoahọcđượcxáclập,ngườitađãtinvàoma thuật, rồisauđókhoahọcmớixuấthiện.Cónhiều trườnghợpgiốngnhưthế,trongđóconngườiđãcóđượcmộtsựthayđổitriệtđểtrongmột lĩnhvựccógiớihạn.Tôi thắcmắckhôngbiết rằng liệunếunhìnvàocáchhọlàmxưanayđốivớimộtlĩnhvựcriêngnàođóthìcóhữuíchhaycóquanthiếtgìkhôngđểtìmđượcđếnvớicộirễcủatoànbộhệthống.

Bohm:Bạncóýgìrồichăng?H:Chỉ là thếnày, làmcáchnàomàconngườiđãđiđược từchỗhoàn

toànkhôngcókhoahọcđếnchỗcókhoahọc?

Bohm:Đây làmộtvấnđề rấtquan thiếtvà lí thú.Làmcáchnàomà trithứckhoahọclạicóthểpháttriểnđượctrongkhinótráingượcđếnthếsovớivớinềnvănhóatrướcnó?Cáinàyđòihỏiphảicócáitôithườngưagọilàsựnhìnthấubêntrongbảnchấtsựvật.Tôicóthểdẫnrakhánhiềuvídụ.TừthờiHiLạpcổđạiđếnthờiTrungcổ,conngườitinrằngtráiđấtlàtrungtâm của vũ trụ, và họ tin rằng có bảy tinh cầumàmức độ hoàn hảo củachúngtăngdầntheothứtự.Hoànhảonhấtlàtinhcầuthứbảy.Ýniệmđượclấylàmcơsởởđâylàýniệmvềmộttrậttựcủasựhoànhảongàycàngtăng,vàcáiýniệmchorằngmỗivậtđềucốđạttớiđúngvịtrícủanó.Đólàmộtquanđiểmvôcùnghữucơvềvũtrụ.Dođó,họnói:"Vìchúnglàhoànhảonêncác thiên thểphảichuyểnđộng theonhữnghìnhdạnghoànhảo.Hìnhdạnghoànhảoduynhất,đólàhìnhtròn,chonêncácthiênthểphảichuyểnđộngtrêncácđường tròn."Saurồivìhọ thấycáchành tinhkhôngchuyểnđộngđúngnhưvậy,nênhọđãcốcứuvãnthểdiệnbằngcáchnóirằng"À,nókhônghoàntoàntròn,nhưngchúngtacóthểhóagiảinóbằngcáchcoinhưcó nhữngmặt tròn đang nằm trên nhữngmặt tròn khác - gọi là các vòngngoạiluân."[26]Thếtứclà,khithấyniềmtinkhôngcònđứngvữngthìthayvìtìmhiểunómộtcáchnghiêmtúc,họlạicóxuhướngxoayxởđểcứuvãnnó.

Bằngchứngdầndầnđượctíchlại,nhấtlàvàogiaiđoạnsaukhikếtthúcthờikìTrungcổ,chothấyrằnggiữavậtchất trêntrờivàvậtchấtdướiđấtkhônghềcósựkhácbiệtquálớn.Chẳnghạn,bềmặtmặttrăngcũngrấtmấpmôchứkhôngcógìlàhoànhảo.Khôngriêngtráiđất,màcáchànhtinhkháccũngcóvệtinhv.v.Khôngtìmđượcnhiềubằngchứnglắmchosựkhácbiệthoàntoàngiữavậtchấttrêntrờivàvậtchấtdướiđất.Nhưngýtưởngkhăngkhăngchorằngvậtchấttrêntrờivềcơbảnlàkháchẳnvẫndaidẳngtồntại."Nóthuộcvềcõitrời,nólàhoànhảo,nóthuộcvềcõiấy.Nónằmđó,cónơicóchốncủanó."Vàmọingườiđãlấylàmrấtthoảmãnvớiđiềunàytrongmộtthờigiandài.

VàothờicủaNewton,hayngaycảtrướcđónữa,đãcóđủbằngchứngđểđặtvấnđềnàyramộtcáchnghiêmtúc,vàcólẽcómộtsốngườiđãlàmvậy.

Nhưngởmộttrìnhđộvôthứcnàođóngườitavẫntiếptụchỏirằng"tạisaomặttrăngcứởmãitrênbầutrờinhỉ?Điềuđóchẳngquachỉlàtựnhiên

thếthôi.Nólàvậtchấtnhàtrời,nónằmđó,cónơicóchốncủanó".Khôngai lođếnchuyệnvì saonó lạikhông rơixuốngđất.Vậy tức làvàonhữngthờixaxưa,cáchcắtnghĩađólàrấthợplí,vàviệckhôngcầnphảinghingờgìvềđiềunàyđãtrởthànhmộtthóiquenxưacũ-cứcoinóđươngnhiênlàthế.Nhưngvào thờicủaNewton thìcóquáđủbằngchứngđểcó thểnghingờđiềuđó.

Cócâuchuyệnnày,đúngsairasaotôikhôngbiết,kểrằngkhiNewtonnhìnmộtquảtáođangrơithìôngchợtcómộtcáinhìnthấu.Câuhỏi"vìsaomặttrăngkhôngrơi?"biếtđâuđãcótrongtâmtríôngtừtrước.Vàđộtnhiênxuấthiệncâutrảlời:"Mặttrăngđangrơi.Đóchínhlàlựchấpdẫnphổquát.Cáigìtrênđờinàycũngrơivàonhauhết."Vàôngthấyphảicắtnghĩachođượcvìsaomặttrăngkhôngvavàotráiđất,điềumàvềsauđóôngđãthựchiện bằng vào vài phép toán, chỉ ra rằng mặt trăng còn có cả xu hướngchuyểnđộngraxa.Vìởxanênnóchuyểnđộngrờixatráiđấttrênmộtquỹđạo,vàchínhđiềuđóđãgiữchonókhôngchạmđượcvàotráiđấttrongkhinóvẫnđangtronghạngtháirơi.

Vậychắcchắnvàothờiđiểmấyôngtaphảicócáinhìnthấuvàosựvậtmớiphávỡđượccáikhuônđúccũkĩấycủatưduy.Trướcđóchưacóaibậntâmđếncâuhỏitạisaomặttrăngkhôngrơi,vìngườitathấyrằngviệcvậtchấttrêntrờinằmđúngnơiđúngchốncủanólàchuyệnquáưtựnhiên.Chìakhoácủasựnhìnthấunằmởchỗnóphávỡđượckhuônđúccủatưduy.Từlúcnàytrởđi,việcđếnvới tưduymớimẻkhôngcònnhiềukhókhănlắmnữa,vìbạncóthểnóirằngnếumặttrăngđangrơinghĩalàcómộtlựchấpdẫnphổquát-mọivậtđềuđangrơi.Vàbạncóthểtừđómàtiếnthêm.

Còncónhữngtrườnghợpkháccùngkiểunhưthế,vàtậphợplạichúngdẫnchúngtađếnvớicáchnhìnhiệnđạihơn.Nhưnghiệnnaycáchnhìnhiệnđạihơnấycũnglạibịcốđịnhmộtcáchcứngnhắckhôngkhácgìcáchnhìnxưacũ,vàcũngphảicómộtcáigìđóphávỡnóđi.Ngườithờinaycóxuhướngnóirằngđólàchânlítuyệtđối,chânlítốihậu,cólẽkhôngcònnhữngcâu hỏi thật cơ bản được đặt ra để némmột vài nghi ngờ lên toàn bộ bộkhungđanglàcơsởcủakhoahọchiệnđạinữa-cũnggiốngviệcđãxảyranhiềuthếkỷtrướcđâyđốivớinhữngbộkhungcủaHiLạpcổđạivàcủathờiTrungcổ.Tấtnhiên,cáinhìn thấucủaNewtonchỉphávỡmẫuhình trong

mộtvài lĩnhvựccóhạn.Nóchưaphávỡđượcmẫuhình trongcáiđịahạtrộngbaolamàchúngtavừabànđến.Nóicáchkhác,tấtcảnhữngcáinhìnthấusuốtnàytrongkhoahọcrốtcuộcđãbịhệthốngtưduynóichungđồnghóa.

Điềutôimuốngợiýlà,thểnàocũngphảitồntạimộtsựnhìnthấutổngquátcóthềphávỡđượcphươngthứctưduycũkĩ.Chúngtasẽcònquaytrởlạivấnđềnày.Chúngtaphảithựcsựnhìnvàođó.Trướchếttahãysuynghĩvềriêngmộtlĩnhvựccáiđã,đểxemtacóthểnhìnthấygì.Điềunàyrồisẽdẫnđếnnhiềuđiềukhácnữa.

H:Khingàinóitaphảisuynghĩvềhệthốngthìcóphảilàchínhhệthốngđangtiếnhànhsuynghĩhaykhông?

Bohm:Cóthểlànhưthếmàcũngcóthểkhông.Tôithiếtnghĩchúngtakhôngnênvộixétđoánvấnđềnày.Tôiđangnóirằngsuynghĩđíchthựccóthểđộtngộtxuấthiệntrongmộtánhchớp.Đôikhiđiềuđóphảixảyra,bằngkhôngthìchúngtasẽđiđượcđếnđâu?Cóthểchúngtasẽkhôngbaogiờđiđượcđếnđâucả.Nếulúcnàocũngdùnglốisuynghĩkiểudântộcchủnghĩađểxửlícácvấnđềthựctiễnthìắtchúngtađãchếtlâurồi.

H:NóirằngcáinhìnthấucủaNewtonnằmởchỗôngđãnhìnthấyhạngtháitựnhiêncủamọivậtlàchúngkhôngđứngyên,cóđúngthếkhông?

Bohm:Đúng.Nhưngngaycảtrướckhicóđượccáinhìnthấuvềlựchấpdẫnthìđãcómộtcáinhìnthấukhác,nhìnthấyrằngvậnđộnglàtrạngtháitựnhiên củamọi sựvật,màchínhGalileo cũngđã cóđónggópvàođó.Tôichưakểhết toànbộcâuchuyện.Tôichỉ tậphungvàomộtđiểm,đólà lựchấpdẫn.

H:ĐiềungàinóirấtquanthiếtvàlíthúởchỗNewtonđãđặtrađượcmộtcâuhỏimàtrướcđócólẽôngkhôngnghĩlàôngsẽhỏi.Thếrồimẫuhìnhtưduycũđãbịphávỡ.

Bohm:Đúngthế,điềuđócóthểxảyrakhimọingườinóichungđặtsaicâuhỏi,rồivềsaucóaiđótớivàđưaramộtcâuhỏiđúng.Mộtcâuhỏisailàmộtcâuhỏiđãmặcđịnhchínhcáiđiềucầnphảihỏi.Cáiđógọilà"hỏiđểmàhỏi".TrướcNewton,trongvậtlíhọc,ngườitaluônluônđặtranhữngcâuhỏisaibởivìhọkhôngýthứcđượctầmquantrọngcủacâuhỏivìsaomặt

trăngkhôngrơi.Cóthểhọđãhỏi:"Tạisaomặt trănglạidichuyểntừđâyđến kia?", "Tại sao hành tinh này lại di chuyển trong tập hợp các đườngngoạiluânriêngnày?",v.v.Nhữngcâuhỏicủahọsaibởivìhọđãmặcđịnhrằngcáchànhtinhdichuyểntrongcầutrườngmàchúngthuộcvềnơiđó.Tấtnhiênlàmnhưthếlàkhôngphùhợpvớitìnhhuốngthựctế.Thếlàbởihọđãkhôngnghingờgìtoànbộcấutrúc,họcónguycơbịdẫnđếnchỗhỏihànglôcâuhỏikhácchẳngcóýnghĩagìvànhưvậysẽbịdấnsâuhơnvàosựlầmlẫn.Nhữngcâuhỏicủabạncóchứanhữngmặcđịnhngầmẩn;đó làmấuchốt.Dovậymàkhibạnđặtramộtcâuhỏivềbảnthâncâuhỏi,thìcókhilàbạnđanghỏivềmộtmặcđinhkhólườnghơn.Nhưngđiềuđóđãđượcthựchiệnmộtcáchbất thànhvăn.Cácbạncóhiểuýtôikhông?Đặtcâuhỏivềcâuhỏirốtcuộcphảilàmộthànhđộngbấtthànhvănmàbạnkhôngthểmôtảđược.

H:Vàđiềuđócóthểphávỡtấtcảmọimẫuhình?Bohm:Đúng,bấtluậnthếnàonócũngphávỡmẫuhình.

Dođótahãygiảđịnhrằngmẫuhìnhkiểunàycủahệthốngkhôngphảilàthứmà tađangbịkẹt trongđó.Có lẽxétmộtcách tuyệtđối thìnókhôngphải làcáikhôngthể tránhđược;cónhữngdấuhiệuchothấynócóthểbịphávỡ.

H:Ngàinóiviệcđặtcâuhỏivềcâuhỏilàmộtviệclàmbấtthànhvăn,thếcónghĩalàsao?

Bohm:Nếutôinóitôicómộtcâuhỏitrongđócóthểcóchứanhữngmặcđịnhcầnđượchỏi, thì tôicóthểnóira thànhcâuthànhchữvềnhữngmặcđịnhnàyđược.Nhưngcáigìđãdẫntôiđếnchỗphảihỏivềcâuhỏicủatôi?Kiểugìtồicũngphátbiểucâuhỏinàyrathànhcâuthànhchữđược;nhưngtôiđangnóivềbướcđầutiêncơ,vềcáiloéchớpcủasựnhìnthấuấy,nólàbấtthànhvăn.

H:Đólànhữngtrigiácthiếuvắngtưduy,vàsauđótưduytrởthànhmộtsảnphẩmcủanhữngtrigiácnày,cóphảivậychăng?

Bohm:Đúng,tưduychịutácđộngcủanhữngtrigiác.Nhữngtrigiácnàykhiếntưduycóđượcmộtbướcngoặtmới.

H:Nếunhìnthấukhôngphảilàtưduythìnólàcáigì?

Bohm:Tathựcsựcầnnghiêncứukĩvấnđềđómộtcáchthậntrọng.Tacóthểtrảlờicâuhỏinàythếnàođây?Đốivớivấnđềnày,tưduykhôngthểtrảlờimộtcáchthoảđáng.Nhưngnếuthếthìtrênmộtphươngdiệnkháctưduylạivẫncóthểnóiđôiđiềugìđóvềnó,giúptahướngđếncâuhỏi.Takhông cố chấpbảo rằng tư duy luôn là thủ phạm, hoặc luôn tồi tệ.Trongnhiềutrườnghợp, tưduyhoàntoàncóthểđúng,khôngchỉvềmặtchuyênmônsâumàcả trongnhiều lĩnhvựckhác.Tuynhiên tôinghĩ rằng loại tưduycóthểthamgiavàomộtviệckiểunàyphảilàmộtcảmgiácbấtchợtnàođóvềsựthứctỉnh.

H:Nóivềnhìnthấu,liệucóphảicómộtcáiquỹnhìnthấuvôtậnmàaitrongchúngtacũngcóthểsửdụnghaykhông?

Bohm:Tôixinnhắclại,tôiphảitrảlờicâuhỏinàynhưthếnàođây?Tôiđangcốnóirằng"hãyxemcâuhỏiđã".Tôiđangnóirằngvấnđềởđâylàhọccáchđặtcâuhỏivềcâuhỏi.Bạncóchắclàtôicóthểtrảlời"có"hoặc"không"haykhông?Nếutôikhôngthểtràlờiđược,thìchúngtasẽlàmgìđầy?

H:Hãyxemlạicâuhỏi.Bohm:Đúng.Đừngvộitrảlờingay.Newtonthậmchíphảimấtmộtthời

gian dài trước khi ông đến được với câu hỏi, mà ông đâu phải là ngườikhôngcựckìsángdạ.

H:Cóthểcómộtthứtrigiácsẽxuấthiệngiúptathấyđượcmìnhđangthiếukiênnhẫnđếnmứcnào;vìcớgìmàtưduylạithíchđưaranhữngcâutrảlờivànhữnglòigiảithíchnhanhđếnnhưvậy?

Bohm:Chúngtacũngcóthểxemxétcảđiềunàynữa.Tạisaochúngtamuốncócâutrảlờingay?

H:Đểcònchuyểnsangcâuhỏikhác.Bohm:Làmnhưvậycóđúngkhông?Thếcónghĩalàtakhôngquantâm

đếncâuhỏi.Nếuđích thựcsựbận tâmcủa ta làviệcchuyểnsangcâuhỏikhác,vậythìtakhôngphảigiảiquyếtcâuhỏinàychothậtđếnnơiđếnchốnnữa.

H:Nhưngđólàđiềumàchúngtavẫnlàm.H:Có lẽ thế thì giốngnhưmột chiếcmáy tính, lúc nào cũngmuốn có

ngaythôngtinvàcáckếtluận.Cólẽđólàbảntínhtựnhiêncủacơcấutưduy.

Bohm:Cũngcó thể.Vậy taphảihỏi "sao tựmìnhbắtmìnhphảikhuấtphụccỗmáyđó?".

H:Có thể là nếu cóđượcmột câu trả lời nhanh, chúng ta sẽ cảm thấymìnhđượcđịnhhướngvàcóđượccảmgiácantoànchăng?

Bohm:NhưngcácbạncũngcóthểnóinhưthếvềNewton-rằngôngấycũngmuốncócâutrảlờingay.Câuhỏivềmặttrăngcóthểtừnglàmộtcâuhỏigâyxáotrộn.Ngaycảtrongkhoahọc,việcnảysinhnhữngcâuhỏicơbảncóthểgâyrấtnhiềuxáotrộn.Aiđócóthểcảmthấy"tôithíchcócâutrảlờingay,đểcònsớmthoátkhỏitìnhtrạngxáotrộnkhóchịunày",nhưngrồingườiđósẽchẳngbaogiờđiđếnđâucả.

H:Nóichungkhikhôngbiếtđượccáigìđóthìaicũngthấykhóchịu.Bohm:Đúng.NhưngvậythìNewtoncũngđãtừngphảicólúcởvàotình

trạngkhôngbiết.KhôngriênggìNewton,màcácnhàkhoahọckháccũngđãphảicómộtgiaiđoạnnhấtđịnhlâmvàotìnhtrạngkhôngbiết,haymộttrạngtháimơhồ,haythiếumạchlạc,haycóthểlànhữngcảmgiáckhóchịunàođókhác.NhưngtôinghĩNewtonđãphảimấtkhánhiềuthờigianchịuđựngcảnhấy.Ônghẳnđãphảitrảiquanhữngthờikìdàitrongtrạngtháikhôngphảilúcnàocũngthoảimái.

H:Vậytrongchừngmựcnàođótaphảiduytrìsựkhôngmạchlạc,chứđừngvộigạtbỏnóngay,phảithếkhông?

Bohm:Đúng,nếunghĩrằngbạnđãgạtbỏđượcsựkhôngmạchlạctrướckhibạnthậtsựlàmđượcđiềuđó,thìsẽlàsailầm.Mặtkháchệthốngcóthểtạoracáivẻngoài,haycáicảmtưởnglàsựkhôngmạchlạcđãbịgạtbỏ.Hệthốngdườngnhưmuốnnhớđến sự thúcépnhưngkhông thật sựmuốnđiđếntậncộinguồncủasựviệc.

Đâyvẫnlàcùngmộtvấnđề,vẫnlàcáilỗiấy,nhưngtheokiểukhác-vẫncáilỗimàchúngtađãnóiđến.Nólâylanrakhắphệthống.Hệthốngkhôngdừnglạivớichínhcáivấnđềkhókhănđãkhiếnnảysinhranhữngcảmgiáckhóchịu.Theokiểunàođóthìnóđượcquyđịnhphảicàngnhanhcàngtốtchuyểnngaysangnhữngcảmgiácdễchịuhơn,màkhỏicầnphảithựcsựđối

mặtvớicáiđanggâyracảmgiáckhóchịu.H:vềnhữngcảmgiáckhóchịuvàvềsựbốirốithìchúngtôicũngtừng

đượcbiết.Tôiđãtừngthấymộtđứabétìmcáchgiảimộtkiểucâuđố;nócứcốmàchẳnghềcóbiểuhiệnbốirốihaykhổsởgì,chỉthấythíchthúmàthôi-cứcố,cốmãichođếnkhibiếtđâu thànhcông.Vậyphảichăngviệchọchỏi,tìmhiểulàcôngviệcxuấtpháttừsựsốtsắngđốimặtvớicáigìđócầnchờđợichứkhônghềcóngaycâutrảlời?

Bohm:Điềuđó rất có thể, nhưng ta cầnphải xét đến trạng thái củahệthốngđã tiếnhóa songsongcùngvớicácnềnvănminhcủachúng taquahàngnghìnnăm:chúngtacóquánhiềukinhnghiệmkhônghayhogì,khôngcáchnàythìcáchkhácgắnliềnvớiviệckhôngcóđượcnhữngcâutrảlời,vàhậuquảlàtừđósinhramộtphảnứngtứcthời-chúngtamuốncóngaycâutrả lời.Đó làkíứcvề tất cảnhững sự trảinghiệmkhóchịukhikhôngcóđượccâutrảlời.Nhữngcái"felt",những"cáiđãtừngđượccảmgiácthấy"ấysẽbậtngaydậy.

H:Trẻemthườngbịhốithúcphảicóđượccâutrảlời.Bohm:Bọntrẻsẽđượcthưởngnếuchúngcóđượclờigiảiđúng,vìvậy

nếuchưacóđượclờigiảithìchúngbuộcphảiđốimặtvớicảmgiáckhóchịuởmộtmứcđộnàođó.Hệthốnggiáodụcđangvậnhànhđúngnhưthế,rồitoànbộhệthốngkinhtếcũngthế,vàcảhệthốngchínhtrịcũngthếnốt.

Mọithứđềulớnmạnhlêntheolốiấy.Cáinãygiờtađangbànchínhlàmộtbộphậncủacáihệthốngtưduyđó.Dođó,chúngtaphảinói"tahiệnđangnằmtronghệthống,taphảilàmgìvớinóđây?".Nếucócảmgiáckhóchịuthìtahãynói"mìnhkhôngnêncócảmgiácấy.Đừngcónóthìtốtbiếtbao".Nhưngchỉnóithếthôithìchẳngthayđổiđượcgì.Thayvìthế,tanênnói:"Tanênlàmgìvớinóbâygiờ?Tasẽphảiphảnứngnhưthếnàođây?"

H:Liệurồitacóđượcsựnhạybénvớimộtviệcnhưthếnàyhaykhông?Bohm:Tasẽxemthửxemcóhaykhông.H:Tôicảmthấynhưđâykhônghẳnlàmộtcáigìđóliênquanđếntrítuệ.

Thậmchínghequagiọngnóicủachúngtaởđây,tacũngthấytrongđócócáilốidiễnđạtvớinhaukhiếnngườitahiểurằngtađangnóitheonghĩađenthôi,chứchẳngphảilànhữngýtưởnghaynhữngthứgìtrừutượng.Bọntrẻ

sẽhọcmótđượcnhữnglờilẽấyvàthếlà"Mìnhbiếtrồi.Mìnhbiếtrồi".Bohm:Vậy ngay ở đây ta có thể đương đầu được với điều đó không?

Trongnhómtaởđâyliệucóaicócảmgiáckhóchịukhiphảiđốimặtvớisựkhôngchắcchắn,hayvớicáikhôngbiếtkhông?Cólẽcácbạnnhậnthấyởđâycómộtđộngtháinétránhrấtquyếtliệt.Hệthốngđãđượcbốtríđểtránhxaviệctacóthểỷthứcđượcvềđiềuđó.Bâygiờ,bằngvàosuyluận-tứclàbằngcáchchỉsuynghĩvềđiềunàythậtrõràng-tacóthểthấyrằngnếucứtiếptụclàmnhưvậythìsẽkhôngíchgì,vàkếtquảhẳnsẽlàmộtthảmhọathựcsự.Tacó thểnói"tôiđâucóý làmvậy".Thếmàbạnvẫnthấychínhmìnhđanglàmđiềuđó.Trongbạncómộtsựchếngựđếntừđâuđókhác-nóđếntừhệthống.

H:Phảichăngmộtphầncủalỗihệthốngnằmởchỗchúngtakhônghiểuđượcđâulàvaihòcủasựkhôngmạchlạcđốivớiviệctìmhiểuvàđốivớihệthống?Chúngtahoặccốthoátkhỏinóngaylậptức,hoặcởlìlạitrongđó.Hìnhnhư takhông tìmđược thứnguyên lí cânbằngcủaconđường trungdung,cứmặcchosựkhôngmạchlạctựbộclộrađủchochúngtahiểuđượcđiềugìđangdiễnra.

Bohm:Đôikhitalàmthế.Tôitinrằngtahiểurấtrõnóvậnhànhrasao,vìaicũnglàmnhưthếtrongnhữnglĩnhvựckhôngmấyquantrọngđốivớimình.

H:Dođóchúngtacầnphảinhạybénđểxemnócónghĩalàgì?Bohm:Vâng,nhưnghệthốngthìkhôngnhạybén.Hệthốngcanthiệpvào

sựnhạybén,nópháhuỷsựnhạybén.H:Tôikhônghiểu tại saochúng takhông thấyđượcrasựkhôngmạch

lạc?Bohm:Chúngtanhìnrahaykhôngnhìnra?Đólàmộtvấnđềkháhiểm

hóc,phảikhôngnào?Đôikhihìnhnhưtacónhìnra.Theomộtcáchhiểusơđẳngmang tínhkĩ thuật,khiaiđónhìn rađượcsựkhôngmạch lạcmànókhônglàmchongườiđólo lắnghoặcsợhãi, thì từsựkhôngmạchlạcấy,ngườiđócóthểrútranhữngbàihọc,nhưngười tavẫnnói.Mọingườisửdụngsựkhôngmạch lạc.Họsẵn sàngxemxétnónếunókhôngkhiếnhọquálolắng.Nhưngnếuthấynólàcáigìđóhệtrọngđốivớibảnthânmình

thìhìnhnhưhọlạikhônglàmnhưthế.H:Phảichăngtaphảigiáodụclạihệthốngcủamình-nghĩalàkhiđang

trong trạng tháibối rối,hoặc lo lắngvìkhôngcóđượccâu trả lời, taphảihiểurằngcóthểcòncómộtkhảnăngkhác?Nhưthểphải thựcsựvạchrõkhảnăngấyrachohệthốngbiết,trướckhitathửtrảinghiệmnó.

Bohm:Bạnsẽlàmđiềuđónhưthếnào?H:Chúngtađượcdạydỗlàphảiluôncócâutrảlời.Trongcảđờimình,

hễgiáoviênđưaramộtcâuhỏimàtôitrảlờiđược,vậytôilàtrògiỏi.Thếmàđâylàlầnđầutiêntôinghethấychuyệnđượcgọilàtrògiỏinếukhôngcócâutrảlời.Nhưvậyhệthốngđãđượcnớithêmrađểbaohàmmộtđiềugìđómớimẻmàthậmchítôichưabaogiờtưởngtượngralàcóthểnhưthế:bịbốirối làđiềuhay, thậmchícònthúvịnữa.Nếutôi lolắngthì thườngtôikhó lòng mà không muốn đi tìm một câu trả lời, nhưng nay nghe đượcchuyệnlolắnglàđiềuhaythìbiếtđâuchỉvậythôicũngđủđểgiảmbớtnỗilo.

Bohm:Điềuđó có thể có ích trongmột số trườnghợp.Nhưngkhibạnđanglolắngthựcsự-chẳnghạnbạnởvàomộttìnhhuốngnàođóthựcsựnguyhiểmchotínhmạnghaychoquyềnlợicủabạn-thìtôinghĩđiềunàykhôngphảilúcnàocũnglàhay.Mọingườingàynaycóthểlomấtviệclàm,chẳnghạn,vàhọcóthểrấtlolắngvềđiềuđó.Cóthểlàmchođầuócthảnhthơichút ítnếunghĩ"ừmàlo lắngmộtchútcũngtốt thôi".Nhưngdẫucócần thiết đi nữa thì tôi cho rằng cũng không chắc có nhiều người duy trìđược như thế lâu. Tôimuốn nhấnmạnh điểm này: không phải là bạn chinghethấynóinólàhay,màbạnphảinhìn thấynólàhaycơ.Nósẽvẫnlàmộtphầncủahệthốngnếubạnchỉnghethấytôinóithếrồibảolàhay;trừphi,khiđãnghethấychínhxácnhưthế,bạnthấyđượcrằngnócónghĩa.

H:Ngàinóirằngtacầnphảicómộtsựbiểulộ?Bohm:Bạnphảinhìnrarằngnócónghĩa-rằngviệcchophépsựlolắng

diễn raphải làmột cáchvậnhànhhoặcmột cách làmviệcmạch lạc.Nếuđanglolắngthìbạnphảinói:"Tôiđanglolắng.Đólàmộtphầncủatoànbộtìnhhuống."Nhưngsauđóbạnphảinhậnrađượcrằnghệthốngbịquyđịnhphảitránhxađiềuđó.Vàrồibạncũngphảiýthứcđượccảviệcnàynữa.

Dođó,vớiviệcnóiratấtcảnhữngcáinày,nhưthếlàtađãbắtđầuvậnđộng.Vớiviệcnhìnranó-nhìnthấyrằngnócónghĩavàmạchlạc-thìtứclàmộtvậnđộngnhấtđịnhnàođóđãđượcbắtđầu,khiếnhệthốngđượcnớilỏngra.Điềuđóchứngtỏrằnghệthốngnàykhôngphải làmộtbứctườngxâybằngđátảng;thậtranóchẳngvữngchắcgì,mặcdùnomnócóvẻcựckìvữngchắc.

H:Cóphảingàiđangđòihỏirằngthayvìhướngđếnviệcnói"tôibiết"thìnênchăngchúng taphảihướngđếnviệc tìmhiểu,cả trênbìnhdiệncánhânlẫntrênbìnhdiệntậpthể?

Bohm:Mộtphần lànhưthế.Mộtphầnnữa làphảixétđếnnhữngđộngcơ,nhữngcảmgiácvànhữngnỗilolắngđangđẩychúngtaraxakhỏiđấy.Thayvìnói"thậtkhủngkhiếp,tôiloquá;tôiphảimauchóngtìmramộtýnghĩnàođóđểlàmdịunỗilonày",thìgiờđâytôisẽnói:"Lolắnglàhoàntoànbìnhthườngvàtronghoàncảnhnàyđươngnhiênlàphảithế".

H:Đólàmộtcơhộiđểtìmhiểu.Bohm:ĐólàmộtCơhộiđể tìmhiểu,đúngvậy.Vàđólàhìnhảnhđảo

lộncủahầuhếtcácnềnvănhóacủachúngta.Nhưnghãyđừngvộichấpnhậnchỉriêngđiềuấy.Việcthấyđượcrằngnó

cónghĩavàmạchlạccũngchưahềchứngtỏđượclànóđứng,nhưngítnhấtthìnócũnggợiđượcchotanghĩrằngđólàmộtcáchtiếpcậnkhảquan.

H:Cái ta lảng tránh trướcđâybỗngđâmracógiá trị, ítnhấtcũngnhưmộtcơhội.

Bohm:Vâng.Krishnamurtithườnghaysửdụngnhữngtừngữkiểuấyvàbảorằngghentịhaybuồnrầulàmộtbáuvật.Mọingườicó thể thắcmắc,"Ôngấynói thếmàngheđượcà?Đó lànhữngđiềukhủngkhiếp".Nhưngvấnđềlàởchỗ,nếubạncócáinhìnkhácđithìbạnsẽthấyrằngđóchỉlànhữnggíbạncầnphảitìmhiểu-điềugìđangthậtsựdiễnra,nócónghĩalàgì?Vàrồichínhcáiviệcbạnđểchotấtcảnhữngthứnhưthếdiễnra,nhữngthứmàbạnthậtsựkhôngmuốn,làmộtdấuhiệuchứngtỏcósựkhôngmạchlạc.

H:Tacóvơvàomìnhnhữnggìtacầntìmhiểuhaykhông?Bohm:Đúnghơnthìchúngtanênthừanhậnrằngnhữngcáimàchúngta

tưởngnêngạt bỏ thật ra lại là đầumốidẫnđếnnhữnggí ta cần tìmhiểu.Toànbộnềnvănhóacủachúngtacũngnhưtoànbộbảnnăngcủachúngtabảorằngđólànhữngthứtaphảigạtbỏđicàngnhanhcàngtốt.Nhưnggiờthìtôiđãđưaranhữnglídovìsaocóthểxemchúnglànguồngốc,làđầumốichoviệctìmhiểu.Nóicáchkháctừđóchúngtacóthểbắtđầutìmhiểu.

H:Thếlàvìdokhôngchịunhìnđếnchúngnênchúngtachưabaogiờtìmhiểu?

Bohm:Đólàmộtlído.Cóthểcònnhiềulídokhácnữa.Nólàmộtphầncủahệthống;toànbộnềnvănhóacủachúngtalàmộtphầncủahệthống,nóbảo rằng chúng ta nên gạt bỏ càng nhanh càng tốt cái khổ và cáimơ hồ.Thêmvàođó,bấtluậnthếnàocũngcómộtsốkhuynhhướngmangtínhbảnnănghướngtheohướngnày-gạtbỏbấtcứcáigìlànhọcnhằnđauđớn.

Trongmột số lĩnhvực thìđiềunày làcó lí,vídụnhưchứngđau răng.Bạnphảixửlícáirăng,phảichặnđứngcơnđau.Nhưngngaytrongtrườnghợpnàynócũngcóthểlàsai.Nếuýđịnhcủabạnlàchỉchấmdứtcơnđau,bạncóthểchỉdùngnhữngloạithuốckhácnhauđểlàmdịucơnđau,chođếnkhi chiếc răng hỏng hẳn. Nếu cơn đau là dấu hiệu cho thấy có cái gì đókhôngổnthìcólẽbạnnênxemxéttheohướngnày-tứclàxemxemcócáigìđókhôngmạchlạcđangdiễnra.

Rất khó lái cho đúng hướng, nhưng rồi bất luận thế nào, cái đau cũngchính làmộtdấuhiệu,mộthệquảcủamộtkiểu thiếumạch lạcnhấtđịnh.Cáiđausinhhọccólẽthườngxuyênlàmộtdấuhiệunhưthế,Trongrăngcómộtsốquátrìnhvisinhđangdiễnra,tấncôngvàocáctếbào,vàđiềunàylàkhôngmạchlạcvớiquátrìnhhoạtđộngkhỏemạnhcủacơthể.Đaulàmộtsựcảnhbáovềđiềuđó.Nhưvậylàsựđauđớnnóichungcóthểđượcxemxéttheohướngnày.

Có những người không có cảm giác đau, và họ luôn tự làm mình bịthương.Dâythầnkinhđaucủahọbịhỏng.Bệnhphongtrênthựctếhìnhnhưlàmộttrườnghợpnhưthế.Bệnhtậtpháhỏngdâythầnkinhđau.Dâythầnkinhbị tổn thươngkhiếncơ thểkhôngcảmnhậnđượccáiđaunữa,dođónhữngngườibịbệnhthườngtựhuỷhoạicơbắpcủamìnhbằngsựlaolực.Người tađãquansát,đã theodõisítsaovàthấyrằngsựtànphácủabệnhphongthườngđếntừnhữngngười làmviệcgìcũngquásức.Họkhônghề

biếthọđangbỏsứcnhiềuđếnmứcnào.Ngườitađãquansátthấyhọlaolựcmộtcáchkhótinkhiếntoànbộhệthốngbịtànphá.

Nhưvậycácbạncóthểthấyrằngđaucómộtchứcnăngcầnthiết.Vàbảnnăngmuốnloạibỏcơnđau-hữuíchởcấpđộcủaloàivật-làkhôngthíchhợpvớitưduy.Bảnnăngấychưađủhữuích.Cầnmộtcáigìđókhólườngvàtinhtếhơn.

H:Đaucũngcóthểlàmộttưduy.Bohm:Đúngchứ, tưduycó thểđau.Cái tưduycho rằngbạnvừa làm

mộtviệckhờdại,hoặcbạnvừaxửsựnhưmộtthằngngốccũngcóthểlàmộttưduyđauđớn.

H:Hay có những trường hợp khác thì cái đau có vẻ giống với tri giáchơn,cáigìđókhônghẳnlàxuấtpháttừtưduy.

Bohm:Nhưngngaycảnhưthế,cáiđaunàylàmộtcáigìđóđượctrigiác.Ngaycảnếunóxuấtpháttừtưduythìvẫncầncómộttrigiácđểmànhậnbiếtnó.

H:Dùsaocáiđauhìnhnhưcũngkhôngphảiđếntừtưduy.Cáiđaulàcáidotôitựgâyraởtrongtôiđểphảnứnglạivớitưduy.

Bohm:Đó làmộtphầncủa tưduyđượckháiquát lên, theođúngnghĩacủatừmàtôiđangsửdụng-củatoànbộsựphảnứngcủacơthể.

H:Nếutôihiểuđượcđiềunàythìtôihẳnsẽphảisửdụngtưduycủamìnhđểgiảiquyếtvấnđềvềcáiđaumàtôiđãtựgâyrathôngquasuynghĩ.Trongkhitheomộtnghĩanàođóthìtôiđangtựgâyracáiđaucủatôiđểphảnứnglạivớitưduy-màbảnthântôikhônghaybiếtgì.

Bohm:Đúng.Bạnđangtựlàmmìnhđau;đólàcáchnóiđơngiảnhơncả.H:Mộtkhimàtưduyhayhìnhảnhhiệndiệnởđóthìphảnứngthườnglà

tứcthời,phảithếchăng?Tôimuốnnóilàbảnthântưduyhìnhnhưđưalạicáiđauvềthểxácnhiềuhơnlàtatựgâyra.

Bohm:Đó làmộtphầncủaquá trìnhkháiquáthóavừanóiở trên.Tôiđangcốgắngnóirằngtưduykhôngbaogiờchỉ là tưduy,nócònlàtrạngtháicủathânxác,làcảmgiác,làcácdâythầnkinh.Dùbấtcứcáigìxảyratrongphầntrítuệđềuđượckếtnốivớimọithứkhác.Nótuônranhanhtớimứcbạnkhôngthểgiữnguyênnóởmộtchỗ.Mộtsốkiểutưduysẽđẻra

hoặccảmgiácsướnghoặccảmgiácđau-hoặcítnhấtcũnglàkíứcvềmộttrongnhữngcảmgiácấy.

H:Chẳngphảingàiđãnóiđólàmộtcáigìtứcthờihaysao,vànóđượcđấunốitrựctiếpvớihệthốngthầnkinh?

Bohm:Thật ra thì cũng phảimấtmột hai giây trước khi bạn cảm thấyđau.Cũngcầnmộthaigiâyđểcácxungthầnkinhxuốngđếnđámrốidương[27]nơibạncóthểcảmthấyđau.Vàbạnkhôngthểnàonhậnrarằngcáibạnđangcảmthấytrongcơthểlàcáiđãđượctưduycủabạnkíchthích,thếlàbạnkêutoánglên"tôicảmthấykhóchịuởvùngthượngvịquá",hay"timtôilạiđaunhói",hayđạiloạinhưthế.

Tôiđangcốgắnggiảithíchthậtđơngiảnrằngđâylàmộtquátrìnhkhôngđứtđoạn.Hiểu theomộtnghĩa thì là, "mìnhđâucó làmgì - tựnó thếđấychứ".Nhữngcáimặcđịnhngầmcủatưduylạilà,"mình"đanglàmmọithứcòntưduythìchỉnóichomìnhbiếtmọiviệclàthếnàomàthồi.

H:Không,trongtưduylànhưthếnàycơ,"cáiđauđangđượcgâyrađốivớitôi".Bạnnóiđiềugìđóvàthếlà tôibị tổnthương.Vàtôi thậtsựcảmthấybịđauvềmặtsinhlí.

Bohm:Nhưngtưduykiểuấylạicóhaimặt.Trongtưduythì,"suynghĩlàdotôiđưara,còncáiđaulàdobạnđanggâyrachotôi".

H:Cóphảingàiđangnóirằngcáiđaulàdotôigâyra?Bohm:Tấtcảnhữngviệcđótrướchếtlàdocùngmộtthứtưduyđãlàm.H:Cóphảinhanhnhưthếlàdocảmxúcđãđứngralàmtrunggiancho

quátrìnhhaykhông?Bohm:Cảmxúclàrấtnhanhnhạy,điềuđóđúng.Trungtâmcảmxúcbị

kích hoạt rất nhanh.Nhưng sau đó cómột trung tâm khác nằm bên dướitrongđámrốidươngcầnnhiềuthờigianhơn,cóthểcầntớihaiđếnbagiây.

Cómộtdụngcụgọilàmáyđakí[28].Mộtđiệncựcđượcgắnvàongóntaybạnvàđođiệntrởcủada.Khihệthốngthầnkinhtựđộngcủabạnhoạtđộng,kimđồnghồlệchđi.Nếuaiđónóimộtđiềugìlàmbạnbựcmình,thìphảikhoảngbagiâysaukimmớilệch,cầnmấygiâyđểchoxungthầnkinhđixuốngdọctheocộtsống;nónằmtrongốngdẫnmấtkhoảngvàigiâyrồimới gây tác động.Nhưng vì không thấy được nó đi dọc xuống trong cột

sống,nênbạnbảorằngnóhoạtđộngđộclập-rằngnólàmộtcảmgiáctrongdạdày,rấtquantrọng,hoặclàởngaytim.Thếlàdùnhữngcảmgiácđóởtrongdạdàyhayởngay tim, thìkíứcvẫncó thể tạo ramộtcáigìđó rấtgiốngnhưthế.Khókhănlànằmởđây.

Thôi,giờcũngđãmuộn.Đêmnaynếumuốn,cácbạncóthểônlạinhữngđiềuvừathảoluậnrồinghĩvềchúnghaycảmthấychúng.Ngàymaichúngtacóthểbắtđầuthảoluậnvềbấtcứcáigìcácbạnthấylàcóthểtìmhiểuđược.

B

SÁNGTHỨBẢY

ohm:Hômquachúng tađã thảo luậnnhiềuđiều,đãnóivề tình trạngđángthấtvọngcủathếgiớivànhiềuvấnđềkhácđangđặtravớicánhânvàxãhội.Chúngtađãxemxétquanniệmchorằngtưduylànguồngốccủatấtcảmọivấnđềấy-rằngchúnglànhữngtriệuchứngcủamộtcáigìđósâuxahơn,đólàcảmộtquátrình.Chúngtađãnóirằngtưduykhônghẳnlàhoạtđộngtrítuệ;thayvìthế,nólàmộtquátrìnhliênthông,baogồmcảcảmgiácvàcơ thể,v.v.Ngoài ra,nócòndi chuyển từngườinàyquangườikhác -nhìnchung,nólàmộtquátrìnhtoàncầu.

Tôiđãgợiýgọiquátrìnhnàylàmột"hệthống"-mộthệthốngtoànthểtrongđómỗibộphậnđềulệthuộcvàocácbộphậnkhác.Tôicũngđãgợiýrằngcómộtlỗihệthốngcótínhlantỏa.Thếlàkhithấyởmộtbộphậncủahệthốngcógìkhôngổn,talạimangmộtbộphậnkhácrađểdựavàođómàcốsửachữa;nhưnglàmthếsẽchỉtạothêmnhữngrắcrốikhôngkhácnhaulàmấy.Tiếpđó tacònnói rằngkhông thểgiảiquyếtcácvấnđềcủamìnhtheo cách này - vì như thế chỉ khiến cho các vấnđề trở nên tồi tệ đi chứkhôngthểkhảquanhơn-vàtacũngđãnóirằngnhữngrắcrốikiểuấyvẫnđãvàđangtiếpdiễntrêntoànthếgiớihàngngànnămnayrồi.

Ngoàiratacũngđãnóirằngkhibạncốxembêntrongbạncócáigìđangdiễnrakhitấtcảnhữngđiềuđóxảyđếnthìbạnlạicócơvướngphảinhữngcảmgiáckhóchịunhưđauđớnhoặclosợ;vàrồibảnnăngcùngvớitoànbộvănhóakéobạntránhxakhỏiviệcđó.Nhưngdẫucókhókhănthìviệckiênnhẫnchịuđựngnhữngcảmgiáckhóchịuấyvẫncầnthiết.Đólàđiểmmàchúng tađã thảo luậnvàocuốibuổi - rằngnó thựcsự làviệcđáng làmvìbằngcáchnàytamayracócơhọchỏiđượcđiềugìđóvềdiễnbiếncủamọiviệc.

Thếnêntôinghĩhẳnmọingườicóthểcómộtsốđiểmcầnhỏivềnhữngnộidungchúngtathảoluậnhômqua,trướckhitatiếptục.

H:Trongbuổinóichuyệntốiqua,tôicứđinhninhmìnhđãhiểunhữngđiềumàngàinóivớichúngtôi.Nhưngchắccónhữngchỗchưahiểu,vềnhàtôi lạimấtngủ.Cuốicùng tôi lấybútviết ragiấykhoảngmươi,mười lăm

câuhỏi.Sauđótôimớithấydễchịuhơnvàthiếpđi.Vậycóphảilàbộnãocủatôicầnđếnthứtrậttựnhưthếvàđếnviệcphảiđặtcâuhỏihayđếnbấtcứviệcgìtươngtựhaykhông?

Bohm:Cóthểlàtoànbộcuộcnóichuyệnđãđểlạinhữngcâuhỏi,vàtâmtríđãđặtchúngra.Nếucònđiềugìbănkhoănthìbạnkhómànằmyênđược.Chủyếuởđây làviệcbạnphảinhìnkĩxemcáigìđangdiễn ravàý thứcđượcsựkhôngmạchlạc-thấyđượcđiềuđócóýnghĩagìđốivốibảnthânmình.

H:Điềuchịvừarồinóicólẽchotathấyrằngđâylàcáigìđónhưkiểumộtquátrìnhtâmthể[29]màchúngtachưanhậnthấyhết.Chúngtathườngcóxuhướngnghĩnólàmộtquátrìnhthuộctríóc,tronglúcthậtracókhilạirắcrốihơnthếnhiều.Cólẽtanênluônýthứcđượccáikhíacạnhkhácấycủaquátrìnhnày.

Bohm:Nhưtôiđãvạchrõ, tacónóihômquarằngnólàmộthệ thống;nhữngýnghĩ,cơ thể,nhữngxúccảm,vàcảnhữngngườikhácnữa, tấtcảđềulànhữngbộphậncủamộthệthống.Vàkhibằngvàotríócbạnđặtranhữngcâuhỏithìchúnghoàntoàncóthểtácđộngđếncácbộphậnkhôngthuộcđầuóchoặcngược lại - tức lànhữngyếu tốkháccũng tácđộng lênđầuóc, lên trí tuệ.Dođó,bạnphảixemxétnónhưmộthệ thống.Đây làđiểmmấuchốt,vìnếukhôngthếthìbạnsẽkhôngbaogiờcóthểxửlíđượcnó.Nếunólàmộthệthốngthìbạnphảixửlítấtcảcácbộphậncủanó.

H:Liệucókhớpđượckháiniệmvề"thóinghiệnngập"vớinhữnggìngàinóikhông?Tôinghĩrằngnghiệnbaohàmkhôngchỉthóinghiệnmangtínhvậtchấtnhưnghiệnmatuýhaynghiệnrượu,màcảcáckiểunghiệntưduykhácnhaunữa.Cứcholàcócáinghiệnmangtínhtíchcựcvàcócáinghiệnmang tính tiêucực.Có thểgọi chủnghĩaphânbiệt chủng tộc làmộtkiểunghiệntưduymangtínhtiêucực.Cònvềkiểunghiệntưduymangtínhtíchcựcthìcóđếncảbinhđoàncácloạtsáchviếtvề"sứcmạnhcủatưduytíchcực".Liệubệnhnghiện tưduy loạinàycóphải làmộtphầncủasựkhôngmạchlạcmàngàinóiđếnhaykhông,hayliệutacóthểuốnnắnnótheocáchtíchcựchaykhông?

Bohm:Nếu bạn laomình vào suy nghĩ tích cực để tìm cách vượt qua

những tư duy tiêu cực, thì những tư duy tiêu cực vẫn cứ hoạt động nhưthường.Thếvẫnlàkhôngmạchlạc.Khinhữngtưduytiêucựcđãănsâuvàobạnthìviệcchỉlaovàonhữngtưduytíchcựclàchưađủ,vìtưduytiêucựcvẫnkhôngngừnghoạtđộngvàrồisẽgâyrắcrốiởnhữngnơikhác.

Tôisẽchỉnóiquavềthóinghiện.Cómộtđiềunhưthếnày,khibạndùngmộtchấtnhưmoocphin, tácdụngcủanó làbaovâymột sốdây thầnkinhhaymộtsốbộphậncảmnhậncáiđaukhiếnbạnkhông thấyđaunữa.Thếnhưng cơ thể cũng có thể tạo ra những chất tự nhiên có cấu trúc phân tửtươngtự,đượcgọilà"endorphin",cótácdụnggiốnghệt-cóthểcòntốthơn.Thựcvậy,người ta thườngkểrằngđôikhicónhữngngười línhngoàimặttrậnbịthươngrấtnặngnhưngkhôngthấyđau.Trongngườihọlúcđócórấtnhiềuendorphin,vàchỉsauđóhọmớithấyđau.Vậylànócómộtchứcnăngcựclàhữuíchvàchứcnăngđóđãcứusốnghọ.

Điềunàycũngkhảdĩđốivớicácloạitưduy-nhữngsuynghĩlàmyênlònghaynhữngsuynghĩvuivẻđềucókhảnăngsảnraendorphin.Vàtheomộtcáchhiểunhấtđịnh thìsauđóbạn trở thànhconnghiệncủanhữngtưduynhưvậy,rồibạnbảo"tôichẳngbỏđượcchúngđâu;kểcảchúngsaithìtôicũngcứtinlàchúngđúng''.Bạnkhôngthểchịunổiýnghĩ lànhữnggìbạnthíchnghĩđếnlạikhôngđúng,vìlàmvậythìendorphincóthểmấtđivàcáiđaubiếtđâusẽquaytrởlại.

Bởivậybạnmớinóiđượcrằngtrongquátrìnhtưduycóthểcómộtthóinghiện.Trênthựctế,đâylàmộttrongnhữngthứkìmgiữchúngta.Quátrìnhtưduyvừalàmộtquátrìnhsinhlíhọcthầnkinh,vừalàmộtquátrìnhtrítuệlạivừamangtínhcảmxúc.Nócócảnhữngyếutốvậtlílẫncảnhữngyếutốhóa học.Các nhà nghiên cứuy khoa đã chứngminhđiều này khi họ làmnhững thínghiệmchụpcắt lớpbộnão.Mỗi lầnbạnsuynghĩ thìquá trìnhphânphốimáulạixoayvầnđủkiểuvàbêntrongcơthểxuấthiệncácloạithayđổi;cónhữngsóngđiệnnãocóthểđođược.Nhưvậyítnhấttưduycómộtcơsởnhấtđịnhtrongquátrìnhsinhlíhọcthầnkinhnày;nókhôngbaogiờtáchđượcquátrìnhđó.Đâylàđiềumàchúngtaphảighinhớ.Vàrồiquátrìnhnàycũnglàmộtphầncủahệthốngmàchúngtađangnóiđến.Vậylànếubạnthayđổiquátrìnhnàyvềmặtvậtlí-chẳnghạnbằngcáchđưamatúyvàocơthể-bạnsẽlàmthayđổicảhệthống.

H:Liệucómộtkhoảngtrốnghaykhôngchomộttưduymớimẻđếnmàkhôngbịcáigìràngbuộc,chophépchúngtacóđượcmộtcuộcđốithoại?

Bohm:Chúng tasẽ thảo luậnvềđối thoạisau.Bâygiờ tôichỉnói rằngviệccómộtkhoảngtrốngnhưvậylàkhôngloạitrừ,nhưngtavẫncóthểbắtđầu đối thoại mà chưa xem xét đến vấn đề này để rồi phát hiện xem cókhoảngtrốngđóhaykhông.

Cómộtđiểmmà tốihômqua tôimuốnnhấnmạnh là takhônghềcóýmuốncoihệthốngnàynhưmộtthứđátảngtuyệtđốicốđịnhmàtakhôngbaogiờthâmnhậpđược.Thựctếnókhôngvữngchắcđếnthế.Nócónhữngkẽnứtvàcónhữngthứlọtquađược,dođókhôngphảilàkhôngcócơhộiđểlàmmộtđiềugìđó.Bạnkhôngkiểmsoátđượcviệcnày,nhưngnhữngcơhộinhấtđịnhsẽđến.

H:Quátrình"suynghĩtíchcực"cónhữngtácđộngthếnàođếnsứckhỏecủachúngta?Liệucóthểcósựnhịnguyênphânlậpgiữasựthựcvềnhữngtưduytiêucựccủachúngtavớinhữngảotưởngvềsuynghĩ tíchcựchaykhông?

Bohm:Nếuaiđó laovàonhữngsuynghĩ tíchcực thìchẳngquachỉvìanhtađãbịsuynghĩtiêucựckhốngchế.Anhtamuốnkhắcphụcđiềunàybằngsuynghĩtíchcực.Nhưngnhưthếthìcùnglắmanhtachỉcóthểhivọnglènchặtnhữngtưduytíchcựcvàotâmtrímìnhnhằmtrìhoãnnhữngtưduytiêucựcsaochochúngđỡquấyrầymìnhquámứcmàthôi.

H:Nhữngtưduychuixuốngtầnghầmvànằmđó.Bohm:Đúng, chúngnằmđấy, rình rập.Và rồi khi người kia vì saođó

cảmthấyyếumệt, losợhaycógìbất thườngxảyra là lậptứcchúngxuấtđầulộdiện;trướcđóanhtachưabaogiờthậtsựxửlínhữngtưduytiêucựcđãghihằntrongtrínhớcủamình.Ngườitathườngnóinhữngcâukiểunhư"vuilênnào"chỉvớinhữngaiđangbuồnmàthôi.Nếuaiđóbuồnrầuchỉvìnhữnglídovớvẩnthìnóithếthôicókhicũnglàổn,nhưngnếuanhtacólídotrầmtrọnghơnthìsựbuồnbãsẽkhôngmấthẳnđược.Anhtacóthểvuilênđượcmột lúc,nhưngrồicáibuồn trở lạingay.Bất luận thếnào thìđócũngkhôngphảilàmộtgiảipháphữuhiệu,màtrongtrườnghợpxấunhấtnólạikhiếnendorphinđượcsản ranhiều làmanh tađâmranghiệnnhững tư

duygiảtạo,v.v.Đókhôngphảilàmộtgiảipháp.Chúngtaphảiđàosâuhơnnữa.

H:Cóphảingàinóirằngchúngtacómộthệtâmlítrongđónhữnghìnhảnhdùngđểkhẳngđịnhđượclấylàmcăncứchosựanlànhcủachúngta,vàrằnghệtâmlíkiểuấychưabaogiờđượcxemlàcơsởthậtsựchosựanlành,bởivìsớmmuộngìtacũngsẽlạicónhữnghìnhảnhmangtínhphủđịnh?

Bohm:Đúng,trongchừngmựcchúngtanhìnnhậnnhữnghìnhảnhnàymộtcáchnghiêmtúc.Nếunhữnghìnhảnhtíchcựccóthểkhiếntahânhoan,thìnhữnghìnhảnhtiêucựclạicóthểkhiếntabuồnbã.Mộtkhitacònchấpnhậnviệcxemnhữnghìnhảnhnhưnhữngthựctạithìtachưathoátrakhỏicáibẫyđó.Bạncóthểcóđượcmộtsốhìnhảnhtíchcựcđẹpđẽđếntừnhữngngườixungquanhbạn,vàrồicóngườiđếnmangchobạnmộthìnhảnhvôcùng tiêucực.Lúcnày thìchínhnhữngkênhđã làmchobạncảm thấydễchịudobởinhữnghìnhảnhtíchcựclạithừasứclàmchobạncảmthấykhổsởdobởinhữnghìnhảnhtiêucực.

H:Hìnhnhưngài cóýnói rằngđể thật sựchú tâmvàonhữnggìđangdiễnratrongtưduy,ngườitahẳnphảilàmđiềuđórấtkĩlưỡngvàchitiết.Thếgiớitâmlíhẳnphảilàcáiphầnbóngtốicủanhâncáchhoặclànhữngconchóđóidướihầmsâu-cáimàtrongtâmlíhọcgọilà"tộilỗi".Nóluônđượcchônlấpphíadướivàtađangnhìnthấynónơingườikhác.

Bohm:Bấtcứđiềugìxảyđếntahãycứđểmặcchonóđến.Nhưngvấnđềlàởchỗtacómộtcơchếngănngừakhôngchonóxảyra.Bộnãođãbịđiềukiệnhóa[conditioned]đểcảnnólại.Chúngtacầnphảihiểuđượcquátrìnhnày.

H:Vàđiềunàyđượccủngcốvềmặtvănhóa.Bohm:Đúng,nóluônluônđượccủngcố.Cứchorằngnhữnggìcóliên

quan thíchđángđềubất luận thếnàocũnghẳnphảixảyđến trongý thức,nhưnglạicócảmộtcơchếđènénkhôngchochúngngoilên.

H:Cókiểukìmnénxảyrathậmchíởmộtsốnơilạiđượccoilàtốt.Cónhữngngườichẳngchịuchấpnhậnbấtcứgìtốtđẹpmàngườikhácchohọhaybiếtchỉvìhọkhôngthấybảnthânhọcógìtốtđẹp.

Bohm:Bạnbảomìnhlàtuyệtvờihaylàkẻtộilỗithìcũngchẳngkhácgì

nhau.Chỉlàmộthìnhảnhthayvìmộthìnhảnhkhácmàthôi.Quátrìnhcơbảnkhôngkhácgìnhaudùbạnnói:"tôilàngườigiỏinhấtvàtốtnhất"hoặc"tôilàngườixấunhất,chínhtôigâyramọitộilỗi".Nólàcùngmộtquátrìnhnhưnhau,sựkhácbiệtởđâychỉlàphụ.Nếubạnbảobạnlàngườitốtnhất,sẽcóngườiđếnchấtvấnbạn.Vàthườngthìmọingười,vớiđủmọiloạilídophứctạpcótừtrongquákhứcủahọ,lạithấychấpnhậntộilỗilàviệclàmdễdànghơn.

H:Thắcmắcvềcảhaicáiđóliệucóđángkhông?Chẳngphảichúngtacầnxuốngsâubêndưới toànbộquá trìnhấyđể thấyrằngbấtcứhìnhảnhnàotacóđềukhôngcócăncứthựctếhaysao?Vậylàkhôngthànhvấnđềviệctôinêntinvàocáitíchcựchaycáitiêucựcnữa;vấnđềlàphảihiểutrọntoànbộsựviệc.

Bohm:Đúngthế.Toànbộlàmộthệ thống-cảcái tíchcựclẫncái tiêucực.Cáitíchcựcvàcáitiêucựclàhaimặtcủamộthệthống.Mọicáitíchcựcđềuhàmýcáitiêucực,vàngượclại.Tahãythửxemđiềunày.

Đâuđóởgiữabộnão cónhững trung tâm sướng-khổ.Cácnhànghiêncứuđãchạmđượcđếnnhữngtrungtâmnàyởđộngvật.Cólầntôithấymộtbàibáocóhìnhảnhmộtconmèotrôngrấtvuivẻkhingườitadùngluồngđiệnhayhóachấtkích thíchvào trung tâmsướngcủanó.Đến lúcbịkíchthíchmạnhhơnchútnữathìconmèotỏrarấtsợhãi.Khilạikíchthíchmạnhhơnchútnữathìnócóvẻphátkhùnglênnhưngđồngthờilạicóvẻnhưcũngthích.Giậndữcũngchínhlàthíchthú.

Cácnhànghiêncứuđãgiảithíchlà,mỗilầnbạnkhuấyđộngcảmgiácvuithích,tấtcảnhữngtrungtâmđauquanhđócũngthamgiavàođểbùtrừlẫnnhau.Mỗilầnbạnkhuấyđộngcảmgiácđauthìnhữngtrungtâmvuithíchlạicũngvàocuộc.Cảhaicáiđóluôntrộnlẫnvớinhau.Nólàmộtcảmgiáchết sức phức tạp.Giả sử bạn bị vấp ngón chân: bạn thấy đau, nhưng cáctrungtâmvuithíchđúnglúcđócũngbắtđầuhoạtđộngđểchiếnthắngcáiđau.Vàbạncảmthấyvuikhihếtđau-cáivui tiếp tụcđọng lại.Nóicáchkhác,cáiđauđãtanbiếnvàcáctrungtâmđaulúcnàytạmyênắng.Nhưngcác trung tâmvui thích thì phảimột lúc nữamới yên ắng, vì chúngđượckhuấyđộngsaumộtchút,vậylàcáinàybiếnthànhcáikhác.Giốngnhưthế,cảmgiácsợvớicảmgiácantoàncũnglàcáinàychuyểnthànhcáikia.

Rồiquátrìnhlạitrởnênphứctạphơnbởidotađưatừngữvào,nóirằng"thếnàygọilàsướng,thếkiagọilàkhổ".Tađãbàyracáchđểbảorằngmọisựviệchoặclàđángvui,hoặclàđángbuồn.Nóicáigìđókhôngsướngtứclàhàmýrằngnócóthểkhổ.Hoặcnếubạnmấtđimộtniềmvui,thìviệcđóhẳncóhàmýmộtsựmấtmát-mộtnỗiđau.Mặtkhác,nếubạnchorằngnỗiđauđãquađithìhẳnbạnphảivuimừngvìđiềuđó.Dođómàcáivuitrựctiếphàmchứacáikhổ,vàcáikhổlạihàmchứacáivui.Bạnkhôngthểtáchrờihaicáiấyrađược,dùởcấpđộhóahọchayởcấpđộtrítuệ,hoặcởbấtkìcấpđộnàokhác.

Việc tìmkiếmmộtniềmvuikhôngdứtắtphải thấtbại,vìnhững trungtâmvuithíchđượcdùngnhiềurồicũngbịnhàmđi.Nhữngtrungtâmđaulúcnàyđượckíchthíchđểcânbằnglạivớinhữngtrungtâmkia,vàthếlàchúngbắtđầuồạtvàocuộc.Vậylàchẳngcócáchgìcóđượcmộtniềmvuikhôngdứt.Nếubạncứcốchấp làmđiềuđó thì tôinghĩbạnhẳnsẽkhámphá rarằngrồinósẽbiếnthànhnỗiđau.Vuisướngluônchỉlàmộthiệntượngquáđộ.

Phảnứngsướng-khổnóichungchỉ thíchhợpđốivớiđộngvật,chứđốivớitưduythìbạncóthểthấylàkhông.Tiêuchuẩnđốivớitưduymạchlạcđólànóphảiđúngvàthật.Nhưngnếunhờvàotưduymàbạncóthểthấysướnghaythấykhổthìnhưvậylàtưduymạchlạcđãkhôngcònhoạtđộngnữa.Nóiđúnghơn,tiêuchuẩnởđâyphảilà,thứtưduynàomanglạiđượcniềmvuihoặcnỗikhổthìđólàthứtưduyđãtrởthànhtưduytiêucực.Nếutưduycóthểđượcxácđịnhbằngniềmvuihaynỗikhổ,thìđóđãlàsựmởmànchokhôngbiếtbaonhiêuđiềurắcrối.Vàchúngtabịđiềukiệnhóabởiđiềuđó.Látnữatasẽcòntrởlạitấtcảnhữngchuyệnnày.

H:Tạocảmgiácbằngendorphincóvẻnhưlàcáchlàmhaynhấtđểkhỏiphảichuyểntrạngthái.Tadườngnhưưathíchđượcởvàomộttrạngtháinàođó và rồi bỏ cả cuộc đời ra để tìm cách giữ cho các endorphin luôn hoạtđộng.

Bohm:Bấtkìcáigìtạorađượccácendorphinđềucoitươngđươngvớiviệcdùngmoocphin,haythậmchítốthơn.Tronglúcđóbạnsẽcảmthấydễchịu.Nhưngbạnkhôngduy trìđượccácendorphinmãimãi,nónhấtđịnhphảithayđổi.Chẳnghạncónhữngthứhóachấtkháccóthểgâytâmtrạnglo

âu,vàlạicònnhiềuthứkhácgâyranhữngphảnứngloạikhác.Tấtcảnhữngthứấy tácđộngvàobộphậncảmnhận theo cáchmàbạnkhông thểkiểmsoátđược.Dođómàquátrìnhtheođuổiniềmvuikhôngdứtsẽkhôngthựcsựcótácdụng.Xemkĩrabạnsẽthấyrằngýđồkiểmsoátcácendorphinlàmộtýđồkhôngmạchlạc.

H:Tôi thấyđượcđiềuđó; thếnhưnghìnhnhưvẫnchưa thấyđượccáitrạngtháikháckiaxuấthiện.

Bohm:"Trạngtháikhác" lạichính làsựphóngchiếucủahệ thốngnày.Nếubắtđầubằngcáchgiảđịnhrằngcómộttrạngtháikhácthìchúngtađãlại rơi vào hệ thống, bởi vì hình ảnh được phóng chiếu vềmột trạng tháikháccũngtạoracácendorphin.Taphảithấyrằngcáchlàmduynhấtđúngởđây lànói rằngchúng tamongmuốn thấyđượcnó là thếnào - thếnào làđúng,thếnàolàthật,thếnàolàmạchlạc.

H:Việcđóthìkhácgìviệcsăntìmniềmvui?Bohm:Khácchứ.Nhưngquảthựcnếubằngviệcnàymàbạnlạitìmđược

niềmvuithìcòngìbằng,chỉcóđiềucáinhìncủabạncóthểbịbiếndạng.Điểmchủyếutôimuốnnóiởđâylà,quátrìnhnàylàmộtquátrìnhkhôngmạchlạc;khôngcócáigìtrongđólạicóđượcmộtýnghĩanàohết-dùchobạncóvui,cókhổ,cósợ,haycólàmsaođinữa.Khimàquátrìnhđãkhăngkhăngduytrìsựkhôngmạchlạcthìtấtcảchẳngcònýnghĩagì.Cóngườithấyvôcùngsungsướngtrongviệctựdốimình,cótrườnghợptớimứcnghĩrằng,"mìnhđâychínhlàThượngĐế"hoặc"mìnhđâychínhlàNapoleon".Rồivìtựlừamìnhtớiquámức,anhtađâmratìmcáchtránhxatấtcảnhữngbằngchứngngượclại.Nhưngbạnkhôngthểduytrìnhưthếmãimàkhôngchịunhữnghậuquảtiêucực.

Nhưvậy,kiểucố tìnhsốngbằngniềmvuihaybằngcác loạiendorphinđềukhôngmạchlạc.Chúngtađangbịkẹttrongmộtquátrình,trongmộthệthốngkhôngcóchútýnghĩagì.Đólàđiểmđầutiêncầnlưuý.Vậytaphảilàmgìđây?Tôinghĩtaphảitìmhiểuquátrìnhnàymộtcáchkĩhơnthôi.

H:Cóphảihễý thứcđượcvềhệ thốnglàđãvòngtránhđượctácđộnghóahọchaykhông,vàdođótưduykhôngbịvướngmắcvàotácđộnghóahọccủacácendorphinnữahaykhông?

Bohm:Cũngtrongmộtchừngmựcnàođómàthôi.Nhưngcónhiềukhảnănglàrồisauđóbạnsẽthấynólạibịmắcvào,bởivìcócáigìđóxảyđếnquánhanhhayquámạnh.

H:Tôikhôngcóýnóilàmãimãi;nhưngvàothờikhắcngàinhìnvàoquátrìnhđangmở,mayrangàicócáchluồnracửasau-thoátkhỏinỗisợbịđauvàthoátkhỏinhucầuvềendorphin.

Bohm:Hãynóirằngnhưthếlàbạnđãcócơbắtđầuchuyểnsangmộtcấpđộkhác;hoặckhôngbiếtchừngcómộtcấpđộkháccókhảnăngkhiến tathứctỉnh,màcấpđộđólạikhôngbịkiểmsoátbởihệthống.Đócũnglàmộtkhảnăng.

H:Chẳngphảitađangbắtđầuquátrìnhtìmhiểunàybằngcáikháiniệm"tôi"đangtìmhiểu,"tôi"cócácendorphin"củatôi",v.v.,đósao?Ngayviệcđóđãlàmộtgiảđịnhlớnrồi.

Bohm:Đúng,nhưngchúngtaphảinóiratấtcảnhữngcáiđó.Tôilàtấtcảnộidungcủahệ thống,nhưngkhôngbiết chừngđồng thời tôi còncómộttiềmnănglàcáigìđóhơnthếnữa.Đólàtấtcảnhữnggìchúngtacóthểnói.Takhôngmặcđịnh.Tađangkhảosát-liệutacótiềmnănglàcáigìđóhơnlànộidungcủahệthốnghaykhông?

H:"Cáigì"đangtìmhiểucólẽkhôngliênquangìđếncácendorphin.Bohm:Biếtđâulàcómộttiềmnăngvượtrangoàihệthống.Nếulàquá

trình tìmhiểuđích thực thìcũngcó thểnóvượt rangoàihệ thống.Nhưngđừngmặcđịnhvềnó,vìnhưthếnósẽlàmộtphầncủahệthống.Tấtcảcácmặcđịnhđềurơivàohệthống.

Cómộtcáchkhácđểcóthểnhìnthấuvàosựviệc:đólànhìnvàotưduyxétnónhưmộttậphợpcácphảnxạ.Vậyphảnxạlàgì?"Phảnxạ"cónghĩalà"hướngtrởlại","quaytrởlại"-giốngnhư"phảnhồilại".Khibạngõvàoxươngđầugối,nósẽgiậtmộtcái.Ởđâyxảyraviệccácdâythầnkinhmangtínhiệugặpnhauởđâuđó;chúngtiếpgiaovớinhau,cólẽởxươngsốngvàđirangoàidướidạngmộttínhiệulàmchođầugốibạngiậtlên.Đólàmộttrongnhữngphảnxạsơđẳngnhất.

Tacórấtnhiềuphảnxạ,vàchúngcóthểbịđiềukiệnhóa.Chẳnghạn,lũchócómộtphảnxạkhiếnchúngtiếtnướcbọtkhithấythứcăn.Mộtphảnxạ

cónghĩalàkhicómộtviệcgìxảyra,thìkếtquảlàcómộtviệckháccũngtựđộngxảyra.Pavlovđã làmmột thínghiệmtrongđóôngrungchuôngkhiđưathứcănchochó.Ônglàmnhưthếnhiềulần,vàsaumộtthờigian,conchóchỉcầnnghetiếngchuôngmàkhôngcóthứcănnóvẫntiếtnướcbọt.Cólẽtiếngchuôngnhắcchoconchónhớđếnthứcăn,haycólẽdầndầnnóbỏquagiaiđoạnnàyvàchỉ riêng tiếngchuông trực tiếp làmchoconchó tiếtnướcbọt.Nhưngphảnxạnàybịđiềukiệnhóabởi tiếngchuông,nóicáchkhác,nólàđốitượngchomộtđiềukiệnkhác.

Đólàhìnhthứccơbảncủađiềukiệnhóa-việcthườngxuyênlặpđilặplạimộtcáigì.Bằngcáchnàođónóđểlạimộtdấuấntronghệthống,trongcácdâythầnkinh,vàthếlàthayđổiđượcmộtphảnxạ.Lúcnàobạncũngcóthểnhìnthấyviệcđiềukiệnhóacácphảnxạ.Thậtvậy,phầnlớnviệchọctậpthườngngàycủa chúng ta là thiết lậpnhữngphảnxạ cóđiềukiện.Chẳnghạn,khibạnhọcláixe,bạncốgắnglậpđiềukiệnchocácphảnxạcủabạn,saochochúngtrởnênthíchhợp.Khibạntậpviếtcũngthế-bạnđâumuốncứlúcnàocũngphảinghĩxemmìnhsẽtạohìnhchữnàychữkianhưthếnào-hoặcnhưkhibạntậpđibộhaytậplàmvôkhốicácviệckhác.Mộtsốphảnxạđượcthiếtlậpvàđượcđiềukiệnhóanhưvậy.

Tađãnóivớinhaurằngkhitacómộttưduythìtưduyđóđượcghivàotrínhớ.Nóđượcghivàodướidạngmộtphảnxạ.Trínhớthườngđượcthểhiệndướidạngnày-khibạnnhìnthấymộtcáigìđóthìnónhắcchobạnnhớđếnmộtcáigìđó,haynókhiếnbạnlàmmộtviệcgìđó,haykhiếnbạnnhìncáigìtheomộtcáchnhấtđịnh.Nhữngcáiđóthuộcmộtkiểuphảnxạ.

Vàrồinhữngphảnxạbịđiềukiệnhóacóthểtácđộnglêncáccảmgiác.Aiđócóthểnóivớibạnđiềugì,vàbạncómộtcảmgiácnhấtđịnhđểphảnứnglạiđiềungườiấynói.Điềunàycóthểkhiếnbạnsợ,cóthểtácđộngđếnadrenalincủabạn,vàviệcđócóthểtácđộngđếnnhữngtưduycủabạn;rồitưduynàydẫnđếntưduykhác, tưduykháclạidẫnđếntưduykhácnữa.Thếlàbạncómộtchuỗitưduy.

Bạncóquyềnbảonhữngtưduysơđẳngcóthểđượcthểhiệndướidạngmộtloạtcácphảnxạ-chẳnghạnaihỏibạntêngìlàbạntrảlờiđượcngay.Đólàmộtphảnxạ.Vớimộtcâuhỏikhóhơnthìtâmtrícómộtcáchlụcvàotrínhớđểtìmcáccâutrảlời;cómột"phảnxạtìmkiếm"đượcthiếtlập-tâm

trílụctìmtrongtrínhớ,tìmramộtcâutrảlờimayraphùhợp,rồisauđócâutrảlờibậtravàbạncóthểxemnócóphùhợphaykhông.

Theotôithìtoànbộhệthốngnàyđangvậnhànhthôngquamộttậphợpcácphảnxạ-tưduylàmộttậphợphếtsứctinhvibaogồmcácphảnxạvôhạn về tiềm năng; bạn có thể bổ sung thêmmãi và bạn có thể chỉnh sửanhữngphảnxạcủamình.Giảsửlàmộtnhàlogichọc,bạnsẽbảo:"Tấtcảthiênnga, connàocũngcómàu trắng.Đây làconchim thiênnga,vậynóphảicómàutrắng."Nhưngrồibạnchỉnhsửalạivànói:"Tôicóthấyvàiconthiênngahìnhnhưkhôngphảimàutrắng."Vânvân.Mộtkhiđãđượcnhớthìngaycả toànbộquá trình logic cũngcó thể trở thànhmột tậphợpcácphảnxạ.Bạnsuynghĩmộtcáchlogicthôngquamột tậphợpcácphảnxạ.Rất có thể cómột thứ tri giác hợp lí nằm ngoài các phản xạ, nhưng sớmmuộnthìbấtkìcáigìđượctrigiácđềucũngsẽbiếnthànhmộttậphợpcácphảnxạ.Vàđólàcáimàtôimuốngọilà"tưduy"-nóbaogồmcảcảmxúc,cảtrạngtháivềcơthể,cảphảnứngcơlí,vàmọithứkhácnữa.

Theotôi,xemđâynhưmộthệ thốngcácphảnxạ làrất tiện lợi.Nhưtathấytrongtrườnghợpđầugốibịgiật,việclàmduynhấtcủamộtphảnxạchỉlàtácđộngvàdẫnđếnhiệuquảthôi.Tuynhiên,thôngthườngtakhôngnghĩtưduylạigiốngnhưphảnxạđầugối.Tanghĩchúngtađangkiểmsoát tưduyvàtạora tưduy.Kiểusuynghĩđólàmộtphầncủatoànbộcáiphôngnền văn hóa và tri thức của chúng ta.Nhưng tôi cho rằng nhìn chung thìkhôngphảinhưvậy- rằngphần lớn tưduycủachúng tachỉ lộdiện từhệthốngphảnxạ.Bạnchỉthấytưduylàcáigìsaukhinóđãlộdiện.Nhưvậylàđiềunàyđã thật sự làmđảo lộn rấtnhiềucáchnhìncủa tađốivới tâm tríhoặc đối với nhân cách hoặc đối với toàn bộ bức phông nền văn hóa củachúngta.

Dođó,việctoànbộcáihệthốngnày,cáihệthốngmàtagọilà"tưduy'này,đangvậnhànhnhưmộthệ thốngcácphảnxạ, làviệcđángđể tacânnhắcthậtthấuđáo.Câuhỏiđượcđặtraởđâylà:liệubạncóýthứcđượcvềđặctínhphảnxạcủatưduyhaykhông-liệunócóphảilàmộtphảnxạhaykhông,liệunócóphảilàtoànbộmộthệthốngcácphảnxạthườngxuyêncókhảnăngđược chỉnh sửa, đượcbổ sungvàđượcbiếnđổi haykhông?Vàchúngtacóthểnóirằngchừngnàomàcácphảnxạvẫncònđượctựdobiến

đổithìhẳnphảicómộtloạitrítuệ,haymộtloạitrigiác,mộtcáigìđóvượtrangoàiphảnxạmộtchút,cókhảnăngnhìnxemnócómạchlạchaykhông.Nhưngkhibịlệthuộcquáchặtchẽvàođiềukiệnthìnólạicóthểkhángcựlạiloạitrigiácđó;nócócơkhôngchophépthứtrigiácnhưvậyhoạtđộng.Cácbạncórõđiềutôimuốnnóikhông?

Vấnđềlànếukhôngquácứngnhắcthìnhữngphảnxạnàyphụcvụđượcchochúngta.Cònnếuchúngkhôngcótácdụng,nếuchúngkhôngmạchlạc,tacóthểchochúngngừnghoạtđộnghoặcchúngcóthểtựngừnghoạtđộng.Thếnhưngngượclại,nếuchúngtrởnênquámạnhvàcứngnhắcthìkhólòngmàbuộcchúngngừnghoạtđộng.

Tôinghĩởđâycómộtlídovềmặtsinhhóathầnkinh.Mọitưduyđềukéotheomộtvàithayđổinàođóvềmặthóahọccủahệthống.Mộttưduymạnhmẽkèmvớirấtnhiềucảmxúcsẽkéotheomộtthayđổilớnhơn.Hoặcmộtsựlặpđilặplạiliêntụccũngsẽtạorathayđổi.Vànếucảhaikếthợplạithìsẽgâyramộthiệuứngrấtmạnh.Ngườitađãquansátthấyrằngcácdâythầnkinhtrongnãokhônghoàntoànchạmkhítvớinhau,màđượcnốivớinhau bằng những khớp thần kinh. Các nhà nghiên cứu nói rằng, kinhnghiệm, tri giác, tư duy, v.v., là những thứ thiết lập nên các kết nối dạngkhớp.Tacóquyềngiảđịnhrằng,bạncànglặpđilặplạimộtmẫuhìnhnhiềutừngnào,thìnhữngmốinốiđócàngchắckhỏethêmtừngấy,đểrồisaumộtquãngthờigiannhấtđịnhchúngsẽtrởnênvôcùngchắckhỏe,rấtkhóbịlaychuyển.Bạncóthểnóirằngcócáigìđóđangdiễnravềmặthóahọc,vềmặtcơlívàvềsinhlíhọcthầnkinh.Vậyđâykhôngphảiđơnthuầnlàmộtvấnđềtrítuệhaymộtvấnđềvềxúccảm,haythậmchíchỉđơnthuầnvềmặtcơđịa.Thayvì thế,cácphảnxạbịđiềukiệnhóarấtchặtchẽ,vàrấtkhólàmchúngthayđổi.

Và chúng còn can thiệp nữa. Một phản xạ có thể kết nối với cácendorphinvàtạoramộtđộnglựcđểcốduytrìtoànbộmộtmẫuhìnhnàođócànglâucàngtốt.Nóicáchkhác,nótạoramộtphảnxạtựvệ.Khôngphảinókẹtcứnglạichỉbởivìnóchắckhỏevềmặthóahọc,màcònvìnócómộtphảnxạtựvệnhằmngănngừanhữngbằngchứngcócơkhiếnnóyếuđi.Đólàtấtcảnhữnggìdiễnra,phảnxạnốitiếpphảnxạrồilạinốitiếpphảnxạkhác nữa.Đâyđúng làmột hệ thống rộng lớn các phản xạ.Và chúng tạo

thànhmột"cấutrúc"mộtkhichúngtrởnênrắnchắchơn.H:Đâycóphảilàsựtiếnhóacủaquátrìnhhọchỏikhông?Vàcóphảicơ

thểcủachúngtacũngtiếnhóatheocáchđókhông?Bohm:Cóthểlắmchứ.Nhưngbâygiờvấnđềlà:nhữngphảnxạấycó

mạchlạchaykhông?Theothuyếttiếnhóa,nhữnghệthốngkhôngmạchlạckhông tồn tạiđược lâudài.Cáinàygọi là"chọn lọc tựnhiên".Thếnhưngtrongtưduytacảmthấynhưcó thểduytrìsựkhôngmạchlạccủacáchệthốngphảnxạnàyítnhấttrongmộtthờigiankhádài.Đôikhi,nhữngngườicónhữnghệthốngphảnxạnhưvậykhósốngđượcthậtlâu,nhưngtrongxãhộicủamình,tađãthuxếpđượcnhữngđiềukiệnđểtrongđótavẫncóthểtiếptụcsốngvớirấtnhiềucáikhôngmạchlạcmàtrênthựctếkhônghềdẫnđếnmột quá trình chọn lọc nào. Vấn đề là các phản xạ có thể trở thànhkhôngmạchlạcvàkẹtởđấyvìtấtcảnhữngcơchếnày.

H:Nếuphảidùngnhữngtừkhácđểnóivềsựkhôngmạchlạcthìngàisẽdùngnhữngtừnào?

Bohm:"Sựkhôngnhấtquán"[30],"sựxungđột".Nhữnggìkhôngmạchlạcđềucóthểđượcbộclộranhưsựmâuthuẫn,nhưmộtsựcăngthẳng.

H:Sựkhôngthíchđángchăng?Bohm:Khôngthíchđáng,đúng,nếunócứduytrìnhưthếlâu.Điềutôi

muốnnóilànếucósựkhôngmạchlạcđượcduytrìlâudài,thìnósẽvẫntiếptụcnhưvậybấtchấpmộtsựthậtlàcónhữngbằngchứngchothấynókhôngmạch lạc.Bởivậy tacó thểnói rằngcómộtcáchđốiphó thôngminhkhinhìnthấysựkhôngmạchlạclàdừngnólại,đìnhhoãnnólạivàbắtđầutìmkiếmlídocủasựkhôngmạchlạcđểthayđổinóđi.Nhưngtôinóicómộtsựkhôngmạchlạcmangtínhtựvệ.Mộtdòngtưduyliêntụckhôngmạchlạcđikèmsátvớicácendorphinsẽtựbảovệmìnhmộtcáchđiểnhình,bởivìlúcnàybạnsẽcảmthấyvôcùngkhóchịukhinóbịmangrachấtvấn;việcchấtvấnbắtđầuloạibỏcácendorphin.

H: Giữa sự không mạch lạc và bệnh u bướu có nét giống nhau nàokhông?

Bohm:Khối u làmột sự phát hiển lớn lên khôngmạch lạc.Nó khôngmạchlạcvớitoànbộhệthốngcủacơthể,vànócứthếtựlớnlên.Vìmộtsố

lído,khốiukhôngchấpnhậnbấtcứthứgìmàhệthốngcơthểsửdụngđểkhiếnnótựgiữtrậttự,nótựvệchốnglạiđiềunày,vàtrongthựctếthậmchícònđộngviêncơthểhậuthuẫnchonó.Tôiđãđọcthấycótàiliệunóirằngcómộtsố loạikhốiucó thể tiếtvàocơ thểcác loạihóachấtkhiếncơ thểpháttriểncácmạchmáuđểnuôikhốiu,đólàmộtquátrìnhkhôngmạchlạccaođộxétdướigócđộcủacơthể.

H:Theolậptrườngnàythìmọiloạibệnhtậtđềuchỉlàmột.Bohm:Vâng,đềulàmộtsựkhôngmạchlạccả.Nókhôngmạchlạcvới

cơthểxétnhưmộttoànthể.H:Chúngtacóthểnóitrạngtháicăngthẳnglàsựkếttinhcủahệthống

không?Bohm:Sựkhôngmạch lạc nói trêngây ra nhiềuxungđột, vàđó có lẽ

chínhlàtrạngtháicăngthẳng.Bạncóthểthấyrằngnótácđộngđếncácchấthóahọc,khôngchỉởnãomàởkhắpcảcơthể,vàtiếptụctạorathêmnhiềuthayđổi,rồinhữngthayđổinàycứtíchdầnlên.

H:Từ"phảnứng"cóthểđượcdùngchungchocácphảnxạđượckhông?Phải chăngcácphảnxạnàyhoàn toànmang tính sinh lí, hoặcphải chăngphảnứnglàmangtínhtâmlí?

Bohm:Tôimuốnnhấnmạnh rằngnókhông chỉmang tính tâm lí.Mọiphảnứngđềumangcảtínhthầnkinhsinhlínữa.Vìthếtôiưagọilàphảnxạhơn.Mọiphảnứngcủa tưduyluônmột lúcđồngthờivừamangtínhcảmxúc,vừamangtínhthầnkinhsinhlí,lạivừamangtínhhóahọc,vàmọithứtính khác nữa. Tất cả làmột hệ thống. Trongmột số trường hợp điều đókhônghẳnquantrọnglắm,nhưngbaogiờcũngcóítralàmộthiệuứngnhonhỏ.Vàkhicóđiềukiệnhóamạnhthìhiệuứngsẽvôcùnglớn.Ýtôilàthếnày,khi trongđầubạnvừa thoánghiệnchỉcầnmộtýnghĩkiểunhư"trênmặtbàncóchiếccốc",thếlàđãxảyramộthiệuứngdùrấtkhôngđángkể;chỉnóicóthếthôilàcũngđủđểvàihiệuứngcơlídiễnrarồi.

H:Cóthểnóirằngbấtkìcáigìtalàmhoặcnghĩmàkhônghòađiệuvớicáitoànthểthìđềulàkhôngmạchlạchaykhông?

Bohm:Nóphụ thuộcviệcchúng tahiểu thếnào là "toàn thể".Khómàchonómộtđịnhnghĩarõràng,nhưngdấuhiệucơbảncủasựkhôngmạch

lạcđó là,bạncóđượcnhữngkếtquảmàbạnkhôngchủýcóhoặckhôngmuốncó.Vàcònnhữngdấuhiệukhácnữanhưmâu thuẫn,xungđột,mọithứđạiloạinhưthế.

H:Bốirối?Bohm:Vâng,cảbốirốinữa.H:Vàhànhđộngcốthoátkhỏisựbốirốicũnglàkhôngmạchlạcchăng?Bohm:Chúngtacóthểhànhđộngmộtcáchkhôngthíchđáng.Xéttrong

lònghệthốngthìhànhđộngcốthoátrangoàilàmộtphầncủarắcrối.H:Cáchđâyítphútcóngườihỏicóphảibấtcứcáigìkhônghòađiệuvới

toàn thể thì đều là khôngmạch lạc không.Nhưng hình như ta không biếtđượccáitoànthểthậtralàgì,cònsựkhôngmạchlạclạichỉcóthểởtrongphạmvicủacáibéhơncáitoànthể.

Bohm:Mộtsốbộphậnkhôngđượcmạchlạcvớiphầncònlại,đúngvậy.H:Chúngtađãxáclậpnhữnggiớihạntronglòngcáitoànthể.Sựđiênrồ

củaloàingườichúngta thậtrabiếtđâulại thuộcvềmộtsựmạchlạcrộnglớnhơn,vàsựmạchlạcđólàởchỗtìmcáchloạitrừmộtgiốngloàivìnólàmộtgiốngloàiđángbịquởtrách.

Bohm:Nếuxemcáitoànthểđủlớnthìnólàmạchlạc.Tứclà,vũtrụxétnhưmột toàn thể thì nó làmạch lạc, và nếu nhìn theo cách đó thì tất cảnhữnggìkhôngmạchlạcmàchúngtađanglàmcũngđềulànhữngbộphậnnằmtrongsựmạchlạccủavũtrụcả,thậmchímặcdầunếulàmgìđónguxuẩnthìtavẫnsẽnhậnđượcmộtkếtquảmàtakhôngmuốn.

H:Vậyxuấtpháttừcấpđộkhôngmạchlạchiệntađangởđó,liệutacócốtrởnênmạchlạchơnđượckhông,vàđiềuđóliệucólạilàmộtphầncủasựkhôngmạchlạchaykhông?

Bohm:Bạncóquyềnbảorằngvũtrụxétnhưmộttoànthểthìchẳngcólídogìđểnóilàởđócósựkhôngmạchlạc.Nhưngvớicấutrúcriêngbiệtcủamìnhthìchúngtalạikhôngmạchlạc.Vàmộtgiốngloàinàokhôngmạchlạchoặcvớichínhnóhoặcvớimôitrườngcủanóthìlàmsaomàsốngsótđược.Đóchínhlàmộtcáikhôngmạchlạccủavũtrụ.Chínhxáclànhưvậybởivìvũtrụnếulàmạchlạcthìmộtgiốngloàikhôngmạchlạcphảikhôngsốngsótđượcởđó.

H:Thắcmắcvềsựkhôngmạchlạccủachúngtakhôngbiếtchừngcũnglàmộtphầnnằmtrongsựmạchlạccủachúngta.Biếtđâurằngsựmạchlạcphổquátđangnhảymúavàmiệngbảo:"Khoanđãnào.Thếnàykhôngănthuađâu."

Bohm:Khôngtránhkhỏiviệccáiđócũngchínhlàmộtbộphậncủanó.Vậythìcâuhỏiphải là:cáigìsẽchiếmưu thế-việcđặtcâuhỏikiểunàychiếmưuthếhaylànhữngthóiquencũbịđiềukiệnràngbuộcchiếmưuthế?

H:Liệungàicóýnói rằngvào lúc thụ thai,mỗiconngườihầunhưđãđượctiềnđịnhphảimangtrongmìnhsựkhôngmạchlạcnàyhaykhông?

Bohm:Tôinghĩrằngnólàmộtkhảnăngđãđượcgắnsẵntrongbảntínhtựnhiêncủatưduy.Vàgiờđâytađãtừngbướcdựnglênmộtxãhộivàmộtnềnvănhóa,đểrồicáixãhộivànềnvănhóaấylạicấyghépnóvàotrongtừngngười,dùchotrướckianókhôngcóởđó.Nhưngbởivìtưduylàphảnxạ,chonênngayvàocáigiâyphútxuấthiệnnhữngconvậtcóthểsuynghĩnhiềuđếnnhưvậy,thìhẳnđãhiệndiệncáikhảnănglàtưduykhôngứngxửmộtcáchmạchlạc.

Tôiđãpháchọachocácbạnkhảnăngđiềukiệnhóaphảnxạ-bằngsựlặpđilặplại,bằngnhữngcảmxúcmạnh,bằngnhữngphươngpháptựvệ,vàbằngnhiềucáchkhácnữa.Vàkhiđãbịđiềukiệnhóamộtcáchmạnhmẽ,thìphảnxạcó thểbị tắcnghẽn.Thế rồihẳnphảiđến lúcphảnxạkhôngcònthíchđángnữanhưngnókhôngcònkhảnăngthayđổi;dođómàsựkhôngmạchlạccócơđượctạora.Bạnsẽcóngaysựkhôngmạchlạcnếucómộtcáigìđóthayđổitrongkhiphảnxạvẫnkhôngchịuthayđổitheo.

H:Ngàigọicáichếtlàgìtrongquanhệvớisựsống?Bohm:Xéttừgócđộchủngloàithìcáichếtlàmộtphầncủatoànbộquá

trìnhnày.Bạncóthểnóirằngchủngloàiđãtiếnhóatheolốitrongđómỗithànhviênriênglẻtồntạikéodàiđượctrongmộtthờigiannhấtđịnh.Cũngcóthểlànếucáccáthểkhôngsốngquádàithìmộtdạngchủngloàinàođósẽcókhảnăngsốngcòntốthơnchăng.Nhưngcònnhữngdạngchủngloàikhácthìvẫncóthểtồntạilâuhơn.

H:Khôngphảilàtấtcảđềukếtthúcbằngcáichếtà?Bohm:Nóphụthuộcvàoviệcbạnđịnhhiểu"tấtcả"làthếnào.

H:Vềmặtchungcụcấy-tứclànóivềthờigian.Bohm:Nhưngvũtrụlạikhôngkếtthúcbằngcáichết.Cáivũtrụhiệnnay

tựnócóthểthayđổi,nhưngbênngoàiđócóthểcòncócáigìhơnthếnữa.Bởithếnếumuốnchochínhxáchơnthìphảinóirằngbấtkìmộtsựvậtriênglẻnàocũngđềusẽkếtthúcbằngcáichết.

Bàitoánvềcáichếtdàidòngvàtếnhịlắm,vàrồivềsautavẫncóthểbànthêm.Còntrướcmắttachỉcóthểnóirằngbấtkìmộtcấutrúcvậtchấtnàođềuluônbiếnđổi,vàkhôngthểtồntạivĩnhviễn.Chúngtacầntựhỏixemliệutháiđộcủachúngtađốivớicáichếtcómạchlạchaykhông?Cònnếuchỉhỏi riêng rằngcáichếtcómạch lạchaykhông thìchẳngcó íchgì;cáichếtchỉlàmộtsựkiện.Thếnhưngtháiđộcủatathìcóthểlàkhôngmạchlạc;biếtđâuvìvậymàtacứbịcáichếtluônquấynhiễu.

H:Vậytiêuchuẩncủasựmạchlạclàgì?Bohm:Khôngcóthứtiêuchuẩnnàoduynhấtchosựmạchlạccả,nhưng

bạnlạiphảinhạycảmđốivớisựkhôngmạchlạc.Vànhưtađãnói,phépthửđốivớisựkhôngmạchlạcchỉcóđượckhibạnxemnhữngkếtquảbạnđạtđếncóđúngtheoýmuốncủabạnkhôngmàthôi.

H:Vậyphảichănglàkhôngmạchlạcnếutacóhai thứmàthứnàyđốilậplạivớithứkia?

Bohm:Đúngthế.Bạncóthểxemnógiốngnhưlàmâuthuẫn,làxungđột,làrốiloạn.Sựmạchlạcđượccảmnhậnlàsựhòađiệu,làtrậttự,làcáiđẹp,làcáithiện,làchânlí,làtấtcảnhữnggìmàmọingườiđềumongmuốn.

H:SựkhôngmạchlạcphảichăngcóngaytrongADN,vàphảichăngtasinhrađãsẵncónó?

Bohm:Đókhôngphảilàsựmạchlạcđặcthùcủatưduy.TheocáchnàođóthìkhảnăngtưduycủatađãcósẵnởtrongADN;cũngnhưcáikhảnănglàtưduycóthểmắcsailầm,cộngthêmvàođólàhàngloạtnhữngbốicảnhnhấtđịnhtạosẵnđiềukiệnđểnómắcsailầm.Vàbằngcáchnàyhaycáchkhác,điềunàyđãdiễnratronglịchsửnhânloại.Tachẳngbiếtđượcđiềuđócóphảilàkhôngthểtránhkhỏikhông?Nhưngkhixemxétbảntínhtựnhiêncủabộnãothìtathấyrằngrấtcóvẻnhưloạiviệcnhưthếhoàntoàncóthểxảyra.

H:CólẽđólàlídotạisaolạisinhramộtHitler.Bohm:Ồ,đócònlàvấnđềxãhộinữa.Chínhsựkhôngmạchlạc trong

trongcáihệthốngđượcxemnhưmộttoànthểđãtạoraHitler.Khôngphảichỉlàgencủahắnnhưthế,màcònvìhắnlớnlêntrongxãhộinướcÁothờibấygiờ,mộtxãhộivàothờiđiểmđóđangmangnhữngsắctháikhôngmạchlạc đếnmức buồn nôn. Chẳng hạn, Hitler đã bị cha hắn đánh đập khôngthươngtiếckhihắncònnhỏđếnnỗiphảitrốnnhà.Khiquayvềhắnlạitiếptụcbịđánhnữa.NhiềungườicònnóiHitlernghĩrằngtổtiêncủaylàngườiDoThái,vàđiềunàykhiếnykhóchịuvìycămghétngườiDoTháikinhkhủng.Tấtcảnhữngđiềuđóhẳnđãkhiếnđầuócyđiên loạnmộtcách tệhại.

Vậylàbạncóthểthấycórấtnhiềunhântốcộngthêmvàođấy.Cólẽnếukhôngcónhữngnhântốấy,yđãcóthểkhácđi.Aimàbiếtđược?Cáicấutrúcdi truyềnđặcbiệtấysinhra trongcáihoàncảnhxãhộiđiên loạnđặcbiệtấyđãtạoraHitler.Cókhiởmộtnơikhácnóđãtạoramộtcáigìkhác.Trongnhữngtìnhhuốngkhácbiếtđâuychẳngđãlàmộtthiêntàivĩđại,vìchắcchắnlàycótài.

H:Ngàicóchorằngmọihình thứcbạo lựcvànhiễu loạnđều làkhôngmạchlạccảkhông?

Bohm:Theotừđiểnthì"bạolực"cónghĩalà"sửdụngsứcạnhmộtcáchtháiquá,mộtcáchphipháp".Vàđóchínhlàmộtdạngcủasựkhôngmạchlạc.Nơinàokhôngcầnđếnsứcmạnhmàbạncứcốtìnhsửdụngsứcmạnhthìđólàkhôngmạchlạc.Chẳnghạn,nếucómộtvấnđềnảysinhratrongtưduy,bạndùngsứcmạnhđểcốgiảiquyếtnó,điềuđólàkhôngcầnthiết.Dođó,ýđồgiảiquyếtcácvấnđềxãhộibằngsứcmạnhlàkhôngmạchlạc,bởivìtấtmọivấnđềđềunảysinhratrongtưduy.Vàbạolựcthìkhôngbaogiờgiảiquyếtđượcvấnđềtrongtưduy.

H:Ngàicóchorằngkhoavũtrụhọccủatalàmạchlạchaykhông?Bohm:Có lẽphầnnhiều làkhông.Khôngcó thứ tưduynàohoàn toàn

mạchlạccả.Bảntínhtựnhiêncủatưduynằmởchỗnókhôngphảilàhoànchỉnh.Rồiđâytasẽthảoluậnvềvấnđềnày.Nhưngkhipháthiệnthấycósựkhôngmạch lạc thì thái độ của ta có thể hoặc là vận động hướng đến sự

mạchlạc,hoặclàbảovệsựkhôngmạchlạc.Việcbảovệsựkhôngmạchlạcđầutiênchínhlạilàmộtkiểukhôngmạch

lạcmàtôiđangnóiđến.Giảsửbạnđãquenvớimộtsốđiềukiệnđảmbảoanninhnàođóvànhữngsựđảmbảonàymanglạichobạncácendorphin.Sauđónếucóbằngchứngchứngtỏbạnkhôngđượcantoàncholắm,hẳnlàbạnsẽvứtbỏbằngchứngđóngay.Việckhôngnhìnvàobằngchứngchính làbằng chứng của sự khôngmạch lạc.Như tôi đã vạch rõ, cómột sự tự vệchốnglạiviệcnhìnrasựkhôngmạchlạc;vàsẽkhôngmạchlạcnếutựvệchốnglạiviệcnhìnrasựkhôngmạchlạc.Đóchínhlàdạngkhôngmạchlạcmàtôiđangnóiđến,bởivìbạnsẽchẳngbaogiờthoátkhỏitoànbộsựkhôngmạchlạccótrongtưduy.Cácbạnhiểuýtôichứ?

H:Cómộtsựtựvệchốnglạiviệcnhìnrasựkhôngmạchlạcvìnólàmgiánđoạnvũtrụquanhaygiánđoạnhệthốngniềmtinvốnđãkhắcsâuvàotâmtrícủatấtcảchúngta.

Bohm:Vấnđềnàymangtínhphứctạphơnthếnhiều.Nhữngtưduyvànhữngniềm tin của tađãđượcnốikết với các endorphin, và lúc chấtvấnchúnglàlúctabắtđầutẩybỏrấtnhiềuendorphinkhỏibộnão.Vàcáctếbàonãolúcnàybỗnglalốiomxòmvàbảo"Nhanhlênnào,làmgìđóđểdừngngaychuyệnnàylạiđi".Nhưngviệcphảilàmlạilàvứtbỏđiềuđó.

H:Mặcdầuvậy,tacóvẻnhưkhôngthểtựxétđoánvũtrụquancủachínhmìnhđược.

Bohm:Bạncóthểxemxétnó.Nhưngchỉmộtphầnthôi,khôngphảitoànbộ.

Bạnkhôngthểtáchrờimộtphầncủahệthốngrakhỏicácphầnkhác.Giánhưbộnãochúngtalàmviệcmộtcáchđúngđắnthìtacóthểhọchỏiđượcđiềugìđóvềvũtrụvànói:"Ờ,thúvịthậtđấy.Đâylàmộtdịptốtđểtìmramộtvũtrụquanmới."Nhưngmặtkhác,nếutừcáchnhìnvũtrụcủamìnhmàtalạicóđượcquánhiềuniềmanủithìmộtkhitađòichấtvấnnólàlậptứccáctếbàonãosẽlaóvàlàmloạnlênngay;chúngkhôngchotacơhộiđểxemxétđâu.

H:Ghentịcóphảilàdấuhiệucủasựkhôngmạchlạckhông?Bohm:Ghentịcũngcùngmộtloạinhưthếcảthôi.Nólàsựsosánhvới

aiđóvàbảorằnganhhaychịtacócáigìđómàmìnhđangcầnhoặcđangmuốncó.Vàsauđólạibảorằngviệcnàylàmmìnhkhóchịu.Cólẽnóđãlấyđikhánhiềuendorphinkhỏicáctếbàonãocủabạn.Trongbấtkìtrườnghợpnàonhưthế,bạnđềuthấyrấtbứtrứtvàtựnhủ"chỉcòncáchcóđượcnhữnggìngườikiacóthìmìnhmớilấylạicảmgiácbìnhanvàthoảimáimàthôi".Tiềmnănggây ra sựghen tị làmộtbộphậnkhông thể thiếuđượccủabộnão, nhưng sự ghen tị không nhất thiết phải thường xuyên được thể hiệnbằnghànhđộng thực tế.Mộtkhi tabắtđầunhìn thấyđượcquá trìnhhìnhthànhsựghentị,thisựghentịcóthểchấmdứt.

H:Thếcònnhữngngười tuy trongcảnhkhốncùngvẫncảmnhậnđượcniềmvinhquangvàsựsaymêthìsao?Cóphảiđiềuđócũngtạoramộtsốloạiendorphinhaykhông?

Bohm:Rấtcóthểchínhtừviệcnàymàhọcóđượcnhữngcảmgiácvuisướngtheolốinàođó,mặcdầuloạitưduykhiếnngườitavuisướngđượctrongcảnhkhốncùnglàmộtloạitưduyrấtlằngnhằng.Nhưngcóvôsốcáchtạoracácendorphin.

H: Bằng cách bảo rằng chúng không phải làmột, vậy thì liệu ngài cóđangphânbiệtgiữacảmgiácvuivẻvàcảmgiácbuồnphiềnhaykhông?

Bohm:Không.Tôi đang nói rằng với nhữngnguyên do lằng nhằng thìbạncóthểcảmthấyvuivẻmàcũngcóthểcảmthấybuồnphiền.

H:Thếnhưngphảicósựkhácnhauchứ?Bohm:Nếunhữngnguyêndolạicótínhlằngnhằngrắcrốithìsẽkhông

cósựkhácbiệtnàocả.Nhưngnếubạncảmthấythậtsựvuivẻthìlạikhác.Hoặcvìtrongngườikhôngđượckhỏeđâmrabạncảmthấyphiềnmuộn,vàv.v.

Tôi nghĩ rằngviệcxemcảmgiácvui vẻhay cảmgiácbuồnphiềnnhưmộtthứchìakhoáđểhiểuquátrìnhtưduycủamìnhlàmộtviệclàmkhôngmạchlạc.Câuhỏiởđâylà:sựmạchlạc thựcsựlàcáigì?Cáiđólà trướcnhất,cóđúngvậykhông?

H:Vậytakhôngnóimạchlạclàtốtcònkhôngmạchlạclàxấunữalàmgì. Chúng ta chỉ nói rằng chúng là cáimà vốn chúng vẫn thế, theo đúngnhữnggìthíchhợpnhấtvớibảnthânchúng.

Bohm:Tađangnóirằngcómộtsựkhôngmạchlạccấpđộhailuôntìmcáchtránhnéviệcphảiđốimặtvớisựkhôngmạchlạccấpđộmột;cáicấpđộthứhainày tìmcách tránhđốimặtvớibằngchứngcủasựkhôngmạchlạc.Vàtacũngnóirằngđiềuđósẽtạorađủcácloạihậuquảtiêucực.Cònnếubạnthấykhôngcầnphảiquantâmđếnnhữnghậuquảtiêucựcnữalàmgìthìthôi,tacứtấntới.

H:Lídoduynhấtmàtôiđềcậpđếnnóởđâyđólà,trongsuynghĩcủamình ta cókhảnăngquanniệmđược rằng sựkhôngmạch lạc là tồi tệvàkhôngnênxảyra,chứkhómàquanniệmđượcrằngnólàmộtsựxungđộtvàsựxungđộtấycóvẻnhưmuốntựgiảiquyết.Takhôngđứngởcáithếgìđểcóquyềnnóilàtốthayxấucả.

Bohm:Đứchạnhkhôngcóchỗđứngtrongbốicảnhnày.Tachỉđangcốcóđượcmộttrigiácsángrõvềmọithứmàthôi.Nhưngđúnglàbạnsẽpháthiệnrarằngbạnkhôngmuốnlúcnàocũnggặpphảinhữngkếtquảmàbạnkhôngmongmuốn.Đếnmộtđộnàođóbạnsẽpháthiệnthấyrằngsựkhôngmạchlạcđangtạođủthứviệcmàbạnkhôngmongmuốn,vàbạnhẳnphảimuốnrũsạchnóđi,hayítnhấtlàmuốnloạibỏcáithứtrậttựcấpđộhaiđó.

H:Tốtnhất,tacóthểlầnrađầumốibằngviệcxemxétbấtkìmộthìnhthứcbạo lựcnào, chẳnghạnnhưởmộtngườiđang tựvệhayđangmuốnthayđổimộtcáigìđógâybựctứcđốivớimình.Cóthểđólàmộtđầumối.Cónghĩalàsựkhôngmạchlạcnằmngayởđó.

Bohm:Đúng thế.Cóđủcác thứđầumối.Bạncầnnhạybénvớinhữngđầumốiđó.

Vấn đề chính cần lưu ý là, những hành động khôngmạch lạc của bạnchínhlànhữngphảnxạ.Bạnkhôngthựchiệnchúngmộtcáchcómụcđích.Bạnkhôngbiếtrằngbạnđangthựchiệnchúng.Giốngnhưkiểu,dùbạncóthíchhaykhôngthìkhibịgõ,đầugốibạncũnggiậtmộtcái.Hệtthế,khicógìđóchạmvàonhữngđiềukiệngâyphảnxạ,bạncũnggiậtlênmộtcái.Nótạoranhữngkếtquảmàbạnkhôngmongmuốn.Nhưvậyýbạnthìmuốncó"A",nhưngnhữngcúgiậtmangtínhphảnxạlạichobạn"B".Vàbạnbảo:"TôikhôngmuốnBđâu".Bạnkhôngbiếtnótừđâuđến,nênbạnđấutranhchốnglại"B",trongkhibạnvẫngiữcáiphảnxạđãsinhra"B".Từđâycác

bạnđãthấyđượcvấnđềchưa?H:Tacóđangnóivềkhảnăngcómộtkhoảngngưngkhông?Khibịngài

côngkích,tôivẫncóthểtạmkìmphảnứngcủamìnhlại.Đócóphảilàmộtcáchđểxửlíquátrìnhkhông?

Bohm:Bạncó thể thử.Nhưng tôiphảigợiý rằnghiện tađang laovàoviệchọchỏiđiềunày.Tavẫnchưabiếtphảilàmgìvớinó.Taphảichútâmhọchỏivìchínhđiềunày,vìnếuchúngtacóbấtcứmụcđíchnàokhácthìcáimụcđíchkhácđósẽbuộctaphảilệthuộcvàonónhưmộtđiềukiệncủaphảnxạ.

Tuynhiên,bạnsẽnhậnrarằngbạnmuốnhọchỏilàđểlàmchomọiviệctrởnêntốthơn.Nhưngkhiđóbạnbuộcphảinói:"Ô,lạilàmộtphảnxạkhácnữarồi.'Mộtphảnxạmangđếnmộtphảnxạkhác.Thếlàbạnbảo:"Giờthìtôiđãhiểu; tôiđãhọcđược rằng làmmọiviệcvớimụcđích làmchomọiviệctốthơnlêncóthểđólàmộtcáibẫy-thếnàylàchẳngtácdụnggìrồi."Biếtthếnhưngtôivẫncứlàmvìcácphảnxạvẫncòntácdụng.Vậynênbạnlại phải nói: "Tôi cầnphải hiểuvềnhữngphảnxạđó, những thứphảnxạđanglàmtôisaonhãng."Điềunàyđượcđặctrưngbởimộtviệc,đólà,hìnhnhưđếnđâythì tôihiểu,nhưngcácphảnxạvẫntiếp tụccótácdụng.Tuynhiên, từ những gì chúng ta bàn, bạn sẽ nhận thấy rằng điều đó là khôngtránhkhỏi,bởivìbanđầutachỉmớihiểunóởmộtcấpđộtrừutượngnhấtđịnhmàthôi-chứtachưađộngchạmgìđếnnhữngphảnxạấy.Nótươngtựnhưviệcbạnkhôngthểthayđổiđượcphảnxạnơiđầugốibạnnếuchỉnói"tôihiểurằngkhibạngõthìđầugốitôigiật".

Chúngtasẽphảithayđổicácphảnxạbằngcáchnàođây?Đólàvấnđề.Nhậnthứclàquantrọng,nhưngthếchưađủ.

H:Cólẽsauviệcnhậnthứcvềmặttrítuệnàycòncócáigìđókhólườnghơnđangxảyra.

Bohm:Cóthể,nhưngnóirấtchungthìmọingườithấyrằngnhưthếcũngchẳngtácdụnggì.Tôiđangnóirằngbằngcáchnàođótaphảiđàobớisâuhơn;phảicầnthêmmộtcáigìđó.Látnữatasẽxétđếnkhảnănglàtacóthểđạtđượcmộtnhậnthứcsâusắcđếnđộchạmđượcvàocácphảnxạ,đểrồisauđóquátrìnhtưduysẽphảithayđổi.Nhưngthôngthườngthìnhậnthức

baogiờcũnglàmộtnhậnthứcthànhvăn,hoặcmộtnhậnthứcmangtínhtrítuệ,hoặcmộthìnhảnh.Điềuđókhôngcónghĩalàkhôngcógiátrị,nhưngcónghĩalàcònquátrừutượng.

H:Đểnhậnthứcđiđượcvàochiềusâuhơn,cólẽphảicómộtsố"bàitậpvềnhà".

Bohm:Chínhthếđấy,mộtsố"bàitậpvềnhà"sẽkhiếntachạmđượcđếncácphảnxạ.Đángbuồnlàtrongnhàtrường,ngườitalạithườngxuyêndạyrằngkhibạnđãhiểucáigìmộtcáchtrừutượngthìtứclàbạnđãhiểunómộtcáchhoànchỉnh.Nhưngngaycảởđiểmnày,khicầnmangnhữnggìbạnhọcđượcrathựchànhthìbạnthườngkhônglàmđược.

Cầnlưuýlàkhi tacốlàmđiềunàynhưngkhôngmanglạihiệuquảthìphản ứng đầu tiên của ta thường sẽ là: "Không xong rồi. Tôi không làmnữa."Nhưngtrongbấtkìchuyệngìnghiêmtrọngđốivớibạn,bạnlạikhônglàmthế.Nếubạncoinólànghiêmtrọng,bạnsẽbảo:"Ừthìchưacótácdụnggì.Nhưngsaolạikhôngchứ?"

H:Tôi tựhỏi liệucóphảimộtphầnkhókhăncủata làởchỗtađãquáthấmnhuầncáiquanniệmchorằngtacóthểhiểuhaykhông,trongkhicáithứnhận thứcmàngàiđangnóiđếncókhi lạichẳng liênquanđếnbấtcứđiềugìtôibiếthoặctôicóthểnắmbắt.Nhậnthứcđíchthựcrấtcóthểlàcáigìđóđanghoạtđộngởmộtcấpđộhoàntoànkhácmàngườitakhôngbaogiờcóthểnóirằngngườitađãhiểu.

Bohm:Cómộtsốlầmlẫnvềthếnàolànhậnthức;hãytạmdiễnđạtnhưvậyđi.Vềcâuhỏinhậnthứcnghĩalàgì,tacònphảiđisâuthêmnữa.

Mọingườicó thể thấynhữngviệcmìnhđang làmlàsai,nhưngsauđó,khikhôngcònchútâm,họlạithấydùsaothìcũngchínhhọvẫnđangtiếptụclàmnhữngviệcấy.Vàtôinghĩlídocủanórấtđơngiản:hệthốngnàybaogồmmộttậphợpcácphảnxạ,vàđóchínhlànhữnggìmàcácphảnxạlàm.Chẳnghạn,bạn thườngđánh răngvàobuổi sáng theomột thóiquen.Nhưng còn khối việc bạn có thể bắt tay vào làm, nhưng cũng chỉ do thóiquenthôichứchẳngphảiđúnglúcđúngchỗ.Rồinếuchútâmvàođómộtchútbạnsẽthấychúngchảcótácdụnggì,vàbạnsẽbảo:"Thếnàylàkhôngmạchlạc".Rồibạndừnglại.

Dođó,tôinghĩchúngtacầnđếnsựchútâm.Vànếutanghĩvềnhữngtưduybằngcáchxemchúngnhưnhữngphảnxạ,thìđiềuđósẽgiúptahiểurõhơnvềhệthốngvàđồngthờicũngsẽbắtđầuhướngtatớimộtcấpđộkhác.Cácphảnxạ là thuộccấpđộ thầnkinhsinh líhọcvàcấpđộhóahọc.Quátrìnhtưduycũngcómangtínhhóahọc:nhưngnóởmộtcấpđộtinhvivàtrừutượnghơnnhiều-phầntrítuệcủaquátrìnhtưduykhôngtrựctiếpđộngchạmđếncácphảnxạ.

H:Takhôngthểnghĩlàđầugốicủatalạikhônggiậtđược.Bohm:Đúngthế.Tahiệnvẫnđangởcấpđộtưbiệnvàcấpđộtrítuệ.Sựchútâmđúnglàmộttiềmnăngđưachúngtađisâuhơn.

Bohm:Đúng,tađangcầnđếnloạichútâmsẽđưachúngtađisâuhơn.Nhưngtôithiếtnghĩnếutavẽrađượcmột"bảnđồtrítuệ"nhưthếthìsẽ

rấtcógiátrị.Trítuệlàthứphảiphânminhtrongbấtkìtrườnghợpnào,bởivì tađãcóquánhiềuthứbảnđồtrí tuệbấtphânminhvềquá trình tưduynày.Toànbộnềnvănhóađãcungcấpchotavôkhốiloạibảnđồ.Chẳnghạnngườitađãtừngnóirằngtưduy,cảmgiácvàtrạngtháihóahọclàbathứhoàntoànkhácbiệtnhau.Đólàmộttấmbảnđồdễgâyngộnhận.Cóhàngloạtloạibảnđồsailầmkiểunhưvậy.Điềuchúngtacầnlàlàmsaođóthoátkhỏiđượcnhữngbảnđồloạinàyvàpháttriểnmộttấmbảnđồmạchlạchơn,mặcdùviệcđókhôngthểmộtmìnhaimàlàmđược.

H:Cóphảimộtphầncủavấnđềlàsựkiệncácphảnxạbanđầubịđiềukiệnhóakhông?

Bohm:Đúngvậy,nhưngđólàbảntínhtựnhiêncủacácphảnxạ-khibạnlặpđilặplạichúnglàchúngngaytứckhắctrởthànhnhữngphảnxạbịđiềukiện hóa. Chúng sẽ không thể tránh khỏi việc tạo ra những thứ hiệu ứng"chẳng-có-gì-mà-cũng-ầm-ĩ”.

H:Cứ cho là bằng vào trí tuệ bạn đã nắmhiểu được quá trình này đi,nhưngcáiphảnxạbanđầuđóvẫncònquácámdỗđếnmứcbạnkhôngthểbỏđược.

Bohm:Vấnđề làởđó.Bạncóthểhiểuđượcnóbằngtrí tuệ,nhưngnóvẫncứđeobám.Phảnxạmangtrongmìnhnósựcámdỗ,nólàphầnmangtínhhóahọccủaphảnxạ.Phảnxạtạoracácendorphinhaymộtsốhóachất

khác,chúngsẽtạoracáicảmgiáccámdỗ.H:Vậyviệcnhìnvàosâuhơnlàmộtvấnđềthuộcvềviễnkiến?Bohm:Tôinghĩlàcòncóphầnhơnthếnữa.Tasẽtiếptụcnghiêncứukĩ

xemsao.Giờđãđếnlúcgiảilao.Bohm:Tôimuốnmởrộngthêmmộtchúttoànbộýtưởngnày.Chúngta

khôngtránhkhỏicómộtloạitưduyvềtưduy,mộtloạibảnđồtrítuệvềquátrìnhtưduyvốnphầnnàomangtínhcốhữuđịaphương;nólâylanrakhắptoànbộnềnvănhóacủachúngta-rồitahọcmótđượcnóchỗnàymộtít,chỗkiamộtít.Chẳnghạnkhingườinói"hãytưduymộtcáchtíchcựcđi"thìđóchínhlàmộtloạiýniệmmangtínhtrítuệvềtưduy,hàmýrằngbạnsẽ phải kiểm soát tư duy của mình nhằm chữa trị bệnh trầm cảm. Xoayquanhđócònhàngloạtcácýniệmliênquan.

Tôimuốnnói rằng chúng ta cần trình ra loại bản đồ nào đó về tư duymạch lạchơnsovớinhững thứbảnđồkhôngđượcphôbày ranhưngvẫnđangtiềmẩntrongnềnvănhóacủachúngta,bởivìnếutađểbịdẫndắtbởinhững ý niệm khôngmạch lạc vốn nằm sẵn trong hệ thống phản xạ củamình,thì tasẽđisaiđường.Vàrồi tacũngkhôngcócáchgìđểkhôngsaiđườnglạclốicả,vìnhữngýniệmkhôngmạchlạcđóvốnđãnằmsẵntronghệthốngphảnxạcủamình.Dođó,bướcđầutiênchíítlàphảixemxemcónhữngýniệmnàokhácmạchlạchơnkhông.Saurồitamớithửxemcógìđócó thể động chạmđược đến các phản xạ hay không, bởi vì nếu không cócáchnàotácđộngđượcđếnchúngthìchúngtabếtắc.

Bởivậy tôimuốnbổsungthêmmộtchútgìđóvàokháiniệmphảnxạ.Mộttrongnhữngtưduymạnhnhấtmàmọingườicóđượclàtưduyvềtínhtấtyếu.Nó cònhơn cả tưduynhiều.Từ "tất yếu" cónghĩa là "không thểkhác"vàgốcLatincủanócónghĩalà"đừngnhânnhượng".Nókhơigợimộttháiđộcưỡnglại,kìmlại,vềmặtcảmxúclẫnmặtcơlí.Đólàmặttráicủahệ thốngphảnxạ:khibạnnói"khôngthểkhác" thì thựcchất làbạnmuốnnói:"Nóvốnphảinhưthếnày.Tôiphảigiữnguyênnónhưthế."Bạncómộtchỗdựavữngchắc.Cáigìđãgọilàtấtyếuthìcómộtsứcmạnhrấtlớnmàbạn không làm nó suy chuyển được. Tuy nhiên bạn vẫn được quyền nói:"Tôiphảilàmchonósuychuyển."Nhưvậylàtathiếtlậpmộttrậttựcủasựtấtyếukhibảorằng:"Cáinàyphảichuyểnra,nhườngchỗchocáikia,còn

cáikiaphảinhườngchỗchocáinọ."Kháiniệmvềtínhtấtyếunàylàmộtkháiniệmthenchốtđốivớitoànbộ

trậttựcủatưduy;kháiniệmđốilậpvớinócũngvậy,đólàkháiniệmtínhngẫunhiên."Ngẫunhiên"cónghĩalà"cáicóthểkhác".Nếucáigìđócóthểkhácđi,thìviệccốgắngthayđổinómớicómộtýnghĩa.Nếunókhôngthểkhác,thìviệccốgắngthayđổinóliệucòncóíchgì?Điềunàysẽcómộttácđộngvôcùnglớnlao.Nếubạnnghĩmộtviệcgìđólàkhôngthểlàmđược,cónghĩa làbạnđãđưa tính tấtyếuvàobằngcáchnói rằngcáiđó tấtyếukhôngthểlàmđược.Dođó,bạnkhôngthểlàmđượcvàbạncũngchẳngcốlàm.Nhưvậy,việccoicáigìđólàbấtkhảrấtcóthểđưabạnvàobẫykhiếncáiđótrởthànhtưởngnhưbấtkhả.Thếnhưngngượclại,cókhibạncoiđiềugìđólàkhảdĩmàtrênthựctếlạikhôngphảivậy,ấythếlàbạnchỉhúcđầuvàotườngmàthôi.

Taphảinhìnthẳngvàonhữnggìlàtấtyếuvànhữnggìlàngẫunhiên.Vàđó làviệcbạn luôn luôn làmtrongmỗi tìnhhuống.Bạnđangcốướcđịnhxemđâu là tất yếu và đâu là ngẫu nhiên.Ta nhìn thấymột đồ vật và nói"mìnhnắmchắccáinàytrongtayrồi".Tôikhôngđòihỏiphảichạmhẳnvàođồvật;nhưngnếuchạmhẳnđượcvàothìtôicũngsẽrấtlấylàmngạcnhiên.Sauđâylàmộtminhhọa.Trongmộtcuộctriểnlãmhìnhảnhtoànkí,ngườitaphóngchiếurakhônggianhìnhảnhmộtcontàuynhưthực;cóhaingườivàoxemvàchắcchắnkhôngbiếtmôtêgìvềđiềunày.Mộtbàtiếnđếnđịnhsờtayvàocontàunhưngbàntaybàlạithụtxuyênquanó.Bàtangớra,nétmặtbiểulộsựsợhãi.Bàvộinóivớingườiđicùng:"maurakhỏiđâythôi".

Chúng ta tin cậy vào khái niệm tất yếu khi nói rằng "Cái này sẽ đứngvững.Cáinàysẽổnđịnh.Cáinàykhôngthểđổđược".Chúngtatinchắctráiđấtlàmộtcáigìkhôngthểxoaychuyển.Vàkhinólunglaytacảmthấynólàmtahếtsứclolắng,nhộnnhạotrongngười-cảvềmặttâmlílẫnvềmặtcơlí.

Vấnđềlàkháiniệmvềtấtyếuvàngẫunhiênluônvậnđộng.Aiaicũngđềuthườngxuyênsửdụngnómàkhôngnghĩnólànhưthế;nótrởthànhmộtphầntrongnhữngphảnxạcủata.Vàđâylàđiềuquantrọng,vìnócòngắnliềnvớiýniệmcủa tavề thực tại -không thểgạtbỏnhữnggì làcó thực.Chúngsẽcưỡnglạiđôichútđểduytrìsựtồntại;chúngphảidộilạithếnào

đó,vânvân.Vậylàđốivớithựctạitacónhiềucáchđểthử.Nhữnggìtacoilàthựcthìổnđịnh,chúngcưỡnglại,chúngcómộtkiểutínhtấtyếunộitạinhằmtựduytrì.Toànbộýniệmvềthựctạigắnchặtvớiquanniệmvềtínhtấtyếu,nhưtrongvídụtôivừanêu:nếutaybạnxuyênthụtquacontàuthìđấylàdấuhiệuchothấynókhôngphảilàthực.

Kháiniệmthựctạirõràngcũngrấtcóýnghĩađốivớitoànbộcấuchấttâmlinhcủachúngta.Sựkhácnhaugiữacáithựcvớicáihưhaycáiảolàrấtquyếtđịnh.Dođó,kháiniệmtấtyếutạoramộtphảnxạmạnh-"nóthựcsựphảilàthếnày".Nếukhôngchỉcócảmxúcvàsựlặpđilặplại,màtacònbổsungthêmcảkháiniệmtấtyếunữa,thìphảnxạtrởnêncựckìmạnh,nhấtlàkhichúngtanói"cáiđóluônluônlàtấtyếu."Cóthứlúcthìcóthểlàtấtyếu,lúckháclạicóthểphảigạtbỏ.Nhưngnếunói:"cáiđóluônluônlàtấtyếu"điềuđócónghĩalànólàtấtyếumộtcáchtuyệtđối,khôngthểlàmnólunglayđược.Chẳnghạn,nếutanóichủquyềncủaquốcgialàtrênhết,thìcáiđótrởthànhmộttấtyếutuyệtđối,khônggìlaychuyểnđược.Nhưnggiảdụhaiquốcgiađềukhẳngđịnhchủquyềntrêncùngmộtvùngđấtthìsao?Nếuđólàđiềukhônggìlaychuyểnđượcthìchỉcònnướcđánhnhaumàthôi.Hoặclàhaitôngiáocũngthế-"ThượngĐếlàtấtyếuvôđiềukiện"và"ThượngĐếphảilàthếnàychứkhôngphảithếkia".

Trongtoànbộcuộcsốngcũngcónhữngvấnđềtươngtự.Bấtcứđâumọingườithấycôngviệckhótiếntriểnlàynhưrằngbạnsẽpháthiệnthấyhọđưaranhiềugiả thuyếtkhácnhauvềnhữnggì là tấtyếuhay tấtyếu tuyệtđối.Nếuđểýbạnsẽ thấyhọ luôn tranhđấuvớinhauvìcáiđó.Người thìthấyđiềunày,kẻlạithấyđiềukiamớilàtấtyếu,vàchẳngaichịunhườngai.Thươnglượng làmộtsựcốgắngkhiếnngười tanhânnhượnglẫnnhauđểcùngđiềuchỉnh,cùngthíchnghi,cùngthừanhậnrằngtrongnhữnggìmọingườinghĩlàtấtyếukhôngphảikhôngcónhữngyếutốngẫunhiên.

Vấnđềđốithoạimàtasắpbànkĩphụthuộcrấtnhiềuvàoviệccácbạncoicáigìlàtấtyếu.Nhữngmặcđịnhcủabạnvềcáitấtyếuchínhlàcáicảntrởđối thoại.Chúng tạo ramột loạtnhữngphảnxạ tựvệcó sứcmạnhvôđiềukiện.Chúngtraoquyềnnăngchophảnxạ.

Bảnnăngtựvệnóichungđượcxemnhưmộttậphợpnhữngphảnxạvôcùngmạnhđượcgắnchặtvớimộttậphợpgen.Nhưngbấtcứlúcnàokhái

niệmvềtínhtấtyếuvôđiềukiệncũngsẵnsàngquamặtđiềuđó.Bạnhoàntoàncóquyềnnói"bảnnăngcủatôilàquyếtbảovệmạngsốngcủamình".Nhưngnếutổquốcbảorằng"quyếttửvôđiềukiện,đólàtấtyếu",thếlàbạnquyếttử.Phầnlớnmọingườisẽđềucảmnhậntheolốinày.Hoặcnếubạnnói"Chúađãphánnhưvậy" thì lờiChúaphánhẳnsẽ lấnátcảnhữngbảnnăng.Hoặclàbấtcứnhữnggìtươngtựnhưthế.Thamvọngcủabạncũngcóthểlấnátcácbảnnăng,nếuviệcđạtđượcthamvọnglàmộttấtyếuvôđiềukiện.

Điều này cómột sứcmạnhghê gớm.Khái niệmvề tính tất yếu khôngphảichỉmang tính trí tuệ.Nókéo theomọi thứ.Nódínhdángđếncảcácchấthóahọc,kiểunhưtấtcảadrenalinbạncầnsẽđượcgiảiphóngrakhibạnphảibảovệbằngđượcnhữngmặcđịnhcủamìnhvềtínhtấtyếu.Bấtkìcáigìcầnlàmlàsẽphảilàmchobằngđược.Thếnhưngđiềunàythậtracũngcómặtrấtgiátrịcủanó.Muốnhoànthànhcôngviệcgìbạncũngcầncóchútýthứcvềtínhtấtyếu.Nếukhôngthựcsựchorằngđiềugìđólàtấtyếuthìbạnsẽkhôngcónhiềunghịlựcđểlàm.Cóthểnóirằngkhôngmấyaitừngvượtquamuônvànkhókhănđểhoànthànhbấtkìđiềugìmàlạikhônghềcảmthấynólàtấtyếu.Vậynếubạnthấyviệcđisâunghiêncứuvềtưduylàmộtviệclàmtấtyếuthìcólẽnósẽtiếptụcbấtchấpmọikhókhăn.Ngượclại,rấtcóthểtuythấyrằngcómộtviệcgìđóđiênrồvàkhôngmạchlạcnhưnglạitấtyếumộtcáchvôđiềukiệnnênbạnlạivẫncốlaovào.

Dođó,việclưutâmđếnnhữngkháiniệmnhưvậyvềtínhtấtyếulàrấtquantrọng-tứclàvềviệccáigìlàcáiđượccholàtấtyếuvàtấtyếuvôđiềukiệnvàcảviệcnótácđộngđếnbạnnhưthếnào.Bạnbắtđầuchúýđếnđiềunày.Bạncảmthấyđượcsựkhẩn thiết.Bạnbịdồnép;bạn thấycómột sựthôithúccầnphảihànhđộng."Bịdồnép"cónghĩalà"bịthúctừbêntrong".Đôikhibạnbịbóbuộc;bóbuộctứclàmạnhhơnmộtchút,mộtsựkhẩnthiếtmangtínhépbuộc.Hoặcbịdồnép.Hoặccóthểcònbịdồnđếnchântườngnữa.Nhưngtrướcsauthìtấtcảcũngchilàmộtquátrìnhnhưnhaumàthôiđótínhtấtyếuđangcótácdụng,đangthựchiệnmộtcúđẩy.

Nhưvậy,bạncảmthấycómộtsứcđẩyvàbạnnói:"đólàtôi,ngườiđangchịumộtsứcđẩy".Bạnkhôngthấyrằngcómộthệthốnggắnliềnvớitưduynằmbêndướisứcđẩyấy.Vàýđịnhcủabạncóthểđượcnảysinhratronghệ

thốngđó.Cácnhànghiêncứuđãthựchiệncácphépđođiệnvàchobiếtcónhữngquátrìnhđiệnhóatrongnãoxuấthiệntrướccáiýđịnhhữuthứccủabạn.Sứcđẩyđếntừtoànbộhệthống.Nóđượctíchlại.

Bởivậy,điềuquantrọnglàphảithấyrằngmọicáiđềukếtnốivớinhau,vìđâykhôngphảilànơimàviệcbẻvụncácsựvậtvàchiatáchchúngralàmột việc làm đúng đắn. Trongmột số trường hợp thì chia tách là đúng -chẳnghạnnhưnóicáibàntáchrờivớicáighế,vìcáinàycóthểđượcdịchchuyểnđộclậpvớicáikia.Nhưngkhicácsựvậtđượckếtnốichặtchẽvớinhau thì trong tâm trí củamình, ta khôngnên chia tách chúng ra.Để chotiện, ta cóquyềnphânbiệt các sự vật nhất định với nhau. "Phân biệt" cónghĩalà"đánhdấuriêngra".Mộtsựphânbiệtchỉlàmộtsựđánhdấuchotiệnmàthôi,nókhôngcónghĩalàsựvậtbịbẻvỡ.Nógiốngnhưmộtvạchchấmchấm,trongkhiđểthểhiệnrằngcáigìđóbịchiatáchthìtalạivạchmộtđườngliền.Trongtâmtrímình, tanênvạchnhữngđườngchấmchấmđểphânbiệtgiữatưduy,cảmgiácvàcáctrạngtháihóahọc,vânvân,chứkhôngnênvạchnhữngđường liền.Cũngnhư thế, sẽ tốtđẹpbiếtmấynếubiêngiớigiữacácnướcchỉlànhữngvạchchấmchấm-vìthậtrađóchỉlàmộtsựphânbiệtchứđâuphảimộtsựchiatáchgiữanhữngthứkhácnhauvốnđộclậpvớinhau.

Taphảiđủkhảnăngsuynghĩ rõ ràngvềđiềunày;mặcdầunhư tôiđãnói,tựbảnthânnóđiềunàykhôngkhiếncácphảnxạthayđổi.Nhưngnếukhôngsuynghĩrõràngvềnóthìmọiýđồđisâunghiêncứucủatasẽchỉdẫn đến sai lầm. Suy nghĩ rõ ràng có nghĩa là phải tỉnh táomột chút.Vìkhôngchừngđằngsaucácphảnxạđangcòncócáigìđótácđộng-nóicáchkhác:còncómộtcáigìđókhôngbịđiềukiệnhóa.

Vấnđề thật ra là:cócáikhôngbịđiềukiệnhóahaykhông?Nếutấtcảđềubịđiềukiệnhóathìkhôngcònlốithoát.Nhưngchínhviệcđôikhinhìnrađượcnhữngcáimớimẻđãgợichotanghĩvềcáikhôngbịđiềukiệnhóa.Cókhilàcấutrúcvậtchấtcủabộnãoởtầngsâuhơncònchưabịđiềukiệnhóa,hoặccũngcóthểcáikhôngbịđiềukiệnhóanằmđâuđóvượtrangoàicảcáccấutrúc.Tasẽbànđếnvấnđềnàysau.Lúcnàythìcáiđónằmđâuchưaquantrọng.Nếucócáikhôngbịchếướcmàcáiđólạilàsựvậnđộngcủatrítuệ,thìđisâunghiêncứulàviệccóthểđược.

Tađangnói rằng,có thểchúng takhôngbiết,nhưngcáikhôngbịđiềukiệnhóađãhoạtđộngítnhiều.Takhôngcốchorằngviệcđiềukiệnhóalàcáigìđómãimãituyệtđốibềnvững,đâylàđiểmmấuchốt.Nếucòngiữýđịnhlàmtiếpnhữnggìtađanglàmthìítnhấtphảigiảđịnhrằngrấtcóthểcócáikhôngbịđiềukiệnhóa,vậymới làmạch lạc.Nếukhônggiảđịnhnhưthế,thìchínhnhữngnỗlựccủatakhôngcòngìlàmạchlạc.Nếutanóirằnglàmgìcócáigìkhôngbịđiềukiệnhóa,thìýđồđịnhcốlàmbấtcứviệcgìvớiviệcđiềukiệnhóacũngchỉlàmộtýđồnguxuẩn.Nóivậyđãrõchưaạ?

H:Nếuđãđưaramộtnhậnđịnhnhưthế,thìsẽphảigiảđịnhrằnghànhđộngbiếtchiếmmộtvịtrívôcùnglớn.

Bohm:Tađãbế tắckhigiảđịnh rằngkhôngcócáigì làkhôngbịđiềukiệnhóa.Ngượclại,khigiảđịnhrằngcócáikhôngbịđiềukiệnhóathì tacũnglạibếtắcnốt-tasẽtạoramộthìnhảnhvềcáikhôngbịđiềukiệnhóatronghệthốngbịđiềukiệnhóa,rồinhầmtưởnghìnhảnhđólàcáikhôngbịđiềukiệnhóathật.Vìvậytachỉnênnóirằngrấtcóthểcócáikhôngbịđiềukiệnhóa.Hãycứdànhchonómộtchỗcáiđã.Hãydẹpmộtkhoảng trốngtrongtưduycủamìnhchonhữngđiềukhảhữu.

H:Nếukhẳngđịnh rằng tư duykhôngbaogiờ biết được liệu có gì đókhôngbịđiềukiệnhóahaykhông,thìbànthêmramàlàmgì?Phảicócáchgìvượtđượcnhữngranhgiớicủachínhmìnhthìtưduymớicóthểtuyênbốtheokiểutrên.

Bohm:Đúng,tưduytuyênbốnhưthếsẽlàkhôngmạchlạc.Đólàmộtbằngchứnghiểnnhiênchothấytưduycònrấtmùmờvềđiềunày.Nếuchỉbámriếtvàonhữngđiềumìnhbiết,thìtưduykhôngthểnàonóilàkhôngcócáikhôngbịđiềukiệnhóa,cũngkhôngthểnóimộtcáchantoànrằngcócáikhôngbịđiềukiệnhóa.Vậyđiềuđónói lêncáigì?Nói lênrằngchúng takhôngbiết.Nhưngtavẫncóquyềnnóitangờrằngcócáikhôngbịđiềukiệnhóa-tađãnhìnthấybằngchứnglàcóthểcó.Látnữarồitasẽnghiêncứukĩhơn.

H:Cóphảiđôikhibằngchứngvềcáikhôngbịđiềukiệnhóađượctìmthấytrongtínhsángtạokhông?

Bohm:Đúng,cómộtsốbằngchứng.Bạncóthểnóirằngsựthậtvềtính

sáng tạogợicho tanghĩđếncáikhôngbịđiềukiệnhóa.Nhưngnókhôngchứngminhđượcđiềuđó,vìmộtsốngườitronglĩnhvựctrítuệnhântạocóthểbẻlạirằngcáimàbạncoilàtínhsángtạochilàmộtdạngđiềukiệnhóasâuhơnmàtakhôngnhìnthấyđóthôi.

H:Chodù thế thìvẫncònkhảquanhơn làviệcbịđiềukiệnhóamà tađangcó.

H:Nhưngcáiđósẽchỉmởrộngthêmcácgiớihạncủatamàthôi.Bohm:Ta có thể vẫn rơi vào tình trạng khôngmạch lạc.Và sự không

mạchlạcđikèmvớitínhsángtạolạicònnguyhiểmhơnlàkhôngcó.Phảichiđừng tạora tấtcảnhững thứkhoahọchiệnđạinày thì tađãcó thểantoànhơnnhiều.Dovậy,nếucứvẫnởtrìnhđộcủathờiĐồĐáthìtađãcóthểchungsốngvớisựkhôngmạchlạccủachínhmình.Tahẳnđãchẳnghềhấngìvớisựkhôngmạchlạccủamình;tahẳnđãchẳngcóđủphươngtiệnđểgây ra lắm chuyện.Ta hẳn đã có thể sốngmãi.Trên thực tế, bằng chứngcũngđãchothấy,bấtluậnthếnào,conngườithờiĐồĐácũngđãmạchlạchơnta.Ítrathìtháiđộcủahọđốivớithiênnhiêncũngmạchlạchơn.Nhưngcứcholàhọchỉmạchlạcbằngvớitathôi,thìhọvẫncóvẻnhưcónhiềukhảnăngsốngcòn,vìhọkhôngthểgâyralắmtổnhạiđếnthế.

Nhưngbâygiờthìcôngnghệsángtạocủachúngtalạiđangtháchthứcchúngta.Chííttacũngphảivậnđộnghướngvềsựmạchlạc,nếukhôngthìđủloạithảmhọasẽxảyđếnvớitabấtcứlúcnào.

H:Liệubằngvàotríóctôicóthểlàmgìđóđượcđisựđiềukiệnhóacủamìnhhaykhông,chẳnghạnbằngcáchnhậnrarằngmìnhkhôngthấythoảimáikhiaiđótotiếngvớimình?Liệutôicóthểcứnhìnsựviệcmàvẫnthờơkhôngnghĩgìđếnkếtquảchungcuộccủanó,cáikếtquảcóvẻnhưsẽxảyđến nếu tôi không có một sự điều kiện hóa như vậy, và cứ để mặc mọichuyện?

Bohm:Nhưngnhưthếthìđiềugìsẽxảyra?Giảnhưbạnnói:"Tôikhôngthấythoảimáikhiaiđótotiếngvớimình."Rồisauđóbạnlạihỏi:"Tạisaokhôngnhỉ?"Vậycâutrảlờisẽlàgì?

H:Tôiphảixemlạitrongthâmtâmxemliệuđiềunàycóliêngìquanđếnmộtnhómkíứccùngloạihaykhông,xemthậtracóđúnglàcáinhânvậtcụ

thểtrướcmắtnàyđangtotiếnghayhễbấtcứaitotiếngthìcũngvậy.Bohm:Nhưvậy,ởchỗnàybạnđangcómộtmặcđịnhchung,đúngkhông

nào?Bạnđangmặcđịnhrằngbạnlàloạingườimàngườikháckhôngnêntotiếngvớibạnchútnào,rằngviệckhôngmộtaiphảitotiếngvớibạnlàmộtsựtấtyếuvôđiềukiện.Đâynomnhưmộtsựmặcđịnh.Tôinghĩcũngđángtìmchữnghĩađểcốdiễntảmặcđịnhnàyrathànhlời.Nóithànhlời làrấtquantrọng,vìnếukhông,bạnsẽquênphắtnóđi-bộnãođãđượccàiđặtđểchegiấucácmặcđịnh.

H:Theonhậnthứccủatôithìhọcóquyềntotiếng.Bohm:Nhưngkhôngphảivớibạn.

H:Không,điềuđókhôngquantrọng.Điềuquantrọnglàtạisaotôiphảiphảnứnglại.

Bohm:Hãycứxemrằng trướckhibạn tiếnxanhưvậy thìcáiđầu tiênbạnnhậnthấylàviệcbạnbựctứckhibịaiđótotiếng.Hãynóixemvìsaolạithếnào.

H:Vìnókhiếntôikhôngthoảimái.Bohm:Nhưngsaolạithế?Cảmgiácvớitưduyluônràngbuộcnhau-ta

vừanóitấtcảchúngđềuthuộccùngmộthệthống.Nhưvậylàkhôngkhéocònmộttưduynằmẩnphíasaunữa.

H:Tưduyđólà:"Tôikhôngtốt."Bohm:Saolạithếđược?Chẳngnhẽcứaiđótotiếngthìlàbạnkhôngtốt

à.H:Tôicholàcũngdosựđiềukiệnhóacủamìnhthôi.Bohm:Tôithìchorằngbạncòncómộttưduykhácđangnằmẩnsâuhơn

-nóđượcápđặttừphíachamẹbạnmàcólẽbạnđãkhôngcònnhớ-cáitưduychorằngbấtcứkhinàonghĩrằngbạnhưlàhọtotiếngquởmắng.Thếlàcứ theođó,bạn luônmặcđịnh rằng"hễai to tiếngvớimình thìđềucónghĩalàdomìnhkhôngtốt".Vàbấtcứkhinàothấymìnhkhôngtốtthìbạnlạithấykhóchịu.Đólàmộtloạiphảnxạkhác.Haicáinàykếthợpvớinhaunhưmộtphảnxạduynhất:khiaiđótotiếngvớimìnhthìtứclàmìnhkhôngtốt,vàkhimàmìnhđãkhôngtốtthìkhôngthểthoảimáiđược.

Vậylàhaicái thứtưduyấyđangcótácdụnggiốngnhưphảnứnghóa

học.H:Vàtôithìkhôngmuốnđiềuđóxảyravớimình.Bohm:Bạnkhôngthíchcáikiểuphảnứnghóahọcđó,nórấtphiềnnhiễu.

Cónghĩa rằngđã làphảnứnghóahọc thìphảigâyphiềnphức thôi.Ý tôimuốnnóilàtakhôngthểphêphángìđược.

H:Tôiđangtựhỏiliệumìnhcóhaykhôngcómộtloạitrigiáckhiếnchosựkhóchịunàyđitrệchkhỏiđườngmòntrongtrínhớcủamìnhđểtrôivàomộtkhoảngtrống,nơimàsựlậphìnhnóitrênđãbịxoá?

Bohm:Ấyđấychính làđiều tađang thămdò:có thể làmđượcđiềuđókhông?Nhưngđiềunàyhàmý rằng trongnãophảicómột sự thayđổivềmặtđiệnhóa.Điđếnmộtkếtluậnvềmặttríócthôithìchưađủ.Tacómộttậphợpnhữngtưduynhấtđịnhnàođóđãvàocuộc.Vàtavấpphảicùngmộtvấnđềnhưbanđầu-rằngchỉmộtmìnhtưduythôithìkhôngđủđểthayđổiphảnxạ.

H:Giờthìtôiđãnhậnrarằngcáikhiếnmìnhcảmthấykhôngthoảimáichínhlàphầnthuộcvềtrạngtháihóahọcchứkhôngphảiphầnthuộcvềtríóc.

Bohm:Đúng,nhưngđiềuđókhônglàmthayđổigì.Bạnvẫnhoàntoàncóthểcảmthấykhôngthoảimáinếuaiđótotiếngvớibạn.

H:Nhưngvìnhậnrađượcđiềuđónêntôicókinhnghiệmlàphảibỏquasựtotiếngđi.Trongthâmtâmtôichỉcảmthấynóthôichứkhôngkhángcựlạinó.Vàvìkhôngkhángcựlại,nênviệcđósẽlàmtêliệtcácđầudâythầnkinh,hoặclàmtêliệtcáigìđó,vàphầnnàođảongượcquátrìnhlúcđầuđãlàmtôikhóchịu.

Bohm:Có thể lắmchứ.Bạncó thểkhai thácđiềunày.Nếubạnduy trìđượcthìbiếtđâucóđiềugìgiốngthếsẽxảyra.

H:Vàgiảsửđiềuđóxảyra,vàtôikhôngchỉhiểubằngvàotríócmàhiểucảvềmặtcơlínữa.Rồisauđócómộtsựthayđổi.Phảichăngthếlàtôilạichuyểnsangmộtsựđiềukiệnhóakhác?

Bohm:Cóthểlắmchứ.Cómộtsốlượngphảnxạlớnmàtathìmớichỉxemxétcómộtcái.Taphảiđitiếp,vìmộtphảnxạlàmnảysinhmộtphảnxạkhác,rồilạiphảnxạkhácnữa.Đứngđằngsaunhữngphảnxạnàycòncóđủ

loạicácphảnxạkhácnhauđangsẵnsàngvàocuộc,vàmộtsốtrongchúngcóthểcònmangtrởlạihoặctáitạonhữngphảnxạmàbạntưởngbạnđãvứtbỏđược.

Giả sử bạn nói: "Không sao, có người đang to tiếng với mình ấymà.Mìnhlúcnàochảsẵnsàngbắtđầunhìnracáctrạngtháihóahọcvàtấtcảmấythứđó,vàmìnhsẽchẳngphảnứnggìnhiềuđâu."Nhưngbạncóthểlạicó thêmnhữngmặcđịnhcho rằng: "Bấtcứ lúcnàodùbịphiềnnhiễuđếnđâumìnhcũngđềusẽnhịnđược.Mìnhchỉviệccứđểmặckệchonóđeobám".Mộtsốngườicócáimặcđịnhnhưthế;cũnglàkháphổbiến.Nếusựphiềnnhiễuquálớnthìthôi,kệchonóđeobám;tấtyếuphảithếthôi.Thànhthử cáimặc định như vậy có thể đếnmuộn cũng được - vì biết đâu bỗngnhiêncómộtnhânvậtrấtđángnểtrọngđốivớibạnthậtsựtotiếngvớibạnthìsao,vàrồiđiềuđótiếpdiễndữdộiquácảmứccầnthiếtthìsao;thếlàcácphảnxạlạiphầnnàolấnlướt.Điềuđódámxảyralắmchứ;ởđâytôikhôngcóýnóilànóchắcchắnxảyra.

H:Khichịấy[31]đãtrảinghiệmđượcrằngsựtotiếngđangkíchhoạtcácphảnứnghóahọc,vànếucùngvớiđiềuđóchịấylạiđãmôtảđượcđúngnhữnggìđangdiễnra,vậythìcóphảilàchịấyđãhướngsangmộthướngkhácrồikhông?―Mặcdùnếubịaikháctotiếngthìkhôngbiếtchừngchịấylạivẫncứphảnứngǁ.Nhưngthếlàchịấyđãcóđượcmộtsựdịchchuyển.

Bohm:Đúng,ởđâyđãcómộtsựchuyểnhướng.Đólàmộtbước,nhưnghẳnphảicònnhiềubướckhácnữa.

H:Tuynhiên, nhữngngười đã cóđượckinhnghiệmnày rồi thì khôngbaogiờ còn là những conngười như cũnữa, ngay cảkhi họvẫn cóphảnứng.Họcóđượcmộtthuậnlợimới,cóphảiýngàilàvậykhông?

Bohm:Nếukhôngbiếtcáchgiữthìcơhộithuậnlợiấycóthểbiếnmất.Nóđòihỏiphảibỏcôngrađểduytrì.

H:Tôikhôngnghĩđãxảyrađiềugì lớn lắm,màmayrađóchỉ làviệctínhcứngnhắccủacácmặcđịnhvềsựđiềukiệnhóađượcnớilỏngđôichútmàthôi,vàngườitrongcuộcdođócảmthấythoảimáihơn.

Bohm:Mộtsựvậnđộngnàođóđãxảyra,nhưngđiềutôimuốnnóilàtacònphảiđixahơnnữa.

H:Đôikhi tacó thể tự lừamình.Nhất là trongmôi trường toànnhữngngườiquantâmđếnnhữngvấnđềkiểunày,tathườngcókhuynhhướngvộivãđưaramộtmặcđịnhkhácrồinóirằng"Mìnhđãthayđổi.Trongmìnhcócáigìđóxảyravàthếlàmìnhđãbiếnchuyển".

Bohm:Mộtkếtluậnnhưthếthậtkhómàđượcbiệnminh,nếukhôngcómộtbằngchứngnàohỗ trợ.Đóchính làmột lối tưduynhầmlẫn -cứ laongayvàomộtkếtluậnkhiếntathíchthú,hayđạiloạithế.Tôinóirằngbạnchỉcó thểdòxemthôi;đó làmộtbướcđikhiếnbạncó thể tìmhiểu thêmđượcđiềugì.

H:Miễnlàkèmtheođócómộtsựmôtảđúng.Bohm:Bạnphảidiễnđạtnóthànhcâuchữchochínhxác,vìdùsaomọi

rắcrốicũngdotừlờilẽmàracả-nóđãtácđộngđếncácphảnứnghóahọcvàđếntấtcảnhữngcáikhác.Thêmvàođónữa,tấtcảnhữngthứkháclạibịcácphảnxạgiấukín;dođónếubạnkhôngdùngcâuchữđểdiễnđạtthìkhólòngmànhìnthấyđược.

Vấnđềkhôngchỉlàcảmgiáchayphảnxạ,hayvânvân,màlàmốiquanhệgiữa tất cảnhữngcáiđóvới lờinói. "Hễcứai to tiếngvớimình thìắtmình làngườixấu",ấychính làcái tưduy làmnềncho lờinói.Đó làgiảthuyếtvềcáitấtyếu."Hễcứ"cónghĩalà"baogiờcũngthế”;làcáimàbaogiờcũngthế.Thếmớibiếttạisaokháiniệmnàylạicósứcmạnhlớnđếnthế.Bạnthườngkhôngnhìnthấysứcmạnhcủasựmặcđịnhvềcáitấtyếu.Dođónếubạnkhôngdiễnđạtthànhcâuthànhchữthìphảnxạcứđươngnhiênxảyrathôi,vàbạnkhôngnhìnrađượcnhữngmặcđịnhchungđanghỗtrợchophảnxạđó.Nhưngnếudiễnđạtnóra thànhlời thìbạnsẽ thấyrấtrõràngrằng:"Hễcứaitotiếngvớimìnhthìắtmìnhlàngườixấu".Bạncầndiễnđạtnóthànhlờivàbảo:"tôinghĩthếđấy".Vàrồibạnsẽcóđượcmộtcảmgiácvềđiềunày.Nhưnglạiphảighinhậncáimặcđịnhvềtínhtấtyếu-rằnghễcứaitotiếngvớimìnhlàynhưrằngmìnhcảmthấymìnhlàngườixấu,việcđómangtínhtấtyếutuyệtđối.

H:Hìnhnhưtanênsuytưtheocáchnày,đểrồisauđótacóthểthayđổitrọngtâmtừ"lẽrahọkhôngnêntotiếngvớimình"sang"điềugìđangdiễnra trong tâm trímình khiến việc đó đáng sợ đến thế, hay khiến phảnứng

được tạo ra từnhữngmặcđịnhđangbị ẩngiấu?".Nhưng liệucó thứchìakhoánàođểcóthểtrởraxemtoànbộhệthốngcácphảnxạhaykhông,haychỉxemxétđượctừngphảnxạmộtrồinóixemẩnsauphảnxạđólàmặcđịnhnào?

Bohm:Taphảikhảosátđiềunày.Tanghiêncứunókhôngvớitinhthầncốgắngrũbỏmộtphảnxạcụthểnào,màvớitinhthầntìmhiểunhiềuhơnvềtoànbộhệthống,nhưvậymayratamớibiếtđượcđiềugìđó,rồitừđiềunàylạimởrộngthêmranữa.

H:Riêngtôithìlạicảmthấyrằngsựmiêutảmàtacầnởđâykhôngđơnthuầnchỉlà“tôikhôngmuốnaitotiếngvớitôivàđiềuđókhiếntôibứcbối".Màlà,"chođếnthờiđiểmđótôicứtưởngtôikhóchịutrongngườilàdoaiđóbên"ngoàikia"nóiđiềugìvớitôi;còngiờđâytôiđãthấyrarằngvìphảnứnglạivớinhữnglờilẽđónênchínhtôiđãtạoramộtsựkhóchịuchobảnthânmình".

Bohm:Nhưngtôi thậmchícũngchưalàmthếbaogiờ.Bạncóthểdiễnđạtthếnày:"Tôicócảloạtphảnxạđãgâyrađiềuđó;cónhữngphảnxạnhưthếlàdotừnhiềutrườnghợp,chínhbảnthântôiđãrútrakếtluậnrằnghễcứaitotiếngvớimìnhlàhiểnnhiênmìnhphảithấykhóchịu-rằnglàmnhưthếlàđúng,rằngđólàđiềukhôngthểtránhkhỏi",v.v.Đólàtưduy;thếlàhễcóaitotiếnglàlậptứccácphảnxạgâytácđộng-giốngynhưđầugốibịgiật.

H:Tứclà,việctanóigìthìkhôngquantrọng,màquantrọnglànóinhưthếnào,cóphảivậykhôngạ?

Bohm:Sựtotiếngtruyềntảimộtthôngđiệp.H:Nhưngkhinhìnthấyvậy,phảichăngtheonghĩanàođótôikhôngcòn

nghĩrằngvấnđềkhôngphảilàvấnđềcủatôinữa?Bohm:Bạnđãbắtđầunhìnranguồngốcthựcsựcủavấnđề,đólàphản

xạcủachínhbạn.Cáibạnvừavạchđượcralà:trướcđấytôicũngđãcómộtphảnxạkhác;rồibấtcứkhinàosựviệcxảyđến,tôilạicóthêmmộtphảnxạkhácnữakhinóirằngtấtcảnhữngcáinàyđềubắtnguồntừbênngoài-rằngsựkhiểntráchhaynguyêncớđềunằmởđó.Bạnđãthấytấtcảcácphảnxạphốihợpvớinhaunhịpnhàngnhư thếnàochưa.Để tránhkhôngchobạnthấyrõnguyênnhânđíchxáccủasựviệc,hệthốngphảnxạđãbàyramột

cách giải thích vì sao bạn cảm thấy khó chịu - đó là, cómột ai đó ở bênngoàikiađãlàmgìbạn.Đâylàmộtcáchđểhợplíhóamọiviệc.

H:Cólẽđiềuđóchứngtỏrằngvấnđềkhôngkhinàonằmngoàiphạmvicủatưduy.Dođó,đâychỉlàmộtsựphóngchiếu.

Bohm:Vâng.Mộtkhicácphảnxạcủabạnchưa tácđộng thìhẳnchưathấycógìxảyra.Nếuaichêbaibạnbằngmộtthứtiếngnướcngoàimàbạnkhônghiểu,thìđâucóchuyệngìxảyra.

H:Âmsắcđôikhicũngtruyềntảinộidung.Bohm:Đúng,bằngbấtcứthứtiếngnàothìsựtotiếngvẫncótácđộng.

Nhưngcùngmộtnộidungmàaiđócónóimộtcáchrấttừtốnthìvẫnlàmbạnkhóchịucơmà,trừphibạnkhônghiểungườitanóigì.

Vậy làởđâybạncầnphảinhìnxem.Mấuchốt làởđó.Chẳnghạn,cứcholàbạncómộtlídochínhđángkhiếnbạnnhấtđịnhcảmthấykhóchịu,haytứcgiậnhaysợsệthaythỏamãn,hayđại loạinhưthếđi.Nhữngcảmgiácnày sẽkích thíchcácphảnứnghóahọc,và sauđókháiniệm tấtyếupháthuytoànbộsứcmạnhhỗtrợcủanó.Bạnkhôngnhậnrađượcrằngnórấthaynằmẩnởđóchứkhôngramặt.Nhưvậy,việckhiếnnólộralàmộtviệclàmcựckìquantrọng,saochobạncóthểthậtsựnhìnthấynóởđó,bởivìtoànbộhệthốngđãđượccàiđặtđểngănngừakhôngchobạnnhìnthấysựcómặtcủanó.

Freudthườngnóirằngnhữngkíứckhôngvuivànhữngkíứcdễgâytổnthươngluônbịdồnnén.Bạnhẳnphảithắcmắc:"Saolạithế?Muốndồnnéncáigìthìtrướctiêntaphảinhớđượcnóđãchứ."Nomchuyệnnàycóvẻnhưmộtnghịchlí.Nhưngđâuphảinghịchlí,vìtrínhớcủabạnluôncómộtsứcchứarấtlớn.Trongnhữngkíứchiệnvềcórấtnhiềucáikhôngthíchhợp,vàtacũngcórấtnhiềuphảnxạđượccàiđặtnhằmchọnraxemcáinàothíchhợp,ngaycảđốivớimộtbộnhớ lànhmạnhbình thường.Và thế là chínhnhữngphảnxạđócũnglạiđượccàiđặtnhằmdồnnén,nhằmđẩyluicáichấtliệukhóchịunày.Chúngchỉđơngiảnphảnứnglạivớichấtliệuđómộtcáchtựđộng,giốngnhưhiện tượngđầugốigiật, rồiđơngiảnđènóxuốngmàthôi;vàbạnkhỏicầnphảilàmgìđặcbiệt.Toànbộhệthốngđãđượccàiđặtđể làmnhững loạicôngviệcnhư thếnày,bởivậynếuchỉnhìnvàođó thì

thậtsựkhócóthể thấyđượcđiềugì.Nhưngnếubạncóđượcmộtdấuvếthaymộtmanhmốinàođóvàcóthểdiễnđạtthànhlờiđược,thìítrabạncóthểbắtđầuthấyđượctưduylàgì.Vàbạntheodõixemlờilẽtácđộngnhưthếnàotớitrạngtháihóahọccủacơthểbạn.

H:Cóđiềugìđóxảyravớitưduykhichúngtatrìnhbàyrõnóra.Việcnóirõranhưthếlàmchotưduytrởnênchắckhỏehơn,làmchotưduytrởnênthựchơn,tathônghiểutưduyhơn.Nếukhôngtrìnhbàyrõnóra,tưduycó thể lấn lướt tâmtrícủa ta,vàrồi tađánhmấtcái"tôi"củachínhmình;nhưngnếutôimangnórangoài,nósẽtrởnênthựchơnvàthếlàtôicóthểxemxétnó.

Bohm:Đúngthế,khibạnchưanóirađượcthànhcâuchữthìtưduyvẫnẩnkín,vànócóthểlàmđủmọichuyện.Nhưngnếulàmchonóphảilộdiệnthì ítnhấtbạncóthểnhìnthấyđượcnóđanglàmnhữngchuyệnnày.Nhưvậy,bạnđangcóđượcmộttrigiácnàođónhấtđịnh.Bằngcáchmangnórangoài,bạncóthểthấyrằngđấychínhlànhữnggìđangxảyra,trongkhinếukhông làmchonó lộdiện,bạnsẽkhông thấyđược rằng tưduydínhdángđếntấtcảmọichuyện.Vàthếlàbạnnói"đâylàvấnđềvềcảmxúc"hoặc"có ai đóngoàikiađã làm ra chuyệnnày".Bạn sẽđưa ranhiều cáchgiảithíchkhácnhau.

H:Tuynhiên,khinóirathànhcâuchữ,phảichăngđiềuquantrọngchỉlàđểýthứcđượcmọichuyện,haylàđểtrựctiếpkếtnốivớisựphảnứngbêntrongcủacơthể?

Bohm:Đólàđiềutôimuốnnói;ýtôikhôngphảilàchỉquantâmđếncâuchữ.Cơthểsẽsẵnsàngđáplạikhibạnnóiranhữngcâuchữđó-nhữngcâuchữđíchthựcthểhiệnlốisuynghĩthựccủabạn.Bạncóquyềnnói"mìnhđãbịngườiđólàmtổnthương,mìnhrấtgiận"rồitừnhữngcâuchữđóbạnsuyrarằng"vìyđãlàmcáinày,cáikianênmìnhmớiphảitứcgiận;vànếucóbấtcứaiđókháccũnglàmcáinày,cáikianhưthếvớimìnhthìviệcmìnhnổigiậnhaycảmthấybịtổnthươnghẳnnhiênlàđúngđắnvàtấtyếurồi".Vậynênnếutìmrađượcnhữngcâuchữcầnthiếtvàchúýquansátthìbạnsẽthấyrằngcơthểbạncósựđáplại.Đósẽlàmộtcáchrấthayđểchứngtỏlốihoạtđộngcủahệthống.

H:Ngàimuốnnóiđếnnhữngcâuchữkiểunhư"tôivừabịtổnthương"?

Bohm: Những câu chữ thể hiện cái tư duy thực nằm đằng sau sự tổnthươngcủabạn.Giảsửbạnnói:"Mìnhđãtừngtiny.Ytừnglàbạnvàmìnhđãtừngcậynhờvàoy,ấyvậymàynóinhữngđiềukhủngkhiếpnhưthếvềmình.Điềuđóthậthoàntoànphilí.Đólàmộthànhviphảnbội.Đâythậtsựlàmộtviệc làm sai quấy, khôngđúng.Tệhơnnữa, yđãphụ lòng tin củamình,lạicòncôngkíchmìnhnữachứ,lígìmàylạilàmravậy."Cứngẫmnghĩvềtấtcảnhữnglờilẽấyrồithìbạnsẽthấycósựtácđộngđếncơthểmình.Nếuđãtìmđượcđúngcâuchữ,nếuđãtìmđượccâuchữđểthểhiệnlốimàbạnthậtsựđangnghĩ,thìcơthểbạnsẽbịtácđộng.

H:Thoạttiênchỉlàgiậntrongđầuthếthôi,nhưngkhiđãthểhiệnnórathìcơthểsẽnắmbắtlấyvàsauđótathấycơngiậncònmangcảtínhcảmxúcnữa.Vàtiếptheotathấytacứlớntiếngdần,đạiloạinhưthế.

Bohm:Vàlúcnàybạnthấycơngiậncủabạnlàcơngiậnvềmặtsinhlí;cụthểlàbạncănghếtcảngườira.Vànếucứđểmặcthếthìrốtcuộcbạnsẽcócảmtưởngrằngchẳngquađâychỉlàmộtquátrìnhsinhlí.Đâylàđiểmmấuchốt,vìnếubạnthấyrađượcđiềuđóthìcónghĩalà:tưduychỉlàmộtphầncủacácquáhìnhsinhlícủacơthể,mộtphầnrấttinhtế.

H:Cóvẻnhưtôicóthểngẫmthấyđượcmộtcảmxúcloâuxáotrộnmàmìnhcó,vàpháthiệnrađượccáimặcđịnhvềsựtấtyếuđangnằmđằngsau.

Nhưngthôngthườngthìdẫutríóctôicóthểnóirằngđiềuđókhôngthậtsựcầnthiết,nhưngcómộtcảmgiácrấtmạnhvẫnbảorằngnólàhoàntoàncầnthiết,tấtyếu.Tôivẫncốbámvíuvàođó.

Bohm:Chínhnólàphảnxạđấy.Nhữnggìtôiđanggợirakhôngphảilàphươngthuốctrị,vìphảnxạthuộcvềphầnhóahọc,chứkhôngphảichỉphụthuộcvàotríóc.Điềuđượcnóirađâylàđểtatìmhiểuchứkhôngkhiếncáigìthayđổihết,vìnếucócốthửbạncũngchẳngthayđổiđượcgì.Mấuchốtlàởchỗđó.

Vậylàbạntìmranhữngcâuchữđểlàmviệcnày,đểthấyđượccáccảmgiácbịtácđộngnhưthếnàovàcơthểbịtácđộngnhưthếnào-bạnlàmnhưvậyđơngiảnchỉđểbiết.Nócóthểxuađuổicảmgiácdở,nếuđượcthếthìcòngìbằng.Nhưngmụcđíchởđâykhôngphảilàxuađuổicảmgiácdở.

H:Vậycóphảilàtađangcốcóđượcmộtthứtrigiácnàođótrongquá

trìnhhaykhông?Bohm:Đúng.Thậtranếucảmgiáckhóchịumấtđimộtcáchquádễdàng

thìbạnlỡcơhộinhìnthấynóvàbạnkhôngcócơhộiđểbiếtnóhoạtđộngrasao.

H:Mụcđíchlàđểbiết,khôngphảiđểthayđổi.Bohm:Khôngphảiđểthayđổi.Mộtcáigìđócóthểlàmchobạnthayđổi

khibạnbiết,nhưngđósẽlàmộtsảnphẩmphụ.H:Sựđiềukiệnhóacủachúngtanóivớichúngtarằngtứcgiậnlàkhông

hayhogì, rằngkhóclóc làkhôngthểchấpnhậnđược.Vàkhichúngtarõràngđangngậptràncảmxúcthìsựđiềukiệnhóacủachúngtabảochúngtakhôngnêncảmthấythế.

Bohm:Cũngvậycảthôi.Sựđiềukiệnhóalàcáimàchúngtavừabànkhinãy.Sựđiềukiệnhóalàcáikhiếntatứcgiậnvàcũngchínhsựđiềukiệnhóalạibảo"anhkhôngnêntứcgiận".Chỉlàmộtđấythôi.Bạnrấtcóthểnhậnrarằngbạncầntrìnhbàyđiềuđóthànhcâuthànhchữ,bằngcáchnói:"mìnhtinrằngviệcđừngcónổigiậnđốivớimình là tuyệtđối thiếtyếu"vàbắtđầuxemxét nó.Vậy là lại phải thêmcâu thêmchữ.Đây làmột hệ thống, đóchínhlàvấnđề,vàhệ thốngnàyphầnnàocứlanrộngramãi.Dođó,bạnđừngmongngaytứckhắcđạtđượctấtcảbằngquytrìnhnày.

H:Tathậtsựkhôngthểmongđợigì,theonghĩalàbấtkìcốgắngnghiêncứukĩlưỡngcáigìvànắmlấycáigìđóđềulàmộtphầncủahệthốngđangvậnđộngcả.Cònnhữngcáingàivừagợiýlạinằmngoàihệthống.

Bohm:Vâng.Tôinóirằngchúngtađừngcốlàmbấtcứđiềugì.Chúngtachỉđangtìmhiểu-ýthức,chútâm,tìmhiểu.

H:Liệucóphảinhưthếlàngụýrằngtađangnằmtronghệthống,phầnnàogiốngnhưkiểuđangởtrongtrạngtháibịthôimiênhaykhông?

Bohm:Thôimiênchínhxáclànhưvậy.Thôimiênlàdùnglờinóiđểđiềukhiểnhệthống.Bạnchấpnhậnlờinóicủanhàthôimiênnhưchấpnhậncáigìđótấtyếuvàrồitấtcảcứtheonhưthế.

H:Khiýthứcđượcrằnghệthốnglàmộttoànthể-ýthứcđượcvềquátrìnhsinh lí,quá trình tâm lí, tấtcảmọi thứ - thìxemraviệcmô tảcóvẻchínhxáchơn.Nóxuấtpháttừýthức.Nhưngkhiđầuócmìnhmuốntìmra

câuchữthíchđángđểmôtảquátrìnhnàythìtheokinhnghiệmcánhântôinólạikhôngcótácdụnggì.

Bohm:Tôikhôngcóýkhuyênbạnlàmđiềuđólúcnày.Tôichỉmuốntìmđược câu chữ khiến cho quá trình diễn ra hết cường độ của nó mà thôi.Giống như kiểu ta nói: "Tôi cómột cáimáy. Tôimuốn làm cho nó chạychầmchậmthôiđểcònxemnóchạykiểugì-chứđừngcóchạytítmùlênđểchẳngcònxemđượcgì,màcũngđừngchếtmáyđểchẳngcònbiếtnóchạythếnào."

H: Liệu ta có tìm được đâu là nút điều khiển không?Bohm:Nút điềukhiểnchínhlàlờinóiđấy.

H:Tôivẫnchưahiểu thếnào lànútđiềukhiển.Cómô tảđượcnó thậtchínhxáckhông?Cóphảingàiđangnóivềđiềunàykhông?

Bohm:Cáitacầnphảimôtảsaochochínhxáclàviệcmìnhđangthựcsựsuynghĩnhưthếnào.Thôngthườngtakhôngnóiralờicáchsuynghĩthậtcủamình.Takhôngthừanhậnvớibảnthânbảnchấtthậtcủanhữngtưduycủachúngta.Khiđangđaubạnthườngnói"ylàmtôiđau"haylà"tôiđau"hay"tôikhôngđau".Bạnnóiđủthứ.Nhữngcâuchữkiểunàysẽchỉkhiếnbạn lạc đường, vì chúngkhôngphải là những tư duyđang thực sự có tácdụng.Chúngchỉlàmmọithứrốitunglênthôi.

Giảsửnói:"Tôikhôngbiếtchínhxácngôntừ,nhưngtôiđangthửvàcốtìmrachúng-thứngôntừbiểuđạtnhữngtưduyđangthựcsựcótácdụng,màlúcnàychưalộra.Tôimuốnlàmnólộhẳnra."Rấtcóthểtôicảmthấymọiviệctệhơnkhidùngnhữngcâuchữnhưvậy.Dođó,bảnnăngbảovớitôi làđừngsửdụngchúng.Nhưng tôi lạinói: "không,việcnày là tấtyếu,đúnglàtấtyếu,thậtsựcầnthiếtđểhiểuthấuđượcquátrình".

H:Tacứđàoxớimãichođếnkhitìmracâuchữ.Bohm:Đúng.Thếnên tôimớinói:"Nóđúnglà tấtyếu.Tôiđã thấy tại

saonólạilàtấtyếu.Việctabịđaugìđóchútđỉnhthìkhôngthànhvấnđề."Nếunhứcrăngbạnphảiđếnnhasĩvàsẽphảichịuđaumộtchút;rồibạnsẽbảovớiôngấylàcầnkhoantrámgìđó,tấtyếuphảivậy,vìnếukhông,răngbạnsẽhỏng.Giốnghệtthếkhibạnbảo:"Thôiđược,tôisẽđàoxớimộtchút.Cóthểđauđấy,nhưngchẳngsao.Tôimuốntìmhiểuxemđiềugìđangdiễn

ra."H:Ngài có thể thử chomột ví dụvề cáimàngài gọi là "tìmcâu chữ"

không?Bohm:Giả sử bạn tức giận và nói: "Bực quá.Y bắtmình đợi đến hai

tiếngđồnghồrồi.Ymuốngìmàlạibắtmìnhchờđợilâuvậychứ.Chắcynghĩmìnhthểnàocũngphảiđợiy.Ychẳngcòncoimìnhragìnữa.Cólẽycóviệckhácngonlànhhơnnênlơcảmìnhđi.Ybắtmìnhchờsuốtởđâytrongkhi thìgiờcủamìnhlàvàngbạc.Ychẳngthèmđếmxỉađếnmình."Tùytheođólàchuyệngìmàbạnsẽtìmracâuchữđểthểhiệnđượcnguyênnhânthựckhiếnchoviệctứcgiậnlàđiềutấtyếu-đểbiệnhộchonó,đểbảolànóđúngvàtấtyếuphảinhưthế."Thếnàythìaimàchảbực.Aibịngườitađốixửthếnàycũngphảinổicáuhết.Việcnàytấtyếuphảithế,mộtcáchtuyệtđối,vàđốivớiaicũngthếthôi.Mìnhhoàntoànđúng."v.v.

Cólẽtanêndừngởđâyvàbuổichiềulạisẽtiếptục.

B

CHIỀUTHỨBẢY

ohm:Cuốibuổisángtađãthảoluậnvềcáitagọilà"hệthống"vànóirằngcốhiểuđượcchútgìvềhệthốngnàycólẽlàmộtviệclàmíchlợi.Tacóbảorằngchínhtưduylàcốtlõicủahệthống,mặcdầutưduylạidínhlíutớitấtcảmọimặtcủathểchấtcủachúngta.Tađãcùngnhaunóivềphươngthứctácđộngcủahệthống,vàbảorằngthôngquaquansátbạncóthểnhìnthấydiễnbiếncủaquá trình,dođómàcó thể tìmhiểuvềnóđôichút.Tacũng đã bảo rằng đối với mọi loại xáo trộn về cảm xúc, chẳng hạn nhưnhữngcơngiận, thì trướchếtbạncó thể tìmrađượcnhữngcâuchữnhằmkhuấyđộngsựxáotrộnđểcòncócáimàquansát.Bằngcáchnày,bạncóthểtìmhiểuđượcmốiquanhệgiữacâuchữ,tưduyvàtấtcảnhữngthứnókéotheo-cảmgiác,trạngtháicơthể,vânvân.Tấtnhiên,làmthếlàbạnđãtrìhoãnđượccơngiận-cứgọi làmangđặtnólênbàn.Cơngiậnđâucóghêgớm tớimức bạn cảm thấy phải thể hiện nó ra cho bằng được,mà cũngkhônglàmgìphảigiấunóđicả.

Vậylàbạnđangdầndầnnắmbắtđượchệthốngnày,biếtđượcnóthựcsự tác độngnhư thế nào.Tuynhiên, nếu không có đượcmột thứngôn từchuẩnxác,hay trongsuynghĩcủamìnhkhôngcóđượcmộtsựhìnhdungchuẩnxác,thìbạnkhôngnhìnthấyđượchệthống,vìnhưthếlàhệthốngđãthiếuđimấtcáicốtlõi.Tưduynóichungcócáiđặctínhlàchỉbộclộchobạnthấycáigìđangdiễnrathôi;sauđócáitưduytiếpđếnsẽbảorằng"cáiđangdiễnrađólàcáiđộclậpvớitưduy".Vậylàbạnlạiphạmsailầmgiốngnhưthếmộtlầnnữa.Quantrọnglàbạnphảinhìnrađiềunày,phảithậtsựthấyrằngđiềuđóđangdiễnra-rằngtưduylúcnàocũngđangđứngđằngsauhệthốngnày.

Nếukhôngthìhệthốnglạicóvẻnhưđứngriêngmộtmình,độclậpvớitưduy.

Hãylấybấtkìcôngtynào,chẳnghạnnhưGeneralMotors,đểminhhọachoviệctưduyđãtổchứcmọithứthànhmộtcáigìđó.Trongtưduycủatathìcôngtynàytồntạivàcómộtcấutrúcnhấtđịnh.Nhưngchínhtưduylàcáiđãcộtchặtcáccôngxưởngvàmọithứkhácvàovớinhauđểtạothành

mộtcông ty.Cái tacoi làGeneralMotors làcáihoàn toànđược tưduy tổchứcmà thành.Nếukhôngvì cái tưduyđó - tôimuốnnói là trừphimọingườitinrằngnótồntại-thìđâucósựtồntạicủaGeneralMotors.Cóthểnhữngcôngxưởng,nhữngtoànhàvàtấtcảmọithứvẫncóđó,nhưngmọingườinàocóbiếtmìnhđượcsắpxếplàmcôngviệcgìhayđượcsắpđặtvàomốiquanhệnàođâu,v.v.Tưduynằmởcốtlõicủamọiviệc,vàtừđómàcảmộthệthốngđượctriểnkhai.

Dovậymàtamuốnnhìnthấyđượchệthốngcácphảnxạcủamìnhtronglúcnóđanghoạtđộng;vàtôigợiýrằngtaphảiđặthệthốnglênbànđểxem,còncácphảnứngcủamìnhthìphảitrìhoãnlại.

Điềuquantrọngthứhaitrongviệcsửdụngngônngữ,đólà,saukhithấyđượccáigìđóvềlốihoạtđộngcủahệthống,bạnphảidiễnđạtnóthànhlời,vìbạnmuốnthôngbáochoquátrìnhtưduyvềnhữnggìbạnthấy.Nóicáchkhác,rấtcóthểbạnthấyđượccáigìđó;nhưngnếuquátrìnhtưduykhôngbiếtgìvềcáinàythìnócứviệctiếptụcnhưtrước.Tựbảnthânnó,quátrìnhtưduykhông"nhìn thấy".Nóchỉcó thể thunhận thông tinmà thôi.Cáchđặctrưngmànóthunhậnthôngtin-dùrằngởmộtmứcđộtrừutượngnàođó-làtừnhữngcâuchữđượcnóira.Dođótôimớibảorằngviệcdùngcâuchữđểlàmsángrõsựviệc,đểlàmchotưduynhìnđượcsựviệc,làmộtviệclàmcơbản;vàbằngviệclàmđómayratacòncócơdùngcâuchữđểghinhậnnhữnggìtađãthấy.Nhưngtakhôngmuốnlàmviệcnàymộtcáchluẩnquẩn-nóirằng"nólànhưthếnày"rồicứnhìnnótheocáchđó.Theolốinàythìắtsẽdẫnđếnsựbấtan,đếnảotưởng,điềumàtôisẽtiếptụcbànđếnvềsau.Đâylàđiểmmấuchốt.

Trướckhitatiếptục,quývịcócầnhỏigìnữakhông?H:Cóphảingàinóirằngcâuchữkhiếnchokíứchiệnrõra,vàkíứcthì

lạitạoracácđốitượng?Thếliệucóphảikhisửdụnglờilẽlàtađanglàmchokíứcbiếnthànhđốitượnghaykhông?

Bohm:Khôngphảithế.Khisửdụngcâuchữ,takhôngchỉđanglàmchokíứchiệnrõra,màcònđangtạorađượccáitrạngtháithựcmàmìnhđangcốgắngkhai thác -nhưcơngiậnchẳnghạn.Ta tìmnhữngcâuchữnhằmkhơigợilạicơngiậntrướcđómàlúcnàycònđangbịkìmnén.Cóthểrằngbạnđãquênnó; tuynhiên,nóvẫncònđóvới tưcáchnhữngphảnxạ, sẵn

sàngbậtrathànhhànhđộngbấtcứlúcnàokhimộtchuyệngìcócùngbảnchấtxảy ra.Vànếucóchuyệnđóxảy ra,nó sẽxảy ranhanhđếnnỗibạnkhôngkịpxemxét.Nhưngnếu thayvìchờđợiđiềugìđóxảy ra,bạn tìmđượcđúngcâuchữđểgợinórathìbạnlạicóthờigianđểxemxétnó.Vàmộttrongnhữngcáiquantrọngmàbạnnhìnrađượclàviệcbạnthấyđượcchínhcâuchữđangthựchiệnviệcnày.Nếukhôngcócâuchữchắcbạnsẽbỏquamấtđiềuchủyếu.Thếcónghĩalàtưduyđanglàmviệcnày.Câuchữđạidiệnchotưduy.

H:Nếutanghĩlàtađangkhôngsửdụngcâuchữ,thìliệuphảichănglàtathậtravẫnđangsửdụngcâuchữnhưnglạikhôngýthứcđượclàchínhmìnhđangsửdụngchúng?Hayliệutacóđangsuynghĩbằngmộtloạingônngữkhácnàokhông?

Bohm:Cóthểcónhữngngônngữkháclắmchứ.Cóthểcóngônngữcủahìnhảnh.Cómộtthứtưduyhàmẩn"đangâmthầmdiễnra".Nóhàmýrằng"bấtcứkhinàocócáigìtươngtựxảyra,ắtmìnhsẽphảnứngkiểunày".Đóchínhlàtưduy.Nóchỉbiếtphảnứngthôi.Vànênnhớrằngtưduylúcnàocũnglâylanratấtcảcácphảnxạkhác;dođómàtưduythậtravẫnđangtiếpdiễndướimộtdạngkhác.Chẳnghạn,nếutôiviếtnóragiấythìnóvẫnlàtưduynhưngđãdướimộtdạngkhác.Nócóthểcónhiềudạng,nhiềudạnglắm.Nócóthểđượcđưalênthànhmộtbộphimtruyềnhình.Nócóthểđượcsóngradiotruyềntải.Nócóthểđượcmọiloạiphảnxạtruyềntải.Tấtcảđềuthuộcvềcáitưduyấy.Chúnglànhữngdạngkhácnhaucủacùngmộttưduy.Thấyđượcđiềunàylàrấtquantrọng-rằngtưduyluônvươnrangoàivàlâylanrakhắpthếgiới.Mọingườikhácđónnhậnlấynóvàbiếnnóthànhmộtphầntrongcácphảnxạcủamình.Nhưngtấtcảcũngchỉđềulàtưduy.

Vấnđềquantrọngởđâylà,dùngcâuchữlàmộtcáchđểbộclộtưduy,đểdễnhậnratưduy,bằngkhôngthìnóthườngtácđộngâmthầmkhôngđểchobạnýthứcđược.Nếucóloạithứcănnàođógâychobạnphảnxạghêmiệng thì chỉ cần nhìn hay ngửi thôi là bạn cũng tự nhiên cảm thấy ghêmiệng.Nhưng không biết chừng sự ghêmiệng này đã được lập trình sẵntrongđầubạnbằngmộtsốcâuchữnàođótừtấmbé.Đóvẫnlàtưduy.Sựthểhiệncảmgiácghêmiệngvềcơbảnvẫn là tưduy.Chính tưduy làcáikiểmsoátcảmgiácấy, làcái làmchocảmgiácấyxảyđến.Nónằmtrong

cácphảnxạ.Vậy tức là tưduy lây lan rakhắpmọinơidưới rấtnhiều, rấtnhiềucáchìnhthứckhácnhau.

H:Chỉcóđiềutakhôngýthứcđượcvềnó.Bohm:Mộtphầnlídokhiếntakhôngýthứcđượcvềnólàtạibởitruyền

thốngvănhóacủachúngta,cáitruyềnthốngvănhóaấybảochúngtarằngtưduychỉlàtrítuệ,vàdođónhìnsangcácthứkháclàvôích.Nếutưduykhônggiốngnhưlàtruyềnthốngvănhóabảo,thìrấtcóthểtasẽýthứcđượcvềnó.

H:Bằngcáchlàmthế,liệutacóthểtậptrungnhìnvàthấyrađượcýđịnhthựcsựcủachúngtachứkhôngphảinhữnggìmàchúngtađangtựnhủhaykhông?

Bohm:Tacóthểnhìnthấycáigìđangthựcsựxảyravàthấyđượcrằngdiễnbiếnnàyđangphầnnàotạoraýđịnhcủata.Nếucómộtlídothiếtyếucógiátrịhiệulựcđểnổigiậnhoặcđểphảibịéplàmđiềugìđó,thìchínhlàxuấtpháttừtưduymàbạnmớinảysinhraýđịnhđó.Nếubạnnói:"Tôiphảilàmcôngviệccủamình,đólàđiềutấtyếuđốivớitôi",ấyvậylàbạntựthấymìnhđangcóýđịnhlàmviệcđó.Cáiýđịnhnàycóthểbắtnguồntừtưduylắmchứ,vậytứclàýđịnhcũnglàmộtphầncủatưduy.

H:Ngàinóirằngchúngtacầndiễnđạtrathànhlờinhữnggìtahiểu,rồisauđótruyềnđạtnólạichoquátrìnhtưduy.Vậylàmcáchnàođểgiữchođiềunàykhỏibiếnthànhmộthệthốngkhác?

Bohm:Điềuấycónguycơxảyra.Látnữachúngtaphảithảoluậnxemnócóthểxảyrathếnàovàtacóthểlàmgìvớinó.Nhưngtôinóirằngnólàtấtyếu-rằngquátrìnhtưduykhôngbiếtcáigìđãđượcnhìnthấynếukhôngcócáchnàodiễndịchnórachotưduybiết.

H: Nói đi nói lại thì phải chăng đó cũng là một trong những ý tưởngmuốnlàmlộrõcácmặcđịnhđãcósẵntrongcấutrúctưduyrồikhông?Vậynóđâucógâytổnhạigìlắmchotưduynếunóquaytrởlại,bởivìnóvốnđãởtrongđórồicơmà.

Bohm:Thìđúngvậy,tađanglàmchonhữngđiềuđượcmặcđịnhlộravàrồisauđórấtcóthểtalạikhiếnchomộtphảnxạmớihìnhthànhvàbiếnnóthành thóiquen.Ta có thểmột lầnnữa lại rơi vào sai lầm.Nhưng tôi nói

rằng tahiệnchỉđang tìmhiểunómà thôi; tađangbắtđầunghiêncứunó,chứtađâucóthựcsựcốgắngtìmcáchthayđổinó.Đâymớilàmấuchốt.Nếumộtkhiđãnghĩrằngtađangcốtìmcáchthayđổinóthìcácvấnđềsẽrốitinhlênhết.Nhưngtađangnóivớinhaurằngbấtkìđiềugìxảyracũngđềukhôngcólợinhiềuthìcólợiít.Vànếuxảyraviệcbạntạoramộtphảnxạmới,thìbạnlạicóthểtìmhiểuvềđiềuđóchứsao.

H:Rấtnhiềulầntôiđãxemxétnótheocáccáchlòngvòngkhác-rằngtakhông ý thức được về những ý địnhmà từ đó các suy nghĩ đã xuất hiện.Hìnhnhưđốivớitôithìviệcnhấnmạnhvàotưduycócáigìđóhơilạ.

Bohm:Trongnhữngýđịnhcủachúngtacónhiềuýđịnhmangtínhphảnxạ,chúngđượcbộclộrangoàimộtcáchtựđộng.Chúnglàtừnhữngphảnxạmàra,màcơsởcủanhữngphảnxạnàythìlạilàtưduy.Ýđinhđượchàmẩntrongtưduy.Bạnsẽbịthúcéplàmđiềugìđónếuđiềuđólà"tấtyếu".Nếu có ai đónói: "Anhphải làmviệcnày, nhất thiết phải làm", hay "làmđượcviệcnàyanhsẽcócáimàanhrấtmuốncó"thìxuấtpháttừýnghĩnhưthế,bạnsẽcóýđịnhlàmviệcđó.

Tatựvẽramộtbứctranh-làtrongthâmtâmmìnhcó"aiđó"đãcóđượctấtcảnhữngthôngtinnàyrồisauđóquyếtđịnhlàphảicóýđịnhlàmđiềugìđódựatrênnhữngthôngtinấy.Tuynhiên, tôichorằngsựthểkhôngphảinhưvậy.

H:Tôiđangnghĩvềtrườnghợpngườitavìmộtlídonàođóđãlàmmộtviệcgìđó,saurồimớinảyranhữngtưduyđểbiệnminhchoviệclàmcủamình.

Bohm:Đólàbướctiếptheosau.Ngườiđócóthểcómộttưduybảorằng"mìnhphảilàmviệcnày".Rồicómộttưduykháclạibảorằng"làmviệcnàycólẽlàsai".Nhưngkiểugìngườiđócũngnảyramộtýnghĩthứbađểbiệnminhchoviệclàmấybằngmọicách.Toànbộsựviệclàphảnxạnàynốitiếpphảnxạkia.Tôinghĩtachỉcứnhìnhệthốngnàyđanghoạtđộng,đanghoạtđộng,đanghoạtđộngmà thôi,cứnhìnmãiđi.Thế rồibiếtđâubằngcáchnàođómayratrí thôngminhcóthểđếnvàgiúpta tránhđượcviệckhôngđánglàm.Nhưngtôiphảinóirằngchừngnàohệthốngcònhoạtđộngthìbạnkhôngbiếtđượcđiềugìđangxảyranhiềuhơnđiềumàbạnbiếttạisaochânbạnnảylênkhibịgõvàoxươngkheođầugối.

H:Ngàinóirằnghệthốngtựnóhoạtđộngtheophảnxạ,mộtcáchmáymóc,nhưngnóchotaấntượnglànằmngaygiữađócómộtcái"tôi"?

Bohm:Đúngvậy.Hệthốngcóchứamộtphảnxạnhằmtạoracáitưduychorằngtôichínhlàngườiđanglàmmọiviệc.Cómộthệthốngrấttínhvivàphứctạpđượctạorađểcheđậyhếtthảymọithứđangxảyra.Tasẽđisâunghiêncứuvấnđềnày,nhưngcũngphảimấtchútítthờigian;vàtôinghĩtacóthểbắtđầuluônnếuchưaaivộihỏigì.

Tôi đã có ýmuốn nói thêm về tư duy. Tư duymang tính khônghoànchỉnh.Tưduyvềcáibànkhôngbaotrùmhếtmọithứvềcáibàn.Nóchỉnhặtramộtvàiđiểmvềcáibànmàthôi.Nhưngthậtrarõrànglàcáibànbaohàmrấtnhiềuthứ-nàothìcấutạonguyêntửcủanó,nàothìđủcácloạicấutrúcbêntrongcủavậtliệu,nàothìviệctấtcảnhữngcáiđóliênhệvớimọithứkhácnhưthếnào,vânvân.Tưduycủatavềmộtthứđượcxemnhưcáibànlàmộtsựđơngiảnhóa,haylàmộtsự"trừutượnghóa"[32].

Cómộtcáchđểnhìnđượcvàotưduylànóirằngtưduycungcấpmộtsựbiểuhiện[33]củacáibạnđangnghĩđến- theocáchmàmộthọasĩvẽmộtbứctranhbiểuhiệnmộtaiđónhưngkhôngphảiaiđóthật.Đôikhichỉcầnmấynétchấmphálàđủđểbiểuhiệnngườiđó,nhưngrõràngngườiđókhácxanhưthế;cònmộtlượnglớnnhữngnétkháckhôngcótrongbứctranhbiểuhiện.Cũnggiốngthế,tưduykhôngcungcấpthôngtinhoànchỉnhhaymộtbứctranhhoànchỉnhhaymộtsựmiêutảhoànchỉnhvềcáimàtacoilàtưduyđangnóiđến.Tưduyvềcáibànchỉđưarađượcmộtsốnétnổibậtcủanó,vànócũngcótínhlậplờthếnàođó;tưduyvềcái"bàn"baohàmmộtlônhữngvậtthểkhảdĩvốncóthểgọilàcáibàn,vớiđủloạikíchcỡvàhìnhdánglạlùng.Vàthếlàhoặclạicóthứbạnkhôngnghĩlàcóthểsửdụngnóđểlàmbàn.Tưduyliêntụcbổsungcáchìnhthứcvàhìnhdángkhácnhaunhưvậy.

Trongvídụtôivừanêu,từ"cáibàn"gợiratrongtríbạnbiểuhiệnvềmộtloạihìnhảnhnàođócủacáibànđiểnhình...Đãlàmộtcáibànthìcóthểcóvô số hình dạng. Khi nhìn thấy một đồ vật khớp được với một trong sốnhữnghìnhdạngđó,haynằmquanhquẩngiữacáchìnhdạngđó,làngaylậptứctacóthểnhậnranó;haynếunótươngtựvớinhữnghìnhdạngnày,thậm

chímộtcáchmơhồ,nócũngcóthểgợilênkháiniệmvềcáibàn,haylàchữ"cáibàn".Bạncó thể thấyđây làmộtkiểuphảnxạ.Tấtcảnhữngsựbiểuhiệnkhácnhauvề"cáibàn"đượctậptrunglạivớinhaumộtchỗ.Thếlàhễnhìnmộtcáibànlàtrongtâmtríbạncómộtphảnxạ.Trênthựctếbạnkhôngthốtrachữ"cáibàn",nhưngcómộtphảnxạtiềmtàngnóirằng"đóchínhlàcáibàn".Nếuaiđóhỏi,bạnsẽnóingayrằng"đólàcáibàn".Thôngtinnằmtrongtâmtríbạn,cóngaykhicầnđến.

Vìvậy,mộtsựvậtđượcnhậnralàdobởinókhớpvớimộtsựbiểuhiệncụthể-nócóthểlàmộttrongnhữnghìnhdạngcóthểcótheosựbiểuhiệnđó.Vàbấtkìhìnhdạngnàothuộcloạiđóđềulàmcácphảnxạhoạtđộng,kếtquảlàbạnnhậnranó.Vậykhibạnnghĩđếnnó,bạncóthểnghĩđếntấtcảcácsựvậtđượccholànóvàgâyliêntưởngđếnnó,vàbạncũngkếtnốinóvớicácphảnxạkhácnữa.Mọi thứbạnnghĩđếnđềuđượckếtnốivớicácphảnxạđểdẫnđếnviệcbạncóthểlàmgìvớinó.Trongvídụvềcáibàn,sựbiểuhiệnvềcáibàntrongtâmtríbạnkếtnốivớicácphảnxạdẫnđếnviệcbạncóthểlàmnhữnggìvớicáibàn-bạncóthểmangđồđạcđặtlênđó,haybấtcứviệcgìtươngtự.Thếlàbạnđãsẵnsàngtựđộngđặtđồđạclênđókhicócơhội.

Bạnđãthấymọicáikếtnốivớinhaunhưthếnàochưa?Nhữngphảnxạtrong tríóc, rồi thìnhữngphảnxạhiển thị, rồi thìnhữnggì thuộcvềcảmxúc,vềvậtlívàvềhóahọc,rồithìmọithứkhác,tấtcảđềuđượckếtnốivớinhauđểlàmsaobạncóthểsẵnsànghànhđộngngaytứcthì.Nếuhóarađólạikhôngphảilàcáibàn,thìlạikhôngđúngvớimongđợicủabạn.Thếlàbạn sẽbảo lànókhôngmạch lạc.Vànếu tâm trí bạnhoạtđộngmột cáchđúngđắnthìbạnsẽnói:"Cócáigìđókhôngổn.Tôiphảithayđổimộtcáigíđó."

Đólàcáchmàtưduyvậnhành.Nóchobạnsốlượngthôngtinlớn,đượckếtnối,liênhệvớinhaumộtcáchlogic.Hơnnữa,đâylạilàmộtsựbiểuhiệnmở,nóđanghĩavàkhôngrõnét.Chữ"cáibàn"làbiểutượng,cóthểđượchiểutheonhiềucách.Nócóthểbaohàmđủloạisựvậtkhác.Nócómộttiềmnăngkếtnốitolớncácsựvậtlạivớinhau.

Bạncóthểnóirằngtrướckhicóngônngữ,nhữngthứtưduysớmnhấtrấtcóthểhàmchứanhữnghìnhảnh.Cóngườiđãđặtvấnđềnhưsau:trướckhi

biếtdùng lờinói,hẳnđứa trẻphảisửdụngnhữnghìnhảnhđượcxácđịnhmộtcáchmơhồđểthếchỗchonhữngsựvậtnóđangnghĩđến.Chẳnghạn,thúvậtsẽnomthấymộtphầncủamộtthứđồvậtrồichorằngđólàtoànthểđồvật,trẻquánhỏcũngsẽvậythôi.Dườngnhưbộphậncủamộtđồvậtrõrànggợilêncáitoànthể,hoặcnhữngđồvậtángchừngtươngtựnhaucóthểgợilêncảmộtthểloạiđồvật.Nótạomộtphảnxạ-tứclàsựbiểuhiệntạoramộtphảnxạmớivàphảnxạmớinàykếtnốitấtcảcácphảnxạkhác.Trongbảnthânmỗimộtthứđồvậttrongnhữngđồvậtmàbiểutượngcóthểdùngđểthếchỗđềucócảloạtphảnxạvềnhữnggìbạncóthểlàmvớinó,vàbiểutượngkếtnốitấtcảchúnglạivớinhau.Đólàmộtphảnxạkháckếtnốitấtcảcácphảnxạnàylạivớinhau.

Nhưvậybạnbắtđầuthấytưduyđangtổchứcbảnthânnóthànhmộtcấutrúchếtsứcphongphúvàphứctạp.Tôivừamớibắtđầuchạmđếncấutrúcnàymộtcáchrấtkhónhọc:nóbaohàmtưduy,logic,lítính,v.v.Bạnthiếtlậpnhữngbiểutượngrấttrừutượng.Chẳnghạn,hômnaytavừanóichuyệnvớinhauvềbiểutượngcủatínhtấtyếuvàtínhngẫunhiên-đólàhaitừ.Nếuhỏi:"chúnglàgìvậy?",bạnsẽkhônghìnhdungrachúnglàgì.Ýtôilàbạnkhôngcólấyhìnhảnhnàocủacáigọilàtấtyếuhoặccáigọilàngẫunhiêncả,nhưngbạnlạicóvôsốsựvậtmàhaitừnàycóliênhệvớichúng.Vàbấtcứkhinàobạnđưatrậttựvàocáibạnđangnhìn,thìmộttrongnhữngviệcbạnphảilàmlàlọcrađâulàcáitấtyếuvàđâulàcáingẫunhiêntronghoàncảnhcụthểấy.

Mộttậphợpkháccủanhữngsựvậtvàsựviệcrấttrừutượnglàcáichungvàcáiriêng.Cáichungthìphảnxạmuốnbaotrùm,còncáiriêngthìphảnxạmuốnthuhẹpnólại.Bạndùngcáichungvàcáiriêngđểxemxétcácsựvậtvàsựviệc.Cáibànnày làmộtcáigìđó rấtchung,nhưngcái riêngởđâycũnglạigópphần:cáibànlàmbằnggỗ,nócóhìnhdángnhấtđịnh,nóđangnằmkia,vânvân.Cóvôsốsựvậtvàsựviệc.Vànếubạncốgắngtìmxemtoànbộquátrìnhtưduynàyhoạtđộngnhưthếnào,thìbạncóthểtiêutốncảđờimìnhcũngkhôngđiđếnđâucả.

Tôinóiđiềunàyđểchỉrarằngtưduykhôngchỉlàthủphạm,rằngtưduykhôngphảiđơnthuầnlàthứgâyhại.Cáitoànthểmàchúngtađangcónàylàmộtcấutrúcrấttinhvivàhếtsứcphứctạpđanglàmmọiviệcchochúng

ta-màcólẽchúngtabiếtrấtítvềnó.Tưduylàbộphậntrongmộthệthốngbaohàmtấtcảcácphảnxạcủachúngta,tấtcácmốiquanhệcủachúngtavớingườikhác,tấtcảnhữnggìchúngtalàm,tấtcảxãhộicủachúngtavàđủhếtmọithứ.Nhưngbêntrongnócómộtlỗi.

Nhưtôiđãnói,tưduytácđộngthôngquasựbiểuhiện-thôngquamộtbiểutượngvàmộtsựbiểuhiện.Mộtbiểutượngthếchỗchomộtsựvậthaymộtsựviệc.Mộttừngữlàmộtbiểutượng.Bạncóthểsửdụngnhữnghìnhảnhđượcđơngiảnhóađểlàmbiểutượng.Chữtượngý[34]củaTrungQuốcbanđầuxuấtpháttừnhữnghìnhvẽmàra,cuốicùngnóđượcđơngiảnhóađivàtrởthànhchỉcònlànhữngbiểutượngthuầntuý.Nhưngbiểutượngchữcáicònmạnhhơnthế,vìnócầnphảilàmsaokhôngđượcgiốngtrênbấtcứphươngdiệnnàovớicáimànóbiểuhiện.Nólinhhoạthơnrấtnhiều.Sứcmạnhcủangônngữlàthếđấy.

Bạncóvôvàncácbiểutượng,vàbiểutượngtạorasựbiểuhiện;nóbiểuhiệnsựvậthaysựviệclạimộtlầnnữaxemnhưsựvậthaysựviệcvốnthế.Nóđưalạichobạnmộtloạicảmgiácvềcácthứ.Chẳnghạn,bạncóthểbiểuhiệnkhuônmặtbằngmộtvòngtrònvớihaichấmvàmộthìnhtamgiácnhỏthểhiệncáimũi,rồiđếnmộtcáimiệng;nếucáimiệngnàyconglên,nóbiểuhiệnmộtnụcười,mộtngườivuivẻ;nếucongxuốngthìđósẽlàmộtngườiđaukhổ,thểhiệnsựkhônghàilòng.Nólàmộtcáchbiểuhiệnýnghĩacủasựvật.

Vàrồinhữngsựbiểuhiệncóthểcàngngàycàngđivàochitiếthơn,nomcànggiốnghơnvớinhữngbứctranhcủacáchọasĩ.Chúngcóthểlànhữngbiểuđồ, chúngcó thể lànhữngbảnvẽ thiếtkế, chúngcó thể là tất cảcáckiểuloạisựvật.Tấtcảđềulàtưduyởdướicácdạngkhácnhau.Mỗimộtcáitrongnhữngsựvậtđóđềulàtưduycả.Bạnphảiluônnhớkĩđiềunày.

H:Cáicấpđộthấphơncấpđộngôntừnàyphảichănglạilàmộthệthốngkhácnữacủacácbiểutượng-cáchìnhảnh,chẳnghạn?

Bohm: Hình ảnh hoặc đường nét. Những bức tranh hết sức đơn giản,thậmchíchỉ lànhữngcáiđốm.Chỉmiễnlàchúngcóởđóđể thếchỗchomộtthứnàođấymàthôi.

Tôithìdườngnhưcócảmgiácrằngmộtđứatrẻdùchưabiếtnóinhưng

cũngrấtcóthểítnhiềusuynghĩthôngquanhữngcáinóitrên.Chẳnghạn,nhà tâm líhọcPiagetquảquyết rằng,khinomthấymộtđồvậtbịmộtvậtkhácchekhuấtrồisauđólạixuấthiệnthìmộtđứatrẻsẽphảnứngnhưthểnónghĩrằngvậtkiađãbiếnmấtvàcómộtvậtkhácxuấthiện.Đếnmộtgiaiđoạn,nósẽbiếtđượcrằngđóchỉlàmộtvật,nhưngđểbiếtnhưthếnóphảicóchomìnhmộtbiểutượngvềđồvậtấy,bởivìnóchưabiếtnói.Nócóthểcómột hình ảnhmơhồ vềmột cái đốm - nó không cần phải cómột bứctranhchínhxácvềđồvật.

Nhưvậycómộtloạibiểutượngtiềnngôntừ,vàrồicòncóthểcónhữngthứgìđókhácnữamàtakhôngbiếtđược.Ngônngữnằmởđỉnhcaonhấtcủatấtcảnhữngthứnhưthế.Nhưngkhihọcđượccáchnói thì ta lạiquênmấtchúngvàkhôngnhậnrarằngnhữngbiểutượngkiểuấyvẫnlàmộtphầncủatưduychúngta.Chúngcóvẻnhưlàmộtcáigìđókhác.

H:Cóphảiđâylàcáimàbannãyngàiđãnóivềviệcđưanhữngthứnhưvậyvàongôntừvàtìmcáchhiểuchúnghaykhông?

Bohm:ítnhấtthìcũngphảinhìnđếnchúng.H:Nhưlốingàinóivềđiềunàythìhìnhnhưđúnglàcócảmộttầngngầm

củacáchìnhảnhvẫnđangdiễntiếntheothờigian.Bohm:Vàcảnhữngcảmgiácnữa.Cácbạnthấyđấy,mãivềgià,Einstein

mớinói ramộtđiều.Vàôngnói rằng rấtnhiềucái trong tưduycủamìnhvốnlànhữngcảmgiácmàôngkhôngthểmôtảchúngrađược,nhữngcảmgiácnàycóthểđãthếchỗchomộtphầnnàođấycủathứtưduybằngngôntừ.Dođó,bạnhoàntoàncóthểtưởngtượngviệcđôikhimộtđứabédùngnhữngcảmgiáccủamìnhđểbiểuhiệnnhữngsựvậtvàsựviệc.

H:Khingàibắtđầubàynhữngcáinàyravàngôntừhóachúngthìhìnhnhưviệcđóbộclộđượcmộtmứcđộsángsủanhấtđịnh.Bằngkhôngchúngcó thể bịmất đi.Nhưng liệu ta có quyền kén chọn được không?Mọi thứdườngnhưcứ liên tụcdiễn tiến.Thế rồi liệu tacũngcó thể liên tụckhiếnchúngbộclộrađượckhông?

Bohm:Không, takhônglàmđượcđiềuđó.Chỉ là ta tìmhiểuvềnómàthôi. Ta không cố làm bất cứ điều gì. Điều cốt yếu phải thấy được là takhôngđangcốđạtđếnmộtmụctiêunàocả;takhôngcómộtchươngtrình

nàohaymộtmụcđíchnàomàtacóthểxácđịnhrõ.Tađangtìmhiểu.Tôiđangcốnóirằngđốivớiquátrìnhnàycómộtcáigìđótachưabiết.Cókhithếlàquanyếu,màcũngcókhikhông.Biếtđâuviệctabiếtđượcvềnóhóaralạihữuíchtrongmộtvàivăncảnhnàođóthìsao.Vàbiếtđâukhikhiếnnóbộclộratalạichẳngquansátđượcnóphầnnào.Bằngcáchdiễntảnóthànhngôntừbiếtđâutalạikếtnốiđượcvớinhữngkhíacạnhkháccủaquátrình,vàdovậycóđượcmộtcảmgiáckhảquanhơnvềviệcnóđanghoạtđộngrasao.Mộttrongnhữngrắcrốiởđâylàquátrìnhtưduynàythìcứliêntụctiếpdiễn, còn ta thì lại chẳng hề biết nó hoạt động như thế nào. Vàmột khikhôngbiếtnóhoạtđộngthếnàothìtalạiđãvộivãxemchúngnhưmộtcáigìkhác:nhưlàcáikhông-tư-duy.

H:Việctađanglàmlàlậpmộttấmbảnđồkhảquanhơn.Bohm:Đúngthế.

Nhưtôiđãchỉra,mộttrongnhữngkhókhănchủyếuluônlà:tưduylàmmộtviệcgìđórồilạinóicáinólàmkhôngphảilàtưduy.Tưduytạoramộtvấnđềrồicốlàmgìđócóvẻnhưđểgiảiquyết,trongkhivẫncứtiếptụcđặtravấnđề,bởivìnókhôngbiếtnóđanglàmgì.Tấtcảchỉlàmộtmớphảnxạđanghoạtđộng.

Hãynhớrằng"tưduy[thought]"làthìquákhứcủađộngtừsuynghĩ[tothink].Nó làcáiđãđượcghivàobộnhớ.Việcghi lạinàyđược thựchiệnthôngquamộttậphợpcácphảnxạ;nhưvậy,hễcứxuấthiệnmộtdạngnàokhớpvớicảtậphợpnàythìsựbiểuhiệnmangtínhbiểutượngsẽlạithếchỗchobấtcứcáigìkhớpvớicáithựcsựđangđượctrigiác.Chẳnghạn,nếunókhớpvớinhữngbiểuhiệnmàchữ"cáibàn"cóthểmanglại,thìtứckhắcbạncóngaytấtcảnhữngphảnxạvềcáibàn,vànhữngphảnxạnàykhiếnchonótrởnênrấthữudụng.Nhưngbạncũngcóthểmắcsailầmvàthựchiệnmộtđộngtácsai,nhưthếlàbạnđãkhôngmạchlạcvàbạnbuộcphảinói:"Ô,thếnàysairồi.Mìnhphảixemlạithôi."

Tôiđangnóivềviệctưduyphảihoạtđộngnhưthếnàothìmớilàđúng-vàthựcsựcótácđộngtrênnhiềulĩnhvực-vàtrướctiên,vạchrađượcrằngtưduykhôngphảihoàntoànlàtệhại;thứđến,đểhiểuđượcnósaiởđiểmnào,cầnphầnnàonắmbắtxemnếuđúngthìtưduysẽphảihoạtđộngrasao.

H:Đâycóphảilàsựkhácnhaugiữa"suynghĩ"và"tưduy"màlúcđầu

ngàimôtảhaykhông?Bohm:Tưduychỉlàmviệcmộtcáchtựđộng.Nhưngkhiđangsuynghĩ

thìchínhlàlúcbạnsẵnsàngnhìnthấylúcnàonóbịtrụctrặcvàbạnsẵnsàngbắtđầuthayđổinó."Suynghĩ",thếcónghĩalàđangcógìđótrụctrặc,cómộtcáigìđóđượcđưa thêmvào-cáiđósẵnsàngxemxét tìnhhuốngvàlàmchotưduythayđổinếuthấytấtyếuphảithế.

H:Suynghĩcóphảilàmộtyếutốnằmngoàitưduykhông?Bohm:Nóhơi ra ngoài tưduymột chút.Tahãydiễnđạt như sau, suy

nghĩ không thuần túy là quá khứ, nó không thuần túy làmột tập hợp cácphảnxạtrongquákhứ.

H:Có phải suy nghĩ là cái thuộc về "khoảnh khắc này" nhiều hơn, cónhiềusinhlựchơn,còntưduythìlùivàoquákhứvàthụđộnghơn?

Bohm:Quá khứ có tính chủ động tích cực. Thếmới rắc rối. Quá khứkhônghềthựcsựlàquákhứ-mànóchínhlàtácđộngcủaquákhứlênhiệntại.Quákhứghilạidấuvếtcủanólênhiệntại.

H:Thếnhưngsuynghĩlạicòncónhiềusinhlựchơnnócơà?Bohm:Đúng. Suy nghĩ có nhiều sinh lực hơn vì trong hiện tại thì suy

nghĩlạitrựctiếphơn,vìnóbaohàmcảsựkhôngmạchlạcmàtưduythựcsựđangtạora.Nócũngcóthểbaohàmcảviệcchophéphìnhthànhnhữngphảnxạmới,nhữngkiểubốtrímới,nhữngýtưởngmới.Nếubằngcáchnàođómàtấtcảnhữngphảnxạnàyđềuđểngỏ,đềulinhhoạtvàđềudễthayđổithìmọiviệcsẽvậnhànhtuyệtvời.

H: Nếu tôi hiểu rõ ý ngài, thì ngài đang nói rằng bằng cách xem xétnhữngcảmgiác,nhữngtưduyvànhữnghìnhảnhsơkhởinày,tacómộtcơhộichắcchắnđểxemxétlạichúngmộtcáchtíchcựchơn.

Bohm:Vâng.Tatrựctiếpnhìnthấychúng,vàrồitacóđủkhảnăngxemxétchúngvớimộtcáigìđórấtcóthểnằmngoàisựđiềukiệnhóa.Thếcónghĩa làcáchnhìncủa ta sẽkhônghoàn toànbịđiềukiệnhóa,vậynên tamớinóirằngnósốngđộnghơn,hayđạiloạinhưthế.Tanóirằngtacầnnhìntheo cách đó vì việc có được đầumối liên lạc đích thực với cái hệ thốngđangđiềukhiểncuộcđờichúngtanàylàmộtviệcrấtquantrọng.Nólàtấtyếu-tôiđãcắtnghĩatấtcảnhữnggìkhảquanmànócóthểlàm,vàkhihoạt

độngđúngthìnóhoạtđộngrasao,vânvân.H:Liệutưduycóthểđánhlạchướngtarằngnóđangsuynghĩkhinóthật

rakhôngđangsuynghĩgìcảhaykhông?Bohm:Nócóthểđánhlạchướngchúngtavềtấtcảvàvềbấtcứcáigì.

Khảnăngđánhlạchướngcủanólàkhôngcógiớihạn.Bạnhoàntoàncóthểnóirằnghễtabiếtđượcmánhlớilừađảonàolàlậptứcchỉmộtthoángsaulàtư duy cũng biết ngay.Nếu ta nom thấymột trò lừa đảo, thì chi saumộtkhoảnhkhắclà tưduysẽđưanóvàotrongcácphảnxạ.Nóicáchkhác, tưduylàchúngta-giữatưduyvàtachẳngcógìkhácnhaucả.

H:Chúngtachínhlàkẻlừadốivàchúngtacũnglàsựlừadối.Bohm:Vâng,tưduycóthểlàmtấtcảnhữngtròlừađó.Nhưngtôivừacó

ýbànxemliệu tưduysẽhoạtđộngnhư thếnàokhinókhông lừadối.Cónhiềunguyêndokhiếnnómắcvàochuyệnrắcrốinày.Chuyệnnàykhómàphântíchlắm.Mộttrongnhữnglídođólà,xétchocùngthìcácphảnứnghóahọchoạtđộngmộtcáchquácứngnhắc, tấtcảnhữngmốiquanhệnàyđềuquácứngnhắc.Hoặcgiảbạncóthểnóirằngcómộtthứtưduyvềtínhtấtyếu tuyệtđối,nóquyđịnhmột sựảnhhưởng lên toànbộ sựvậtvà sựviệc.Nhưngtấtcảnhữngcáiđólạiphốihợphoạtđộngcùngvớinhau.

H:Tínhtấtyếutuyệtđốicógìđặcbiệt?Bohm:Cũngcóthểquanniệmvềtínhtấtyếutuyệtđốixemnhưnóchỉlà

mộttrigiác,vàquanniệmấychorằngtạithờiđiểmnàythìrõràngbạnphảicómộthànhđộngcụthểnày.Nhưnggiảsửchínhbạnlạicũngnói:"Đốivớitôithìviệcphảiđạtbằngđượcthamvọngcủamình,hayphảilàmbằngđượcđiềunàyđiềukialàtuyệtđốicầnthiết,làtấtyếu."Đâycóthểchínhlàquákhứ-hìnhnhưlàtoànbộhệthốngđangnóinhưvậy.

Vậylà tacótìnhhuốngsau: tưduycungcấpnhữngsựbiểuhiệnmàtatạorađược,bêntrongtahaybênngoàita,xemđónhưnhữngbiểutượngmàtacó thểdùngđể truyềnđạt,vànócũng làcáigiữchomọi thứkhôngrờikhỏinhau,đồngthờikếtnốimọithứvớinhau.

H:Thếcòntruyềnthôngđạichúngthìsao?Bohm;Truyềnthôngđạichúngchứađựngtấtcảnhữngcáiđó.Nógieo

rắc[35]chúngra."Gieorắc"đượcdùngởđâylàrấthợplí.Cácbiểutượng

hànhxửkhôngkhácgìnhữnghạtgiống.Truyềnthôngvãichúngrađểrồitấtcả những sự biểu hiện ấy sau đó biến thành các phản xạ. Đối với nhữngngườitiếpnhậnchúng,chúngtrởthànhnhữngphảnxạmới-chúngbénrễvàtrởthànhnhữngphảnxạmới.Tấtcảlàmộthệthống.

Vàbạncóthểthấyrằngtưduyvốnđãlàkhônghoànthiện.Giỏilắmthìnócungcấpđượcmộtsựbiểuhiệntrừutượng,chứnósẽkhôngchứađựngbảnthânsựvậthaysựviệc.Bảnthânsựvậthaysựviệckhônghẳnchỉ làkhôngthểđượcchứađựngtrongsựbiểuhiện;màthêmvàođấynữa,tưduylạikhôngphảilúcnàocũngđúng.Bảnthânsựvậthaysựviệc,theocáchnàođó,luônluônkhácvớiđiềumàchúngtanghĩvềnó.Nókhôngbaogiờchínhxácnhưtanghĩ.

Mộtsốtưduycủachúngtacũnglạisailầmkhiđượcmởrộngra.Chẳnghạn,ngườitatừngtinrằngcácđịnhluậtNewtonsẽđúngvĩnhviễnvìchúngđãđúngsuốtmấytrămnămqua.Tuynhiênthuyếtlượngtửvàthuyếttươngđốiđãxuấthiệnvàlậtnhàochúng.Vàocuốithếkỷ19,mộttrongnhữngnhàvậtlílíthuyếthàngđầulàLordKenvinđãnóirằnggiớitrẻnghiêncứuvậtlílíthuyếtchỉtốncôngvôíchmàthôi.Ôngnóirằngnhữngkhámphálớnvềvậtlíđãhoàntấtrồivàcáicònlạichỉlàvấnđềtinhlọcvàđivàonhữngconsốthậpphânkéodàithêmsaudấuphẩymàthôi.Thếnhưngmọiviệclạiđãkhôngđitheochiềuhướngđó.Dẫusaothìmộtsốnhàvậtlíngàynayvẫnđangnóivềmột thứ"lí thuyếtvạnvật".Họchưacó trong tay lí thuyếtấynhưnghọnóilàchóngchầygìhọcũngsẽcó,họđangtrôngmongđiềuđó.

Tư duy luôn cố sức yêu sách rằng nó biết hếtmọi thứ.Nó có khuynhhướngnhưvậy,vàchúngtacầnphảihỏitạisao.Đólàmộtkhuynhhướngnguyhiểm,nódẫnđếnsựtự lừadốimình.Nókhôngđểngỏchocáichưabiết.Khôngcómộtsựhướngmởđểnóirằngtưduychỉlàmộtsựbiểuhiện.

Vàtrongtưduycủamình,bạnphảichừachỗchomộtcáigìđóhơnnữa,mộtcáigìkhác.Tưduylànhmạnhđòihỏirằng,xétvềmặtbảnchấtnóphảiđượcxâydựng sao cho luôn luôncó chỗ trốngdànhchođiềuđó.Tôinóirằngchodùđượcbiểuhiệnnhưthếnàođinữa,thìcáiđượcbiểuhiệnvẫncóthểlàmộtcáigìđóhơnvàmộtcáigìđókhác.Nhiềunhấtchúngtachỉcóthểnóirằngtrongchừngmựcmìnhbiết,mộtsựbiểuhiệnnàođócóthểlàchínhxác.Nhưvậylàchừachỗchocáigìđóhơnvàcáigìđókhác.Đấymới

là tưduy lànhmạnh, tưduyđúngđắn.Tưduyngănnắpcó trật tựphảiởdạngđóvàphảicócấutrúcđó.

Nhưngphầnlớntưduycủachúngtalạikhôngcóđượcđiềunày.Chẳnghạn,tưduytôngiáothườnglàkhôngcó.Rấtnhiềulốitưduychínhtrịcủatacũngkhôngcónốt.Thậmchí,vôkhốitưduykhoahọccủata,nhưtôivừagiảithích,cũngkhôngcóđượcđiềunày.Đâylàmộtđiểmcựckìmấuchốt:một trong những điều khiến tư duy trục trặc là việc nó tuyên bố, ít ra thìcũngđượcngầmhiểunhưthế,rằngnóphảicóđượckhảnăngbiếthếtmọithứ - rằng nó có khả năng tống khứ được cái không chắc chắn, tống khứđượccáikhôngbiếtđi.Trongtưduycómộtxuthếmuốnnóirằngkiểugìrồicuốicùngnócũngsẽnắmbắtđượcmọithứ.Tôikhôngbiếtxuthếnàyluônluôncóởđóhaykhông;nhưngnócóởđó,vàcùngvớisựpháttriểnđilêncủanềnvănminhthìdườngnhưnóngàycàngmạnhhơn.

Tưduynhưvậymanglạimộtcảmthứcvềsựantoàn.Rấtnhiềutưduynhằmvàoviệc tăngcường sự an toàn của chúng ta.Vànóimột cáchhợpthứcthìtưduylàcáiđểnhằmđếnmộtsựantoàncaohơn.Tadùngtưduyđể tích trữ lương thực, đểkiếmchỗchemưa tránhnắng,vàđể làmnhiềuviệckhácnhaunữa.Nhưngrồisauđótưduytừngbướcmộtlấnthêmravànói: "Tôi không chỉ cần cái loại an toàn kiểu này, tôi còn cần những loạikhácnữacơ.Tôicầnđượcantoàntrongcảmxúc.

Tôicầnđượcantoàntrongquanhệ.Tôicầnbiết-cầnchắcchắnvềmọichuyện." Và một khi tư duy có được sự an toàn, nó tạo ngay ra cácendorphinđểphủlấynhữngdâythầnkinhđauđớnvàthếlàbạnthấythoảimái.Nhưngngaykhiđiềunàybịmangralụcvấn,thìcácendorphinbịtháogỡvàcácdâythầnkinhbịkíchđộngcảloạt,vàrồicómộthướngsuynghĩchorằngcácloạitưduysẽmanglạichobạnsựantoàn,rằng:"Tôibiếthếtcảrồi".Đâylàmộtphầncủahệthốngphảnxạ.

Dođó,liệutacóchịuchấpnhậnrằngtưduykhôngbiếthếtđượctấtcảkhông?Lúcnàocũngphảicócáikhôngchắcchắn,ítratrongchừngmựctacóthểthấyđược.Cáikhôngbiếtlúcnàocũngphảicó.Nhữngsựbiểuhiệncủachúngtachỉquanyếuđếnmộtđiểmnàođóthôi.

Chẳnghạn,mộtchiếcbàntrònnomgiốngnhưcóhìnheliptừnhữnggócnhìnkhácnhau.Nhưngtabiếtrằngchúnglànhữngdángvẻbênngoàikhác

nhaucủamộthìnhtrònduynhất.Vậychúngtadùngmộthìnhtrònđểbiểuhiện cái bàn. Ta nói rằng "nó đúng như thế này, là một hình tròn đặc".Nhưng các nhà khoa học đến và nói: "Chủ yếu nó là rỗng, gồm nhữngnguyêntửchuyểnđộngloanhquanh.Nóthậtrahoàntoànkhácvớivậtthểhìnhtrònđặcnhưvẻngoàicủanó.Nóchỉlàmộthìnhtrònrấtmấpmô.Mộtđámmâycóthểtrônggiốnghìnhtròn,nhưngnóđâucótròn."Nhưvậy,theocácnhàkhoahọcnàythìcácnguyêntửmớichínhlàbảnchất,chứhìnhtrònchỉ là cái bềngoài.Nhưngnhữngý tưởngvềnguyên tử lại cũng thayđổitheonămtháng.Banđầu,từ"nguyêntử"làdùngđểchimộtcáigìđókhôngchiacắtđượcnữa.Rồivềsaucácnhàkhoahọcnóirằngnguyêntửđượctạothànhtừcácđiệntử(electron)vàcácprôtonvàcácnơtron,cònlại thìhầuhếtlàkhônggiantrốngrỗng-nguyêntửchỉlàcáibềngoàithếthôichứvàcáchạtkiamớilàbảnchất.Thếrồiđếncáchạtquark.Rồilạiđếnnhữnggìgìđókhácnữa.

Bạn có thể tự hỏi liệu rồi có bao giờ các nhà khoa học kết thúc đượcchuyệnnàykhông,haylàlúcnàonócũngchỉlàmộtsựbiểuhiện-cóthểthíchhợpmàcũngcóthểkhông.Tứclà,nócóthểlàmộtsựbiểuhiệnđúngđếnmộtđiểmnàođó.Nếunóđúngnósẽdẫndắttamộtcáchmạchlạc,trongphạmvimànóvẫncònđúng.Nhưngđếnmộtgiaiđoạnnàođó,dosựbiểuhiện làkhônghoànchỉnh,nênnóhẳn sẽkhôngcòndẫndắt chúng tamộtcáchmạchlạcnữa;vàlúcnàychínhlàlúctacầnphảithayđổitưduycủamình.

Nhưvậy, tachớcó trôngchờgìvàoviệc tìmrađượcmộtchân lívĩnhhằngvềbảntínhtựnhiêncủavậtchất.Bảntínhtựnhiêncủavậtchấttrongchừngmựcmàtanomthấyđượcxemralàvôtận,làkhôngcógiớihạn-cảvềmặtlượngtínhlẫnvềmặtphẩmtính.Khôngcómộtlídocógiátrịhiệulựcnàokhiếntanghĩrằngvậtchấtlàhữuhạn.Trongthếkỷ19ngườitađãnghĩrằngnólàhữuhạntheomộtcách.Chúngtangàynaytrongthếkỷ20lạicónhữngýtưởngkhác.Rồiđếnthếkỷ21,hoặcthếkỷ22,ngườitalạicóthểsuynghĩhoàntoànkhácnữa,vàngườitasẽđitìmmộtthứlíthuyếttốihậu khác rất xa so vái cái ta có hiện nay.Và có thể cứ thế tiếp tụcmãi.Nhưngchẳngcógìbiệnminhđượcchođiềunày.Lối suynghĩkiểuấy làkhôngđúng.Nghĩnhưthếlàlàmxáotrộnquátrìnhtưduy.

H:Ngàinóirằngsựhiểubiếtkhôngbaogiờlàtuyệtđối?Bohm:Vâng.Bằngvàokhoahọc, tôiđã từng tập trungnghiêncứuvật

chấtxétởnhữngchiềukíchmàtacóđượcmộtthứtrithứcvữngchắcnhất,thếnhưngtri thứcđócũngkhôngthểlàtuyệtđối.Cònnếuđisâuvàolĩnhvực xã hội hoặc tinh thần và nhiều lĩnh vực khác nữa thì tri thức ở đâydườngnhư lạikémxácđinhhơn rấtnhiềusovới tri thứckhoahọcvềvậtchất.Dovậy tamớinói tri thức làhữuhạn,vì tri thứcchỉ làmột sựbiểuhiện.Trithứcrấtcóthểthỏađáng,nhưngnókhôngphảilàbảnthânsựvậthaysựviệc,dùđólàsựvậthaysựviệcgì.Nókhôngphảilà"cáivốnthế".

H:Chúngtachỉcóthểgọinólàmộtcáchnhìntrongsốnhiềucáchnhìnkhácnhau.

Bohm:Vâng.Nólàmộtsựbiểuhiệnbềngoàihoặcmộtcáchnhìn,nhưngtrithứccũnglàmộtsựbiểuhiệnhiểutheonghĩalàbạncóthểđưanórabànbạcđi, bànbạc lại.Nó làmột phảnxạ,màphảnxạnàyđưa lạimột cáchnhìn.

H:Taphảiluônđểngỏ,hơnlàcoinónhưmộtkếtluậnđãkhéplại.Bohm:Đúngvậy.Nhưngthếthìbạnphảithừanhậnrằngkhôngphảita

đangtìmcáchnắmbắttoànbộtrithức-rằngcáitakhôngbiếtlúcnàocũngđangmởratrướcmắt.Cáitakhôngbiếtphảivượtxacáitabiết,baolahơncáitabiếtrấtnhiều.Vấnđềlà:trithứclàcógiớihạn.Vàviệcápdụngđúngđắnhệthốngtrithứcđòihỏitrithứcphảitựbiếtrằngnócógiớihạn.

H:Ngàiđangmiêutảhailốisuynghĩ-mộtlốithìgiớihạnvàcủngcốsựvật,vàđólàlốisuynghĩmangtínhthựctiễntrongnhữngphạmvinhấtđịnh,cònlốisuynghĩkialạiluônluônđểngỏ?

Bohm:Lối suynghĩđểngỏ là lối suynghĩcó tính thực tiễnhơncả,vìtrongnóbaohàmsựcủngcốtươngđốiởbấtkìmộtcấpđộnàomàtatínhđếnđược.Tanói: "cáibànnày thì tươngđối rắnvàđặc rồi, tôi thừanhậnđiềuđó".Nhưngtôiđâucónói"nótuyệtđốirắnvàđặc".Bạncóthểtìmthấycấutrúcnguyêntửcủanó-hầuhếtnólàmộtkhônggiantrốngrỗng.Nếubạnchâmlửađốt,chiếcbànđósẽbiếnthànhkhí.Điềunàyđượcgiảithíchnhưsau:cácnguyêntửđượcgiữchặtvớinhaubởicáclực,cònkhinhiệtđộtănglênthìchúngsẽrờinhaura.Chúngbiếnvàokhônggian.

Dođó,bạnsẽphảinóirằngchiếcbànnàykhôngtuyệtđốirắnvàđặc.Cáiýniệmchorằngnórắnvàđặcchỉlàmộtbiểuhiện.Tôichỉchobạnthấymộtcáibànnomđúnglàrắnvàđặc,bạnnghĩngaynólàrắnvàđặc,nhữngphảnxạcủabạnđượcthiết lậpđểphảnứngvớimột thứrắnvàđặc.Bạnsẽsẵnsàngđặtmộtchiếccốclênđấy,nhưngnếucáibànđóchẳngquachỉlàmộthìnhảnhlaserhoànhảothìchiếccốcsẽrơi thụtxuống.Vàlúcnàybạnsẽbảorằngsựbiểuhiệnnhưthếlàkhôngchínhxác.

H:Cáigìmanglạichotakhảnăngxemxétnhữngkếtluậncủachúngtatrongnhữngđịahạtkhácnhaucủacuộcsống,nơimàtakhôngcòntiếptụctìmhiểuthêmnữa,nơimàtađãsẵncómộtýkiến?[36]

Bohm:Nhữngýkiếnrấtcóthểlànhữngcáihoàntoànhợplí.Chúnglànhữngmặcđịnh.Tahoàn toàncóquyềnđưaracácmặcđịnh,miễnsao tabiếtđượcchúnglànhữngmặcđịnh.

H:Cáigìmanglạichotakhảnăngxemxétnhữngýkiếnvànhữngkếtluậnmàtacó?

Bohm:Tôinghĩtanênquayngượclạicâuhỏi.Tạisaotalạikhôngxemxétchúng?Tạisaotalạicứnghĩrằngchúnglàđúng?

H:Vậynếutacốgắngtựlậptrìnhđểtìmhiểumọikhíacạnhcủabảnthânmình,thìhìnhnhưviệcđócũngvẫnthuộcvềhệthống.

Bohm:Takhông thể thựchiệnnónhưmột chương trình.Tôiđangnóirằngtrongchúngtacóthểcómộtkhảnăng-haytiềmnăng-vôđiềukiệnđểxemxétnó,đểbiếtnólàcáigì.Đâylàgợiýcủatôi.Chúngtahãyđểngỏvấnđề.Tôinghĩ,đốivớimột tưduy lànhmạnh thìđiềucốtyếu làhãyđểngỏvấnđề,bởivìnếukhôngthìcónghĩalàbạnđãvôhìnhtrungbảorằngmọithứđềubịđiềukiệnhóa,thếthìlàmgìcònđườngthoátnữa.

H:Mọisựkhôngngừngbiếnđổinêntakhôngthểbiếtđược.Tachỉnghĩrằngtabiếtmàthôi.Khônglấyđâuranhữngcáituyệtđối.

Bohm:Takhôngbaogiờbiếtđượcgìmộtcáchtuyệtđối.Talúcnàocũngchỉcóthểbiếtmộtcáchtươngđốimàthôi.Cáibàn,đólàmộtkháiniệmrấtkhảquan,cóthểđặtđồđạclênđó.Tôibiếtvậy.Tuynhiên,tôikhôngthểnóivềnómộtcáchtuyệtđốiđếncùngđược-rằngsaunàynomnósẽrasaokhinó thayđổivới thờigian.Nhưvậy, tri thức tacóđược làmột thứ tri thức

tươngđối,tươngđốicónghĩalàphảixétnótrongmốiliênhệvớiNgoàira,nhưcácbạnvừanói,mọithứluônthayđổi.Vàtrithứcthìbị

hạnchếvàonhữnggìđã làquákhứ.Tamởrộngtri thứccủamìnhtừquákhứđến tương lai; taphóngchiếuquákhứvào tương lai.Vàrấtnhiều lầnviệcđóđãcótácdụng.Chúngtacóthểtạmthờigiảđịnhrằngnhữnggìtabiếtđềusẽcótácdụng.Nhưngvấnđềcốtyếuởđâylànhữnggìtabiếtphảiđượcđểngỏ.Nếucáitabiếtkhôngcótácdụnggì,thìtaphảisẵnsàngnhìnnhậnlànókhôngcótácdụnggìvàphảithayđổinóđi.

H:Khitôinhìnvàocáibànđóthìcómộtsự"nhậnbiết"nàođónhấtđịnhrằngnó làmộtcáibàn.Nhưngđồng thờivớiviệcnày lạicòncómộtcảmgiácvềnórằngnólàcáibàn.

Bohm:Vâng,bạncó thểcảm thấynó lắmchứ.Bạnđoánchắc rằngnóphảirắnvàđặc,vàtấtcảnhữngtínhchấtkhácnữa.

H:Nhưngbêntrongtôi,cùngvớisựbiểuhiệnđó,cònxuấthiệnmộtcảmgiácvềsựcóthựcnữa.

Bohm:Vâng,làthựctại,làcáicóthực.H:Vàđốivớitôithìhìnhnhưchínhcảmgiáclàcáiđãlàmchocáibàn

trởnênrắnvàđặc.Chínhcáivẻngoàicủacáibànđượccảmgiácđưalạiđãkhoátráicáccánhcửa.

Bohm:Nhưngsựbiểuhiệnlạilàmộttậphợpcácphảnxạràngbuộcchặtchẽvớinhau,nóbaogồmcảcảmgiáclẫncáibềngoàinhìnthấyđượcbằngmắtvàtấttầntật.Chữ"cáibàn"tróichặttấtcảlạivớinhau-nóthếchỗchotấtcảnhữngcáiđó.Bởivậynênbạnmớicómộtcảmthứcchorằngcáibànnàyrồithếnàocũngphảichắcvàđặcthôi,điềunàycóthểkhôngđúngmàcũngcóthểđúng.

Tâmtríbắtđầugánchocáibànnhữngphẩmchấtkhácnhau,mộtphầntheolệthườngtrongquákhứ,mộtphầndonhữnggìquansátthấylúcnày.Cómộtvídụchúngtađãdùngnhiềulần.Nếubạnnhìnthấymộtmáyđiệnthoạitrênmànhìnhtivi,vàbạnnghethấytiếngchuôngreo,thìtâmtríbạnsẽgántiếngchuôngchochiếcđiệnthoạinhìnthấytrênmànhình-hìnhnhưnóphátratừđó.Đólàdobạnnhìnthấythế.Tuynhiên,nếukhôngcóaiđangởđó trả lời điện thoại cả, bạn rất có thểnghĩ ngay rằng tiếng chuông reoở

phòngbên,vàdođóbạnnhìnsựviệckhácđi.Cáicảmthứcchorằngnóởbêntrongtivihaynótừphòngbênlàxuấtpháttừcáchlàmviệccủatưduymàra.Tậphợpcácphảnxạcóthểgáncáinàychocáikiavàtạoranhữngcảmgiácrằngnóởđódướidạngnóđượcgáncho.Tấtcả là thuộcvềquátrình.

H:Biếtđâucũnghaynếutaphânbiệtđượcgiữa"trithức"theonghĩalàquákhứvàsự"nhậnbiết".

Bohm:"Nhậnbiết"đòihỏinóphảiđểngỏvàthấyđượccáigìđangxảyralúcnày.

H:NgàitừngđưaravídụnóirằngEinsteinđãnhậnbiếtsựvậtbằngthânxáccủamình theomộtcáchkhác.Nhưvậysựnhậnbiếtkhônghẳnchỉ làmộtchuỗinhữnghìnhảnhnhậnđượctheomộtchươngtrìnhlậpsẵn.

Nócóthểlàmộtsựmởrộngcủacáiđanghiệndiện-làmộtdạngcủasựnhận biết - không phải chỉ làmột chuỗi ý niệm thoáng hiện ởmột ngườiquansát.

Bohm:Vâng.Tôinghĩbạncóthểnóirằng,cũnggiốngnhưbạncómộtsựtiếpxúcvềmặtcảmgiácvớicáibàn,Einsteincũngcósự tiếpxúcvềmặtcảm giác với những ý tưởng khoa họcmà ông đang làm việc với chúng,nhữngýtưởngấylàmộtphầncủatưduycủaông.

H:Nócungcấpmộtloạiphongvũbiểukhácchonhữnglíthuyếtcủaôngấy.

Bohm:Vâng,mộtloạiphongvũbiểuphongphúhơn.Vậylàbạncótoànbộsựbiểuhiệnấy,nóbaogồmtấtcảnhữngcáinhư:

sựtiếpxúcvềmặtcảmgiác,cảmthứcthịgiác,âmthanh,từngữ,vàmọithứkhác-tấtcảnhữnggìđượchiểutheocáchnàyhaycáchkhác.

Cầuvồnglàmộtminhhọahay.Vídụnhưbạnnhìnthấycầuvồng.Nomnógiốngnhưmộtchiếccầulàmbằngnhữngvòngcungcómàusắc.Đólàcáchmàbạncảmnghiệm.Nhưngtheonhưvậtlíhọcthìởđóchẳngcóchiếccầunàocả.Vàđúngthế,nếunghĩcầuvồnglàmộtvậtthểvàtiếnlạigầnnó,thìbạnsẽchẳngthấycáicầunàohết.Vậtlíhọcnóirằngởđócómộtlớphạtmưađangrơivàcóánhsángphảnxạtừnướcđiđếnmắtbạntheocáchnhấtđịnh.Ánhsángcũngđiđếnmắtnhữngngườikháctươngtựnhưvậy.Nhưng

điềuđókhôngcónghĩalàởđócómộtchiếccầuvồng.Ởđóthựcrachỉcómưarơivàánhsángbịkhúcxạmàthôi-mộtquátrình.

H:Điềuđócóđúngvớitrườnghợpcáibànkhông?Bohm:Khácnhaulàởchỗnếutiếnđếngầncáibànbạnsẽchạmvàonó

mộtcáchmạchlạc.Nếubạnđếngầncầuvồngbạnsẽkhôngchạmđượcvàonó.Vậycầuvồngkhôngphảilàmộtvậtthểmạchlạc.

H:Nóchỉlàmộthìnhảnh,khônghơnkhôngkém.Bohm:Nógiốngnhưhìnhảnhtoànkícủacontàu-hìnhảnhnàykhông

cóđượctoànbộthựcthểmàcontàucó.Tươngtựnhưvậy,cầuvồngkhônghề cóđược cái thực thể củamột chiếc cầuhìnhvòngcung;nó chỉ làmộtthựcthểvớitưcáchlàmộtquátrìnhmưarơivàánhsángkhúcxạ.cầuvồnglàmộtsựbiểuhiệnkhôngdínhgìmộtcáchmạchlạcvớicáimàngườitacứnghĩlànóbiểuhiện.

Vídụnàyrấtthúvịvàđángquantâmvìnóchothấycáchhoạtđộngcủasựvật.cầuvồnglàmộtsựbiểuhiện.Hẳnlàsựbiểuhiệnphảiđượctạoratrong ta thậmchí trướccảngôn từ.Bạnkhôngcầnphảidùngđếncâuchữmớicóđượcmộtsựbiểuhiện,nhưchúngtavừathấy.

H:Tuynhiên,hìnhnhưởđâycómộtsựtươngđồng.Chẳnghạn,nhìncáibànquamộtkínhhiểnvicựcmạnh,thìcũngkhôngkhácgìtađangtiếnngàycànggầnđếncàibàn,nhưkiểutiếnngàycànggầnđếncầuvồng.

Bohm:Nhưng không bao giờ bạn đến gần cầu vồng được, vì nó sẽ dichuyển.

H:Dùsao,việccốđẩytớimộtsựtươngtựnhưvậycũngcóích,vìtrongcảmgiáccủatôithìmộtcáibànnólàquáthậtđi.Nhưngngaycảnếutôicóđếnsờvàonóhayđặtmộtchiếccốclênđóđinữa,thìrốtcuộctấtcảnhữnggìtôicóđềuchỉlàmộtsốloạikhảnăngcảmthụnàođó.Còncáigọilà"tínhbàn"củacáibànthìchỉlàcáinằmluiởphíasauvàchiếmgiữmộtchỗnàođótrongtâmtrítôimàthôi.

Bohm:Vâng. "Tínhbàn" là cái được tạo dựng lên từ trong tâm trí củabạn,khởinguồntừtoànbộtậphợpnhữngphảnxạđượcràngbuộcchặtvớinhau.Điềunàyđúngvớimọithứ.Khoahọcbảorằngcácthứđượcthunhập

vàohệthốngthầnkinh,vàrồibằngcáchnàođó,chínhtrongbộnãochúngđượcđemgắnvàocáccảmthứccủachúngtavềthựctạicủathếgiới.Vấnđềlàởchỗ,liệurằngvớinhữnggìtakinhnghiệmđượcthìcáithựctạiấycómạchlạchaykhông.Nếucái thựctạiđượchìnhthànhkiểuđókhôngnhấtquángìvớikinhnghiệm,thìtaphảithayđổinóđi.

Bộnãođangthườngxuyêntạoramộtkiểubiểuhiệnthựctạicókhảnănghướngdẫnbạnmộtcáchđúngđắnnếunómạchlạc.Vàrõrànglàcảmthứcnàyvềtínhthựctạicủacácđốitượngvàsựvậthaysựviệclàmộtcảmthứcđượctạodựng lênmàcó.Nhưtôivừanóilúctrước,nhữngnhàtâmlíhọcnhưPiagetquảquyếtrằngcólẽnhữngđứatrẻcònquábéchưathểcókháiniệmvềthựctạicủamộtđốitượngthườngtrựccótínhcốđịnh-cólẽchúngcảmthấyrằngkhikhôngnhìnthấynữathìtứclàđốitượngđãbiếnmấtvàmộtđốitượngkhácsẽhiệnra.Chẳnghạn,ôngnêulêntrườnghợpmộtembékhoảnghaituổiđãnghĩrằngngườichaxuấthiệntrongbữatốikhácvớingườichatrongcôngsở;đólàhaingười.Hoặcgiảkhôngchừngchúngcóthểcảmthấytínhđồngnhấtcủatấtcảcácđốitượng.Vậyđóchỉlàmộtphầncủasựvật,dùlàmộthaynhiềusựvật.

Đâylạilàmộtquanniệmtrừutượngkhácmàbạnphảicóngaykhinhữngsựbiểuhiệnđượchìnhthành.Sựbiểuhiệncủabạndiễnđạtmộtsốsựvậthaysựviệcnàođóxemchúngnhưchỉlàmột,nhữngsựvậthaysựviệckháclạixemnhưlànhiềuthứ,mộtsốđượccoilàtấtyếu,làngẫunhiên,làchung,làriêng.Nótổchức,sắpxếpmọithứ.Nghĩacủađốitượnglạirấtkhácnhautuỳ theo cách nó được biểu hiện ra sao. Thoạt tiên, đứa bé nhìn thấy haingườicha.Sauđó,nóbiếtrằngchỉcómộtngười,vàdođónóchỉnhìnthấymộtngườiCólẽnóđãpháthiệnrasựkhôngmạchlạctrongviệcnhìnthấyhaingười.

Nhưvậy,taphảinóirằngđếnmộtđiểmnàođónhữngsựbiểuhiệncóthểđúng.Nhữnggì biểu hiện ra bên ngoài đếnmột điểmnào đó cũng có thểđúng,hoặccũngcóthểlàảogiác.Sựphânbiệtnàyrấtcóýnghĩa.Việcbộnão tạo dựng lên những vẻ bên ngoài không phải là toàn bộ câu chuyện;nhưngcáicótínhquyếtđịnh,đólàviệcmộtsốtrongnhữngbiểuhiệnbênngoàinàylạilàđúngđếnmộtmứcđộnàođó.

H:Ngàiđịnhnóithếgiớimàtanhìnthấychilàmộtsựmiêutả?

Bohm:Không.Sựmiêutảcónghĩalàcáicáchchúngtadiễnđạtnóthànhlời, cụ thể là "viếtnó ra".Thếgiớimàchúng tanhìn thấykhác rấtxavớinhữngtừngữnày,nhưngnóđượctổchứclại thôngquamộtphépmiêutảtrongđónhững từngữnàycómột tácđộng lớn.Cách tanóivề sựvậtvàcáchtanghĩvềsựvậttácđộngđếnviệctanhìnsựvậtrasao.Việcnhìnthấyhaingườichahaymộtngườichalàcáiquyếtđịnh.Chẳnghạn,nếubạncómộtdòngchữinđểhơixakhôngnhìnrõ,nhưngcóaiđóbảochobạndòngchữnóigìthìbạnnhìnrangay.Nhữngvídụnhưthếrấtnhiều-vềviệctừngữhaytưduytácđộngđếncáibạnnhìnthấy.

Đâylàchỗmàtôimuốnnhấnmạnh:Tưduyđangtácđộngđếncáibạnnhìnthấy.Sựbiểuhiệnđivàobêntrongtrigiác.Đôikhibạnbiếtđượcmộtcáigìđóchỉlàmộtsựbiểuhiện-nhưkhibạnvẽmộtbiểuđồhaycómộtbứcảnhchụp.Nhưngsựbiểuhiện lạiđi thẳngvàobên trongtrigiácbằngnhiềucáchthứcrấttếnhịvàtinhvikhiếnbạnquênrằngnótừtưduymàra.Nếubạnxemaiđólàtượngtrưngchokẻthù,thìtrongtrigiáccủabạnngườiđósẽlàlàkẻthù,haysẽlàkẻnguxuẩn,haylàkẻgìđấymàkẻấytượngtrưngcho.

H:Tưduycóphải làmộthệ thốngđứng làm trunggianchophép taýthức được những sự việc hay sự vật đang không có trướcmắt hoặc đangkhônghiệndiệnhaykhông?

Bohm:Đúng.Nhưngnódiễnđạtcáiđangcótrướcmắthoặcđangkhônghiệndiện.Vàsựdiễnđạtnàyrấtcóthểlàmộtchỉdẫntốt,nórấtcóthểlàxácthực;nóchínhlàsựgầnđúng,nhưngrấtcóthểthếlàđủtốt.Nóicáchkhác,đểcóíchchonhữnggìbạnđanglàmthìviệcdiễnđạtlàsựquantrọng-quantrọnglàphảinhìnracáibànấylàmộtcáibàn,chứkhôngnóinóchỉlàmộtsựtượngtrưng,mộtsựđạidiệnchocáibàn,biểuhiệncáibàn.Khibạnđịnhtácđộngđếnnó,bạnphảihànhđộngđốivớinóxemnónhưmộtcáigìđanghiệndiện.Córấtnhiềucáithuộcvềnóđượcdiễnđạtởcáiđanghiệndiện,nhưngbạncũngđanghànhđộngđốivớicảđiềuđónữa-duycóđiềulànếuthấynókhôngmạchlạcthìbạnphảithayđổinóđi.

Dođó,cốtyếulàphảinhìnrađượcđiềunày:biểuhiệntácđộngđếntrigiác.Vànếucómộtlúcnàotaquênmấtcáiviệclàđiềunàyđangxảyra,thìđólànguồncơnthựcsựcủaảotưởng.

H:Cóphảicáigìcũngcórấtnhiềukiểuđểbiểuhiệnnókhông?Bohm:Đúngthật,córấtnhiềucáinhưthế.

H:Cócáigìkhôngnhưthếkhông?Bohm:Tôidámnghĩ làkhông.Bạncó thểbiểuhiệnsựvậthaysựviệc

bằngrấtnhiều,rấtnhiềucách.Tưduykhôngcógiớihạn.H:Chúngtathườnghaybịkẹtvàomộtcáchbiểuhiệncụthểnhấtđịnh.Bohm:Tabịkẹtvàomộtcáchbiểuhiệncụthểcókhilàvìtrongnóbao

gồmnhữngphảnxạ khiến xuất hiện những trạng thái hóa học tốt của cácendorphin.Rồicũngcònnhữnglídokhácnữa,chẳnghạnnhưbịkẹtbởitínhtấtyếutuyệtđối.Cónhiềunhântốkhácnhaucóthểkhiếnbạnbịkẹt, làmchobạnkhôngthểthayđổinóđượctheocáchcầnthiếtkhithấycósựkhôngmạchlạcởđó.Vàđólàconđườngkhiếnchoảotưởngnảysinh,vàkhiếnchonhữngsailầmnảysinhmàbạnkhôngchịusửa.

H:Ngàivừanóitưduykhôngcógiớihạn?Bohm:Việcbạncó thểmở rộng tưduycủamìnhđếnđâu làkhôngcó

giớihạn,vìbạncóquyềnnóirằng:"Giờđâytanắmbắtđượccáinày.Maikia tacó thểnắmđượcnhiềuhơn.Tacó thểcứ thế tiếnmãi".Nhưngmỗimộttưduythìlạilàhữuhạn.Tưduygiớihạnởcáinónắmbắtđược.Tưduykhôngnắmbắtcáitoànthểđược.

H:Như vậy thì cốt yếu là việc phải kiểm soát cho được sự biểu hiện,đúngkhôngạ?

Bohm:Đúngvậy.Cáichủyếunằmởchỗ tacầnnhìn thấy rằng tưduyđangthựcsựcandựvàoquátrìnhtrigiác.Mộttrongnhữngcáitưduymặcnhiêncoi làđúng,đó là:mộtsố loại tưduykhônghềcandựgìvàođây-chúngchỉbảochobạnbiếtsựviệclàthếnàomàthôi,haycùnglắmchúngchỉbiểuhiệnsựviệcmàthôi.

Thếnhưngvấnđềcốtyếuởđâylàtưduycóthựcsựcandự,chứkhôngchỉởchỗtatìmcáchlàmsaochothếgiớiphảikhớpvớitưduy-cáithếgiớimangtínhxãhộicủachúngta,v.v.-màcònbởivìtưduycandựcảvàocáithếgiớimàtanhìnthấy,dùlànhìnđúnghaynhìnsai.Tưduybảotarằngngườichaởcôngsởcũngchínhlàngườichangồiởbànăn.Nhưngtưduycóvẻnhưkhôngbiếtrằnglàmthếtứcnóđangcandự-đangtácđộngđếntri

giáccủachúngta.Khôngnhậnthấysựcandựnàylàmộtsailầmcơbản.Cáisailầmnàykhôngphảilàquánguyhiểmđósao?

H:Vậy phải chăng kinh nghiệm của tôi về sự biểu hiện chính là kinhnghiệmcủatôivềthựctại?

Bohm:Kinhnghiệmvề thực tạibaogồmtrongnócảviệcápchiếucácphépbiểuhiệnvàonhữnggìbạnnomthấy.Nhưngkhônghoàntoànthế,bởivìnếu tâm trí đangvậnhànhmột cáchđúngđắn thìbạnphải luôný thứcrằngtoànbộsựviệclàkhôngmạchlạc.Lúcnàynómấtđichỗdựacủamìnhvàbạnbắtđầuthayđổi.Thếđãrõchưaạ?

H:Vậyquantrọnglàtaphảinhìnthấytoànbộsựviệckểcảnóvượtrabên ngoài cái cá nhân. Lấy ví dụ như các phương tiện truyền thông đạichúng;chúngcóthểkhiếnbạncầmsúngrachiếntrường.

Bohm:Cácphươngtiệntruyềnthôngđạichúngbaogồmvôkhốinhữngsựbiểuhiệnhiệndiệnvớitưcáchnhữngtrigiác.Thựcvậy,giờđâythậmchíngười ta còn có những thước phim tài liệu dàn dựng [37], được quay trựctiếp.Ngườitatạoramộtcáigìđódướidạngphimtàiliệu,nhưngthậtravẫnchỉlàtròdàndựng.

H:Ngàicóthểchomộtvídụdễnhậnthấyvềtrườnghợpsựbiểuhiệntácđộngđếnkinhnghiệmkhôngạ?

Bohm:Cónhiềuvídụlắm.Chẳnghạn,cáchọasĩbiếmhọarấthaybiểuhiệnbộmặtcủasốmộtnhânvậtnàođóthậtthôbỉhoặckhóưa.HaylàbọnQuốcxã thườngmô tảngườiDoThái theokiểumà sauđóchẳngbao lâumọingườiđềunhìnhọtheokiểuấy.

H:Nhưng tôimuốn nói đến kiểu kinh nghiệmmắt thấy tai nghe hằngngàycủachúngtamàtacóthểthấyrõnótácđộngnhưthếnàocơ.

Bohm:Chínhlàcáitađangcốtìmhiểu.Đâylàmộtcâuhỏitinhtế.Xemcáinàythậtsựdiễnranhưthếnàolàmộtviệcmàloàingườikhônglàm.

Tuynhiên,chúngtacónhiềuvídụvề tácđộngcủasựbiểuhiệnlên trigiác.Tôiđãchovídụtrongđóbạnnhìnthấymộtchữcáimờmờ,rồicóaiđóbảochobiếtđólàchữgìvàthếlàbạnthấyđúngnhưngườiấynói.Thếcònnếunét chữ rõ ràng thìbạnkhôngdễnhận thấy tácđộngcủa sựbiểuhiện.

Nhưng trongmột tìnhhuốngmậpmờnướcđôi thìbạnsẽ thấy rõngayviệcbạnđangnghĩtácđộngnhưthếnàolêncáchbạnnhìn.Cóhàngtrămvídụloạinày.

H:Vậylàngàicóýnóirằngnhìnchungnóđúngnhưthế,mặcdầutacứnghĩlàtrườnghợpđặcbiệt.

Bohm:Vâng,tôiđangnóiđólàcáchmàtrigiácvậnhành-nóbịtácđộngmạnhcủatưduy,củasựbiểuhiệnvàcủakhảnăngtưởngtượng,v.v.Vàtrênthực tế, điều này hoàn toàn không thể tránh khỏi. Nhưng dường như takhôngnhậnthấyđiềunàydiễnra.

Cónhữngnhàsửhọcnóirằngvàothờithượngcổconngườiđãcómộtkiểu tư duymang tính can dự nhiều hơn nhiều. Họ thường nghĩ rằng họthườngxuyêncandựvàomộtsốsựviệchaysựvậtmàhọnhìnthấy,giốngnhưnóirằnghọđãcandựvàovậttổcủabộlạc,hayvàotoànbộthiênnhiên.NgườiEskimocóvẻnhưcómộtniềmchotinrằngcórấtnhiều,rấtnhiềuhảicẩu,nhưngmỗiconlại làsựhiệnhìnhcủamộtconhảicẩu-hồnhảicẩu.Tức là, một con hải cẩu hiện hình cho nhiều con. Do đó, họ có thể cầunguyệnhồnhảicẩunàyhiệnhìnhnhờvậyhọcócáiđểăn.Thếcònnếubạnnghĩtấtcảhảicẩulànhữngcáthể,thilờicầunguyệnấysẽlàlốbịchbởivìnhư vậy là bạn đang cầu xinmột con hải cẩu cụ thể đến cho bạn ăn thịt.Nhưngđốivớihồnhảicẩuthìnósẽchỉlà:"đượcmà,tachỉhiệnhìnhrachongườiEskimothôi,còntavẫnđầy".TôinghĩrằngngườidađỏchâuMĩcũngxemnhữngcontrâunhưthế.

Người thượngcổđãcócảmgiác rằnghọđangcandựvào thiênnhiên.Theocáchnàođó,họýthứcmộtcáchrõnéthơnvềsựcandựcủatưduycủamình.Tuynhiên,nói theomộtcáchkhác thì có lẽhọđãhơiquáđà -theonghĩalàhọđãmặcnhiêncoimộtsốthứđượctưduydiễnđạtlàcóthật,theomộtcáchrấtcóthểkhônghoàntoànđúng.

Thayvàođó, chúng ta về sau này lại triển khaimột loại tư duy kháchquanhơn,nónóirằng:"tamuốncómộtthứtưduyvềmộtcáigíđómàtakhôngcandựvào,tachỉnghĩvềcáiđóvàbiếtnólàgìthôi."Nhờđómàtacóđượckhoahọcvàcóđượccôngnghệ.Nhưngnócũngđiquáxa,bởivìtabắtđầuápdụngcáithứtưduykháchquanấymộtcáchphổquátvànóirằng

nóápdụngđượcchobêntrong,bênngoài-chovạnvật.Vàrồitabảotưduychẳngcandựvàocáigìhếttrơn.

Nhưthếrõrànglàsai.Tôiđãvạchchothấytưduycandựrấtnhiềuvànóđãtạorathếgiớinhưthếnào.Tôicũngnóirằngrõrànglàtưduycócandựvàotrigiác,vàđólàhìnhthứccốtyếucủasựcandự.Tưduycandựvàohếtthảymọiviệc;nhưngthứtưduykháchquanlítưởngcủatalạilàthứtưduytuyệtđốikhôngcandự-làcáiýtưởngchorằngtưduychỉđơngiảnnóichotabiếtmọi thứlànhưthếnàomàthôichứkhônglàmbấtcứviệcgìkhác.Trongmộtvàiđịahạtthìđólàmộtphéplàmgầnđúngkhảquan;nhưngtưduycủatađãgiảđịnhnólàtìnhhuốngphổquát.

Nhưvậy,tacóthểnóirằngđâylàmộttrongnhữngvấnđềmàtưduyđãmắcsailầm.Vàcóthểnóiđiềunàyrấtgầnvớilỗicơbảntrongquátrình-cụthểlà,tưduyđanglàmcáiviệcmàchínhnókhôngnhậnrarằngnóđanglàmviệcđó.vấnđềgìcầngiảiquyếtthếlàrõchứạ?

H:Điềunàynghecóvẻgiảndịtháiquá,nhưngngàilạivừanóirằngtưduychỉcóthểvậnhànhbằngcáchphânchia;cònmộtkhinóbịphânchiarồithìnókhôngcònlàcáitoànthểnữaà?

Bohm:Tưduykhôngthểlàcáitoànthể,bởivìnóchỉlàmộtsựbiểuhiện,mộtsựtrừutượnghóa.Nhưngcũngcósựkhácnhaugiữasựphânchiavàsựphânmảnh.Tưduycóthểphânchiatheonghĩađánhdấucácbộphậncủamột toàn thể -nhưviệcphânbiệt cácbánh răngkhácnhaucủamột chiếcđồnghồ.Hoặctưduycũngcóthểphânmảnh-nhưdùngbúađậptanchiếcđồnghồ.Trongtrườnghợpsau,tưduytáchrờinhữngthứvốnthựcchấtlàmột. Bạn thấy không, giữa tư duy và tri giác ta chỉ nên vạchmột đườngchấmchấmmà thôi.Nhưng tưduyđãngầmchia táchchứkhôngphảichỉđánhdấucácbộphậncủamộttoànthể.Tưduyđãvạchmộtđườngliềnvànóirằngtưduyởvềmộtphíavàtrigiácởphíabênkia.

H:ThếlàđườngvạchnhưtrêncótrongnócáiyếutốsinhH,vàdođónóđượccảmnhậnlàthật.

Bohm:Đúngthế.Sựchiatách,sựphânchia,đượccảmnhậnnhưlàthật-đó chính là sựbiểuhiện của tưduy.Điềuđó trở thành sự tri giác về tìnhhuống.

H:Cóphảingàiđangnóirằngbằngcáchvạchranhữngđườngbiêngiới,tưduyđangthườngxuyêntạoranhữngsựchiatách?

Bohm:Nóđangtạoracảmgiácchiatách,vàrồihànhđộngxuấtpháttừđósẽbẻvỡmọi thứ.Chúng ta sẽcònphải thảo luận thêmvềvấnđềnày.Nhưngđiềunàythựcsựđưacáitrởngạichínhlạigầnvớitưduy-ởchỗtưduykhônghềgiữlạidấuvếtcủanhữnggìnólàm.Đólàmộttrởngạithườngtrực.

H:Tưduytạoramộtphépbiểuhiệnrồitrìnhbàynóranhưmộttrigiác,phảivậykhông?

Bohm:Đúng.H:Nhưngđólàđánhlạchướng.Bohm:Không,khôngnhấtthiếtlàđánhlạchướng,bởivìrấtcóthểnhững

mụcđíchthựctiễnđòihỏicầnphảinhìncáibànnàyxemnhưnólàmộtcáibàn.Nếuđangláixe,bạnđâucóthờigianthựchiệnđủmọibướctưduyấy.Bạntứcthờiphảivậnđộnghướngtheonhữnggìbạnthấy,trongđóbaogồmcảnhữngtưduy.Cáchbạnhiểunhữnggìbạnnhìnthấybaogồmcảcáchbạnnhìnnórasao,dođónólàmộtđặctínhtấtyếucủatoànbộhệthống.

Vậytứclà,nếutưduymàbiếtđượcnóđanglàmgìthìquálàổn.Việcđánhlạchướngnằmởchỗtưduykhôngbiếtnóđanglàmgì.

H:Nhưvậykhôngphảitôiđanglàmviệcđó,màlàtưduyđanglàmviệcđó.

Bohm:Đúng, tưduyđanglàmviệcđó.Nhưngthậmchínócũngchẳngbiết làđiềuđóđangxảyra.Nónói thếnày:"Trigiácđấychứ,cóphải tôiđâu,tôilàtưduycơmà.Tôinhìnthấymọiviệcxảyranhưthếnàovàrồichỉbáochoanhbiếtmàthôi."

H:Nhưvậylàgiữatôivànhữnggìđangxảyracómộtsựchiatáchhoàntoàn.

Bohm:Đúng thế.Một sự chia tách sai, bởi cách nghĩ của tôi đang tácđộngvàocáchnhìncủatôi.

H:Dođósự trigiácvềcái"tôi"xemnhưmộtcáigìđó táchbiệt làsaichăng?

Bohm:Tôikhôngnghĩrằngtađãnóigìđếncái"tôi".Chúngtachỉđangcốnóirằngtrongtưduycómộtsaisót,ngaycảtrướckhichúngtanêulêncâuhỏivềcái"tôi".Thếrồicáisaisótấytrongtưduymởđườngchokháiniệmsailầmvềcái"tôi"pháthiển.Cólẽtanêngiảilaomộtchút.

Bohm:Chúngtađangnóivềviệctưduytácđộngđếntrigiácnhưthếnàovàvềviệcnókhôngbiếtnóđanglàmviệcấy.Vàrồitanóirằngđâylàmộtsaisótcơbản,bởivìnếukhôngnhìnthấytưduynằmtrongtrigiácnhưthếnào,thì tarấtcóthểcoitrigiácnhưmộtsựthựckhôngbịtácđộngbởitưduy,vàrồisẽgiảđịnh,sẽhànhđộng,sẽsuynghĩdựatrêncơsởcáigọilàsựthựcấy.Nhưvậytacóthểrơivàobẫy-chẳnghạntacóthểgiảđịnhrằngmộthạngngườinàođó làkhông tốt, và rồi lại bảo "Tôikhôngnhận thấyđượclàhọkhôngtốtchỗnào".

Tađãnóirằngvấnđềtưduynằmtrongtrigiácnàycầnphảiđượclưuý,vìnókhônglàmvậymộtcáchhướngngoạimàcảhướngnộinữa.Vàrồitasẽgặpphảinhữnghậuquảnghiêmtrọngcủađiềunàykhitacânnhắcxemliệucóthểtựtrigiácvềbảnthânđượckhôngvàliệucóthểtháogỡsựnhầmlẫnrakhỏinhữngtưduyvềbảnthânchúngtahaykhông.

H:Trước giờ nghỉ giải lao ngài có nói về việc tư duy có thể đánh lạchướng tađếnnhư thếnào,và rồingàicònnóivềviệc tưduykhông thểýthứcđượcchuyệnđó.Đâmratôinhữngcócảmgiácrằngtưduyrấthaynétránhvàthâmhiểmthếnàoấy.

Bohm:Mặtnàođóthìtưduyrấtthâmhiểm.Nhưngnóthậtsựkhôngbiếtlắmlànóđanglàmgì.Cũngchínhcáisựthâmhiểmấylạigiảiquyếtđượcnhữngvấnđề thực tiễn.Tacó thểhìnhdung tưduy làmột tậphợpnhữngphảnxạcótínhthíchnghirấtcao.Chẳnghạn,nócóthểtìmmọicáchlàmchobạncảmthấy thoảimáihơn.Nóđánhhơixungquanh,nó thử,nó tìmđượcnhữngcáchxemracựckìkhônkhéo.Nhưngđiềuđókhôngcónghĩalàtưduythậtsựcódãtâmcốtìnhlàmhạibạn,hủydiệthaylàmgìbạn.

H:Cómộtcơchếmơtưởnghãohuyềnhỗtrợchoviệcxóamờkíức,hỗtrợchosựlãngquênmộtsốchitiếtnhấtđịnh.

Bohm:Đúngthế,mộtphầntrongviệcđánhlạchướngcủatưduyrấtcóthểbaogồmcảviệclàmchobạnquên.Tưduycókhảnănglàmchobạnmất

đisựnhạybénđốivớitấtcảnhữngphảnxạbuồnngủhaykhôngbuồnngủnơibạn,nhữngphảnxạgâymất tập trung,hayphảnxạquênnhớ,đại loạithế.Tưduycó thểchỉhuynhữngphảnxạnàyvà thao túngchúng.Chẳnghạn bạn sẽ cảm thấy như hơi say thuốc nếu cơ thể thừa quá nhiều chấtserotonin. Thế là tư duy có thể tìm cách giải phóng serotonin thông quanhữngýnghĩnhấtđịnhnàođó.Tưduycóthểthămdòquanhquanhđâyđó.Nólàmộthệthống,tấtcảnólàmộthệthống.

Điểmnàycựckìquantrọng:tấtcảđólàtưduy,vàtấtcảnhữngvậnđộngđólàmộthệthống.Hệthốngnàycóthểnằmtrongtrigiác,tácđộnglêntrigiác.Tưduycóthểkhiếnbạncảmthấybuồnngủ,tưduycóthểkhiếnbạncảmthấyvôcùngphấnkhích,hoặctưduycóthểkhiếnđầuócbạnbậtlênkhôngkịpcânnhắcthiệthơnnữa,bằngcáchbảobạn:"khẩntrươnglên,cóchuyệnkháchệtrọnghơnđâynày".Nócóthểđưarađủmánhkhóeđểcốgiữchotâmtríbạnrờixamộtđiểmmàtưduymặcđịnhlànócóthểgâyrắcrối.

H:Ngàicónghĩ rằng tưduy làmchuyệnđócănbản làvìchuyệnđó làhữuíchhaykhông?Cóthậtlàkhôngvìbấtkìlídonàokháchaykhông?

Bohm:Vâng, nó làmnhữnggì nó coi là nóphải làm - nó cốgiúp ích.Nhưngnócựckìlẫnlộnvềnhữngviệcnóđanglàm.Bởivậynóthườnglạigâytáchại.

H:Tuythế,hìnhnhưmụcđíchcủanókhôngphảilànhằmđếnsựtốtđẹpcủatoànhệthống,mànóchỉchủyếunhằmvàomộtniềmvuivàmộtsựthụcảmcụthểriênglẻnàođómàthôi.

Bohm:Nhưngviệctạoraniềmvuihaynỗikhổấylạichínhlàcáchmàtưduyquanniệmvềđặctínhthenchốtcủatoànhệthống.Banđầutưduyđượcsắpxếpđểcốbảovệvàgiúpđỡbạn.Rồisaumộtquãngthờigiandài,nócứthế tựvậnhành.Vànócứvậnhành thếmãi.Tôicho rằngbạnkhôngnênnghĩnóđangcốlàmđiềugì,hệtnhưcáigiậtởđầugốibạncũngđangchẳngcốgắnglàmđiềugìhết.

H:Nhưngítralàtrongnhiềutrườnghợptacóthểthấytưduyđangcốđạtmộtmụctiêunàođó-niềmvuihaysựthoảmãn-dùtacóhiểuthếnàovềniềmvuivàsựthoảmãn.

Bohm:Đólàcáchlígiảicủabạn,nhưngtưduyrấtcóthểkhônglàmnhưthế.Giảsửbỗngnhiêncácendorphinbịlấyhếtrakhỏinhữngdâythầnkinhđau,vàrồibộnãochốngđốidữdộivớiđiềunày.Tưduychỉcócáchphảnứnglạimàthôi,nóđáplạibằngphảnxạnhằmlàmbấtcứđiềugìđểgiảmđau-dùsaothìnócũngchỉluônlàmnhưvậy.

H:Đólàmộtcáchnhìncơgiới,màtalạimuốnhơnthếcơ.Bohm:Phải,tôiđangcốbảorằngnhữngphảnxạnhưthếphầnnàomang

tínhcơgiới.Vàmặcdầuxétnhưmộttoànthểthìbộnãokhôngmanhtínhcơgiới,nhưngnócóthểbịtróibuộcvàotrongmộthệthốngcácphảnxạnomnhưmộtcỗmáy.

H:Cóphảibộnãođòihỏisựantoànkhông?Bohm:Đúngthếđấy.Nhưngkhiđốimặtvớimộtsốkiểunhiễuloạnnào

đóthìbộnãocũngbịkhuấyđộng,và thếlàquáhìnhtưduyxuấthiệnvớinhữngphảnxạnhằmcốgiảmthiểusựkhuấyđộng.Chẳngcógìđặcbiệtởđâycả.Tưduycứthếtiếptụcvậnhànhnhưthểnólàmộtcáimáy,mặcdầunókhôngphảilàmộtcáimáy.

H:Sựviệcđãrồithìtamớigọinólànhữngthứnhưthế.Tanóirằngnóđangcốlàmđiềunàyđiềukia,haybảorằngnómangtínhcơgiới.Nhưngnóchỉlàmộtsựmiêutảkhisựviệcđãrồi.Tronglúcbảnthânsựviệcđangdiễnrathìcáigìthếnàonócứlàthếmàthôi.

Bohm:Đúngvậy, thật rahành trạngcủanócó thểđượcbiểuhiệnxemnhưcómangtínhcơgiới,nhưngchỉđếnmộtmứcnàođóthôi.

H:Ngàilàmơnnóirõxemngàihiểuthếnàolànănglượngtinhthần,thếnàolàtưduy,vàgiữahaicáinàycómốiliênhệnhưthếnào.

Bohm:Thông qua các phản xạ, tư duy có thể giải phóng đủ loại nănglượng.Cứtạmchotưduylàvịchỉhuycủatoànbộcácloạinănglượngđi,thì rồi đến lượt chúng,nhữngnăng lượngnày lại quay lại tácđộng lên tưduy.Nhữngnănglượngnàychưaphảilànhữngnănglượngtinhtếnhấtcủacái khôngbị điềukiệnhóanhưng cómột phạmvi rộng lớn các loại nănglượng.

H:Phảichăngthoạtđầutưduybịchiphốibởiviệcbịđiềukiệnhóa,thếnhưngtalạicómộtkhoảngphầntrămnhỏtrongđótacóđượccơhộinhìn

sựvậtkhácđi?Vàtừđóxuấthiệnsựlệthuộcvàođiềukiệntheokiểumới,vàrồicósựthayđổi?

Bohm:Đúng thế. Tư duy vận hành bằng cách điều kiện hóa.Nó buộcphảibịđiềukiệnhóa.Bạncầnđếnsựđiềukiệnhóamớihọcđượcmộtthứtiếng,mớihọccáchviếtđược,hoặcmớilàmmọiloạicôngviệckhácđược.Tuynhiên,sựđiềukiệnhóatrởnênquácứngnhắcthìnóbuộcphảithayđổikhicó thể.Nhưng rất có thểcónhữngđịahạt trongđókhôngcó sựcứngnhắcquáđếnnhưthế,vànócócơthayđổiđược,thếlàbạncóđượccáigìđómớimẻ-mộttậphợpphảnxạmới.

H:Nhưngthảnghoặccómộtcơhộihémởchotathấyđượcđiềugìđó.Đólàlídomàđôikhitacóđượcsựnhìnthấukhiếnmọiviệcthayđổi.

Bohm:Vâng.Sựhémởnàycóthểxuấthiệntheođủkiểutìnhcờ,vàcũngcókhilàkhôngtìnhcờ.Tôihivọngnhữnggìchúngtađanglàmvớinhauởđâylàtạoramộtsựhémởkiểunàođó.Nóicáchkhác,biếtđâurằngcómộtthứnănglượngkhôngbịđiềukiệnhóađangthứctỉnh,hayđạiloạivậy,vàdođómàtacóthểbắtđầuxemxétquátrìnhbịlệthuộcvàođiềuấy.

H:Khicácendorphinbiếnmấtvàbộnãosauđóbịkhuấyđộngđểcóthểkhôiphụclạitìnhtrạngtrướcđó,thìngoàinhữnggìtưduylàm,cócòncónhữngkhảnăngnàokháckhông?

Bohm:Nếutưduykhônglàmgìcả,thìbiếtđâumộtgiảiphápkháccóthểxuấthiện.Sựkhuấyđộngkhôngchừngvẫnbiếnmất.Cũngcóthểnếubạnchịu đựng tình trạng không có endorphin trongmột thời gian ngắn thì hệthốngsẽmauchóngtrởvềtrạngtháicânbằng.Cóthểthựcsựkhôngcóvấnđềgìxảyra,ngoạitrừtưduybảorằng"Maulên,tôiphảilàmcáigìđóđây".

Vềđiểmnàychotôixinnóithêmvàiý.Tađangcóvấnđềvềsựtácđộngcửatưduyđếntrigiác.Vấnđềnàysẽlàvấnđềrấtcốtyếutrongbuổi tọađàmngàymai, khi ta thảo luậnvề tưduyvàngười tưduyhoặcvềngườiquansátvàcáiđượcquansát,hoặcgọi thếnàođó tùycácbạn,vìvấnđềđượcđặtralà:nếutưduytácđộnglênnhữnggìtatrigiác,thìlàmcáchnàochúngtatáchbạchđượchaicáiấyra?

Chúngtacóvớicơthểcủamìnhmộttìnhhuốnghếtsứcđángquantâmgọi lànăng lựcnhậncảmcơ thểhaysựnộicảm [38],nócónghĩa là tự tri

giác.Khicửđộngmộtbộphậnnàocủacơthể,bạnbiếtrằngbạnvừamớicửđộng nó - cử động là kết quả của ý định của bạn. Bạn biết ngay tức thì,không cần thời gian, không cầnmột người quan sát, không cần phải suynghĩ.Nếukhôngthểnóiđượcthế,tứclàbạnđangởtrongmộttìnhtrạngtồitệ.Cóngườibịmấtkhảnăngnàynênkhôngthểcửđộngmộtcáchmạchlạc,bởivìbạnphảicókhảnăngphânbiệtđượcmộtcửchỉmàbạncốtìnhvớimộtcửđộngxảyđếnmộtcáchđộclập.

Tôi thườngdẫndụ trườnghợpmột người phụ nữnửa đêm tỉnh dậy tựđánhmình.Điềunàylàdotrướcđâybàtađãtừngbịmộtcơnđộtquỵlàmtổnthươngcácdâythầnkinhcảmnhận,khiếnbàkhôngcònbiếtmìnhđanglàmgìnữa.Cơnđộtquỵkhôngảnhhưởngđếncácdâythầnkinhvậnđộng,nênbàtavẫncửđộngđượccáccơ.Rõràngbàtađangtựđụngvàocơthểmình, nhưngnếukhông có gì nhắc bảo chobà biết là đang tựmình đánhmìnhthìbàtavẫncứngỡlàđangbịaiđótấncông.Thếlàcàngchốngđỡbàlạicàngbịtấncôngdữdội.Khiđènbậtsáng,nănglựcnhậncảmcơthểđượcphụchồivì lúcnàybàcóthể tựmắtnhìn thấymìnhđanglàmgì,vàbà takhôngtựđánhmìnhnữa.Báochícũngcónóiđếntrườnghợpmộtngườiphụnữkháccứvềđêmlàmấtkhảnăngnhậncảmcơthểvìhễkhôngnhìnthấymìnhcửđộnglàbàkhôngthểcửđộngđược.Bànàyđãphảihọccáchnhìnthậtthuầnthụcthếnàođóđểtiếptụcsống;bệnhnàyxemrahìnhnhưkhôngchữađược.

Bìnhthườngthìnănglựcnhậncảmcơthểtồntạilàchocơthể.Vàmộttrongnhữngcáitacầnnhìnthấyrõlàmốiquanhệgiữaý―tìnhvậnđộngvàsựvậnđộng-phảinhìnthấymốiquanhệnàyngaytứckhắc,phảiýthứcvềnó.Tathườngkhôngýthứcđượcýđịnhvậnđộngnàymộtcáchhoàntoàn,

Bảnchấtcủavậnđộngcóthểlànằmtrongýđịnhvậnđộng,ýđịnhnàytrải ra thành toàn bộ sự vận động. Chẳng hạn ta biết một người bị bệnhkhôngcònkhảnăngvậnđộng.Anhtachỉcóthểnói.Thếmàanhtalạidạythểdụcởtrườngđạihọc.Vấnđềlàlàmsaoanhtalàmđượcviệcnày.Cácbạncóthểđồrằng,khôngcửđộngnhưngvốnsẵnthôngminhnênanhtacóýthứcđượcvềýđịnhcủamìnhhơnchúngtanhiều,vìchúngtachỉbiếttậptrungsựchúýcủamìnhvàokếtquả.Dođó,cóýđịnhđúngđắncólẽlàvôcùngquantrọngđểcóđượcsựvậnđộngđúngđắn.Nhưvậylàcómộtmối

quanhệgiữaýđịnhvậnđộngvàsựvậnđộng;vàtrongchuyệnnàycócáigìđómàbạnlờmờýthứcđược,đólànănglựcnhậncảmcơthể,làsựnộicảm.

Cómộtcái liênquanđếnđiềunóitrênmàtôimuốntrìnhbàyngaybâygiờ.Tôimuốnnóirằngtưduycũnglàmộtthứvậnđộng-phảnxạnàothậtracũnglàmộtvậnđộng.Nóvậnđộngchuyểntừcáinàysangcáikhác.Nócóthểlàmchocơthểchuyểnđộnghaychocácchấthóahọcchuyểnđộng,hayđơngiản làkhiếnchohìnhảnhhaymột thứgìđókhácchuyểnđộng.Nhưvậy,khi"A"xảythìra"B"xảyratheo.Nólàmộtsựvậnđộng.

Tấtcảnhữngphảnxạnàykếtnốivớinhautrongmộthệthống,vàđiềuđógợichotanghĩrằngthựcrachúngkhôngkhácnhaulàmấy.Phầntrítuệcủatưduythìcótinhvihơnthậtđấy,nhưngtrênthựctếthìmọithứphảnxạvềcơbảnđềutươngtựnhauvềmặtcấutrúc.Bởivậychúngtanênnghĩvềtưduynhưmộtphầncủasựvậnđộngcơthể,ítnhấtlàkhaitháccáikhảnăngấy,bởitaxưanayvẫnđượcgiáohóađểtinrằngtưduyvàvậnđộngcơthểđúnglàhaiđịahạthoàntoànkhácnhauvàvềcơbảnlàkhôngliênquangìvớinhaulắm.Nhưngcólẽrằngchúngkhôngkhácnhau.Cóbằngchứngchothấytưduyliênhệmậtthiếtvớitoànbộhệthống.

Nếunóitưduylàmộtphảnxạgiốngnhưbấtkìmộtphảnxạcơbắpnàokhác-chỉcóđiềunótinhtế,phứctạphơnvàhaythayđổihơnnhiều-thìchúngtacũngphảicókhảnăngnănglựcnhậncảmcơthểđốivớitưduy.Tưduyphảicókhảnăngtrigiácđượcvậnđộngcủabảnthânnó,ýthứcđượcvềvậnđộngcủabảnthânnó.Trongquátrìnhtưduy,taphảiýthứcđượcvềsựvậnđộngnày,vềýđịnhsuynghĩvàvềkếtquảmàviệcsuynghĩấytạora.Bằngcáchchútâmkỹlưỡnghơn,tacóthểýthứcđượctưduylàmcáchnàotạorađượcmộtkếtquảbênngoàibảnthânchúngta.Vàsauđócólẽchúngtacũngcóthểchútâmkĩlưỡngđếnnhữngkếtquảmànótạorabêntrongbảnthânchúngta.Khôngbiếtchừngtacòncóthểtrựctiếpýthứcđượcnótácđộngđếntrigiácnhưthếnào.Nóphảilàtứcthì,bằngkhôngtasẽkhôngbaogiờlàmrõđượcđiềuấy.Nếuphảimấtthờigianđểýthứcđượcviệcnàythìcóthểbạnsẽđưacácphảnxạquaytrởlại.Vậylànănglựcnhậncảmcơthểcóthểxảyrakhông?Tôiđangđặtracâuhỏinhưvậy.Cácbạnbiếtrõcâuhỏinàymuốnnóilênđiềugìrồichứ?

H:Cóđúnglà"chúngta"cầnphảicóýthứchaykhông?Hayphảichăng

ngàinênnóirằnghìnhnhưcótồntạimộtsựcóýthức,vàsaucáikhoảnhkhắccủasựcóýthứcđóthìsẽcómộtthứtưduynhấtđịnhnàođóvềsựcóýthứcnàyđượchìnhthành?

Bohm:Liệusựvậnđộngcủacơ thểcó thểý thứcđượcvềbản thânnóthôngquanănglựcnhậncảmcơthểhaykhông?Cácbạncóthểhỏicâuhỏiđó.Vậnđộngcủacơthểbaogồmtấtcảnhữngcáiđicùngvớinó-vàmọithứkhác.Mộtvậnđộngkhôngcóýthứchoàntoànkhácvớimộtvậnđộngcóýthức.Chonêncácbạncòncóthểhỏi:"vậnđộngcủatưduycóýthứcvềbảnthânmìnhđượchaykhông?".

H:Ngàicóthểphânbiệtđiềuđóvớisựtựýthứckhông?Bohm:Được,bởivìkhibạnvậnđộngcơthểvàý thứcđượcvềsựvận

độngấy, thìđókhôngphải làbạnđang tựý thức.Nếubạn làm thế,nósẽkhông có tác dụng. Thậm chí lúc đó bạn có thể rất bận rộn suy nghĩ vềchuyệnkhác,nhưngnếubạnvậnđộngcơ thểbạn thìbạnvẫný thứcđượcđiềuđó.Dùđanglàmgì,bạnvẫnđểtâmtrựctiếpđượcđếnviệcliệucóphảibạnđangtạorasựvậnđộngđóhaykhông,vàbạnsẽhànhđộngmộtcáchtươngứng.

Giảdụbạnđẩytayvàovậtgìkhiếnnódichuyển.Ngaytứckhắcbạnbiếtrằngbạnlàmchonódichuyển.Điềuđókhácvớiýnghĩchorằngnóbỗngtựdichuyển.Bạnýthứcđượcvềđiềuđó,vàbạnkhôngcầnphảisuynghĩvềbảnthânmình.Loạiýthứcđócũngtấtyếuđốivớibạnđểbạncóthểbướcđichođúnghayđểlàmbấtcứchuyệngìtươngtự.

Cáivậnđộng toàn thểnàycáchnàođóý thứcđượcmối liênhệgiữaýđịnhvàkếtquả,bởibạnnói: "Đómớichính làkếtquảcủaýđịnhcủa tôimuốndichuyểnnó,cònkếtquảkia thìkhôngphải.Kếtquảkia làđến từnguyênnhânkhác.Nhưngbạnkhôngnóiđiềunày ra thành lờihaykhôngphântíchnómộtcáchtỉmỉ,haylàmnhữnggìđạiloạinhưthế.Bạnýthứcvềnómộtcáchítnhiềutrựctiếp,vàrồisauđótấtcảcácphảnxạcóthểứngxửmộtcáchtươngứng.Phảikhôngạ?

Bâygiờgiảsửtưduycóthểlàmviệcđó.Tôicóđưaramộtluậncứđểchứngminhtạisaonócókhảnănglàmđượcđiềunày.Nếutưduychỉlàmộtsựmởrộngcủatấtcảnhữngphảnxạcủacơthểnhưđãđềcập,thìhẳnlàtư

duyphảitrựctiếpýthứcđượcsựvậnđộngcủabảnthânnó,vàthếtứclànóýthứcđượcnóđanglàmgì.Điềurắcrốicơbảnđốivớitưduylàviệcnócandựmàlạikhôngýthứcđượcnóđangcandựnhưthếnào.

H:Tacóthểquaylạicơsởvậtchấtcủavấnđềkhông?Tôikhônghiểucụmtừ"tựýthức"cónghĩalàgì.Tôisẽkhôngđưachữtựvàođây,màcólẽtôimuốn nói rằng ta phải thật sự hòamình vào sự vận động đó, hay hòamìnhvàocáicảmgiácđóvàođúngthờiđiểmđó.

Bohm:Vâng,nhưngbạnkhôngýthứcđượcviệcbảnthânbạnđangsuynghĩvà thế làbạnbị tách rakhỏi sựvậnđộng.Khibạnnói "tôiđang suynghĩvềbảnthântôi"tứclàbạnđãbắtđầurơivàotìnhtrạngđó.

Nếutưduycốxemxétbảnthânnótheocáchthôngthường,bằngcáchtựtáchnórakhỏibảnthânnó,thìnókhôngthểlàmđược.Nhưnghãygiảsửtưduykhông tự táchmình ra theo bất cứ kiểu nàomà chỉ đơn thuầný thứcđượcrằngnóđangvậnđộng.Vàrồicónhiềuthứđangxảyra,baogồmcảnhữngsựviệcbênngoàivànhữngsựviệcđangxảyrabêntrong-khôngchỉcáccảmgiácvànhữnggìtươngtựthế,màcảtrigiácđangbịtácđộng,v.v.Chúngtacóthểýthứcđược-ngaytứckhắcnhìnthấyđiềuđó-rằngsựthayđổi trigiácnày là thôngqua tưduy,cònsự thayđổi trigiáckia là dodốitượngthựcsựđãthayđổi.Điềunàyquantrọnglắm.

Tôicóthểbằngvàotrigiácnhậnthấybạnbỗngnhiêngiậntôi.Biếtđâuđólàvìbạngiậnthậtsự.Nhưngbiếtđâutôicũngcóthểbỗngnghĩđếnđiềugì đó khiến tôi thấy anh như đang tức giận - đó chính là căn bệnh hoangtưởng.Giảsửthếnày,ôngchủtôiđangbướcđivớivẻmặtđămchiêu.Tôinhìnôngtavànghĩ:"Ôngấykhôngđượcvuivàđangbựcdọc.Khôngbiếtchừngôngấyđangnghĩcáchđuổiviệcmìnhđây."Thếlà tôicảmthấycứnhưôngấysẵnsàngđuổiviệctôithật.Mộtmặtthìcũngcókhiôngtađịnhđuổiviệctôi thật.Phânbiệtđượccáinàođúnglàrấtquantrọng.Điềunàyxảyralàdotrigiáccủatôibịtưduycủatôitácđộng.Rồibiếtđấuchínhbạnđổthêmdầuvàolửađểsựviệcxảyrachỉvìbạnđãnhầm,bởivìtháiđộcưxửcủabạnrồicũngsẽkhiếnôngtamuốnđuổiviệcbạn.

Nhữngchuyệntưduytácđộngđếntrigiácnhưvậytavẫnthừasứcuốnnắnlạiđượcbằngcáchnóirằng:"Chỉ làmìnhtưởngtượngra thếấymà."Nhưngthườngta lạikhônglàmvậy.Bệnhhoangtưởngxảyra làkhinăng

lựcnhậncảmcơthểđãquásailạc,vàrồimọingườikhókhănvàmấtthờigian lắmmớiuốnnắn lạiđược,nếucó thể.Ngườimắcbệnhhoang tưởngkhôngnhậnrađượcsựkhácnhaugiữanhữnggìyđãlàmvànhữnggìtựnóxảyđến.Nhìnđâuycũngthấynhữngmốiđedọa,nhưnghóaracókhichỉlàynghĩthế.Lúcnàoycũngápnhữngnỗisợhãihaynhữngcáikhácnữacủachínhyvàonhậnthứccủay.Kiểugìmọingườicũngđanglàmthế,nhưngvới căn bệnh hoang tưởng thì việc đó bị phóng đại lên quámứcmàmọingườithườnglàm,nênnhữngaimắccănbệnhnàythườngkhôngthựchiệnđượcnhữngchứcnăngthôngthường.

H:Khicómộtviệcxảy rakiểunhưôngchủbướcxuốngsảnhvớimộtbiểuhiệnkhôngbìnhthườngtrênnétmặtthìđóđúngchilàcáitanhậnthấybằnggiácquanmàthôi.Nhưngbấtkìmộtcáchdiễngiảinàovềnócũngđềucầnphảixemxétlại.

Bohm:Nhưngkhóởchỗbạnkhôngnhìnrađólàmộtsựdiễngiải,nhấtlàkhibạnmắccănbệnhhoangtưởng.Sựdiễngiảirathànhmộtôngchủđangđịnhđuổiviệcbạnchínhlàcáchtưduyhaycáchdiễngiảimàbạnđangcó,cáiđósẽbiếnthànhtrigiácvềmộtôngchủđangsẵnsàngđuổiviệcbạn.

H:Tấtcảchúngtađềulàmnhưthếsao?Bohm:Tất cả chúng ta đều làm thế ở nhữngmức độ khác nhau.Bệnh

hoangtưởngchỉlàsựphóngđạicủahànhhạngthôngthường.Nóđãđiquáxađấythôi.

H:Phảichăngnógiốngnhưcănbệnhhủitrongtưduy?Hômquangàicónóivềbệnhhủinhưthểnólàmộtsựtrụctrặcvềnănglựcnhậncảmcơthể.

Bohm:Cũnglàmộtkiểu.Ởcănbệnhhủi,cácđầudâythầnkinhcónhiệmvụkịp thờibáovớicơbắpnhữnggìcơbắpđang làmđãbị tổn thươngvànhưthếcơbắpsẽkhôngcảmthấyđauđớngìhết, trongkhilẽrabạnphảicảmthấyđaukhibạnvậnđộngquámức.Vàdođócónguycơsẽvặtđứtmũibạn,bẻlìangóntaybạn.Bạncóthểđậpphámọimọithứ,vìbạnkhôngđượcthôngbáođúngđắnvềlựcmàbạnđangsửdụng.Vàkhithấycácchibịgãy lìahaycácngón taybị rụng rabạn lạihốthoảng "Thôi chết rồi,mấyngóntay tôisaotựdưngrụngra thếnày".Nhưngthậtrachánhbạnđãvặtđứtchúngmàkhôngbiết.

H:Bệnhhoangtưởngcónhữngđặctínhkiểunhưthếkhông?Bohm: Có chứ. Chẳng hạn, nếu ai đó đối xử với một người làm như

ngườiđólàkẻthùhaymộtmốiđedọathìviệcấysẽđượcchứngkiếnthấyngay,vàrồingườinàyrấtcóthểthấylosợvàphảnứnglại.

H:Cóphảitấtcảmọisựbiểuhiệnđềunằmtronghệthốngcảhaykhông?Liệucómộtdạngbiểuhiệncómộtthuộctínhnàokháckhông?

Bohm:Hệthốngtạoracácbiểuhiện.Trongchừngmựcnhữngbiểuhiệnđóđượcđưaradựatrêncơsởquákhứ,chúngđềunằmtronghệthống.

H:Theolốimàchúngtađangthựchiệncácchứcnăngcủamìnhhiệnthờithìphảichăngbộnãokhôngcónănglựcnhậncảmcơthể?

Bohm:Nócótheonhiềucách,nhưngkhôngtheocáchnày-khôngphảitrongtưduy.

H:Cóphảingàiđanggợiýrằngcólẽcóthểthựchiệncácchứcnăngtheomộtphương thứcsaochophương thứcấy tácđộngnhư thểnăng lựcnhậncảmcơthểcótồntại?

Bohm:Hoặclàtrênthựctếnótácđộngởnơicónănglựcnhậncảmcơthể tồn tại. Tôimuốn nói rằng xuất phát từ luận cứmà tôi đã đưa ra, tôikhôngthấytạisaotôilạiphảiphânbiệtgiữanhữnggìdiễnratrongbộnãovớinhữnggìdiễnraởbấtkìnơinàokháctrongcơthể,haylànhữnggìdiễnratrongtưduyvớinhữnggìdiễnratrongcơbắp,v.v.vềcơbảnchúnggiốngnhaumặcdầutheonhiềucáchkhácnhau.

H:Cóphảisựthiếuvắngnănglựcnhậncảmcơthểtrongtưduytheotahiểucónghĩalà:tôikhôngthểphânbiệtđượcliệumộthìnhảnhcóphảilàhìnhảnhđượcvẽradựatrêncáiđangdiễnrathựchaynódựatrênnhữnggìtôinghĩlàđangdiễnra?

Bohm:Đúng thếđấy.Tahoàn toàn có thểnói rằng: "Tôi thấy cái điềuđangdiễnra.Tôiđãcóđượcnhữngsuyluận.Tôiphânbiệtnhữngsuyluậncủatôivớinhữnggìtôithấy.Vàrồiđếnlúctôisẽđốichứngnhữngsuyluậncủatôivớinhữnggìtôithấyđểkiểmtralại.Nhưngnhữnggìtôithấykhônglẫnlộnvớinhữngsuyluậncủatôi."Đócólẽlàlượngnăngthôngthường,làsựsuynghĩminhbạch.Nhưngthếthìnólạibịkẹtbởiviệccómộtsốthứtôi"nhìnthấy"thậtralạilàcáidotưduycủatôidiễnđạtranhưthế,haychỉlà

nhữngsựbiểuhiệncủatôimàthôi.Thếnênkhitôibắtđầunghĩvềchúngthìtôilạinghĩsaivềchúng.Chúnglànhữngkếtluận.Giốngnhưhọnóiởtoàán,chúnglànhữngkếtluậnchứkhôngphảinhữngsựkiệnthựctế.Nhưngchúnggiốngvớinhữngsựkiệnthựctế.

H:Thếrồiđôikhinhữnggìtacảmnhậnđượcbằngtrigiáclànhữngcáirấtghêsợ.Nhưngthựcracókhicáicáchtatrigiáckhiếntaghêsợ.

Bohm:Vâng,chúngtađangtưởngtượngranhữngđiềughêsợ.Khibạnnằmmơbạnrấtcóthểtưởngtượngranhữngđiềughêsợtronggiấcmơ.Đólàcùngmộtloạisựviệc.Cáimàbạntrigiácthấytronggiấcmơcóthểhoàntoànlàdotưduymàra,nhưngnóhếtsứcthuyếtphụcgiốngnhưlàbạncảmnhậnthấybằngvàotrigiácvậy.

H:Ýtôimuốnnóilàthếnày,nếutacóđượcnănglựcnhậncảmcơthểthìcólẽcáiđầutiêntanhậnthấylàcócáigìđóthậtsựghêsợđangdiễnra,đólàcáchtanhìnmọiviệc.Tưduyđangvậnhànhtheolốirấtnguyhiểm.

Bohm: Hay biết đâu nếu có được năng lực nhận cảm cơ thể thì ta sẽkhôngtiếptụcvớilốitrigiácđiênkhùngnàynữa.

H:Đểchonóxảyrađược,ngườitakhôngnênđểchomộtcơchếkiểmduyệtbấtkểloạigìthamgiahết.Điềunàynhọcnhằnvàkhóvôcùng.

Bohm:Nhữngcái nóivớibạn rằngnónhọcnhằnvà rất khó lại làmộtphầncủaquátrìnhtưduy.Sựnhọcnhằncólẽđếntừcùngmộthệthốngấy,cáihệthốngđanggâyratoànbộnhữngrắcrốicònlại.Quátrìnhtưduybảo"cái đó" chắc chắn sẽ rất nhọc nhằn và khó.Do đó, bạn sẽ cảm thấy nó,giốnghệtnhưbạncảmthấythựctạicủacáibànvậy.

H:Thếnhưngphảichăngngàilạinóirằngloàingườikhôngbiếttưduyđang làmgìvàcũngkhôngbiếtnó trigiácnhư thếnào,vàrằngcó thểcómộtcáchnhìnkhác?

Bohm:Vâng.Dođó,việcđầutiênlàbảnthântưduyphảithayđổitheolốinàođó.Tôirấtmuốnđưaramộthìnhảnhhaymộtsựtươngtự.Tôimuốnnói rằng tưduy tựchomình là to tát lắm.Nhưngcó lẽnóchỉ làmộtgợnsóngtrênmộtdòngsuối.Còndòngsuốilàdòngsuốiýthức.Nhưvậydòngsuốiýthứcphảitựýthứcđượcmình.Nhưngđiềuđókhôngphảilàchuyệngìlớn,bởivìmộtviệcđơngiảnlà:ýthứcchophépnhậnbiếtđượcbằngvào

ýthức.Câuhỏiđượcđặtralà:liệudòngsuốiýthứccóbằngvàonănglựcnhậncảmcơ thểđểý thứcđượccáigợn sóngdochínhnóđang tạo raấykhông,cũnggiốngnhưkiểutaýthứcđượctavậnđộngcơthểnhưthếnào?

H:Điềunàyđangphầnnàonóivềkhókhănmàtôigặpphảitrongviệchiểutưduylàmthếnàocóthểýthứcđượcvềbảnthânnó.Cóvẻnhưhoàntoàncólíkhibạnmiêutảnó.Nhưngtôithoángnghĩrằngvìlàkíứcnêntưduychỉcóthểmiêutả;nókhôngthểýthứcđược.

Bohm:Nhưngtưduykhôngphảichỉcóthế.H:Đóchínhlàýtôimuốnnói.Ngàiđãdùngcâu:"vậnđộngcủatưduy

trongviệctựýthứcvềbảnthânnó".Bohm:Theomộtnghĩanàođóthìkíứclàcáigìđóhơncảchỉđơnthuần

làkíức,bởivìkíứclàmộttậphợpcácphảnxạ.Nólàmộtvậnđộng.Kíứcthựcchấtlàcáigì?Nólàsựvậnđộng.Chữ"kíức"thườngchibiểuhiệnmộtcáigìđóđượclưulại.Nhưngkíứccònlàmộtvậnđộngtrongnão.vốnlàtrừutượng,nhưngkíứclạilàmộtsựbiểuhiệncủamộtcáigìđókhôngtrừutượng.

H:Nếukíứclàmộtvậnđộngthìnhữnggìngàigọilà"sựđiềukiệnhóa"haylà"sựghilạivàobăngtừ"củacácmặcđịnhcũngphảilàsựvậnđộng.

Bohm:Vâng,nhưngbăngtừlàmộtsosánhcóvẻquácơgiới,tôicólẽsẽkhôngnói "đượcghivàobăng từ7'mànói "bị điềukiệnhóa".Bạncó thểnghĩrằngmỗi lầnbạn làmmộtviệcgìđó,nóđể lạimộtchútxíu thayđổitrongcácdâythầnkinhcủabạnđểlậpthànhmộthìnhmẫu.Nóngàycàngtrởnêncốđịnh.

H: Khi nói tư duy giống như gợn sóng trênmặt dòng suối ý thức, vềnguyêntắcđiềuđókhiếnchongườitanghetưởngnhưnhìnthấygợnsóngnàylàviệcđơngiảnvàdễdàng.

Bohm:Thực tếcũngcó thểnhư thế,nhưngchúng takhông làm.Trongtrạngtháiýthứchiệncócủata,hìnhnhưbấtcứthứgìcũngđềuđượccoilàgợnsóngấy.Nóđượcdùngđểbiểuhiệnchomọithứ,nênnóđượcnhậnbiếtthôngquatrigiácvớitưcáchlàtấtcảmọithứ.

H:Cólẽđâylàmộttrongnhữngsaisót-đólàviệctacứngỡnókhókhănhơnlàtrênthựctế.

Bohm:Cũngcóthểthế.Takhôngthểcứdựavàoviệctưduynóivớitalànókhódễthếnàođược.Tưduyđâucóbiếtthậtsựlàthếnào.Vậythìtốt

nhất ta cũngnênnói là takhôngbiếtnókhókhănđếnđâu;vànênnóirằngbấtcứtưduynóiđiềugìvềchuyệnnày,thìthậtsựnócũngkhôngbiết.

H:vềviệcnănglựcnhậncảmcơthểcótácdụngtrongquátrìnhtưduy-tứclàviệctưduyđangýthứcđượcvềmình-ngàicóthểtiếpcậntheocáchkhácđượckhông?

Bohm:Đượcchứ.Tưduynhưvậylàđangbịđiềukiệnhóađểthểhiệnbảnthânnótheocáccáchkhácnhau:rằngnókhácvốicơthể,rằngnókhôngtácđộngđếntrigiác,rằngnóchỉnóichobạnbiếtmọiviệcđangdiễnrathếnàomàthôi,v.v.Vàvìvậynênchínhđólàcáchmàthôngquatrigiácbạnnhậnbiếtđượctưduyvậnhànhnhưthếnào.Bấtcứcáigìtưduybiểuhiệnđềuđượcquyvềviệcbạnnhậnbiếtcáiđóbằngtrigiácnhưthếnào.Vậylàởphía"bênngoài"bạncócáiđểkiểmtratrigiáccủamình.Nếutrigiáccủabạnbảobạnđâylàmộtcáicốc,trongkhinólàmộtvậtkhác,thìsớmmuộnbằngkinhnghiệmcảmquanbạnsẽthấyđượcsựkhôngmạchlạc.Nhưvậylànhữngtrigiácsailầmsẽđượcbộclộranhưmộtsựkhôngmạchlạcvàrồita sẽ uốn nắn chúng.Nhưng ở phía "bên trong" thì khó khăn hơn, vì bạnkhôngnắmgiữđượcnó.Tacứhaynóitưduylàcáinằmbêntrong;sựthậtkhôngphảithế,bởivìnócònlàtoànbộthếgiớicơmà.

Tưduythểhiệnmìnhnhưthểtáchrờivớitrigiác,nhưthểnóđơnthuầnchỉnóichobạnbiếtmọiviệcdiễnbiến rasaomà thôi.Tưduy tạo ramộthìnhảnhvềhoạtđộngcủamình-rằngbạnnhìnthấymộtsốthứrồisauđótưduy sẽ nói thêmchobạnbiết chút ít về chúng; rằngnóđưa ra những suyluận,chứnókhônglàmgìcảvàkhônggâyratácđộngnàocả.Đólàlốibạnnhậnđịnhvềtưduy.Nhưngthựcratưduyđanglàmhơnthếnhiều.Nóđangtácđộngvàoviệcbạntrigiácvềmọithứnhưthếnào.Córõkhôngthưacácbạn?

H:Tứclàngàiđangnóirằngquátrìnhtư-duy-cơ-thểchỉlàmộtsựvậnđộngthốngnhất?

Bohm:Đúng.Cảtrigiác,rồicảtrigiáccảmtínhnữa.H:Cònsựnhậnbiết?Sựnhậnbiếtphảiởđầunguồncủatấtcảnhữngcái

đó.Bohm: về cơ bản là đúng.Tôi có gợi ý rằng phải cómột sự nhận biết

bằngýthức,mộtsuốinguồnýthức,mangtínhnềntảnghơn,màtôicứhìnhdungnhưnónằmđâuđódướiđáybiểnsâu.Nhưngrồitacũngcóthểnhầmlẫnsựnhậnbiếtbằngý thứcvới thaotáccủahệ thống,vìhệ thốngcó thểđưaramộthìnhảnhbiểuhiệnvềsựnhậnbiếtbằngýthứcvàsauđócoihìnhảnhbiểuhiệnnhưchínhbảnthâncáiýthứcnềntảngđó.

Chúng tanói tưduy làmộthìnhảnhbiểuhiện,nó làmộthìnhhài [39].Mộtsựbiểuhiệnlúcnàocũngcómộthìnhhàinhấtđịnh,cầuvồngcómộthìnhhàinhấtđịnh.Nhữngchữcáicóhìnhhàinhấtđịnh.Ngườinghệsĩtạoramộthìnhhài.Mộthìnhảnhbiểuhiệnluônluônlàmộthìnhhài;nhưngxétvềbềngoàithìhìnhhàinàysớmmuộnsẽbiếnthànhmộtphầncủacái"đâylàcáigì".Vậylàaicũngthấyđượcrằnghìnhảnhbiểuhiệnkhócóthểlàcáigìkhácngoàilàmộtgợnsóng;nókhôngcómấythựcchất-airồicũngthấyđượcđiều ấy.Nhưngkhi nóbị hòa lẫnvàovới tri giác thì dườngnhưnóhoàntoànlàcáigìđóthựcchất.

H:Sựbiểuhiệnlàmộthìnhảnhtrừutượng,nólàmộtbiểutượngvốncócảnhữngbộphậncấuthànhmangtínhvậtlí.

Bohm:Nócóđấy,nhưngvớitưcáchmộtthứmangtínhvậtlíthìnóbénhỏlắm.Tôinghĩcókhinóchỉlàvàivệtmựcli ti trêngiấyhayvàidòngđiệncócườngđộrấtnhỏtrongnão.

H:Nókhôngcóđượcmộtcấutrúcsao?Bohm:Nócómộtcấutrúc.Hìnhhàicómộtcấutrúc,nhưngnókhôngcó

đượccáibảnchấtđộclập.Nókhôngcótínhtấtyếunộitạicốhữu.H:Ngàicóthểbiểuhiệnnónhưlàbềmặt,màcơsởẩndướicủanólà

mộtcáigìđótinhtếhơnhaykhông?Bohm:Vâng.Khinhìnmặtbiển,mọiloạihìnhhàikhácnhausẽxuấthiện

trênnhữngconsóngkia.Chúngcứthayhìnhđổidạngsuốt,lúcthếnày,lúcthếkia, lúc lại thếkhác.Cáchìnhdạngnàykhómàđượcgiữyên.Chúngchẳngchứađựnggìnhiều.Nhưngbạncòncócáinằmsâudướiđấynữa.

Tuynhiên,trongtâmtríbạnnhữnghìnhhàicũngcómộtnghĩalí.Vàmọithứtiếptheođólàphùhợpvớicáinghĩalínày-buộcphảivậy.Nhưngmột

phầnquantrọngcủanghĩalílàsai,vìcómộtphầnbịthiếu:cụthểlà,phảihiểuđâychỉlàmộthìnhhàiđượcbộclộrabênngoàitrênbềmặtmàthôi.Nhưngthayvĩthế,ngườitalạihiểurằnghìnhhàinàychínhlàbảnchấtcăncơcủacái"đâylàcáigì".

H:Cóphảiđiềuđóhàmýrằngcóhailoạitrigiác,mộtloạimangtínhhờihợtbênngoàivàmộtloạithuộcvềbảnchất?

Bohm:Tôivừanóirằngrấtcóthểcònmộtthứtrigiácsâusắchơn,xuấtpháttừnhữngtầngđáysâuthẳm.Cònthứmàtathườngcoilàtrigiác-hayítnhấtlàthứmàtưduycoilàtrigiác,cáimàtathườngđặttênlà"trigiác"-lạibịtưduytácđộngvàorấtmạnh.Nóichung,thứtrigiáctheocảmquanthôngthườngcủatachắcchắnlàmangbảntínhnày,mặcdầuđôikhinócũngcóthểthoátra.

Tạm thời tahãycứ thửxem tưduy lấycáigì làmnguồn thông tinchomình.Ngoàinhữngcáikhác,nguồnthôngtincủatưduyhẳnphảilàtrigiáccảmquan;vànónóirằngtưduykhônghềtácđộnggìlêntrigiáccảmquan-rằngnóchỉnóivớibạnmộtđiềugìđó thôi.Và thế là tưduy lấyđây làmxuấtphátđiểmđểtiếptụcvậnhành.Nhưnghóaracũngcóthểtrigiácđãsẵnbịtưduytácđộngrồi,còntưduythìcứngangnhiêncoicáinótạoranhưlàmộtsựthựcđộclậpvớitưduy.

H:Cóphảinóngăncảntrigiácởđáysâukhông?Bohm:Nórốtcuộcsẽlàmrốitungbộnão,đếnmứcngăncảngầnnhưđủ

mọithứ.Dựatrêncơsởcủasựthựcbềngoàikiểunày,hàngloạtnhữngthứviệckhácbắtđầuxảyra,vàbộnãobắtđầulẫnlộnlungtung.Từviệcđilầmđường này, tư duy kiểu ấy lan rộng ra và trở thànhmột lỗimang tính hệthống.Nólâylanratấtcảmọithứ.

H:Cóphảingàinóirằngcóbasựviệchaykhông:việckhôngcótrigiácvềsựcanthiệpcủatưduy,việccótrigiácvềsựcanthiệpcủatưduyvàviệctưduyđangkhôngcanthiệp?

Bohm:Vâng,đó lànhững tình trạngcó thểxảy ra.Bâygiờhãygiả sửrằngtưduycókhảnăngýthứcđượcvềnhữngtácđộngcủachínhnó.Nếuvậy,lúcđangtạoranhữngtácđộngvônghĩa,đơngiảnnósẽdừngngaylại.Tưduyđâucóhiểmácđểcốhủyhoạimọithứ.Cóvẻnhưnóchỉđanglàm

bấtcứcáigìphùhợpvớibảnthâncơchếcủanómàthôi.Khicóđượcnănglựcnhậncảmcơthể,bạnsẽkhôngdạigìmắccáisai

lầmnhưkhibạnkhôngcónăng lựcđó -giốngnhưngườiđànbà tựđánhmình.Ngượclạicũngthế,khikhôngcónănglựcnhậncảmcủatưduy,bạnrấtcóthểbắtđầutựtấncôngmình,tựlàmmìnhbịthương.Bạnnói"áiđauquá"vớiấntượngrằngcógìđótấncôngtừbênngoài.

H:Hìnhnhưngàinóinhiềuvềcáchtoigiácchứkhôngnóimấyđếncáchsuynghĩ,cóđúngvậykhông?

Bohm:Vângđólàmộtsựkéodàicủatrigiác.Tôinóirằngbiếtđâucómộtsựkéodàicủatrigiáckiểunhưthế.

H:Phảichăngnănglựcnhậncảmcủatưduykhôngdiễnratrongnhữnggìtanghĩlàtưduy,màthậtratrongquátrìnhvậtlí,vìchúngchỉlàmộtthôimà?

Bohm:Đúnglànhưthế.Vìtoànbộquátrìnhvậtlílàmộtsựkéodàicủanăng lựcnhậncảm thông thườngđểbiến thànhmột cái gì đó tinh tếhơn,nhưngvẫncócùngmộtbảntínhchung.Đólàcáitôiđangcốđiđến;rằngđểphânbiệtgiữatưduyvàquátrìnhvậtlítachỉnênvẽmộtđườngchấmchấmđứtvạchthôi.Nhưngtrongtưduycủamình,giữachúngtalạiđãvẽramộtvựcthẳm.Thếlàcứtheođómàchúngtatrigiác.

H: Khi bạn nói "tư duy tự ý thức được về sự vận động của bản thânmình",haykhinóivề"nănglựcnhậncảm",thìsuynghĩđãtạoramộthìnhảnhvềmọithứ.Tôithắcmắckhôngbiếtphảichăngđólàmộttrongnhữnglídokhiếnmọingườicứđòihỏiđiđòihỏilạilàđiềunàycầnphảiđượcgiảithíchhaykhông?Vàrồithayvìchỉlắngnghenhữnggìbạnnóivềviệctưduyđangchúýđếnhoạtđộngcủanó,thìtưduylạibắtđầucốđưaramộtsựmiêutảvềnhữnggìcóvẻnhưnómuốnrằngnóýthứcđược.

Bohm:Vâng.Khókhănmàsựmiêutảđógâyralànótrởthànhtrigiáccủabạn.Việcmiêutảsẽổnnếubạnbảo:"nóithẳngra,đâylàmộtcốgắngcótínhtưbiệnđểhìnhdungxemmọiviệclànhưthếnàomàthôi,chứhoàntoàncóthểkhôngphảivậy".Nhưngthayvìthế,bạnlạibiểuhiệnnótrongtưởngtượng;rồihìnhảnhđượcmiêutảấylantỏarấtnhanhchóngvàcóvẻnhưsẽtrởthànhmộtthứthựctạikhiếnbạnlạclối.Vậy,chínhcáiquátrình

ấy-cáimàtavừamiêutả-làmộtphầncủacáilỗihệthống.Nóchínhlàmộtdạnglỗikhác.

H: Nếu tôi không có khả năngmiêu tả được gì nhiều và nói rằng tôikhônglàmđượcđiềuđóthìsao?

Bohm:Thếthìđiềuđókhôngcócáchgìtrởthànhtrigiáccủabạncả,dođótrigiáccủabạnbịnghẽn.Nếuđãkhôngcócáchgìnhưthếthìcũngchẳngcầnphảilắngnghemàlàmgì.Ýtôilà,bạnkhôngcầnphảixemnặngchuyệnnàytínào.Mọithứcònlạisẽtựnótiếpdiễn.

H:Vậy chúng ta không hề tìm cách thoát ra khỏi tình huống trong đónhữnggìmìnhbiểuhiệnhaynhữnggìmìnhsuynghĩđangcómộttácđộng.Nhưngthayvàođó,taýthứcđượcrõhơnvềnhữnggìđangdiễnratrongđó.

Bohm:Đúng.Vàrồikhithựcsựnhậnthấynhữnggìđangxảyra,tacũngsẽmiêutảđúngđược;vìnếutanhậnthấyđượcnhữnggìđangxảyramàlạimiêutảsai, thì tasẽthôngbáosaichohệthốngvềnhữnggìnóđanglàm,khiếnchohệthốngtrởlênlẫnlộnnhiềuhơn.Tấtcảthôngtinmàhệthốngcóđượcvềchínhmìnhsẽtácđộngđếnnhữnggìnóđanglàm.

Nắmvữngđiềunày là rấtquan trọng.Có lẽbướcđầu tiên làphảinắmvữngnóbằngvàotrítuệ,hayhơnthếmộtchút,vìđiềunàysẽgiúptaxóabỏnhiềunhầmlẫn.Nhưngnếubạncứvẫnmặcnhiênchấpnhận tấtcảmọiýniệmkhácvềquátrìnhnày,thìbạncứvẫnnhìnnhậnnótheomộtcách,vàrồibạnsẽkhôngbaogiờhiểuđượcnó.Cácbạncórõýtôikhông?

Như vậy, việc rút ra được những kết luận đúng về tư duy là rất quantrọng.Nhữngkếtluậnấykhôngchỉlànhữngtưbiệnvuvơ;màđúnghơnlàtađãquansátrồisauđómớirútranhữngkếtluậnvàcốthửlạichúngtrongchừngmựccóthể,hoặccốgắngcảmnhậnxemchúngcóhợplíhaykhông.Đâychỉlàmộtcáchkéodàilượngnăngthôngthường,khilượngnăngthôngthườngđượcsửdụngmộtcáchđúngđắn.Đâylàcáchbạnquansátmộtthứgìđó-từđóbạnrútranhữngkếtluận;sauđóbạnnhìnlạilầnnữavàxemxemliệunhữngkếtluậncủabạncóđúngkhông,cómạchlạckhông,v.v.

Đâylàcáchtatiếntới-dùngkếtluậnđểtiếnlên.Nhưngnhưtađãnóivớinhautừtrước,việclàmnàylàchưađủ,vìvẫnchưathoátkhỏiđượccácphảnxạ.Tuynhiên,nólàmộtbướcđihữudụng.Nhưthếcóphảilàtấtyếu

haykhông thì tôi cũngkhôngdámchắc,nhưng tôinghĩviệcxóabỏđượcmộtvàinhầmlẫnvốnsẵncótrongtậphợpnhữnggiảđịnhvàýniệmmàhệthốngcótừtrướcđóvềbảnthânnó,sẽlàmộtbướcđiquantrọng.

H:Liệumộtcánhâncókhảnăngmiêutảđượcquátrìnhnộicảmtrongtưduynhưnóthậtsựđangvậnhànhhaykhông?

Bohm:Cólẽđượcnhưngchậmđimộtnhịpnhỏ.Tấtcảnhữnggìbạnđãnhậnthấycólẽđềucóthểđượcmiêutảmộtcáchđúngđắn.Nhưngnếubạnchưanhìnthấynó,thìnótrởthànhcáigìđómangtínhtưởngtượngvàbắtđầubiếncách-nótácđộnglêntrigiáccủabạncứnhưthểbạnđãnhậnthấynórồi.

H:Câuhỏihìnhnhưphảiđượcđặtranhưsau:bằngcáchnàotađưađượcsựtinhtếđóraánhsángđểrồicóthểbắtđầulàmtanbiếntínhbấtthườngcủatưduytrongviệcnókhônghềnhìnthấybảnthânmìnhđanglàmviệcvàvậnhànhrasao?

Bohm:Khibạndùngcụmtừ"bằngcáchnào",thìcụmtừđócóthểđượchiểu là"tôi sẽ làmviệcđóbằngvàohệ thốngnào?"hay"hệ thốngsẽ làmviệcđóbằngcáchnào?".

H:Vậytheongàithìnênthếnào?Bohm:Chúngtanóivớinhaurằng,trướcmắtbạnchỉcóthểcânnhắccâu

hỏimà thôi.Cònýđồmuốnxemnónhưcáchgiảiquyếtvấnđề thì rồisẽđượcnảy sinh trong tiến trình, phải vậykhông ạ?Trongmột vài lĩnhvựcnhấtđịnhmàhệthốngđangvậnhànhthìtháiđộmuốngiảiquyếtvấnđềlàmộttháiđộđúngđắn.NhưngtacònphảitìmđượcmộtcáchtiếpcậnnàođókhácnữađốiVớilĩnhvựcnày.

H:Nếutưduylàcáixuấtpháttừnhữngkinhnghiệmcủaquákhứvàtìmcáchdiễnđạttươnglai,vậythìliệuđangởtronghiệntại,tacóthểnhìnthấyđượccáiquátrìnhtưduyấyđangvậnhànhnhưthếnàođượckhông?

Bohm:Rấtcóthểlắmchứ.Nhưngthếthìbạnlạiphảiđặtcâuhỏilàlàmcáchnàonghiêncứuđượchiệntại.Haylà,cóthểnàomàtalạikhôngđangtronghiệntại?Rõrànglàtabịbuộcphảiởtronghiệntại.Nếukhôngthìtacòncóthểởđâunữachứ?Nhưngsaotakhôngthấyđượcđiềunàynhỉ?Tanàocósốngtrongquákhứ.Ngườitanóirằngcũngcóngườisốngtrongquá

khứ,nhưngđóchỉ làcáchnóibónggiómàthôi;bạnchẳng thểgửi thưvềquákhứchohọđược,vấnđềlúcnàyphảiđượcđặtranhưsau:nếutrênthựctếđúnglànhưthếthìcớgìtakhôngnhậnrađượclàtađangsốngtronghiệntại?

Ấythếlàtathấyrõđượccáchhệthốngđangvậnhành.Vàrồicónhiềuđặcđiểmkhácnữacủahệthốngnàymàtacầnphảinghiêncứu.Tacầnxemxétcảvấnđềvề thờigiannữa.Hệ thốngcònchứađựng toànbộhệ thốngthờigian,cũngnhưtoànbộhệthốngcủabảnngã[40],chứađựngcảngườiquansátlẫncáiđượcquansát.

Nhưngtôinghĩgiờđầytađãbướcđầuthấyđủvềnóởmứcđộđểthấyrằnghìnhnhưcóthểcólốithoát-khôngnóihẳnlàcó,màlàxemchừngcóthểcó.Bởithếtamớiphảixéttưduynhưmộttoànthể,vớitoànbộhệthốnglí-hóacủanóvàtấtcảnhữngcáikhác.

H:Sựtựcảmnhậncóphảilàcáikhácvớiviệcmiêutả?Bohm:Vâng,rõrànglàthế.Khibạncósựtựcảmnhậnvềcánhtay,bạn

khôngmiêutảcánhtayđóchobạnbằngbấtcứcáchnào.Bạnchỉđơngiảnnhậnbiếtmộtcách trực tiếp -bạnkhôngnghĩ,khôngmiêu tảcánh tayvàcáchnócửđộng.

H:Thếcócáigìđótrigiácvềmộtcáigìđókhácnókhông?Bohm:Không.Tôicốthửnóirằngtacómộtbộphậnngônngữcủamình

bảovớimìnhrằngnếucóbấtcứcáigìđóđượctrigiácthìắthẳnphảicómộtcáigìđókhácđểtrigiácnó.Nhưngcókhikhôngphảithế,vàviệcđórấtcóthểsẽxuấthiện trongquá trìnhdiễnbiếncủasựvật.Sao ta lạikhôngnóiđượcrằngdòngýthứccóthểtựnhậnbiếtvềbảnthânnónhỉ,haysaotalạikhôngthểnóirằngtachẳngcầntáchngườitrigiácvớitaigiácriêngrađểlàmgì?

H:ThếthìxemchừngkhócóthểcoithứýthứcnàychỉthuầntúylàvậtchấthiểutheonghĩacủavậtlíhọcNewtonlắm,phảithếkhôngạ?

Bohm:TađâucónóinóchỉthuầntúylàvậtchấthiểutheonghĩacủavậtlíhọcNewton.Nhưbannãyđãnói,tôinghĩrằngsựtinhtếcủavậtchấtxemchừngkhôngcógiớihạn.Nóicáchkhác,phầnnàotathấykhóxửvớitưduycủamìnhlàvìnócứnóirằngvậtchấtlàrấthữuhạn,rằngnóchỉlàthếnày,

thếnọhoặcthếkhácmàthôi-nólàmgìcóđượckhảnănglàmnhữngloạiviệckiểunhưthế.Tuynhiên,nóinhưvậylàkhiếntangỡrằngmìnhbiếtđủmọithứvềvậtchấtrồi.Nhưngtheotôi,cáicốttửlàphảinóilênđượcrằngtakhôngbiếthếtmọiđiềuvềvậtchất.

H:Vậytheongàihiểuthìvậtchấtcũngcóthểtrigiác?Bohm:Tacònchưabànđếnchuyệnnày,nhưngvậtchấtcókhảnănglàm

đượccáigìđó tinh tếhơn tanghĩnhiều.Chí ítnócũngsẽđáp lại trigiáctheonhữngcáchthứcmớilạ.Chẳnghạn,mộttrigiácmớicóthểbắtđầulàmchomộtvàimốinốithầnkinhhaynhữnggìbịkẹtcứngthayđổi.Vânvân.Látnữatasẽđềcậpđếnvấnđềnày.

H:Bannãyngàinóirằngthânxáccónănglựcnhậncảmcơthểlàchuyệnđãrõ,nhưngtưduylạihìnhnhưkhôngcóđượccáiđó;vìthânxácvàquátrìnhtưduychỉbịchiatáchbằngmộtđườngchấmchấmđứtquãng,nênởmộtmứcđộnàođótưduyxétvềbảntínhtựnhiêncủanócólẽcũngphảicósựvậnđộngcủanănglựcnhậncảm.Tuynhiên,mộtsốchấnđộnghaytiếngồnhaymộtcáigìđókhácđangdiễnratrongtưduyđãátmấtsựnhạycảmđốivớivậnđộngnày.

Bohm:Vâng,cócáigìđóđangxảyratrongtưduyđãloạibỏtínhnhạybénhoặcngăncảnnó,hoặckhángcựlạinó.Rõrànglànếunhìnthấyđượchoạtđộngcủatưduy,bạnrấtcóthểpháthiệnrarằngphầnlớnnhữngthứtatrôngcậytrênthựctếđềuchẳnglàgìhết;chúnglàsảnphẩmcủatưduy-cảcáitôilẫnxãhội,lẫncácthứkhác.

H:Cóphảikhitrigiácbằngvàonănglựcnhậncảmlàtađangtrựctiếptrigiácnólàcáigìhaykhông?

Bohm:Sựvậnđộngnhưnóvốnthếtựtrigiácvềmìnhtheocáchnàođó.H:Khitatrigiácmàkhôngcónănglựcnhậncảmthìtứclàtađangxuất

pháttừkíứcđểtrigiácphảikhông?Bohm:Từnhữngphảnxạcủakíức,đúng.H:Vậycókhảnănglàcómộtcáigìđótrựctiếphơnchứ?Bohm:Đúng.Kíứckhông thíchhợpđể trigiácvề sựvậnđộngcủa tư

duy.Điềuđócóvẻ rõ ràngbởivìkíức sẽkhôngbaogiờ tri giác, sựvậnđộngtứcthời,trựctiếpcủatưduy.

H:Tôi từng thấynhiềubạnbècủamìnhquan tâmđếnchuyệnnày.Vàhìnhnhưcàngngàyhọcàngbịrốitrí,càngnóilíthuyếtsuôngvàcàngthiếutựtín,vàhầuhếtbọnhọđềumấtđiphầnnàolượngnăngthôngthườngtrongcuộcsốnghằngngày.Họngàycàngđắmmìnhvàoviệccốgắngtựýthứcvềbảnthânmìnhđếnnỗikhiếntôiphảicảnhgiác.Liệutôicóđangbắtđầurơivào tình trạngrối trí, loâu,và thôikhôngcònsống thựcnữavì tôiquá lochuyệntựýthứcvềbảnthânhaykhông?

Bohm:Tôiđâucókhuyênbạnlàmvậy.Cáiđầu tiên là,nếuchỉnhìnvàobản thânmàkhông thônghiểunhững

vấnđềtanêuranãygiờ,thìtứclàbạnđangnhìnvàocáimàbạnđãdùngtưduytạotácra.Vàrồibạnsẽkhôngtránhkhỏibịrốitrí.Đểtôicắtnghĩachocácbạnnghevìsaocácbạnbịrốitríkhichỉlaomìnhvàoquansátnộitâm-bởivìbấtcứcáigìbạnthấyđềulàsảnphẩmcủatưduyvàđềuđượcbiểuhiệnxemnhưlàtrigiác.Dođó,nhữnggìbạnđangthấychỉlàmộtlônhữnghìnhhài,nhữngđámmây,nhữngbóngma,v.v.

H:Việcngàinóitôirốitríkhônglàmtôihoảng,nhưngtôiđangcốhiểucáigìkhiếntanhưthế.

Bohm:Cólẽbạncómộtmặcđịnhchorằngbấtcứaixemxétđiềunàyđềusẽrốitrí,đólàmộtmặcđịnhtấtyếuphảicó.

H:Tôiđangcốhiểuđiềugìquyếtđịnhxemtacórốitríhaykhông.Bohm:Nhưngviệc bạn đặt câu hỏi khiến tôi hiểu rằng cómột sựmặc

địnhnằmbêndướinó.H:Cáiđóthườngxảyra.Bohm:Đó là lối taxâydựngnhữngmặcđịnhkiểunày.Khiđiềugìđó

hayxảyra,tanóirằnglúcnàonócũngsẽxảyra,rằngnólàtấtyếu-nóluônluônlàtấtyếu.Vàchúngtabịkẹt.Tabịtrôituộtvàođó.Nócóthểrấthayxảyra,nhưngkhôngcónghĩalàlúcnàocũngphảithế.Mộtlầnnữa,tabuộcphảinóirằngtakhôngbiếthếtvềnóvàdođótakhôngthểnóilúcnàonócũngxảyra.Đấylàđiểmthứnhất.

Rồitớiđiểmthứhai,nhưta.đãcắtnghĩavớinhau:nếubạnkhôngnghiêncứunhữngcâuhỏivừanêu,chẳnghạnnhưvềnănglựcnhậncảmcơthểhayvềnhữngcáikhác,bạnchắcchắnsẽbịrốitrí.Tứclà,xuấtpháttừlờigiải

thíchtôivừađưara,chắcchắnkinhnghiệmbạnmiêutảsẽphảixảyra.Thếlàđiềuđógiảithíchchokinhnghiệmcủabạn.

Điểmthứbalà:khôngphảimọichuyệnsẽổnthoảnếutakhôngxemxétnócẩnthận.Thếlàtasẽcứtiếptụcđểchosựrốirắmdiễnratrênđời,cuốicùngnósẽdẫnchúngtatớiđâu,cómàtrờibiết.Thậmchíkhôngbiếtsẽphảilàmgìtrongmộttươnglaitươngđốigần,bởivìnócóthểdẫnchúngtađếnnhữngtaihọathảmkhốc.Nókhônggiốngnhưkiểubạncóthểnói:"À,cứmặckệnórồimọiviệcsẽổnthôi.Chúngtarồisẽcóđượcmộtlượngnăngthôngthườngtuyệtvời."Bởivìđứngtrướctìnhhìnhnàythìlươngtriđãbịbẻgãy.Khôngphảilượngnăngthôngthườngsai,màlàbạnkhôngthểvậndụngđượclượngnăngthôngthườngkhitấtcảtìnhtrạngnàytiếpdiễn.

Dođó, tôimuốnnóirằngcácbạnphảixemxétnóthậtkĩ lưỡngvàsuynghĩthậtcẩnthận.Tấtcảnhữngnguycơcácbạnnóiđềulàcóthật.Nhưngnếukhôngxemxétcẩnthậnthìlạisẽcònnhữngnguycơkhácnữa.Vậytaphảilàmthếnàovớichuyệnnàyđây?Tôithìcảmthấyrằng,nóichunglàcólíkhinói rằng tấtcảcácsự lựachọn loại trừ lẫnnhauđềunguyhiểmhết.Nhưngmộttrongchúnghầunhưchắcchắnthấtbại-cụthểlànhữnggìgiờđâyđangdiễnra.Vàđiềutabànđếntrênkiacóvẻnhưcóthểcóđôichúttácdụng.

Tôinghĩnhữngđiềutôivừanóicóthểlàmộtcáchgiảithíchmạchlạcvềnhữnghiệntượngkhácnhauđangthựcsựdiễnra.Đólàmộttrongnhữngcáinólàmđược.Vàbấtcứlúcnàobạnthấynókhôngcótácdụngthìnólạigiảithíchđượcvìsaonókhôngcótácdụng,cónghĩalàtavẫncònmộttháchđố-tachưatớiđượctậnđáy,chưatớiđượctậncùngcủavấnđề.

H:Nói"tavẫncònmộttháchđố"làýngàimuốnnóigì?Bohm:Tađãđiquáxa,đãgiải thíchđủđiều,nhưngchưachạmđầyđủ

được tới các phản xạ.Có thể ta đã phần nào tác động đến chúng.Nhưngnhữngphảnxạnàyvẫnđangcóhiệulực.

H:Sựkiếngiảikhônglàmviệcnày.Bohm:Vâng.Việcgiảithíchlàhữuích,làthiếtyếu,làtấtyếu,nhưngcòn

cầnthêmnhữngcáikhácnữa.H:Ngàicónghĩlàhợplíkhigiảđịnhrằngnhữnghiệntượnglàcóđó,và

chođếngiờthìcáchgiảithíchvẫnlàđúnghaykhông?Bohm:Tahãytạmdừnglạiởchỗnóirằngcáchgiảithíchlàđúngđốivới

nhữnggìtacóthểnhậnthấychođếnthờiđiểmnày,rằngtađãxemxétmọithứbằngvàoviệcquansátkĩlưỡng,vàosuyluậnvàvàocácphépthử,vàtấtcảdườngnhưhợplí.Bấtkìainghĩnókhônghợplíthìcũngđãcócơhộinóira, và đến giờ ta chưa thấy hổng chỗ nào. Nó giải thích được tất cả cáctrườnghợpnóiđến,tấtcảnhữngkhókhănkhácnhaunảysinh.Nócắtnghĩađượcchúng.Mọingườikìvọnglàtấtcảchúngđềuđượcbaohàmtrongđó,vàtasẽkhôngviệcgìphảibấtngờvềchúng.

H:Tathảoluậnthêmmộtchútvềhiệntạiđượckhôngạ?Tưduybịđiềukiệnhóabởiquákhứvànódựavàođóđểtiênđoánnhữnggìsẽxảyratrongtươnglai;dovậymàtôikhôngnhậnrađượcnhữnggìhiệntạiđangxảyra,vìtâmtrítôibịđiềukiệnhóacủaquákhứ,hoặcbịlệthuộcvàocáisẽxảyđến.Trongkhinếuđangsốngvớihiệntại,lẽratôiphảithựcsựngheđượcmọi thứđangdiễn ra -người,vậtquanh tôihaybấtkìđiềugìxảy ra -vàđồngthờingheđượcnhữnggìngàinóivàcònngheđượccảcơthểtôiđangcảm thấy thế nào.Nó là chỉmột vận động thốngnhất.Không có sự ngăncách;tôivớingàilàmột.Vàvìđangtrongtrạngtháihiệntạinhưthếnêntôicóthểquansátđượcnhữngtưduycủachínhmình.

Bohm:Vậythìđiềugìsẽxảyra?H:Bằngcáchquansátnhữngtưduycủamình,tôinớilỏngđượcsựràng

buộccủachúngđốivớitôi.Cứlàmnhưthểchúngđangvậnđộngcòntôithìchỉnhìn,nêntôikhôngbịcộtchặtvàođó.Vìchỉnhìnchúngnêntôikhôngphảilàchúng,dođótôicóthểthamvấnchúngxemchúngđangnóigìvớimình.

Bohm:Nhưngnếubạnnói"tôiđangnhìnđây",thìrồiaiđósẽcóquyềnhỏi"Aiđangnhìnđấy?Cógìđểphânbiệtđượckhông?".

H:Tôikhôngcho là ta có thểnói "tôi đangnhìnđây".Chỉ có cái việcnhìnlàđangxảyrathôi,vì"tôi"vàtưduylàmột,khôngcógìtáchbiệt.Nóitôiđangnhìnđâychỉlàmộtsựđánhlạchướng.

Bohm:Cólẽngàymaitasẽcốgắngđisâuhơnvàovấnđềnày.Nhưngtôinghĩ rằngđể thayđổiđược thì tahẳnphải cầnđếnmộtkiểunhìn thấu

khiếnchotrạnghuốngvậtlínày,trạnghuốnglí-hóanàyphảithayđổi.H:Việccốmiêutảchobằngđượcmộtthứnhìnthấunhưthếliệucógiá

trịgìhơnlàviệctựcănvặnxemmìnhcóđượcnóhaykhông?Bohm:Nếutacóđượcnhìnthấuthìtahẳnphảinóirađượcđiềugìvềnó.

Vấnđềởđâylànóiđượcmộtđiềugìđóthậtsựthôngbáochotabiếtnólàcáigì.

H:Vàthếnàynữa,hìnhnhưđôikhitacũngcókhảnăngnhìnvàonhữngtưduycủamìnhvànóivềđiềunày.Nhưngkhicónhữngcảmxúcgópphầnvàothìkhảnăngấyởtasẽmấtđi;mộtđiềugìkhácsẽxảyđến.

Bohm:Taphảicóđượcđiềunàymộtcách thậtmạnhmẽvàvữngchắcđếnmứcnóvẫn có tác dụngkhi các cảmxúcxenvào.Vàkhảnăngnhìnđượcđiềugìđangxảyratrongtưduycóthểlàmnảysinhtrigiác.

Tacóthểnóirằngcầnphảicómộtsựthayđổiđíchthựcthìđiềunàymớicóđượctácdụng,cầncósựthayđổitrongviệcbịđiềukiệnhóanày,trongcơsởvậtchấtcủaviệcbịđiềukiệnhóa,saochonókhôngquáràngbuộc.Vàtôinghĩđiềuđócầnđếnmộtkhảnăngnhìnthấu.

Bâygiờđãkhámuộn,cólẽtađểngàymaisẽthảoluậntiếp.H:Ngàicóthểrachochúngtôicáigìđónhưkiểubàitậpvềnhàđểtối

naylàmkhôngạ?Bohm:Tôinghĩtốtnhấtlàlàmnhữnggìtathảoluậnsángnay.Đólà,cố

gắngsửdụngngôntừđểlàmrõquátrình-khôngnhữngchỉgọitênsựtứcgiậnhaysựsợhãi,haysựghentị,haythậmchícảsựvuithích,màlàbấtcứđiềugìcóthể.

H:Cònvềsựkhángcự?Bohm:Nếubạnbịkhángcự,thìvấnđềlàphảicốtìmracáitưduyvàsử

dụngtừngữnằmẩnđằngsausựkhángcựấy.Bạntìmranhữngngôntừẩnđằngsaunó.Nếubạnmuốnluyệntậpthìđólàmộtbàitậptốtđểthửlàm.

H:Theoýngàithìcónênbànbạcvớiaiđókháchoặcviếtnórakhông?Bohm:Bạncóthểviếtnórachochínhmìnhgiốngnhưviếtnhậtkí.Hay

nếumuốn,bạncóthểbànbạcnóvớiaiđó.Thấycáchnàophùhợpvớimình,bạncóthểlàmtheocáchấy.

B

SÁNGCHỦNHẬT

ohm:Tađãthảoluậnvớinhaukhánhiềuchuyện,nhưngcũngcònmộtsốchuyệnnữacầnphảixemxét.

Trướctiên,tôithiểnnghĩnênnóithêmđôichútvềnănglựcnhậncảmcơthể.Tôihiểulàmộtsốngườicảmthấyvẫncònchưarõ.Cáicănbảnlàbạnphảiýthứcđượcvềcơthểbạnmộtcáchtrựctiếp,vềviệccơthểbạnđangvận động ra sao; trong khi nếu bạn nhìnmột cái cây chuyển động, chẳnghạn,bạnýthứcđượcrằngnóhoàntoànđộclậpvớibạn.Nănglựcnhậncảmcơthểkhiếnbạnýthứcđượctoànbộcơthểbạnxemnhưnóthuộcvềbạn,làmộtphầncủabạn.Bạnýthứcđượccáigìđangxảyravàviệcnhữngýmuốncủabạnđangtácđộnglêncáiđónhưthếnào,v.v.Vàchúngtathìluônluôncóthểtiếpcậngầnhơnđếnnănglựcnhậncảmcơthể.Nhữngngườiđủkhéoléo,nhưnhữngvậnđộngviênhaynhữngnghệsĩmúa,họhẳnphảicómộtnăng lựcnhậncảmcơ thểrất tốtđểcảmnhậnmộtcáchchínhxácviệchọđangvậnđộngnhưthếnào.Họđâucầndừnglạiđểsuynghĩ.Chắchẳntrongtưduycủamìnhhọphảibiếthọmuốnlàmgì;nhưngtrongkhiđangthựcsựlàmviệcđóthìhọkhôngdừnglạiđểphântíchmộtcáchchínhxácxemviệcđódiễntiếnrasaovàsosánhnóvớinhữnggìhọđịnhlàm.

Cáiđólàcáiđãsẵnbaohàmtrongsựnộicảmrồi.Nhưngkhảnăngtựýthứcnàycóthểbịmấtđi.Tôicóđọcmộtcâuchuyệnnóivềmộtngườivốnbịmộtsựcố,sauđóanh tacảmthấyphầnbênphảicủacơ thểkhôngcònthuộcvềmìnhnữa-anhtakhôngcònbaogiờýthứcđượcvềnóđểxemnónhưmộtbộphậncủacơthểmìnhnữa.Vấnđềlàchúngtaýthứcđượcngaytứckhắcsựkhácbiệtgiữamộtvậnđộngxuấtpháttừbảnthânnóvớimộtvận độngmà trước đó ta nghĩ đến, dù trên thực tế không cần phải chămchămnghĩrằng"đâychínhlàcáitôiýthứcđượcvềnóđấy."

Tôimuốnnóirằngnănglựcnhậncảmcơthểnàyrấtcóthểđượcmởrộngđếntậntưduy,đểtacóthểýthứcđượcvềtưduykhinócandự.Sựcandựcủatưduytạorađủthứ.Thếrồinótácđộngvàotrigiác-cáibạnnghĩtácđộngđếncáitrigiácthấyởbênngoàivàcáibạncảmthấyởbêntrong.

H:Tôicứbănkhoănvềvídụhômquangàiđưaravềngườiđànbàmất

hoàntoànnănglựcnhậncảmcơthểđểrồiphảidùngmắtđểtựđiềuchỉnhbảnthân.Khiđangngồiđây,aitrongchúngtacũngđangsửdụngnănglựcnhậncảmcơthểcủamình,bằngkhôngthìlàmsaongồivữngđược.

Bohm:Vâng,đólàmộtvídụrấthay.Bàtachợttỉnhdậykhôngcònnănglựcnhậncảmcơthểvàrồikhôngcócáchgìkiểmsoáthaylàmchủnhữngcửđộngcủacơthể.Bàkhôngngồidậyhaylàmbấtcứviệcgìđược.Bàđãphảinhìnngómọithứđểxemxemđiềugìxảyravàcốhồitỉnhlạitheocáchđó.

Khómà cắt nghĩa được điều này, nhưng khi ngồi trên ghế, bạn ý thứcđượcvềcơthểcủamình.Cóthểbạnkhôngđểýthấy,nhưngởđâycómộtsựnhậnbiếtbằngýthứcvềviệccơthểbạnđangtiếpxúcvớichiếcghếvànhiềunhữngcửđộngnhonhỏbạnbuộcphảithựchiệnđểsửalạitưthếnếucảmthấymìnhsắpngã,v.v.Tấtcảnhữngcáiấyđềuthuộcvềnănglựcnhậncảmcơthể.Bạnthựcrađâucónghĩvềnó,haycóđưaranhữngphánxétvềnó,hayđâucólựachọngì,haylàmbấtcứviệcgìđại loạinhưvậy.Đúnghơnlànóchỉviệctựvậnhànhthếthôi.

Vậy là ta đang phải tự hỏi xem liệu năng lực nhận cảm cơ thể có làmđúngnhưvậyvớitưduykhông-đểrồibạncóthểtrựctiếpýthứcđượcrằngtưduycủabạnđangtácđộnglêncáctrigiáccủabạn.Tađãbànvềviệctưduy tácđộng lên trigiácnhư thếnào.Bạnnhìn thấyhoặccảmnhậnđượcrằngcócáigìđódotưduytạora,nhưngtiếpđólạicómộttưduykhácậpđến và bảo "tôi chỉ kể cho anh biếtmọi việc nó ra saomà thôi". Tư duytuyênbốranhưthếtrongkhithựcranólạiđangtácđộngđếncáchmàmọiviệcdiễnra.Đâylàmộtsaiphạmrấtcốtyếu.Nógiốngnhưviệctrongcơthểkhôngcónănglựcnhậncảmcơthểvậy.

H:Tôithườngnghĩrằngnănglựcnhậncảmcơthểvềtưduylàđitheođườngthẳngvàrằngtôiphảilầntheomạchtưduycủatôi,màthếthìlạimâuthuẫn.Vàthếlàtôinhậnrađượcrằngtôiđãphảiýthứcđượcvềtưduycủamìnhthôngquacảmgiác.

Bohm:Tưduy làmnảy sinhcảmgiác,đúngvậy.Ngaycả sự thôi thúcbuộctaphảisuynghĩcũnglàmộtcảmgiác.Thếrồisauđótưduycủabạnlạilàmnảysinhthêmnhữngcảmgiácvànhữnghìnhảnhtiếptheo.

H:Nếu trongkhiđangnóichuyệnvớingài, tôi say sưađếnnỗimấtđi

cảm nghiệm về cơ thể, về cảm xúc, thì có lẽ tư duy vẫn đang hoạt độngnhưngkhôngcócáimàngàigọi lànăng lựcnhậncảmcơ thểnữa.Nhưngnếutôiquaylạichúývàocơthểvàvẫnnóichuyệnvớingàithìlúcđótôilạiphầnnàocảmthấyđượcbàntaymìnhđangđộngđậy,phầnnàocảmgiácvềcáighếmìnhđangngồi,vềchấtgiọngmìnhđangnói.Thếthìđólàmộtquátrìnhkhác.Cóphảingàiđịnhnóinhưvậykhôngạ?

Bohm:Vâng,vàtấtcảnhữngcảmxúckhácxuấthiệntừnhữngcáibạnđangnói.

H:Cóphảitađangnóivềmộttrườngýthứcthốngnhấttrongđóbaogồmcảtưduynhưngkhôngloạitrừnhữnggìthuộccơthểhaykhông?

Bohm:Vâng,nhưngtôiđangnóirằngtưduylàmộtphầnthuộccơthể.Hômquatôiđãlưuýrằngtưduycũnglàmộtdạngthuộccơthểnhưngtinhtếhơn.Cólẽtanênbànthêmvềđiềunày.

Tưduylàbộphậncủamộtquátrìnhvậtchất.Quátrìnhđódiễnratrongbộnão,tronghệthầnkinh,vàthậtralàtrongkhắpcơthểvàtrongtấtcảmọithứ;tấtcảlàmộthệthống.Tưduycóthểđượctruyềntảithôngquanhữngquátrìnhmangtínhvậtthểnhưsóngvôtuyến,truyềnhình,chữviết-đủmọiloạiphươngtiện.Khinóichuyện,âmthanhphátravà truyềntải tư tưởng.Trongcơthể,tưduyđượctruyềntảibằngnhữngtínhiệuthầnkinh;ởđâycómộtkiểumậtmãgìđómàtakhôngbiếtrõlắm.

Tađangnóivớinhaurằngtưduylàmộtquátrìnhmangtínhvậtchất;tưduycónhữngphảnxạtựchúngdiễnra.Vànếubạncómộtkhảnăngnhìnthấubảochobiếtđiềunàylàcóthật,thìnósẽthựcsựtácđộngđếnbạn.Mộtsựnhìnthấuhaymộttrigiácvềsựthậtcóthểtácđộngsâusắcđếnquátrìnhvậtchất,mộtquátrìnhbaogồmtrongđócảcácphảnxạ.Nhưngnếuchúngtachỉcómộttrithứcmangtínhtrítuệhaymangtínhsuyluậnthôivềnhữnggìđangtiếpdiễn,thìnókhôngcanthiệpsâuvàoquátrìnhnày.

H:Khicáingàigọilànhìnthấuxuấthiệnthìthựctếlàcómộtsựtáitổchứcxuấthiện.Vàđâykhôngphảilàđiềutôicóđượchoặcbiếtđượcvềsuynghĩcủamình,màchỉđơngiảnlàsựvậnhànhlúcnàycóphầnkhácđi.

Bohm:Đúng,ởđâycómộtsựthayđổi.Hãygiảsửrằngchúngtasửdụngnhữngmốinối thầnkinh trongnãonhưmột loạibiểuhiện,mặcdầu trong

thựctếnóphongphúhơnthếnhiều.Chúngtacótấtcảcácdâythầnkinhkếtnốivớinhau thôngquacácmốinối thầnkinh.Vàchúngcó thể làmthànhmộttậphợpcácmốinốithầnkinhtạoramộtphảnxạnàođókhôngcónghĩalígìcholắmmàchỉđơngiảnđểduytrìsựvậnhành.Tưduyhànhđộngvàcandựnhưthếnàothìmỗitrigiáccũnghànhđộngvàcandựnhưvậy.Thếtứclànhờvàosựnhậnbiếtchânlíbằngtrigiáchaynhờnhìnthấumàthứtrigiácnàyhànhđộng.Vàrồinóthựchiệntrựctiếpnhữnghànhđộngcủamìnhtronghệthốngvàbằngcáchnàođótạoramộtsựthayđổikhiếnphảnxạtrởnênvôhiệu.Cólẽphảnxạbắtđầutanbiếnchútđỉnh.Bạnkhôngđượcđểcho tất cảcác liênkếtmốinối thầnkinh tanbiếnmất,bằngkhôngbạn sẽkhôngcònlàmđượcbấtcứđiềugì.Điềunàycầnđượctiếnhànhmộtcáchthôngminh.

Hẳnbạnđãtừngcólầnthấycáigìđócóvẻnhưrấthấpdẫnđốivớibạn,rồibằngvàotrigiácbạnchợtnhậnrathựcchấtđólàcáigì,rồibạntựbảo:"Nóchẳngcònmảymayhấpdẫntôinữa.Tôihoàntoàndửngdưngvớinó."Cácbạnhiểuýtôichứ?Nằmtrongsâucủasựướcmuốn,sựkhaokhátmộtcáigì,cócáigìđóthuộcvềhóahọc;rồiđộtnhiêncáiđódừnglại.Quátrìnhhóahọcbịtrigiáctácđộng.

Hômquatađãbànvớinhaurằngvậtchấtrấtcóthểvôcùngtinhtế.Khoahọcchưabiếthếtvềnóvàcólẽchẳngbaogiờbiếthết.Màvậtchấtđâuchỉmangtínhcơgiới.Dođó,nócóthểđáplạitrigiácbằngnhữngcáchhếtsứcbíẩnvàtinhtế,vượtngoàikhuônkhổ,khiếnkhoahọccóthểlầnthấydấuvết.Nêncóthểcầncósựthayđổi.Phảiquanniệmnhưsau:sựnhìnthấuhaytrigiácsẽtácđộngđượcđếnmọithứ.Nókhôngchỉtácđộngđếnnhậnthứcsuylímàcòntácđộngđếncảcấpđộhóahọc,vàđếntấtcảmọithứkhác.

H:Điềugìsẽxảyranếuchúngtanhìntấtcảnhữngcáiđónhưmộtquátrìnhthốngnhất.

Bohm: Nhưng chúng ta thậm chí sẽ không "nhìn thấy" nó, vì khi vậnhành,nóvậnhànhquánhanhđếnmứcbạnkhôngkịpbiếtđiềugìđãxảyra-bạnbắtgặpnótrongchớpnhoáng.Sauđóbạndiễntảnórabằngngôntừ.Vậy,câuhỏicótínhthenchốtởđâylà:khimộtsựnhìnthấuđượcdiễnđạtrathànhngôntừ,thìcáigìlàcáidiễnđạtnórathànhlời?Làtưduyhaylànhìnthấu?Tôimuốncácbạnhiểurằngbảnthânsựnhìnthấusẽlàmộtsự

nhìnthấuvàonhữngngôntừbiểuhiệnnómộtcáchđúngđắn.Cóthểnghĩnógầngiốngnhưnhữngngôntừphátratừmộtchiếcloaphóngthanhhơnlànhữngngôntừdomộtngườinàođóđangcốgắngnóira.

H:Điệu bộ của cơ thể đóng vai trò gì trong văn cảnh của những gì tađangnóivớinhau?

Bohm:Đólàmộtphầncủasựbiểuhiện,nókhôngphảilàkếtquảcủatưduy.Bất kì cái gì đangdiễn biến đều tự biểu hiện bản thân nó thôngquangôntừ,thôngquađiệubộvànhiềucáchkhác.Sựbiểuhiện,dùthànhvănhaykhông,làmộtphầncủatrigiáchaynhìnthấu.Vàsựbiểuhiệncótầmquan trọng,vì trigiác sẽkhôngchỉ thayđổimột số trongnhữngmối thầnkinh-haynhữngcáigìđó-màcòntruyềntảiđếntưduynộidungcơbảncủacáinhìn thấu.Nhưvậy, tưduycó thể tiếp tụchànhxử trênmộtcơsởkhác,theomộthướngkhác.Dođóviệcdiễntảnórathànhngôntừlàđiềuquantrọng.

Nhưngnhữngngôntừnàyphảixuấtpháttừsựnhìnthấu.Cònnếungượclại,chỉxuấtpháttừkíứcthìngôntừrấtcóthểkhôngbiểuhiệnđượctưduy.

H:Cóphảingàiđangnóirằngkhicóđượcmộtsựnhìnthấuvàoquátrìnhsángtạonày,thìphươngthứcđượcsửdụngởđâykhôngphảilàngônngữ-màđólàmộthànhvisángtạo?Vàrồimộthànhvisángtạokháccủabộnãosẽ chuyển đổi điều này thànhmột thứ ngôn ngữ của lời nói để ta có thểtruyềnđạtchonhau?

Bohm:Đúngvậy.Nhưngtôinghĩtấtcảchỉlàmộthànhviduynhấtmàthôi.Hànhvisángtạocùngmộtlúcvừasửađổimộtsốphảnxạlạivừatạorasựthểhiện,thôngquangôntừhaythôngquamộtsốphươngtiệnkhác;rồisựthểhiệnnàylạichophéptưduythếchỗnóđểxuấtpháttừđódichuyểntheomộthướngkhác.

H:Tôiđồrằngcóthểsosánhmộtcáchđơngiảncáinàyvớisựkhácnhaugiữaviệchọcthuộcbảngcửuchươngvớiviệchiểumộtcôngthức.

Mộtkhiđãnhận thứcđượcmối liênhệ thìviệc thuộc lòngcácdữ liệukháckhôngcònýnghĩanữavàbạncóthểđitrựctiếpđếnmốiliênhệđó.

Bohm:Đúng.Khibạnthấuhiểuđượcmộtđiềugì, thìtheocáchnàođóđiềunàychạmđếnmộttầngbậcsâuhơnvàrồinósẽlạibộclộrathànhngôn

từ.Vấnđềlàchúngtaphảicókhảnăngnhìnthấu.Giảsửtatựhỏi,"Liệuta

có cái gọi làkhảnăngnhìn thấuđể thấy rằng tưduy làmộtquá trìnhvậtchất,haythấyrằngtưduyluôncandựvàotrigiáckhôngnhỉ?".Nếutacóđượccáinhìnthấuấythìđiềunàycóthểloạibỏbớtmộtsốràocảnđốivớihướnghoạtđộngkiểuđó.

Nhưngtoànbộtậphợpphảnxạcủabạnlạichốnglạiđiềunày.Tậphợpđóbảorằng"tưduyđâuphảilàmộtquátrìnhvậtchất".Phảnxạđầutiêncủatalà:"Tưduynằmngoàivậtchấtrấtxa,haykiểugìcũngtáchbiệtvớivậtchất."Nócómộtthứchânlítinhthầnhaymộtthứýnghĩatrọngđạinàođóvềmặttâmlinh.Quanniệmnàyđãđượcấnđịnhtrongtanhưmộtphảnxạ.

Tuynhiên,talạiđangnóivớinhaurằngtưduylàmộtquátrìnhvậtchấtvànócócandự-tứclàcáiquanniệmchorằngtưduychỉbảochotabiếtmọisựdiễnranhưthếnàomàthôi làmộtsự lựachọnkhôngnghiêmtúc.Nếuđiềunàyxuấthiệnnhưmộtcáinhìnthấu,hoặcnếubạncóthểnhìnthấurằngtưduykhôngcónănglựcnhậncảmcơthểnhưngnócầncónănglựcnhậncảmcơthể,thìđiềuđósẽbắtđầuchạmđếnnhữngmốinốithầnkinhđangduytrìcácphảnxạnày.Lúcnày,ngôntừcũngsẽtạoramộtsựthayđổi trong tư duy, và tư duy sẽ bắt đầu thôi không nhìn sự vật theo chiềuhướngấynữa.

Sựlệthuộccủachúngtavàođiềukiệnchứađựngtrongđónhiềuràocảnkhácnhauđốivớinănglựcnhậncảmcơthể,màmộttrongnhữngràocảnấylàviệc tưduymặcnhiênnói rằngnăng lựcnhậncảmcơ thể làkhôngcầnthiết,khôngtấtyếu.Vànếutưduychỉnóichobạnbiếtmọithứđangdiễnranhưthếnàothôi,thìnănglựcnhậncảmcơthểcólẽlàkhôngcầnthiếtthật,vìthếthìcógìđâumàphảitrigiác.Dođó,quanniệmchorằngtưduychỉnóichobạnbiếtmọi thứđangdiễn ranhư thếnào làmột lựachọnkhôngnghiêmtúc;đâykhôngphảilàvấnđềcầnxemxétmộtcáchnghiêmtúc.Cácbạnhiểuchứạ?Khibạncó thểnhìn thấuvàosựviệc, thì từđónhữngcáitrướcđâyhiệnravôcùngquantrọngsẽkhôngcònđượcbạnnhìnvớimộtconmắt quá nghiêm túc nữa.Bạn sẽ rất coi nhẹ chúngmặc dù trướcđâychúngtừngkíchđộngrấtghêgớmvàtừngmangmộtýnghĩalớnlao.Giờthìbạnnói:"Chúngchẳngcónghĩalígì.Chúngchỉlànhữngthứmangtínhcơ

giớimàthôi."H:Hìnhnhưnănglựcnhậncảmcơthểcónhiềucấpđộkhácnhau.Liệu

điềunàycódínhdánggìđếnsựnhậnbiếtbằngýthứccũngnhưsựkhôngnhậnbiếtđượcbằngýthứchaysựkhôngsuyniệm[41]haykhông?VàngoàiKrishnamurti ra thìcòncóaikháccóđượcmộtnăng lựcnhậncảmcơ thểcaohơn,haymộtnănglựcsuyniệmcaohơnvềnhữnggìđangdiễnrahaykhông?

Bohm:Tấtcảđềucóthể,nhưngtacókhảnăngbịlúnsâuvàođịahạtcủanhữngtưbiện,vànhữngtưbiệnđólạiđượcmangtheovàohệthống.Tahẳnsẽđưamọithứvàotronghệthốngcủanhữngtưduyvànhữngphảnxạcủamình,vàrồichúngcóthểtrởthànhmộtthứtrithứcđồnghànhvớita.Thếtứclàtrongkiểutưbiệngiàutínhtưởngtượngnàycómộtmốinguyhiểm.Quantrọnglàbạnphảitựmìnhthựcsựnhìnthấynănglựcnhậncảmcơthểvềtưduy,phảinhìnthấynótronglúcnóđanghoạtđộng.

Tôimuốnbànđếntrí tưởngtượngđểcó thểhiểuđượcvai tròcủanóởđây,vìnó liênquanmật thiếtđếnvấnđềnày. "Tưởng tượng"cónghĩa là"tạoramộthìnhảnh",là"nhìnthấyhìnhảnhcủacáikhôngcóthật";dùngtừngữkhácđithìcóthểgọilàảotưởnghaysựhuyễntưởng,hayđủthứnữa.Nhưngthựcragiữaquátrìnhtưởngtượngvớinănglựcnhậncảmcơthểlạikhôngkhácnhaumấyvềcơbản.Tatừngnóivớinhaurằngthựcratoànbộsựý thứclàđượctạobởimộtquátrình,quá trìnhđóluôndothôngtincóđượctừcácgiácquandẫndắt.[42]

Quá trìnhnàykhiếnnảy sinh ra tri giác củachúng ta,vàquá trìnhnàycũng làmột loại trí tưởng tượng.Bạncó thểgọinó là trí tưởng tượngbanđầuhaytrítưởngtượngnguyênsơ.

Cũngnhưvậy,bạncóthểtưởngtượngranhữngthứkhôngcóthật,nhữngthứkhôngdotrigiácchỉchobiết.Vàđórấtcóthểlàsựtưởngtượngmangtínhsángtạo.Tacóthểtưởngtượngranhữnghìnhhàicủanhữngthứkhôngaitừngbiết,nhữnghìnhhàimàtừthờiđiểmđómớihiệndiện.

Chúng ta lại còn cómột loại trí tưởng tượng khác, đến từ quá khứ, từnhữngphảnxạ-trítưởngtượngphảnxạ,còncóthểgọilà"ảotưởng"hay"sựhuyễn tưởng".Cái đó cũng có thể có ích, bởi vì chúng ta có thểhình

dungmọithứvàhìnhdungchínhmìnhđangđitrênnhữngconđườngnàođóhayđanglàmnhữngviệcgìđó,vàrồitheocáchấymàgiảiquyếtcácvấnđề.Nhưng điều này có thể rất nguy hại, vì cái ảo tưởng kiểu này rất dễ biếnthànhtrigiáchiểnhiện;nócóthểcandựvàotrigiáctheocáchmàtưduycandự,nhưtađãtừngnói.Khibịlạcvàoảotưởng,bạnsẽcócảmgiácnhưbạnđangtrigiácthấycáidobạntưởngtượngra.Rồikhôngnhữngchỉđangtrigiácmộtcáchhiểnhiệncáiảotưởngmàbạnvẽra,bạncònhiểnhiệntrảinghiệmvà trigiáccái tôicủabạnđang làmviệcđó.Nóicáchkhác, tấtcảđềudotưduydựngnên.Trongtưởngtượng,conngườibạnhoàntoànkhácvớinhữnggìlẽraphảithếởngoàiđời,giốngnhưchândungđượcmiêutảtrongcuốnCuộcđờibíẩncủaWalterMitty(ThesecretlifeofWalterMitty)[43]vậy.

Thếlàtrongtrítưởngtượngcủamình,bạntựtạorabảnthânbạnvàtạoracảmộtthếgiới.Rồisauđó,rấtcóthểảotưởngsẽbắtđầuhòalẫnvớitrigiáccủabạnvề thực tại.Cómộtsốhọcgiảđã từngchorằng,khibắtđầuhoạtđộng,trínhớcủatrẻhầunhưchỉlàảotưởng.TheonhưnhàtâmlíhọctrẻemPiaget,nhữngđứatrẻcònbéhẳnphảicórấtnhiềuảotưởngtrongtưduy.Chúngcóthểtưởngtượngrằngchúngđangtácđộnglênmọithứbằngphépmầu. Thế rồi sau dần chúngmới học cách phân biệt ra một số "ảotưởng"đượcgọilà"thựctại",cụthểlànhữngảotưởngnàođãđượcthựctạikiểm chứng: những thứ đứng vững được, những thứ ai cũng nhìn thấy,nhữngthứkhángcựlạikhibịxôđẩy,nhữngthứkhôngbịtácđộngbởiviệcbạnnghĩvềchúngnhưthếnào,v.v.

Nhưvậy,thựctạimàbạntrigiácthấybịtưduycủabạntácđộngvào.Tưduyđangvậnhànhnhưmộtloạiảotưởngđangngấmvàotrigiáccủabạn.Nótrởthànhmộtphầncủanhữnggìbạnnhìnthấy.Loạiảotưởngnàylàcầnthiết.Nhưngnếunóbámquáchặtvàkhángcựlạibằngchứngvềsự thiếumạchlạc,thìrồiđiềuđósẽdẫnđếntấtcảnhữngvấnđềmàchúngtađangbàn.

Đólàbứctranhchung.Dođómàbạnphảithấyrằngbạncầnhếtsứccanhchừngtrítưởngtượng.Nócóthểmanglạisựsángtạomànócũngcóthểvôcùngtiêucực,vìvươngquốcảotưởngcóthểhòalẫnvàovớithựctạivàtạoramộtsựchốngđốiquyếtliệtviệccoinólàảotưởng.Nósẽtạoranhững

phảnxạkhángcựlạiviệcnhìnranó,vìbạntạoranhữngảotưởngđẹpđẽđếnmức bạn khôngmuốn rời bỏ chúng ra nữa. Chúng tạo cảm giác thậtthoảimái,endorphinvàmọi thứkhácnữađượcsinh ra.Từđó,cómột sựvậnđộng-mộtphảnxạ-duytrìnhữngảotưởngấyvàchốnglạinhữngýnghĩchorằngchúngkhôngphảilàthật,rằngchúngkhôngđúngnhưthế.Thếlàbạnrơivàoảotưởngvàđủthứkiểunhưvậy.

Tôinghĩrằngkháiniệmảotưởngsẽgiúpcácbạnhiểurõhơnviệctưduycókhảnăngbiếnthànhtrigiácnhưthếnào.Vàthậmchíkhibạnkhôngnghĩrằngbạnđangtạoraảotưởng,thìnóvẫncứtiếptụcbiếnthànhtrigiác,vìtrigiác về cơ bản là cùngmột bản tính như quá trình tưởng tượng.Nếu bạnnghĩđếnviệctrigiácđượctạoratừbộnãođểđápứnglạivớithôngtin,thìtiếptheosẽkhôngtránhkhỏilàtacóthểdễdàngtạoranhữngtrigiáckhôngthật;vàrồitaphảisửachữachúng.

H:Thếcònvềsựthiếumạchlạcxuấtpháttừthóinghiệnmangtínhtâmlítrongđóbaogồmcảthóinghiệnmangtínhhóahọcnhưnghiệnrượuhoặcnghiệnmatúythìthếnào?Cảcáinàynữacũngtácđộngđếntrigiác.

Bohm:Đúngthế,nhưnglúcnàothóinghiệnmangtínhtâmtícũnglàcáikhóxửlínhất.Chẳnghạn,ngườitađãtiếnhànhnhữngthínghiệmtiêmmộtloạimatuýnàođó,cóthểlàmoocphin,chocácconthúđểgâynghiệnchochúngvềmặthóahọc.Cóhainhóm-mộtnhómtựtiêmlấyđượccònnhómkiađượcngườitatiêmcho.Sauđóngừngcungcấpmatúychocảhainhóm.Saumột quá trình cai nghiện, nhóm được tiêm không còn bị nghiện nữa.Nhữngconthúcókhảnăngnhấnnútđểtựtiêmcũngtrảiquaquátrìnhcainghiện,nhưngsauđóbấtcứkhinàonhìnthấynútlàchúngvẫnnhấn,chodùcónhấncũngkhôngcònmatuýchochúng,vấnđềởđâylàkíứcvềkhoáicảmđãtạoraphảnxạnhấnnút.Nútnhấnấyđãkhíchđộngtoànbộhệthốngkíức.

H:Ảotượngvàtrítưởngtượngcóphảihầuhếtlàdựatrêncơsởkíứcvànhữngkinhnghiệmđãquakhông?

Bohm:Tôiđãnóicónhiềukiểutrítưởngtượng.Cóloạitrítưởngtượngdựavàokíức,đểnhớlạiquákhứhoặcđểdựđoántươnglai.Cộngvàođó,lạicókiểu trí tưởng tượngsáng tạo,nócó thểđưaramộtcáigìmớimẻ-chẳnghạn,mộtý tưởngmớinhằm tạo ramột cái gì trướcđó chưahề có.

Thậtvậy,rấtnhiềuthứtathấyởđâylàkếtquảcủaloạitrítưởngtượngấy.Tôivừanóitrigiáclàmộtquátrìnhtươngtựvớitưởngtượng.Vậyđâylà

vấnđềthenchốt.Nhưngtakhôngkiểmsoátđượcnó.Nócứthếdiễnra.Nótựdiễn tiếnvà tạo ra toànbộấn tượngvềmột thếgiới.Thếgiớibaogồmkhôngchỉnhữnggìtacảmnhậnđượcbằnggiácquan-nhữnggìtatrựctiếptrigiác-màcònbaogồmcảtácđộngcủaquákhứ.Tưduyđangtácđộnglêntrigiáccủachúngta.

H:Vậylàkhôngbaogiờcósựsángtạotrongảotưởngư?Bohm:Nóichunglàkhông,vìnódựatrênquákhứ.Tôinghĩcósựkhác

biệtthựcsựgiữatrítưởngtượngsángtạovàảotưởng.Ảotượngcóthểnomnhưrấtcótínhsángtạovàcảmthấynhưrấtcótínhsángtạo,nhưngcólẽkhôngphải.Thậmchíbạncóthểảotưởngrằngbạnlàngườicónhiềusángtạolắm.Cáigìcũngcóthểtrởthànhảotưởng;sứcmạnhcủaảotưởngvượtkhỏimọigiớihạn.Nhưngnócũngcócáihữudụngcủanó-chẳnghạn,nếubạnhìnhdungtheolốitưởngtượngcáchsắpđặtđồđạctrongmộtcănphòngtheokiểukhácđi,thìcáiảotưởngnàycũngcóthểrấtcóích.

H:Liệutrigiácvềcáchìnhảnhthôngquangôntừbảnthânnócóphảilàmộtloạihìnhcảmgiácmangtínhvậtlícủatrigiáchaykhông?

Bohm:Nóthuộcquátrìnhvậtlí,đúngvậy.Nórấtgiốngvớiquátrìnhxảyrakhibạn thật sựnhìn thấyhoặcnghe thấy,nhưngnó ítnhiềuđềuđến từquákhứ.

H:Thếthìnóthựcsựlàmộtthứmangtínhvậtlítrongnãovàtrongcơthể, và phầnnàođấy tất cả điều đó đều xuất hiện cùngmột lúc, phải vậykhông?

Bohm:Vâng.H:Theotôithấythìmộtphầncủavấnđềnằmởchỗchúngtađãvàđang

ghìmkhôngđểchonhữngtừngữvànhữnghìnhảnhđượcbộclộravìchúngxuất hiện quá nhanh. Ta quá quen với chúng nên không nhận thấy chúnghiệndiện.Thếrồikhitacholàtađangtrigiácmộtcáchthuầntúy,tacầnýthứcđượcrằngtừngữvàhìnhảnhđangbópméotrigiácđểtạokhoáicảm.Vậythìloạinhìnthấunàocóthểphávỡđượcthóinghiệnkhoáicảmấy?

Bohm:Trướchết hãybỏ thời gianxemxét nóđã.Trong ảo tưởng của

mình,bạncóthểtạorakhoáicảm,tạorasựđauđớn,sợhãi,mọithứ,vìlúcnày,xuấtpháttừkíức,bạnđangsảnsinhramộtkinhnghiệmgiốngvớikinhnghiệmcóthểđượctạorakhinókhôngphảilàkíức.Nếuđủnhạycảm,bạnluôn luôn có thể bảo rằng ở đây có sự khác biệt, nhưng ảo tưởng lại quáquyếnrũkhiếnbạnkhôngcònđủnhạycảmđốivớisựkhácbiệt.Thựctế,rấtcóthểbạnkhôngmuốnbiếtlàcókhácbiệt,vìnóluôntạoramộtphảnxạ,phảnxạđónói rằng: "Cáinày thật tuyệtnên tôi chẳngmuốnbiếtgì thêmnữa.Tôikhôngmuốnbiếtnó.Tôikhôngthíchcóbằngchứngnóirằngcókhikhôngphảithế."Aiaicũngđềuquenthuộcvớikinhnghiệmđócả.

Nhưngbạncóthểnhìnthấyrằngvềcơbảnnóxuấtphát từkíức, từtưduy.Bằngvàongôntừbạncóthểtạoranhữngảotưởnghoangđường.Vídụ,đóchínhlàcáchmàhoạtđộngquảngcáothườngxuyênlàm.Sựkếthợpgiữangôntừvàhìnhảnhtạoraảotưởng.Mụcđíchởđâylàtạorakìvọnghaycảmgiácthíchthúmàbạnsẽhưởng,haynhữnglợithếbạnsẽcóđượcvớisảnphẩmmàhọđangraobán.Nónhằmkhiếnchobạntưởngtượngrađiềugìđóvềsảnphẩmđó.Phảibỏrấtnhiềucôngsứcchonhữngquảngcáonhưvậy.Ngườitasuynghĩkĩlưỡng,vàrồihìnhảnhphảiđượcchọnlọcsaochoănkhớpvớingôntừ.Bạncóthểthấyquátrìnhấyđangdiễnrakhắpmọinơinhưthếnào.Cácnhàquảngcáokhônghềphátminhranó.Họchỉ lợidụngnhữngthứđãcótừbaođờinay.

Bạnsẽphảihỏi"cònnếucómộtsựnhìnthấuhaymộttrigiácthìsao?".Chúngtađâucóphảicứmuốnlàlàmđượcđiềuấy.Nhưngtheotôithìtacóthểcócáikhảnăngnhìnthấurằngtưduyvàảotưởngcóthểtạoramộtcảmgiácvề"thựctại".

H:Tôi cảm thấy như tôi có cái khả năngnhìn thấu này.Nhưngdo cáikhoáicảmmàngườitacóđượcnhờvàoảotưởngấy-dotrongbộnãohayđâuđócómộtmốiliênkết,màbằngvàođónhữngảotưởngtạorasựkhoáicảmhaytạorasựđauđớn-nênhìnhnhưbằngcáchnàođấyngườitaphảiphávỡmốiliênkếtđó.

Bohm: Đúng thế, bạn cần có thêm một khả năng nhìn thấu nữa vàonguyênnhânvìsaotâmtrícóthểthoátkhỏinhữnghậuquảcủacáinhìnthấuđầutiên.Mặcdầuchúngtacóđượcmộtsựnhìnthấuởcấpsuyluận,nhữngphảnxạnàyvẫnđangcótácdụng.

Vậycómộtviệcphảilàmlàlàmquenthêmvớinóbằngviệcnhìnthẳngvàonó,bằngcáchsửdụngnhữngngôntừcókhảnăngsảnsinhđượcraniềmkhoáicảmtheođúngkiểutatừngnóivềviệcdùngngôntừđểgợilênsựtứcgiậnhaysợhãi,vàtheodõidiễntiếncủanó.Tôinghĩnếukiêntrìvàrồitừnhữngngôn từấy tạodựngđượcniềmkhoáicảm, thìcuốicùngbạnsẽcóđượccáicảmgiácrằngnócótínhcơgiới,rằngnóchỉlàcáigìđóđangdiễnratrongcơthể.Nókhôngcóýnghĩagìlớnlaolắm.

H:Tôinhìnsựviệchơikhácmộtchút.Hãycứcholàtôicóđượccáikhảnăngnhìnthấuấyđi.Kiểugìrồiphảnxạcũngxuấthiện,mốikếtnốithầnkinhvẫncóđó,nhưngnókhôngcóchỗdựa.Nógiốngnhưnói:"ừthìvìthếnóđanglàmviệccủanó,nhưngtôicũngkhôngtinnóhếtđược."

Bohm:Điềuđó làmnóyếuđi.Nhưngnếubạnmongmuốn,bạncó thểthửcốlàmchophảnxạấythựcsựcótácdụnglúcnóđãbịyếuđinày.

Trướckhinóyếuđi,bạnkhôngthểlàmđượcđiềuđó.Bạnmàcònvẫntincậyvàophảnxạthìkhôngthểcóýtưởnglàmđiềuđóđược.Thếnênbạncóthểnói:"tôikhôngtincậynónữavàdođó,tôicóthểcốlàmchophảnxạcótácdụng"vàrồibạnsẽthấyrõhơnrấtnhiềurằngđólàmộtphảnxạ.

H:Nếulàmtheogợiýcủangàithìliệucókhiếnchoquátrìnhrũbỏcáckhớpnốithầnkinhdiễnranhanhhơnkhông?

Bohm:Vâng, rấtcó thể.Nócó thể làmgìđó,và rồiđếnmộtgiaiđoạnnàođóbạnsẽcóđượcmộtcáinhìnthấuđểthấyrằngtấtcảchẳngcónghĩalígì-đơngiảnchỉlàmộtquátrìnhmangtínhcơgiớimàthôi.

H:Nhưngkhiđạtđếnđó,sựnhìnthấukhôngcònlàcáiđangxảyraliênquanđếnngôntừnữa.Đúnghơn,nólàmộtkhảnăngtrigiáctrựctiếpvềsựgiaochéovớinhaugiữaảotưởngvàtrigiác,trongquátrìnhmàđiềuđóxảyra.

Bohm:Đúng,thếlàbạncóđượcmộtcảmnhậntrựctiếpvềcáinóitrên;vàđiềunàybắtđầuloạibỏnhữngphảnxạtrướcđótừngbảovớibạnrằngmọicáikhôngphảithế.Cáiviệcđangkhiếntalẫnlộnchínhlàviệctavẫncòncónhiềuphảnxạnóivớitarằngmọicáikhôngphảithế.

H:Tôikhôngbiếtcóphảivấnđềnằmchínhởđókhông,nhưngcòncáiphảnxạkhiếntaphảitruyvấntấtcảcácphảnxạkhácthìsao?

Bohm:Bạn cần phải truy vấn nhữngphản xạ này bởi vì bạn đã có cáinhìn thấu, rằngcómộtsố lượngrất lớncácphảnxạvàchẳngcó lígìbảochúnglàthôngminhcả.Đóchínhlànhìnthấu.

H:Tôinghĩđếnphảnxạnhưmộtnútnhấn.Vậythìkhinútđượcnhấn,liệucóthểcómộtcáinhìnthấuvàohoạtđộngcủanótrongkhinódiễnra,hơnlàvềsaumớinghĩvềnókhông?

Bohm:Vâng,haythậmchítrướccảkhinóxảyra,bởivìbạnđãnhìnvàonómộtcáchthậtthấusuốtđếnmứcbạnkhôngcònmongmuốnnhấncáinútđónữa.

Bohm:Vâng,nhưngđốivớisựnhìnthấutaphảilàmphépthửchứ,vìtalúcnàocũngthừasứccóảotưởnglàmìnhcókhảnăngnhìnthấu.Tacóthểlàmphépthửđốivớithểnhìnthấubằngcáchnhìnnhậnxemliệunócóthểđứngvữngmộtcáchhợplívàlogichaykhông,liệutacóđủkhảnănglàmviệcđóhaykhông,v.v.Bạnphảiluônluônquansátnó,bởivìrấtdễcóảotưởngvềmộtkhảnăngnhìnthấunóirằngbạnđãcóđượcmộtcáinhìnthấu.

H:Chúng ta phải thận trọngkhi dùng từ "nhìn thấu"vàphải nhạybéntrongviệcphânbiệtđượcđâulànhìnthấu?Khôngphảitôiđangnhìnthấu,màlàsựnhìnthấunóxảyđến.

Bohm:Hoặccònphảinhạybéntrongviệcphânbiệtđượcđâukhôngphảilànhìnthấu.

H:Tưduycũngcóthểđánhlạchướngmình.Nócóthểbịaraấntượngvềmộtsựnhìnthấu,nhưngcáiđólạichẳngliênquangìđếnnhìnthấu.

Bohm:Vâng,đóchínhlàtrítưởngtượngmangtínhphảnxạ.Bạncóthểcómộthìnhảnh tưởng tượngxuấtphát từkíức,vàhìnhảnh tưởng tượngnàychínhlàmộtphảnxạ;nhưvậyởđâynókhôngthậtsựquanyếu.Nhưngkhinhìn thấymộtcáigìđómớimẻ,bạn thậmchícó thểnói rằngsựnhìnthấuhầunhư làmột loại trí tưởng tượng sáng tạo,nhưng là loại trí tưởngtượngthựcsựtácđộngtrựctiếpvàoquátrìnhvậtchất.

Cấutrúcthầnkinh,cáckhớpnốithầnkinhv.v,làvôcùngphứctạpmàkíứckhôngbaogiờchạmđượcvàotấtcả.Kíứckhôngbaogiờcóthểbiếthếtđượctấtcảnhữngthứđó,bạnkhôngbaogiờbiếthếtđược.Nhưngsựnhìnthấucókhảnăngbắtgặptấtcảđúngnhưmọicáithựcsựvốnthếvàomột

khoảnhkhắcngẫunhiên,phi thờigian -mấuchốt làchỗđó.Nếucầnđếnthờigian,nókhôngbắtgặpđược.

H:Tôithiếtnghĩ,dướimộtgócđộnàođó,bạnhầunhưcóthểnóirằngchưatừngai"có"đượcmộtkhảnăngnhìnthấu-rằngcómộtđiềugìđócóthểxảyrabêntrongmộtcơthểcụthểnhấtđịnh,vàkhiviệcđãrồi,aiđócóthểnóirằngđóchínhlàmộtcáinhìnthấu.Nhưngdùlàbạntưởngtượngranóhayđólàmộtcáithựcsựđãxảyra,thìnócũngchẳngbaogiờlàcáimàbạncó,màhẳnchỉcóthểlàbêntrongcơthểcómộttổchứckhácthườngmàthôi.

Bohm:Vâng.Cáinhìnthấunàychợtđếnvàthếlàtrongcơthểcómộtsựthayđổi.Nhìnthấucóvẻnhưđếntừnhữngvùngsâuthămthẳmcủasựvitế-thậmchícólẽvượtrangoàicáicơthểmàchúngtabiết.Dùnócótừđâuđếnđinữa,cáiquantrọnglànócótácđộngtrựctiếptrênbìnhdiệnlí-hóacủacơthể,songhànhcùngmọithứkhác.Nhưvậynósẽthựcsựtácđộngđếnbạnmộtcáchrõrệt.

H:Chúngtaaicũngsẵnsàngcóđượcsựnhìnthấuchứ?Vàsựxuấthiệncủanócógâyracảmxúcmạnhkhông?

Bohm:Takhôngbiếtnó từđâuđến.Tôichorằngchúngtaaicũngsẵnsàngcóđượccáinhìnthấu.Nhưngphảnxạcủatưduyđangliêntụckhángcựvàđềphòngchốnglạinó,bởivìnhìnthấucóthểbịcoilàmốiđedọađốivớicấutrúcmàbạnmuốnduytrì.

H:Nhìnthấutácđộngđếnviệcđiềukiệnhóa;thậmchínhiềutrườnghợpđiềukiệnhóabịtiêutan,khôngcònlạibaonhiêu.

Bohm:Đólàmộtmốiđedọađốivớisựđiềukiệnhóa,vâng.Nhưngsựđiềukiệnhóa thực rakhôngcónhiềuýnghĩađến thế.Tuynhiên, sựđiềukiệnhóacóchứamộtphảnxạ thôngbáovớibạnrằngđiềukiệnhóalàrấtquantrọng.

Phảichăngvìthếtanênnghiêncứuđếnvấnđềhìnhảnhcủabảnngã.[44]

Ta cũng đã phần nào đả động đến vấn đề này khi nghĩ về việc trí tưởngtượngvàảotưởngchotacảmthứcvềmột"cáitôi"cóthểrấtkhácvớicảmthức thông thườngcủabạn.Rồibạn thực sựcảm thấynó, trảinghiệmnó.Hoặcnhưbạncóthểđangxemtivi,xemmộtvởkịchhaymộtcuốnphim,

rồibạnđắmmìnhvàotrongcácnhânvậtvàcảmthấynhânvậtđóthựcsựlàchínhbạn.Thựcrathìbạnđangthểnghiệmtínhcáchnhânvậtấythôngquabảnthânbạn,bởivìhìnhảnhtrêntivichẳnglàgìngoàivôsốnhữngđốmsánghiệntrênmànhình.Tấtcảnhữngthứbạnnhìnthấytrênđóthậtrachínhlàbảnthânbạn.

Vàđólàcáchmàbạntrigiácmọithứ.Rõrànglàcómộtloạitrí tưởngtượngliênquanchặtchẽvớiviệcnhìnhìnhảnhtrênmànhìnhtivi.Nếunhìnthậtkĩbạnsẽthấykhôngcógìngoàiánhsángnhấpnháy.Nhưngbạnnhìnthấyngười,câycối,cácnhânvật;bạnnhìnthấynhữngxungđộtvềtìnhcảmvànhìnthấysựnguyhiểm;bạnnhìnthấysựgiậndữ,sựsợhãi,niềmhứngkhởi.Nhưngtấtcảchínhlàbạn.Tấtcảnhữngcáiđólàtrítưởngtượngđượchòatanvàohìnhảnhtrênmànhình-ynhưnóđượchòatanvàotrigiác.Vậylàkhixemtivi,nhữnggìbạntrảinghiệmphảiđếntừcáigìđógiốngnhưtrítưởngtượng.Nếukhôngthìnócóthểđếntừđâunữanào?

Việctưduythamgiavàotrigiácngàycàngtrởnênrõràng.Tuythế,tưduykhôngbiết rằngnóđang làmviệcđó.Thật ra,phần lớn thờigianbạnkhôngcần thiếtphảibiết.Tuynhiên,bạnvẫnphảibiếtkhinào thấycósựthiếumạchlạc.Vấnđề là thếnày:nếuthấycósựkhángcựchốnglạiviệcnắmbắtnókhibạnđangcầnnắmbắt,nếucónhữngphảnxạchốnglạiviệcnắmbắt,thìlàcóvấnđềrắcrối.

Bạnkhôngthểtheodõitấtcảnhữngcáiđómỗilầnxemtivibằngcáchnghĩ rằng "ờ, đây thật ra là chínhmình, là chínhmìnhđangđặtmìnhvàomàn hình ti vi". Nó giống như chiếc cầu vồng. Tôi nhìn thấy cầu vồng;nhưngtheonhưvậtlíhọcthìđóchỉlànhữnghạtnướcmưađangrơivàánhsángbịkhúcxạphátratừchúngmàthôi.Khibạnxemtivithìhiệntượngxảyracũnggiốngnhưthế.Ởtrênđólànhữngđốmsáng,rồibạnthấyđủmọichuyệnđangdiễnra;nhưnglàcùngmộtbảntínhnhưcầuvồng.Hiệnthựchơnthìphảinóirằng,trongcáitivicómộtquátrìnhđangdiễnra-mộtquátrìnhphứctạpgồmcóánhsáng,cócácdâythầnkinhcủabạn,cótấtcảmọithứ.Bạnkhông thểnắmbắtđược tất cảnhững thứấy.Nó làmột sựbiểuhiện;vởdiễntrêntiviđangbiểuhiệnmộtcáigìđóởrấtnhiềucấpđộkhácnhau.Vàrồinhữnggìbạnnhìnthấyvàtrảinghiệmchínhlàsựbiểuhiệnđó.

Tôiđangcốnóirõhơnvìđâuđiềunàylạithựcsựlàmộtkinhnghiệmrất

phổbiếnvàkhôngcógìkhóhiểucholắm.Tađanghòatrộntrítưởngtượngcủamình,quákhứcủamình,kiếnthứccủamìnhvàocáitađangnhìnthấy-khôngphảilà"chúngta"đanglàmthếlàtựnóthế.Vàkhôngnhấtthiếtthếlàxấu.Nócóthểrấtthiếtyếutrongnhiềubốicảnh.Tuynhiên,tasẽrơivàonguyhiểmnếukhôngnhìnthấyđượcđiềunàyđangdiễnra,nhấtlàkhicómộtsựkhángcựkhôngchotanhìn thấy.Vàrồichúngtabịđiềukiệnhóakhiếnchínhmìnhkhángcựlạiviệcnhìnthấycáiđangdiễnra.Đâyđíchthựclànơimàsựtựmìnhđánhlạchướngmìnhxuấthiện.

Dovậymàgaygohơncảchínhlàvấnđềxungquanhhìnhảnhcủabảnngã. Chúng ta có một hình ảnh của bản ngã gần như tương tự với mộtchương trình truyềnhìnhđangdiễn rabên trong;nódiễn ra tronghệ thầnkinhvàđạiloạithế.Vàrồinhữnghìnhảnhnàylạicónhiềubộphận.Mộtbộphậnthìgiốngnhưcó"aiđó"ởbêntrongmàbạnđangnhìnngườiđó.Mộtbộphậnkhácthìgiốngnhưcó"aiđó"đangnhìn.Chúngtacónhữngtừkhácnhauđể chi nhữngcái này.45Cómột từ "tôi"ứngvới chủ thể, vớingườiđangnhìn,ngườiđanghànhđộng,đanglàm,đangquyếtđịnhmọithứ,ngườicó"ýchí".[46]"Ýchí"với"quyếtđịnh"và"ýđịnh"ởđâychỉlàmột."Tôiđãquyếtđịnhrồi"cónghĩalàcóýchícao."Tôi"làtácnhânmangtínhchủđộng: tôimuốn, tôiquyết, tôi thấy, tôichọn, tôinghĩ.Vàcũngcómộtcái"tôi"đểmọicáitácđộngđến."Tôi"trongtrườnghợpnàylàmộtđốitượng,mọiviệcxảyđếnvớitôi.[47]Vậylàhaicáitôiđóthốngnhấttrongmộtquanniệmcơbảnlà"bảnngã"[48].Tôichủthểvàtôiđốitượnglàhaimặtcủabảnthântôi.Vậylàcócáitôibịđộng,cóbảnthântôi,vàcótôi.Đólàquanniệmvềbảnngã.

Chúng tađã thảo luậnvấnđềnàynhiều lần, rằngbản thân cái từ "tôi"mangtínhchủthểnàyhầunhưđượchiểugiốngnhưtừThiênChúa.Đólànguồngốctốithượngcủavạnvật.TrongcâuchuyệnvềMosescóthuậtlạirằng,khiôngđếnchỗbụigaicháytrênsamạcvàhỏigiọngnóicấtlênkiatênlàgì,giọngnóikiatrảlờirằngtênNgàilà"TalàchínhTa"."ChínhTa"làtêncủaNgườivà"chínhTa"cũnglàhọcủaNgười.Rồimộtlúcsau,giọngnóilạicấtlênmộtlầnnữarằng"Ta"chínhlàtêncủaNgười,khiMoseshỏi:"tôi sẽnóiaicử tôiđến".Giọngnóivang lên"Ngươihãynói rằng 'Ta'cửngươiđến".Rõràng"Ta"đượccoilàtêngọicủavịThiênChúavôcùnglinh

thiêng,khôngcầnphảinhắclại,vàcứthế.[49]

Đólàmộtloạitrigiác-chorằngcâunói"chínhTa"tựbảnthânnóbiểuhiệnchủ thể thuần túy,nguồngốc thuần túy,biểuhiệncáimột,cộinguồncủa vạn vật; còn cái "tôi"―bị độngǁ kia thì biểu hiện đối tượng. Nhưngchúngtađồngnhấthayđánhđồng"Ta"vớicái"tôi"―bịđộngǁ,rồinói"tôithếnày,tôithếnọ,tôichínhlàtôiđây,tôilàtấtthảynhữnggìđượcquycholàtôi".Tuynhiên,mộtvấnđềrắcrốinảysinhkhiđánhđồng"Ta"với"tôi"―bịđộngǁ,vìcái"tôi"luônbịgiớihạn;"ngươi,kẻbémọnkia,ngươilàaimàdámnóingươilàlớnlao,làcái'Ta'vĩđại?".Trongkhi"Ta",khôngcầnthêmgìcả,khôngcóbấtcứgiớihạnnàotiềmẩnhết.

Điểmcốtyếuởđâylà,cái"tôi"―bịđộngǁluônluônbịgiớihạn,nhưngtacảmthấycái"tôi"nàycũnglàmộtgiốngnhưcái"tôilà",giốngnhưcái"Ta".Thếlàđiềuđótạoramộtsựxungđột.Mọingườiđềumuốnlà"Tavĩđạinhất.Tatốtnhất.Tatuyệtvờinhất."Hìnhảnhchúngtacóvềmìnhlàvĩđại,huyhoàng,chóilọi.Vàrồithiênhạxúmlạibảorằng"Michẳnglàgìcả.Mitựphỉnhmìnhđấythôi.Michẳnglàaicả."Nólàmchohìnhảnhkiaxẹpxuống,biếnthànhmộtcúsốc,vàgâyramộtnỗiđaulớn-ảotưởngvềniềmvuiâucũngtheođóbiếnthànhảotưởngvềnỗiđau,vềsựsợhãivàvềnỗikinhhoàng.Trongcơnảotưởng,bạncóthểlâmvàomọisự.

Nhưngcũngthậtkhómàgiữđượctưduycótrậttựvềcái"tôi"nàyvàcái"tôi"kia,khiếnchonóhợplí,khiếnchonómạchlạc.Mọingườikhôngbiếtlàmcáchnàođểgiảiquyếtđượcmâuthuẫnấygiữacái"tôi"nàyvàcái"tôi"kia.Mọingườibảo:"Cớgìcácngươiđốixửvớitôinhưvớimộtđồvật.Tôikhôngthíchthếđâu.Thếlàxúcphạmtôi,làmtôitổnthương."Cònxãhộithìlạibảo:"Mitưởngmilàaimàdámchorằngmikhácvớinhữngngườikhácvàkhôngnênđốixửvớiminhưvớimộtđồvật?Mingỡmikhôngbịgiớihạnsao?"Thếnhưngtheođịnhnghĩathìcái"tôi"kiađúnglàđồvậtthật.

Rấtcóthểđứatrẻkhicònbénghĩrằngkhôngđâucógiớihạncả,rằngnólàtấtcả.Nónặnraýnghĩđó,phảnxạđó,ảotưởngđó.Chúngtakhôngbiếtliệuđiềuđócóphảnánhmộtcáigìthựchaykhông.Cáiquantrọngởđâylàviệcmộtphảnxạđượcthiếtlập,nóirằng:"tôiđây".Khócóthểhìnhthànhmộtnhândạngnếukhônglàmđiềuđó.Nócũngcònphụthuộcvàonhữngngườikhácbảochonóbiếtnólàai,làcáigì.Tuynhiên,cáithựcthểvĩđại,

huyhoàngvàchói lọimànónhìn thấyởbên trong,khôngphải luôn luônthấyđược từbênngoài.Nhữngngườikháckhôngkhuyếnkhíchđiềunày.Họ có thể đối xửvới đứa bé nhưThượngĐếkhi nó cònbé tí, nhưng rồibỗngtớimộtlúcnàođóhọkhônglàmthếnữa.

Vậybạn sẽ gặpphải ngay cáimâu thuẫnghêgớmnày.Bạn có cáimàFreudgọilàhìnhảnhnarcissistic―tựsiǁ.CómộtcâuchuyệncổtíchHiLạpkểvềchàngNarcissus,ngườimộthômnhìnthấydướinướcmộtchàngtraikhôingô tuấn túnhưngkhôngnhận rađóchính làbóngcủamình.Chàngphảilòngcáibóng,nhưngkhôngbaogiờchạmđượcvào,nênngàycàngốmyếu,gầymònrồichết.[50]Điềutrớtrêulàchàngđãcóđượccáimàchàngaoước,chínhchànglàcáimàchàngaoước.

Thếnhưngchàngkhôngtinvàođiềuđóhaykhôngmuốnchấpnhậnnó.Chàngđãnóirằng"đólàmộtngườikhác,ngườimàtacần".

Mấuchốtởđây là:khimình tạo ra trong trí tưởng tượngcủamìnhcáihìnhảnhcủabảnngãđó,thìrồinósẽtrởthànhcáimàmìnhaoước.Vàrồitatựbảo:"Nóởkia,cònxatôi,tôiphảicốđếnđượcvớinó."Nhưngđólạilàmộtảotưởngkhác,mộthìnhbóngkhác.Vànótạoracáicảmgiác"tôicầnphảicónó".

Cảmgiácvềsựthiếtyếutạorasứcmạnhvàquyềnlựclớnnhấttrongđờisốngconngười.Bạnkhôngthểhóagiảiđượcnó.Vàđứatrẻkhôngbaogiờthậtsựnhậnbiếtđiềunày-khôngchỉtrongxãhộihiệnnaycủachúngtamàcólẽtrongmọixãhộimàchúngtatừngbiếtđến.

Dođó,khihìnhảnhnàyxẹpđi,thìnógâyranhữngthươngtổn.Lúcnàycáiảotưởngvềmộtthựcthểvĩđại,vinhquang,chói lọibiếnthànhcáiảotưởngvềmộtkẻnàođó,kẻbịkhinhmiệt,bịxemthườngvàbịgiớihạn-kẻkhônglàgìcả,đạiloạilàthế-vàtìnhtrạngấytạoranỗiđau,tạoracáinhucầucầncóngườikhácbảovớimìnhlàmìnhvĩđạitớicỡnào,vànócòntạoracáicảmgiác"tôicầnlàmđiềugìđóvàcócáigìđóđểchứngtỏchomọingườithấytôivĩđạiđếncỡnào",haynhữnggìđạiloạinhưvậy.

Cảmgiácđócómộtmãnhlựcghêgớm.Tấtcảnhữngthứđóchếngựđờisốngconngườimộtcáchvôcùngtànkhốc.Vàkẻvĩcuồngthườngnói"taphảichinhphụcthếgiớiđểthiênhạbiếttalàai",nhưAlecxanderĐạiđếđã

từnglàm.Tươngtruyềnrằngcảôngtalẫnmẹôngtachưabaogiờthânthiệnvớingườicha.Ôngtagiốnghệtmẹ,vàkhônghiểuvìsaohaingườiđềughétngườicha.Có lẽôngcảmthấymộtsựcần thiếtmãnh liệtphải tỏchochamìnhthấymìnhvĩđạinhườngnào,vàđểlàmđiềuđóôngđãđichinhphạtthiên hạ. Nói cách khác, ông ta cứ phải mãi mãi đi chinh phạt thiên hạ,khôngbaogiờđượcdừnglại,vìôngtaphảiluônluônnuôidưỡngcáihìnhảnhấy.

H:Nhưng rồi triết giaDiogenes đã hạ bệ ông ta. Diogenes đang sốngngoài thiênnhiên, tậnhưởngánhmặt trời thìAlecxanderĐạiđếđếnđứngtrướcmặt,chekhuấtmộtchútánhnắng.Nhàtriếthọcđãnóiông:"Ngàilàmơnđicho.Ngàiđangchắnmấtcáimàngàikhôngthểchotôi-ánhmặttrời."Sựthôngtuệcủanhàtriếthọcđãđánhgụchìnhảnhcủavịhoàngđế.

Bohm:TôithìchorằngcólẽAlecxandercóthểluônluônngờrằngkhônghoàntoànđúngnhưvậy.Ýtôilàôngtakhôngdốtđếnthế;thậtraôngtarấtthôngminh.Nhưngông tabịhìnhảnhđó tróichặt.Vàrồinhờvàonómàôngđãcóđượcmộtquyềnlựcvôbiên.Mọingườisẵnsànglàmbấtcứđiềugìôngmuốnchỉvìôngcócáiquyềnlựcấy.Bạncó thể thấy toàn thểmọiviệcvậnhànhrasao.Aiaicũngcómộtthứhìnhảnhynhưthế,mộthìnhảnhvềsauđãbịhạbệ.Tuynhiên,khibinhsĩnhìnAlecxanderĐạiđếnhưmộtniềmvinhquangchóilọithìhọcũngsẵnsàngđồngnhấtmìnhvớinó;họsẽvẫnthườngcảmthấy"tôicũngkhácgìđâu".Vậychonênhọcốnghiếntấtcảchoôngta.Ôngchỉđâuhọđánhđấy.Vàthếlàhọtrởnênvôcùngdũngmãnh.

Cácbạncóthểnhìnthấyquyềnlựcvàsứcmạnhcủatấtcảloạitrítưởngtượngvàảo tưởngnày.Loại sựviệcấyđãvàđangsảnsinh ranhữngảnhhưởng như thế trên khắp thế giới. CảHitler, rồi thì đủmọi loại nhân vậtkhác.Chúngtachưabaogiờgiảiquyếtđượcvấnđềnày.

Vấnđềgiờđâylà,hìnhảnhcủabảnngãnóitrênbaogồmhaiphần.Thoạtnhìnthìcóvẻthếlàhợplí,vìkểcảdướigócđộvậtlícũngcómộtcái"tôi"đangnhìnvàmộtcái"tôi"đangđượcnhìn-mộtcái"tôi"làmchủthểvàmộtcái"tôi"làmđốitượng.Tôinói:"Thânthểtôiđấy,tôiđangnhìnnó".Thânthểlàđốitượngcủacáinhìn.Nhưngtôicũnglạilàchủthểnữa-"tôi"chínhlàngườiđangnhìn.Xem ra là tôi đangnhìn chínhmình -mộthànhđộng

phânthân.Cólílắmchứ?Tôitựmìnhtắmrửa,tôitựcạorâu,tôithườnglàmđủthứviệcđạiloạinhưthế.

Vàrồikhitanhàonặnlênhìnhảnhbêntrongcủamìnhthìlạithấyhìnhnhưcómộtcái"tôi"làmchủthểđangchứngkiếnmộtcái"tôi"đốitượng.Hìnhnhưđâuđósâutronglụcphủngũtạngcómộtđốitượng,vàphíatrênđầulạicóaiđóđangnhìn.Ảotượngsẽdànxếpđiềunàykhádễdàng-tađãnóivớinhauvềviệctưduybiếnthànhtrigiácnhưthếnào:mộtkhitưduynóirằngđólàcáchmọiviệcphảidiễnra,thìbằngvàotrigiáctacũngthấymọiviệclànhưthế.

Nhưngvậythìnếu"cái"đượcnhậnbiếtbằngtrigiáctheocáchấythậtsựtồntại,thìnólàvôcùngcóýnghĩavàcầntrântrọng,phảivậykhôngạ?NóhẳncóthểlàvịThiênChúavĩđại,vinhquang,lộnglẫy-hayítnhấtcũngnênlàthế.Nóhẳnphảilàtâmđiểmcủacuộchiệntồnvàcủavạnvật.Nólàthếđốivớiđứatrẻkhicònbé.Vàthựcrathìđốivớiaicũngvậy,nókhôngbaogiờmấtđi.Bởithếmàởđây,cáibêntrongmìnhcómộtýnghĩavàtínhtấtyếuvôbiên.Nókhôngchỉlàquátrìnhhóahọcđơnthuầnmàlàquátrìnhhóahọccómộtgiátrịrấtlớnbởitầmquantrọngvàtínhtấtyếugắnliềnvớiýnghĩaquá trìnhđó.Chúngsonghànhvớinhaubởivìởđócónhững tácđộnghóahọcrấtlớnđangdiễnra-nhữngtácđộngsinhlíhọcthầnkinhcủamộtthứhìnhảnhhuyhoàngđếnthế,mộthìnhảnhđượctrigiáccoilàthựctại,vàkèmvàođólàýnghĩatolớnmànóđượcgáncho.Dođó,khitấtcảnhữngcáinàykhôngvậnhànhsuônsẻthìnósẽthựcsựxáotrộnhệthống.

Nhưvậylàcáihìnhảnhcủabảnngãnàytrởthànhtâmđiểm.Vàmọicáisẽđượcsắpđặtđểnuôidưỡngvàduytrìnóởmứcđộtốtnhấtcóthể.Chúngtađangcốsắpđặttưduytheohướngnày.Chúngtacốtìmcáchhướngchomọingườiủnghộnó.Chúng tacố tạo ranhững tìnhhuống,nhưviệc tíchgóp của cải -mọi người sẽ cố kiếm thật nhiều tiền để tỏ ra họ thật sự lànhững người đáng nể. Họ làm ra thật nhiều tiền hơn cần thiết để nhữngtưởngmuốnlàmgìcũngđược.Họkhôngngừnglaovàokiếmtiền,mànếukiếm tiềnkhông thôi thì cũngchưađủ,họcònmua sắmđủ thứ trênđời -vượtxamứcmàhọcần-đểtỏrarằnghọlànhữngngườiđángtrọngnể.

Tại saongười ta làm thế?Điềuđóđượcmọi người côngnhậnvà chắcchắnlàhọsẽlàmđúngnhưthế.Nhưngtạisaochứ?Ẩnđằngsauviệcnàylà

cáigìđây?Chúng taphảinghiêncứuxem.Bạncó thể thấyrằngởđâycómột quá trình đang diễn ra, dính dáng đến toàn bộ hệ thống.Thế rồimọingườisẽngườinàyủnghộngườikiatrongtấtcảnhữngchuyệnnày,vìmọingườiphảinhờvàongườikhácmớicóđượcnhậndạngcủamình-aicũngnói"anhlàthếnày,anhlàthếkia,anhlàthếnọ".Haybằngcáchkhác,bạncóđượcnhândạngcủamìnhlànhờvàonhữnggìbạnlàmđược,hoặcnhờvàoxuấtxứcủabạn,vàodòngtộccủabạn,vàođủthứ.Thếlàcảmthứcvềnhândạngmàbạncóđượcxâydựnglêntừtưduy,nóbảorằng"cáiđóquantrọngvôcùng".Bạnphảichứngtỏđượcbạn.

Nhưngthựcra,ngoàitưduylàmộtnềntảngnôngcạnrathìcáicấutrúcnàychẳngcóbấtcứcơsởnềntảngnàokhácnữacả.Vàvìcáicấutrúcnàybềngoàixemralàquáquantrọng,chonênviệcchứngminhrằngnócómộtnềntảngvữngchắccũnglạirấtquantrọng.Bằngkhôngthìviệccoicáicấutrúctốiquantrọngấykhônghềcónềntảnggìhếtlàmộtviệclàmđángbáođộng.

H:Tôicứtựngẫmxemmìnhlàai,rồithấyrằngcùnglúccónhiềuhìnhảnhvềmình-mỗiđứacontôicómộthìnhảnhkhácnhauvềtôi,chồngtôi,rồicácbạnbètôivàbấtkìaikháccũngvậy.Nhưngtôicảmthấymìnhđâuphảilànhữnghìnhảnhấy,màlàmộtcáigìkháccơ.Thậmchí"cáigìkhác"ấycũngthànhvấnđềđểphảisuynghĩ,vìtôinghĩcứmỗingàymìnhlạithayđổikhácđi.Tôinghihoặcvềthânxáccủachínhmình,rồitựhỏiliệutôicóítđichútnàohơnlàcáimàtôinghĩvềmình,nếutôithiếuđimộtcánhtay,chẳng hạn thế, so với hiện nay tôi đang có. Thế là tôi quả quyết rằng tôikhôngphải là thânxáccủatôi.Cómộtcáigìkhácmàtôikhôngcắtnghĩanổiđólàcáigì.

Bohm:Vấnđề làchínhởchỗấy: ta làmcáchnào tìmrađược ta làai?Bạnđâu có tồn tại đượcmàkhông có thân xác, nhưng thườngmọi ngườichẳngmấyailấyđấylàmtrọng.Nhândạngcủahọnằmởchỗhọlàmđượcgì,hayhọcóđượccáigìvànhữngmốiquanhệnào;nhữngcáiđóthườngđượclấylàmtrọnghơn.Mọingườisẵnsàngvìnhữngthứđómàhisinhthânxáccủamình.Cũngcónhiềungườicoitrọngthânxácmình.Điềunàycóthểthayđổitùytheo.Bạncóthểđồngnhấtnhândạngmìnhgầnnhưvớicáigìcũngđược-vớitổquốcbạn,vớitàikhoảnngânhàngcủabạn,vàvớinhững

gìbạnthànhcông,vớiđủmọithứ.Nhưngxemra toànbộsựviệcchẳngcólấymộtnềntảngnào.Vậythì,

nếucáibảnngãnàylàcáitamặcđịnhlàhiểnnhiên,thìviệctìmchonómộtnềntảngthậtsựvữngchắclàviệclàmrấtcóýnghĩa.Vìcớấymàtacảmthấykhẩnthiếtphảitìmchonómộtnhândạng.

Tuynhiên,mọingườikhôngchắcchắncholắmvềnhândạngcủamình.Câuhỏiởđâylà:tacócầncómộtnhândạngđểlàmgìkhôngnhỉ?Hiểutheomộtnghĩahạnhẹpnhấtđịnhthìtacầnphảibiếttalàai-chúngtacóthẻcăncước,cónhữngkíứcriêng,nhữngnhucầuriêng,nhữngmốiquanhệriêngnhấtđịnh,vànhiềuthứkhácnữa.Tagìngiữđâuvàođóhếtthảynhữngcáinóitrên.Thếnhưngliệunhândạngcóphảilàcáicóýnghĩatốithượngnhưnóxemrađúnglàthếhaykhông?

H:Cóphảinhândạngphụthuộcvàocáihệthốngmàngàiđangnóiđếnkhông?

Bohm:Tôinóirằnghệthốngchobạnmộtnhândạng.Khôngcóhệthốngthìbạncũngkhônglấyđâuranhândạng.Toànbộhệthốngtưduyđanglantỏarakhắpthếgiớichínhlàcáichobạnmộtnhândạng,chobạnchỗđứngtrongthếgiới,v.v.Khôngcóhệthốngtưduythìbạnsẽduytrìcáinhândạngđónhưthếnào?Nhândạngchỉcóthểtồntạivềmặtxãhộivàvềmặtvănhóa.DùtacócốgắngđồngnhấtmìnhvớiThượngĐếhaymộtcáigìgiốngnhưthếđichăngnữa,thìởđâyvẫnmộtlầnnữachínhnềngiáohóađãtạochobạncáitưduykhiếnbạncóthểlàmnhưthế.Đấylàđiềuchúngtacầnghinhớ.

Cómộtquanniệmxưachorằng:"Tôikhôngbiếtmìnhlàcáigì.Mìnhlàgìthìkhôngbiết,nhưngnókhôngngớttựbộclộ."Đólàmộtcáchnhìnkhácđốivớivấnđềtalàai?Tahãyxemxétnómộtchút."Tôi"làcáikhôngbiết.Nếucócáigìđóvôhạn-vũtrụ,haycáigìđóbênngoàivũtrụ-thìrấtcóthểtôicoicáiđólànềntảngcủamình.Cókhitoànbộthựcthểvậtlí,màcókhitoànbộvậtchấtnữacũngtinhvimộtcáchvôcùng.Vàcònmộtcáigìnữa ẩn sau.Dođó, cho dù tôi là gì đi nữa, thìcái tôi là đó cũngphải cónguồngốccủanó.Đólàcáitakhôngbiết,nhungtựnóbộclộnó.Chúngtakhôngcầnđếnkháiniệmvềmộtnhândạnglàmgì,khôngcầnđếnmộtnhândạngmangýnghĩatốithượngmàtacứtiếptụcgiữkhưkhư,bởivìđiềuđó

sẽdẫntớichỗbắtbuộctaphảithayđổinhữngphảnxạcủamình.Ngaykhitađồngnhấtmìnhvớimộtcáigìđó,thìcácphảnxạcủatacũngsẽvậnhànhtheohướngđó-nórấtquantrọng,rất"tấtyếu".Vàtasẽcứmuốnômkhưkhưlấycáinhândạngnàychodùnócóthểdẫnđếnnhữngýniệmsailầm.

Bohm:Rốtcuộclàdẫntớiđó,hẳnlàthếrồi-hẳnlànhândạngsẽmangđếnchotamộttrạngtháihóahọcnhấtđịnh.Cònchínhtacũngcảmthấytamuốnduytrìđiềuđó.Toànbộcơthểchấpnhậnnó.Bảnthâncơthểcóthểchấpnhậnmộttrạngtháihóahọcnhấtđịnhvàcónhucầuđòihỏitrạngtháiđóphảiđượcduytrì.Thếlà tưduysẽcố thựchiệnđiềunày.Nhưngthêmvào đó,một cách trừu tượng hơn, tư duy lại còn khẳng định rằng cómộtnhândạngcầnđượcduytrì-nhândạngnàylàtấtyếumộtcáchtuyệtđối.

H:Tôi sẽ nhìn thấy nó ngay nếu tôi nói được về nó bằng ngôn từ củachínhmình.Nhândạngnươngnhờvàonhữngcái trừu tượng,đó lànhữnghìnhảnh;vàrồimỗihìnhảnhấylạilàmộtthểliêntục,cómộttrạngtháihóahọc.Vàtrạngtháihóahọcđótheomộtnghĩanàođólạicómộtthựctạiđốivớinó,vàtấtcảđềulàsựvậnđộng?

Bohm:Đúngvậy,tấtcảđềulàsựvậnđộng.Nóbaogồmtrạngtháihóahọcvàcólẽẩnsautrạngtháihóahọccònbaogồmcảmộtthựctạivậtchấtnữa-trạngtháivậtlí,trạngtháiđiệnhọc,vànhữngcáinằmsauđónữa.

H:Cứcholàtôitìmthấyđiềunàyởđâuđó;vàrồimộtcáchmơhồ,tôimuốnthayđổi.Nhưngtôikhônghềnghĩrằngnhữnghìnhảnhlàcáicầnphảithayđổi-màchínhlàtrạngtháihóahọcmớicầnphảithayđổi.

Bohm:Toànbộcầnphải thayđổi.Tahoàn toàncó thể thayđổinhữnghình ảnh, nhưng trạng thái hóa học lại không thay đổi theo cách ấy. Phảithayđổihếttoànbộcơtacầnnhìnthấuvàocáitoànthể.

H:Cóphải sự bền vững của trạng thái hóa học là nguyênnhângây rabệnhtậtkhông?

Bohm:Sựbềnvữngcủatrạngtháihóahọcvàsựbềnvữngcủanhữngýniệm liên quan đến chúng là những thứ không thể chia tách, bởi vì nếunhữngýniệmcủabạnvềtrạngtháihóahọcbảorằngviệcduytrìnólàtấtyếumộtcáchtuyệtđối,thìđiềuđósẽkhiếnchotrạngtháihóahọctrởnênbềnvững.Bạnkhôngđượcquyềnnóirằngtrạngtháihóahọcđượccủngcố

mộtcáchđộclậpvớinhữngýniệmchorằnghệthốngxemnhưmộttoànthểđangtạoratrạngtháihóahọcởchỗnàychỗkia.

H:Cóphảixuấtpháttừviệcduytrìbằngđượcnhữnghìnhảnhmàngườitacónhucầudánnhãnchomọithứvàmọingườiđểrồiđặttấtcảvàonhữngchiếchộpconhaykhông?

Bohm:Điềuđólàxuấtpháttừhìnhảnh-việcmàtađặtmọingườivàotrongcáchộp,kiểunhưbạnnói.Vàtrênthựctếrấtcóthểhọcónhiềuchiếchộpkhácnhau;cóthànhngữnóivềviệcđộinhiềuloạimũkhácnhau-kiểunhưđilàmđộimộtkiểumũ,vềnhàlạiđộimộtkiểumũkhác.

Toànbộquátrìnhnhưvậylàkhôngmạchlạc.Khibắtđầunhìnvàonó,bạnthấynókhônggắnkếtgìvớinhaucả.Đólàsựthiếumạchlạccủahìnhảnh.Vàrồinếubạnthậtsựnhìnthấynó-nếubạnthậtsựkhôngcòntinnótínàonữa-thìbạnbuộcphảinóirằngviệccoihìnhảnhlàcáitốiquantrọngkhônghềlàmộtlựachọnnghiêmtúc.

Việc này vẫn có thể cứ tiếp tục có tác dụng, vẫn cómột số lượng lớntrạngtháihóahọcmàchúngtakhôngnắmhiểuđược,v.v.Nhưngmộtbướcđihếtsứcthenchốtngayởđâylàphảicócáinhìnthấu,rằngthậtratoànbộquá trình không có nghĩa lí gì cả.Nókhôngđượcxây dựng trênmột nềntảngnào.Nóđúnglàthứphùdunhấttrênđời.Khôngcógìphùduhơnlàcác thứ tưduy;ấy thếnhưngcác thứ tưduyvẫncó thểcố thủvànói "tôivĩnhviễnphảigiữnguyêncáchvậnhànhnàynhưmộtsựtấtyếutuyệtđối".Cáicơbảnchỗnàylànghĩđượcvềmộtconngườisángtạochứkhôngphảivềmộtconngườicónhândạng.

H:Tưduymàphùduđếnnhưvậythì thật ranóđâucónằmtrongbảnthâncáctếbàonão,phảithếkhôngạ?

Bohm:Chínhlà trongcáctếbàonãođấy,nhưnggiốngnhưmộtsựvậnđộngphùdu -nóđến rồiđi,nó lẫnvàovới trạng tháihóahọcvàvớicácdòngđiện,vàlẫnvàotấtcảnhữngcáinhưthế.

H:Nếuvậnđộngxácđịnhnhândạngmạnh,nócóthểlàmộtchướngngạiđốivớinănglượngsángtạo?

Bohm:Vâng,chắcchắnnóngăncảnnănglượngsángtạo.Vậnđộngxácđịnhnhândạngcóthểlàchướngngạichính.Chúngtađãvàđanglầntheo

nhữngchướngngạinàyvàgiờđâyđãcóthểtiếnkhágầnđếncộinguồncủachướngngại chính -đó làmưuđồcốgiữkhưkhưcáinhândạngnày, cáinhândạngthuộcvềhệthốngphảnxạ.

H:Tôikhôngnghĩmọingườixưanayđãnhậnramộtcáchnghiêmtúcsựnguyhạicủaviệcxácđịnhnhândạng.Vàothờiđiểmhiệntại,khiđượcngàilàmrõ, thìviệccónhândạngxemracóvẻ làmộtmốinguyhiểmthậtsự.Vậnđộngphùducủanhândạngcóthểlàmtắcnghẽnnănglượng;nócóthểlàmộtchứngnghiệnngậprấtnặng,bởivìnórấtgầnvớimãnhlựccủatínhtấtyếu.

Bohm:Vâng,tấtcảđềuđượctróibuộcvớinhau.Tacóthểxemxétđiềunày.Nhândạngcómộtýnghĩanhấtđịnhnhưnghạnchế.Khôngphảitasẽtiếntớivứtbỏnó,nhưngnóthựcsựkhôngcóđượcmộtýnghĩanềntảngsâusắcvĩnhcửu.

Cómột dòng chảy vàmột sự vận động vĩnh cửumang tính sáng tạo.Nhưngtínhsángtạonàycóthểbịmắckẹttrongmộtquátrìnhnàođótỏracótínhcơgiới.Thựcrathìquátrìnhấykhônghềcótínhcơgiới,vìnếucócáinhìnthấumớimẻthìnóluônluôncóthểthayđổi.Nếulàcáimáyắthẳnnókhôngbaogiờthayđổi.Tôimuốnnóirằngxétchosâuxathìnókhôngphảihoàntoànlàmộtcáimáy,nhưngnócóthểhànhxửcáchnàođógiốngnhưmộtcáimáy.Vậytứclàtacóthểbiểuhiệnquátrìnhnàyxemnhưmộtquátrìnhcơgiới,nhưngchỉtớimộtđiểmnhấtđịnhnàođómàthôi.

Tahãytạmdừngởđâyvànghỉgiảilaoítphút.Bohm:Tavừathảoluậnvớinhauvềhìnhảnhcủabảnngã-bảnngãvới

tưcáchngườiquansátvàbảnngãvớitưcáchngườibịquansát.Chúngcóvẻnhưtáchbiệtvớinhauvìxưanaychúngđượchìnhdungtheolốiấy.Hìnhảnhtạoratrigiácvềsựtáchbiệtnày.

Nênchăngbànthêmmộtchútvềđiềunày,nếucácbạnkhôngphảnđối?Ta đã nói rõ ràng với nhau rằng theomột nghĩa nào đó thì con người

chẳngđíchthịhiệndiệnđósao-ylàcáicóthực.Câuhỏiđượcđặtralà:conngườicótồntạivớimộtnhândạngvĩnhcửuhaykhông?Vànếucó,thìliệunólàcáigìđây?Tađãnóivớinhaurằngxemracáikháiniệmvềnhândạngnàykhôngđượcmạch lạccho lắm.Toànbộnền tảngvềmặt tưduy là rất

phùdu,chẳngcógìthựcchất.Bởivậynênmớicầngợiramộtcáchnhìnkhácđivềconngười.Thựcsự

khôngaibiếtmỗicánhânđượcxâydựng trênnền tảngnào.Cókhinó làtổngcủatoànbộtấtcảnhữnggìtồntại-toànbộvậtchất,thậmchívượtrangoài vật chất.Bản thân ta là vật chất kết tụ lại từ khắpmọi cõi.Carbontrongchúng takhôngbiếtchừngcóxuấtxứ từkhícarboniccó trongkhắpbầukhíquyển.Nócóthểđãtừngởmộtphíabênkianàođócủathếgiới,rồiluồnvàocâycỏ,vàomuôngthú,vânvân,vàsauđónónhậpvàota.Vớiôxy,vớinước,với tấtcảcó lẽđềuvậy.Tức lànóichohếtnhẽ thì tađượcxâydựngtrênnềntảngcủatoànbộvũtrụ.Vậylàbạncóthểđixuyênsuốttheohướngnàymộtcáchkhoahọcđểnóirằngtasinhratừđất,tráiđấtlạiđượchình thànhnên từchấtkhínóngđến từnhữngngôi saohay từđâuđó, rồinhữngcáinàylạiđếntừbụivũtrụgiữacáchànhtinh-vânvânvàvânvân,ngượctớitậnVụNổLớnvàthậmchícòntừtrướcđâuđấyxahơnnữa.Dođó,tacóquyềnnóirằngtấtcảnhữngthứấyđãhiệplựctạorachúngta-tạoranhữngcấutrúcvậtchấtchínhlàchúngtađây.Vậylàtheomộtnghĩanàođótabuộcphảicôngnhậnrằngvậtchấtlàcóthật.

Nhưngnhữnggìtatưduyvềnólạikhôngthật.Chúnglànhữngsựbiểuhiện,chúngchứanhữnghìnhhài,môthức.Tưduyvềcáibànchứađựngmộthìnhhài.Nhưngthựcsựrathìcáibànđâucódừnglạiởcáicáchmàtanhìnthấynó-nóbịphầnnàonhòeđiởcấpđộnguyêntử.Vàtrongvậtlíhọchiệnđại,mộttrongnhữngđiềungườitanói,đólàkhônggiantrốngrỗngđầyắpnăng lượng,một lượng năng lượng khổng lồ.Mỗi sóng trong không giantrốngrỗngcómộtlượngnănglượngcựctiểunhấtđịnhnàođó,thậmchíkhinólàchânkhông,vànếucộnggộptấtcảcácsónglạithìnólàvôtận.NhưnggộptổngcácsónglạimàđộdàinhỏhơncáigọilàđộdàiPlanck(10⁻³³cm-mộtkhoảngcáchcựcngắnmàvượtkhỏikhuônkhổđóthìngườitachorằngnhữngđịnhluậtvậtlíhiệnhànhkhôngcònđúngnữaǁ,thìtổngnănglượngtrong1cm³khốisẽcóthểcònlớnhơnnănglượngcủatoànbộvậtchấttrongvũtrụ.Vậyýtưởngởđâylà,khônggianhầunhưđầyắp,cònvậtchấtlàmộtgợnsónglăntănnổilêntrênđó.Chiếutheokiếnthứcvậtlíhọchiệnđại,bạncóthểđưaranhữngluậncứvữngchắcđểchứngminhchođiềunày.

Tươngtự,chúngtacũngcóthểnóirằngbấtcứđiềugìnằmđằngsautâm

trí,ý thứchaybấtcứ tênnàomàbạnmuốndùngđểgọinó - làmộtdòngchảymênhmôngvàtrênmặtnólànhữnggợnsónglăntăn,chínhlàtưduycủachúngta.Đâydườngnhưlàmộtsựtươngtự.Thậmchíkhichúngtanóivềnhữngsựviệc"ởđây".Chúngthậtralànhữnggợnsóngnhỏtrênmộtbềmặtcónănglượngtolớnnàođóđangvậnđộng.Lídoduynhấtnănglượngnàykhônghiệnralàbởivìvậtchấtvàánhsángđithẳngquanómàkhôngbịlệchđi.Nhữnggìchúngtacảmnghiệmlàkhoảngkhôngtrốngrỗng.Nhưngnócũngcóthểđượccoilàtínhđầyđặncủakhônggian,nólàcơsởcủamọisựtồntại.Nhưvậyvậtchấtlàmộtdaođộngxéttrêncơsởnày.

Tuynhiênbâygiờchúngtabắtđầunghĩvềcáchìnhthứctrongtưduy,nhờcóchúngmàchúngtacóthểbiểuhiệnđượcvậtchất.Nhữnghìnhthứcđó trừu tượnghơnvậtchấtnhiều.Chúng tacó thể tạo racáchình thứcấybằngđủmọicách- làmranhữngbức tranh trôngrất thật,vânvân,nhưngbảnthânchúngkhôngphảilàvậtchất.Giốngnhưnhữngbảnđồ,nhữnghìnhthứcấycóthểgiúpđịnhhướngvàđưatatớivớinhữnghànhđộngphùhợp,mạchlạc,nếuchúnglànhữngmiêutảđúng.Ngượclạichúngsẽdẫnđếnsựkhôngmạchlạcvàmọivấnđềsẽsinhratừđó.

Đólàbứctranhchung.Mọisựvậtmàchúngtathậtsựnhìnthấyđềutồntại theomộtnghĩanàođóvà, trongmốiquanhệgiữachúng tavớichúng,chúngtasẽkhámphárarằngchúngsẽmạchlạcnếucóđượctưduyđúngđắn.Nhưngcáinềntảngcủasựvậtnằmởtầngsâuhơnnhiều.Ítnhấtnónằmtrongcấutrúcvậtchất,cấutrúcnàybềnvữnghơnnhiềusovớitưduyvềnó.Vàrồivượtquacấutrúcvậtchấtsẽđếnmộtcấutrúckhác,cóthểbềnvữngthậmchívôtậnsovớicấutrúcvậtchấtđó,haylàcóthựcchấthơnnónhiều.

Vậytrítuệcóthểlà"mặtbênkia"củacùngmộtsựvậtấy-cáimàchúngtagọilànănglượnglàmộtmặt,cònmặtkialàtrítuệ.Tứclànănglượngbịtrànngậpbởimộtloạitríthôngminh,cólẽlàsựnhìnthấu,haylànhữngtrigiácsâuhơnvềsựthật.Đâychỉlàmộtgợiý.

Thế còn chúng ta thì sao?Chúng ta nói rằng nền tảng của chúng ta ởtrongtấtcảcáiđó.Nhưngchúngtacóđủloạibiểuhiệnmangtínhsiêuhìnhvề bản thân. Và chúng ta cố gắng đồng nhất với chúng. Nhưng một khichúngtalàmthế,chúngtacócáiphẩmchấtcủatưduyđangnhậplàmmộtvớitrigiác.Chúngtatrigiácmộtcáchrõràngnhữngcáimàchúngtamiêu

tả-dườngnhưchúngcótồntạithật.Nógiốngnhưmộtcáicầuvồng;chúngta nhìn thấy cầu vồng nhưng cái mà chúng ta nhìn thấy thực chất chỉ lànhữnggiọtnướcmưavàánhsáng-đólàmộtquátrình.Tươngtự,cáimàchúngtathấylàmộtbảnngã,nhưngcáitacóchỉlàhàngloạtýnghĩdiễnratrongýthức.Chúngtađangphóngchiếucáibảnngã,nhưngthậtrađóchỉlàmộtcáicầuvồng,lêncáiphôngnềncủaýthức.Nếubạnbướcđếngầncáicầuvồng,bạnsẽkhôngbaogiờđếnđược.Hìnhảnhcủacáibàncũngđượctạoratheocáchđó,nhưngnếubạnbướcđếngầncáibànthìbạnđếnđượcvàcóthểchạmvàonó.

Tôiđanggợiýrằngnếubạncốgắngchạmđếncáibảnngã,thìbạncũnggặpkhókhănnhưkhibạncốchạmđếncầuvồng.Chúngtacómộtsựbiểuhiện về cái bản ngã, là sự biểu hiện thật ra được nảy sinh trongmột quátrình.Chúngtakhôngbiếtrõcáiquátrìnhnày,nhưngcáiýđồđốixửvớibảnngãnhưmộtđồvậtsẽchẳngcóýnghĩagìhết.Ngượclại,tacũngcóthểnóibảnngãlàchưabiết;takhôngbiếtđượcnguồngốccủanó,nềntảngcủanó.Vànóđangthườngxuyêntựbộclộbảnthânnó,thôngquamỗicánhânhoặcthôngquatựnhiênhoặcthôngquanhiềucáchkhác.

H:Bảnngãcólộrangoàikhông?Bohm:Bấtkìcáigìbạnmuốnnóiquahaichữ"bảnngãcủamình"đềucó

thểlộra.Tratheotừđiểnthìnghĩacơbảncủachữ"bảnngã"là"tinhhoa"-làbảnchấtcủabảnchất.Ngườitagọinólàbảnchấtthứnăm.Trongthếgiớicổđạichorằngcóbốnbảnchất,rồivềsaungườitathêmbảnchấtthứnămvào,nólàbảnchấtcủavạnvật.Ýởđâymuốnnói"bảnthân"sựvậthaysựviệcchínhlàbảnchấtcủanó.Dođó,cáibạnmuốnnóiquahaichữ"bảnngãcủamình"cũngchínhlàbảnchấtđíchthựccủabạn.Bạnbảo:cócái"tôi"làtađây,làchủthể,rồicócái"tôi"làđốitượng,rồilạicócái"bảnngãcủatôi"-"bảnngã"chínhlàbảnchấtmàcảcái"tôi"nàylẫncái"tôi"kialấylàmnềntảng.Nhưngviệcsửdụngngônngữkiểuđósẽkhiếnnảysinhnhữngsựbiểuhiệndễnhầmvớithựctại.

Đólà tấtcảnhữnggì tôimuốnnói:dùbảnngãcólàcáigì, thì tacũngkhôngbiếtđượcbảnchấtcủanónhưngbảnchấtđólạithườngxuyêntựbộclộmình.

Cốtyếulàphảixóasạchcáitưduychorằngtalàcáigìđócógiớihạnvà

đãđượcbiết.Tôidámnóitakhôngphảilàcáicógiớihạnvàđãđượcbiết.Khôngcócáigìlàcáicógiớihạnvàđãđượcbiếtcả;khảquannhấtthìnócũngchỉcóthểlàmộtsựtrừutượnghóahaymộtsựbiểuhiệnmàthôi.Cáithựctạinàykhôngthểlàcáiđóđược.

H:Điềuđóliệucógiúptanhìnvấnđềnàydướigócđộcủasựkhácbiệtvềmặtđịnhhướnghaykhông?Hiểutheomộtcáchthì"tôi"đãđượcbiếtlàđiềuchúngtađangnói.Toànbộkíức,toànbộsựcảmnhậnvềnhândạngcủabảnngãởcấpđộnàylàcáiđãđượcbiết.Mộtđịnhhướngkhácđicólẽlà"tôiđangtìmbiết".

Bohm:Nếubạnđangtìmbiếtthìđúng.Tuynhiên,nếubạnđangtìmbiếtthìtứclàbạnkhôngthểbiết-việcbạnđangtìmbiếtvôhìnhtrunghàmchứacáikhôngbiết.Dođó,tacóthểnóirằngcáikhôngbiếtđangtựbộclộmìnhởnhữnggìbạnđang tìmbiết.Nhưngcáikhôngbiếtvẫn luôncònđó.Nóicáchkhác,tasẽkhôngtátcạnđượccáikhôngbiết-tađãtừngnóivớinhaurằngngaycảtrongvậtlíhọccũngthấycóhìnhnày,hìnhảnhvềnănglượngvôhạncủakhônggiantrốngrỗng.Điềuđógợichotathấysựbaolacủacáikhôngbiết.Cáikhôngbiếttựnóbộclộra.Chúngtatìmbiết,nếubạnthíchvậy;chứcònkểcảtađangkhôngtìmbiếtđinữathìnócũngcứtựbộclộ.

Đólàmộtkháiniệmtổngquát.Đólàcáchnhìnconngườimộtcáchsángtạochứkhônghẳnlàýniệmvềmộtnhândạngcủaconngười.

H:Cáigìtựbộclộbảnthânnó?Bohm:Cáikhôngbiết.Cáikhôngbiếtđặtnềnmóngchotấtcảmọithứ.

Nótựbộclộmìnhbằngnhiềucách.Đólàmộtcáchnhìncótínhsángtạo,mộtkháiniệmmangtínhsángtạovềconngười.Đólàcáimàchúngtađanggợixuất,chứkhôngphảimộtkháiniệmvềnhândạng-mộtkháiniệmquáhạnhẹpvànhàmchánđủkiểu.

Chúngtakhôngbiết.Cònkhibạnđãnói"tôicứnhưthếnàymãi"thìmọiviệcítnhiềubịtắcnghẽnlạihết.Bạnvẫnluôncóthểhỏi"bạnlàmsaobiếtđượcbạnlàcáigì?".Bạncóthểđãvàvẫnđanglàthếnày,nhưngchẳngcógìbảođảmrằngnếubạnđãvàđangnhưthếnàothìrồimãimãisẽvẫncứlàthế.

H:Nếutôigiơtaylên,tôicũngcóthểnóiđâylàcáikhôngbiếtđangtự

bộclộmình.Nếutôinhìnlinướccủangàithìtôicũngcóthểnhìnnónhưcáikhôngbiếtđangtựbộclộmình.

Bohm:Vâng,thứgìcũngthế.Rấtcóthểcáikhôngbiếtcũngvẫntựbộclộmìnhnhưcáimàtrướcđónólà.Córấtnhiềuthứtựbộclộmìnhtheocáchnhưthếmặcdầunằmbêndướinólàmộtdòngchảyvĩnhcửu,nhưngdòngchảyđóvẫnsảnsinhracùngcáihìnhhàimàtađangbiểuhiệnnótrongtưduycủamình.Thế cónghĩa là tưduycủa ta thíchhợpvớiviệcbiểuhiệnnhữnghìnhhàiđó,vànórấtcóthểbónggióámchỉnhữnggìẩnbêndưới,nhưngnóthậtsựkhôngduytrìđượcđiềunày.

H:Nếutôi làmmộtviệcgìđó,chẳnghạnvẽmộtbứctranh,đócóphảicũnglàcáikhôngbiếtđangtựbộclộmìnhhaykhông?

Bohm:Cóthểlànhưthế,hoặcnócóthểxuấtpháttừkíứccủabạn.Tuynhiên,ngaycảcáithựctạicơbảncủakíứccũnglàcáitakhôngđượcbiết.Chúng taphải nói rằngbất cứ cái gì tabiết đều chỉ làmộthìnhhàimà ítnhiềutađãphóngchiếulêncáiphôngcủaýthức-giốngnhưđiềuchúngtalàm với cầu vồng.Nó có thể được phóng chiếu đúng hay sai; chẳng phảihìnhhàinàocũngkhảquannhưhìnhhàinào.

Nhiều, rấtnhiềuhìnhhài có thểđượcphóngchiếu.Chúng ta có thểcónhữngnềnvănhóakhácnhauvànhữngcáchnhìncuộcsốngkhácnhau,vàtấtcảnhữngcáikhácnhaukhác,mỗicáiđềuởnhữngcấpđộmạchlạckhácnhau. Điều quan trọng là, cái nhìn toàn diện phụ thuộc vào văn hóa, vàchúngtaphảiđặtcâuhỏixemnềnvănhóađómạchlạcđếnmứcnào.Bạncóthểthấyrằngmộtthứgíđókhôngchỉđượccánhânlàmra,mànómangđậmtính tập thể.Bằng cách chia sẻ tư duyvà ý thức với nhau, chúng ta đangphóngchiếunhữnghìnhhàivàomọithứ.Chiềunaytasẽthảoluậnvấnđềnày,kếthợpvớivấnđềđốithoại.

H:Khinóivềsựmạchlạchoặcsựthiếumạchlạccủatruyềnthốngvănhóa,cóphảiýngàimuốnnóirằngsựbiểuhiện,sựtrừutượnghóa,cũngcóthểhoặclàmạchlạchoặclàthiếumạchlạchaykhông?Nhưngbảnthânchấtliệu-khungtranhvàtấmtoanvẽ-thìlúcnàomàchẳngmạchlạc.

Bohm:Đúngvậy,cấutrúcvậtchất thìbaogiờcũngmạchlạc,mặcdầurấtcóthểnókhôngphảinhưnhữnggìtanghĩvềnó.

H:Thếthìsựkhôngmạchlạcchỉcóthểnằmởnhữngsựbiểuhiệnsao?Bohm: Nó nằm ở hình thức của những hình ảnh biểu hiện. Và trong

nhữnghànhđộngmànhữnghìnhthứcấydẫnđến.H:Vậylàkhôngcócáigìcógiớihạnvàđãđượcbiếtcả,trừphitanhìn

sai,cóphảithếkhôngạ?Bohm:Tư duy lúc nào cũng đưa ra những giới hạn có giá trị hiệu lực

tươngđối.Tôiđưaragiảthuyếtrằngbạncóthểcóhaikhảnăng.Mộtkhảnănglà

nóirằngcáigìcũngcógiớihạnhết,nêntrithứcthừasức"chạm"đượcđếngiới hạn.Mặt khác lại có thểnói rằng tri thứckhông cáchgì đi đến cùngđược.Mọingườiđangcốtìmxemđâulàtrithứctốihậu.Vàothếkỷ19,cácnhàkhoahọctừngngỡrằnghọđãcóđượcthứtrithứcấy.Nhưngsaurồihọnói"không,khôngphảithế".Ngàynaycũngchưacódấuhiệugìchothấytađãcóđượclíthuyếtchungcuộc,mặcdầumọingườiđangxônxaovềmột"líthuyếtcủavạnvật"màhọhivọngrồisẽcóđược.Nhưngtrướchết,bạnchắcchắncóthểnóirằngmọithứtrithứcxưanaytatừngcóđềubịhạnchếcả.Vậylàđiềunàykhôngchứngminhđượcgìhết,nhưngnóđặt ramộtnghivấn.

Cứcholàcuốicùngcácnhàvậtlícũngsẽtìmrađượcmộtlíthuyếtcủavạnvậtđi-tìmthấynhữnghạtcơbảncuốicùng,tốihậumàtasẽđặttênlànhững"hạt tốihậu―ultimonǁ".Vàcứthếhết thếkỷnàyđếnthếkỷkhác.Tínhtoántrêncơsởcáchạtultimon,ngườitasẽcắtnghĩađượchếtmọithứ.Nhưngnhưthếvẫnkhôngcógìbảođảmrằngbiếtđâumộtphútnữahaymộtgiờnữahayngàymaihaythếkỷsaungườitalạichẳngpháthiệnramộtgiớihạnchotấtcả,vàthếlàlíthuyếtnàysẽkhôngcònhiệulực.

Nóicáchkhác,bạnkhôngcócáchnàobiếtđượcbạnđãcónótrongtayhaychưa.Chonênviệcgiảđịnhcóđượclíthuyếttốihậulàmộtchiếnlượcquádở,vìcứcholàbạncóđượctrithứctốihậutrongtayđi,thìrồisauđóbạnsẽkhôngcòntìmkiếmcáigìkhácnữa,vàbạnbịnóchovàobẫy.Làmsaobạnbiếtđượcbạnđangcócáitốihậutrongtay.Mayrabạnchỉcóthểnóikiểu"Chúabảotôithế"nhưngnếumọingườihỏi"làmsaoanh‗chịbiết"thìsaođây?.Bạnkhôngbaogiờcó thểchắcchắnmộtcách tuyệtđốirằng

bạnđangcóđượcthứtrithứctốihậu,dùbạncótinđếnđâu.Tốthơncảlàbạncứnóirằng"theochỗtôibiếtthìmọiviệcsẽdiễnranhưthếđấy".

H:Vậylàcuộctruytìmcáitốihậuxétvềmặttrithứcbảnthânnóđãlàmộtsailầm.

Bohm:Đúngthế,cóthểđólàmộtsai lầmrấtnghiêmtrọng- thuộcvàocáilỗihệthốngmàtađãnóivớinhau.Chúngtaphảiđểmở.Bạncóthểthấynóquantrọngnhưthếnào.Nếucóđượctrithứctốihậuvềnguyêntửthìvôhìnhtrungtacũngsẽcóđượctrithứctốihậuvềnhândạng,vìaitrongchúngtamàchẳngđượccấuthànhtừnguyêntử.Khốicácnhàkhoahọcđangloayhoayvớigiảthuyếtnày-họnóirằngthểnàochúngtacũngsẽcótấtcả,rằngtrítuệnhântạosẽmôphỏngđượctấttầntật,vânvân.Nhưngtôithìlạichorằngđólàmộtquytrìnhkhôngmạchlạc.

H:Ngàiphânbiệtthếnàogiữasựtìmkiếmtrithứcvớisựtìmkiếmmộtcáigìđótốihậubênngoàiphạmvitrithức?

Bohm:Bạnkhôngthểtìmkiếmnóđược,vìngaycụmtừ"tìmkiếm"đãhàmcáiýlàphảicốgắngnắmgiữnó.Tôinghĩrằng,mộtkhicòndínhdángđếntưduy,tacũngchỉnênnóithếnàythôi:taphảiđểngỏcáikhảnăngrằngbiếtđâungoàitrithứcracòncócáigìđónữa,vàđúnglàngherarấtcólí.Ngayđầutiên,tađãnóivớinhaurằngcórấtnhiềubằngchứngchothấytrithứckhôngthểlàcáigìhoànthiện.Thứhai,nhấtđịnhphảicócáigìđóởbênkianữa,nhưngtalạikhôngchứngminhđược.Nêntamớiphảiđặtcâuhỏi "liệu còn có thể có cách nào khác để tiếp xúc được với cái này haykhông?".Cóthểcómàcũngcóthểkhông.

H:Liệuđộnglựcnhằmtìmkiếmtri thứctốihậucógiốngvớiđộnglựcnhằmtìmkiếmcáinằmphíabênkiađókhông?

Bohm:Tôikhôngcholànhưthế.Tôinghĩrằngviệctìmkiếmtrithứctốihậuđúngralàđitìmsựantoàn.Nhưngtacũngphảinóirằngđitìmcáinằmphíabênkia- tứccáikhôngbiết- thìcũngkhônghợplí.Nếuthậtsựnhìnthấycáiđó,khôngbiếtchừngnósẽmanglạichobạnsựantoàn.Nhưngítratheonhữnggìtahìnhdungthìcáikhôngbiếtxemralạichẳngantoànlắm.

H:Đólàcáchtahìnhdungnódướigócnhìnnày.Bohm:Vâng.Cólẽkhibạnnghĩnhưthế,thìnócóthểantoàn.

H:Ngàiđangcóýnóirằngtrithứckhôngphảilàphongvũbiểucủasựhiểubiết?

Bohm:Điềuđó thìđã rõ,vì tri thức luôn làđối tượngcủaphép thửvềtínhmạchlạc,màsựmạchlạclạilàcáinằmbênkiacủasựhiểubiết.Bạnkhônglàmsaobiếthếtđượccácphépthửvềtínhkhôngmạchlạc.

H:Nhưvậyphảichăngngoàisựhiểubiếtdựatrêncơsởcủatrithức,cònmộtsựhiểubiếtnữadựatrênsựnhạycảmnàođóhaykhông?

Bohm:Vâng,biếtlàmộtquátrìnhdựatrêncơsởcủacáikhôngbiết.H:Tôinghĩnênchăngtaxemxétmốiliênhệgiữahìnhảnhtốihậucủa

bảnngãvàviệctìmkiếmsựhiểubiếttốihậu,vàxemxemđiềunàycóliênquangìđếnnhữngcáitabànvớinhaulúcnãy-tứclàvềviệctừngữtạoracảmgiác,vânvân,haykhông?

H:Nếutôi làmmộtviệcgìđó,chẳnghạnvẽmộtbứctranh,đócóphảicũnglàcáikhôngbiếtđangtựbộclộmìnhhaykhông?

Bohm:Cũng giống như các nền văn hóa nhìn chung vẫn làm, nếu bạnmặcđịnhrằngcómộtthứtrithứctốihậuthật,thìbằngtrigiác,thứtrithứctốihậuđóđượccoinhưmộtcáigìkhảhữu.Dođómànhữngýđịnhcủabạn,sựthôithúctrongbạn,độnglựccủabạn,sẽhướngtớicáiđó,bởinếuthứtrithứctốihậunhưthếtồntạithìđángđểcốgắngmàđạttớilắm.Thếnhưngnếunókhôngtồntạithìbạnhẳnsẽbảo:"tôikhôngquantâm.Đốivớitôinólàvôtíchsự".

H:Dườngnhưởtấtcảcácnướcvàcácnềnvănhóatađềubắtgặpnhữngthứ"chânlí"hoặc"ýtưởng"phổquát,kiểunhưMườiĐiềuRănhaylàQuyTắcVàng.Khônghiểunócógiốngvớimộtphảnxạkhông,haynóchỉ làmộthìnhảnhcủabảnngãmàmọingườiphóngchiếulênkhắphànhtinh?

Bohm:Cólẽxưanayđãtồntạimộtsựnhìnthấurằngtấtcảmọingườicầnquanhệvớinhautheocáchnàođấychoxãhộivậnhànhtrơntruvàđểchomọiviệcđềucómộtýnghĩa-mộtsựnhìnthấukhiếnbạnnhậnrarằngkhôngthểcưxửvớingườikhácmộtcáchhoàntoànvôluân,rằngnếubạnlàmthếthìnósẽvậnngượcvàobạn,rằngthếlàkhôngđược,khôngmạchlạc.

H: Liệu đó có phải là cái hình ảnh của bản ngã được phóng chiếu ra

không?Bohm:Không.Tôi nghĩ cái nhìn thấu ban đầu vượt ra ngoài điều này,

nhưngsauđótưduyvơlấynórồiđưanóvàohệthốngvàphóngchiếuracáihìnhảnhcủabảnngã.Nói cáchkhác,mọi thứđềucó thểbị cuốnvàocáiguồngquaynày.

H:Liệutacóthểđểngỏmụcđích,khôngtrôngchờviệccóđượctrithứchaykếtquảgìhết,màcứđểmặcchomọiviệctrôiđi,kiểu"thâykệ"đượckhông?

Bohm:Thìđóchínhlàcâuhỏitađangđặtra.Câutrảlờiduynhấtsẽphảilàhoặclàmhoặckhông?Bằngvàotrithức,takhôngthểthậtsựtrảlờicâuhỏinàyđược.Nếunólàcáikhôngbiếtvàkhôngthểđượctrảlờidựatrêncơsởtrithứcthìcólẽphảiviệnđếnmộtcáigìkhácmàchođếnnaytagọilà"trigiácvềsựthật"hoặclà"nhìnthấu".Vàtacũngđãthảoluậnchitiếtvềcácdạng tưduykhácnhau,đãxétđếnnhững tưduyđanghướngvàoconđườngnày,nhữngtưduythuộcvàonềnvănhóacủachúngta.

Cólẽaitrongchúngtacũngđangcómộtsựnhìnthấuởmứcnàođóđểnhìnthấuđượcđiềunày,vàrồicũngđãmanglạitácdụngnhấtđịnh.Nhưngcònphảitốnrấtnhiềucôngsứcđểhiểurõđượctoànbộcơchếhóahọcđangduytrìnếpcũ.

Đólàđiểmtôimuốnnhấnmạnh.Nếukhôngmuốngọilà"nhìnthấu"thìtacóthểgọilà"nhậnthứcvềchânlí"vậy.Vàlúcnàytacóthểđặtcâuhỏi:vậychânlílàgì?Nềnvănhóacủachúngtacũngđãđẻrarấtnhiềusựlầmlẫnxungquanhkháiniệmnày,khiếnchoviệc tìmhiểunó trởnên rấtkhókhăn.

Cómột thuyếtvề chân lí cho rằngnhữngýniệmđúngđắn lànhữngýniệmtươngứngvớithựctại,chẳnghạnnhưýniệmđúngđắnvềcáibànphảitươngứngvớithựctạicủacáibàn.Nhưngtavừacùngnhauthấyrằngkhôngthểcóchuyệnnhưthế,vìýniệmnàothìcũngchỉlàmộtsựbiểuhiện-mộtsựtrừutượnghóaluônbỏsótphầnlớnnhữnggìlàthựctại.Nênkhómàbiếtđượcnótươngứngvớicáigì.Chẳnghạn,nếulàmộttấmbảnđồchuẩnxác,thì liệunócótươngứngvớibấtcứcáigì trongmộtquốcgiakhông?Trênbảnđồlànhữngđường,nhữngchấmthểhiệnthànhphố,đườnglộ,sôngngòi

vàcácvùngbiêngiới.Nhữngđườngvẽnày trênbảnđồ lànhững sự trừutượnghóa.Chúngkhôngthựcsựlàđườngsá-nếunhìnthậtkĩbạnsẽthấyđólànhữngchấmmựcinliti,tấtcảnốitiếpvớinhauthànhdãy.Tươngtựnhưthế,đườngphânranhgiữacácnướccũngđâucóthực.Chúngđượcmọingườitưởngtượngra.Rốtcuộcthìngườitacũngcóthểdựnglênnơiđómộtdãycọcràohaymộtbứctườngthành,nhưnglàdomọingườinghĩrằngởđócómộtđườngvạchnênhọmớidựngnólên.Thếcónghĩalàsựtươngứnggiữacáitrừutượngnàyvớicáitrừutượngkiađãdẫndắtbạn.Nhưngđóchỉlàsựtươngứngvềhìnhthức,lànhữngdạngthứctrừutượngnhấtđịnh,chứkhôngphảilàsựtươngứngvớithựctại-bảnthânthựctạithìtuộtkhỏitaybạnmấtrồi.Tấtcảmọithứtươngứngtheolốinàyđềukhôngthểtựchúngcoimìnhlàthựctạiđược.

Cũngcóthểcómộtsựtươngứngthuộcloạiđónhưnglạithuộcvềmộtýniệmđúngđắn.Mộtýniệmđúngđắnthìsẽkhôngchỉdẫntớiloạitươngứngđó,màcòndẫnđếnhànhđộngmạchlạc.Nhưngtôithiếtnghĩchânlícònlàmộtcáigìhơnthếnữa.Mộtýniệmcóthểđúnghaykhôngđúnghaylưngchừngđâuđógiữađúngvàsai;nhưngchânlí thìphải làcáigìđósâusắchơn.Tanêndànhtừ"chânlí"chomộtcáigìsâusắchơnnhiều.

Gốc cửa từ "đúng [true]" trong tiếng Anh có nghĩa là "ngay thẳng","thànhthực"và"chânthành"-kiểunhưkhinóivềmộtđườngthậtthẳngthìngườiAnhnóilà"atrueline".CòngốcLatincủatừchânlílạilàverus,màgốccủaverus thìcónghĩa là"cáiđúngnhư thế".Nhưvậy,bạncó thểnóirằngýniệmthôsơvềnghĩacủatừ"chânlí"hẳnphải là thẳngthắn, thànhthựcvàchânthànhđốivớicáiđúngnhưthế.Nhưnglàmgìcóchânlínếutâmtríkhôngthẳngthắn,thànhthựcvàchânthành;nếutâmtrícứcốtựđánhlạchướngmình;nếucơchếhóahọccứchophép làmđiềuđó.Đểchân líxuấthiện,ắtphảicómộttìnhhuốngnhấtđịnhnàođóxảyratrongbộnão.H:TrongtiếngHiLạptừchânlíviếtlàAletlia,cónghĩalà"rakhỏitrạngtháihônmê""rakhỏigiấcngủ".

Bohm: "Ra khỏi giấc ngủ" là đúng.Bạn phải tỉnh táo để sẵn sàng đónnhậnchânlí.Nóicáchkhác,phảicóđượccáitatạmgọilàmột"trạngtháitinhthần"nàođónhấtđịnh;mànóichođúngthìđócũnglàmộttrạngtháicủahệthốngvậtchất.Khitoànbộhệthốngtrởnênquábátnháothìcáiđiều

nhìnchungsẽxảyrathườnglà:cảhệthốngchứađầyhiệuứngđiệnhóacủacáitưduykhôngmạchlạcđó,nólàmnhiễutrigiáckhiếnbạnbuồnngủ,vânvân.Bạncó thểnóibộnãochấtđầycáimà tôigọi là"lớpsươngmùđiệnhóa".Vàkhicáiđóhiệndiệnthìtakhôngcóđượcchânlí.

Theotôi,ýniệmchorằngcómộtchânlítrừutượng-ởđâuđó,kiểugìđó,đangchựcsẵnchỉđợitatómlấy-thìcũngchẳngkhácgìýniệmvềtrithức tối hậu. Chân lí là cái sống động hơn thế.Nó phải là loại vận độngkhôngtựmìnhđánhlạchướngmình.Vàvìthếnóphảikhớp,phảimạchlạcvới "cái đúng như thế". Chân lí làmột tri giác đồng thời lại làmột hànhđộng.Hànhđộngcủachânlísẽxuatanlớpsươngmùđiệnhóa,tạmcholàthế,đểbạncóthểnhìnđượcrõrànghơn.Vàhệthốngcũngsẽkhôngbịđầuđộcnữa,đạikháivậy.Chíít thìchânlíphảinhưthế.Chânlíkhôngchỉ làthôngtinvề"cáiđấy".Màđúngraphảicoichânlílànhântốthenchốttrong"cáiđấy".

H:Chânlíquanhệnhưthếnàovớicáibảnngãchưabiếtđangtựbộclộmình?

Bohm:Cộinguồncủa chân lí cũngphảigiốngnhưcộinguồncủanhìnthấu-vượtkhỏinhữnggìtưduycóthểnắmbắt.Vàrồichânlíhiệnđếnvàtiếpxúcvới trạng thái hóa lí củabộnão, chẳngkhácgì lànóđang tạo ranhữngtừngữđểthôngbáochotưduybiếtvềnó.

Chânlíkhônghề trôinổiđâuđómộtcáchtrừutượng,màlàcóchânlíđíchthực.Điềuđómuốnnóirằngchânlílàmộtnhântốcótronghiệnthực.Chânlítiếpxúcvới"cáiđúngnhưthế"mộtcáchmạchlạckhinótiếpxúcvớinhữnggìđangdiễnratrongnãovàxóabớtđimộtvàithứtrongnhữnggìđangdiễnrađó.Vàrồi từ lúcnàyđổđi,nhậnthứcchânlíphảikhiếnnảysinhrađượcloạitưduycóđủkhảnănghànhđộngmộtcáchmạchlạchơn.

H:Ngàikhôngtáchchânlírakhỏi"cáiđúngnhưthế"đấychứ?Bohm:Không,chân lí thuộcvề"cáiđúngnhư thế".Chân lí làmộtvận

động,mộthànhđộng,bêntrong"cáiđúngnhưthế".Nóđúnglàcóthật.H:Ngàicónóiđượcrằngchânlílàhànhđộng,vàcóthựctếriêngcủanó

haykhông?Bohm:Đúng.Chânlícóthựctếriêngcủanó.

H:Vậylẽnàosựtrảinghiệmchânlílàcuộcsốngkhôngcóphảnxạ?Cóthểnàochúngtasốngkhôngcầnđếncácphảnxạ?

Bohm:Chânlíkhôngphảilàmộtphảnxạ.Nólàmộtsựnhậnbiếtsángtạobằngvàotrigiác.Chúngtacầnđếnphảnxạnhưngkhôngđượcđểphảnxạkhốngchế.

H:Mộtsựnhìnthấucóthểchotathấyđượcchânlívềcáchoạtđộngcủahệthốnghaykhông?

Bohm:Tôidiễnđạtnóthếnày:nhậnthứcchânlícóthểlàmộtánhchớplóecủanhìnthấu,nóthậtsựthayđổihệthống,khiếnhệthốngtrởnênmạchlạchơn.Vàđồngthờinósinhrangôntừ,haymộtcáigìđó,đểnóilênđượcmộtnềntảngmớiđốivớitưduy.

H:Liệuđiềunàycóvôhìnhtrungnóirằngtacầncósựmạchlạcđểtiếpxúcvớichânlíhaykhông?

Bohm:Nãophảibìnhlặngtrởlại.Sựkhôngmạchlạcnàylànguồncơncủađámsươngmùđiệnhóa.Nềnvănminhcủachúngtađãnhảđámsươngmùhóahọcrađầykhíquyển,vànhữngláphổiđôikhikhôngcònđủđiềukiệnđểhít thởchođúngnữa.Tươngtựnhưthế,bộnãokhôngcóđủđiềukiệnđểđáplạichânlí.

H:Vậylàmthếnàođểđáplạiđượcchânlí?Bohm:Trongđámsươngmùnàythìkhôngđược;hoặcnósẽphảiđáplại

mộtcáchlầmlẫn.Vàdođómàkhôngphảilàchânlí.H:Chânlícónằmtrongđịahạtcủasựbiểuhiệnhaykhông?Bohm:Không.Chúng ta chỉ cố đưa ra nhữngngôn từ để nói lên được

phầnnàovấnđềmàthôi.Nhưngnólàmộtthựctế.Khôngthểmiêutảchânlíđược,nhưngnólàmộtthựctếđangtácđộng.Nhậnthứcchânlílàmộthànhđộng thực tế làmthayđổimọiviệc;khôngphảichỉ làchân lívềcáigìđókhác.

Còncócảchânlívềsailầmnữa.Chânlívềsailầmkhôngchỉchothấyrằngđólàsailầm;chẳnghạnnhưtrongtrườnghợplànsươngmùđiệnhóa,chânlívềsailầmchothấyrằngđâylàmộtquátrìnhvậtchất.Rốtcuộc,nằmbêndướisailầmlạilàchânlí.

H:Nhưngsailầmchỉnằmtrongsựtrừutượnghóa.Bohm: Sai lầm được sinh ra thông qua sự trừu tượng hóa không thích

đáng,nóthuộcloạisailầmđiđếnchỗcốtựbảovệmình.H:Thờigiankhôngthểảnhhưởngđượcđếnchânlítuyệtđối.Bohm:Chânlísaocóthểlạilàthờigian.Thậmchícólẽnócũngkhông

xảyratrongthờigian.Cứchorằngphầnnàohànhđộngcủachânlílàchânlíhành động trong cái đám sươngmù điện hóa kia, trong cácmối nối thầnkinh,đểloạibỏsựthiếunhấtquán.Nếucầncóthờigianmớilàmđượcthìnókhôngthểlàmviệcấy,vì"cáiđúngnhưthế"thườngxuyênthayđổi.Vàtrigiácđúngđắnvềmộtthờiđiểmhẳnsẽkhôngnhấtthiếtphảiđúngđốivớithờiđiểmtiếpsauđó.

H:Thếthìchânlíđượcbộclộratrongsựvắngmặtcủatưduy.Liệurằngnócóđồngnghĩavớicáiđẹpvàvớiniềmvuihaykhông?

Bohm:Đúng,ítnhiềuchúngcũngcùngmộtlĩnhvực.H:Vớicũngnhữngđườngnétấy,mộttácphẩmnghệthuậtlớnthuộcbất

kì loạihìnhnàođềukhôngchỉcómộtsựbiểuhiệnchínhxáccáinóđangbiểuhiện,màhìnhnhưcòncócáigìhơnthếnữa.Điềuđócóđúngkhông?

Bohm:Trongchừngmựcnàođólàđúng.Mộtcáigìđógiốngnhưthế.Cómộtcáigìđóhơnthế-trigiác-vượtrabênngoàiviệcthuầntúybiểuhiệncácsựvật.Mặcdầusựbiểuhiệnvẫncóđó,nhưngcònhơnthếnữa.Cólẽcòncómộtsựnhậnbiếtchânlíbằngtrigiáckhinghệsĩđangvẽnó,đangthựchiệnnó.

H:Vàcólẽđólàmộtphầnlídogiảithíchvìsaochínhkiểuhệthốngápchếcủachếđộđộctàitìmcáchcốtìnhhạnchếvàkiểmsoátnghệthuật.

Bohm:Họkhôngchỉkiểmsoátvàhạnchếnghệthuật,màcònkiểmsoátvàhạnchếhầuhếttấtcảmọithứ.Họkiểmsoátvàhạnchếkhoahọc,chẳnghạn,vàobấtcứmộtkhuônkhổnàomàhọcholàphùhợp.Họsửdụngnghệthuậtđúngnhưkiểusửdụngkhoahọc.

Tôinghĩrằngnhậnthứcchânlíchỉcóthểthựchiệnkhicótựdo.Dođótacầnphảiđặtrađâycảvấnđềvềtựdonữa,nhưngtạmthờitalạikhôngcónhiềuthờigian.Nhưngvềcơbảnthìchânlívàtựdophảinằmtrongcùngmộtphạmtrù.

H:Chânlícógiốngvớitrithứctốihậukhông?Bohm:Tuynhiênnókhôngthểlàtrithức.Chânlíhànhđộngliêntụctừ

thờiđiểmnàyđếnthờiđiểmkhác,đólàđiềutôiđãcốnói.Chânlílàhànhđộngliêntụctừthờiđiểmnàyđếnthờiđiểmkhác.

H:CóphảiđóchínhlàlídomàEinsteinđặttrítưởngtượnglêntrêntrithứchaykhông?Đạikháiôngtađãnói"trí tưởngtượngcó íchchongườiđờinhiềuhơnlàtrithứcnhiềulắm".

Bohm:Nếuđólàtrítưởngtượngsángtạothìđúng,vìnódẫntađếnvớitrigiácmớimẻ,hànhđộngmớimẻ.

H:Nhưngloạitrítưởngtượngsángtạoấylạibịnềnvănhóacủachúngtaápchế,chonêntrongcảnghệthuậtlẫnkhoahọcchúngtađềubịtróibuộcđếnhailần.

Bohm:Vâng,vìvậytớiđâytasẽphải thảoluậnvềđềtàivănhóa.Bâygiờtôichỉtạmnêuranhữngýcơbảnthôi,đểvàođầugiờchiềutacóthểbắttay thảo luậnvềvănhóavàđối thoại, rồi tiếp tụcvớicáccâuhỏikhácvềngườiquansátvàcáibịquansát,vềthờigianvàvânvân.

Chúngtavừanêuravấnđềxãhộivàvănhóa,lànhữngcáiđangchènéptấtcảnhữngthứnóitrên,đangtạoracáiđámsươngmùkia.Rắcrốithậtrakhôngxuấtphát từ trongcánhân,màcánhântựmìnhcũngkhôngcókhảnăngxửlíđượchếtmọirắcrối.Sựthayđổicủacánhâncótầmquantrọnglớn,nhưngngaycảkhicánhânđãthậtsựthayđổithìsựthayđổiấyvẫnchỉmangmộtýnghĩahạnchế.Tavẫncònđócảmộtnềnvănhóamang theosươngmù.Dođó, toànbộnềnvănhóamàkhông thayđổi thì khómàcóđượcmộtýnghĩasâusắcnào.Vềcơbản,toànbộvấnđềvềnhândạng,vềhìnhảnhcủabảnngã,vềsựchènép,vềnhữngmặcđịnhvàvềtấtcảnhữngthứnhưthếđềuđượcnảysinhratrongvănhóa, làcáimangtrongnómộtcáchhiểuchungchomọithứ.Chúngtađềucóchungtấtthảynhữngcáiđó.Tacóthểloạibỏvàithứ,chấpnhậnvàithứ,nhưngngaycảviệctalàmđượcđiềuđócũng là thuộcvềvănhóarồi.Đó làcảmộthệ thống.Vànằmbêndướihệthốnglạilàvănhóa.

Tôichorằngnếuđượcthìchiềunaytanênbắtđầubànvớinhauvềvănhóa,vàvềviệctạisaođốithoạilạilàmộtcáchđểbắtđầutìmhiểuxemvăn

hóađangtácđộngnhưthếnàovàolĩnhvựcmàtađangđềcập.Nếuchỉnhìnxemtấtcảnhữngcáinàyđangdiễnrarasaobêntrongbảnthânchúngtathìkhôngđủ,vìphầnlớnnódiễnragiữachúngta.

H:Khinãylúcngàinóivềchânlívànhìnthấu,tôichợtcómộtýnghĩ.Cómộtcáitrongtoánhọcgọilà"giaithừa"dùngđểtínhsốcáccáchkếthợpsựvậtkhácnhau.Nếucóbađốitượng,thìtasẽcósáucách,haysáutổhợpsắpxếptứclàbằngmộtnhânhainhânba.Giaithừacủamườisẽlàhơnbatriệu.Bộnãongườicókhoảnghaimươitỷnơron,vìvậynếutalấygiaithừacủahaimươitỷtasẽcómộtconsốvôtậncácýđịnhvàcácmụcđích.Nếubộnãoởtrạngtháitìnhlặng,trongđóviệcápđặtđiềukiệnvàviệcsuynghĩcủabạnđềudừnglại,thìphảichănglúcđóbộnãomớicóđượcmộtphẩmtínhvôtậnhayphigiớihạn?Phảichăngchỉtrongtrạngtháiđó,bộnãomớicóthểchiasẻhoặctiếpxúcđượcvớibảntínhđíchthựccủachânlívànhìnthấu?

Bohm:Nếubộnãothựcsựkhôngbịđiềukiệnhóaquásâu,vànếutấtcảnhữngtổhợpnàyđượctựdothayđổi,thìbộnãocóthểphảnứngvôsốcáchkhácnhauvàcóthểvậnđộngtrongmốiquanhệvớichânlí.

Tatạmdừngởđâychăng?

B

CHIỀUCHỦNHẬT

ohm:Cuốibuổisáng,tađãnóivớinhaurằngtoànbộtưduykiểunày-toànbộcáihệ thốngnày- thậmchíđềumang tínhxãhộivà tínhvănhóahơnlàtínhcánhân.Vàtanhấtthiếtphảitìmhiểuđểthấyđượctoànbộ,đểthấyđượcnhữngđặctínhcơbảncủahệthốngđó.Tađềxuấtvớinhaurằngcần thực hiện điều đó thông qua đối thoại. "Đối thoại" tiếng Anh là"dialogue",bắtnguồntừchữ"dialogos"trongtiếngHiLạp."Dia"cónghĩalà"xuyênthông"và"logos"cónghĩalà"lờinói"haylà"nghĩa".Tacóthểtạmhìnhdunglànghĩacủatừngữnhưmộtdòngchảyđangchảytừngườinàytớingườikia."Dia"khôngcónghĩalà'hai'màlà"xuyênthông".Dođómànhiềungườicóthểcùngthamgiađốithoại-nódiễnratrongchúngtavàgiữachúngtavớinhau.

Khibảogiữahaingườinàođócómộtmốiquanhệ, ta có thểnhìnhaingườigiốngnhưhaiđiểmnốivớinhaubằngmộtđườngchấmchấmđểbiểuhiệnquanhệtínhthứyếu.Mộtcáchnhìnkháclànhìnmốiquanhệđónhưmộtđường liền cóhai đầumút - điềuđómuốnnói rằngquanhệ là chínhyếu,cònhaingườichỉlàhaiđầumútcủađườngthẳng.Cólẽtrongđốithoạitanênnhìntheocáchthứhainày.

Tưduychiatáchbảnngãrathànhchủthểvàđốitượng,thànhngườiquansátvàcáibịquansátnhưthếnào-tấtcảchỉlàmộtquátrình-thìnócũngchiatáchmọingườiranhưvậy.Nhưngkhimọingườithậtsựgiaotiếpvớinhau, thì theomộtnghĩanàođógiữahọvớinhaucũngnhư trong từngcánhânsẽxuấthiệnsựhòachunglàmmột.

Tấtnhiên,khôngphảilúcnàongườitacũnghiểu"đốithoại"theonghĩanày.Chẳnghạn,ởcơquanLiênHiệpQuốcmọingườihaynóivềcáccuộcđốithoại;họnóinhữngthứkiểunhư"chúngtathươnglượngvớinhau".Tuynhiên,thươnglượngchỉlàbướckhởiđầu.Kểcảnếumọingườikhôngbiếtbắtđầunhưthếnàođinữa,thìhọvẫncóthểnhânnhượngvớinhaumộtsốđiềukhoảnđểcốgắngítnhấttìmđượcracáchtiếptụccâuchuyện;nhưngnếubạnchỉbiếtnhânnhượngđiểmnàyđiểmkiađểrồithươnglượngthôithìsẽkhônggiảiquyếtđượcgìnhiều.

Cách nhìn đối thoại tôi đưa ra sẽ còn đi xa hơn thế nhiều.Nhiều nămtrướcđâytôicóđượcđọcbàimộtnhànhânchủnghọcviếtvềchuyệnôngđếnthămmộtbộlạcháilượmngườidađỏBắcMĩ.Họthườnghộihọpvớinhauthànhmộtnhómkhoảngba,bốnmươingườigìđóvàthườngchuyệnvãnmặtđốimặtvớinhau.Nhìnvàochẳngcóvẻgìcóaiđócầmđầu,mặcdùxemranhữngngườigiàđượclắngnghenhiềuhơnvìhọđượccholàhiểuđờihơn.Họnóichuyệnvớinhaukhôngtheochủđềnàohết,khôngvìmụcđíchcụthểgìcả,họchẳnghềđưaramộtquyếtđịnhnào,rồicứtựđộnggiảitáncũngkhôngvìlídogì.Vàsauđócóvẻnhưhọđãđủthôngcảmvớinhauđểbiếtaiphải làmgì.Lốisinhhoạtđờithườngcủahọlànhưvậy;họgặpnhauhoàicứnhưtheomộtquyđịnh.

Theo tôi thìhìnhnhư thờiđósống thếmới làhợp lí.Nhưngởnềnvănminhhiệnđạingàynay,vàngaycảởnhữngnềnvănminhtrướcđónữa,tadườngnhưkhônglàmđượcđiềunày.Mọingườihìnhnhưcứđòihỏinhấtnhấtphảicóaiđóchỉđạohoặcphảicó trêncódưới,hoặckhông thìcũngphải đưa ra được những quyết định dứt khoát. Trong khi nói chuyện, họchẳngtỏrathôngcảmmấyvớinhau,chonênđúnglàhọsẽchẳngbaogiờduytrìnổicáicungcáchđốithoạikiểuđó.

Nhưngviệcmọingườiphảicókhảnăngnóichuyệnđượcvớinhaulàmộtđiềungàycàngcấpthiếthơn,vìnềncôngnghệngàynayđãlàmchotìnhthếtrởnênnguyhiểmnếu takhông làmđượcchuyệnnày.Vấnđề là: cókhảnănggiaotiếpthậtsựvớinhauđểchomọingườicốgắngnóichuyệnđượcvớinhaunghĩalàthếnào?

Giả sử chúng ta để cho bốn hoặc năm người ngồi lại với nhau. Tìnhhuốngnàyhoàn toànkhácvớiviệccóhaiđếnbamươingườingồi lạivớinhau.Bốnhoặcnămngườicóthểđiđếnchỗhiểunhauvàtựđiềuchỉnh,họcó thể ít nhiều tránhđượcmọi vấnđềgay cấn.Họ có thể tạo ramột tìnhhuốngthânthiệnhơn;mộtaiđócóthểnắmvaitròchủchốthoặcvaitròlãnhđạo nếu họ muốn làmmột cái gì đó. Nhưng với ba mươi hay bốnmươingườihaythậmchíchỉhaimươithìsẽxuấthiệnmộtcáimới:cónhiềuquanđiểmkhácnhauvàbạnsẽthấycócáigìđótừatựanhưmộttìnhhuốngxãhộimangtínhvănhóa.

Sốngtrongxãhội,chúngtacómộtnềnvănhóa.Tôichorằngmộtnền

vănhóavềcơbảnlàmộtcáchhiểuđượcmọingườicùngchiasẻ,tứclàmộtýnghĩachung.Khôngcóýnghĩachungnàyxãhộisẽrãratừngmảng;nólàmộtthứkeogắnkếtxãhộilạivớinhau.Nếumọingườimuốnngồilạivớinhauđể làmbấtkìviệcgì, thìmọingườiđềuphảihiểumọi thứmộtcáchgiốngnhau,nếukhônghọsẽkhônglàmđược.Thườngthìmọimụcđíchsẽtráingượcnhaunếubấtcứcáigìcũngđượcmỗingườihiểutheomộtcách.

Tuynhiêntrongxãhộichúngtacónhiềunềnvănhóanhỏ,trongmộtnềnvănhóanhỏnhưvậymỗi thứ lạiđượchiểu theomộtcách rấtkhácsovớitrongcácnềnvănhóakia;nàothìcácnềnvănhóanhỏcủacácsắctộc,cácnềnvănhóanhỏcủacáctôngiáovàcáckhuvựckinhtế,củacácngànhnghềchuyênmôn,củanhữngngườithuộccácnhómkhácnhau-hàngnghìncáckiểuphânchia.Vànếumọingườitừcácnhómkhácnhaungồilạivớinhau,haythậmchíngườitrongnộibộcủacùngmộtnhómngồilạivớinhau,rồilạicómộtngườinàođóđiềuhànhcôngviệc,thìmọingườicũngcốtìmcáchlàmchođượccáihọmuốn.Nhưngnếuphảiởtrongmộtnhómkhôngcóaiđứngđầu,khôngcólịchtrìnhlàmviệc,ắtlàhọsẽcảmthấylolắngvàchẳngbiết phải làmgì nữa.Kể cả có thể vượt qua đượcnỗi lo lắng ấy, thì sớmmuộngìhọcũngsẽnhậnthấyrằngquanđiểmvàýkiếncủamỗingườirấtkháckhácnhau-rằnghọđâucóđanghiệpthôngvớinhau,màmỗingườiđang làm những việc phiền nhiễu đến người khác, khiến người khác bựcmình.Aiaicũngđềucóthểcólốisuynghĩlàmngườikháckhôngthoảimáihoặccựckìkhóchịu.Họbắtđầutráchcứlẫnnhauđủđiều,nhưtôiđãtừngđược chứng kiến, và toàn bộmọi việc đâm ra hỏng bét.Mọi người ai điđườngnấy;họnóivớinhau"cóíchlợigìđâunào?".

Trênthựctế,kiểukhókhănnhưtrênxuấthiệnbấtcứkhinàomọingườitụ tập lại vớinhauvìmộtmụcđích chung,dù là trongcôngviệc củanhànướchaycôngviệclàmănhaytrongbấtcứthứcôngviệcnàokhác.Bạnsẽdễdàngthấysựthểnólànhưvậy.Chẳnghạn,cácnhàlậpphápđâucóthậtsựngồilạivớinhautrongQuốchộiđểđiđếnmộtcáchhiểuchung;họchỉthỏahiệpvớinhaumộtsốđiểmnhấtđịnhđểcácđạoluậtđượcdễthôngquamàthôi.Ngượclại,tôihiểurằngkhiHiếnphápcủaHợpchúngquốcHoaKìđượcviếtrathànhvănbản,nhữngngườiviếtđãdànhnhiềuthờigianngồilàmviệccùngnhau.Họđãnỗlựcbànthảosaochotấtcảmọingườinhấttrí

đượcvớibảnHiếnpháp,đólàmộtvănkiệntươngđốithốngnhất-mặcdầutrongđócũngcònđểsótnhữngvấnđềchưađượcthốngnhấtmộtcáchchặtchẽ,chẳnghạnnhưnhữngvấnđềđãđưađấtnướctớicuộcNộichiếnvàmộtvàisựkiệnkhác.

Vậylàtađãlàmquensơlượcvớikháiniệmđốithoại.Vàchỉvìnhữngmụcđíchthựctếmàchúngtacầnđốithoại.Nhưngbêncạnhđónócòncómộtýnghĩasâuxahơnmàtasẽnghiêncứusau.

Tuynhiên,nếuthamgiathựcsựvàoquátrình,bạnsẽvấpphảinhữngtrởngại.Trướchết, sẽcómộtvàingười trộihẳn lên.Họnóinăng lưu loátvàđiềukhiểnvởdiễn.Nhữngngườikhácthìlạiimlặng,cólẽvìesợtựmìnhbiếnmìnhthànhtròcười;thếnhưnghọítnhiềucũnglạicảmthấykhóchịuvớinhữngngườicóvẻnổitrội,vàthếlànhómđốithoạithườngbịphânhóa.Mộtsốthìhoắnghuýttỏvẻtađây,làmmộtsốkhácnổicáu.Chuyệngìrồicũngcó thểxảy ra.Khimộtnhómngười cốgắngngồi lạivớinhau thì sẽkhiếnnảysinhđủloạivấnđề,nhưngđómớichỉlànhữngvấnđềngoàimặt.

Cứcholàtabỏquađượctấtcảnhữngchuyệnđó.Lúcnàynhữngthứrắcrốihơnlạisẽxuấthiện.Mọingườiaicũngcónhữngmặcđịnhcơbảnkhácnhauvềđiềugì làquantrọngtrongcuộcsống-nhữngmặcđịnhvềđâulàđiềuthậtsựtấtyếu,vềthếnàolàthậtsựđúngđắn,vềviệcconngườinêncưxửvớinhaunhưthếnào,mụcđíchthậtsựcủachúngtanênlàgì,vânvân,đủmọi thứ.Vànhưchúng tađã thấy, nhữngmặcđịnhnàyởdạngnhữngphảnxạ.Mọingườikhôngmấybiết làmìnhcónhữngphảnxạấy.Nhưngkhinhữngmặcđịnhbịmangratháchđố,cóthểcóngườibỗngnhảychồmlênvìkíchđộng.Thếrồilờiquatiếnglại;cảnhómcóthểbịchaođảogiữahailuồngmặcđịnh.

ChúngtôiđãcólầncốgắngtổchứcmộtcuộcđốithoạitronggiaiđoạnđầuởIsrael,vàcóngườiđãnóimộtcáchthảnnhiênvàngâythơrằngchủnghĩaZionism―chủnghĩaphụcquốcDoTháiǁchínhlànguyênnhângâyratìnhtrạngrốirengiữangườiDoTháivàngườiArab-rắcrốichínhlàchủnghĩaZionismđã chia rẽhọ.Bỗngai đóđứngbật dậymắt trợn trừngnóirằngkhôngcóchủnghĩaZionismthìQuốcgiasẽ tan rã thành từngmảnh.Nhưvậylàcóhaisựmặcđịnh:mộtchorằngthậtsựcầnthiếtphảiđảphátưtưởngZionism,vàmặcđịnhthứhaichorằngnếukhôngcótưtưởngấythì

nhànướcIsraelkhôngthểtồntại.Cảhaingườiđềuđúngtheomộtcáchnàođó,nhưngkhônglàmsaochohọgầnlạivớinhauđược.

Nhữngmặcđịnhkiểunhưthếtạorasứcmạnhkhủngkhiếp.Chúngthậtra lànhữngmặcđịnhvề cáigì là cái tất yếu.Và trongnhững trườnghợpkiểunhưvậythìcóthểxảyramộtviệc:trướcđórấtnhiềungườithờơthìnaylạibịlôicuốnvàocâuchuyện.Trongkhoảnhkhắcđótìnhhìnhtrởnênrấtgaycấn-lớpsươngmùđiệnhóabaophủdàyđặc-vànhữngngườilúcđầuchẳngcóvẻgìquantâmcũnglạilaovàonốt.Nhưngítaicókhảnăngchỉnhsửađượcđiềunàynêncuộcđối thoạicũngkhông tiếnđượcxa lắm.Vấnđềchưađượcgiảiquyết.Mộtcuộcđốithoạithườngphảiđượcduytrìrấtlâumớihònggiảiquyếtđượcchuyệnnày.Tuynhiên,nócũngđạtđượcmộtđiềulàítnhấtmọingườiđãcóthểnóichuyệnđượcvớinhau.Mọithànhviênkhôngbỏrangoài,vàhọđãcóthểlắngnghehaimặcđịnhhayýkiếntráingượcnhauấyđếnmộtmứcđộnhấtđịnh.

Tưởngchừnglàchuyệnnhỏ,nhưngđiềunàythậtsựmangtínhthenchốt.Thếgiớiđầynhữngloạimặcđịnhkhácnhaukiểunày-nhưkiểunhữngmặcđịnhkhácnhaugiữa chủnghĩa tưbảnvà chủnghĩa cộng sản, nhữngmặcđịnhmà cho đến gần đây vẫn còn chia rẽ thế giới.Mỗi quốc gia đều cónhữngmặcđịnhriêngvềchủquyềncủamình.Cònnhữngnướclánggiềngthìlạicónhữngmặcđịnhtráingượcđượccoilàđúngđắnvàthiêngliêng,đủthứ.Nhữngmặcđịnhnàylúcnàocũngxuấtpháttừcâuhỏi"Ailàchủnhânông"đểđiđếnlờikhẳngđịnh"Tôilàngườilãnhđạo".Nhưngluôncóaiđókhácmuốnlãnhđạođấtnướcvànói"Talàmsẽtốthơnnhiều".Córấtnhiềusựmặcđịnh,vàchúngcó sứcmạnh rất lớn.Chúng lànhữngmặcđịnhvềtínhtấtyếu.Chúngvôhìnhtrungđượchàmchứatrongtấtcảnhữngángvănvàvởkịchcủatoànbộnềnvănhóa.SânkhấuHiLạpcổđầyrẫynhữngmặcđịnh về tính tất yếu, chúng tạo ra những bi kịch.Nhân vật chính bao giờcũnglàmộtconngườituyệtvời,trungthànhtuyệtđốivớinhữngmặcđịnhcủamìnhvềtínhtấtyếu,vàthếlàđãtựhủyhoạibảnthânvàhủyhoạiluôntấtcảnhữngnhânvậtquanhmình.

Hiệntượngnàyhoàntoànmangtínhtậpthể.Nókhôngphảilàchuyệncánhân.Cótừngnhómngườigắnkếtvớinhauvìđiềunày.Chúngtathulượmnhữngmặcđịnhấytừtruyềnthốngvănhóa.

Chữ"vănhóa"vàđộngtừ"gieotrồng"cócùngchungmộtnguồngốcvềtừnguyên[51];chúngtaphầnnàođãgieotrồngnó.Vănhóachứađựngtoànbộnhữngcáchhiểu thếnào là tấtyếu,cáigì là tấtyếu;chúng tacó tấtcảnhữngcáiđó.

Nhưvậy,vớibấtkìnhómngườinào-baogồmcảnhómchúng tađây,nếuchúng tagắnbóvớinhómvàgặpnhau, chẳnghạn,mỗi tuầnmột lầntrongmộtkhoảngthờigiankhônghạnđịnh―khôngphảivĩnhviễn,nhưngkhônghạnđịnhǁ-lúcđầucácbạnthườngtỏrakhánhãnhặn,cácbạnthườngtìmđượccácđềtàikhácnhauđểnóichuyệnvànhấttríđượcvớinhau.Lấyvídụ,cómộtnhómtrongđómộtbênlànhữngngườitheopháitựdocánhtả,vàbênkialànhữngngườitheopháibảothủ.Họtìmrakhốichuyệnđểnóimàkhôngdínhdánggìđếnquanđiểmchínhtricủamỗibên.Dầndà,nhữngcâuchuyệnnhưthếcũngvãnbớt,vàrồikiểugìhọcũngsẽbắtđầunóivềnhữngchuyệnmàhọkhôngnhấttrívớinhau.Vàlúcnàythìkhôngcònthoảimáilắmnữa.

Sớmmuộngì trongnhómnàyhaybấtkìnhómnào,những loạivấnđềnhưvậy cũng sẽ nảy sinh.Vànếukhôngđủ sứcđốimặt với chúng thì takhôngthểlàmviệccùngnhauđược.Nhưnggiảsửcácbạnbịbuộcphảilàmviệcvớinhau.Tôilấymộtvídụđiểnhìnhmàmộtsốtrongchúngtamớivừarồiđâycónghĩđến.Cácgiámđốcđiềuhànhcủacáccôngtycầnlàmviệccùngnhautrongmộtnhómvàvẫnphảilàmviệcvớicácbộphậncònlạicủacôngty.Nhưngmỗingườicómộtmặcđịnhkhácnhau,nólàmộtloạiphảnxạ,vàngườiđókhôngbiếtlàmìnhcó.Vậylàmọingườicókhilạicứhoàntoàn làmtheonhữngchínhsáchkhácnhauvàdođóphátbiểu theonhữnghướngkhácnhau.Mặcdầuđượccoilàlàmviệccùngnhauđấy,nhưngthậtrahọchốnglạinhau.

Điềunàycũngđúngvớicáccơquanchínhphủ.Rõrànglà trongchínhphủcókhốinhữngngườiđangchốnglạinhau.Họvôhiệuhóanhữngnỗlựccủanhauvàlàmmọiviệcrốitinhlên.Trongbấtcứtổchứcnàobạncũngsẽthấynhưthế.Thậmchínếubạncóđưamộtvịlãnhđạolênvịtrícaonhất,thìnhữngngườikhácvẫncónhữngýkiến riêngcủamình,vàhọkhôngnhấtthiếtnghetheonhữngýkiếnchỉđạotừtrênđưaxuống.Ngoàimặthọcóthểvờlàmtheo,nhưngbêntrongthìchốngđối.Họkhôngnghetheongườichỉ

huy,vànhữngchínhsáchcủaôngtakhôngđượcthựchiện.Vậylàtacầnmộtsựcốgắngđểnóichuyệnđượcvớinhau.Taphảilàm

saođây?Tôichorằngcómộtcách-đólàđốithoại.Nóthậtsựgiốngnhưvấnđềđốivớicánhân.Tacónóivớinhaurằngbên

trong cá nhân cũng có những ý đồ trái ngược nhau, những phản xạ mâuthuẫnnhau.Giảsửaiđóđangtứcgiậnnhưngkhôngmuốnnhưthế.Anhtanói "Tức giận là điều kinh khủng.Nó sẽ phá hỏng việcmình làm, nhưngmìnhvẫnchưahết tức".Mộtđằnganhtacóýđịnhtiếptụctứcgiận,đằngkhácanhtalạimuốnkhôngtứcgiậnnữa.Cảhaiýđịnhnàycóthểcótrongcùngmộtngườimàcũngcóthểcóởngườikhác,nhưngnóđềuhoạtđộngtheocáchấy.Vànếubạnthànhlậpmộtnhóm,thìnócũnghoạtđộnggiốngthế.

Về cá nhân, ta đã nói rằng bạn phải sống chung với sự xung đột này,khôngthoátkhỏinóđược.Bạnsốngchungvớinó,thậmchícònlàmchonóbộclộra.Vàrồibạnbắtđầucósựnhìnthấu,bắtđầunhậnthấyđượctưduyđang tạo ra xung đột như thế nào.Với tư cáchmột cá nhân bạn cần thấyrằng:sốngchungvớinóvàcốlàmđượcnhữngđiềuvừanóicònquantrọnghơn bất kìmột vấn đề cụ thể nào bạn đang cố gắng giải quyết.Nói cáchkhác,nếulàmđượcthếlàbạnđãtiếnđếnmộtcấpđộsâuhơn,vượtlêntrênnhữngvấnđềđanggâyphiềnnhiễuchobạn.

Điềunàycũngđúngđốivớimộtnhómngười-chúng taphảibiếtcùngchungsốngvàđốidiệnvớisựxungđộtcủacácýđồ,cácphảnxạ,cácmặcđịnh.Mỗimặcđịnhđềuhoàntoànlàmộtphảnxạvàmộttậphợpcácýđồ.Và rồinhữnggìxảyđếnvớicánhâncũngđềuxảyđếnynhư thếđốivớinhóm.Ngườinàorồicũngbịnhữngtưduycủanhữngngườikhácảnhhưởngđếnmìnhhết,thếnênnhữngphảnxạcủangườinàysẽlạibiếnthànhphảnxạcủangườikhác.Mộtaiđónổigiậnthìrồingườikháccũngsẽnổigiậntheo.Tấtcảmọithứđềucóthểlâylan.

H:Liệutacócầnphảitìmmộtmặcđịnhchungkháiquáthơnvềtínhtấtyếu,mộtmặcđịnhởtầmsâuhơnhaykhông?Nghengàinóinhưvậyvềcánhân, tôi thiết tưởngviệc tìmhiểu chođượcquá trình làmộtđiều tất yếuhoặctaphảicóýđồtìmhiểu.Sựtấtyếunàydođócóthểcònkhẩnthiếthơnlàsựtấtyếuphảithoátkhỏicơngiậndữcủamình.

Bohm:Đúng,nếubạnthậtsựthấyđượcđiềuđó.Mặcdầuđểthấyđượcnhưthếbạnphảihiểuthấuđáonhữnggìđangdiễnra.Tuynhiên,cóvẻnhưbạnkhólòngthấyđượcđiềunàynếudựatrêncơsởcủasựđiềukiệnhóamàchúngtacótrongxãhội.Nhưngphảinghiêncứuđiềuđómộtcáchkĩlưỡng,taphảicóđượccáchhiểusâusắchơnđốivới toànbộ tìnhhuống.Cái tôimuốnnhấnmạnhởđâylà:đốithoạikhôngxuấtpháttừviệcphảithựchiệnmộtmụcđíchhaymộtýđồ.Nếutachỉnói"tấtcảhãycùngquyếtđịnhlàmcáinàyđi"thìdẫulàviệcgìtachọnđinữa,thườngcũngsẽlàmộtviệclàmkhiêncưỡng-thườngsẽlàmtăngthêmxungđột.

H:Phảichăngsẵncóýđồrồithìmọingườimớitìmđếnvớinhau?Bohm:Khôngphảithế,màcólẽnósẽpháttriểndầnlêntrongkhitagiao

tiếpvớinhau,vấnđềởchỗ,khôngphảicứđếnvớinhaulàtalaongayvàođốithoạiluôn;cũngnhưngaylúcnàyđâytacũngđãbắtđầuđốithoạiđâu.Tađangphảibànbạcxemthếnàolàđốithoạiđãchứ.Takhôngthểlàmravẻ làmìnhđangđối thoạiđược.Đúngra là thếnày, tabắtđầubànvềđốithoại trong khi chúng ta đang nói chuyệnvới nhauvề đủmọi chuyện.Tađangthấyđượcđốithoạinghĩalàgì.Đúngnhưkiểutađãthấyđượctoànbộquátrìnhtưduynghĩalàgì,vàthấyđượcnódiễnbiếnlệchlạcnhưthếnào,talạicòncùngnhauthấyđượctìnhhuốngđómangýnghĩagì.

Tahãyxemxétvấnđềvềchữmeaning[nghĩa,ýnghĩa,cáilí,ýđồ,cáchhiểu…] [52].Từmeaning theo từ điển [tiếngAnh] có ba nghĩa:Một là "ýnghĩa";nónhưmột"dấuhiệu[sign]"chỉrõmộtcáigìđó.Nghĩanữalà"giátrị".Vàrồilạicòncónghĩalà"mụcđích"hoặc"ýđồ".Nhữngnghĩavàcáchhiểunàyđềuliênquanchặtchẽvớinhau,vìkhinói"điềugìđócóýnghĩarấtlớnđốivớitôi"làýbạnmuốnnóiđiềuđórấtcógiátrị.Cònnếubạnnói"tôiđịnh làmcáinày [Imean todo it]" thìcũngkhôngkhácgìnói "đó làmụcđíchcủatôi,làýđồcủatôi".Rõràngchúnglànhữngtừcóliênquantớinhau.Mộtcáigìcóýnghĩalớnsẽtạoracảmgiácvềgiátrị.Vàgiátrịlàthứnănglượngbạnđượctruyềnnhận;nókhiếnbạncảmthấyđángbỏcôngbỏsứcvàođó.

H:Khingàiđangnóiđây làngàiđang tạoramộtcái lí [meaning],mộtcách hiểu. Điều này được ngài làmmột cách có ý thức haymột cách vô

thức?Bohm: Đó chính là vấn đề. Tôimuốn nói rằng tôi đang chia sẻ cái lí

[meaning],chiasẻmộtcáchhiểuvớimọingười.H:Nhưngnếuchúng ta tập trung lạivớinhau thànhmộtnhóm, thìbiết

đâutôilạikhôngnóilênđượccáilíđómộtcáchrànhmạch.Cóthểchỉvìnóchưacósẵnđóthôi.

Bohm:Tôinghĩcóthểthườnglànhưthế.Ýtôilàchúngtabắtđầubằngcáchchiasẻcáilínàyvàđểthấyđượcxemchúngtacóthểđiđếnđâu.Nếunhữngngườichưacókháiniệmgìvềtoànbộquátrìnhtưduyvàđốithoạithìkhingồi lạivớinhaubiếtđâuhọ lại có thể tìm ra cáchnàođó,nhưngcũngnhiềukhảnăng làkhông.Tuynhiên,nếucóđượcmộtbướcnhảycótínhsángtạothìhọlạicóthểtìmra.

H:Dùsaothìhìnhnhưcòncómộtkhảnăngkhácnữa.Nếuthậtsựcởimở,họcóthểthấyđượccáitấtyếuchung.

Bohm:Cóthểnhưthế.Nhưngtôichorằngmọingườithôngthườngtrongxãhộichúngtađềucónhữngphảnxạchốnglạisựcởimởấy.

H:Cókhitachẳngcầnphảitạorahayphảihoạchđịnhrabấtkìmộtcáilí[meaning]nàocả.Biếtđâutasẵncóchungmộtnhucầutấtyếumàtrongquátrìnhnàytacóthểpháthiệnthấy.

Bohm:Bạnlàmsaothấyđượccáitấtyếumàkhôngkèmtheocáilívàođó.Sựtấtyếulàmộtcái lí [meaning].Tìnhhuốngcónghĩa là tấtyếu.Nóbảolàkhôngthểkhácđược.Vậythìbạnbiếtđượccáigìlàtấtyếunào?

H:Tôicóthểnóirằngtôibiếtnhờviệctrigiácđượcvềnó,ýthứcđượcvềnó.

Bohm:Nhưngđóchínhlàmộtcáilí-tìnhhuốngvôhìnhtrungnóimộtcáigìđólàtấtyếuvàbạnthấyđượccáilícủatìnhhuốngđó.Làmthếnàobạnbiếtthựcsựcáigìlàtấtyếu.Hãythửhìnhdungmộttìnhhuốngnhưsau:tôitrigiácthấy"x" làtấtyếu.Nhưngđóchỉlàmộtnghĩacủanóthôi,mộtnghĩanhấtđịnhnàođómàthôi.Cóthểcoiđólàtấtyếumàcũngcóthểcoilàngẫunhiên,cóhaicáchhiểu,haicáilí.

H:Trigiáckhôngchonómộtcáilí,mộtcáchhiểunàoà?Mộtkhitacóđượccáitrigiácđó,chẳngphảiđólàcáixảyratrướcnhấthaysao?

Bohm:Đúnglànósẽchotamộtcáilí,mộtcáchhiểu.Nhưngnếuaicũngtrigiácđượcrõràngthìđãkhôngthànhvấnđề.

H:Rõrànglàtakhônglàmđượcthế.Nhưngbiếtđâusẽcómộtkhảnănglàchúngtacóđượcmộtcáchhiểuchunggiốngnhau.

Bohm:Tớimộtđiểmnàođóchúngtacólẽsẽnhìnrađượcmộtcáilímàtacùnghiểugiốngnhau;đólàđiềutôiđangcốtrìnhbày.Tôichỉvừamớiphácquaýniệmvềthếnàolàcáilí[meaning]màthôi,vàchorằngtớimộtđiểm nào đó tất cả chúng ta có thể thấy đượcmột cái lí chung - nó gồmnhữnggìlàtấtyếu,làcógiátrị,làcáiđánglàm.Vàtôicũngchỉđangphácquathếnàolàmụcđíchvànhữngýđồnàocầncóđểcóthểthựchiệnđượcmụcđíchấy.Giátrịvàmụcđíchcũnglàxuấtpháttừnhậnthứcvềcáilímàra.Vậythì,mụcđíchcóthểthayđổi,bởivìkhibạnthấyđượccáilísâuxahơnthìbạncóthểchuyểnđổimụcđích.Khôngbiếttôinóivậycórõkhông?

Tôimuốnchỉrarằngchúngtaphảibắtđầutừviệcnhìnthấycáilí.Cólẽnhữngngườixưanhìnthấycáilímộtcáchdễdàng.Nhưngngàynaychúngtađãquahàngngànnămvớilànsươngkhóimịtmùvànhữngthứđạiloạithế,nênrấtkhónhìnthấyđược.Ngaycảnếuchúngtathấyđượcbằngtrítuệ,bằngsuyluậnthìnó―cáilí,cáimeaning)vẫnkhôngảnhhưởnggìđếncácphảnxạ.Nóicáchkhác,nhữngaithấyđượcviệctacầnngồilạivớinhauthìvẫnchưathể làmđượcđiềuấy,bởivìphảnxạ lúcnàocũngậpđến-kiểunhưtưtưởngphụcquốcZionismvàtưtưởngchốngZionism.

H:Đốivớitôithìchữ"tấtyếu"cócùngnghĩavớichữ"cáilí".Bohm:Đócũnglàmộtcáilí,mộtcáchhiểu,nhưngngoàicáilílàtấtyếu

racònnhiềucáilí[cáimeaning]khácnữalắm.Chẳnghạn,cócáiphổbiếnvàcáiđặcthù,cáitấtyếuvàcáingẫunhiênvàcórấtnhiềucáikhácgiốngnhưthế.Cónhiềucáilí,vàtínhtấtyếulàmộtloạicáilícụthể.

H:Chẳngphảidùgíthìđiềuđócũngrấtcơbảnđốivớiđốithoạihaysao?Liệucótínhtấtyếuởđâykhông?

Bohm:Đúngthế,ởđâycótínhtấtyếu.Nếutấtcảchúngtathấyđốithoạilà tất yếu thì ta phải tiến hành thôi. Nhưng tôi đang bắt đầu từmột tìnhhuốngtrongđóchúngtachưacóđượcmộttrigiác[mộtnhậnthức]chunggiốngnhau.

H:Liệungài có thểnói rằng tính tấtyếunảy sinh từcái lí haykhông?Nếukhônghiểuđiềuđócónghĩalàgìthìngườitađâucóhiểuđượcnólàtấtyếu.

H:Tôicũngđangthắcmắcđiềunày,vìtôithiếtnghĩtínhtấtyếulúcnàochảsẵncóởđó.Chúngtacócáitấtyếunàycũnggiốngvớicáchmàthếgiớixưanayvẫnthếthôi.

Bohm:Nhưngphầnlớnmọingườilạikhôngthấynó.H:Họkhôngthấynó,họkhôngthấycáilícủaviệclàmđó.Nhưngchẳng

phảitínhtấtyếulàmộtcáicóthựcđósao?Bohm:Nhưbạnvừanói,ngườitakhôngthấyđượccáilí.Cáilílàcáimà

họkhôngthấy.Cáilílàcáithiếtyếuđểnhìnrađượcsựthật.Bạnkhôngthấyrõđượcsựthậtnếunhưbạnkhôngthấyđượcmộtcáilímạchlạc[nếukhôngcóđượcmộtcáchhiểumạch lạc].Điềugìcónghĩa là thếnàođốivớibạn[bạnhiểunólàthếnào]sẽquyếtđinhcáchhànhđộngcủabạn.Nếucómộtcáigìđómàtheocáilícủabạnđólàkẻthù,haylàthứgìkhác,thìbạnắtsẽcóhànhđộngphùhợpvớicáilícủabạn.Đóchínhlàđiềutađangbànđến,rằngcáchsuynghĩcủachúngtathâmnhậpvàotrigiácvàtạoracáccáilí[cácmeaning]khácnhau.Vậylàvôkhốitưduyđanglenlỏivàotrigiácđểtạoranhữngcáilíkhácnhau.Vàrồicáilí,cáicáchhiểumàtưduychúngtađưalạilànhưsau:chẳngcầnđốithoạimàlàmgì,nólàkhôngthiếtyếu;tấtcảchúngtađềucóthểtiếptụctiếnlênphíatrướcvớitưcáchnhữngcánhânvàlàmbấtkìđiềugìtamuốn;hìnhthứccaonhấtcủanềnvănminhlàmỗicánhânhãychỉlàmnhữnggìlợichobảnthânmình,khỏicầnhỏiai.Hầunhưngày nay ai cũng bảo thế cả. Thực vậy, chính những người như RonaldReagan đã nói rằng điều đó là cao cả nhất. Và rồi cả bản thânMargaretThatchercũngtựhàovềđiềuđó.Vânvân.

H:Giảsửtanóirằngtađangcótrướcmắtmộtsốsựthực,chẳnghạnnhưmộtsốsựkiệnkhácnhauđangdiễnratrênthếgiới.Đốivớingườinàythìnhậnđịnhđócónghĩalàtaphảitrốnvàonúivàtíchtrữđạndược.Đốivớingườikhácthìtanênngồilạiđốithoạivớinhau.

Bohm:Cònđốivớingườikhácnữathìnócónghĩalàtaphảiquênhếtcảđivàchỉlolấythânthôilàđủ.

H:Vậynêntừđócóthểsinhranhiềucáilíkhácnhau.Bohm:Đúngthế,bởivìmọitưduyđềukhácnhau.Nếutathậtsựthấyrõ

điềunày thì có lẽ ta sẽcùngnhìn ra rằng tacầnphảicóđối thoại thật sự.Nhưngcóvôcùngnhiềunhữngtưduyậpđến,thâmnhậpvàotrigiácvềcáilí.Mọingườiđềunhìnnhậnkhácnhauvềcáilí,đólàlídotạisaotakhôngngồilạiđượcvớinhau.

H:Ngàicócáchgìthoạttiêntậphợpđượcmọingườilạivớinhaukhông?Nếukhôngvìmộtmụcđích thì còn vì lí do gì đểmọi người ngồi lại vớinhau?

Bohm:Mọingườiítnhiềungồilạivớinhauvìhọmuốnlàmnhiềunhữngviệcrấtkhácnhau.Cộngvàođó,họcũngcóthểngồilạivớinhauvìlídonóitrên.Họhiệnthờicũngđangcốgắngngồilạivớinhauvìvôvànlídonhưngkhôngmấy thànhcông.Chẳnghạn,hiện có rất nhiềungườiquan tâmđếncuộckhủnghoảngsinhthái.Tấtcảmọingườiđềucónhữngcáilíkhácnhauvềviệcnênlàmgì,vàrồihọcũngkhôngthểchốngđốilẫnnhauvàgạtbỏnhữngnỗlựccủanhau.Họđangcốsứcngồilạivớinhau;nhưngkhôngaithựcsựnhìnthấyvấnđềchínhđangdiễnra-khôngthấyđượctưduyđanghoạtđộngnhưthếnào-họkhôngcókhảnăngấy.

H:Cóphảitheoýngàithìnhữngngườiđónênngồilạivớinhauvìmộtmụctiêucụthểtronglĩnhvựcsinhtháihaykhông?

Bohm:Nhưngthếthìhọhẳnsẽpháthiệnrarằnghọkhôngthểlàmnhữnggìhọmuốntrừphihọphảixemxétkĩlưỡngvấnđềsâuxahơnnàyvềcáilí.Hiệnnayđangcómộtnguycơlàtoànbộphongtràosinhtháisẽđổvỡ;trênthựctếnócũngđãbịphânhóarấtnhiều,khôngkhácgìkiểunhữngphongtràokhácđãbịđổvỡ,bởivìmọingườiđềucónhữngcáilírấtkhácnhau.

H:Vậyphảichăngđólàmộtbướcxarờikhỏisựthực?Chúngtađãđưaramộtnghĩacụthểđểhiểusựthậtlàgì,dùlànghĩagì:tatrigiácthựctại,trigiáctìnhhuốngthếgiớivàmọithứkhácrasao.Chẳngphảinhữngthứđóđãxarờisựthựctheochiềuhướngmangtínhcánhânhoặcchủquansao?

Bohm:Nóđãxarờirồi,ngoàicáisựthựclànóđãxarời.Chúngtaphảibắt đầu từ cái sự thực ấy. Sự thực ở cấp cao nhất đó là:mọi người đangkhôngnhìnthấysựthựcđúngnhưnóvốnthế.Chúngtaphảibắtđầuchính

từchỗnày-từsựthựcnày.H:Nhưngnhưngàivừanói,hoàncảnhđangbắtđầuthúcéptaphảilàm

điềunàytheonhữngphươngcáchmới.Bohm:Hoàncảnhchothấytấtyếuphảilàm,nhưngliệuchúngtacólàm

haykhôngthìcònphảiđểxem.H:Việcphảicómột lídođểmộtnhómngườicốngồi lạivớinhauđối

thoạicóphảilàmộtviệclàmquantrọnghaythậmchítấtyếuhaykhông?Bohm:Nếu tachọnbừabamươingườingồi lạivớinhau thìnhiềukhả

nănggiữahọ chẳng cómột cuộcđối thoại nàohết.Tôi đang cố trìnhbàyrằngtaphảinhìnthấyđượcđốithoạicónghĩalàgì,nhìnthấyđượccáilívàgiátrịcủađốithoại,nếutamuốntiếptụcduytrìnhữngcôngviệccầnthiếtđểchocuộcđốithoạidiễnra.Chẳngcóchuyệnnósẽdiễnrangaysaudămbaphút đâu.Bạnphải duy trì đối thoại tuần này sang tuần khác, vì sẽ cónhiềusựchốngđốixảyra.Dođómọingườicầnphảicóđượcmộtnhậnthứcvữngvàngvề thếnào làđối thoại,nhìnnhậnđược thếnào là toànbộ tìnhhuống.

H:Nhưngphảihiểutheocáchnàođây?Chínhtôicũngđãthamgianhiềunhómkiểuấy.Cứmỗilầnsaukhicuộcđốithoạidiễnrađượcmộtlúc,tôilạiđặtcâuhỏi"chúngtacómặtởđâyđểlàmgìnhỉ?".Nomrathìchẳngaibiếtđểlàmgì.

Bohm:Tôinghĩlàmọingườiđềucómộtcảmgiáclờmờvềnó,nhưngchưađịnhhình rõnétđược;đó làmột trongnhữngkhókhănmàchúng taphảivượtqua.Tacầncómộtbướcđimangtínhsángtạosaochođểnhậnbiếtrõđiềunày.Nếubạncóthểnhìnthấuvàovấnđề,ắtbạncóthểdiễnđạtrathànhlời.

Lúcnàychúngtacóthểhỏi:"Saokhôngaithấyrõđiềunàynhỉ?"Hìnhnhư có một mối nguy đang rình rập ngay trước mắt, vậy mà mọi ngườikhônghềnhìnthấy.Họkhôngthấyđóchínhlàdocáiquátrìnhtưduyvừamangtínhtậpthểvừamangtínhcánhân.Nhữngtưduy,nhữngảogiácđangbiến thành trigiác.Nhữngcâuchuyệnhuyền thoạichính lànhữngảogiáctập thể, và rồi nền văn hóa nào cũng đều có huyền thoại của riêngmình.Nhiều huyền thoại đã biến thành tri giác như thể chúng là những thực tại

đượcnhậnbiếtbằngvàotrigiác.Điềuđóxảyđếnvớitấtcảmọingườibằngnhữngcáchítnhiềukhácnhau,còntathìlạikhôngsaonhìnrađượccáisựthậtđó.Chúngtakhôngnhìnthấysựthật,đólàmộtsựthật.Cáisựthậtởmứccaonhấtđólà,chúngtakhôngnhìnrađượcsựthậttrựctiếp.Nhưtôiđãnói,đâychínhlàthứsựthậtmàtừchỗđótalấylàmxuấtphátđiểm.

H:Nếugiờđâytabắtđầuphábỏnềnvănhóacủamìnhđithìliệurằngnhưthếtađồngthờicóphábỏđượcsựlệthuộccủacánhânvàođiềukiệnluônđikèmvớitakhông?Haicáiđóchẳngphảichỉlàmộtsao?

Bohm:Cùngmộtphạm trùcảmà thôi -phạm trùcủahệ thống tưduy.Chínhhệthốngtưduyấyđãgắnkếtnềnvănhóa,nócócùngmộtlỗi,dùlàlỗicủacánhânhaycủatậpthể.

H:Vậylàmcáchnàođểbắtđầuphábỏnóđây?Bohm:Tôiđangmuốnrằngđốithoạisẽlàmviệcđó.Tađangphầnnào

cốnghiêncứukĩlưỡngđiềunày.Giảsửtabảotađãnhìnrađượccáilícủatìnhhuốngđủđểthấyrằngnó

đangcầnnhờcậyđếnmộtcáigìđó,đangkhiếncáigìđótrởnêntấtyếu.Nólàmchođốithoạitrởnêncầnthiết,tấtyếu.Vàrồitacũngnhìnthấyđượcgiátrịcủađối thoại, rằngđối thoại làrấtquantrọng.Dođómàgiờđây tabắtđầuđặtramộtthứmụcđích,ítralàmộtmụcđíchtrướcmắtcủacôngviệcmàtasẽlàm.Mụcđíchnàycóthểsẽcònthayđổinhiềulần,vìcàngdấntớitalạicàngmuốnlàmthêmcáigìđókhácnữa.Điềutôimuốnnóilàchúngtakhôngthểlấymụcđíchlàmđiểmxuấtphát.Đúngra,chúngtaphảibắtđầutừviệcnhìnracái lí.Vàsựnhậnbiếtcái líbằngtrigiáccóthểcũngngàycàngsâusắchơn.

Vậycớgìtacứphảiđeobámvàonhau-đểrồihứngchịutấtcảnhữngáynáyvàthấtvọngvìtấtcảnhữngthứmặcđịnhvàphảnxạđầymâuthuẫnấy?Tạisaotamuốnliênkếtvớinhau?Ấylàvì,nếucóviệcthấylàquantrọng,thìtabiếtlàtasẽphảilàm.Nếutathấyviệcđóquantrọng,tasẽliênkếtlạivớinhauvànói"nàotahãyduytrìđốithoạiđểcùngsángtạoxemcócáchgìvượtquamọichuyệnkhông".

H:Nếutathấynólàtấtyếu.Bohm:Đấylàcáchtahiểutìnhhuống,rằngnólàmộtsựtấtyếu.Vớimột

aikhácnócó thể làkhông tấtyếu tínào - "tôi chỉ có thể lochobản thânmìnhthôi".Theotôithìnhưvậylàdocómộtsốlốitưduynàođónhấtđịnh.Vậy thì liệuchúng tacó thểnhìn thấuvào tính tấtyếuhaykhông,một sựnhìnthấuthậtsựxuatanđượclànsươngmù?Mọingườiđềucốcóđượcthứnhìnthấuđó,nhưngrồihọbịlạclốitronglànsươngmù.

H:Tínhtấtyếucủacáigì?Bohm:Tínhtấtyếucủasựgiaotiếp,giaotiếptựdo.Nhưng,chẳnghạn,

nhữngmặcđịnhnhưkểtrênđãchặnđứngkhôngchotagiaotiếpvớinhau.Chúngtạoracáigánhnặngcảmxúc;chúngtabảovệchúngchốnglạibằngchứngvềsựsailầmcủachúng,v.v.Chúngtacầnnhìnrađượctínhtấtyếutrongviệcphảinhậnrõtấtcảnhữngthứnhưvậy,baogồmtoànbộquátrìnhhóahọcvàthầnkinhsinhlíhọccóliênquanđangbịtmắtchúngta.

H:Vậyphảichăngmộtnhómngườibìnhthườngthìchẳngcầngìđếntínhtấtyếukiểunày?

Bohm:Họthậmchícóthểkhôngbiếtgìvềđiềunày.Làmthếnàohọcóthểcóđượcsựtấtyếuấynếuhọkhônghềbiếtgìvềnó?

H:Theongài thìnócó tácđộngđếnmộtnhómngườibình thườnghaykhông,haylàkhôngthểtácđộng?

Bohm:Khôngcóvẻgìlàthếcả.Mayranếuhọlànhữngngườicóđầuócrấtsángtạovàgắnbóvớinóthìrồicóthểhọsẽtìmthấynó.Tôithiếtnghĩtakhôngnêngiớihạnkhảnăngcủaconngườilàmgì.Nhưngtôivẫnnóirằngđiềunàyrấtkhóxảyra.

H:Càngngàycácnhàkhoahọclàmviệctheonhómcàngnhậnravàchỉchomọingườithấyrằngtrởngạilớnnhấtđểmộtnhómthànhcôngtrongbấtcứviệcgìmàlậphọthànhnhómđểcùngtiếnhànhlàviệccầnphảitạođượcmộtcáilíchungrằngđểchomộtnhómcóđượckhảnănglàmbấtcứviệcgìhọsắplàm,thìviệcđầutiêncầnlàmlàtìmmọicáchđểchiasẻcáilí,chiasẻcáchhiểumọisựviệc.

Bohm:Đúngvậy,vàđiềuđócónghĩa làđối thoại.Đó làđiều tôiđangbàn.

Khinóilàđãthấyđượcsựtấtyếuphảicócáilíchung,thìđiềuđầutiêntapháthiệnđượclàtakhônglàmnổichuyệnđó.Nócũnggiốngnhưđốivới

mộtcánhânmàthôi-tathấyđượcmìnhcầnđốimặtvớicơngiận,nhưngtakhônglàmđượcvàtacốlảngtránh.Talảngtránhnhưthếnào,đóchínhlàđiềutacầnxemxét.Vànếuthậtsựcótháiđộnghiêmtúcvềchuyệnnày,tasẽnói"Tôithậtsựthấyđượcnólàtấtyếu,vàkhôngchỉvìthấtbạiởđiểmnàymàtôichịudừnglạiđâu.Tôisẽkiêntrìđeobámvàcốtìmchoralídotạisaolạikhôngđược".

H:Ngườitacóthểítnhiềutunghứngvớinó.Bohm:Bạncó thể tunghứngvớinó,nhưng rồi thìbạn sẽ thấtvọngvì

nhữngmặcđịnhrấtnghiêmngặtsẽxuấthiện,mànhữngmặcđịnhấycósứcmạnhvôcùngtolớn.Bạnphảinghĩrằngbạnsẽgắnbóvớinódùnócógâykhókhănvàbứtrứtchobạn.

Takhôngthểđảmbảorằngmọichuyệnsẽsuônsẻ,sẽcótácdụng.Nhưngtacũngkhôngthểđảmbảorằngbấtkìviệckhókhănnàomàbạnmuốnlàmlàlàmđược.Nếubạntìmkiếmmộtsựbảođảmtrước,bạnsẽkhôngbaogiờcóđược.

H:Nóithậtrathìthậmchítakhôngbiết"cótácdụng"nghĩalàthếnào.Theocáchnàythìtanghĩlànóđangcótácdụng,nhưngởmộtcấpđộmàtakhônghềngờđếnnólạihoàntoànkhácthìsao.

Bohm:Đúng,takhôngbiếtthậtchắcchắnnócónghĩalàgì.Bâygiờ tôixinđượcbànđếncái tôigọi là "nhãnquanđối thoại"để ít

nhiềuphácramộtýtưởngxemliệunênhiểunhưthếnàovềkháiniệmnày.Bạnkhôngcầnphảichấpnhậnýtưởngđó,nhưngnócóthểlàmộtcáchđểxemxétvấnđề.Tôikhôngtinrằngtấtcảnhữnggìtađangmườngtượngrađềusẽcótácdụng,ítralàngaytứckhắcthìchắcchắnkhông.Cũngcóthểvìbạnmớithửlầnđầunênnókhôngcótácdụng.Nhưngđâylàmộtnhãnquan[một lối nhìn] quan trọng. Hầu như tất cả những việc đáng bỏ công đềukhôngbaogiờcótácdụngngaytừlầnđầukhibạncốlàm.

Hãygiảsửtađủsứcgắnbóvớiđiềunày.Vàrồitachịuđươngđầuvớicáigánhnặngcảmxúcấy-Toànbộđámsươngmùấy, toànbộtìnhtrạnggiậndữấy,toànbộnỗithấtvọngấy-lànhữngthứcóthểbiếnthànhhậnthùnếusẵncóđónhữngmặcđịnhkhônggì laychuyểnđược.Đámsươngmùgiữangười theopháiZionismvàngười theopháichốngZionismcóthểdễ

dànggâynênchuyệnnày,đólàchưakểsựthùhậnấycònchưađếnnỗikinhkhủngnếusovớiđiềuthậtsựcóthểxảyrađốivớimộtsốmặcđịnhkhác.Cóthểnóirằngsựthùhậnchínhlàsựrốiloạntrạngtháisinhhóathầnkinhthuộcloạicựcmạnh,hiệnnayđanglâylantrêntoànthếgiớinhưmộtbệnhdịch.Nhìnđâubâygiờcũngthấyngườitathùghétnhau.Dođó,nếuthựcsựtrăntrởvớivấnđềnày,biếtđâubạnsẽcóđượcmộtsựnhìnthấu,sựnhìnthấumàmọingườicùngcó.Đólàbạnsẽthấyrarằngtấtcảchúngtahóaragiốngnhaucảmàthôi-aiaicũngcómộtmặcđịnh,aiaicũngcốbámriếtlấycáimặcđịnhcủamình,aiaicũngđangbịrốiloạnvềmặtthầnkinhsinhhóahếtcả.Xétởcấpđộcơbảnthìmọingườiđềunhưnhau;nhữngkhácbiệtbộclộrabênngoàikhôngquantrọnglắm.

Tôiđangtrìnhbàymọithứchỉdựatrênsuyluậnmàthôi.Nhưngnếubạnthựcsựcóđượcmộtcáinhìnthấu,lạicónóđúngcáithờiđiểmđó,thìnócóthểtrựctiếpchạmđếntoànbộcấutrúcphảnxạvới toànbộtrạngtháihóahọc.Vàođúngthờiđiểmấy,tấtcảcóthểđượcchạmđến.

Có thể thấyđượcrằngkiểugì thì trongnhómcũngphảicómộtsự tiếpxúcởmứcđộnhấtđịnhnàođó.Quátrìnhtưduylàsựkéodàicủaquátrìnhvậnđộngcơthể,vàtoànbộngônngữcơthểchotathấyđiềuđó,v.v.Thậtrathìítnhiềumọingườiđềucósựtiếpxúckhágầngũivớinhau-lònghậnthùlàmộtmốiquanhệgắnbóvôcùngkhăngkhít.Tôinhớcóaiđónóivớitôirằngkhimọingườitiếpxúcthựcsựgầngũivớinhau,cùngnóivớinhauvềmộtvấnđềgìđóhệtrọngđốivớihọ,thìtoànbộcơthểhọnhậpcuộc-timhọ,chấtadrenalintrongngười,toànbộtrạngtháithầnkinhsinhhóacủahọ,nghĩalàmọithứ.Họtiếpxúcvớinhaugầngũihơnnhiềusovớisựtiếpxúccủa từngngườivớimộtsốbộphậncủachínhcơ thểminh,chẳnghạnnhưvớinhữngngónchâncái.Nhưvậytheomộtnghĩanàođóthìtrongsựtiếpxúcđócó"mộtcơ thể"đãđượcxác lập.Rồinếuchúng ta lại lắngngheýkiếncủanhaumàkhôngphánxétgìhết,vàýkiếnmọingườiđưarađềudựatrêncùngmộtcơsở,thìtứclàtấtcảchúngtađềuđangcócùngchung"mộttâmtrí",vìchúngtađangcùngcóchungmộtnộidung-chungnhaumọiýkiến,mọimặcđịnh.Vàođúngthờiđiểmnàythìsựkhácbiệtchỉcònlàthứyếu.

Vậyđiểmcầnghinhớởđấylà,nóitheomộtnghĩanàođó,cácbạnđang

cùngchungnhaumộtcơthể,mộttâmtrí.Nókhônglấnátcánhân.Nếucánhâncómộtmặcđịnhkhácthìanhtacóthểcứcónó,chiasẻnóvớinhómvànhómsẽtiếpnhận.Việccánhânkhôngđồngýkhôngdẫnđếnxungđột.Bạncóđồngýhaykhôngkhôngquantrọnglắm.Khôngcóáplựcnàobuộcngườitađồngýhaykhôngđồngý.

H:Cóphảiýngàimuốnnóirằngsựtiếpxúcthìcó,nhưngnhữngtưduymàmọingườicócóthểrấtkhácnhauhaykhông-tứclàkhôngcầnđếnmộtsựnhấttrílàmgì?

Bohm:Takhôngnhấtthiếtphảiđồngýrằngaiđóđúng,nhưngphảilắngnghemọiýnghĩvàphảithấyđượccáilícủanó.

H:Vậyđâylàsựliênthôngtheokiểuphântử,chứnókhôngnằmtrongtưduy.

Bohm:Nólàmộtloạiliênthôngkiểuphântửđấy.Rấtkhómôtả;ýtôilànó thuộcmột cấpđộkhác.Thời xửa thời xưangười ta thường cónó.Tôinghĩmọingườiđềurấtmuốncócáinày.

Chẳng hạn ởAnh khán giả bóng đá không thích ngồi theo số ghế trênkhánđài,màthíchngồichenchúcvớinhau.Thườngởđóđôngnghịtvàkhicóchuyệngìkíchđộngxảyrathìhọxôđẩynhauvàđôikhicóngườichếtvìbị chen lấn.Họkhông thểkiểmsoát đượcnónữa, và áp lực tăng lênđếnmứcnghẹtthở.Gầnđâycũngcómộtsựcốlàmchếtrấtnhiềungười.Nhữngtainạnkiểuđóxưanaycũngđãtừngxảyra.Mộtsốngườiđãđềnghị"tạisaokhôngđặtchỗtrêncáckhánđàinhỉ".Nhưngnhữngngườikhácphảnđối"chúngtôikhôngcầnngồitheochỗ,chúngtôicầntiếpxúcvớinhaukiểuthếnàycơ".Lídorasânkhôngphảichỉlàđểxembóngđá;trậnđấulàmộtcáicớcóthểchấpnhậnđượcvềmặtxãhộiđểngườitacóđượccáikiểutiếpxúcvớinhaumàởnơikhácxãhộikhôngchophép.

H:Nếutôicóđượccáinhìnvượtrangoàinhữngmặcđịnh-vẫntôntrọngnhữngmặcđịnhcủaanhvàvẫncónhữngmặcđịnhcủariêngtôi-thìliệutôicóthểnhìnthấytôitronganhkhông?

Bohm:Chúng ta phải thấy rằng tất cả chúng ta ai cũng có nhữngmặcđịnh,vàchúngtađểýđếntấtcảcácmặcđịnh.Tôiđangđểýđếnnhữngmặcđịnhcủaanhvànhữngmặcđịnhcủa tôi.Tất cả chúngđềuđược trì hoãn.

Lúcnàytôikhôngquyếtđịnhchúngđúnghaysai.Hoặcnếucóphảinghĩthìtôithíchnhữngmặcđịnhcủatôihơn,thếthôi,nhưngtôivẫnđểýxemxétcáilícủanhữnggìbạnnói.Vàthếlàchúngtacùngcómộtcáchnghĩchung.Khiđónếucóaiđếnnữavàcómộtmặcđịnhkhác,tấtcảchúngtasẽcùnglắngnghe;chúngtacùngchiasẻvớinhaumộtcáilínhưvậy.Đócólẽchínhlà"nhãnquanđốithoại".

Cáichínhlàtaphảixáclậpđượckiểuràngbuộcnàytrênmộtbìnhdiệnkhác,màtagọilàtìnhbằnghữuphicánhân.Cácbạnkhôngcầnquenbiếtnhau.Trongđámđôngxembóngđárất ítngườiquenbiếtnhau,nhưnghọvẫncảmthấymộtcáigìđó-cáimốitiếpxúcđó-làcáimàtrongcácmốiquanhệcánhânthôngthườngkhôngcó.Vàtrongchiếntranhnhiềungườicảmthấycómộttìnhđồngđộikhôngthấycótronghòabình.Nócùnglàmộtthứđócả -một thứ tìnhđoànkết,một thứ tìnhbằnghữu,một thứ tháiđộthamgiacùngnhau.

Trongxãhội,cáicánhâncủachúngtaluônđượctônvinh,tôinghĩmọingười đều cảm thấy thiếu cái đó.Nhữngngười cộng sản đã từng cố gắngthiếtlậpmộtcáigìđókhácđi,nhưnghọđãthấtbạimộtcáchthảmhại.Bâygiờthìrấtnhiềungườitrongsốhọđãchấpnhậnnhữnggiátrịmàchúngtađangcó.Nhưngngườidânkhônghoàntoànthấyhàilòngvớiđiềunày.Họcảm thấy cô đơn.Ngay cả những người thành đạt cũng cảm thấy cô đơn,cảmthấyhọđangcònthiếumộtmảngnàođókháccủacuộcsống.

H:Lúcnàytađangbànvớinhauvềđốithoại.Vậyphảichăngnhiệmvụcủatalàvềđếnnhàbắttayngayvàoviệctậphợpmọingườilạiđốithoại?

Bohm:Khôngnênnghĩrằngđâylàmộtnhiệmvụ.Cáichủchốtcủađốithoạikhôngnằmởchỗtaphảicómộtnghịtrìnhhayđặtramộtmụcđích.Tachỉcốtlàmsaothấyrađượccáilíđểrồihànhđộngmộtcáchtươngứngvàphùhợp.

H:Vậy làvẫnchưacócáiviệcbamươihoặcbốnmươingười tậphọpdướimộtmáinhànhưchúngtađanglàmởđâyhaysao?Phảicócớgìđókhiếnđiềunàyxảyrachứ.

Bohm:Nhưngtalàmsaomà"khiến"nóxảyrađược,chẳngcócớgìmàépđượcnóphảixảyracả.Tôithiếtnghĩlàtachỉcóthểđểýnhìnxem,như

chúngtađãlàmvớicáicánhân.Tachỉcóthểtrigiáctìnhhuống,vàrồibiếtđâucáinhìnthấucủatasẽkhiếnchonhữngràochắnphảithayđổi.

H:Nhưvậyrõrànglàkhôngcómộttoathuốcnàođượckêratrướccả;điều này xem ra lại mâu thuẫn với những gì chúng ta đang đề cập. Tuynhiên,đểchoquátrìnhđốithoạixảyra,vẫnphảilàmmộtcáigìđómàcáiđóthìtachưađượcbiết,vàcũngkhôngbiếtcólàmđượchaykhông.

Bohm:Vâng,cócáigìđóphảixảyra,cònchúngtathìkhôngbiếtnócósẽxảyrahaykhông.Cáitôiđangcốtrìnhbàyởđâylàcáilícủađốithoại[làcáchchúngtahiểuvềđốithoại]-một"nhãnquanđốithoại".Bằngcáchthấyđượccáilí,chúngtasẽbắtđầucảmnhậnđượcgiátrịcủanóvàbắtđầuxáclậpnhữngmụcđíchnhằmmayragiúpđưatađếngầnvớinó.

H:Phảichăngcàngnhiềucáilíthìcàngnhiềuhànhđộng?Bohm:Từcáilítoátracảmthứcvềgiátrị.Vàtừđótoátramụcđíchvà

dẫntớihànhđộng.H:Cóphảichúngtađangnóivềmộtsựchuyểndịchtừviệcnhấnmạnh

nhữngưutiênvàtầmquantrọngnàysangnhữngưutiênvàtầmquantrọngkháchaykhông?Liệurồitacóthểnhìnthấyđượctầmquantrọngcủavấnđềgiaotiếpvàthấyrằngviệcluônđốimặtvớisựthựclàquantrọnghơnnhữngmặcđịnhcủariêngmìnhhaykhông?Vàrồitacócốgắngđểđưanhữngýtưởngđóvàonhữngtìnhhuốnghaykhông?

Bohm:Nếumộtkhiđãnhìnthấyđượctầmquantrọngthìnósẽđến.Dođó,chúngtaphảihỏirằng"nếuđãthấyđượctầmquantrọng,thìcớgìtalạikhônglàm?".Câutrảlờiluônsẽlà"vẫncònđónhữngtrạngtháihóahọcvàcònnhữngphảnxạkhácởphíatrướcmàtachưachạmđến".

H:Vậythìcócáigìđómàcóthểlàmluônđượckhông?Bohm:Có.Vớiviệcduytrìđối thoại, tabắtđầu thămdòsâuvào trạng

tháihóahọcđangcònẩnmình.Vàmộtphầncủa toànbộquá trìnhnhữngphảnxạnày thường tựgiấumìnhcứnhưđể tránh làmhỏng tình trạng lộnxộn vậy. Tôi cho rằng nếu cố hình dung thật rõ ràng cái "nhãn quan đốithoại"nàythìcólẽtathấylàkhônglàmđượcviệcđó.Nhưngthoạttiênthìthứ"nhãnquan"nàocũngđềucóđặctínhnàycả.

Dođó,taphảiduytrìđốithoạibấtchấpnỗithấtvọngvàmọithứchuyện

rắcrối.Sứccôngphánàycủanỗithấtvọngvàhậnthù,cũngnhưnhữngcáikhác,sẽđượcgiảmnhẹđikhicótìnhbằnghữu.Trongsựthấtvọngcũngcómộtmốiràngbuộckhăngkhít,nhưnggiờđâynócóthểbiếnđổithànhmộtdạngkhác.Khimọingườitựnguyệndấnthânvàocuộcđốiđầugiữanhữngmặcđịnhsâuxa,thìgiữahọcómộtmốiràngbuộckhăngkhít.Chứnếumọingườicứthờơvớinhauhoặcaicũnglịchsựlảngtránhvấnđềcảthìlấyđâuramốiràngbuộcấy.

Nếubạnkiêntrìchịuđựngtìnhtrạngnày,ắtnósẽcókhảnăngtạoramộtsựthayđổinhấtđinhnàođó.Nórấtgiốngvớinhữnggìbạnphảilàmđốivớivấnđềcánhân-cốgánhchịutìnhhuốngkhókhănấy,chứđừngtrốntránh.Nếuthấymìnhđangtrốntránh,bạnphảiýthứcđượcrõlàmìnhđangtrốntránh.CũnggiốngnhưcâuchuyệnvềnỗibuồnmàKrishnamurtiđãtừngnóiđếnnhiều- rằngkhiđốimặtvớinỗibuồnmọingười luônkhôngngớt tìmcáchthoátra,mộtsựvậnđộngthườngtrựcnhằmcốgắngkhôngýthứcvềnónữa.Cácphảnxạcốtìmcáchxoadịutìnhhìnhbằngviệcđẩybạnraxakhỏinỗibuồn.Vàthếcónghĩalàbạnkhôngbaogiờnhậnthấyđượcnólàcáigì,điềugìđangdiễnra;bằngvàotrigiáccủamình,bạnkhôngbaogiờnhậnbiếtđượcnónữa.Nhưngnếutựýthứcđượclàmìnhđangthoátraxavàrồicốđốimặtvớinó,thìsựkiêntrìchịuđựngđósẽsảnsinhrarấtnhiềunănglượng.Càngkiêntrìchịuđựng,bạnsẽcàngcóđượccảmgiácrằngđóthậtrachỉlàmộttrạngtháicăngthẳngvềthểchấtmàthôi.Lúcnàycóthểbạnsẽcócáinhìnthấuđểthấyrarằngtoànbộmọisựviệcchẳngquachỉlàmộtphầncủaquátrìnhvậtchất.

Vấnđềxãhộicũnglàmộtphầncủaquátrìnhvậtchất,nhưngchínhtađãgánchonómộtýnghĩahoàntoànkhác.Chẳnghạn,mọingườichẳngaichịunghĩrằngvấnđềnảysinhgiữacácquốcgiachỉlàmộtphầncủaquátrìnhvậtchất;thayvìthế,mọingườilạigánchonómộtýnghĩasiêuviệt.Nhưngthựctếnóchỉlàmộtquátrìnhvậtchấtđãtrởthànhhỗnloạnmàthôi-nóchỉlàđangnằmtrongtìnhtrạngcủađámsươngmùnói trênmàthôi.Trongmộtthoángchốccósựnhìnthấunàođótrongnhómchúngtađây,biếtđâutacóthểchợtnhận ra rằngchúng tađangchia sẻcáiquá trìnhvật chấtnày,vàrằngcáiquátrìnhvậtchấtmàtađangcùngchiasẻấycóýnghĩahơnnhiềusovớitấtcảnhữngtưduyriêngbiệtkhiếnchúngtakhácnhau.

H:Cóphảingàithườngnóirằngduytrìđốithoạibêntrongbảnthânlàmtăngkhảnăngđốithoạivớingườikháchaykhông?

Bohm:Đúngthế,vìmộtkhibạncócáinhìnthấuvàođiềunày,thìviệcduytrìđốithoạibêntrong,bạnsẽgiúpđượcnhữngngườikhác.Hoặc,việcduytrìđốithoạivớinhữngngườikhácsẽgiúpchocánhânvàcũnggiúpchosựgiaotiếpvớibênngoàicủanhóm.Vàmọingườikhihiểurađiềunàysẽcốtìmcáchxáclậpcácnhómđốithoại,vânvân

Thôngthườngtrongmộtnhómđốithoạinhưthếnêncómộtngườiđềdẫngiúp tiến hành đối thoại và chỉ chomọi người thấy điều gì đang diễn ra,nhưngngườinàyngàycàngtrởnênítcầnthiết.Ngườinàycóthểcó"nhãnquanđối thoại"vàcó thể truyềnđạt lạinhãnquanđóchomọingườicùngbiết.Điềuquan trọng làcảnhómphải thấyđượccái lícủađối thoạivàcóđượcloạinhãnquanđóđốivớiđốithoạiđểcùngduytrìvàpháttriểncuộcđốithoại.Thỉnhthoảngcảnhómcóthểlạibànlạivềđốithoại,nhưngchẳngcầncứluônmồmhỏiđihỏilại"cóphảichúngtađangđốithoạiđâykhôngnhỉ?"màlàmgì.Mặcdầuđôikhicũngnênhỏi.

Cólẽđếnđâytanêngiảilaoítphút.Bohm:Vừanãy,tađangnóivớinhauvềđốithoại,vềcáilívàvề"nhãn

quanđốithoại".Trongsuốtngàymai,nhữngaicònởlạithamdựtiếpsẽthửbắtđầumộtcáigìđóliênquanđếnđốithoại.Cònbuổihômnay,vớichútthờigiancònlại,tôinghĩtanênthảoluậnđôichútvềnhữngđiểmkhácmàtathườngxétđếntrongsuốtcuộchộithảonày.

Mộttrongnhữngđiểmđólàvấnđềsựchiatách.Mộtkhichúngtahìnhthànhtrongđầumìnhtưduyvềsựchiatách-hìnhảnhvàtrítưởngtượngvềsựchiatách-thìbằngvàotrigiáctasẽnhậnbiếtsựvậtvàconngườiđangtáchrờikhỏinhau.Tachiatáchcácthứra,giốngnhưkhigiữahaiquốcgiatađemvạchmộtđườngkẻ,rồibằngvàotrigiácthấyđólàhaiquốcgia,vàthếlàtatạorahaiquốcgiakhácnhau.

Dođó ta có thểnói rằngdùmỗicơ thểcủachúng ta là của riêng từngngười,nhưngthôngquasựgiaotiếp,chúngvẫncósựkếtnốikhăngkhítvớinhauxétởmột tầngbậckhácmàchúng tađãcóbànđến.Dùsao thiquátrìnhtưduyvềcơbảncũngvẫnlàmộthệthốngtậpthể.Khôngthôngqua

mộttruyềnthốngvănhóavàmộtxãhộithìbạnđâucóđượccáitưduynhưởdạnghiệntạibạnđangcó.Mộtngônngữchỉcóthểtồntạitheocáchđó.

Cáitínhcánhânmàtacó-haytatưởnglàtacó-phầnlớnlàsảnphẩmcủachínhnềnvănhóacủachúngta, làcáiđãtạorahìnhảnhcụthểvềcánhân.Thếnhưngtấtcảmọingườicóchungmộtnềnvănhóanhấtđịnhnàođóítnhiềuđềucócùngmộthìnhảnhgiốngnhauvềcáicánhân.Rõràngtưduy làcáiquyếtđịnhnhữnggìđượccoi lànốikếtvớinhauhaychia táchnhau,quyếtđịnhcáchbạnnhìnsựvật,vânvân.

Trongýthứcmỗingười,tađềucóấntượngrằngcómộtngườiđangquansátvàmộtcáigìđóđangbịquansát,rằngcómộtngườisuynghĩđangsảnsinhranhữngtưduytáchrờikhỏibảnthânanhta.Vàmộtkhitưduyđãtạorahìnhảnhcủacáibảnngãnhư"Ta"[chủthể]và"tôi"[đốitượng]thìnảysinhquanđiểmcho rằngchínhTađây làkẻ tạo ra tưduy.Nóicáchkhác,chính thôngquahình ảnhmà tưduyđã cắt nghĩađượcnguồngốc củanóbằngcáchgánbảnthânmìnhvàohìnhảnhđó,ynhưkiểubạngánâmthanhphátratừloavàohìnhảnhtrênmànhìnhtivivàcảmthấynhưnóphátratừđó.Cũngtươngtựnhưvậy,ngườitaluôncócảmgiácrằngnguồnphátratưduyđangnằmđâuđótrongđầumình.

Cũnggiốngthế,bạncómộtsựphânchiagiữabảnthânbạnvàthếgiớibênngoài.Bạnbảo"Tôiởtrongdathịtmình.Bênngoàiđólàthếgiới".Vàbạnsốngtrảicuộcđờitheocáchđó.Nhưngkinhnghiệmsốngđócóthểbiếnthiênrấtnhiều.Cómộtvídụvềngườimùvớichiếcgậy.Nếucầmchắccâygậytrongtay,ôngtacóthểcảmgiácrằngconngườiôngkếtthúcởđầumútcâygậy.Nhưngnếubuônglỏnggậy,ôngtacóthểcảmthấycơthểmìnhkếtthúcởcácđầungóntay.Tươngtự,nếumộtngườiđồngnhấtbảnthânmìnhnhưmộtphầncủađấtnước,ngườiđócóthểcảmthấymìnhkếtthúcởbiêngiớicủađấtnước,vànếuaiđóvượtquabiêngiớithìlạicảmthấynhưmìnhbịtấncông.Hoặcbạncóthểcảmthấybạnvớivũtrụlàmột.Haybạncóthểhoàntoànngượclại-cótưduyhướngnội,hướngvàotậncáibảnchấtcuốicùng,tớicáicốtlõicủabảnngã,tụlạithànhmộtđiểm,nghĩrằngđiểmđómớilà"tôi",cònnhữnggìcònlạithìđangđượctôiquansát.

Nhưngtấtcảchỉlàmộthìnhảnhmàthôi.Nóluônthayđiđổilạituỳvàotìnhhuống.Hìnhảnhnàycóthểítnhiềuđúnghaysaituỳvàocáctìnhhuống

khácnhau.Nơinàocácmốiliênhệchặtchẽthìnócóthểlàmộtsựbiểuhiệnđúngđắn,nơinàolỏnglẻothìnósai.Bởivậycầnphảithấyđượctínhmạchlạccủanóđếnđâumớinhìnrađượcnóhoạtđộngnhưthếnàotrongtừngtrườnghợp.

Nhưvậychúng tacóđượcquanniệmsau:chính tácnhân,chínhngườisuynghĩđangtạoratưduy.Vàmộtcánhâncóthểtựđồngnhấtmìnhvớihầunhưmọithứ.Descartesđãnói"Tôitưduy,vậytôitồntại",nócónghĩarằngthựcchấtcốtlõicủasựtồntạicủaôngnằmtronghànhvitưduy-ôngcảmthấycáihànhviấyxácđịnhsựtồntạicủaông.Vàcólẽrấtnhiềungườikháclúcnàylúckiacũngcảmthấynhưthế.

Thế nên giờ đây ta hãy cùng thử nghĩ với nhau rằng tư duy làmột hệthốngthuộcvềtoànbộnềnvănhóavàtoànbộxãhội,tiếnhóaquátrìnhlịchsử,vànótạorahìnhảnhmộtcánhânđượccoinhưnguồngốccủatư

duy.Nóchotacáicảmthứcvềmộtcánhânđượctrigiácvàđượccảmnghiệm,vânvân.Điềuđóthườngdẫntớibướctiếptheo,đólàkhiếnchotưduycóquyềntuyênbốrằngnóchỉnóichotabiếtmọiviệclànhưthếnàothôi,chứsauđócáicánhânbêntrongphảiquyếtđịnhsẽlàmgìvớinhữngthôngtinấy-cánhânphảilựachọn.Đólàbứctranhcứtừtừnổihiện:tưduynóichobạn,rồidựavàothôngtinấymà"bạn"tùychọnxemphảihànhđộngrasao.

H:Nhưng có thật sự là tưduynói cho ta biếtmọi việc là như thếnàokhông?Tôinghĩ là tưduyđã làmbiếndạngmọiviệc.Chỉcó sựquan sátkhôngcóngườiquansátmớinóichotabiếtđượcthựcsựmọiviệclànhưthếnàomàthôi,bởivìngườisuynghĩcóthểđiềukhiểnvàthaotúngtưduy,vàthếlàanhtathấycáimàanhtamuốnthấy.

Bohm:Tôichỉnóirằngtrongkhuônkhổcủahìnhảnhnày,tưduytuyênbốnóđangnóichobạnbiếtmọiviệc lànhư thếnàomà thôi.Khôngphảiđiềuđómuốnnóilênrằngmọiviệclàđúngnhưtưduynói.Ởmộtmứcđộnàođó,khinóđanghoạtđộngđúngthìnócungcấpnhữngthôngtincógiátrị.Nhưngtưduylạinóithếnày:"mọiviệclànhưthếđấy,cònanh-ngườisuynghĩ-anhphảiquyếtđịnhlàmgìchứ".Vàđólàtấtcảthôngtinlầmlẫnchiểutheonhữnggìchúngtađangnói.

Hãy cho là thế này đi, bạn đang cómột hình ảnh khá tốt về bản thânmình,vàrồiđiềugìđóchợtxảyđến-giảdụnhưbạnbècủabạnkhôngủnghộhìnhảnhnày.Bạncảmthấyđaukhổ.Hìnhảnhnàybịbỏđivàbạncảmthấyloâu;vàrồisaucáithờiđiểmloâuấy,xuấthiệnmộttưduy:"Tôithấyđaukhổquá.Đãxảyrađiềugìthếnàynhỉ?".Thayvìcóniềmvuimàhìnhảnhđưara,phảnxạlạilànỗiđau.

Sựviệcthậtralà,tưduylúcnàytựnótáchđôivànói:"Hiệncócái'tôi'[đối tượng] đang bị đau đớn.Nhưng bên cạnh đó còn có 'Ta' đây nữa, làngườiquansát,đangnhìnvàosựđauđớn".Điềunàysẽkhiếnnảysinhmộtsựxungđột,vìvàocáigiâyphútbạnnghĩthếthìsuynghĩnàyđãvôhìnhtrungnóirằngcáikẻđangnhìnsẽcốtìmcáchlàmchosựđauđớnchấmdứtvàsẽchiếnđấuchốnglạinó.Nhưngtađangnóivớinhaurằnglàmthếđâucóhiệuquảgì,vìthậtraởđâychẳngcógìngoàimộtquáhìnhcủatưduyđangtạorahìnhảnhvềcái"tôi"vàcái"ta".Cảhaithựcsựcócùngmộtgốc-cụthểởđâylàtưduy.Tấtcảchỉlàmột.

H:Haymộtcáilàtôithìvừabịđau,màtalạicóýđịnhtrảthù.Cứynhưhaisựvậtkhácnhauvậy.

Bohm:Thôngthườngthìđiềuthoạt tiênxảyralà, tôivừabịđaucòntađâythìphảigỡbỏhaytrừkhửnỗiđauấy."Tôilàmđượcgìbâygiờ?"Đólàphảnứngđầutiên.Rồibắtđầumộtloạt tưduynối theonhau:"Aigâyra?Phảitráchaiđây?".Vàbạnnói"Đúngrồi,phảitráchngườinày.Taphảitrảthù".Đócũnglàmộtlốithoát.Haylà"chínhhắntaphảixinlỗi".Haycònmộtphảnứngkhácnữalànói:"Lẽramìnhkhôngbịkhổsởthếnày".Nhưngthếlàsinhramộtmâuthuẫn,vìcũngchínhcáiquátrìnhtưduylàmbạnđaukhổlạiđangchiếnđấuvàbảorằngbạnkhôngđángbịnhưthế.

Vậylàbạnrơivàocảhaitìnhhuốngnóitrên,haisựvậnđộng.Thậtratấtcả chỉ làmột,nhưngquá trình tưduy lại tạo ramột sựphânchiavềhìnhthức.Tacómộthìnhảnhbiểuhiệnvềchínhmìnhnhưmộtcáigìđócókhảnăngvừalàngườiquansátlạivừalàkẻbịquansát.Khôngkhácgìnhưnói"tôicóthểnhìnđượcthânxácmình",tahoàntoàncóthểnói"tôicóthểnhìnđược tâm can và thấy nó đau khổ". Sự giống nhau ấy được vẽ ra, nhưngkhôngđúngnhưthế.Quátrìnhtôinhìnthấythânxácmìnhlàmộtquátrìnhmangmộtýnghĩanàođónhấtđịnh,nhưngquátrìnhtrongđócómộtngười

quansátbướcluilạiđểnhìnthấyđượcnỗiđaubêntrongthìchẳngcónghĩagìhết,bởivìnóchỉlàhaihìnhbóng.Nócóthểdiễnratrênmànhìnhtivi.Cũnggiốngnhưcầuvồngvậythôi,làcáithậtsựkhôngtồntạinhưngđằngsaunólạilàmộtquátrìnhcóthật:mưavàánhsáng.

Nhưvậylàđằngsautấtcảnhữngcáiđóbaogiờcũngcómộtquátrình.Quátrìnhnàyđangtạoracảmgiácvềmộtngườiquansátđượccoinhưđanglàmmộtcôngviệcgíđó.Ngườiquansátnàybềngoàicóvẻnhưđược trigiácmộtcáchrõràng.Và lúcnày thì tưduyxuấthiện,nắmbắt lấynócứnhưnólàmộtsựthậtvậy,vàbắttayvàotìmcáchkhắcphụcnỗiđauấy.Giámàtưduybiếtdừng lại thìđãkhôngcóchuyệngìxảyra.Trẻcon thườnghay nói "bị gậy nện và đá ghè thì không chừng giập xương, chứ lamắngkhôngthôithìđauđớngì".Nóithếthìcũnglàđúng,nhưngkhônghẳn.Lờilẽcũnglàmngườitađaulắmchứ,vìcáithứtưduytạorahìnhbóngluôncóthểsảnsinhraniềmvuihoặcnỗibuồn.

Dođó,chừngnàomàbạncòncócáihìnhbónghaycáiảotưởngtạoraniềmvui,thìrồicũngchínhcáiảotưởngấylạisẽtrởgiáomangđếnchobạnsựđaukhổkhicóluồngthôngtinđốilậpchuivàonó.Mộtkhiniềmvuicủabạnphụthuộcvàohìnhbónghayảotưởngthìbạnsẽrấtdễbịtổnthương,vìđiềuđóbaogiờcũngtạoracảmgiácvềcái"tôi"[đốitượng],vàrồisựphânchiasẽxuấthiện-khiniềmvuikhôngcònnữa.Tranhchấp,xungđột,vânvân,cũngsẽxuấthiệntheo.Nếusựphânchiakhôngxuấthiệnthìhẳncũngđâucóxungđột.

Nóichođúngthìkhôngcósựphânchiathậtnàoxảyracả,nhưngnhưtôiđã nói, sự phân chia chỉ xuất hiện như một hình ảnh. Nếu sự phân chiakhôngxuấthiệnthìxungđộtcũngkhôngcócơhộixuấthiện.Cũngcóthểbằngvào trigiác tanhậnbiếtđượcrằngđó là tưduy.Cũngcó thểcómộtnănglựcnhậncảmcơthểvềtưduyđượcthểhiệnrabằnglờikiểunhư"đâylàmộtchuỗitưduynốitiếpnhausinhrasựđauđớn".Nếuđượcthếthìtưduychỉcầndừngngaylại,bởivìbạnđâucómuốnđauđớn.

Nhưngởđâylạicònđủloạimặcđịnhnữa,kiểunhư"tôilàngườiđượcnểtrọngđếnthếnênđâucótừbỏđượcýnghĩnày.Tôikhôngthểtựchophépmìnhxoadịunỗiđau".Cácbạncóhiểucáimặcđịnhkiểunhư thếkhôngnhỉ?Đólàmộtkiểumặcđịnhrấtphổbiến.Nhữngngườiđangchịuđauđớn

cómộtmặcđịnh"Tôikhôngthểtựchophépmìnhxoadịunỗiđaunàyđược,vìnhưthếkhácnàotựhạthấpbảnthânmình,khácnàobảorằngtôilàngườichẳngđượcainểtrọng.Khôngthểnhưthếđược.Điềutuyệtđốithiếtyếulàphảigiữsaochomìnhluônđượcnểtrọng".

Nếungaytứckhắclúcnàytacócáinhìnthấuvàosựviệc-rằngngườiquansátchínhlàngườibịquansát,nhưKrisnamurtivẫnthườngnhắcnhở-thìsựviệcsẽtanbiếnhết.vấnđềlàchúngtaluôncómộtsựđềkhángchốnglạicáinhìnthấuấy.Cómộtsựthậttaphảibiếtđólà,ởđâycósựlầmlẫnvàthiếumạchlạc.Vàcómộtsựthậtnữa,đólà,chúngtakhôngcóđượcmộttrigiácđểnhìnxemđiềugìđangdiễnra.Cócáithứtrạngtháihóahọc,cáithứphảnxạ,đangcốgòmọingườiđitheochỉmộtconđườngđộcđạo.

Sựphânchiaảnhhưởngđếntrạngtháihóahọcấyvàrồi trạngtháihóahọclạitiếptụcduytrìsựphânchia,vìlúcnàycơthểcầnđượcthoảimái.Bịtrạngtháihóahọclàmxáotrộn,cơthểcầnđượcthưdãnthoảimái.

Giảsửbạnbị trẹo tay.Bạnnhận thấymộtsựkhôngổnvànói: "Tôibịđau."Vàkhiđótưduyhiệnđếnvànói:"Cáigìgâyrasựbấtổnnàynhỉ?".Thếlàtrongtâmtrímìnhbạnthườnglùilạimộtbướcđểnhìn,vànói:"Àtôithấyrồi,taytôivừabịđauấymà.Tôiphảilàmcáigìđómớiđược".Chuyệnnàycòncóvẻcólí,vìgiữatưduyvớicánhtaythựcrakhôngliênhệkhăngkhítlắm.Nhưngđốivớisựđauđớnvềtâmlíthìnóithếlàvôlí.

H:Nhưvậychắclàhìnhảnhvềthânxácphảiđượchìnhthànhtrướctiên,đúngthếchứ?

Bohm:Hìnhảnhcủathânxácluônluôntồntạitheomộtnghĩanàođó.Lúcnàotachẳngcảmnhậnđượcthânxáccủamình.H:Nhưngngàiđâucóđangnóivềhìnhảnhmangtínhvậtchất,màngài

đangnóivềmộtloạihìnhảnhkhác,phảikhôngạ?Bohm:Đúngthế.Tatựtạochobảnthânmìnhmộthìnhảnh.Nórấtmơ

hồ,khôngcầnphảiđượcxácđịnhthậtrõlàmgì.Đúnglà"tôi"đâythôi.Bạncóthểchỉvàođầu,vàongực,vàotháidươnghaybấtcứchỗnàotrongcơthểvàbảođấylàchínhmình.Bạncảmthấycómộtnơinàođótrongngườibạn,mộtđiểm,mộtvùngnhỏ,màđólàchính"bạn",làtrungtâm.

H:Phảichăngchínhchamẹta, thầygiáota,nềnvănhóacủatađãxác

địnhhìnhảnhcủataphảilànhưthế?Bohm:Tấtcảnhữngcáiđóđãtạorahìnhảnhvàdođótoànbộnộidung

ấyđượcgánchohìnhảnh.Cũngchẳngkhácgìnhưtiếngchuôngreođượcgánchochiếcmáyđiệnthoạihiệnratrênmànhìnhtivi,tatrảinghiệmtoànbộnộidungnàycứnhưnótồntạitronghìnhảnhvậy.Tuynhiên,hìnhảnhlạiđượctrigiácnhậnbiếtnhưmộtcáigìđócóthực.

H:Cóvẻnhưtađangtồntạitronghìnhảnhấy.Bohm:Toàn bộ những đặc tính và phẩm chấtmà ta có đều nằm trong

hìnhảnhấy.Tacảmthấychúngởđó.Khibịđau,bạnsẽcảmthấyrằngđúnglàcócáigìđóbêntrongvừabịđau.Mọingườihaynói"ruộtđaunhưcắt".Vàđúng làmọingười cảm thấycócáigìđó thật, vì rõ ràng là trong ruộtcũngthấynhưquặnlên,tháidươngcũngthấyrầnrật.

H:Vậylàkhitiếptụckhônlớn,đihọc,lấyvợlấychồng,v.v.,tacứbổsungdầnchohìnhảnh,cóphảikhôngạ?

Bohm:Vâng.Xãhộicứbổsungdầnvàođó,nónóirằngbạnthuộchạngngườinày,thuộchạngngườinọ,bạnnênthếnày,thếkia,v.v.Vàbạncũnglàmmộtcáigìđóbổsung thêmvào.Tấtcảbổsungvàođểxâydựngnênhìnhảnh.Thếrồicáihìnhảnhđósẽphảnứnglại;nóđượctạonênbởimộtloạtphảnxạmànhữngphảnxạnàyhànhđộngphùhợpvớihìnhảnhấy.Nếuhìnhảnhấylà"tađâytuyệtvời"thìhànhđộngsẽlà"mìnhthíchnghemọingườinóithế".Hoặcgiảlàtôitựnóivớimìnhnhưthếvàcốtìmcáchlàmcáigìđóđểchứngminhchođiềuấy.

H: Như vậy sẽ luôn phải có một cảm giác về sự không hoàn hảo ư?Bohm:Phải,hìnhảnhluôncảmthấymìnhkhônghoànhảo,bởivìnóchỉlàmộthìnhảnh-nóđâucóbaogiờhoànchỉnhđược.

H:Còn hình ảnh văn hóa thì thế nào? Liệu bản thân nền văn hóa củachúngtacómộthìnhảnhvềchínhmìnhhaykhông?

Bohm:Cóđầyrẫycácthứhìnhảnhtựhọavềchínhmìnhvàcáinàylúcnàocũngmâuthuẫnvớicáikia,ynhưnhữnghìnhảnhtựhọavềcánhâncủachúngtaluônmâuthuẫnvớinhauvậy.

H:Nhưvậythìhìnhảnhcánhânvàhìnhảnhvănhóathựcrađâucógìkhácbiệtlàmấy?

Bohm:Nhữnghìnhảnhtựhọacánhâncủachúngtaphầnlớnxuấtpháttừvăn hóa.Chữ "idiosyncrasy" [khí chất, phong cách riêng] nghĩa gốc trongtiếngHiLạplà"hỗnhợpriêng".Cómộthỗnhợplớnnhữnghìnhảnhtrôinổitrongnềnvănhóa,màmỗingườinhặtnhạnhlấyhỗnhợpriêngcủamình.

Vìlídonàyhaylídokhácmàmỗicánhânchọnlựacáchìnhảnh.Anhtalàmthếmộtcáchvôthức.Anhtanhặtlấymộtsốhìnhảnhvàloạibỏmộtsốkhác,v.v.

H:Kểcảnhữnghìnhảnhvềtínhdụccủachúngtavớitưcáchlàđànông,đànbàhaysao?

Bohm: Đúng vậy, tất cả đều bị ảnh hưởng nặng nề bởi văn hóa, ảnhhưởngrấtmạnh.Tấtcảcóởđóvàchúngtatạotácnênhìnhảnhnày.Tacứmangcáihìnhảnhlà"tôinghĩracáinày","tôilàngườinghĩ".Nhưngtrênthựctế,chínhvănhóađãsảnsinhraphầnlớntưduy.Mộtphầnnàonóđiquatôi,vàtôithêmvàođómộtchút,tôilàmcáinày,cáikiavớinó.Loạitưduymàchúngtasửdụngvàđượctruyềnbávềcơbảnbắtnguồntừtoànthểxãhộivà toàn thể truyền thốngvănhóa.Chúng tacócảmgiácvềsự táchbiệtbởivìtruyềnthốngvănhóacủachúngtabảovớichúngtarằngmỗicánhânlàtáchbiệt,dođóchúngtacũngtrigiácnótheohướngnày.

H:Dườngnhưkhómàkhôngcảmthấychúngta lànhữngcánhântáchbiệt,vìchúngtabịngăncáchbêntronglớpdacủamình,vàchúngtacóthểdichuyểnđâyđó.Nólàmộtkháiniệmthậtkhómàvượtqua.

Bohm:Vâng, bởi vì thân xác thật sự có cái tính độc lập tương đối ấy.Nhưng,chodùnhưthế,vẫncókhảnăngchomộtnhómnhưchúngtađãnóitrở thànhmột cơ thể duy nhất. Và người ta thật sựmongmuốn điều đó.Trongđámđôngcuồngnhiệtxembóngđá,ngườitasẵnsàngliềumạngđểcóđượcđiềuđó.Nhưvậycókhảnăngcócơthểvớitưcáchcánhânvàcơthểvớitưcáchnhóm.Nhưngkhinóiđếntâmtríthìtalạiđãquáquenvớiquanniệmchorằngtâmtríluônmangtínhcánhân,khôngthèmđếmxỉađếnbaonhiêu thứbằngchứngmà từđóbạncó thểsuy ra rằngnókhôngphảithế.

Tuynhiên,cómộtyếu tốvề tínhcánhân.Nếu tacó thểnhìn thấuvào,chẳnghạn, quá trình sinhhóa thầnkinhmàchúng tađangnóiđến, thì đó

mayralàcáigầngũinhấtvớitínhcánhân.Tacóthểnóirằng,khicónhìnthấuthìcócáigìđóthuộcvềnguồngốcvũtrụđangtácđộngtrựctiếpvàocơthể.Vàcó lẽđó làcáigầngũinhấtmàchúngtacó thểvớiđến tínhcánhânthậtsự.

Nghĩa đen của từ "cá nhân" [individual] là "không phân chia"[undivided].Nhưngchúngtađãnhìnthấycáccánhânmàxãhộitậphợplạibịphânchiaghêgớmvàluôntrongthếxungđột.Vìvậycâuhỏicánhânlàgìlàmộtcâuhỏikhôngrõràng.Ởđâycònrấtnhiềucáithiếumạchlạc.Vàthêmnữa,việckhôngnhìnthấyđượcmộtsốtrongnhữngsựphânbiệtnàychỉlànhững"đườngchấmchấm"ắtsẽdẫnđếnnhữngcáchhiểusailầm,đếnvôvànnhữngsựlầmlẫnkhác.

Dođómàtừvấnđềtrêncóthểnảysinhracâuhỏisau:cánhâncóthểcóđượcthứtựdonàokhông.Chừngnàocònnằmbêntronghệthốngthìcórấtíttựdo.Bạncóthểnói"tôimuốnlàmgìtuỳtôi",nhưngcáibạnmuốnlạilàkếtquảcủahệthống.Chúngtađangmuốnnhữngthứvốnthiếumạchlạcvàđangtạorasựkhốncùng.Vàchúngtakhôngđượctựdotrongviệcloạitrừđiềuđó.

H:Tanhữngnghĩlàtatựdokhimìnhlàmđiềumìnhmuốn,nhấtlàkhicòntrẻvàchưanhậnrađượcbảnthâncáigọilàmuốnđóđangcảntrởtựdo.

Bohm:Ướcmuốnxuấtpháttừtìnhtrạngđãbịđiềukiệnhóa.H:Cáingàiđangnóiđâylàvềtựdolựachọn,chứkhôngphảilàvềthứ

tựdokhôngchọnlựagì,đúngvậykhông?Bohm:À,tựdoởmứcđộđóthìkhôngquantrọnglắm.Câuhỏiởđâylà:

tựdocóthểmangmộtcáilísâusắchơnnữakhông?Tôinghĩcâuhỏinàyliênquanđếnvấnđềvềtínhtấtyếu.Chúngtacóthểnhìnthấytínhtấtyếunhưmộtcáigìnằmởbênngoài,rằngcónhữngthứgìđólàtấtyếu-khôngaidẹpđượctínhtấtyếusangmộtbênmàchínhchúngtaphảitránhsangmộtbên,nếukhôngmuốnbịnóđènát.Nhưngchúngtalạimangtrongmìnhtínhtấtyếunội tại luôncóthểxungđộtvớiđiềunói trên,và thế là trongtacómộtcuộcchiếnđấu.Tínhtấtyếungoạitạicóthểquávữngmạnhvàbạnbịđènát;hoặcbạncóthểtìmcáchchếngựđượcnóvàápđặtcáitấtyếucủariêngbạn.Đólàmẫuhìnhmàchúngtacó.Tacứngỡrằngtựdotứclàápđặt

đượccáitấtyếucủabảnthânmình[buộcmọingườiphảichấpnhậnnhucầutấtyếucủamình];nhưngthậtratôivẫnphảinhắclạirằngnóvẫnnằmtrongcùngmộthệthống.

Nhưvậytaphải làmsángtỏđượcthếnàolà tấtyếuvàthếnàolàngẫunhiên.Tựdođòihỏiphảicóítnhiềutínhngẫunhiên,theonghĩalànếumọiviệccứphảinhấtnhấtkhông thểkhácđược thì làmgìcócáigọi là tựdo.Nhưngtựdocũnglạiđòihỏiphảicótínhtấtyếu,vìkhôngcótínhtấtyếuthìmọiýđồcủachúngtasẽchẳngcòncónghĩalígì.Tacóthểđịnhlàmđiềugìđó,nhưnglạichẳngcógìmangtínhtấtyếucảthìmọicáiđềucóthểxảyra,bấtchấptadựđịnhlàmcáigì.Dođó,hiểutheomộtnghĩanhấtđịnhthìcảtấtyếuvàngẫunhiênđềuliênquanđếntựdo.

H:Tôichưahiểuchínhxácngàivừanóigìvềtấtyếuvàngẫunhiên.Bohm:Tấtyếulàcáikhôngthểkhácthếđược,cònngẫunhiênlàcóthể

khác thếđược.Chínhvìmọi thứ có thểkhác thếnênbạnđược tựdo làmnhữngviệckhácnhau.Nhưngnếumọithứhoàntoànngẫunhiênthìbạnlạichẳngđượctựdochútnào,vìchẳngcógìlàchắcchắntincậyđốivớibạncả.Tôikhôngthểtinrằngcáibànnàytấtyếuphảiluônluônlàcáibàn.Tôicóthểnói"tôimuốnđểcốcnướclênbàn"nhưngnhỡđúnglúcđócáibànlạibiếnthànhmộtlànhơithìsao.Dovậytheomộtnghĩarấtkhódiễntả,tựdođòihỏiphảicócảtấtyếulẫnngẫunhiên.

H:Như vậy ngẫu nhiên và lựa chọn không thể làmột, đúng không ạ?Bohm:Không.Ngẫunhiênthậtsựcónghĩalà"nócóthểkhácthế".

H:Trongkhi lựachọnlàmộtcáigìđódiễnratrongtâmtrí-mộthoặcnhiềuhìnhảnhcủanhữnglựachọnloạitrừlẫnnhaumàtâmtrínghĩrằngnócó.

Bohm:Chọngiữanhữngkhảnăngmàbạncóthểlựachọn,bằngcáchnói"tôithíchcáinàyhơncáikia".

H:Nhưngcómộtcơsởgìtrongthựctếkhông?Nóchỉlàmộthìnhảnhdotâmtrítạorathôimà.

Bohm:Bạncóthểcónhiềusựlựachọnloạitrừlẫnnhaunhưngvẫnđúng;cóthểcónhiềuconđườngkhảdĩdẫnđếnnhữngđịađiểmkhảdĩkhácnhau.Giảsửtôiđangđứnggiữangãbađường.Mộtđườngsẽdẫntôiđếnchỗnày,

mộtđườngsẽdẫntôiđếnchỗkia;nếuchọnlốinàytôisẽđếnchỗnày,nếuchọn lốikia tôiđếnchỗkia.Nhưvậy,nếumuốnđếnkia thì tôiphảichọnđườngkia.

H:Tấtcảcũngchỉlàmộtloạihưcấu,nóitheocáchnàođó,vìđiềunàyámchỉrằngcómộtcáigìđómàchínhcáiđóđưarasựlựachọn.

Bohm:Ngônngữmàtađangsửdụngnólàvậy.Tôibuộcphảidiễnđạtrathànhlờirằngnếutôiđịnhđiđếnđóthìtôiphảiđilốinày.Tưduyhẳncóthểbảo tôi rằngđiềuđó làđúng.Nếu tôimuốnđiđếnđó, tôiphảiđi theođườngnày,nhưngnếutôimuốnđếnnơikhácthìtôilạiphảiđiđườngkhác.Tưduybảotôithế.Đólànhữngsựlựachọnloạitrừlẫnnhau.

H:Tuynhiên,đểđếnđượcchỗmìnhđịnh,ngàichỉcóthểrẽtheomộtlối.Ýtôilà,trongthựctếthicóhànhđộngcòntrongđịahạtcủanhữnghìnhảnhthìlạicósựlựachọn.Đấycóphảilàhaithứkhácnhaukhông?

Bohm:Đúngvậy,nhưng theoý tôi thìviệcphôbàynhữngsự lựachọnloại trừ lẫn nhau làmột sự biểu hiện đúng đắnmà tư duy có thể đưa ra.Nhưngkhibạnnói rằngbạnchọnphươngánnày, thìvẫnchưa rõ lắmthếnghĩalàsao-aiđưarasựchọnlựa,haycáigìđưarasựchọnlựa,haynóđãđượcchọnnhưthếnào.Ngaycảtrongtrườnghợpsựlựachọnlàtựdothìhìnhnhưthứtựdođókhôngcócáilílắm.Tuyvậy,cóvẻnhưthếđâuphảilàtựdo,vìnếulựachọncủabạnbịđiềukiệnhóathìtứclàbạnkhôngđượctựdo.

Tôirấtmuốnnóirằngtựdohìnhnhưlàmộtcáigìđósâusắchơnnhiều.Tahãythửhìnhdungmộtnghệsĩ,mộtnghệsĩđầysángtạo,đangsángtácmộttácphẩmnghệthuật.Trongviệcnàycórấtnhiềusựngẫunhiêncóthểxảyra-nhữngcáchbốtríchấtliệuởnơinàynơikiavàbằngvàonhiềukĩthuậtkhácnhau.Nóđượcđểngỏ.Đólàlĩnhvựctrongđóanhtacókhảnănghoạtđộng.Nhưngsauđó,xuấtpháttừmộtvàisựnhậnbiếtbằngvàotrigiác-bằngvàomộtvàicảmnhậnvềtínhtấtyếunộitại,mộtvàisựtrigiácđầychấtsángtạovềtínhtấtyếu-anhtaphảibắtđầupháttriểndầncáchthểhiệntácphẩm.Bằngkhôngthìtácphẩmsẽkhôngcótínhmạchlạc,khôngcógiátrịgìhoặcchẳngnóilêngìhết[nomeaning].Nóicáchkháctựdolàsựnhậnbiếtđầysángtạobằngvàotrigiácvềmộttầmđộ[mộttrậttự,mộtcảnhgiới]mớimẻcủatínhtấtyếu.

H:Nhưngcũngkhálạlùnglàcáitínhtấtyếunàylạiđâuphảicáimàtôicần "có".Nó tương tự như thế này hơn: "Ồhaynhỉ,mìnhđangngồi trênchiếcghếnày."Ýtôilà,đâykhôngphảilàđiềugìđóthuộcvềkiếnthứccủatôi,haytừđómàra.

Bohm:Ấychínhnómớilàsángtạođấy.Vàchínhsựsángtạonàycũngcóthểlàmộtphầncủakhoahọcvàcôngnghệ,vàđãtạorađủmọithứ.Thựcvậy,toànbộnhữnggìtatừngsángtạorađềulàtheocáchấy.Tôichorằngtựdolàsựtrigiácthấyvàsựsángtạoramộttrậttự[mộtcảnhgiới]mớicủatínhtấtyếu.

Theocáchnghĩấy,tacóquyềnnóirằngtínhtấtyếubaohàmtrongtựdo.Nóicáchkhác,takhôngthểthoátkhỏitínhtấtyếu,nhưngtựdolại làtrênhết.Mộttrongnhữngcáchhìnhdungcủachúngtađólà, tínhtấtyếuđangchặnlốikhôngchotađượctựdo,rằngnếubịkẹtchặtvàotínhtấtyếuthìtakhôngcóđượctựdo.Nếubịgiamtrongbốnbứctườngthìtakhôngthểrangoài.Đólàmộttrongnhữngcáchmàtanhìnsựviệc-rằngtấtyếulàcáiởngoài[cáikháchquan].

H:Hiểu theonghĩanàođó thì tôi thấyhìnhnhư tất cảnhữngai có thểhànhđộngmộtcách tựdođều lànhữngkẻbàngquanngây thơ.Người tachẳnglàmgìkháchơnđược.

Bohm:Nhưngbạnvẫncòndínhlíusâuvớihànhđộngsángtạonày.Bạnđâucókiểmsoátđượchànhđộngsángtạo.Nócócùngmộtnguồngốcvớinhìnthấu.

H:ThánhAugustinenói:"HãyphómặcmọisựchoChúa".Bohm:Vôhìnhtrungđiềuđónóilênrằngconngườicoicáinguồngốcbị

điềukiệnhóanàylàChúa.Vàonhiềugiaiđoạnkhácnhau,mọingườigánchonónhiềucáitênkhácnhau.

H:Tôivẫnmuốnbiếtkĩxemnóichungngẫunhiênvàtấtyếulàthếnào.Phảichăngnólàmộthìnhảnhminhhọahiểuthếnàocũngđược?Mớirồitôicóđượcnghemộtbảnnhạcthínhphòngtheophongcáchrấthiệnđại.Thoạtnghe cứ có cảm tưởng như nhà soạn nhạc đã chọn lựamọi thứmột cáchhoàntoànngẫunhiên;nhưngsaukhinghemộthồilâuthìbắtđầuthấymộtcáigìnhưnhấtđịnhphảithếđểchonốtnàynốitiếpnốtkiamộtcáchhợplí.

Mặcdùlúcđótôicũngkhônghiểulắmvềcấutrúccủabảnnhạc,nhưnghìnhnhưvẫncảmthấycómộtcáigìtấtyếuphảithế.

Bohm:Nếunhàsoạnnhạclàmộtnghệsĩđíchthựcthìđằngsauquátrìnhđócómộtsựtấtyếu.Khiaiđóđưaramộttrậttự[mộtcảnhgiới]mớicủatínhtấtyếu,nhữngngườikháccóthểkhôngthấyđượcngaytứckhắcvàhọchicoinógiốngnhưmộtsựngẫunhiên.Vàhọbảo"vớvẩnấymà".Nhiềulúcnócũnglàvớvẩnthật,nhưngđôikhinókhônghềvớvẩnchútnào.

H:Liệucó thểcảmthấy tấtyếunhưlàsự thôi thúc, làsự thúcđẩyhaykhông?

Bohm:Có thể cảm thấy nhưvậy, nhưng cảmgiác ấy cũng có thể xuấtpháttừsựđiềukiệnhóa.ChínhMozartnóirằngtrongmộtlúcôngđãnhìnthấytoànbộbảnnhạc.Bằngcáchnàođóôngđãnhìnthấytoànbộtínhtấtyếucủanóvàsauđóôngtriểnkhainóratừtừ.Nếusựthểđúngnhưvậy,thìtấtcảđãđược tạo rachínhbởimộtchớp loévĩđạicủanhìn thấu.Vàbạnkhôngthểnóiđượclànótừđâuđến.Cũnggiốngnhưđốivớinhìnthấu,saukhiđượctạoranótácđộngvàonãovàbộnãosẽtínhtoánrađượchết-biểudiễnbảnnhạcnhưthếnào,biểudiễntừngnốtnhạcriêngrẽrasao,v.v.

Điềunàykhiến tahiểu rằng tínhsáng tạocómột tiềmnăngvôcùng tolớn;vàrằngchúngtakhôngnhữngchỉsángtạoranhữngtrậttựmớicủatínhtấtyếutronglĩnhvựcnghệthuậthaykhoahọc,màcólẽchúngtacũngnênnhìnvănhóa,xãhộivàcảbảnthânchúngtatheocáchấy-xemchúngnhưmộtmônnghệ thuật -một thứnghệ thuật sáng tác.Xét về tiềmnăng, đốithoại cũng làmộtnghệ thuật sáng tác; cụ thể là,nếubiết cáchduy trì đốithoạithìkhôngbiếtchừngnhữngtrậttựmớicủatínhtấtyếusẽxuấthiện.

Tôi không biết điều đó xảy đến vớiMozart dễ dàng đến như thế nào,nhưngngườitanóirằngvớiBeethoventhìnócònhơnlàmộtcuộcvậtlộn.Ôngđãphảivôcùngkiêntrìvớicôngviệcấy.Vànếuchúngtacũngkiêntrìtheođuổicuộcđốithoạimộtcáchhếtsứcnghiêmtúc,thìbiếtđâutasẽcóđượcmộtcáigìđórấtsángtạovàmớimẻ-cóthểcuộcđốithoạicủachúngta sẽ trở thànhmột thếgiới thunhỏ,mộthạtgiống, rồinócó thể sẽđượctruyềnbárộngrãi.Nóicáchkhácthìnhữngcáithoạtnhìnchỉlàvôsốnhữngđiềungẫunhiênvônghĩalạichínhlàmôitrườngđểmộtsốtrậttựmớicủatínhtấtyếunảynở.Vàtừđóxuấthiệnmộttruyềnthốngvănhóamới,một

xãhộimới.Đâychính làđiều tôimuốngợiý:cáiquanniệmvề tínhsáng tạonghệ

thuật, tínhsáng tạokhoahọcnàycầnphảiđượcnhân rộng racho toànbộmọilĩnhvực,thayvìcứphânmảnhvụnrarồinóirằng"chỗnàythìnócógiátrịhiệulựcđấy,cònchỗkiathìtacứlàmtheocáchcũthôi".

H:Điềunàykhiếntôihiểurằngtínhtấtyếukhôngphảilàcáimàtôicó,màđúngralàtôiđangtựđểchotínhtấtyếuđiềukhiểnmình.Mọingườithậtsự không thể biết họ phải làm gì khi tham gia vào một nhóm đối thoại,nhưngtheomộtnghĩanàođóthìhọlại"cógiátrị".

Bohm:Tínhtấtyếusángtạonảysinhratrongsựvậnđộngnhưthếgiữahọvớinhau.CũnggiốngnhưtrườnghợpcủaMozart-trongchừngmựcnàođóbạncóthểnóiôngđãkhônghềlàmviệcđó,nóchỉtựnhiênxảyđếnvớiôngmàthôi.

H:Cóphảitínhtấtyếulàcáilíđượcmọingườicùngchiasẻkhông?Bohm:Cócảtínhtấtyếutrongđó.Trướchết,cáilílàsựcầnthiếttấtyếu

củađốithoại.Nhưngkhichúngtađãvượtquađượctấtcảnhữngthứràocảnmàchúngtatừngnóiđến,thìkhiđó,cùngvớinósẽcódòngluânchuyểntựdocủasựgiaotiếp,cùngvớicáicảmgiácvềsựthốngnhất,mộttrậttự[mộtcảnhgiới]kháccủatínhtấtyếucóthểsẽrađời,một thứtrật tựhoàntoànkhác.Bạnđãthấytôiđangnhắmđếncáigìchưa?Cólẽđósẽ làmộtkiểusángtạonghệthuật,nhưngđồngthờinócũngcóthểcótínhchặtchẽcủatưduykhoahọc.

H:Nếumộtngàykiacáixãhộimớiấyđượcduytrìbềnvững,thìliệucóthểkhôngcầnđếnđốithoạinữahaykhông?

Bohm:Đối thoại lúc ấy có lẽ sẽ trở nên tự nhiên, nhưkiểu những conngườithờithượngcổgặpgỡvàtròchuyệncùngnhau.

H:Vấnđề tôimuốnhỏi là:mộtkhimàsựônhiễmbên tronghệ thốngchấm dứt, hệ thống có thể vận hành mà không cần đến đối thoại đượckhông?

Bohm:Cólẽlúcđótakhôngcầnđếnđốithoạitheonghithức,nhưngvẫncầntròchuyệnvớinhau.Ônhiễmrấtcóthểxảyra.Nhưngnếutanhậnranómộtcáchrấtrõràng,sắcnétvànhanhchóng,thìnókhôngpháttriểnrađược

baonhiêunữa.H:Cònđốithoạicánhânthìsao?Phảichăngsựđiềukiệnhóacàngđược

dỡbỏbaonhiêuthìcàngítcầnđếnđốithoạibấynhiêu?Bohm:Ta sẽ không cầnđếnđối thoại nhưmột phương cách chỉnh sửa

nữa,mà thayvàođócó lẽhoạtđộnggiao tiếpsẽdiễn ranhưmộthànhvisángtạo-nhưmộtkiểunghệthuậtgiaotiếp.Nóicáchkhác,tasẽkhôngcònngồilạivớinhauchủyếuđểkhắcphụchayxửlíđủcácthứtìnhtrạnglộnxộnnữa,màviệclàmnàyhẳnsẽmangmộtcáilíkhác.

H:Bướcđầucủamộtcuộcđốithoại,chẳngphảicórấtnhiềusựônhiễmdiễnrahaysao?

Bohm:Đúngthế.Tôichorằngvìtađãcóđượcđốithoạithìtaphảiđốimặtvàvượtquađượcđiềunày.

H:Ngàicóbảorằngkhibắtđầuvàođốithoại,tacầnlàmchosựônhiễmbộc lộ ra.Mụcđíchcủaviệc làmnàyhìnhnhưkhôngphải làđểngay tứckhắcloạibỏtínhkhôngmạchlạc-màđúnghơnlàlàmchonónổihiệnlên.

Bohm:Đúng, hãy để cho nó lộ diện.Ta đâu có loại bỏ ngay được nó,cũng chẳngkhácgìMozart đãđâu có cố ép chođược cái tri giác ấyxuấthiện.

H:Thậtratakhôngcầnépchonólộra-tựbảnthânnórồisẽlộra.H:Khôngphảithế,khinólộdiệntalạithườngtìmcáchngăncản.Bohm:Ngaycảnếuthếthìkhôngphảilà"chúngta"ngăncảnnó.Chính

nhữngphảnxạđãngăncảnnó.Nhưngtưduyluônluônnóirằngnóđâucólàmviệcđó.Nóbảo:"chínhanhlàmđấychứ".

H:Tacóthểdiễnđạtnhưthếnàykhông:trongquátrìnhđốithoại,mọingườiphảibắtđầubằngviệcnhìnnhậnsựkhôngtươnghợpvàkhôngmạchlạccủatưduy?Liệuhọcónhậnrarằngcóquánhiềusựphòngthủvàbảovệđốivớihìnhảnh-quánhiềusựngụytạo-haykhông?Khinhậnranhưvậy,mọingườisẽtựmởlòngrađónnhậnmộtcáigìkháctrànvào.Vàđốivớitừngcánhân,điềuđócóthểđượcnảynởtheonhiềucáchkhácnhau.

Bohm:Nãobộvàhệthốngsẽđểngỏchomộtđiềugìđókháclạtrànvào.Cáikháclạấycóthểlàcáigìđómangýnghĩasángtạo,thậmchímangýnghĩahoànvũ-cóthểgiaotiếpvớimộtcáigìđóvượtrangoàitruyềnthống

vănhóavàxãhội.H:Nhưngtacầnthoátđượcrakhỏitìnhtrạngthiếumạchlạc.Bohm:Vâng,bởivìtấtcảsựkhôngmạchlạcấyđangtrànngậpbộnão,

nótạorakhóisươngmùmịt.Bộnãokhôngcònvậnhànhchođúngđắnđượcnữa.Nóđãbịđầuđộctheolốinàođó.

Bộnãolàmộthệthốngvậtchấtnhưngnóvôcùngtinhvivàcóthểđápứngđượcsựsáng tạo.NếumộtbộnãonhưbộnãocủaMozartcó thể làmđượcviệcđó,thìđiềunàyphảikhiếntanghĩrằngcómộtthứtiềmnăngnóichung-khôngnhấtthiếtchỉtronglĩnhvựcâmnhạc,màcònởđâuđó,trongnhiềulĩnhvựcnhấtđịnhkhác.CóthểMozartcóđượcmộttàinănghaymộtcấutrúclạthườngnàođóthíchhợpvớiâmnhạc;nhưngcáitiềmnăngsángtạo ấy có thể có ởmọi người trongmọi lĩnh vực hoạt động của họ, chứkhôngnhấtnhấtphảicủariêngai.Quantrọnglàmọingườiphảithấyđượcđiềuđó.Tôinghĩvănminhcàngpháttriểnthìnócàngcóxuhướngtậptrungsựchúýcủamìnhvàotấtcảnhữngthứkhác-vàphảinóirằngtínhsángtạolàđiềukiệntiênquyếtđốivớimọitiếnbộtronglĩnhvựckinhtếhaycôngnghệgiảitrí,haynhữnglĩnhvựctươngtự.

Điềuđóbuộctaphảinghĩrằng:hẳnrồithếnàocũngphảixuấthiệnmộtthứtựdovừamangtínhtậpthểvừamangtínhcánhân.Chúngtasẽkhôngđượctựdochútnàohết,chừngnàocònbịkẹtchặtvớitấtcảnhữngthứnóitrên.

H:Vàcáinềnvănhóađangmuốnkìmnénnhữngthầndâncủamìnhtấtnhiênsẽchẳngkhuyếnkhíchsángtạolàmgì,vìnóđâucómuốnmọingườicósángtạo.

Bohm:Truyềnthốngvănhóaluônmuốntựbảovệmình.Vàtanóirằngtoànbộcáiđóđangđứngsừngsữngchelấpmọithứ.Nhưngthậtrathìnólàmộtthứgìđórấtnhỏbé.Nólàmộtcáigìđókhôngthựcchấtchútnào-chỉlànhữngtưduyphùduđanglantruyềntrongkhắpxãhội.

H:Ngẫmthấytronglịchsửthếgiớicóbiếtbaonềnvănhóavàđếchếđãsuyvong.Biếtđâugiờđâyđãđến lúccácnềnvănhóaphảiđồng loạtsuyvong,vàmộtnềnvănhóamới,một trật tự [mộtcảnhgiới]mớiđangxuấthiện.Biếtđâuđấy[kiểuđốithoạinày]chẳnglàthếgiớithunhỏcủanhững

gìđangdiễnra.Bohm:Biếtđâuđấy.Takhôngbiếtchắcđược.Nhưngvấnđềởđây là:

nềnvănhóamớisẽxuấthiệntrướchếtbằngviệcchúngtanhìnthấycáilícủatoànbộtìnhhuốngnàyvànhìnthấygiátrịcủanó.Vàkhiđónhữngmụcđíchcụthể-tứclànhữnggìtacầnphảilàm-sẽlộdầnratrênconđườngtatiến tới,hếtmụcđíchnàykếđếnmụcđíchkhác, thayvìxuấtphát từmộtmụcđíchbấtdibấtdịch.

H:Tôixinhỏi:cóphảichỉcómộtnănglượng.Chorằngnănglượngtìnhthươngkhácvớinănglượngbạolựclàảotưởng.Vẫnchỉlàmộtnănglượng,nhưngkhibịônhiễm,bịhưhỏng,thìnóthànhbạolực.Chiarẽsinhrabạolực.Nếuchúngtalênánbạolực,haymặtđốilậpcủanólàphibạolực,thìsựkếtánấychỉlàmộtýtưởng.Tưduytạorahìnhảnhtưởngtượngvàsựchiarẽ.Nhưngnếukhôngcósựchiarẽthìnănglượngbạolựcấysẽđượcthảtựdo-nóchuyểnhóa.

Bohm:Đúngthế.Chúngtanói:nhữngngườiởtronghoàncảnhcămhậnvàbạolựclàởtrongmộthoàncảnhkếtnốihọvớirấtnhiềunănglượng.Vànănglượngđócóthểchuyểnhóathànhdạngkhác,nhưtìnhyêu, tìnhbạn,tìnhđồngloại.Nhưngđiềunàyđòihỏichúngtaphảithậtnghiêmtúcvàthậtsựduy trìviệcgiao lưu-đối thoại -nếuchúng tamuốncó thểcùngnhauthựchiệnnó.

Vàquantrọngnhấtlàphảicùngnhaulàm,bởivìvớicánhânthìnóchẳngcómấyýnghĩa.Cùngnhauthựchiệncónghĩalàbằnggiaolưuthônghiểunhau,chúngtađốimặtvớitấtcảnhữngvấnđềnàyvàbấtkìđiềugìcóthểxảyra,kiêntrìgiữlấyviệcnàychodùnókhókhănhaykhóchịuđếnđâu.Thựctếlàchúngtađangtrongtìnhhạngbạolực.tưởngtượngrarằngchúngtakhôngcóbạo lực làvônghĩa.Nhưvậychúng taphảinói rằngchúng tađang có bạo lực.Và chúng ta phải chịu đựng nó.Chúng ta phải hiểu nó,chúngtacầnnhậnthứcđúngýnghĩathựccủanó.Ýnghĩaấylà:chúngtabịràngbuộcvớinhaubởimộtsựvậtvậtchấtmàchúngtagọilà"bạolực."

H:Hìnhnhưviệctanhìnthấynhữngvẻbênngoàikhácnhauvàthấybảnthân ta bị tách riêng ra khiến ý thức của chúng ta không đượcmạch lạc.Nhưngmộtkhitanghiêncứukĩlưỡngthìnólại trởthànhmạchlạcvàhếtsứcmạnhmẽ.

Bohm:Nócựcmạnhbởivìtấtcảnóhoạtđộngcùngnhauhaytheocáchướngkhácnhau.Nókhôngbịloạitrừkhitahoạtđộngcùngvớinhau.Đôikhitôicóđưaravídụvềlaser.Bìnhthườngthìcácsóngánhsángđượcgọilà các sóng "không mạch lạc"; chúng đi theo nhiều hướng khác nhau vàkhôngđồngphavớinhau,dođóchúngkhôngtụđượclại.Nhưngánhsángphátratừmộtmáyphátlaserlàthứánhsángmạchlạc,vìtấtcảcácsóngđềurọitheomộthướnggiốngnhauvàtạoramộtcườngđộlớn.Tươngtự,thậmchíchỉcầnmột ítngười thôinhưngnếubiếtcùngnhausuynghĩmộtcáchmạchlạcthìcũngsẽcómộtsứcmạnhtolớnđốivớivănhóavàđốivớixãhội.

Thếnênmột trongnhữngvấnđềdính líuđến tấtcảnhữngchuyệnvừanói,đólàthờigian.Mọitưduyđềudínhdángđếnthờigiantheocáchmàtakhôngnhìnthấyđược.Tacóxuhướngnghĩrằngmọivậttồntạitrongthờigian, và thờigian làmột thực tại độc lập.Mọingườidùngkhônggianđểbiểudiễnthờigian.Trongmộtđồthịngườitavạchmộtđườngthẳngrồigọiđólà"thờigian",vànóiđâylàmộtđiểmtrongthờigian,điểmđóthểhiệnbâygiờ,sauđólàmộtđiểmkhác,rồilạimộtđiểmkhácnữa.Rõrànglàtưduyđangbiểudiễnthờigianthôngquakhônggian.

Nhưnghìnhnhưchúngtacũnghảinghiệmmộtloạithờigiantâmlí.NhàtriếthọcLeibnitzđãnóirằngkhônggianlàtrậttựcủasựcùngtồntại.Tấtcảnhữnggìcùngtồntạithìcónghĩachúngởtrongmộttrậttựmàchúngtagọilà"khônggian".Vàthờigianlàtrậttựcủanhữngtồntạikếtiếpnhau,trậttựcủasựnốitiếp.Nềntảngthựctếcủathờigianlàsựnốitiếp-mọisựnốitiếpnhautheomộttrìnhtựnhấtđịnh.Thờigianlàmộtkháiniệmdotưduytạorađểbiểuhiệnsựnốitiếp.

Cóthểcóđủcácloạiquanniệmvềthờigian.Xaxưa,mọingườikhôngnghĩnhiềuvềthờigian.Họcóthểđãcómộtkháiniệmmơhồvềquákhứvàtươnglai-kháiniệmmơhồvềmộtngàymaibấtđịnhvàvềmộtquákhứkhôngthểnhớthậtrõ.Thờiđóchưacónhữngghichépđượcinrađểlưulại.Quákhứhầuhếtmangmàusắchuyềnthoại;vàtươnglaithờiđóxemchừngcũnglàhuyềnthoạinốt,nếunhưhọcónghĩvềnó.Cókhihọcũngđãtừngnghĩvềcácmùathayđổi,hayvềnhữngcáitươngtựnhưthế.Cácmùalàsựnốitiếpnhaucủaquátrình.Thânxácbạntrảiquamộtsựnốitiếpnhaucủa

nhữngchuỗisựkiệnlặpđilặplại,vàsựnốitiếpnhaunàylànềntảngcủavạnvật-đólàmộtđiềucóthực.

Tưduyxửlívấnđềnày,sắpxếpnóvàomộttrậttựthôngquakháiniệmvềthờigian.Tacóthểkẻmộtđườngvàbảonólà"thờigian",nhưngnhưtôiđãnóitrênkia,thậtrađólàsựbiểuhiệnthờigianbằngkhônggianmàthôi.Bạnbảochiếcđồnghồđiểmthờigian,nhưngđâuphảivậy.Cáimàbạnthậtsựnhìnthấychỉlàvịtrícủacáckimđồnghồ,chứkhôngphảithờigian.Nómuốn nói đó là thời gian; nó được thiết kế để có thể đo được thời gian.Nhưngchúngtavĩnhviễnkhôngbaogiờnhìnthấyđược,trigiácđượchoặctrảinghiệmđược"thờigian"cả-Nóđượcsuyluậnmàrathôi.

Tuy nhiên, hình như bằng cách nào đó chúng ta đang trải nghiệm thờigiantrongđờisốngtâmlícủamình.Nhưngnếubạnnghĩ thờigianlàmộtthựctạicơbảnthìbạnsẽcómộtnghịchlí.Quákhứlàcáiđãqua-nghĩalàkhôngcòntồntạinữa.Tươnglaicũngkhôngtồntạinốt-nócònchưatới.Cònhiệntại,nếuđượchìnhdungnhưđiểmphânchiagiữaquákhứvàtươnglai, thìcũngkhôngthểtồntạiđược,vìnóngăncáchmộtcáikhôngtồntạivớimộtcáikhôngtồntạikhác.Đólànghịchlícủacáchnhìnnày.Tuynhiênsẽkhônglànghịchlínếubạnnóithờigianlàmộtsựbiểuhiện.Mộtsựbiểuthịthìcóthểlàmọithứtrênđời.

Khoahọcđãpháttriểnđủcácloạikháiniệmvềthờigian.CóýniệmcủaNewtonvềthờigiantuyệtđối-mộtkhoảnhkhắcnhấtđịnhnàođónhưnhauđốivớitoànthểvũtrụ,vàsauđólàmộtkhoảnhkhắckháctiếptheo,rồimộtkhoảnhkhắckhácnữa.Einsteinđãtháchthứcýniệmnày,vànóirằngthờigianlàtươngđốiđốivớitốcđộ,vàv.v.

Bạn có thể thay đổi ý niệm về thời gian và không gian, nhưng tất cảchúngchỉlànhữngsựbiểuhiện.Mỗimộtsựbiểuhiệncóthểcómộtphạmvimàtrongđónólàđúng,vượtkhỏiphạmvinàynócóthểkhôngcònđúngnữa, không còn có tác dụngmột cáchmạch lạc nữa.Nhưng trong truyềnthốngvănhóacủamình,chúngtacómộtmặcđịnhngầmrằngvạnvậtđềutồntạitrongthờigian.

H:Chúngtamắcsailầmtrongviệcsửdụngthờigiantrongđịahạttâmlí.Ai đó có thểnói rằng anh ta cầnnhiềunăm thángđể có thể chuyểnbiến.Nhưngđólàmộtsailầmrấtnguyhiểm,bởivìtakhôngthểbiếtkhinàothì

nhìnthấuxuấthiện.Tôikhôngtinlàthờigiancómộtchỗđứngtrongđịahạttâmlí.

Bohm:Vâng,nhưngtạisaonócóvẻnhưnóvẫncómộtchỗđứng?Tưduyđãtiềngiảđịnhthờigianvàbiểuhiệnthờigianxemnhưnólàbảnchấtcủasựtồntại.Chúngtanói"thờigianthuộcvềbảnchất".Nhưngnếutanóithờigianthuộcvềbảnchấtthìhóarathờigianlạiphảilàcái"bảnthể"-làchínhchúngta.Vàtừtưduynày,vốnlàmộtkháiniệmđượcthừanhậnphổbiến,xuấthiệncáinhậnthứcchorằngthờigianlàbảnchất.Đặtvấnđềthờigiancóđúngthậtlàbảnchấthaykhônglàkhôngthíchđáng,bởivìmộtkhinóđược thừanhậnmộtcáchphổbiến thìchúng taphảinhậnthức nónhưthế.Vàthếlànótrởthànhmộttấtyếutuyệtđối.

H:Thờigianlàmộttrongnhữngcáiđođược-màchúngtagọilànhững"thựcthể"[53].Chúngtađothờigian,tinvàonó,tiênđoánkhoảngcáchgiữahômnayvàngàymai.Chúngtađưaranhữngtiênđoánvềnódựatrêncơsởkinhnghiệmcủachúngtavềkhoảngcáchgiữahômnayvàhômqua,vàtinvàocùngmộtsựlặpđilặplạiđềuđặn.Nhưvậylàhìnhnhưnócómộtthựcthểnàođó.Vàthờigianthậtlàhữuích,vínhưđểđokhoảngcáchhoặcđểđịnhhìnhdánghoặcđểlàmmộtviệcgìtươngtựnhưthế.Dođó,nódườngnhưlàmộttrongnhữngbảnchấtcủasựtồntạicủachúngta.

Bohm:Nócóthểcóvẻnhưthế.Bạnđangbànvềbằngchứngchứngminhchoviệcnólàbảnchất,nhưngvấnđềnằmởchỗdẫugìthìnócũngchỉlàmộtsựtrừutượnghóa.Tacóthểnóirằng,vớitưcáchlàmộtsựtrừutượnghóahaymộtsựbiểuhiện,nócóthểvậnhànhđúngđắntrongmộtphạmvinhấtđịnh-nótheodõisựnốitiếpnhau.

H:Ngàichorằngthờigianvàkhônggianlàmộtư?Bohm:Rấtcó thểchúng làmột.Thuyết tươngđốihàmývề tính thống

nhấtcủachúng.Việcđolườngkhônggianvàthờigiantheodõitrậttựcủasựnốitiếpnhautrongmộtquátrình.Nhưngtrướctiênbạnđãcótrậttựcủasựnốitiếpnày,saurồibạnmớicókháiniệmvềthờigian.Tuynhiêngiờđâynócóvẻnhưbịđảolộn-cóvẻnhưbạncóthờigiantrướctiên,rồitrongthờigianấysựnốitiếpnhaumớidiễnra.

H:Ngàiđangnóinếuchúngtaquênbẵngđicáiviệcnólàmộtsựbiểu

hiện,thìnócóthểtrởnênmơhồ,khóhiểu,phảivậykhôngạ?Bohm:Vâng,hoặclàlầmlẫnhoặclàkhôngmạchlạc.Nóvấpphảimột

vấnđềgiốngnhưvấnđềđượcđặt rađốivới toànbộ tưduy:sựbiểuhiệnbiếnthànhnhậnthứcvàcóvẻnhưnólàmộtsựthực.Vàphầncònlạicủasuynghĩlúcnàylấynólàmbằngchứngvàtừđócứtiếptụcđimãi.Nóbắtđầudựngghépđủthứdựatrênmộtnềntảngsailầm.

Ý tôi là, trướckhinghĩvề thờigian tâm lí, ta cần thấy rằng chínhbảnthânkháiniệmvềthờigianlàmộtsựngộnhận.Ngaycảtrongvậtlíhọcnócũngkhôngđượchiểumộtcáchnhấtquánrằngđóchỉlàmộtsựtrừutượnghóa,mộtsựbiểuhiện.Trongmộtsốlĩnhvựcthìđiềunàykhôngquantrọnglắm,vìnhữngquátrìnhvậtlíthườngkháđềuđặnnêncóthểdùngthờigianđểđolường.Dođó,dùcóngộnhậnnhưthếđinữathìtrongthựctiễnđiềuđócũngkhôngdẫnđếnmộtsựthiếumạchlạcnghiêmtrọng.Chẳnghạn,tấtcảđồnghồcủatađềuđượcvặnđúnggiờvàhẹnvớinhaurằngsẽgặpnhauvàogiờnàođó,thếthì,nếucácđồnghồđềuchạyđúnghết,taắtsẽgặpnhauđúngởmộtnơinhấtđịnh,bằngkhôngthìlàmsaotagặpđượcnhau.

Nhưvậybạncóthểthấyrằngvềmặtvậtlíkháiniệmthờigianvôhìnhtrungđãnói lên rằnggiới tựnhiên trong toànbộvũ trụđượcsắpđặt theomộttrậttựvĩđại.Trênnhữngngôisaoxaxămnhất,mỗinguyêntửđềurungđộngvớimộtnhịpđộnhấtđinhgiốnghệtnhưởngayđây.Cóvôvànnhữngsựlặpđilặplạitheotrìnhtựtạonênmộthệthốngtrậttựtolớnmàkháiniệmthờigianđangchảyratừđó,cứcholàvậy.Nếukhôngcócáitrậttựnàythìthờigianđâucó íchgìbao lăm.Nếu tốcđộnguyên tửbỗng trởnênngẫunhiênvàítnhiềubiếnđổilungtungthìbạnvứtbéngkháiniệmthờigianđicũngđược.Nếuchẳngcógì tuântheotrật tựđóthinghĩngợivềthờigianphỏngcòncóíchlợigì.

H:Ngàivừamớinóithờigianlàmộtsựtrừutượnghóa,xuấtthântừsựbiểuhiệnhaytừtưduy.Thếnhưngđồngthờicóvẻnhưtưduytiềngiảđịnhvềthờigian;tưduyxemralạilàmộtquátrìnhdiễnratrongthờigian.Ởmộtkhíacạnhnàođó,nóđúnglàcáivòngluẩnquẩn.

Bohm:Nóvậnchuyểntheovòngtròn,đúngthế.Nếuthừanhậntưduylàmộtquátrìnhvậtchất,màquátrìnhvậtchấtdườngnhưđangvậnđộngtheotrật tự thời gian, thì điều đó lại khiến ta nghĩ rằng tư duy cũng vận động

trongcáithờigianấy.H:Trongkhibànluậnvềtưduy,chẳngphảiởmộtmứcđộnàođóhình

nhưtacũngđangtiềngiảđịnhvềthờigianhaysao?Bohm:Nhưchúngtađãthấy,mọi tưduyđềumặcđịnhlàcóthờigian.

Dùbànvềtưduyhayvềbấtcứthứgì,tađềucoithờigianlàđươngnhiên.Và chúng ta cũng cho là đương nhiên cái quan niệm rằngmọi vật tồn tạitrongthờigian.Chúngtakhôngcholàđươngnhiênviệcthờigianlàmộtsựtrừutượnghóavàmộtsựbiểuhiện,màchúngtađươngnhiêncoithờigianlàthuộcvềbảnchất-làthựctại-vàvạnvậtphảitồntạitrongthờigian,kểcảtưduy.Cũngcómộtvàichỉnhsửađốivớiđiềunày,theonghĩalàtrậttựvề sựnối tiếpnhaucủacác sựkiệncó thểđượcphátbiểu trêncơ sởkháiniệmthờigian.

H:ThờigianlàmộtbộphậncơbảncủavậtlíhọcNewton,nhưngcònvậtlíhiệnđạithìsao?

Bohm:Nóvẫnđóngvaitròlàmộtbộphậncơbản,nhưngnócónghĩalàgìthìvẫnchưarõ.Khibạnnghiêncứuđếnthuyếttươngđốithìnólạiphụthuộcvàotốcđộcủamáyđo.Vàvớicơhọclượngtửthìởmộtchừngmựcnàođónólàbấtđịnh.Nhưngquanniệmcơbảnvềthờigianvẫnchưacógìthayđổi-nóvẫnđượccoinhưbộkhungcơbảnđểphátbiểuđượcvềmọithứ.

H:Trongtưduytâmlí,sailầmliênquanđếnkháiniệmthờigianlàgì?Bohm:Điều tôimuốnnói đó là, để cho nhữngquan niệmvề thời gian

thựcsựquanyếuvàkhảdụngmộtcáchmạchlạcthìtacầncóđượcmộtsốtrật tự thích hợp về sự nối tiếp nhau khớp với những quan niệm ấy.Nếukhôngcónhững trật tựnối tiếpnhauhoàn toànđồngbộvà tươngứng, thìkháiniệmthờigiandườngnhưchẳngcóíchlợigì.

Ngaycảtrongvậtlíhọc,điềunàycũngkhôngrõràngrànhmạchcholắm-vậtlíhọcđãphảimấtmộtthờigiankhádàimớicóđượcnhữngthứđồnghồmàtacóthểtincậy.Nhưngvềphươngdiệntâmlí,sựviệctrởnênphứctạphơnnhiều.Cácbạnbiếtđấy,trongkinhnghiệmtâmlícủamình,mộttíchtắccóthểđượccảmnhậnnhưcảmộtnămtrường,cảmộtthờigiandàicũngcó thểđượccảmnhậnnhưmột thoángchốc,vânvân;nóđâucóđơngiản

nhưtrongvậtlíhọc.Toànbộquáhìnhhoặctoànbộsựvậnđộnglàvôcùngphứctạpvàhếtsứctếnhị.Vạnvậtbiếnđổitừnggiờtừngphút,màkhảnăngtheodõisựbiếnđổiấylạigầnnhưbằngkhông.

Bạncó thểhìnhdung rằnggiữakhoảnhkhắcnàyvớikhoảnhkhắc tiếptheocómộtkhoảngliềnmạch;thếtứclàbạnđangbiểuhiệnthờigianxemnhưmộtkhoảngkhônggian thực sự.Khibạnnói "phía trước tôi là tươnglai"thìquảkhôngkhácgìlànóivềkhônggian.Bạnnhữngtưởngtượnglaiđang trải ra phía trước, và quá khứ thì nằm lại phía sau.Nhưng quá khứkhôngcóởđâucả.Tươnglaicũngkhôngcóởđâucả.Vậymàbạnvẫncứnghiệmthấynhư"phíasaukia"làquákhứ,còn"trướcmặtmình"làtươnglai.Đólàmộtcáchtabiểuhiệnthờigian,màdườngnhưcũnglàcáicáchmàtatrảinghiệmnó.

Thếlàtacứngỡnhưmìnhđangđitừquákhứđếntươnglai.Tuynhiêntôiđãnóirằngthứkinhnghiệmnhưthếkhôngcónghĩalígìcả,vìtươnglainàocótồntại.Nókhôngtrảiratrướcmắtbạn.Quákhứcũngchẳngcóởđâuđằngsaubạn.Tấtcảnhữnggìbạnđangcóchỉlàhiệntại.Khibànđếnthựctếtâmlíthìcáisựthựcduynhấtmàbạncó,đólàhiệntại,làcáibâygiờ.

H:Cònsựthựcvậtlíthìsao?Bohm:Ngaycảsựthựcvậtlícũngphảibắtđầutừhiệntại.Vậtlíhọccó

thểxáclậpmộtsựthựcvềtrậttựvềsựnốitiếpnhau.Nhưngvềphươngdiệntâmlí thìcái trật tựấykhôngthểđượcxáclậpmộtcáchmĩmiềunhưthế.Bạnkhómànhớđượcnhiềulắmnhữnggìđãxảyratrongquákhứ,vànhiềubằngchứngchothấydẫusaonócũnghầunhưđãđượctưởngtượngra.Còntươnglailàmộtsựtrôngchờhiếmkhixảyra.Bạncóthểtinvàomộtsựthựcvậtlí,kiểunhưtacóthểgặpnhauvàomộtthờiđiểmhẹntrướcnếuđồnghồcủatachạyđúng.Nhưngbạnkhôngthểtinchắcvàobấtkìchuyệnnàonhưthếvớithờigiantâmlícả.Dođótabắtđầuthấynókhôngthậtsựmạchlạccholắm.

Thuyếttươngđốivẫnthườngbảorằngtổngthểthờigianlàmộttoànthể,khôngkhácgìkhônggian.Nhưngnhưthếthìbạnđâuhiểurõđượctạisaobạnlạiđangtrảinghiệmcáithờikhắclúcnày.Cómộtlốinhìnchorằngbạngiốngnhưmộtđoàntàuchạyquathờigian,nhưngnếuthếthìbạnđãđưaramộtloạithờigiankhác.Mộtlầnnữabạnlạimắcvàonó.Dođócáchnhìntốt

nhấtđốivớivậtlíhọclàxemnhưnóđãtạoramộtsựbiểuhiệntrừutượngchophépbạn theodõi trật tựcủasựnối tiếpnhau.Trật tựcủasựnối tiếpnhaumớiđúnglàsựthực.

Câuhỏitiếptheomàtaphảiđặtralà:khicómộttrậttựcủasựnốitiếpnhauthìtrậttựấylàtấtyếuhayngẫunhiên?Trongvậtlíhọcchúngtađitìmnhữngcái tagọi lànhững"định luật tựnhiên".Tacố tìmchođượcnhữngtrật tự tấtyếucủasựnối tiếpnhau,chẳnghạnnhưđinh luậtchuyểnđộng.Chúngtagọichúnglànhữngđịnhluật.Tuynhiêncáitừmangchữluậtấylàmộttừkhôngmaymắn,vìnónhắcnhởtanghĩđếncácnhàlậpphápvàtấtcảnhữngthứkháctươngtự.Nhưngtacũngcóthểgọiđólà"sựlặpđilặplạitựnhiên theo tình tự" trongtrật tựvềsựnối tiếpnhau.Trongvật líhọc tapháthiệnracái tínhquytắcnày trongtrật tự tấtyếucủasựnối tiếpnhau.Nếu trong trật tựnàykhôngcó tính tấtyếu thìkháiniệm thờigianhẳn làcũngbịvứtbỏmàthôi.

Khibạnbảo"tôihivọngcóđượcthànhcôngtrongviệctựthayđổibảnthânmìnhtrongtươnglai" làbạnđangtinvàomộtmứcđộtấtyếunàođótrongsựnốitiếpnhaunày-mộtloạtbướcđiquađótấtyếubạnsẽđạtđượcđếnmộttrạngtháikhảquanhơn.Trongthựctếthìtấtcảchỉlàngẫunhiên;đólàsựthật.Tôiđịnhđạtđượccáinày,nhưngtôilạiđạtđượcmộtcáihoàntoànkhác.

Vậytrậttựthờigiankiểunhưthếphỏngcóíchgìkhông?Nóhoàntoànlàchuyệntưởngtượng.Bạncóthểnói"tôiđịnhđichơimộtchuyếnvàsẽdànhthờigianghéquamộtloạtcácthànhphốtừđâyđếnSanFrancisco.Tôisẽđếnthànhphốnàytrước,rồiđếnthànhphốnày,rồiđếnthànhphốnày”.Nếucóđượcmộttấmbảnđồtốt,thìđólànhữnggìsẽthựcsựxảyra.

Cònnếubạnnói:"Tôiđịnhthôngquamộtloạtcácbướcđiđểtựcảithiệnbảnthân",thìđiềunàysẽkhóthựcsựxảyra.

H:Nólàsựđánhlạchướng,phảithếkhôngnhỉ?Bohm:Đúng,nólàmộtkiểuđánhlạchướng.H:Ítnhiềugiốngnhưkiểutìmcáchcốleocầuvồng.Bohm:Thậtratấtcảnhữngbướcđitâmlínàylànhữngchiếccầuvồng

màbạnđang sănđuổi.Dođó, chúng tamới nói rằngkhái niệm thời gian

trong tâm líhọckhôngcóđượccái línhiều lắmnhư thờigian trongvật líhọc.Vềmặttâmlíhọcthìnócóđôichútýnghĩa,nóinănghaysuynghĩđềucầnđếnthờigiancả;quátrìnhtâmlícủatưduycũngcầncóthờigian;chúngtacóđủmọiloạiđồnghồcơthể,vàtưduythìgắnchặtvàođó,v.v.Nhưvậynócũngcótácdụngđếnmứcđộnàođó.Nókhônghoàntoànlàvônghĩa,nhưngcũngkhôngcónhiều cái lí lắm.Bạnkhôngnóinó là thuộcvềbảnchấtđược.

H:Lúctrướcthìtanóirằngtinhthầnvàvậtchấtthựcrakhôngkhácnhauđếnthế.Nhưnggiờtalạiđangtìmcáchphânbiệtthờigiantrongđịahạtvậtlíhọcvàthờigiantrongcácđịahạttâmlíhọc.

Bohm:Ngaycảtronglĩnhvựcvậtlíhọc,tacũngcóthểnóirằngbấtcứđâugặpphảiđiềugìđóvôcùngphức tạpđếnnỗikhông thể tìm thấymộtmứcđộ tất yếunào, thì khái niệmvề thờigian cũng sẽ trởnênđángnghingờ.Nhữngngườinghiêncứucơhọclượngtửđangphảiđốimặtvớichuyệnnày.Họnóirằngtuỳvàoviệcbạnđođạcnhưthếnàomàkháiniệmthờigianphầnnàotrởnênkhôngcònhiểnnhiênnữa.Nhưvậylàngaytrongvậtlíhọcđãthấycómộtgiớihạnđốivớimứcđộtấtyếu,mặcdầuđếnmộttầmnàođónóvẫncótácdụng.Nhưngtronglĩnhvựctâmlíhọc,mưutoansửdụngtrậttựnàyđãgâyrarấtnhiềusựlầmlẫn.

H:Ýcủatalà,mộtphầnnàođócủalĩnhvựctâmlíhọcchỉlàảotưởng,vàvìthếmàtrongtìnhvựcnàykháiniệmthờigiankhôngcótácdụng,vìthếmà thật ra thời gian không thuộc về bản chất.Đối với bản ngã, thời giankhôngcóíchlợigì,vìbảnngãchỉlàmộtchiếccầuvồng.Nhưngliệucòncómộtlĩnhvựctâmlíhọcnàokhácthựctếhơnmàthờigianvẫnkhôngcótácdụnghaykhông?

Bohm:Rấtcóthể.Tacóthểnóirằngnếutakhởisựphântíchquátrìnhvậtchấtcủathânxác,nhưcácnhàkhoahọccũngđangtiếnhành, thìchắcchắnthờigiansẽcònđeođẳngvớichúngtalâu.Thếnhưngkhiđếnvớitâmtrí,tasẽvấpphảivấnđềmàtôiđãnhắc:câuđốlớnởđâylàquákhứxemracứnhưởđằngsauchúngtacòntươnglaithìởphíatrước.Nhưngđóchỉlàcáicầuvồng.Khiđótanói:"Thôiđược,nhưvậylàviệcápdụngthờigianvàoviệcđuổitheochiếccầuvồngnàyxemralàkhôngmạchlạc".Thếthìđâulàquákhứvàtươnglaivềphươngdiệntâmlíhọc?Ngaycảvềphương

diệnvậtlíhọcchúngtacũngchưahoàntoànnắmbắtđượcnó;mặcdầukhilàmviệcvớinhữngkháiniệmnàychúngtacũngcóthểphầnnàohiểuđượcthếnàolàsựnốitiếpnhau.

Bảnthânkháiniệmthờigianđãkhiếntaphảinghĩrằng,vềphươngdiệntâmlíhọc-vàcólẽcảvớicấpđộsâunhấttronglĩnhvựcvậtlíhọc-chúngtakhôngthểdùngthờigianxemnhưnólàbảnchất.Đúngrathìphảicoicáikhoảnhkhắcbâygiờlàbảnchất,bởivìtoànbộquákhứvàtươnglaimàxưanaytabiếtđềunằmởcáikhoảnhkhắcđó.Quákhứvàtươnglaichínhlàbâygiờ - tức là, trongchừngmựcmànóđể lạiđượcmộtấn tượngnào; tấtcảnhữnggìđãxảyrađềulàbâygiờcả.Vànhữngtrôngchờcủachúngtathìcũnglàbâygiờ.Nhưvậy,tacóquyềnnóirằngcáibâygiờrấtcóthểlàxuấtphátđiểm.

Mộtbứctranhmàbạncóthểcóvềmộtelectronthườnglànhưsau:nóítnhiềuthoángtồntạirồi lại thoángbiếnmấtnhanhđếnmứckhiđượcchụpảnhbằngmộtthiếtbịthôngthườngthìnócóvẻnhưtồntạiliêntục.Cólẽnócómộtsựlặpđilặplạiđềuđặntheoquytắcnàođó,nênnócóvẻnhưtuântheomộtmứcđộtấtyếunhấtđịnh.Nhưngcũngrấtcóthểnócótínhsángtạovềcơbản;hànhvisángtạorấtcóthểđãtạoracáimứcđộtấtyếunày.

H:Cóphảiđiềuđócónghĩalàbấtkìlúcnàotathoátđượcrakhỏicáibâygiờ,làlúctađangcốtìmcáchthayđổinhữnggìlàtấtyếuhaykhông?

Bohm:Chúngtađangcốgắngnhétcáitrậttựcủatínhtấtyếuvàotrongtrậttựcủathờigian.Chúngtađangcốtìmcáchtạoramộtsựthayđổitrongtrậttựnày.Nhưngchúngtađangởtrongmộtđịahạtmàsựtrừutượnghóakiểunày,haysựbiểuhiệnkiểunày,khôngcótácdụng.Ngaycảtrongvậtlíhọc ta cũngphải thừanhận rằngnó luôn luôn làmộtkiểubiểuhiện, rằngkinhnghiệmthựcluônluônlàkinhnghiệmcủacáibâygiờ.

H:Nhưvậylàmọisựthoátlikhỏicáibâygiờthườngđềulàsựmấttrậttự,sựkhôngmạchlạcvàbạolựccảhaysao?

Bohm:Rốtcuộcthìsựthoátliấyđượchiểunhưsau:tấtcảcácthứphảnxạ-vốnlà"quákhứ"-đãtácđộngcựcmạnhlêntrigiáccủachúngtakhiếnchúngtanhìnthấymọithứkháchẳnđi.Tachỉthấyđượccáibâygiờkhôngngoàilàmộtloéchớpcủathờigian.

H:Cógìkhácnhaugiữatínhtấtyếutrongtrậttựcủasựnốitiếpnhauvàtínhtấtyếutrongkhoảnhkhắchaykhông?

Bohm:Tôi thiếtnghĩ rằngcái tính tấtyếucủakhoảnhkhắcnày làmộtloạitínhtấtyếusángtạo,nhưchúngtađãbànkhinóivềnghệthuật,nơimàhànhvisángtạotồntạibêntrongcáingẫunhiên.Nhưngởđâythìsựsángtạochínhlàsựliêntụctáitạođitáitạolại-tươngtựnhưngkhônggiống;đủđộtươngtựđểbảotoànhìnhthức.Tuynhiên,tronglĩnhvựctinhthầnthìsựtươngtựnàykhôngthểgiữđược,ngoạitrừtrongtưduy,bởivìtưduycănbảnlàdựatrênkíức,cònkíứcchẳngquachỉlàcáitìmcáchduytrìsựtươngtựnày.Kíứccócơsởtrongquátrìnhvậtchất,vàquátrìnhvậtchấtthìlạicókhảnănglưugiữsựtươngtự.Nóghilại.Cácbạncóhiểuýtôikhôngnhỉ?

H:Quákhứ,hiệntại,vàtươnglailàcùngmộtchuyểnđộng.Nếutaxemmộtđoạnphimquaychậmmộtngườiđangbước,tasẽthấysựvậnđộngcủaquákhứhiệntạivàtươnglai,nhưngnólàcùngmộtsựvậnđộng.

Bohm:Nólàcùngmộtsựvậnđộng.Chúngtađãtừngbànvềcái trốngrỗngchứađầynănglượng.Vàrấtcóthểrằngsựvậnđộngvềcơbảnmangtínhsángtạo,theocáinghĩamàtađãbànvớinhauvềnhìnthấuhayvềcáithựcthểmangtínhsángtạoxuấtthântừcáinguồntổngthểnày.Biếtđâucóthểcómộtthứcộinguồnvượtrakhỏibìnhdiệnvậtchấtmàtừđótínhsángtạođượcnổihiện, tạorasựtươngtựvàsựkhácbiệt.Vàtheomộtkiểutrigiácnàođó,việcnhặtramộtđôiphầnnhấtđịnhcủaquátrìnhnàysẽtạoracảmgiácvềtínhliêntục.

Tađãnóirằngquákhứvàtươnglailànhữnghìnhảnhđượcchứađựngtrongtưduy.Tưduytróinhữnghìnhảnhnàyvớinhaucùngvớihiệntạichotamộtcảmgiácvềsựvậnđộngvàvề tính liên tục.Hãy lấyvídụvềmộtcuốnphim-mộtmáyquayghilạimộtloạtnhữnghìnhảnhkhácnhauchútđỉnh.Khichiếulênnógâychotacảmgiácvềsựchuyểnđộng.Điềuđóxảyravìbộnãokhôngphânbiệtđượcnhữnghìnhảnhkhácnhauhiệnracáchnhauchẳnghạnmộtphầnmườigiâyhaygìđó;vìvậymàkhicórấtnhiềuhìnhảnhnhư thế lướtqua thậtnhanh thìchúngđượccảmthấynhư là liêntục. Tương tự như thế, rất nhiều hạt cát đổ xuống có thể nom liềnmạchgiốngnhưnướcchảy.

Bạncóthểthấyngayrằngcảmgiácấyvềtínhliêntụcđượcnảysinhratừtưduy,chínhtưduynốiliềnchúnglại.

H:Theonhưngàiđangnóithìnhưthếlàtronglĩnhvựctâmlíhọctínhliêntụclàcáikhôngtồntạivànóchỉlàdotưduytạoramàthôi.Tínhliêntụcđượcsuyratừđịahạtvậtchất,tạiđótínhliêntụccóvẻnhưcótồntạithậtvìcósựxuấthiệncủanhữngsựtươngtự.

Bohm:Đúngthế.Tronglĩnhvựctâmlíhọcthìbấtcứsựtồntạinàocủatínhliêntụccũngđềulàdotưduytạoracả-vàđượctạoramộtcáchkhôngđượcmạchlạcgìcholắm.

H:Nhưvậycóphảisựkhácnhaugiữalĩnhvựctâmlíhọcvàlĩnhvựcvậtlíhọclànằmởchỗlĩnhvựctâmtíhọcmangtrongnótínhphứctạpvôcùngnàykhông?

Bohm:Điềunàyhếtsứctếnhịvàphứctạp.Nhưngcólẽtrongsâuthẳmthìlĩnhvựcvậttíhọccũngtếnhịvàphứctạpkhôngkém.Đólàmộtgợiý.Chúngtađangphácranhữngsuyluậnvàđưaranhữnggợiýđểxemxét.

Dođóchuyệnnàycóliênquanchặtchẽvớitưduy.Chúngtađãbànvềviệcbằngvàotrigiáctaxemngườiquansátvàngườibịquansátlàhaicáitáchbiệt,cómộtkhoảngtrốngởgiữa.Nhưngchúngtađãnóivớinhaurằngviệcấychỉlàtronghìnhảnhtưởngtượng.Nếunókhôngphảilàhìnhảnh,thìsựtáchbiệtấyvôhìnhtrungnói lênrằnghẳnphảicómộtkhoảngthờigianđểhànhđộng,rằnghẳnphảicầnthờigianđểvượtquakhoảngkhông.Vàvìcókhoảngkhônggianvà thờigianđónênngườiquansáthẳnsẽđủkhôngphụthuộcđểcóthểsuynghĩtrongmộtchốclátvềngườibịquansátrồimớilàmcáigìđó.

Nhưngsự táchbiệtnàyđơngiảnchỉ làmộthìnhảnh, trongkhi thựcrangườiquansátvàngườibịquansátđềuthuộcvàomộtquátrìnhtưduy,dovậymàdùbạngọilà"ngườiquansát"haylàcáigìđinữathìngườiđócũngđãsẵnbị tácđộngbởicáimàanh tamuốnquansát.Cụ thể là,nếuanh tamuốnquansátcơngiậncủamìnhthìanhtađãsẵnbịcơngiậntácđộngmộtcáchméomó rồi. Tức là anh ta chẳng có tí thời gian nào hết. Không cókhônggian.Khôngcóthờigian.Khôngcógìngoàitưduyđangbịcơngiậntácđộng.Vàđiềunàycầnmộtcáinhìnthấuđểmayragiảiphóngđượctoàn

bộquátrình.Bấtcứởđâucómộtchútkhônggiannhấtđịnhvàmộtchútđộclậpnhất

định,thìcókhảnăngcóđượcthờigian.Theocáchhiểumạchlạccủavậtlíhọcthìthờigianmớivậnhànhmộtcáchmạchlạc-hơnnữa,bạncầnnhiềuthờigianđểxửlícáigìbaonhiêuthìlạicầncóbấynhiêuthờiđểsuynghĩvềnó.Nhưngtrongquátrìnhthìmọithứlạihếtsứcvướngvíu- tấtcảcứrốibengvàonhau-nênchẳnglàmgìcóđượccáithờigianđó,chẳnglàmgìcócáikhônggianđó.

H:NógiốngnhưngàiđãnóivềviệcLeibnizcóýniệmchorằngkhônggianlàsựcùngtồntại.Theocáchnàođó,cókhoảnhkhắcmàmọisựvậtđềucùngtồntại.Vànếubạncóđượccáinhìnthấuvàokhoảnhkhắc,thìliệubạncóđượcmộtkiểucùng tồn tại, trongđómọivật sẽcùngchuyểnđộngvớinhaukhông?

Bohm:Vâng,nócóthểcùngtồntạimộtcáchmạchlạc,sángtạo;đâylàmộtgợiý.

Nhưvậytấtcảnhữngcáinàycũngphảiđượcnảysinhratrongbốicảnhtậpthểcủađốithoại.Cólẽchúngtakhôngthểnghiêncứuviệcnàyngaytứckhắc;nhưngnếutađủsứctheođuổinó,duytrìcuộcđốithoạinàymộtcáchđúngđắn, thìmọingườicũngđềucóthểnghiêncứukĩ lưỡng-cùngnhautrảinghiệmthờigianmộtcáchkháctrước,v.v.

Tôinghĩtấtcảnhữngđiềunàytađềulàmđượchết,nóđangcònđểngỏ.Nhưngđiềucầnlàmđốivớikháiniệmthờigianlàphảikhởiđầuđúngnhưcáchchúngtaxửlícơngiận.Taphảibắtđầuxemxemkinhnghiệmvềthờigiancủachúng tađangbị tưduy tácđộngnhư thếnào.Đểbắtđầuđi sâunghiên cứuvấnđềnày, chúng ta cần tìmxemnhững tưduynàođang tácđộngđếncáchchúng tacảmnhậnvề thờigian,diễn tảchúng thành lờivàquansátchocẩnthận.Chúngtaphảithấyđượcrằng,tuycóvẻnhưtựbảnthânnócóthểtồntạikhôngcầnđếntưduy,nhưngthậtrathờigiankhôngthểcóđónếukhôngcótưduy-đâykhôngphải làthờigiantâmlí.Chínhxáclànhưthế,khôngthểcóthờigiannếukhôngcótưduy.

Vấnđềlàlàmsaocóđượccáinhìnthấuvàotoànbộchuyệnnày.Tôinghĩrằngviệcgiảiphóngkhỏiquátrìnhnày,khỏiloạitưduythiếumạchlạc,đòi

hỏitaphảiđặtratấtcảnhữngcâuhỏitrên-tấtcảnhữngcâuhỏimàchođếngiờ ta đãbànđến, kể cả khái niệmvề thời gian.Chừngnào chúng ta cònchấpnhậnthờigianvàcòntincậyvàonóthìchừngđótasẽcònliêntụcbịtrượtdốc.

H:Vấnđềvềthờigiancóđángưutiênhơnvấnđềvềhìnhảnhcủabảnngãkhông?

Bohm:Cókhilànhưthế.Thờigianlàmộtquátrìnhdựatrênkháiniệmtổngthểcủachúngtavềkhảnănglậptrậttựchothếgiới,trongđóbaogồmcảcáibảnngã.Vớibấtkìđiềugìbạnđịnhlàm,bạnđềubắtđầubằngviệctínhtoánthờigian,bạnđềubắtđầuđưakháiniệmthờigianvàomọiviệc.Cómộtphạmvinàođókháiniệmthờigianlàmộtkháiniệmhợplí.Nhưngcáithenchốtđốivớitoànbộsựviệcởđâynằmởchỗphảithấyrõrằngnóichungnólàkhônghợplí.

H:Nhưvậythờigiancóphảilàsựbiểuhiệnsailầmnhữngcáinốitiếpnhauhaykhông?

Bohm:Có thể trongmột số phạm vi nhất định nó làmột sự biểu hiệnchínhxác.Nhưngnếuphát triển rộng ra quá thì nó trở thànhmột sựbiểuhiệnsailầm.

H:Hômquangàicóđặtcâuhỏicáigìcóthểchạmđượctớithựcthể,tớicấutrúc.Thếthìcáigìlàcáicóthểthậtsựchạmđượctớitrạngtháihóahọccủatấtcảnhữngcáinày?

Bohm:Điềuđó,mộtlầnnữa,lạilàtrigiáchoặcnhìnthấu.Vànhìnthấu,nhưchúng tađã thấy,vượt rangoài thờigian.Chúng tađã thấy rằngnhìnthấukhôngthểdiễnratrongthờigian.

H:Nóiđốithoạilàcánhcửađểđivàonhìnthấuthìcóđúngkhông?Bohm:Đểtấtcảcùngnhìnthấutacầnphảiđốithoại.Cánhânmộtngười

có thểcónhìn thấu;nhưngtacầncùngnhaunhìn thấu,bởivì lúcnàynềnvănminhđãđạtđếnmộtgiaiđoạnmànókhôngthểđilêntheoconđườngnàokhác.Nóichunglúcnàotacũngcầnđếnnó,nhưngbâygiờthìthựcsựlàcầnrồi.

H:Trướcđâyngàicónóirằngcáihìnhảnhcủabảnngã,cái"TaĐây",cómangmộtnghĩa làcái tựanhư thần thánh.Và thờigiancũngmang lạicái

quanniệmvềcáitựanhưthầnthánh,vìnếucócáigọilàthờigianthìtacóđượcsựkiểmsoát-cócáchđểsắpxếptrậttựchovạnvật.Tôitựhỏikhônghiểucáigìlàcáinằmđằngsaucáiđộngcơmãnhliệtmuốngiốngnhưthầnthánhnày?

Bohm:Bạncóthểhìnhdungrằngbằnglốinàođóhìnhảnhnàyxuấthiệnởmộtđứabé.Vàmộtkhihìnhảnhnàyxuấthiệnthìnótrởthànhmộtphảnxạ.Cólẽkhómàlầnđếntậnngọnnguồncủatấtcảnhữngcáinày,nhưngtấtcảcácyếutốnàyhợpchungvớinhauvàhìnhthànhnênnhữngmốiliênkếthỗ trợ lẫn nhau.Rồi thì hình ảnh đó tạo hưng phấn đến nỗi chính cơ thểmuốngiữkhưkhưlấynó.

H:Hơnnữa,mộtkhibạncómộtcái"tôi",haycócảmgiácvềbảnthânmìnhxemnhưmộtcáthểthìhìnhnhưbạnsẽphảimuốntrởnêngiốngnhưthầnthánh.

Bohm:Điềuđócũngcóthểđúng.Nhưngnóliênkếtchặtchẽvớinhau-nếukhôngcócáikháiniệmthờigiantâmlínàythìcáihìnhảnhcủabảnngãcũngsẽkhôngcónghĩalígì,bởivìsẽkhôngcóthờigianchohìnhảnhcủatựngãlàmcáigìhết.

H:Mộtcáchcănbản,nhữnggìtavừanóivớinhauđólà:vấnđềcủaconngườiởđâychínhlàtưduy,làcáihìnhảnhcủabảnngãvôcùngsailầmấy.Cái "bản ngã" chính là sự phức tạp và là phần bí hiểm của tất cả nhữngchuyệnnày.Tưduytựmìnhtranhphầnlàbảnngã.

Bohm:Đúngvậy.Tưduyluônluôncốtìmcáchnắmbắtmọithứvàlậptrậttựchomọithứđó.Cólẽnócòncốtìmcáchnắmbắtchínhmình,vìnóthấyđượcbằngchứngmangtínhsuydiễnvềbảnthânnó.Vàdođó,nócắtnghĩabảnthânnóxemnhưnócómộtnguồngốc-cáinguồngốcvốnlàmộthìnhảnh,mộthìnhảnhcóthờigianđểhànhđộng,cóthờigiantâmlí,v.v.Nếu tất cảnhữngcáiđóđềukhôngcó thật, thìnhữngcáikhôngmạch lạctrongquátrìnhtưduysẽkhôngxảyra.

Nhưng điều này đòi hỏi phải nhìn thấu vào toàn bộ những vấn đềmàchúngtađãthảoluận.Vàcáinhìnthấuấyhẳnsẽmởchotacánhcửađểđếnvớitựdo-trênbìnhdiệntậpthểcũngnhưtrênbìnhdiệncánhân-đếnvớitìnhbạn,tìnhbằnghữuvàtĩnhyêuthương.

Tôi nghĩ ta nên tạmkết thúc ở đây.Ta đã cùng bàn bạc với nhau khánhiềuvấnđề,vàtôihivọngchúngtacóthểsẽcòngặplạinhauvàtiếptụcvớinhữngvấnđềnàytrongsuốtcảnăm.

ChúThích[1]Participatorynature.[2]Thatwhichhasbeenthought.[3]Neurophysiologicalreflexes.[4]artifacts.[5]idiosyncracy.[6]Insight-trongnguyênvăn-làmộttừrấtthôngthườngcủatiếngAnh,

trongtácphẩmnàyD.Bohmdùngnhưmộtkháiniệmtrungtâmchonhữngvấnđềlíthuyếtcủaông.Theođịnhnghĩa,insightlànhìnsâu,hiểuthấubảnchấtcủasựvật;độtnhiênhiểurõmộttìnhthếphứctạp;nắmđượcbảnchấtsâuxacủasựvậtbằngtrựcgiác.Chúngtôidịchlà"nhìnthấu"(danhtừvàđộngtừ).Trongcáclầnxuấtbảntrước(2011,2014)insightđượcdịchlà"tuệkiến".

[7]Electrochemicalfog.[8]Fragmentation-mộttrongnhữngkháiniệmcơbảncủaBohm,nghĩalà

bẻvỡsựviệchaysựvậtrathànhcácmảnhnhỏnhưnhữngmảnhvỡcủamộtchiếcbìnhhoa,khôngcómảnhnàocósự liênhệnhấtquán,mạch lạcvớinhữngmảnhcònlại,vàvìvậytừngmảnhmộtđềukhôngcómộtchútgìgiátrịcủasựviệchaysựvậtvốncó.

[9]Điôxitcácbonlỏng.[10]Thinking.[11]Thought.[12]SuynghĩđượcdịchtừchữthinkingcủatiếngAnh,làmộtdanhtừvốn

làbiếnthểcủađộngtừtothink―nghĩalànghĩ)ởthờihiệntạitiếpdiễn;cònTưduylạiđượcdịchtừchữthought,làmộtdanhtừvốnlàbiếnthểcủacùngđộngtừtothinkởthểđộngtínhtừquákhứ―cónghĩalàđã[được]nghĩ).Cách lập luậncủaBohm theo thiểnýchúng tôi sẽkhádễ tiếp thuđốivớinhữngaibiết tiếngAnh,cònđốivớinhữngngônngữchâuÂukhác, thậmchícảtiếngPháp(penservàlapensée),cũngkhôngphùhợpđếnnhưvậy.

[13]Havebeenthinking.

[14]Thethinkingvớitưcáchmộtdanhtừ,mộtcáisự.[15]Thought-cáiđãđượcnghĩ.[16]Feeling.[17]Nếuxétnóởdạngđộngtừ(tofeel)trongtiếngAnh.[18]Vốnlàthờiquákhứhayđộngtínhtừ―đãcảmthấy)củađộngtừto

feel,màở đâyBohmmuốnbiến nó thànhmột danh từ, tươngđươngnhưkiểuthinkingvàthought.

[19]Incoherence-đượchiểuởđâylàsựliênhệmộtcáchcólogic,cótrậttựvànhấtquángiữacácbộphận,chứkhôngchỉlàsựcốkếtmộtcáchbìnhthườngvớinhau.TừnàyđượcBohmdùngtheocáchhiểukháchặtchẽcủariêngông,vìvậycầnphânbiệtvớithuậtngữnhấtquánthườngđượcdịchtừchữconsistencetrongtiếngAnh.Chúngtôixintạmdịchlàmạchlạc.

[20]Mônhọcthứnăm.NămmônhọcvềtổchứcmàSengeđềxuấtlà:ưuthếcánhân,cácmôhìnhtrítuệ,xâydựngtầmnhìnchung,đàotạolàmviệctheonhóm,vàcáchệthốngtưduy.

[21]Proprioception—mộtthuậtngữthầnkinhhọccónghĩalàkhảnăngcảmnhậnvềtưthế,vịtrí,phươnghướngvàsựcửđộngcủacơthểvàcácbộphận của cơ thể, còn gọi là phản xạ nhận cảm bản thể, khác vớiexteroception—kíchthíchtừbênngoài.

[22]Hoặctưduy.[23]Nhữngcáiđangđượccảmthấy.[24]Insight.[25]Non-self-servingthought.[26]Epicycle.Trong hệ thống thiên văn lấy Trái đất làm trung tâm của

Ptolemy,mỗihành tinhchuyểnđộng trênhaihaynhiềumặt cầu:mộtmặtcầu chính (deferent) với tâm làTrái đất, và cácmặt cầukhácđượcgọi làngoạiluânnằmtrênmặtcầuchính.

[27]Solarplexus-búithầnkinhnằmsaudạdày.[28]Polygaph-ởcácbệnhviệntimmạchViệtNamthườngđượcgọilà

máydòtìmvậtlí.

[29]Psychosomatic.[30]Inconsistency.[31]Ngườivừaphátbiểutrướcđólànữ.[32]Mộtquá trình tạokháiniệmbằngcáchbỏbớtnhiều thứ,chỉgiữ lại

nhữngđặctínhchung.[33]Representation-mộthìnhảnhđạidiện,mộtbiểutượng,mộthìnhảnh

biểutrưng.[34]Ideographiclanguage.[35]TrongcáchnóithôngthườngcủangườiAnhngườitacũngdùngđúng

độngtừdisseminatecónghĩa làgieovãihaygieorắcđểđểchỉhànhđộngphổbiếncủađài,báo.

[36]Opinion-mộtniềmtinhaymộtphánđoáncánhânkhôngdựahêncơsởcủamộtphépchứngminhhaymộtsựchắcchắnnào,đồngthờicũnglàmộtthôngđiệpbiểuhiệnniềmtinđó.nhữngđiềukiệnvànhữnghoàncảnhnhấtđịnh.Thếcòncáiquanniệmchorằngtanắmbiếttoànbộsựvật,hoặccho rằng tri thức của chúng ta là tri thức tuyệt đối, sẽ làmột quan niệmkhônghữudụng.

[37]Docudrama.[38]Proprioception:sựtựcảmnhậnvềcáccơquantrongcơthểcủachính

mìnhcũngnhưhànhdạngcủacáccơquanấy;ngượclạivớiextreroceptionlàsựcảmnhậncủacơthểđốivớinhữnggìxảyrabênngoàicơthể;trongthuậtngữtâmlíhọccòncókháiniệminteroception,dùngđểnóivềsựcảmnhậncủacơthểnàyđốivớicơthểkia,màkháiniệmngoạicảm(trongvănchươngtiếngViệt)tahaybắtgặpcóphầnnàomangnghĩanày.nhưngtacóthểlàmđượcđiềuđó.Aiđómuốncửđộngchuẩnxácvàthuầnthụchơnthìsẽthấyhóaraýđịnhcủamìnhchưađượcxácđinhrõrànglắm-anhtahaychị ta chưa cử độngđược nhưmìnhmongmuốn.Chẳnghạn, ai đómuốnchơi piano thì phải học biết đượcmối quan hệ đó rõ hơn, sao cho nhữngngóntaycủamìnhlàmđúngnhữngđiềumìnhmuốn.Vậylàmộtnănglựcnhậncảmcơthểlớnhơnsẽxuấthiệnnhìndướigócđộnày.

[39]Làmộtform:mộtmôthức,mộthìnhdạngnhìnthấyđược,mộtdạng

thức...[40]Theself.[41]Mindfulness.[42]Imagination, còn có thể được dịch là sự hình dung hay hình dung

―trongtrườnghợpđộngtừ-toimagine).[44]Self-image.[45]TrongtiếngAnhđạitừnhânxưnglàmchủngữ(subjectpronoun)viết

khác với đại từ nhân xưng làmvị ngữ (complement pronoun), chẳng hạn,"tôi"khilàmchủngữlà"I",cònkhilàmvịngữlạilà"me".

[50]SaukhichếtNarcissusbiếnthànhcâyhoanardssus(thủytiên).Chứngbệnh tâm línarcissismdoFreudpháthiệnđượcgọi là chứng tự si, tựyêuminhhaytựsùngbáibảnthân.

[51]TrongtiếngAnhđộngtừtoculture(cùngcáchviếtvớichữculture-vănhóaǁcòncónghĩalàgieotrồng,cùngnghĩavớiđộngtừtocultivate.

[52]BohmnóivềchữmeaningtrongtiếngAnh,màđôikhitrongbảndịchnàycònđượcdịchlàcáchhiểu.Đểnóivềtưduy,Bohmrấthayliênhệđếntừngữ(vàgốcgáccủatừngữǁ,trongđócónhữngnghĩakháxaxôi,khôngtrùngkhớpvớitiếngViệt,nêntínhkhiêncưỡngcủacâutiếngViệtkhiđượcchuyểnngữtừtiếngAnherằngkhótránhkhỏi.

[53]Substances.