Tərtibçilər: Dünyamin Nur qələm oğlu Yunusov filologiya üzrə elmlər doktoru, professor

Leyla Mirhəsən qızı Cəfərova filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent

Elmi redaktor: Azad Yəhya oğlu Məmmədov filologiya üzrə elmlər doktoru, professor

Rəyçilər: Əfqan Əli oğlu Abdullayev filologiya üzrə elmlər doktoru, professor

Fərman Hüsən oğlu Zeynalov filologiya üzrə elmlər doktoru, professor

German dilləri ixtisası üzrə materiallar toplusu. Bakı: Mütərcim, 2014. - 208 səh.

4603020000 ^ , G ------------------- 25-14

026

D.Yunusov, L.Cəfərova, 2014

GIRIŞ

ölkəmiz öz müstəqilliyini yenidən bərpa etdikdən sonra bütün

sahələrdə sürətli inkişaf tempinə başlanıldı. Bu eyni zamanda təhsil, elm

sahəsinə də ciddi təsir etməyə başladı. Ali məktəblərə xeyli müstəqillik,

geniş səlahiyyətlər verildi, universitet və fakültələrdə, ayrı-ayn

strukturlarda ciddi dəyişikliklər edilməyə başlandı. Bu dəyişikliklər

Azərbaycan Dillər Universitetindən də yan keçmədi.

2005-ci ildən Bolonya təhsil sisteminə qoşulma, Avropa təhsil

sisteminə inteqrasiya olunma, Azərbaycan Dillər Universitetini ən nüfuzlu

ali məktəblər sırasına çıxartdı. Zəngin ənənələri olan bu ali məktəbdə

maddi-texniki bazanm möhkəmləndirilməsi ilə yanaşı, təhsil və tədrisin

təşkilinə, elmi-tədqiqat işlərinin daha da yüksəlməsinə, beynəlxalq

əlaqələrin, ideya-siyasi tərbiyə işlərinin təşkilinə daha çox diqqət

yetirilməyə başlandı.

Bu baxımdan universitetdə hazırlanan dərsliklərin, dərs

vəsaitlərinin, monoqrafiyalarm, tədris-metodiki işlərin, proqramlann

yazılmasına, keyfiyyətinə, onlarm nəşrinə xüsusi diqqət yetirilməyə

başlandı.

ADU-da təhsil alan tələbələrin, magistrlərin və eləcə də dok-

torantların müasir dərslik və dərs vəsaitləri ilə təmin olunmasına da ciddi

fikir verilməyə başlandı.

Sizə təqdim olunan “German dilləri üzrə materiallar toplusu” kitabı

magistraturanı bitirdikdən sonra fəaliyyətini elmi sahədə, doktorantura

pilləsində davam etdirməyi qarşılarma məqsəd qoymuş gənc tədqiqatçılar

üçün yazılmışdır.

Prof D.N.Yunusov və dos. L.M.Cəfərova elmin kəhkəşanh uğuruna

addım basaraq irəliləmək istəyən gənclərin “German dilləri” ixtisası üzrə

qəbul imtahanlanna hazırlamaqla doktoranturaya daxil olmağı qarşılarma

məqsəd qoyan gənc tədqiqatçılar üçün müxtəlif kitablardan ən vacib

məlumatları toplamış və Sizin ixtiyarınıza təqdim etmişlər.

Vəsaitdə ali məktəblərin doktorantura pilləsində adı çəkilən ixtisas

üzrə təhsil almaq istəyən şəxslər üçün proqrama uyğun şəkildə mövzularm

materialları seçilərək və şərh olunaraq təqdim edilir.

Kitabda german dilçiliyinin sistem və struktur xüsusiyyətləri müasir

dilçilik və eləcə də germanşünaslıq baxımmdan şərh edilir. Kitabm

tərtibçiləri german dilləri sahəsində son illər nəşr olunan elmi-nəzəri

ədəbiyyatı təhlil etməklə aktual problemləri geniş və ətraflı şəkildə təqdim

edirlər.

Qeyd etmək lazımdır ki, german dillərinin morfoloji quruluşunun

ümumi mənzərəsini səciyyələndirsək, belə bir halın şahidi olarıq ki, bu

dillərə xas olan başlıca cəhətlərdən biri onlarda sintetik formalarm xeyli

dərəcədə az olmasıdır. Bu isə belə bir səhv təsəvvür yaradır ki, guya bu dili

öyrənmək çox asandır. Lakin german dillərində morfoloj i-sintetik

formalarm azlığı heç də həmin dillərin asanlığında deyil, bəlkə də onun

mürəkkəbliyindədir.

Topluda german dilləri ixtisasına aid olan və vacibliyi ilə önəm

daşıyan dilin morfoloji quruluşu və morfem tərkibi, morf, al- lomorf və

morfem münasibətləri, kursun obyekt və predmeti, sözün mənşəyi və

strukturu, söz mənasının dəyişməsi (diaxronik semasio- logiya), sintaktik

vahidlərin semantik təhlili, sintaktik vahidlərin aktual /kommunikativ/

üzvlənməsi, fonem birləşmələri və fonem dəyişmələri, fonem

əvəzlənmələri, ünsiyyətin modeli, ünsiyyətin fizioloji aspekti, qrammatik

funksiyalar, dil-danışıq münasibətləri, transkripsiya və onun rolu haqqında

geniş məlumat verilir. Kitabda eyni zamanda morfemlərin valentlik və

variativlik xüsusiyyətləri, sözün morfem strukturu, nitq hissələri, german

dilləri sintaksisinin nəzəri məsələləri, sintaktik vahidlərin ümumi səciyyəsi

və tipologiyası, səs, variant və fonem münasibətləri, fonemlərin

identifikasiya- sı, metafora, metonimiya, omonimlər, sinonimlər, leksik

sinonimlər, xüsusi qrammatik kateqoriyalar, növ kateqoriyası, german

dillərində qrammatik kateqoriyalar, hal kateqoriyası, fonetik hadisə və

qanunlar, heca, intonasiya, orfoepiya, yazı, dilin lüğət tərkibinin

zənginləşməsinin mənbələri və yollan, zaman kateqoriyası, şəxs kate

qoriyası, söz birləşmələri, mühüm germanistika məktəbləri barədə ətraflı

məlumat verilir.

Oxucular kitabla yaxından tanış olduqca german dillərinin geniş

spektı:li inkişaf səviyyələrini dərindən öyrənəcək və ixtisaslaşdıqları

sahənin bir sıra yeniliklərinə yiyələnəcəklər.

Ümidvanq ki, vəsaitdə toplanmış material gənc tədqiqatçılara çox

faydalı olacaq.

Toplunun hansı müəlliflərin əsərlərindən yığılaraq nəşr olunması

vəsaitin sonunda ədəbiyyat siyahısında göstərilmişdir.

Müəlliflər vəsaitin yazılmasmda və işıq üzü görməsində zəhməti

olan redaktor, filologiya üzrə elmlər doktoru, professor Azad Yəhya oğlu

Məmmədova, rəyçilər, filologiya üzrə elmlər doktorlan, professor Əfqan

Əli oğlu Abdullayevə və professor Fərman Hüsən oğlu Zeynalova öz dərin

təşəkkürlərini bildirməyi özlərinin mənəvi borcları hesab edirlər.

§1 Kursun obyekti və predmeti

Mücərrəd anlayışlann və maddi varlığm konkret təzahürünü hər

hansı bir elm sahəsi baxımından nəzəri və praktiki biliklərin əsasmda

müəyyən araşdırma metodlarından istifadə etməklə təhlil etmək olar. Bu da

elmin obyekti sayıla bilər. Dilçiliyin tədqiqat obyekti danışıqdır (parole),

çünki dil yalnız danışıqda öz real gerçəkliyini tapu. İnsan fəaliyyətinin hər

tərəfi, bu fəaliyyətin özünü təşkil edən psixoloji-fizioloji amillərin hər biri

ayrılıqda müxtəlif elmi araşdırmalann və konkret tədqiqatların obyekti ola

bilər. Danışmaq, görmək, eşitmək, yerimək, ətraf aləmin siqnallarma cavab

vermək gündəlik fəaliyyətimizin bir qismini əks etdirir. Adi halda bu

deyilənlərin heç biri etiraz doğurmur, ona görə də onlardan hər biri dəqiq

elmi araşdırmalann obyekti ola bilər. Maraqlı burasıdır ki, F.de Sössür

tədqiqatın obyektini müəyyənləşdirdiyini çox kəskin şəkildə qoymuşdu.

Eləcə də danışıq obyektinin, danışığm elmi-nəzəri təhlilə və tədqiqə

ehtiyacı var. Uşaq dilindən tutmuş süni dilə qədər cəmiyyətin bütün dil

fəaliyyəti dilçiliyin obyektinə aiddir. Sadəcə olaraq, bu və ya digər

obyektin, daha doğrusu, aspektin seçilməsi qarşıya qoyulan məqsəddən

asılıdır. Ünsiyyət modelinin müə3^ənləşdirilməsi, bu modeldə çıxış edən

bütün tərəflərin (danışan, dinləyən, dil kodları) ünsiyyət kanalı da daxil

olmaqla öyrənilməsi, məlumatın uzaq və yaxın məsafələrə göndərilməsinin

daha sərfəli yollarının tapılması, eyni ünsiyyət kanalı ilə bir neçə

məlumatın eyni zamanda göndərilməsi müxtəlif texnoloji proseslərin

danışıqla idarə olunması və həyata keçirilməsi, bir-, iki-, və üçdilliliyin

elmi-nəzəri və praktik (ikinci, üçüncü və digər dillərin öyrədilməsi və

öyrənilməsi) məsələlərinin araşdıniması, müxtəlif məlumat kanallarında

dərk etməyə təsir edən maneələrin aradan qaldırılması, dilin yaranması,

təşəkkülü, başqa canlılarm dili, dillərin genealoji və tipoloji yaxmiığı və

digər məsələlərin öyrənilməsi german dilçiliyinin son illərdə ardıcıl şəkildə

müdaxilə və tədqiq etdiyi obyektlərdəndir.

Mütəxəssislər həbəş dilinin daha qədim olduğunu dəfələrlə qeyd

ediblər. Yunan tarixçisi Heredotun 2-ci kitabmda dilin yaranması ilə bağlı

belə bir rəvayət var. Xristianlıqdan əvvəl 17-ci əsrdə Misir padşahı

Psalamey hansı dilin birinci olmağmı təcrübədən keçirmək istəyir. Bunun

üçün o, kasıb ailədə anadan olan kimi iki uşağı götürüb qoyun sürüsünün

çobanma verdirir. Çobana ciddi tapşınq verdirir ki, uşaqlarla heç kim

ünsiyyətdə olmasm. Padşah güman edir ki, uşaqlar danışmaq həddinə

çatanda dünyanm ilk yaranan dilində danışacaqlar. 2 ildən sonra padşaha

ərz edirlər ki, uşaqlar "bekos” deyib dururlar. Firon məsələni araşdırmağı

tapşırtdmr. Bilicilər padşaha məlumat verirlər ki, bu söz qonşu fiikiyahlarm

dilində “çörək” deməkdir. Beləliklə, məlum olur ki, dünyamn ən qədim

dili fiikiya dilidir və təbii ki, ən qədim xalq da fiikiya xalqıdır. Lakin

dilçilər bunun qoyunlann çıxardığı mələrti səsinə oxşadığmı deyirlər.

Buna baxmayaraq bu ideya çox cazibəli oldu. Başqa ölkələrdə buna

bənzər təcrübələr keçirildi. Şotlandiyada IV Yakob buna oxşar təcrübə

apararaq belə nəticəyə gəlir ki, uşaqlar sonucda həbəşcə gözəl danışırlar.

1979-cu ildə Fransada meşədən bir uşaq tapılır. Məlum olur ki,

uşağın insanlarla əlaqəsi olmayıb. Onu müşahidə edən mütəxəssislər

seviniblər ki, onların gümanları təsdiq olunacaq və uşaq ya həbəşcə, ya da

başqa dildə danışacaq. Ancaq o, heyvan səslərindən başqa heç bir səs

çıxarda bilmədi.

Maraq dairəsi getdikcə genişlənir və dil mövqeyinə görə həbəş dili

daha önəmli sayılırdı. Başqa dillər ondan törəmə və ya onun variantları

hesab edilirdi. Bunun da əsas səbəbi başqa dillərdən fərqli olaraq həbəş

dilində yazınm soldan sağa olması idi. Volter buna şübhə ilə yanaşanlardan

olub, bu məsələnin həllində samit və saitin apancı rol oynadığına inanmırdı.

İsveç Andreas Kemke belə güman edirdi ki, cənnətdə Adəm Danimarka

dilində, ilan fransızca, Allah isə isveçcə danışırmış. Y.T.Bekanus güman

edirdi ki, dünyada ilk dil alman dili olub, çünki o ilk dil ən təkmil dil

olmahydı, alman dili də öz təkmilliyilə seçilir. Güya Adəm almanca

danışıb, Babil dilindəki dil qalmaqalı alman dilindən yan keçib, çünki al

7

manlar qüllənin tikilməsində iştirak etməyiblər. Sonralar ilahi testa- menti

indi mövcud olmayan alman dilindən həbəş dilinə tərcümə etdirib. Çin dili

də qədim dillərdən hesab olunurdu.

Qeyd etmək lazımdır ki, Avropada Russo və Kondüak kimi- ləri bu

məsələni olduqca qızışdırırdılar.

Amerikalı Uitni bu fərziyyələrin çoxunu rədd edirdi. Əlbəttə, dillə

yanaşı ünsi)^ətə xidmət edən digər vasitələr də mövcuddur. Jest, mimika,

digər işarələr, rəsm əsəri və s. vasitələr ünsi^^ətə xidmət edir. Ünsiyyət

zamanı əl-qolun hərəkətlərini, üz cizgilərini, göz-qaş oynatmalarmı

paralinqvistika öyrənir.

“Bütün canlı aləmin dili var” desək, səhv etmərik. Heyvanla- rm

dilinin öyrənilməsinin linqvo-fəlsəfı əhəmiyyəti onunla bağlıdır ki, bu yolla

insan dilinin başqa canlıların dilindən fərqlənməsini yeni yönümdən

işıqlandırmaq, onun təfəkkürlə əlaqəsini yeni faktlar üzrə nəzərdən

keçirmək olar. Şərtilik əsasında müəyyən reallığa dair “işarə” düzəltmək,

onu tərkib hissələrinə bölmək təcrübəsmə və ba- canğma yaxmiaşmağa nail

olmaq hallan canlı insan dilinə oxşarlıqdan xəbər verir. Dairə şəkilli rəqs

kəşfi, onun uzaqda olmadığmı bildirirsə, digər rəqs məlumatı

formalaşdırmağa, daha doğrusu, qida- nm uzaqlığını və istiqamətini

göstərməyə xidmət edir. Obj'ektiv aləmin simvollarla formalaşmasında

variativ elementlərin və sabit “mənanın” olması insan dilinin situasiya və

flmksiyasma bənzəyir. Bir qədər ümumiləşdirilmiş şəkildə desək, hər şey

bir kollektiv içərisində sistem şəklindədir və bu kollektivdə hər bir üzv

bərabər hüquqlu varlıq kimi digərini dindirir və başa düşür.

Bununla yanaşı bu iki sistem arasında fərqlər də var. Arılarda

ünsiyyətin maddi varlığmı insan dilindən fərqli olaraq dauışıq cihazı deyil,

bədən üzvlərinin hərəkətləri təşkil edir, “dərketm;?” auditiv deyil, vizual

baş verir. Ona görə də ünsiyyət gündüz olmalıdır. Digər tərəfdən arılarda

verilən məlumatı cavablandırmağa ehtiyac yoxdur, burada davranış lazım

gəlir. İnsan dilində monoloji forma ilə yanaşı dialoji forma da önəmlidir.

Məlumat gətirməyən annm hərərkətlərini görməyən arı onlan təkrarlaya

bilmir. İnsanlar təcrübə toplamaqla sərbəst və qeyri-məhdud şəkildə

ünsiyyətə girərək mü

8

cərrəd teıfəkkürü formalaşdırırlar. Arılardan alınmış məlumatdan yeniləri

düzələ bilməz, onlar qidamn yerini öyrənir, oraya uçur və eyni yolla geri

qayıdu". Beləliklə onlar yalnız ilk simvola uyğun hərəkət edir, insan dilində

isə fikir zənginliyi və bənzərsizliyi bir yana dursun, həru də bu, hər vaxt

müxtəlif simvol və formalarda öz əksini tapa bilir. An dilində uşaqlarda

olduğu kimi təqlid apancı və həlledicidir. Üçüncü mühüm fərq ondadır ki,

anlarm dilini tərkib hissələrinə bölmək qeyri-mümkündür. Fransız alimi

Benvenist göstərir ki, anlarla söhbət dildən deyil, siqnallardan ibarət olan

koddan gedir. Müəyyən məzmun, məlumatm dəyişməzliyi, təkcə bir

situasiya ilə bcLğhlıq, ifadənin bölünməzliyi, simvollarm qarşılıqlı

verilməsi, alimin fikrincə, an dilinin əsas əlamətləri sayıla bilər. Bunlar bir

daha göstərir ki, dilçilik insanlar arasmda maneəsiz olaraq həyata keçən

səsli ünsiyyətin mexanizmini açmaqla “Dil nədir?” sualma cavab tapa bilər.

Dilin əsas vəzifəsi ünsiyyəti təmin etmək, dil haqqmda elmin də əsas

vəzifəsi bunun mexanizmini açıb göstərməkdir.

Düzgün, normaya uyğun gəlməyən danışıq ciddi əngəl törədir, bircə

dil vahidinin yeri səhv salmanda ünsiyyət pozulur, nəzərdə tutulan iş baş

vermir, istehsalat dayanır, hərəkət iflic vəziyyətə düşür, hətta qarşısı

alınmaz faciə baş verir. Müasir texniki avadanlıqlarda bir işarənin yeri tərs

düşəndə hansı bədbəxt hadisələrin baş verdiyini təsə'Vs^ etmək çətin deyil.

Aşağıdakı misallan müqayisə edək:

De görüm, bu vəziyyət çox çəkər?

De görüm, bu əziyyət çox çəkər?

G(3ründüyü kimi iki fikri bir-birindən fərqləndirən təkcə /v/

samitinin olub-olmamasıdır. Belə hallara tez-tez rast gəlmək olur. Məşhur

“Mimino” filmində əsərin qəhrəmanı sözü düzgün tələffüz etmədiyindən

“Teləvi” əvəzinə “Teləviv”lə danışır. Telefon danışıqlarında

anlaşılmazlıqdan qaçmaq üçün əksər hallarda samitlə saiti birlikdə tələffüz

edirlər. Məs: be, se, ve və s. Bu anlaşılmazlıq əksər hallarda fiikativ

samitlərdə olur: /s, ts-z-s-v-f-h-x/ XQZ-İQZ qanşıq düşən samitlərdəndir.

/Şəhər/ əvəzinə /səhər/ eşidilməsi çox mümkün olan şeydir. Ona görə

danışan sözdəki bütün fonemləri təklikdə

deyir, hətta onlann hər birini aynhqda bir sözün əvvəlində deyir ki adresat

nə deyildiyini başa düşsün /Şakir-Əhəd-Həsən-Əli-Ramiz/. Təcrübəyə

əsaslanan adresat bu sözlərin ilk fonemlərini ardıcıl düzür və söhbətin

“şəhəf’dən getdiyini asanbqla müəyyən edir.

Tətbiqi dilçiliyi bu gün təkcə mühəndis qurğulan və yeni texnoloji

avadanlığm istehsalı və yayılması maraqlandınnır. O, həmçinin dil

öyrənmə məsələsilə yaxından məşğul olur. Ana dili ilə öyrənilən dil

arasmdakı fərqin müəyyənləşdirilməsi çox vacibdir. Tələbələrdən bir

neçəsi həmişə təəccüblənirdi ki, niyə “şəhər” sözü almanca qadm cinsinə

(die Stadt), dövlət sözü isə kişi cinsinə aiddir (der Staat). Axı onlardan

birincisi rus dilində kişi cinsinə (eopod), ikincisi isə orta cinsə aid

(zocydapcmed) isimlərdir. Niyə almanca zamanlarda cinsə görə uzlaşma

yoxdur, amma rus dilində var (müq. et: on citaet, on cital, ona çitala, ono

citalo) və s. Onlar elə fikirləşirdilər ki, rus dili ətraf aləmi necə əks etdirirsə,

alman dili də belə olmalıdır. Tədrisdə uğur qazanmaq üçün biz dil

Ö5anmənin ilkin mərhələsində müqayisəni tamam kənara qoyuruq, ya da

yeri gəldikcə az-az müqayisələrə yol veririk ki, fərqləri daha aydm göstərə

bilək. İdarə olunan dilöyrənməni maksimum təbii dilöyrənməyə ya-

xmlaşdırmaq lazımdır.

Sonrakı mərhələlərdə isə dilöyrənmədə müqayisə və qarşılaşdırma

aparıcı metodiki priyom olmalıdır.

Ənənəvi metodikanın elə bu gün əksər yerlərdə rast gəldiyimiz

qarşılaşdırma üsullarının ən böyük qüsuru ondan ibarətdir ki, orada yazı

əsas predmet kimi götürülürdü. XX əsrin 2-ci yarısı, hətta deyərdik ki,

müharibənin ilk illərindən canlı ünsiyyətə olan ehtiyac bu üsulun

tərəfdarlarına ciddi zərbə vurdu. Birinci növbədə universitetlərdə klassik

dillərin öyrənilməsi arxa plana keçməyə başladı. Amerikalılar yerli əhalinin

dilini tez və mütəşəkkil şəkildə öyrənib onun nümayəndələrinə ingilis dilini

təcili öyrətməklə öz məqsədlərinə nail ola bildilər. Avropalılar, xüsusilə

nasist Almaniyasma qarşı ittifaqda birləşən dövlətlər baxıb gördülər ki,

onlann ixtiyarla- rmda olan dilmanclar müasir alman dilini yaxşı bibnədikl

ərindən onlan bu ölkəyə göndərmək və lazımi informasiyanı almaq müm

10

kün deyil, çünki onlar tez ələ keçə bilərlər. Ona görə də dövlət külli

miqdarda vəsait ayınb düşmənin dilini yaxşı bilən, müasir tələblərə cavab

verən tərcüməçi kadrlar hazırlamağa başladı. 1950-ci illərin əvvəllərində

Moskvada yaranmış Xarici Dillər İnstitutu buna bariz nümunədir.

Bu gün qrammatik qaydalan əzbərləyib söz öyrənməklə xarici dili

tədris etmək gülünc gələr. Bu gün ingilislər /I shall/ va ya /1 will/ demirlər.

Hər iki hal üçün /I’Il/ işlədilir. Fransızlar danışıqda “Konjunktiv”-i və tarixi

Presens-i işlətmirlər. Alman və ingilis dillərində danışıqla yazıda söz

sırasmda ciddi fərq nəzərə çarpır.

Dilöyrənmədə dil haqqmda biliklərin olması çox vacibdir. Son

zamanlar dilin xarici dil kimi tədrisi problemləri ilə məşğul olan sahəni

çoxlan tətbiqi dilçilik adlandırırlar. Bu biliklərin ana dilinin tədqiqində də

istifadə oluna bilməsi çox geniş diskusiyaya səbəb olur.

Bu gün peşə və ixtisas dili çox ciddi sahə kimi mütəxəssisləri

düşündürür. Məktəbi qurtaran məzunların hüquq, maliyyə, səhiyyə və s.

sahələrə aid lazımi bilikləri varmı? Onlar bu sahədə verilən bilikləri

oxuyub başa düşə bilirlərmi? Hüquqşünaslarm mühafizəkar dili, idarəetmə

sistemində çalışan məmurlann danışıq və ya yazı üslubu, vəkillərin

leksikonu, resept və xəstəlik tarixi doldurma xüsusiyyətləri dil baxımından

çox çətin və aktual məsələdir. Bu gün məhkəmələrin çıxardığı qərar və

hökmləri oxuyanda, yol hərəkəti qaydalarma nəzarət edən polis işçilərinin

protokollannı nəzərdən keçirəndə, hüquq-mühafizə orqanlarında işlənən

dilə diqqət yetirəndə sahə dilinin nə qədər cilalanmağa ehtiyacı olduğu

hamımıza ay- dm olar. Reklam və siyasi nitqlərdə klişe və ştamplar və

bəlağətli danışıqla auditoriyanı ələ almağa çalışan “dil pəhləvanları” dilin

ba- şma nə 03mn açdıqlanndan xəbərsizdirlər. Bütövlükdə təbliğatm dili

geniş tədqiq olunmalıdır.

Eyni səviyyəli sosial qruplann daxilində anlaşılma daha tez baş

tutur. Odur ki, bu cür amillər istehsalata da aid edilir. Müxtəlif səviyyəli

adamların və sosial qruplarm cəmləşdiyi kollektiv rəhbərlik edən onlann

dilində danışmağı bacarmahdu:. Sosializm dövrün

11

də xalqın başa düşmədiyi dildə danışan rəhbərlərə də rast gəlmək olurdu.

İş adamları dildən və kompüterdən istifadəyə ciddi fdcir verirlər.

Finnalar özləri üçün əməkdaş axtaranda xüsusi testlər ı^asitəsilə imtahanlar

keçirirlər. Çoxlan güman edir ki, vəziyyətdən çıxmağa dilçilik kömək edər:

suallann həcmini, məzmununu və onlara veriləcək cavablan prinsipial

şəkildə hazırlayıb istifadsıyə verə bilərlər. Ünsijo^ət tələblərinin ümumi

prinsipial şərtlərini nəzərə almaqla işlənib hazırlanması çox vacib sahə kimi

göz önünə gəlir. Firma, idarə və təşkilatlar mətbuat xidməti yaradırlar.

Onun vəzifəsi ölkə içində və xaricində baş verən olaylar radio, televiziya və

KİV- də gedən xəbərlərlə bağlı məlumat toplayıb həmin firma, təşkilat və

idarələrin rəhbərlərinə onlarm dilində təqdim etməkdən ibarətdir. Bu zaman

toplanan məlumatı necə demək, necə çatdırmaq, ölkənin və xalqın deyim

tərzini nəzərə almaq, lazımi mənanı ifadə etmək çox vacibdir.

Vaxtilə dilöyrənmə və dilin tədqiqi bütövlükdə ədəbiy;/ata

söykənirdi. Bədii ədəbiyyat, onun janrları, nəsr və poeziyanın dili ön plana

çəkilirdi. İngilis dili C.Çoser, V.Şekspir, B.Şou, V.Skott. alman dili Y.V.

fon Göte, F.Şiller, H.Hayne, fransız dili Q.de Mopassan, A.Düma, O. De

Balzak və s-in dillərilə eyniləşdirilirdi. Bir qayda olaraq tədrisdə bu

klassiklərin dilinin öyrənilməsinə daha çox yer aynlır- dı. Şübhəsiz ki, bu və

ya digər şair və yazıçı öz dilinin bilicisi olmalıdır və bu baxımdan onun

yaradıcılığı böyük əhəmiyyət kəsb edir. Amma bu yaradıcı adam nə qədər

dahi olsa, onun dilində bu və ya digər leksikon bir mənada işlənir, o, öz

ideyalarmm təbliği üçün dildən istifadə edir. Eyni dildə danışan hər bir fərd

ünsiyyət məqanunda vermək istədiyi məlumat üçün doğma dildən

özünəməxsusluqla istifadə etdiyi instrument birdir - dil. Təsadüfi deyildir

ki, ayn-ayn mütəfəkkirlərin öz dillərində yaratdıqlan və yazdıqlan onlarm

yazdığı dilin linqvistİk tədqiqi üçün kifayət etmir.

Alman ədəbi dil normasını hazırlamaq istəyən T.Zibs, E.Si- vers və

digər dilçilər xüsusi sorğu blanklarmda cümlələri yazıb Almaniyanın

müxtəlif bölgələrinə göndərmişdilər. Onlarm məqsədi

12

yerlərdən gələn transkripsiya əsasmda ümumiləşdirilmiş ədəbi dil yaratmaq

idi. Lakin cümlələrin transkripsiyası elə fərqli idi ki, onlar məcbur olub

səhnə dilini əsas götürürdülər. Ona görə də təsadüfi deyil ki, elə Avropada

ilk orfoepiya lüğəti 1898-ci ildə Almaniyada “Bühnendeutsch” (“Səhnə

dili”) adı altmda meydana gəldi.

Dilləri ona görə tədqiq edirik ki, onlara xas olan ümumi prinsipləri

üzə çıxarmaq, başa düşmək istəyirik. Bu zaman dilöyrənmə şəraitinin

yaxşılaşması, hər hansı bir dili özü-özlü3^də öyrənmək və ya bədii

ədəbiyyatm üslubi xüsusiyyətlərini araşdırmaq da ola bilər. Ancaq bunlar

dilçinin əsas məqsədi deyil, əsas məqsəd istər bir dilin, istərsə bir neçə dilin

və ümumilikdə bəşər dilinin ümumi cəhətləri və dildə ünsiyyətin

mexanizmi barədə biliklər sistemi əldə etməkdən ibarətdir. Bu da dilçilik

elminin predmetini təşkil edir.

§2 Fonem birləşmələri və fonem dəyişmələri

Dilin fonemləri paradiqmatik qarşılaşmada olduğu kimi sin-

taqmatik qarşılaşmada da çıxış edirlər. Bunu müəyyənləşdirmək üçün bir

dilin fonemiain danışıq aktmm bu və ya digər yerində işlə-

nib-işlənməməsini, yəni düzüm xüsusiyyətlərini araşdırmalıyıq.

Aydındır ki, hər bir fonem ayrılıqda ünsİ5yətin qabığını təşkil edə

bilmir. Məs.: alman dilində '^Was hast du gegessen) sualına />a e// cavabını

verəndə burada təkcə bir fonem verilən cavabm maddi qabığını təşkil edir.

Dilçilik ədəbiyyatında bunu təşkil edən fonlar əsas variantlar adlandınlır.

Məlumdur ki, fonemlər müxtəlif fonetik mövqelərdə və

vəziyyətlərdə çıxış edirlər. Hər bir danışıq aktmda bu və ya digər fonem

cürbəcür kombinasiyalar və pozisiyalarda çıxış edir, bəzilərinin

düzülüşündə müəyyən məhdudiyyətlər olur. Bəziləri isə məhdudiyyətin nə

olduğunu bilmir. Hər bir fonemin gələ bilmədiyi mövqe və vəziyyətdən

fərqli olaraq, işlənmə mövqelərinin və vəziyyətlərinin cəminə omm

distribusiyası deyilir. Müəyyən vəziyyətlə bağlı işlənən variantlara isə

fonemin mütləq variantlan deyilir. Məs., ingilis

13

dilində /t/ fonemi sözün əvvəlində, ortasında vurğulu saitdən əvvəl və ya

sonra gələ bilir. Deməli bu samitin distribusiyası qeyri-məhduddur. Ancaq

bu dildə /g/ və /h/ samitlərinin distribusiyası məhduddur. Birinci sözün

ortasında və sonunda gəlir, amma əvvəldə heç zaman işlənmir. İkincisi isə

heç zaman sonda gələ bilmir. Ona görə də bunlara məhdud distribusiyah

fonemlər deyilir.

İstər qeyri-məhdud, istərsə də məhdud distribusiyah fonemlər

müəyyən şəraitdə və vəziyyətdə çucış edərək müəyyən variantda realizə

olunur. Məs., /t/ fonemi kombinasiyaya girdiyi qonşu fone- min və ya

fonetik mövqeyin təsiri ilə müəyyən çalarlar qəbul edir.- /'t°y:R/, /'t'i:R/,

/tha:th/və s. Deməli, dodaqlanan [tO], [tl] və nəfəsli [th] bu sözlərdə

məcburidir, lakin ingilis dilində /kaets/ sözündə sondakı /t/ /s/ samitinin

tələbi belə tələffüz olunur. Çalarlarm ən zəngini mövqe və birləşmə ilə

bağlıdır. Burada kombmator və mövqe ilə bağlı variantlar fərqləndirilir.

Adından bəlli olduğu kimi, kombinator variant danışıq zəncirində bir

fonemə onu əhatə edən digər fonemlərin təsirinin nəticəsidir. Məs.;

/k/ /zJ

m[k][k°][k] [z°][z][z] Mövqe ilə bağlı variant isə fonemin sözdə və ya, ümumiyyətlə,

danışıq aktında harada (əvvəldə, ortada, sonda, vurğulu və ya vurğusuz

hecada) gəlməsindən asılı olaraq yaranan çalarlıq başa düşülür ki, buna da

mövqe ilə bağlı variant deyilir.

Məs.;

/a:/ /a/

/z:/ /z/

/u:/ /u/ və s

Pä':J [>äj [al:J [ä.J [al] [ä] [al] [ä]

/Abend, aber, Tal, Laborant//Ast, an, Gast, Monat/ və s.

Həm kombinator, həm də mövqe variantlan çarpazlaşmayan distribusiya

əlaqələrinə girirlər. Bu o deməkdir ki, bunlardan heç

14

biri digəıinin yerində işlənə bilməz. Bundan fərqli olaraq bir-birini əvəz

edə)tt variantlar da var ki, bunlara fakültativ variantlar deyilir. Məs., alman

dilində [r] və [RJ. Ancaq burada bir şeyi unutmaq olmaz ki, onlar azad

variantlar olsa da, hər birinin işlənməsi diatopik, diastratİk və diafatik

şərtlərə əsaslanır.

§3 Fonem əvəzlənmələri

Altemasiya adlanan bu proses morfem və sözlərin daxilində

müxtəlif amillərin təsiri nəticəsində fonemlərin əvəzlənməsini nəzərdə

tutur. Qeyd edildiyi kimi, fonemlər diskret vahidlərdir, yəni özləri kimi

fərqləndirmə və tanıma funksiyasını yerinə yetirən daha kiçik hissələrə

bölünmür, həm də morfem və leksemlərin fonetik qabığında düz xətt

boyunca bir-birinin ardınca düzülür (işarənin xətti-linearitet prinsipi).

Amma bu heç də o demək deyildir ki, morfem və sözlərin fonem tərkibi

daima sabit qalır və heç zaman dəyişikliyə uğramır. Dəyişiklik olmazsa,

sistem öz daxili mütəhər- rikliyini qoruyub saxlaya bilməz. Söz və

morfemlərdə fonem dəyişikliyi flektiv dillərdən sayılan german dillərində

daha çox müşahidə olunur. Fonem əvəzlənməsini doğuran səbəblər bir

tərəfdən dilin bu günü, digər tərəfdən isə keçmişi ilə bağlı olur. Aşağıdakı

misallara müraciət edək. /a/—> /e/ Man-Männer /o:/—>/ce/ Lohne(Dat)-Löhne

/a:/-> /e:/ Tag-täglich /oJ—> lo:l Doktor-Doktoren

/i:/-> /U Musik-musizieren Iw.l ->/i:/foot-feet

/e:/->/a:/-'^-/e./geben-gaben-gegeben /g/-> /k/ Tage-Tag /i/^/1/feel-feeling

/r)k/—>/x/denken-dachte

Misallardan göründüyü kimi, söz və morfemlərin fonem tərkibində

bir sıra dəyişiklik baş verir. Həm də bu dəyişikliklərin və ya əvəzlənmələrin

heç də hamısı eyni dərəcəli və eyni mənalı deyildir.

Söz sonunda cingiltili samitlərin karlarla əvəzlənməsi çağdaş alman

dili üçün səcijryəvidir. Başqa sözlə desək, bütün cingiltililər söz və morfem

sonunda kar qarşılıqları ilə əvəzlənirlər.

15

ingilis dilində isə bu nıümkün deyildir. Lakin alman dilində söz və

morfem başmda əvəzlənmə olmur. Əlbəttə, burada söz ədəbi dildən gedir.

Almaniyanm cənubunda və Avstriyada söz və morfem başmda novlu

cingiltililər müvafiq karlarla əvəzlənir. Bu və ya digər mövqedə gələ

bilməyən fonemləri biz yuxanda məhdud distribusiyalı fonemlər

adlandırmışdıq. N.S.Trubetskoy və onun ardıcülan bu kimi hallan zəif

mövqedə müəyyən əlamətə görə qarşılaşmanm neytrallaşması adlandmrlar.

Neytrallaşma mövqeyində realizə olunan səsi

N.S.Trubetskoy arxifonem, Moskva məktəbi isə hiperfonem adlandırır,

Şerba məktəbi isə belə hallarda fonem əvəzlənmələrindən danışır. Məs:

/'ta:k/-/'ta:gə/, /'*za:gən/-/l*za:kt/,/'lo:nə/-/'lo:nə/.

Əvəzlənmənin ümumi şəkildə üd növünü fərqləndirirlər:

1. variant və ya allofon əvəzlənməsi;

2. fonem əvəzlənməsi.

Alman dilində /Doktorf-ZDoktoren/, /Melodie/-/melo-disch/,

/leben/-/lebendig/, /MusikZ-Zmusizieren/ sözlərindəki /o:/-/oJ, /e:Z- /e.Z,

/i:/-/iJ saitlərinin və ingilis dilində /feel/-/feeling/ sözlərindəki /1/-/1/

samitlərinin əvəzlənməsini allofon əvəzlənməsi adlandırmaq olar, çünki

burada fonetİk vəziyyətlə bağlı mütləq variantlar bir- birini əvəz edirlər.

Amma /'.ge:bən/-/'*ga:bən/, /MannZ-ZMänner/, /LohneZ- /Löhne/,

/write/-/written/, /footZ-Zfeet/ sözlərindəki /e:/-/a:Z, /a/-/e/, lo:l-lol, /ai/-/i/

əvəzlənmələrini fonetİk vəziyyətlə əlaqələndirmək olmaz. Onlann

əksəriyyətində fonem əhatəsi eynidir. Fonetİk çalar- lıqdakı dəyişiklik isə

fonem əvəzlənməsinin nəticəsində meydana gəlir. Belə əvəzlənmələrin

kökünü dilin tarixində axtarmaq lazımdır. Bunlar fonem əvəzlənmələri

adlanır və onlann meydana gəlməsi səbəblərini diaxrorük baxımdan açmaq

olar. Bundan fərqli olaraq Şerba məktəbi daha bir fonem əvəzlənməsini -

canlı fonem əvəzlənməsini fərqləndirir. Məs.: kar samit qarşısında

cingiltili samit gələ bilməz.

Sintaqmatik səviyyədə fonemlərin düzülüşündəki

qanunauyğunluqlardan danışarkən onlann bir-birilə bilavasitə (kontakt) və

bilvasitə (distant) birləşməyə girib-girməməsi, hər bir fonemin iş

16

lənməsi tezliyinin müəyyənləşdirilməsi fonotaktika və ya kombina-

torikanın qarşısmda duran mühüm məsələlərdəndir.

Nəzəri baxımdan bir fonemin sistemdəki digər fonemlərlə yan-yana

işlənməsinə heç nə mane olmur. Belə olan halda 40 miqdarda söz yaranardı

ki, bunu da təsəvvürə gətirmək mümkün deyildir. Praktik olaraq isə dil

fonemlərinin işlənməsində bütün struktur səviyyələrdə məhdudiyyətlər var.

Elə buna görə də dildə maksimum söz ehtiyatı 350 min ətrafında olur. İndiyə

qədərki fonotaktika artıq müxtəlif səviyyələrdə bir neçə mühüm qaydaları

müəyyənləşdirməyə nail olub. Fonotaktik təhlilin nəticələri dil materiahnm

hansı həcmdə götürülməsindən, hansı fonem inventanndan çıxış

edilməsindən, l>i- və mo-nofonem kriteriyalanndan asılı olaraq müxtəlif ola

bilər. Fikrimizcə, danışıqda işlənən bütün dil faktorlan nəzərə alınmalı, hər

dilin fonoloji sistemi qəti müəyyənləşdirilməli, diftonq və afrikat məsələləri

dəqiqləşdirilməlidir. Yalnız bundan sonra kombinator təhlilə keçmək

mümkündür.

§4 Səs, variant və fonem münasibətləri

Alman dilində «t»səsi danışıqda, konkret situasiyada işlənən, özünün

daimi akustik və artikulyator xüsusiyyətləri ilə seçilən bir səsdir (dilönü,

kipləşən-partlayışlı, kar), ümumi şəkildə ona fon (yəni səs) deyilir.

ft°J, [L+J, [t'J, [t*7 və başqalan isə konkret situasiya ilə bağlı olsalar

da, onlardan hər birinin işlənməsi müəyyən fonetik amildən asılıdır, yəni

[tO] dodaq saitlərindən, [f] ön sıra, [t_J arxa sıra, [t’’] vurğulu saitdən əvvəl

və auslautda işlənir. Mövqe aradan qaldırılan kimi, bu əlamətlər yox olur.

Başqa sözlə desək, alman orfofordk qaydasma, yəni tələffüz normasma

görə, [t'^at*’] sözündə samit hər iki halda nəfəsli tələffüz olunur, [t’^atən]

sözündə isə sondakı [t]-nin mövqeyi dəyişir və ona görə də nəfəslilik yox

olur. Və nəhayət, 1X1 yalnız sistem vahidi kimi td/, /s/, /z! v^fdigan-gamit

fnnfirnbra qarşı qoyulur.

17

Fonemin varlığı onun potensiyada məna ilə bağlılığı ilə

müəyyənləşir. Dil sistemində bircə yerdə məna ilə bağlılıq, morfoloji

funksiya yerinə yetirməsi fonemə avtonomluq qazandırır və bu av-

tonomluğu sayəsində məna ilə bağlılığı olmadıqda belə, fonem öz

müstəqilliyini qoruyub saxlayır ki, buna morfoloji prinsip deyilir. Bu o

deməkdir ki, alman dilində /tu:\t/ sözündə sondakı /th/ morfoloji funksiya

yerinə yetirdiyi halda, əvvəlki [t°]-nın heç bir se- mantik mənası yoxdur.

Lakin əwəldəki [tO] alman dili sistemində mövcud /t/ foneminin bu sözdəki

birbaşa nümayəndəsidir, ona görə də o, sözü tanıma, fərqləndirmə

funksiyası yerinə yetirir, yəni fone- matikliyini qoruyub saxlayır. Elə bu

səbəbdəndir ki, bir tərəfdən /hu:t°/, 0 biri tərəfdən /tu:x/, /tu:n/, /hu:n/ və s.

sözləri ilə qarışıq düşməyə imkan vermir. Müxtəlif variantlar bir morfem

daxilində əvəz oluna bilirlər. Məs., ingilis dilində /fi:l/-/fi:lirj)/ sözlərində

[11] və [1] eyni morfem daxilində əvəzlənə bilir, ona görə də onlar bir

fonemin müxtəlif variantlan sayılır. Çünki ingilis fonemlər sistemində sərt

və yumşaq samitlərin qarşılaşması relevant deyil. Amma alman dilində /t/

və /d/ bir morfem daxilində söz sonundə əvəzlənsələr də, onlar müxtəlif

fonemlərə aiddir. Çünki alman dilinin fonemlər sistemində /t/ və /d/

müxtəlif fonemlərdir, odur ki, onlann morfem daxilində eyni fonemin

variantlan kimi götürülməsi sistem münasibətlərinə xələl gətirir. Belədə

fonemin başqa fonemlərə qarşı, norma səviyyəsində, paradiqmatikada isə

öz variantlarmm həmin digər fonemlərin variantlarma qarşı durması ilə

səciyyələnir. Bunlar da müvafiq olaraq danışıq səviyyəsində fonlar vasitəsi

ilə qarşılaşmanı qoruyub saxlayır.

Fonla allofon və onlann hər ikisilə fonem arasındakı əlaqə

birbaşadır. Hər fon müəyyən bir fonemin damşıqda təcəssümüdür, eyni

zamanda onlann hər ikisi müəyyən bir fonemin konkret bir şəraitdə və

vəziyyətdə bu və ya digər danışıq aktında konkret manifes- tasiyasıdır, yəni

variantıdır.

18

§5 Fonetik hadisə və qanunlar

Nitq axını zamanı danışıq üzvləri sürətlə, tez-tez müxtəlif hərəkətlər

edir. Hər bir səsin öz tələffüz məxrəci olduğu üçün danışıq üzvləri tez-tez

müxtəlif cür qurulub-sökülür. Bu proses o qədər sürətlə getməlidir ki, bir

səsin məxrəc (artikulyasiya) bazası başqasına uyğun gəlməsin. Bu isə

praktik olaraq fizioloji cəhətdən mümkün olmur. Ona görə də səs təhrifləri

əmələ gəlir. Yəni danışıq səslərinin bir-birinə təsiri nəticəsində fonetik

hadisələr yaranır. Başqa sözlə desək, yanaşı gələn səslərin başlanğıc və son

məxrəcinin bir-birinə təsiri və sözdə səslərin vəziyyəti ilə əlaqədar olaraq

fonetik hadisələr əmələ gəlir. Fonetik hadisələr mövqeli və kombinator

qrupara bölünür.

Danışıq prosesində tələffüz edilən səslərin bir-birinə təsiri

nəticəsində yaranan fonetik hadisələr kombinator adlanır.

Kombinator hadisələr çox vaxt ədəbi dil normasına çevrilə

bilmədiyi üçün onlan orfoqrafıyada məqbul saymaq olmaz.

Bəzi fonetik hadisələr də vardır ki, tarixən sabitləşərək qanuna keçir

və ədəbi dil normasına çevrilir, (məs: ahəng qanunu, cingilti- ləşmə,

karlaşma və s.)

Bəzi kombinator hadisələrə nəzər salaq.

Uyuşma (assimilyasiya) - bir söz daxilində,yaxud iki sö-

zün qovşağında qonşu samitlə-

rinin birinin digərinə təsiri: in-

im, il, ir - impossible, illiterate,

irregular İngilis dilində dilönü-

5nıvaq samitlərindən [ t, d, n, 1,

s, z ] sonra gələn dişarası [ 0, ö]

samitlərinin təsirindən dilönü-

yuvaq samitləri dental (diş)

samitləri kimi tələffüz olunur:

eight- eighth, wide- width, on

the, all the və s.

19

Dissimilyasiya- İngilis dilində dissimilyasiya hadisəsi asimilya- siya

hadisəsinin əksi olub, əsasən ismin cəm halını

düzəldən şəkilçilərinin (morfemlərin) fo- netİk

realizasiyasmda özünü göstərir, ismin sonu [s, zj,

tf, d3] samitləri ilə bitərsə bu zaman iki kar yaxud

cingiltili samitin tələffüzü

çətinlik törədir. Məsələn, bus+s [bAss] buzz+s

[bAzz], bush+s [bL^s], bench+s [bentfs],

badge+s [bcedjz] sözlərində assimilyasiyanm

təsirindən iki kar yaxud cingiltili samitlərin yanaşı

tələffüzü çətinlik törədir. Belədə onlan

qeyri-oxşar, yəni (dissimila) etmək üçün iki

samit arasma [1] artınlır: ['bAsIzJ ['blAlzJ və s.

Eliziya - Dia- Səs düşümü hadisəsidir. İngilis dilində bu ha- reza -

disə həm saitlər, həm də samitlər üçün səciyyə

vidir. İngilis dilində saitlər vurğusuz mövqedə ya

neytral [ə] [1] saiti ilə əvəzlənir, yaxud düşür:

talkative [tDlkətlv- tDlktlv], similar [slmllə]-

[slmlə] İngilis dilində bir söz daxilində üç dilö- nü

yuvaq samiti yanaşı gəldikdə [t, d] samitləri

eliziyaya uğrayu: mostly [moustll- moUs(t)lI],

winds [wlndz- wlnz] və s.

Akkomodasiya- İngilis dilində bu hadisə samitin saitə, yaxud saitin samitə

təsirindən yaranır. Məsələn, beautiful [bju:tlfəl]

sözündə dilortası |j] samitinin təsirindən arxa sıra

[u:] saiti önə çəkilmiş variantmda, geese, keep

sözlərində ön sıra [i:] saitinin təsirindən [g, k]

samitləri irəli, çəkilmiş variantda təlləfüz olunur.

Dodaq saitlərindən əvvəl gələn bütün samitlər dodaq

dairələnmə- silə tələffüz olunur.

20

Afereza - İngilis dilində aphesis -dir [eıfısıs]. Bu hadisə

sözün anlautda (başlanğıcmda) səsin düşməsi,

itməsidir. Məsələn, lazur-Azur, İt is- ‘tis

Metateza - Səslərin yerdəyişməsi hadisəsidir. İngilis dilində az rast

gəlinir. Qədim ingilis dilində aksian- sözündə

yerdəyişmə baş verirdi aksian-asking. Uşaqlann

dilində: aminal-animal

Epenteza - sözdə müəyyən morfoloji və fonetik şəraitin təsiri

nəticəsində həmin sözün iUdn formasma xas

olmayan əlavə səslərin yaranması.

İngilis dilində bir sıra sifətlər vardır ki, onlarm tələffüzü fonetik

baxımdan çətinlik törədilir Məsələn-croofeüf- [krukı d]; learned

[Is: n 1 d] adj. Həmçinin, ingilis dilində iki samitin, xüsusilə

[n] və [s] samitlərin arasına yalançı [t] samiti artmlır. once [w An (t) s];

prince

[pr ın (t) s] dense [den (t) sj və s.

§6 Heca

Heca haqqında çox deyilmiş, çox da yazılmışdır. Bununla belə, heca

haqqında müxtəlif fikirlər vardır. Biz elementar dərsliklərdə hecaya «sözün

asanlıqla bölünən hissəsinə heca deyilir» demişdik. Doğrudur, bu tərif bəsit

də olsa, heca haqqında təsəvvür yaradır. Amma sözü müxtəlif cür də

bölmək olar. Bəzən bu tərifə «müntə- zəm nəfəsvermə zamanı sözün

bölünməsinə heca deyilir» deyə əlavə edirlər. Göründüyü kimi, müntəzəm

nəfəsvermə artıq hecanı fizioloji amillərlə də əlaqələndirir. Hecalarm tipləri

və növləri haq- qmda xüsusi dilçilikdə çox deyilmişdir. Burada əsas heca

nəzəriyyələri haqqmda bir neçə söz demək lazımdır.

21

Dilçilikdə heca haqqında çoxlu nəzəriyyələr vardır. Bunlardan bir

neçəsinə nəzər salaq;

1. Ekspirator nəzəriyyəsi. Bu nəzəriyyə hecanı bir nəfəsver- mə

zamanı tələffüz edilən səs birləşməsi hesab edir. Bu nəzərİ3^ə çoxlu

tənqidə məruz qalıb, hətta bəzən rədd edilmişdir. Lakin Amerika alimi

Stetsonun fəaliyyəti nəticəsində yenidən dirçəlmişdir. O, heca haqqmda bu

sadə prinsipi elə inandmcı şəkildə təsdiq etmişdir ki, dünya dilçiləri ona

etiraz etmirlər. Stetson heca tərkibində saitin olmasmı labüd hesab edir.

Hecanın samitlə başlaması və ya samitlə bitməsi məsələnin ikinci tərəfidir.

2. Hecanın sonor nəzəriyyəsi. Bu nəzəriyyənin əsasını O.

Yespersen qoymuşdur. O, 1926-cı ildə nəşr etdirdiyi «Fonetikaya dair oxu

kitabı» adlı əsərində akustik meyara əsaslanır. 0,belə hesab edir ki, heca

daha çox səslənənin az səslənənlə birləşməsidir.

O.Yespersen heca tərkibi üçün saitin varhğmı nəzərə almır. Bu iki

nəzəriyyənin arasında banşdırıcı mövqe tutanlar da vardır. Məs, alman

dilçisi E. Sivers belə hesab edir ki, Stetsonla Yespersen bir- birini inkar

etmir.

3. Əzələ gərginliyi nəzəriyyəsi. Bu nəzəriyyənin ən görkəmli

nümayəndəsi L. V. Şerbadır. Fransa alimi L. Rudş və M. Qrimman, A.

Abele tərəfindən əsası qoyulmuş əzələ gərginliyi nəzəriyyəsini L. Şerba

daha da inkişaf etdirmişdir. Bu nəzəriyyə hecanı bir əzələ gərginləşməsi

zamanı tələffüz edilən fonetik vahid hesab edir. Hər bir əzələ gərginliyi

impulsu üç hissədən ibarətdir: gərginliyin güc- ləmnəsi, ən yüksək nöqtəsi

və əzələnin zəifləməsi. Bu nəzəriyyədə də inandmcı cəhətlər vardır.

Əsasən, fizioloji cəhətə əsaslanan əzələ gərginliyi nəzəriyyəsinə görə

vurğunun da hecalanmada rolu vardır.

22

§7 İntonasiya

İntonasiya tonlar məcmusu, melodika, litmomelodikadn. Əgər geniş

mənada yanaşsaq, intonasiya cümlənin fonologiyasıdn. İntonasiya

cümlənin quruluşundan, danışanın nitqinə münasibətindən, cümlə qurma

məqsədindən və s. bu kimi melodik komplekslərdən ibarət mürəkkəb

anlayışdır. Danışan situasiyadan, qurduğu cümlələrin xarakterindən asılı

olaraq öz nitqinin tempini, sürətini, intensivliyini öz məqsədinə müvafiq

surətdə tənzimləyir ki, bu tənzimləmə intonasiyam yaradır. Ə. Dəmirçizadə

intonasiyanı dilimizdə avazlanma adlandım. Avazlanmadan danışarkən

onun arzu, xahiş, əmr—hökm, sual—təəccüb, təsdiq—^xəbər,

şübhə—kinayə, sadalama, həmcins avazlanma, qarşılaşdırma və s.

növlərini göstərir. Əlbəttə, bu, intonasiyanm bütün növləri deyil.

İntonasiyanm yüksələn, alçalan ikizirvəli, ikiüzvlü, çağınş, məntiqi və s.

növlərini də əlavə etmək olar. I

intonasiyanm bəzi növlərinə nəzər salaq.

Əmr intonasiyası; Soldiers, line herel

Həyəcan intonasiyası: John - Julia!

Sual intonasiyası: W7mt didyou do yesterday?

Sadalama intonasiyası: No, it is impossible!

Həmcins üzvlərin bölüşdürmə intonasiyası; Julia: Yes, yes, yes!

Be quiet, they’ll return in a minute və s.

§8 Oppozisiya və linqvistik sıfır anlayışları

Burada oppozisiya nəzəriyyəsinin tədqiqi qarşıya məqsəd kimi

qoyulmamışdır, onun elementlərindən, oppozisiya metodundan istifadə

edərək, mürəkkəb sözlərin komponentlərini təşkil edən mor- femlərin

xüsusiyyətlərinə aydmiıq gətirmək nəzərdə tutulmuşdur. Bu məqsədlə

oppozisiya nəzəriyyəsi ilə bağlı dilin müxtəlif səviyyələrində paradiqma

üzvləri arasmda iyerarxiya münasibətlərini öy-

23

rənmeyə, bununla yanaşı paradiqma üzvlərindən biri olan linqvistik sıfır

anlayışı haqqında tədqiqat aparmağa çalışacağıq.

Oppozisiya termini dilçilikdə həm nəzəriyyə, həm də metod kimi

işlənir. Oppozisiya nəzəriyyəsinin dilçilik elmində işlənməsi

N.S.Trubetskoyun adı ilə bağlıdır. Oppozisiya, yaxud qarşılaşdırma

nəzəriyyəsində iki və daha artıq dil vahidinin tutuşdurulması, müqayisəsi

nəzərdə tutulur. Digər linqvistik vahidlər kimi mürəldcəb sözləri təşkil edən

morfemlərin flmksiyalannm müə5^ənləşdirilməsin- də oppozisiya xüsusi

əhəmiyyət daşıyır. Oppozisiya nəzəriyyəsi dilin müxtəlif səviyyələri ilə

bağlı olduğundan ayn - ayrı dil qatlanna məxsus dil vahidləri oppozisiya

vahidləri ola bilər.

§9 Fonetik oppozisiya və sıfır fonem

Qeyd etmək lazımdır ki, fonetik oppozisiya fonoloji oppozisi- yadan

fərqlənir. İngilis dilinin nəzəri fonetika kitablarmda, praktik fonetika

dərsliklərində “sıfır fonem” anlayışı yoxdur və “sıfır fonem” termini

işlənmir.

Əgər “fonologiyada əsas rolu fonemlər deyil, fərqləndirici

qarşılaşdırmalar oynayırsa”, fonetik oppozisiyada əsas rolu fonemlər, heca,

vurğu və digər fonetik vahidlər oynayır. Fonetik oppozisiyada həmcins

fonemlər fonetik oppozisiya vahidlərini təşkil edir. “Sıfır fonem”

anlayışınm nisbətən yaxmdan ilk təsdiqini V.A.Vasil- yevin “the oppozition

of presence or absence of a sound, i.e. an ordinary zero phonemic

opposition” ifadəsində tapır.

V.A.Vasilyevə görə, fonemin fərqləndirici funksiyası bir fo- nemin

digər bir fonemlə yaxud da heç bir səslə qarşılaşmasmda meydana çıxır. A

phoneme can only perform its distinctive function if it is opposed to another

phoneme or no sound in the same position. Bu sitatdan göründüyü kimi,

V.A.Vasilyev “a phoneme - no sound” qarşılaşdrrmasmda dolayısı ilə

fonetika sahəsində axtardığımız “sıfır fonem” anlayışmı ifadə etmiş olur.

24

V.A.Vasilyev gooseberry mürəkkəb ismini \'quzbəri\ və I 'gızbri\ iki

tələffüzü ilə bağlı sıfır altemasiya haqqında (zero altemation) damşır. Daha

sonra - beny kök - morfeminin |berij, |bəri|, |bri| qarşılaşdırmasmda |e| —>

|ə|-+ |-| axrrmcı |-| sıfir variantmı “heç bir səs” yaxud “səsin yoxluğu” (no

sound) adlandırır. Müəllifin burada “no sound” adlandırdığı məfhum

araşdırdığımız “sıfir fonem” anlayışmm qarşılığıdır.

V.A.Vasilyevə görə, müxtəlif səslər arasmda, yaxud da eyni bir

morfemin müxtəlif allomorflarmda səsin varlığı ilə yoxluğu - the absence of

a sound arasında uyğunluq vardır.

... correspondence between different sounds or between a sound and

the absence of a sound (zero phoneme) in different allomorphs of the same

morpheme are regular.

V.A.Vasilyevin fonetik oppozisiya ilə bağlı işlətdiyi “no sound”,

“the absence of a sound” sinonim terminlər qarşısmda araşdırmaqda

olduğumuz “sıfır fonem” termini dayanır. Əksər qarşılaş- dırmada sıfir

fonem sıfır morfemin göstəricisi olur.

Rain \rein\ - rained \reind\ - rainy \reini\ sözlərinin qarşılas-

masmda sıfır fonem |-| rain \rein\ sözündə sıfır morfemin, |d| fonemi rained

|reind| sözündə - ed morfeminin, |i| fonemi rainy sözündə -y morfeminin

fonetik ifadə forması kimi çıxış edir. Sıfır fonemin işlənməsi reduksiya

hadisəsi ilə bağlı ola bilər. Can modal feli qüvvətli pozisiyalarda | 'kcen\,

zəif pozisiyalarda isə \kən\, \kn\ kimi tələffüz olunur. Burada \ce\ - \ə\ - |-|

(sıfır fonem) qarşılaşmasmın iki qütbü yaranmış olur: qüvvətli və zəif

pozisiya. |8e| fonemi qüvvətli pozisiyanm göstəricisi, neytral |ə| fonemi və

sıfır |-| fonemləri isə zəif pozisiyanm fonetik göstəricisi hesab olunur. Sıfir

fonemin müəyyənləşməsində İki cəhət nəzərə alınmalıdır. Əwəla, sıfır

fonemi- nin əsas xüsusiyyəti onun fonetik oppozisiya ilə bağh olmasıdır.

İkİQCİsi, zəif pozisiyanm fonetik göstəricisi olan sıfır fonem qüvvətli

pozisiyada işlənən real fonemin qarşılığı kimi işlənməlidir. Buraya qüvvətli

pozisiyada işlənən some \sAm\, zəif pozisiyada işlənən

\səm\, \sm\, shall \ fcel\, | fəl\, \ fl\ və s. misallan aid etmək olar. Sıfır fonemi

zəif vurğulu və vurğusuz pozisiyalarda işlənir.

25

Fonetik sıfır anlayışını vurğunun növlərinə də aid etmək olar.

Qüvvətli vurğu altında saitlərin keyfiyyəti qorunub saxlanır, zəif vurğulu

hallarda neytral |əl fonemi, vurğusuz pozisiyada isə sıfır fo-

nemi |-| işlənir; should - [fud\ - [fəd\, \Jd\. Müasir ingilis dilində \ce\, \A\, |O|,

\U\, \e\ və s. fonemlər sıfır vurğulu halda sıfır fonemə çevrilə

bilər: must \mAst\, \məst\, \mst\; not \not\, \nət\, \nt\ və s.

Müasir ingilis dilində qüvvətli vurğu - zəif vurğu - sıfır vurğu

oppozisiyası semantik cəhətdən zəif, denotativ mənaları mübahisə doğuran

artikl, bağlayıcı, sözönü, bir sıra əvəzliklər kimi nitq hissələrində özünü

göstərir.

Məlumdur ki, köməkçi nitq hissələri əsas nitq hisssələrindən, affıks

morfemlər isə kök morfemlərdən törəmişdir. Əsas nitq hissələri söz

birləşmələri daxilində qüvvətli pozisiya təşkil etdiyindən hər bir

komponent ayrılıqda qüvvətli vurğu ilə tələffüz edilir. Buna misal olaraq a

white head \ə 'wait 'hed\ söz birləşməsini göstərmək olar. A whitehead man

\ə'waiihed 'mcen\ mürəkkəb sözün daxilində işlənən head \ hed\ qüvvətli

vurğu daşımır, zəif pozisiyada işlənir, ya vurğusuz ya da zəif vurğulu olur.

Mürəkkəb sözlərin tərkibində işlənən kök - morfemlər zəif vurğulu,

ya da vurğusuz ola bilər. Söz birləşmənin tərkibində işlənən sözlərin

qüvvətli vurğu daşıması və qüvvətli pozisiya təşkil etməsi və müvafiq söz

birləşmələri əsasında düzələn mürəkkəb sözlərin komponentlərinin zəif

vurğulu və ya vurğusuz tələffüz edilməsi bir tərəfdən söz birləşməsinin

komponentini təşkil edən “söz”ün mürəkkəb sözün tərkibində “kök -

morfem”ə çevrilməsi faktının, digər tərəfdən, bu faktın nəticəsi kimi söz

birləşməsinin mürəkkəb sözə çevrilməsi prosesinin fonetik təsdiqinin

göstəricisi hesab oluna bilər.

26

§10 Fonoloji oppozisiya və sıfır differensial əlamət

N.Trubetskoy fonemlərin diferensial əlamətlərini fərqləndirmək

məqsədilə “Fonologiyanm əsaslan” adlı əsərində ilk dəfə oppozisiya

nəzəriiryəsini irəli sürmüşdür. O, yazırdı ki, fonemlərdə fərqləndircii

əlamətlərin müəyyənləşdirilməsi oppozisiya anlayışlarının olmasını tələb

edir. İntelektual mənanı fərqləndirən səs qarşı- laşdırması fonoloji

oppozisiya adlanır. Fonologiyada əsas rolu fo- nem deyil, fərqləndirici

qarşılaşdırmalar oynayır. Hər bir qarşılaşdırma (oppozisiya) üzvlərinə

onlan bir - birindən fərqləndirən əlamətlərlə yanaşı elə əlamətlər xasdır ki,

bunlar qarşılaşdırmanm hər iki üzvünə aid olur. Mənanı fərqləndirən hər bir

oppozisiya üzvü fonoloji vahid hesab olunur. Fonoloji oppozisiyada

qarşılaşdırmanm ilk başlanğıc tərəfi fonoloji sıfır olmalıdır.

N.Trubetsko3nın oppozisiya konsepsiyasmda “fonoloji sıfir” anlayışmı

“ayırd” etmək üçün onun aşağıda qeyd olunan məlum oppozisiya qruplarını

nəzərdən keçirək: privativ oppozisiya, dərəcəli oppozisiya, ekvipolent

oppozisiya.

Privativ oppozisiyada fonoloji vahidlərdən biri müəyyən əlamətə

malik olur, digəri isə bu əlamətə malik olmur. Dərəcəli oppozisiyada hər iki

fonoloji vahid eyni əlamətə malik olsalar da, bu əlamətin dərəcəsi müxtəlif

olur. Ekvipolent oppozisiyada hər iki fonoloji vahid məntiqi cəhətdən eyni

hüquqlu olur.

N.Trubetskoy privativ oppozisiyaya misal olaraq |d|, |t| samitləri

arasmdakı səsin iştirakını və dil əzələsinin gərginliyini göstərir və qeyd edir

ki, bu əlamətlərin cüzi dərəcəsi “sıfra bərabər” götürülməlidir. Daha sonra

müəllifə görə, çənənin açılıb bağlanmasına görə |u|, |o| saitləri arasındakı

münasibət ən axırmcı dərəcələr kimi götürülsə və onlardan biri “sıfır

dərəcə” kimi qəbul edilsə, həmin saitlər arasında privativ oppozisiyanm

mövcudluğu meydana çıxmış olur. Bir sait sistemində açıqlıq dərəcəsi 0

(sıfir) - dan çox ola bilən başqa bir sait varsa, onlar eynidir.

N.S.Trubetskoyun oppozisiya nəzəriyyəsində “fonoloji vahidlərdən

birinin müəyyən əlamətlərinin “sıfra bərabər”, “sıfır

27

dərəcə” kimi müəyyənləşdirilməsində tapır. Burada fonoloji “sıfır anlayışı”

inkişaf etdirilmir və fonologiyada “sıfır fonem” anlayışı səviyyəsinə çatmır.

§11 Linqvistik sıfır və onun növləri

Sıfır termini linqvistik mənanm şərti işarəsi kimi dilçilik elminə

riyaziyyatdan gətirilmişdir. Linqvistik sıfir anlayışmm işlənməsi isə

oppozisiya nəzəriyyəsinə söykənməklə eyni pozisiyada struktur dil

vahidlərinin qarşılaşdmlması ilə bağlıdır.

Linqvistik sıfır paradiqma sırasında müəyyən diferensial əlamətin

yaxud mənanm eksplisit ifadəsinin qarşılığı kimi işlənən, səs tərkibinə

malik olmayan fərqli əlamətin yaxud mənanm implisit gös- təricisidr.

Məlumdur ki, linqvistik sıfir anlayışı haqqmda B.de Kurtene, L.Blumfıld,

A.İ.Smimitski, H.Qlison, N.S.Tmbetskoy, A.A.Reformatski, V.A.Vasilyev,

B.S.Xaymoviç, B.A.İliş, M.Y.Blox, Q.Q.Poçeptsov və başqa dilçilərin

əsərlərində danışılmış və linqvistik sıfirm. bir sıra qrafik göstəriciləri

verilmişdir; |0| - Boduen de Kurtene, |-| - A.İ.Smimitski, 10| - L.Tenyer, 1=|

- Y.S.Maslov.

Bizə məlum olan dilçilik ədəbiyyatında linqvistik sıfır anlayışı

haqqmda bu və digər dil hadisəsini aydınlaşdırmaq məqsədilə ötəri halda

danışılmış, bu problemin sistem halında araşdırılması aynca tədqiqat

obyekti olmamışdır.

Dil vahidləri bir - birilə paradiqmatik, sintaq:matik və iyerai'xiya

əlaqələrində olur. Paradiqmatik əlaqədə ən azı iki dil vahidi qarşılaşdırılır

ki, bunlardan birini linqvistik sıfir adlandırmaq olar. Eyni mövqedə

qarşılaşdırma zamanı eksponent formaya malik dil vahidlərinin qarşılığı

kimi işlənən, lakin ifadə forması olmayan dil və nitq vahidləri linqvistik

sıfır adlanır.

Linqvistik sıfir anlayışmı daha dərindən araşdmnaq məqsədilə bu

problemi ayrı - ayn oppozisiya növləri (N.S.Tmbetskoy) və vahidləri ilə

bağlı izah etmək daha məqsədə uyğundur.

28

Dilin ayn - ayn şöbələri ilə bağlı aşağıdakı oppozisiya və linqvisilik

sıfır növlərini müəyyənləşdirmək olar:

1. Fonoloji oppozisiya və sıfır differensial əlamət.

2. Fonetik oppozisiya və sıfır fonem.

3. Qrammatik oppozisiya və qrammatik oppozisiya vahidləri.

4. Morfoloji oppozisiya və sıfır morfem.

5. Sintaktik oppozisiya və sıfır sintaksem.

§12 Ünsiyyətin fizioloji aspekti

Danışığın artikulyator bazasını öyrənən aspektə artikulyator,

fizioloji, anatomik və ya sadəcə olaraq fonetik aspekt deyilir. Soma- tik

tədqiqat metodu ilə (rentgenoqram) fizioloji aspekti yaxmdan müşahidə

etmək mümkündür.

Ünsiyyətin artikulyator aspektinə-birinci növbədə səsin harada və

necə əmələ gəlməsi, bu bucaq altmda səslərin təsnifi və on- lann danışıq

axınında qarşılıqlı əlaqəsi (koartikulasiya) aiddir. Səs isə bütövlükdə

danışıq cihazında formalaşır.

Fizioloji baxımdan səsin əmələ gəlməsi çox mürəkkəb bir

prosesdir. İlk öncə nəfəs orqanlanm nəzərdən keçirək. Buraya ağ ciyərlər,

hava yolu, bronxIar və döş qəfəsinin diafraqmı aiddir. Onlann da fəaliyyəti

döş qəfəsi əzələlərilə nizamlanır. Qeyd edək ki, səslərin əksəriyyəti

nəfəsvermə zamanı yaranır, ancaq nəfəsvermə nəfəsalmadan rövnəqlənir.

Nəfəs alaraq dolmuş ağ ciyərlər döş qəfəsinin genişlənməsini tələb edir.

Sonra fizioloji proses kimi döş qəfəsi sıxılanda hava axmı ağız və burun

boşluğundan bayıra çıxır. Lakin danışıq zamanı bu, sadəcə nəfəsvermə

deyil, yaranacaq səsin təbiətmə münasib nizamlanma olur və bu an xirtdək

öz işini görür. Üzüyəbənzər vəzinin (qığırdağm) yuxansı qakanabən- zər

vəzinin oturacağı ilə elastik əzələ vasitəsilə birləşir ki, bunlara səs telləri

deyirlər. Onlann dəyişməsi dayaq vəzilərinin sürüşkən hərəkətilə

nizamlanır. Qapaqla dayaq vəzi nəfəsvermədə yaranacaq səsin təbiətinə

uyğun olaraq hərəkətə gəlir və öz aralarmda səs

29

cığırmı müxtəlif şəklə salır. Səs cığırının beş növü var. Qalxanabən- zər

vəzin arasında yalançı səs telləri yerləşir. Adam soyuqlayanda yalançı səs

telləri əsas səs tellərinin funksiyasını öz üzərinə götürür.

Fizioloji müşahidələr göstərir ki, ciyərlərdə həmişə müəyyən hava

ehtiyatı qalır ki, ağız boşluğundan bayıra çıxan hava aziıq etdikdə köməyə

gəlsin və danışan istənilən zaman öz fikrini tamamlaya bilsin. Ciyərlərdən

gələn hava axım nə qədər güclü olarsa, deyilən səs də bir 0 qədər bərkdən

çıxar və məlumatı uzaq məsafəyə çatdırmaq olar. Müəyyən səbəb üzündən

məna qmplan arasmda fasilə edil- məyirsə və danışan o biri məna qrupuna

keçirsə, ciyərlərdə qalan hava ehtiyatı bunu əvəz edir. Odur ki, bəzən məna

qrupunun sonuna çatanda nəfəs tükənir, cümlənin son səsləri yanmçıq və

boğuq almır.

Səsin gücü, tonu və zamanı səs tembrinin titrəməsindən və bu da

əsasən ciyərdən gələn hava axınmın gücündən asılıdır. Bütün ça- larlıqlar

damağın intonasiya-ritmik-prosodik təşkilinə bilavasitə təsir edir.

Xirtdəküstü çanağın ikinci funksiyası qida borusuna qida gedərkən

xütdəyin ağzını bağlamaqdır.

Ciyərlərdən gələn hava axını xirtdəkdə bir-birilə bağlı olan əzələləri

hərəkətə gətirir. Burada bir neçə əzələ var.

Xirtdək səsin yeganə yaradıcısıdır. Onda bir neçə lıərəki və əlaqəli

əzələ var. Aşağısmda üzüyəbənzər vəzi, yuxarısında isə qaşı- ğabənzər

xirtdək qapağı yerləşir. Oturacağında ən böyük vəz üzüyəbənzər vəzidir, o,

xirtdəyi hava cığın ilə birləşdirir. Arxadan sağdan geniş, soldan isə dardır.

Üzüyəbənzər vəzinin üstündə ikibucaqlı dördkünc qalxanabənzər vəzi

yerləşir. Onlar müxtəlif olsa da, bir- birilə hərəkətsiz bağlıdır.

Qalxanabənzər vəzi kişilərdə 90° bucaq altında birləşdiyindən, onun

boğazda çıxıntısı aydın görünür (hul- qum), qadınlarda isə 120° bucaq

altmda birləşdiyindən görünmür. Kişilərin səs tembri uzun və az elastikdir,

ona görə də səsləri aşağı tonda köklənib, qadınlannkı isə qısa, ancaq çox

elastikdir, ona görə də səsləri zildir. Arxa tərəfdə şaquli istiqamətdə iki dənə

buynuza- bənzər vəzi yerləşir.

Dərindən nəfəs alanda dayaq vəzilər çevrilir və qlottis (səs cığın)

görünür. Səs cığın nazik tük kimi daralır, havam içəri burax-

30

mir. Bu, danışıq vəziyyətidir, səs cığın kip bağlanıb, havanın təzyiqi ilə səs

tembri birdən açılır, bu zaman şaqqıltı kimi bir səs eşidilir. Buna, alman

dilində sərt başlanğıc (Knacklaut) deyirlər. Termin kimi knaklaut işlədilir,

linqvistik funksiyası sözün və morfemin saitlə başlandığını bildirdiyindən,

dilçilikdə o, sərhədləmə siqnalı kimi tanmır.

Səs tembri bir-birinin üstündə pərçim oturub titrəmir, amma

oturacaqda ayrılır. Buna pıçıltı zamanı təsadüf edilir. Nəhayət, səs tembri

üçbucaqlı şəkil alır ki, bu da nəfəsalma və nəfəsvermə mövqeyidir.

Sakit vəziyyətdə nəfəsalmanın və nəfəsvermənin zamanı təxminən

eynidir. Danışanda nəfəsvermə müddəti artır. Bu pozulanda fizioloji defekt

müşahidə olunur. Səs tembri saniyədə 3 hs-dən 1708 hs-ə qədər titrəyir.

Kişilərdə bas, bariton, tenor, qadmlarda isə alt, messoso]3ran və sopran

olur. Xirtdəyin fəaliyyəti, eyni zamanda səs tellərinin hərəkəti səsin törəmə

mənbəyidir. Səsin müəyyən çalara, ətə-qana dolması üçün onun xirtdəküstü

boşluqda (Ansatzrohr) formalaşması gərəkdir. «Nəfəs üzvləri və xirtdəkdən

sonra xirtdəküstü boşluq fıəlledici rol oynayır» desək, səhv etmərik. İlkin

fizioloji funksiyası qidanı çeynəmək olan bu boşluğun fonetika da adı

danışıq cihazıdır və üç hissədən ibarətdir; ağız, burun və udlaq boşluqlan.

Danışıq cihazında damaq pərdəsi, dil, dodaq və alt çənə hərəki

olduğundan onlara fəal, dişlər, onlann yuvaqlan, sərt damaq və üst çənə

qeyri-hərəki olduğundan onlara qeyri-fəal üzvlər deyilir.

İndi fizioloji baxımdan müəyyən biliklərimiz olduğundan biz

ünsiyyət məqsədilə yaranan səslərin bölgüsünü verə bilərik. Bu həm də ona

görə lazımdır ki, həmin bölgüdə biz ənənəvi olaraq qəbul edilmiş

terminlərdən istifadə etməliyik. Beləliklə, fəal və qeyri-fəal, enerji mənbəyi

(hava axmı), titrəyən səs telləri və səs cığın (xirtdəyin fəaliyyəti),

artikulasiya da daxil olmaqla bunlann hamısı dildə işlənən ısəslərin fizioloji

baxımdan formalaşmasına xidmət edir. Bölgü isə müəyyən prinsipə

əsaslanır. Eyni bölgüdə bir neçə prinsipdən istifadə olunursa, demək, o,

yaxşı prinsip deyil. Biz də buna əməl edəırək yalnız fəal üzvə söykənən

təsnifatı əsas götürəcəyik.

31

ilk öncə klassik bölgü olan sait və samitləri götürək. Saitlər

deyəndə, adətən ağız boşluğunda hava axmmm qarşısında maneəyə rast

gəlmədən düzələn səsləri başa düşürlər. Təəssüf ki, bu prinsip əksər dərslik

və kitablarda verilsə də, nədənsə bu bölgüdəki naqisliyi unudurlar. Söhbət

ondan gedir ki, /i:/, /_//, /y:/, /y/və s. sait- lərdəki maneəni aradan qaldırsaq,

onda bu səslərdən əsər-əlamət qalmaz. Yəni l'v.l və /_L/də dilin yuxarı

qalxan ön hissəsini və /y:/, /y/- də bundan başqa həm də dodaqlanmanı

götürsək, onda bu saitlərdən heç nə qalmaz. Digər tərəfdən, bəs /h/ necə

olsun? Axı bu samitin yaranmasında ağız boşluğunda maneədən söhbət

gedə bilməz. Odur ki, biz başqa bölgü prinsipinə əl atacağıq. O da

İ.A.Boduen de Kurtenenin mərkəzləşmiş artikulyasiya prinsipidir.

Hər hansı bir samitin tələffüzündə artüoılyasiyanın konkret bir

yerdə mərkəzləşməsindən danışmaq olar, ancaq saitlər bu xassəyə malik

olmayıb bütövlükdə xirtdəküstü boşluqda formalaşır. Dodaqdan udlağa

doğru ikili prinsip (dixotomik) əsasmda samitləri və saitləri artikulator

baxımdan fəal üzvə görə belə təsnif etmək olar:

Alm.: h, p, v, f m, p_f- məs.: Bus, Passf Wasser, fassen, Masse. Pferd

və s.

İng.: b, p, V, f m, w - məs.: pie, by, my.five, why və s.

Daç.: b, p, V, f V - məs.: ben, pen-qələm, mens-kaman, being,

over-üzərində, frets-velosiped, wang-cheek və s.

Azərb.: b , p , v , f m - məs.: pul, buz, fərd, mən və s.

Qeyd etmək lazımdır ki, dodaq samitlərində dodaqlar bir- birilə

birləşib kipləşmə, ya da alt dodaq qabaqdan üst dişlərə toxunaraq nov

yaradır və s.

§13 Transkripsiya və onun rolu

Dilçinin məqsədi ünsiyyət prosesində yaranan və ya nə vaxtsa

yaranmış mətnin linqvistik xüsusiyyətlərini açıb göstərməkdir. Burada iki

mənbə mövcud ola bilər: 1. dildəki yazılı abidələr, məs., qədim alman

dilindəki «Nibelunqlar haqqmda dastan», «Hildebrand nəğməsi»,

«Strasburq andı», «İncilin tərcüməsi» və s. sənədlər, qay-

32

naqlar, müasir mətnlər, roman və hekayələr, yazışmalar buna misal ola

bilər; 2. canlı damşıq, telefon danışığı, monoloq və dialoqlar, radio və

televiziya verilişləri və s. Qeyd edək ki, hər iki halda linq- vistik tədqiqatın

məqsədindən asılı olaraq mətnlərin xüsusi yazı növü olan fonetik işarələrlə

transkripsiya edilməsinə ehtiyac duyulur. Unutmaq olmaz ki, dilin yazılı

forması ikinci (sekundar) olduğundan çox mühafizəkardır. F. de Sössür

deyəndə ki, dil işarələr sistemidir və elə buna görə də o, semiotikaya

daxildir, dilin yazılı formasını da nəzərə almışdı, çünki danışığın xüsusi

işarələrlə verilməsinə xidmət edən yazı ikinci olsa da, əsl semiotik

sistemdir.

Qrammatik morfemlər fonetik cəhətdən müxtəlifdir. Ancaq bu

müxtəliflik leksik morfemlərdə müşahidə olunur. Məs..- /hand/- /hsnd/

Bunlardan hansmm damşıqda işlənməsi artıq mövqe, əhatə və məqamla

bağlıdır, ona görə də onlara leksik allomorflar deyilir. Başqa sözlə, alman

dilinin orfofonik normasma əsasən sonda cingiltili samit gələ bilməz, ona

görə də auslaut-da /t/ gəlir, lakin sözə cəm şəkilçisi əlavə edildikdə, o,

kökdəki saitin /s/ ilə əvəzlənməsini və saitdən əvvəldə isə /d/-nin gəlməsini

tələb edir. Sistemdə paradiqmatik baxımdan tək və cəmin qarşı-qarşıya

durduğu bu münasibətlər normanm tələbi ilə dəyişikliyə uğrayaraq, konkret

səslər şəklində danışığa daxil olur ki, burada da təkcə məqam deyil, zaman,

bölgə, sosial, mədəni, fərdi və s. xüsusiyyətlər özünü büruzə verir. Müxtəlif

cür səslənib, eyni funksiya daşıyan morflar olduğu kimi, eyni cür səslənib

müxtəlif funksiya yerinə yetirən morflar da var. 1- ciyə yuxanda cəmlik

bildirən morflan, ikinciyə isə /-en/, /-e/ və s. morfları misal göstərə bilərik.

/- ən/ 1-ci və 3-cü şəxsin cəmini bildirməklə bərabər, ismin

cəmlənməsində də iştirak edir, /-ə/ - birinci şəxsin təkdə göstəricisi olmaqla

bərabər, həm də cəmi bildirir.

Müq. et: /ba:n | ən/, /'le:z\ən/, /'le:z\ə/,/Tag \ə/vəs.

Sonunculara omonim morflar demək olarsa, onda yuxanda

verdiyimiz 8 variantlı cəm şəkilçilərinə də sinonim morfemlər demək olar.

33

§14 Dilin morfoloji quruluşu və morfem tərkibi

Dilin morfem tərkibini öyrənən elmə morfologiya deyilıir. Qeyd

edək ki, bu şərti xarakter daşıyır, sözün morfem dəyişikliyinin əsl mahiyyəti

smtaktik səviyyədə açılır. Bununla bağlı akad. L.V.Şerba sual verirdi: isim

hallandığma görə isimdir, yoxsa isim olduğu üçün hallanır? Doğrudan da,

bu suala yalnız morfologiya ilə sintaksisin qarşılıqlı əlaqəsindən çıxış

edərək cavab vermək olar. İndi isə keçək morfem təhlilinə.

İşarələr sistemi olan dildə fonoloji səvİ3̂ ədən sonra 2-ci yerdə

morfoloji səviyyə gəlir. Bu səviyyənin vahidinin adı morfem- dir.

Fonemdən fərqli olaraq morfem dilin ikitərəfli ən kiçik vahididir, yəni

morfemin həm ifadə edəni, həm fonetik tərəfi, həm də ifadə olunanı, yəni

məzmun tərəfi var. Başqa sözlə desək, morfem dilin mənaya malik ən kiçik

vahididir. Morfem öz səviyyəsində bütövlüyü pozulmadan kiçik hissələrə

bölünə bilməz. Məs, alman dilində : /lo:s/ “sız, siz, suz, süz” morfemi,

ingilis dilində /with/ - ih, la, lə morfemi özündən kiçik morfemlərə

bölünmür. “Morfemlər dil ifadələrində ən kiçik fərdi mənası olan

ünsürdür”.

Ancaq alman dilində /’zinlo:s/ “mənasız” sözündə iki morfem var və

onlarm heç biri morfem səviyyəsində özündən kiçik hissələrə bölünməz.

Lakin bu heç də o demək deyildir ki, morfemin ifadə və məna tərəfi

bölünməz bir tamdır. /lo:s/ morfeminin ifadə planında üç fonem ardıcıllığı

var: /7/ + /o:/ + A/məna tərəfindən isə bir neçə semin olduğunu

müəyyənləşdirmək çətin deyildir. Məs.: /Das Kleid ist los// “paltarın

qabağı açılıb ” və /losstürmen/ “üstünə cummaq ” sözlərində /lo:s/ müxtəlif

semlərə malikdir.

Morfem anlayışmı ilk dəfə dilçiliyə gətirən İ.A.Boduen de Kurtene

olmuşdur. O, morfemi sözün məna daşıyan ən kiçik hissəciyi kimi başa

düşmüşdür. Ancaq o həm də dilçilik elminə sıfır morfem anlayışmı

gətirmişdir, (məs.: alman dilində qadın cinsli isimlə- rin təkcə qenitiv və

akuzativ hallannı göstərən ayncə. heç bir formal əlamət yoxdur:

Mutter-Mutter).

34

Morfemlərin danışıq aktından ayniması fonemlərə nisbətən çox

asandır, çünki Y.S.Malovun (1908-1977) dediyi kimi, morfemlərin ifadə

tərəfindən başqa, həm də məna tərəfi vardır. Məs.: Ibild-^ər/ və /kind+ər/

sözlərində /bild/ /kind/ morfemlərini kommu- tasiya (yerdəyişmə) prinsipilə

bir-birinin yerində işlətməklə yeni ifadələr yarada bilirik. Ancaq biz danışıq

kontinuumunun morfem- lərə parçalanmasım bu cür mexaniki yolla deyil,

sırf linqvistik metodla göstərmək istərdik.

Məlumdur ki, /haos/, fhunt/, /fuks/, /hant/ və s. alman dilində

müəyyən mənası olan leksemlərdir. Çünki l’hunt/, /’hundəs/, /’hun- də/,

/’hunt/, /’hündini paradiqmindən məlum olur ki, bütün söz formaları

/h:und/t/ ifadə planmda cüzi dəyişikliyi (/d/ —>• /t/, /u/ /ü/)

nəzərə almasaq, demək olar ki, öz bütövlüyünü qoruyub saxlayır.

Digər tərəfdən, yuxandakı cərgədə /hant/ sözünü də eyni paradiqmə

salanda görürük ki, /hunt! sözündəki kimi /hant/ sözündə də ifadə tərəfində

müəyyən dəyişiklik baş verir; /hant/, /hində/, /hintçənl. Demək /d/ /t/

fonem əvəzlənməsindən başqa burada

həm də /a/—> lil fonem əvəzlənməsi meydana gəlir. Halbuki bu parçalann

heç birində məna dəyişikliyi olmur.

Beləliklə, !’hunt/, /’hund! bir tərəfdən, /hant/, /hmd/ digər tərəfdən,

sözün daxilində morfoloji sərhədin köməyilə ayrılıb götürülə bilirlər.

Cümlədə bunu daha aydm görürük.

/(der) 'hunt bil\t//; /(die) ‘hundə’” bil\ən//, /(die) hant | ist a en “Ko

erpər’’ ta el//; (die) ”hind\ə z-^nt... //və s.

Hansı qrammatik əlaqəyə girməsindən asılı olmayaraq bu sözlər

özlərini bütün başqa alman sözləri kimi apanrlar. Yalnız bircə halda

danışıqda səslənən /hunt/, /fuks/, /hant/ və s elementlərinə morf deyilir.

Ancaq bu morflar /hunt-hund-hynd! və ya /hant-hend! şəklində də çıxış

edirlər. Bunlara isə allomorflar deyilir.

y_at

/hund/t/ /hənd/ allomorflan isə müvafiq olaraq morfemlərdə

birləşirlər.

35

§15 Morf, allomorf(em) və morfem münasibətləri

Üzvlənmədən sonra əsas vəzifə dilin morfem inventarmı

müəyyənləşdirməkdən ibarətdir. Yəni biz morflann allomorflara (morfem

variantlarına), axırmcılann da morfemlərə paradiqmatik səviyyədə aid

olmaları mexanizmini araşdırmalıyıq.

Misallara müraciət edək

Alm. Ing. Azərb.

Sing. Pİ. Sing. Pİ. Sing. Pİ. Bahn-

/’ba:n/

/’ba:n|ən/ /k aet/ /k aat 1 s/ /at/ /atlar/

Tafel-

/ta:fəl/

/ta;fəl|n/ /b aeg/ /b aeg|z/ /əV /əllər/

Hase-

/’ha:zə/

/’ha:zə|n/ /keis/ /keisiz/ /qum/ /qumlax/

Bild- /’bilt/ /’bildlər/ /fü;t/ /fı:t/ /daş/ /daşlıq/ Rand-

/’rant/

/’r^nd/ər/ /tla-L-ld/ /t|-Lldm/

Wagən-

/’*va:gən/

/’*va:gən/ - /0/

/Sis/ /Si:z/

Lehrer

/’le;rər/

/’le:rər/ -

/0/

/m aen/ /men/

Vater

/fa:tər/

/fe:tər/ - /a:/ ^ /e.7

/oks/ /oksən/

Auto- /’^'a oto/

/’^^a oto|s/ - /s/

Mensch /’menl/

/’10tə/

Göründüyü kimi, alman və ingilis dillərində yalnız ismin cəmini

bildirməkdən ötrü 8 variantdan istifadə edilir. Bunlar şəkilçilərdən tutmuş

fonem əvəzlənmələri və supletivizm daxil olmaqla çox rəngarəngdir.

Onlarm ifadə tərəfi müxtəlif olsa da, funksiyası eynidir. Onlann hamısı

cəmi ifadə edir. Ona görə də onlara cəm morfemm müxtəlif variantlan kimi

baxa bilərik. Elə buna görə də

36

onları sonluq morfemləri (flexionsmorpheme) adlandırırlar. Sxematik

olaraq bunu belə göstərə bilərik.

Danışıq ■<— Norma ■«— Sistem

Morflar ^ Allomorflar Morfemlər

Qrammatik morfemlər fonetik cəhətdən müxtəlifdir. Ancaq bu

müxtəlifliik leksik morfemlərdə müşahidə olunur. Məs: /hand/ - /htnd/.

Bunlardan hansmm danışıqda işlənməsi artıq mövqe, əhatə və məqamla

bağlıdır, ona görə də onlara leksik allomorflar deyilir. Başqa söiilə alman

dilinin orfofonik normasma əsasən sonda cingiltili samit gələ bilməz, ona

görə də auslautda /t/ gəlir, lakin sözə cəm şəkilçisi əlavə edildikdə, o,

kökdəki saitin /e/ ilə əvəzlənməsini və saitdən əvvəldə isə /d/-nm gəlməsini

tələb edir. Sistemdə paradiqmatik baxımdan tək və cəmin qarşı-qarşıya

durduğu bu münasibətlər normanm tələbi ilə dəyişikliyə uğrayaraq, konkret

səslər şəklində danışığa daxil olur ki, burada da təkcə məqam deyil, zaman,

bölgə, sosial, mədəni, fərdi və s. xüsusiyyətlər özünü büruzə verir. Müxtəlif

cür səslənib müxtəlif funksiya yerinə yetirən morflar da var. 1- ciyə

yuxanda cəmlik bildirən morfları, ikinciyə isə l-en/, /-e/ və s. morfları misal

göstərə bilərik.

/-dn/ 1-ci və 3-cü şəxsin cəmini bildirməklə bərabər, ismin

cəmlənməsində də iştirak edir, /-ə/ - birinci şəxsin təkdə göstəricisi olmaqla

bərabər, həm də cəmi bildirir.

Müq. et: /ha:n \ ən/, /le:z\ən/, /le:z\ ’/, /Tag |ə/və s.

Sonunculara omonim morflar demək olarsa, onda yuxanda verilmiş

8 varianth cəm şəkilçisinə də sinonim morfemlər demək olar.

§16 Sözün morfem strukturu

Stnıktur baxımdan dildəki bütün sözləri, deyildiyi kimi, daha kiçik

dil vahidlərinin - morfemlərin müəyyən qaydada düzülüşü kimi götürmək

olar. Bu da əslində dil vahidlərinə sintaktik əlaqələr baxımmdan yanaşmaq

deməkdir. Əgər biz təhlili bu metodla

37

aparsaq və hər bir tərkibdə ismi (İ), sifəti (S), feli (F) və s. işarələrlə

göstərsək, onda istənilən tərkibi formullar şəklində bu cür verə bilərik. Bu

cəhətdən biz beş formul seçə bilərik;

İ=Kandidat, S=klein, F=schreiben və s.

/+/= 1-tSpitzen+Kandidat]

İ+[İ+1] = İ-[Kanzler[ Spitzen+Kandidat]]

İ+[İ[İ+1]]''HPartei-[Kanzler[Spitzen +KandidatJ]] vəya :

S+l=İ-[ klein+BetriebJ

S+[t+l]=İ-[kIefn+[Betnebs+Abteilung]] və ya: F+/~/-

[Schreib+Maschine]

F+[l+1] =İ-[Schreib+[Maschinen+band]]

Dil vahidlərinin bu cür daxili əlaqələrini açıb göstəraıək üçün son

illərdə dilçilikdə geniş yayılmış konstituent struktur analizindən istifadə

edilir. Doğrudan da, bu cür təhlil mürəkkəb tərkiblərin daxili bağlılığını

dərindən açmağa imkan verir. Bəzən bu əlaqələri dilçilik ədəbiyyatında

geniş şərh edirlər.

Morfemlərin üzvlənməsi, statusu və inventan müəyyən edildikdən

sonra, yəni qarşıdurma münasibətləri aşkar edildikdən sonra, onların

düzülüşündəki qanunauyğunluqları aşkar etmək lazımdır, yəni sintaqmatik

münasibətləri tədqiq olunmalıdır. İlk öncə ortalığa belə bir sual qoyulur;

Bütün morfemlərin bir-birinin ardınca gələ bilməsi mümkündürmü? Yoxsa

burda müəyyən məhdudiyyətlər mövcuddur? Götürək (du läuf)-(st,t)

morfemini. O bir tərəf-dənAst/, r\l ilə {du läufst, er, sie, es läuft), digər

tərəfdən də /du, er, sie, es / morfemləri ilə sintaqmatik əlaqəyə girir. Bu o

deməkdiı: ki, (sən qaçnsan) cümləsini demək üçün danışan / du + läuf + st I

işlətməlidir. Eləcə də 3-cü şəxsdə {er (Kari), Sie (Anna), es (das

Mäd-chen)) işlətmək istəyiriksə, gərək / er, sie, es läuft // deyək. Başqa cür

mümkün deyil. N. Xornskinin irəli sürdüyü kompetensiya prinsipinə əməl

edən hər bir kəs bilməlidir ki, alman dilində /flaufen/ feli ikinci və üçüncü

şəxsdə kök saitini dəyişir, kök saiti | a o 1 umlaut qəbul edir. Beləliklə, /bəf

/, /laof/j /ü:f/ allomoıflan eyni morfemin müxtəlif variantlan kimi danışıqda

çıxış edir ki, bu da N. Xomski konsepsiyasında performans kimi

dəyərləndirilir.

38

Dilöyrərunədə paradiqmatik və sintaqmatik münasibətlərin gözlənilməsi

xüsusilə əvəzetmə və cümlə quraşdırma tapşınqlarmda özünü aydın büruzə

verir.

Morfemlərin düzümündə müəyyən qanunauyğunluqlar mövcuddur.

Onlardan bəzisini burada qeyd edək.

1. ]Hər hansı bir leksemin yaranması üçün ən azı bir leksik morfemin

olması vacibdir.

Məs.: Be wässer ung. Un | an ge nehm lich keit və s. mor- femlər bir

kök morfemin ətrafmda birləşir.

2. Elə morfemlər var ki, onlara yalnız 1-ci sözdə təsadüf olunur.

Məs.; Nachtigal, Bräutigam, Himmbeere və s.

Elə formativ morfemlər var ki, onlar təkbaşına digər morfemə qoşula

bilmir. Məs.; /keit/ özündən əvvəl mütləq /İç/, /za.nı/ və /llç/ morfemlərinm

gəlməsini tələb edir. Məs.: Freund- lichkeit, Fleiftigkeit, Gemeinsamkeit və

s. Çox nadir hallarda o birbaşa kök morfemə qoşulub söz yarada bilir. Məs.:

Übelkeit.

3. Alman dilində sonu /i;r/ morfemilə bitən fellərin partisip II

formasını düzəldərkən /ge/ morfemi kök morfemdən əvvələ artınla bilməz.

Məs.: /korrigieren-korrigierte-korrigiert/ və s,

4. /mip/ formativ morfemi derivasiyada təkcə də gələ bilər, özündən

sonra daha bir formativ morfemin işlənməsinə də dözə bilir. Məs.:

Mipverständnis, Mifterfblg, Mifivergnğgen, amma Miftglück, Mijitrauen və

s.

Morfem tərkibinə görə sözlər çoxmorfemli (bunlar da özlüyündə ild

yerə bölünür; düzəltmə formativi olan sözlər və funksionemi olan sözlər) və

təkmorfemli sözlər.

Təlomorfemli sözlərə, adətən, köməkçi sözlər aid edilə bilər. Məs.:

/zM’ischen, hinter, unter, aus, ein/ və s. Bəzən tək formalı söz iki

morfemdən ibarət ola bilir (Məs: aufjs, zu\m, /«|5 və s.) Çoxmorfemli sözlər

bir neçə söz formasmda mövcuddur. Amma, leksemlər- lə üst-üstə düşmür

(Məs.; /lese, liest, lies, lest/ "lesen" -msn+er [Hch+keit] və s. Deməli,

man-msn variantları yanaşıdır, dəyişən şəkilçilərdir. Eyni bir sözün bütün

formalarmın yaranmasında iştirak edən sözdəyişdirici şəkilçilər, formativlər

forma düzəldən paradiqm

39

yaradır. Məs.: feel, feeling, feels və s. Supletiv formalar kök morfemlər olur.

/I-me/ və /ich-mein-mir// good/better// və s.

Bəzən isə kökdə qismən dəyişiklik olur. Məs.: alman dilində

binden-banden-bunden, ingilis dilində write - wrote - written; speak -

spoke-spoken və s.

Bəzən paradiqm vasitəsilə sözdüzəltmə formativi

forma-düzəldəndən ayırmaq olur. Məs.: ingilis dilində master - yiyə, sahib;

to master- sahib olmaq, yiyə durmaq. Burada sözdüzəltaə və söz-

dəyişdirmə konversiya yaradır. The master, a master, master's, masters', to

master, he masters, mastered, mastering, ich weifte, ich weifite (ağardım) və

ich weiji-weifi (bilmək) və s.

Alman dilində A^ergiRmeinnicht/ sözdüzəldici formativə

tərkiblərin düzümü və vurğu daxildir. Başqa halda isə düzələn söz

tərkiblərinin birləşdirici ünsürlərlə (və ya onsuz) yanaşmasından ibarətdir.

Məs.: Arbeitstag, ancaq Werktagvs s.

German dillərində düzəltmə və mürəkkəb leksemlərin əksəriyyəti

morfemlərin düz xətt boyunca düzülüşündən törəyir. Məs.: funkelnagelneu,

Glühwein, Mutterseelenallein və s. Bu zaman daimi, təsadüfi, məhsuldar və

qeyri-məhsuldar morfemlər fərqləndirilə bilər.

Daimi düzəltmələrdə yeni yaranan sözlər kökdə duran morfemlə

formaca və məzmunca bağlı olur. Məs.: gıpfl-Grüfie- vergrüjlern və ya

Berlin-berlinisch-Berliner-Berlinerin və s.

Təsadüfi düzəltmədə isə daxili forma və məzmun əlaqəsini bərpa

etmək çətindir. Məs.: schlecht-sich verschlimmem.

Məhsuldar morfemlər sözdüzəltmə modellərində çox fəal iştirak

edir (Məs: Lehrer, Leiter, tüchtig, fleifiig, realy, unrealy) və bu açıq sistem

yaradır.

Qeyri-məhsuldar morfemlər isə mövcud modeldə sözlər yaradır,

ancaq onlar üzrə yenisini düzəltmək olmur. Məs.: Nachtigal və s. Bu qapalı

sıradır.

Qısaltmalar german dillərində çox geniş yayılıb. Stınıktur baxımdan

onlarm bir neçə növü məlumdur, Joo Fidjerald, Ha.ns Johan- nes, bus

omnibus əvəzinə və s. İsveç və Danimarka dilində «bil»

40

avtomobil sözündəndir. Sadəcə olaraq bxmda bütöv sözlə əlaqə rol

o)mayır.

Ən geniş yayılmış növlərdən biri də qısaltmalardır (abreviatu- ra).

Müxtəlif idarə, müəssisə, partiya və s. adlanndan yaranaraq bir söz

formasını alır. Məs.; SPD, CDU-CSU, BRD, GB, UK, EU. Bunlara

akxonimlər də deyirlər. Bəzən baş hərflərdən yaranan sözdə ona daxil olan

hərflərin adı çəkilmir, bir söz kimi deyilir. Məs.; ASH (/af/-Action on

smoking and health)

Bəzən sözlərin birinci hecalarmdan istifadə edilir. Məs;

smoke+fbg'^smog 1905-ci ildə yaranıb. Buna blend deyilir. Klippinqdə isə

sözün yalnız birinci hecası saxlanılır. Məs.; fan- fanatic (XIX əsrin

sonunda), hi-fı, high-fıdelity sözlərindən XX əsrdə yaranıb.

Bəzən baş hərflərə şəkilçi qoşulub yeni söz yaranır. Məs.; FDJ- ler.

Əsas meyl o istiqamətdədir ki, qısaltmalan söz şəklinə salmaq olsun.

Məs; UNO-Generalsekretär, NATO-Generalsekretär \3 s.

Bəzən qrammatik mənalar bir neçə müstəqil morfemlə asılı

morfemin birləşməsində ifadə olunur. Belə düzəltmələr analitik birləşmələr

adlanır. Məs;

Sintetik Analitik

Ich schreibe. Ich werde schreiben.

I write. I aın /was writing.

§17 Morfemlərin valentliyi və varlativliyi

Morfemlər valentliyinə görə də qruplaşa bilər. Qruplaşmanı

aşağıdakı kimi aparmaq olar;

1. multivalent morfemlər.

Bunlar çoxluq təşkil edir. Məs.; /-s/ ingilis dilində və /ə/ alman

dilində şəxs sonluqları və cəm şəkilçiləridir. Bundan başqa ingilis dilində

/-s/ yiyəlik əvəzliklərinin isimləşməsinin (ours) və yi

41

yəlik halının /horse-horse/s/ göstəricisi də ola bilir. Alman dilində /- e/

sözdüzəldici şəkilçi kimi də çıxış QĞxr./alt-die Alte/ S.,

2. univalent morfemlər. Məs.: alman dilində Nachtigal, ingilis

dilində Tuesday, Tues (univalent) + day (multivalent) və s. Morfemlər həm

eksponent (seqment), həm də məna baxımdan variativliyə məruz qalır.

Məs.;

-er-Fahr\er, driv/er-sözdüzəldici şəkilçi;

-er-schön\er, long/er - müqayisə dərəcəsinin şəkilçisi; -er-alman

dilində üçüncü şəxsin təki;

-er-Mauer, weather -sözün tərkib hissəsi;

-er-erlzählen, er/rant-prefiks.

Göründüyü kimi, eyni fonem tərkibinə malik seqment mənaya görə

müxtəlif variantlan ifadə edir.

Bunun əksinə olaraq, aşağıdakı misallar ifadə planında variantlığı

göstərir:

Lehr [ er-Tisch \ ler; Gewerkschaft\ ler-Gewerkschaftjer və s.

İngilis və alman dillərində felin keçmiş zaman formalarmm düzəlməsində

şəkilçilə yanaşı {-ed, t-asked, lemt, -(e)te- sagte, antwortete/ fonem

əvəzlənmələrilə qrammatik mənanın verilməsi (sing-sang, singen-sang və

s.) morfemin variativliyinə bariz nümunələrdir.

Bundan başqa supletiv morfemlər də var. Məs.: gut-besser. Fonem

əvəzlənmələri əksərən morfem funksiyasını daşıyır. Məs.; Mutter-Mütter.

Sözdə tutduğu mövqeyə görə alman dilində prefiks (be'kumən), interflks

(Ärbeitstag), postfiks morfemləri fərqləndirilir. Axırıncılar da öz

növbəsində fleksiyalara və suffikslərə bölünür. Məs.; /ich sage, die Sage//.

Bundan başqa konfıks və ya sirkumfıks (alm. ge...t, ge.-.en) morfemləri də

fərqləndirilir. Alman dilində sonra gələn morfem kök morfemə təsir edir,

onun saitini dəyişir (məs.: Mann-Männer).

42

§18 Qrammatik oppozisiya

və qrammatik oppozisiya vahidləri

Fonologiyada və fonetikada olduğu kimi, qrammatikada da

oppozisiya və onun qrammatik vahidlərinin öyrənilməsi xüsusi əhəmiyj^ət

daşıyır. Qrammatik oppozisiya qrammatik kateqoriya üzvlərinin

paradiqmatik əlaqəsini əks etdirir.

Qrammatik oppozisiya qrammatücanm hər iki şöbəsinə aid

olduğundan qrammatik oppozisiyanı və onun ayrılıqda vahidlərini

morfoloji və sintaktik səviyyələrdə iki qrupa bölmək olar.

1. Morfoloji oppozisiya və sıfir morfem.

2. Sintaktik oppozisiya və sintaksem.

§19 Morfoloji oppozisiya və sıfır morfem

Fonoloji və fonetik oppozisiyadan fərqli olaraq morfoloji

oppozisiya həm ifadə planını, həm də məzmun planmı əks etdirir.

Oppozisiya üzvünün göstəricisi kimi sıfır morfem dil işarəsi səviyyəsinə

malik olur.

M.Y.Bloxun qeyd etdiyi kimi, morfologiyada ən çox privativ

oppozisiya işlənir. Morfoloji privativ oppozisiyada oppozisiya vahidləri

ümumi funksiyalarla yanaşı fərdi mənalara malik olur. Məsələn: boy 0 -

boys qarşılaşdırmasmda 0 sıfır morfemlə (boy 0) - s (boys) morfeminin

ümumi funksiyası ismin kəmiyyət kateqoriyasını bildirməkdən, fərdi

mənası isə 0 sıfır morfemin (boy 0) tək,-s (boys) morfeminin isə cəm

mənası göstərməsindən ibarətdir. Hər bir qrammatik kateqoriya formaya və

ya sıfır formaya və mənaya malik ən azı ikiüzvlü oppozisiya vahidlərinin

birləşməsidir. Ən azı iki üzvdən ibarət bu cür morfoloji oppozisiyalar

morfoloji paradiqmalarda realizə olunur.

Fonetik oppozisiyada sıfır fonem zəif pozisiyada işlənir. Lakin

burada bir fərqli cəhət qeyd olunmalıdır ki, sıfır fonemin

43

mövcudluğu maddi əsasın (fonemin) varlıqdan yoxluğa doğru req- ressiv

inkişafımn nəticəsidir: as - \cez\, \əz\, \-z\.

Sıfır morfemin mövcudluğu isə yoxluqdan konkret - maddi varlığa

doğru proqressiv keçidin nəticəsidir; boy 0 - boy's. Burada 0 sıfır morfem

\boy 0 \ ümumi halm, 's (boy's) morfemi yiyəlik ha- Im göstəricisidir.

Fonetik oppozisiyada başlanğıc nöqtə fonemin mövcudluğu- dursa,

morfoloji oppozisiyada başlanğıc nöqtə morfemin yoxluğudur, yəni sıfır

morfemdir.

Paradiqmatik sıfır, yaxud da sıfır morfem elə morfoloji

oppozisiyada işlənir ki, qarşılaşdırmanm bir tərəfində morfemin ekspo-

nentlə ifadə forması işləndiyi halda, digər tərəfində fonem ifadə formasına

malik morfem işlənmir.

Nəzəri dilçilik ədəbiyyatmda sıfır morfeminin tədqiqi tarixi ilə bağlı

fikirlər fərqlidir. Slavyan dilçiliyində morfemin digər növləri kimi sıfır

morfemin də dilçilik elminə gətirilməsi B.de Kurtene- nin adı ilə bağlıdır.

Doğrudur, B.de Kurtene forma və mənaya malik morfemlə yanaşı “tələffüz

- eşitmə” tərkibinə malik olmayan” sıfır morfem tipindən də danışmışdır.

Qərb dilçilərinə görə, sıfır morfem anlayışını dilçilik elminə qədim.

Hind - Avropa qrammatistləri gətirmişlər. Qeyd etdiyimiz kimi, Amerika

deskriptiv dilçilik məktəbinin banisi L.Blumfildə görə, ilk dəfə sıfır

morfemi terminindən Hind — Avropa komparati- vistləri istifadə etmişlər.

Hələ eradan əvvəl hind dilçiliyində Panini səkkiz böhnədən ibarət

qrammatika traktlarmda bir sıra ;tnorfoloji qanunlan, fonotaktik qaydalan,

sıfır morfem anlayışmı, ckıxili flek- siya hadisəsini, morfem qovuşuğunda

dəyişmə, morfem altemasiya- smı təsvir etmişdir.

Hind - Avropa tədqiqatçılan sıfır anlayışmı ancaq şəkilçi

morfemlərin qarşılığına aid etmişlər və nominativ məna daşıdığından kök -

morfemin sıfırla bağlılığı olmamışdır.

44

§20 Sıfır morfem anlayışı german dilçiliyində

Geraıan dilçiliyində ilk dəfə sıfır morfeminin işlənməsi L.Blumfıldə

məxsusdur. O, “Language” əsərində dilin stmklur vahidlərinin izahında zero

- feature - sıfır əlamət, zero - affix - sıfır affiks, zero - altemant - sıfır

altemant anlayışlanndan istifadə etmişdir.

Dilçilik ədəbiyyatının araşdıniması sübut edir ki, istər german

dilçilərinm, istərsə də rus dilçilərinin böyük əksəriyyəti forma və mənaya

malik morfemlə yanaşı, sıfır morfemini də qəbul etmişlər.

L.Blumfildə görə, morfemin “sıfır altemantı” müvafiq kateqo- rial

tərkib hissələrə malik olmayan formalarda işlənir. O, sheep, deer kimi

isimlərin cəmində, cut, shut, let kimi fellərin keçmiş zam- anmda işlənən

sıfır morfem əvəzinə “sıfır altemant” termini işlətmişdir.

B.Blok, C.Treqer sıfır suffiksi heç nə ilə ifadə edilməyən (consistirig

of nothing) suffıks adlandırır.

H.CJlisona görə, sıfır morfem elə morfemdir ki, onun al- lomorfla

ifadə edilən maddi forması yoxdur.

V.flaas sıfir morfeminin işlənməsini iki şərtlə bağlayır. Birincisi,

sıfır işarə eksplisit ifadə formasma çevrilməli, ikincisi, sıfır işarə eksplisit

formaya qarşı qoyulmalıdır. V.Haasm irəli sürdü3öi bu İki şərt sıfır

morfeminin xüsusiyyətini daha dəqiq əks etdirir və əksər dilçilər tərəfindən

qəbul edilir.

A.İ.Smimitski ingilis dilində sıfır morfemin geniş yayıldığını

göstərir.

A.A.Reformatski sıfır morfem anlayışı ilə bağlı yazır ki, para-

diqmanm bir formasmda affiks morfem olduğu halda, digər formasında

affiksin olmaması sıfir affiksi əks etdirir.

Sıfir morfemlə ifadə olunan məna şəkilçi morfemlə ifadə olunan

morfemlə bir paradiqmatik sırada durur. Sıfır morfem qrammatik məna ifadə

edir, lakin fonem tərkibinə malik olmur. Morfoloji oppozisiyada sıfır

morfemini qrammatik kateqoriyaya malik isim, fel, sifət, zərf kimi nitq

hissələrinə mənsub sözdə5dşdirici paradiq-

45

malarda müəyyənləşdirmək olar. Sözdəyişdirici paradiqma cərgəsinə malik

olmayan ədat, bağlayıcı, sözönü, nida, modal sözlər, hal - vəziyyət bildirən

sözlərdə, bir sıra zərflərdə və s. qrammatik morfe- min eksplisit və implisit

növləri işlənmir. Bu cür dəyişməyən nitq hissələrində morfemm yoxluğu

ilə sıfır morfem anlayışlanm bir - birindən fərqləndirmək lazımdır.

Sıfir morfem paradiqma cərgəsində oppozisiya təşkil etdiyi halda

and, so, but və s. sözlər qrammatik kateqoriyaya malik olmadıq- larmdan

oppozisiya yaratmır və bunlarda sıfir morfem iştirak etmir.

Sıfır morfemin müəyyənləşdirilməsi sözün paradiqmatik cərgəsi ilə

bağlı olduğundan, sıranm digər tərəfini şəkilçi morfem təşkil edir; boy 0 -

boy - s.

Sözdəyişdirici paradiqma cərgəsi əmələ gətirə bilməsinə görə

oppozisiya nəzəriyyəsi əsasında nitq hissələrini dəyişən və dəyişməyən

olmaqla İki qrupa bölmək olar. Dəyişən nitq hissələri sözdəyişdirici

paradiqmaya malik olur və paradiqma sırasmda tərəflərdən biri şəkilçi

morfemə, digəri isə sıfır morfemə malik olur. Paradiqma sırasına görə

dəyişməyən sözlərdə sıfır morfemm “yoxluğu”ndan danışmaq olar.

Qrammatik kateqoriyalar sözdəyişdirici paradiqma- lar vasitəsilə realizə

olunduğundan morfoloji oppozisiyanm olması məcburidir.

Bir sıra hallarda “təkmorfemli söz” və “dəyişməyən söz” terminləri

binnənalı işlənir. Təkmorfemli terminin işlədilməsi şərtidir. Məsələn,

read+er sözündə morfoloji quruluş olduğundan read - kök — morfem, -er

leksik - qrammatik morfemdir. Read 0 -reads qarşılaşdırmasmda read 0

lekseminin tərkibinə bir daha mənaya malik ən kiçik hissə - morfem (B. de

Kurtene) olmadığından onu “təkmorfemli” adlandırmaq düzgün deyil, belə

sözlər dəyişən sözlərdir. And, but, so və s. sözlər də “təkmorfemli”

sözlərdir, sözdəyişdirici paradiqmaya münasibətdə dəyişməyən sözlərdir.

A.İ.Smimitski dəyişən nitq hissələrini ayrılıqda “ikiüzvlü”

(söz+sıfır morfem) hesab edir və həmin sözləri sıfır morfemli söz formaları

- söz + adlandmr. Sonralar bu fikir L.S.Barxudarov, İ.P.İvanova kimi

dilçilər tərəfindən dəstəklənmişdir; sonuncu adı

46

çəkilən dilçi belə hesab edir ki, sıfır morfem lüğət daxilində belə dilin

morfem sırasına daxil edilməlidir, çünki dəyişən sözlər aynlıqda söz +sıfır

morfem quruluşuna malikdir. “Söz-l-” konsepsiyası dilçilər tərəfindən

geniş şəkildə qəbul olunmamışdır, çünki sadə söz ayrılıqda diskret

elementlərdən ibarət morfem quruluşuna malik deyil.

L. Blumfildin irəli sürdüyü daxili sıfır və xarici sıfır

anlayışları eyni bir leksemə məxsus (sheep 0 - sheep 0) və iki müxtəlif

leksem arasında müəyyənləşdirilən {sheep 0 — sheep 0; deer 0 - deer 0)

sıfır morfemlər kimi başa düşülür. Y.Naydaya görə də sheep sözünün cəm

forması sıfır morfemlə işlənir.

Sıfır morfem şəkilçi morfemlə paradiqma cütü yaradır. Para- diqma

cütündən kənarda qrammatik kateqoriya yoxdur. Qrammatik kateqoriyaları

təşkil edən qrammatik mənaların ifadə forması ya şəkilçi morfem, ya da

sıfır morfemlə ifadə olunur. Bundan əlavə daxili dəyişmələr, analitik söz

formalan, supletiv ifadə formaları da mövcuddur.

İsmin morfoloji göstəricilərindən biri artikl hesab olunur. İngilis

dilinin qrammatika kitablarında müəj'yənlik, qeyri - mü-əy- yənlik

artikllərlə yanaşı, sıfır artiklmdən də danışılır. Sıfır artiklın aşağıdakı

funksiyaları vardır;

1. Təkdə konkret isimlərin qarşısında işlənir: 0 Day hreaks, 0 eveningfalls.

2. Mücərrəd isimlərin qarşısında işlənir: 0 Art is long, 0 life is

short.

3. Cəmdə konkret isimlərin qarşısında işlənir; 0 Children ought to

obey their parents.

Sıfır artiklının işlədilməsi morfologiya ilə sintaksisin sərhəd- dində

durur.

Morfoloji oppozisiyada dəyişən nitq hissələrinə məxsus sıfır

morfem,inin sözdəyişdirici paradiqma sırasında aşağıdakı funksiya- larmı

müəyyənləşdirmək olar;

1. Yiyəlik halın qarşılığı kimi ümumi halı bildirir: boy 0 -

boy ’s.

47

2. Cəm mənanın qarşılığı kimi tək mənanı bildirir: boy 0 -

boys.

3. Müqayisə və üstünlük dərəcələrinin qarşılığı kimi adi dərəcə

bildirir: small 0 - smaller — smallest.

Fellərdə sıfır morfem qrammatik mənaların (tək, cəm; məlum növ,

məchul növ və s.) eksplisit göstəricilərinin qarşılığı kimi impli- sit

göstəricisi olur: come 0 - comes.

Məlumdur ki, morfoloji təhlil iki yerə bölünür: qrammorfolo- giya,

onomatologiya. Qrammorfologiyada təhlil sözlərdən əşyalara, yəni

formadan mənaya, onomotologiyada isə təhlil əşyalardan sözlərə, yəni

mənadan formaya istiqamətində aparıln.

Söz morfoloji təhlilin böyük vahidi, morfem isə kiçik vahidi hesab

edilir. Söz cümlədə aynlabilən, əvəzedilən, çevriləbilən mənalı vahiddir.

Söz paradiqmatika və sintaqmatikaya malikdir. Sözün para-

diqmatikası onun morfoloji quruluşunu əhatə edir. Sözün morfoloji

quruluşunun müəyyən birləşmə qaydalan əsasmda zəncirvari birləşməsi

onun sintaqmatikasmı təşkil edir.

Söz ya məna verən kiçik mənalı vahidlərə bölünmür, yaxud da

arxibazis, superbazis olmaqla iki hissədən ibarət olur. Bir daha morfoloji

vahidlərə bölünməyən bilvasitə (ultimate constituent) morfoloji əsas

arxibazis adlanır. Superbazisə preflks, sufllks, alter- nasiya daxil edilir.

Morfoloji paradiqma eyni bir leksemin müxtəlif qrammatik

formalarını ifadə etməklə yanaşı onun leksik -qrammatik mənaya malik

tiplərini də özündə cəmləşdirir. Morfoloji paradiqma sözdə- yişdirici və

sözdüzəldici olmaqla iki qrupa bölünür. Sözdəyişdirici paradiqma sözün

qrammatik formalarının cəmidir: act, acts, acted, acting. Sözün leksik -

qrammatik növlərinin cəmi həmin leksik vahidlərin sözdüzəldici

paradiqmasım düzəldir: act, act-ive, act-ion, act-ive-ness və s.

Sözdəyişdirici və sözdüzəldici paradiqmalann vahidləri bir -

birindən fərqlidir. Sözdəyişdirici paradiqmanm vahidlə:rinə əsas,

qrammatik morfemlər, sözdüzəldici paradiqmanm vahidləjünə kök -

48

morfem, leksik - qrammatik morfemlər aid edilir. Bu problem başqa bir

tədqiqatın mövzusu ola bilər.

Əksər dilçilər belə hesab edirlər ki, digər qrammatik morfemlər kimi

sıfır morfem ancaq sözdəyişdirici paradiqmanın vahididir, çünki sıfır

morfem sözdəyişdirici paradiqmada müəyyən qrammatik mənanın implisit

göstəricisidir.

Qrammatik sıfır morfemindən morfologiyada ətraflı danışıldığı

halda, nədənsə söz yaradıcılığında derivativ sıfır morfemin leksik -

qrammatik funksiyasmdan danışılmır, derivativ sıfir morfemi- nin

sözdüzəldici paradiqmada mahiyyəti açılmamış qalır. Sıfır mor- feminin

sözdüzəldici paradiqmada statusunu müəyyənləşdirmək bir qədər çəlindir,

çünki sıfır morfemi sözdüzəldici paradiqmada leksik - qrammatik mənanm

qarşılığı kimi çıxış etməlidir.

Sözdüzəldici paradiqmada help 0 - helpless qarşılaşdırma- sında 0

sıfır morfemi {help 0 ) ismin implisit göstəricisi, -less (helpless) morfemi

isə sifətin göstəricisidir.

Adj + N strukturlu whitehead 0 — grey — haired qarşılaşdırma-

smda 0 sıfır morfem və - ed morfemi mürəkkəb sifətlərin struktur derivativ

elementləri kimi çıxış edir. Eyni ilə bu fikri barefoot 0 və barefooted

mürəkkəb sözlərinə də aid etmək olar. Barefoot 0 barefooted

qarşılaşmasında 0 sıfır morfem implisit formada, -ed morfemi isə eksplisit

formada sözdüzəldici paradiqma sırasında mürəkkəb sözlərin morfoloji

göstəriciləridir ki, burada implisit və eksplisit ifadə formalanm əks etdirmiş

olur.

Bir sıra a four - storey 0 - four - storeyed (building), a four wheel 0

— four wheeled carriage tipli mürəkkəb sifətlərdə sıfır morfemin sta.tusunu

müəyyənləşdirmək çətindir. (Num -i- N)-l-0 və (Num + N)-l-ed modelləri

əsasmda düzələn mürəkkəb sifətlərdə sözdüzəldici oppozisiya növünü

ekvipolent oppozisiya növü kimi müəyyənləşdirmək olar. Ekvipolent

oppozisiyalarda oppozisiya üzvləri məntiqi cəhətdən eyni hüquqludur.

Buraya Azərbaycan dilində şirindil 0- şirindilli, qaragöz 0-

qaragözlü, ucaboy 0 - ucaboylu leksik vahidləri aid etmək olar.

49

Bizə məlum olan dilçilik ədəbiyyatında şirindil 0 — şirindilli

strukturlu sinonim mürəkkəb sifətlərin nə semantik mənalarının fərqindən,

nə də sözdüzəldici paradiqmalarma məxsus 0 sıfır morfem və - li şəkilçi

morfeminin oxşar və fərqləndirci funksiyalarından bəhs olunmur.

Fikrimizcə, Num + N modeli mürəkkəb sifətlərdə (four - wheel) sıfır

morfemi ümumi və qeyri - müəyyənlik mənası daşıyır. (Num + N) +ed

mürəkkəb sifətlərdə (four - wheeled) -ed morfemi fərdi, konkret və

müəyyənlik mənası bildirir.

§21 Nitq hissələri

Dildəki sözlərin morfem strukturundan danışanda bir məsələyə də

xüsusi fikir vermək lazımdır. Sözlər morfoloji strukturuna, sintaktik

funksiyasına və leksik mənasına görə müxtəlif cürdür. Bu kriteriyalardan

çıxış edərək ənənəvi dilçilik nitq hissələri adı altında bölgü aparırdı. Elə

məsələnin ən maraqlı cəhəti burasmdadu ki, nitq hissələri deyilən sözləri

morfologiyada və ya sintaksisdə öyrənmək cəhdi fikir müxtəlifliyinə gətirib

çıxardır. İngilis dilçiliyi sözləri bu baxımdan söz siniflərinə, almanlar isə

müxtəlif terminlərlə bu bölgünü müxtəlif cür ifadə edirlər. Cümlədə hansı

vəzifəni yerinə yetirməsindən asılı olmayaraq dəyişməz qalan sözləri

ümumi şəkildə köməkçi nitq hissələri sırasına daxil edirlər. Buraya

müəjryən istiqaməti göstərən siqnal sözləri (bağlayıcılar), əşyanm və ya

hadisənin yerini və zamanını bildirən münasibət sözləri daxildir

(sözönüləri). Bunlar deyilənin fomıalaşmasma xidmət edirlər. Bunlardan

fərqli olaraq cümlədə fərqli forma ilə çıxış edən və hərəkiliyilə seçilən

sözlər (isim, sifət, fel, say) var ki, onlar yerinə yetirdiyi vəzifəyə müvafiq

olaraq dəyişikliyə uğrayırlar. H.Brinkmaım (1930) qeyd edir ki, onlarm

forması dəyişkən və yerinə yetirdikləri funksiya müstəqildir. Sözlər bir

qrupdan digərinə keçə bilərlər. Bu zaman on- lann formasmda dəyişiklik

baş verir. Məs., alman feli /gəni:

50

sonAdən ab-laut vasitəsilə /gənus/ israi və /ba.r/ şəkilçisinin köməyilə

/gərıi.sba.r/ sifəti yaranu'.

İsimlər əşyavi, lüğəvi mənaya malikdir (table, hoııse, Tisch, Haus

və s.), onlar bəzən daxili hiss, həyəcan, hal, hərəkət və əlamətin adım da

bildirirlər {love, hatred, Liebe, Hass və s.), müstəqil cümlə üzvü olur,

mübtəda və tamamlıq yerində işlənirlər {steel, snow, dog, irousers, Ding,

Buch, Gefühl, Bewegung, Liebe, Traum və s.).

§22 Hal kateqoriyası

İrəlidə qeyd eti diyimiz kimi ümumi qrammatik kateqoriyalardan

biri hal kateqoriyasıdır. Bu kateqoriya formaca morfoloji, məzmunca

sintaktik mahiyyətdədir. Tabelilik əlaqəsində olan iki üzvdən biri digərini

müxtəlif qrammatik vəziyyətə salır. Bu zaman ikincinin qəbul etdiyi formal

əlamətlər toplusu hal kateqoriyası adlanır. İngilis dilində ismin iki halı

vardır: Ümumi və yiyəlik.

Ümumi hal. Ümumi halda olan isim adhq və obyekt halmda işlənir

və şəkilçi qəbul etmir. Mübtəda funksiyasında işlənən isim Azərbaycan

dilinə adhq hal kimi, xəbərdən sonra tamamlıq funksiyasında işlənən isim

təsirlik hal kimi, vasitəsiz tamamlıq rolunda işlənən ümumi halda olan

isimlə xəbərin arasında işlənmiş isim isə yönlük hal kimi tərcümə olunur.

a) The students recognized the teacher

b) The teacher recognized the students

İsimlər ümumi halda ‘‘‘'of, to, by, with, for'" və s. sözönüləri ilə də

işlənir. Məs; The leg of the table is broken.

I’ve received a letter from the manager

The cup was broken by Peter

He gave the magazine to his friend

Yiyəlik hal. Yiyəlik halda canlı varlıqları bildirən isimlər "'whose "

sualına cavab verir və artiklsız işlənir.

Məsələn; She is my sister ’s friend

51

Whose friend is she?

Birinci isim canlı varlığı ifadə edən ifadələrin yiyəlik halı ’s

vasitəsilə ifadə edilir. Lakin ’s həmçinin bir qrup cansız varlığı ifadə edən

isimlərdə də işlənə bilir.

1) zaman və məsafə bildirən sözlərlə; today, tomorrow, yesterday,

sun, moon, earth, river, water, ocean, wind, ci.ty, town, ship, boat, train,

concert, car, Computer, neıvspaper və digər cansız isimi ərin yiyəlik halı ’s/

’ vasitəsilə düzəlir.

Məs: She must go to the dentist’s

l’ve got a week’s holiday

Yesterday ’s students are today ’s employers.

2) a moment’s silence, summer’s day, the water’s edge, the Sun ’s

ray, the boat ’s trail, today ’s news, the ocean ’s raw, the city ’s view, the

company ’s policy, the college ’s administration, the plan ’s importance, the

train’s arrival, a doll’s house, the govemment’s decision, the paragraph’s

meaning, the earth’s gravity, the car’s previous owner və s. ifadələrlə də (’s)

işlədilir.

5) qohumluq və insan fəaliyyətinə aid olan isimlər; plan,

report, university, book və s.

Məs: the report ’s conclusion

The book ’s author

4) Tək isimlərin yiyəlik halı ’s, cəm isimlərin yiyəlik halı aposti'of

(’) vasitəsilə düzəlir.

Məs., Peter’s friend, My brothers’friends.

5) Qaydasız isimlərin yiyəlik halı ’s vasitəsilə düzəlir.

Məs., the child’s toy; the children ’s toys.

6) Mürəkkəb isimlərin yiyəlik hal formasını düzəldərkən yiyəlik hal

şəkilçisi axınncı sözə əlavə edilir.

Məs., the editor-in-chief’s proposols

My brother-in-law ’s library və s.

7) Eyni bir əşya iki və daha çox şəxsə məxsusdursa, yiyəlik hal

şəkilçisi axumcı sözə əlavə edilir.

Məs., Mary, Alice andJane’s mother.

Kate and Jane ’s car və s.

52

8) Yiyəlik halda olan isim bir qrup sözdən ibarət olarsa, ’s şəkilçisi

axmncı sözə əlavə edilir.

Məs., My elder brother Peter’s son is very Ul.

9) Yer zərfi funksiyasında işlənən yiyəlik halda olan isimlər- dən

sonda çox vaxt "'house, office, shop, firm, institution, hospital, church,

cathedral" sözləri buraxılır.

Mas., St. Paul’s (cathedral).

St. John’s (college)

I went to the baker ’s How do I

get to your sister ’sl

10) Kökündə [s], [z] səsləri olan isimlərin yiyəlik halı ’s və ya

apostrof [’ ] vasitəsilə düzəlir.

Məs., Dicken ’s novels və ya Dickens ’ novels.

Thomas ’s friend və ya Thomas ’friend

11) İsimlərdən başqa bəzi əvəzlrklərin də yiyəlik halı ’s vasitəsilə

düzəlir.

Məs., somebody’s dog; nobody’s book; each other’s eyes və s.

12) “Else” sözünün də həmçinin yiyəlik hal forması vardır. Məs.,

you ’ll have to borrow somebody else ’s car. I am using

mine.

13) Yiyəlik hal e}mi zamanda '‘of’ sözönü vasitəsilə də düzəlir.

Yer bildirən isimlərin yiyəlik halı “of’ sözönü in/from ilə

əvəz edilə bilir.

Məs., the texts in this book;

The words from /in/ lesson fıve.

14) Adətən başqa bir təyinedici ilə isim arasında yiyəlik hal

işlənmir.

Məs., his cousin, Paul ’s cousin;

Bu halm əvəzinə “o/+ possessive” quruluşundan da istifadə etmək

mümkündür.

Məs., The giri is a friend of mine

Now’s that brother of your s?

I saw another girlfriend of Judy ’s.

He is a friend of my brother ’s

53

15) Qohumluq əlaqələri haqqında danışdıqda, bu quruluş ’s

olmadan da işlənə bilir.

Məs., He’s a cousin ofRachel.

She ’s a friend of my mother.

16) İngilis dili ilə eyni dil qrupunda yer alan Alman dili isə kifayət

qədər qəliz hal kateqoriyasına malikdir. Bu dildə nəinki isim, hətta ondan

əwəl gələn və hansı cinsə mənsub olduğunu bildirən artikl, eyni zamanda

onu təyin edən sözlər də hallara əsasən dəyişir. Müasir Alman dilində 4 hal

mövcuddur: Nominativ (adlıq), Genitive (yiyəlik), Dative (yönlük),

Akkusativ (təsirlik). Məsələn:

Nom: der grüne Baum die grüne Wiese das grüne Feld

Gen: des grünen Baum^ der grünen Wiese des grünen Feldes

Dat: dem grünen Baum der srünen Wiese dem grünen Feld

Akk: den grünen Baum die grüne Wiese das grüne Feld

§23 Zaman kateqoriyası

Fəlsəfi kateqoriyalardan biri də geniş mənada qəbul etdiyimiz

zaman anlayışıdır. Zaman və məkan anlayışlarının münasibəti iş və

hərəkətin başqa münasibətlərini (obyektivliyi) doğurur. Əşya məkanla

bağlı olduğu kimi, hadisə də zamanla bağlıdır. İnsan təfəkküründə zamanm

üç növü vardır. Yəni bütün hadisələr yalnız üç (keçmiş, indiki və gələcək)

zaman daxilində baş verə bilər. Bu, fəlsəfi- obyektiv zaman hesab olunur.

Fəlsəfi-obyektiv zaman anlayışı bütün xalqlarda vardır. Amma həmin

anlayışın dildə ifadəsi məhz hər bir dilin qrammatik quruluşundan asılıdır.

Bu səbəbdən də qrammatik zaman kateqoriyası bütün dillərdə olmasma

baxmayaraq, onun ifadə formalan (hətta bəzən növləri) müxtəlif olur.

Bütün zamanları müəyyənləşdirmək üçün əsas meyar indiki zamandır.

İndiki zamana münasibət əsasında bu və ya digər hadisə keçmiş və ya

gələcəyə aid edilə bilər. Əgər hadisə indiki zamandan (onun haq- qmda

danışılan zamanda) əwəl baş vermişsə, bu, keçmiş, əgər gələcəkdə baş

verəcəksə gələcək zaman hesab edilir. Bu cəhətdən ob

54

yektiv zamanla qrammatik zaman bir-birindən seçilir. Bu zamanların hər

birinə təxmini tərif versək, belə ifadə almır.

a) İş, hal və hərəkətin baş verdiyi momentə fəlsəfi-obyektiv zaman

deyilir, b) Danışıq momentinin icra momentinə olan nisbətinə qrammatik

zaman deyilir.

Yəni

qrz=DM/IM

Danışıq momentini geniş mənada başa düşmək lazımdır. Yəni təkcə

indiki zamanda danışıq nəzərdə tutulmamalıdır. Danışıq mo- menti dedikdə

həmin momentin əhatə etdiyi obyektiv zamanın məna, çalar və növlərini də

nəzərdə tutmaq lazımdır. Məhz bu vaxt qrammatik zaman dünya dillərində

çoxlu ifadə formalarına malik olur. Yəni 3 f = 3 qr3 .

Bu o deməkdir ki, fəlsəfi zaman dünya dillərində qrammatik

cəhətdən n qədər ifadə formasına malikdir. Çünki hər bir dildə qrammatik

zamanın 8—10— 15 ifadə forması olduğunundan başqa, dünya dillərinin

çoxluğunu nəzərə almaq lazımdır.

Zaman kateqoriyası hərəkət və ya vəziyyətin növünü ifadə edir.

Zamanın qrammatik mənası nisbi olmaqla bərabər müxtəlif affikslər və

struktur sözlərlə ifadə olunur.

Müasir İngilis dilində 3 zaman mövcuddur; keçmiş (The Past

Indefinite tense form), indiki (The Present Indefinite tense form), gələcək;

(The Future Indefinite tense form). İndiki zaman hərəkətin indiki zamanda

baş verdiyini icra edir, məsdərdən -to ədatınm atılması yolu ilə düzəldilir,

ancaq üçüncü şəxs təkdə fel -s (es) şəkilçisi qəbul edir. Məs, / go to the

library every day. She likes to sleep in the daytime.

IVIüasir ingilis dilində keçmiş zaman qaydalı fellərə -ed şəkilçisi

artırmaqla düzəldilir, qaydasız fellər isə kökündən dəyişilir. Məs, “1 saw

him yesterday. ” "We played football in the yard last week. ”

İngilis dilində gələcək zaman köməkçi shall (birinci şəxs üçün),

ikinci və üçüncü şəxslərdə will artmnaqla yaranır. Məs,

/ shall read - mən oxuyacağam

55

he (she, it) will read —o (kişi və ya qadın cins) oxuyacaq we shall

read - biz oxuyacağıq you will read-siz oxuyacaqsınız they will read

— onlar oxuyacaqlar.

Ifhe comes we shall see him.

İngilis dilində mövcud zaman formalanndan da göründüyü kimi 4

aspekt mövcuddur: a) common (adi), b) continuous (davamedi- ci), c)

perfect (bitmiş), d) perfect continuous (bitmiş davamedici). Bu aspektlərin

hər birinin xüsusi struktur göstəriciləri mövcuddur.

Beləliklə, İngilis dilində zaman və aspekt kateqoriyalanna əsasən 16

zaman forması mövcuddur. Yəni, məsələn, Present simple, Present

Continuous, Present Perfect, Present Perfect Continuous.

Alman dilində də felin üç zamanı (präsens—^indiki zaman,

imperfekt—keçmiş zaman, ____ futurum—gələcək zaman) vardır.

Keçmiş zaman haben və sein fellərinin təsrifi ilə yaranır. Keçmiş zamanın

perfekt və plusquamperfekt növü də qeyd edilir. Məs, Ich habe ein Bild

gemalt.

Gələcək zaman isə werden (olmaq) köməkçi feli ilə düzəlir.. Əsas

fel dəyişmir, werden feli təsrif edilir. Məs; Ich werde Morgen kommen.

təkdə

ich werde gehen — mən gedəcəyəm

du wirst gehen —sən gedəcəksən

Er (sie, es) wird gehen —sən

gedəcəksən

cəmdə

wir werden gehen —biz gedəcəyik

ihr wurdt gehen —siz gedəcək- siz

sie werden gehen—onlar

gedəcəklər

o gedəcək

56

§24 Felin vasitəli şəkilləri

Felin vasitəli şəkilləri müasir ingilis dilində modalhq

kateqoriyasının əsas ifadə vasitələrindən olub, arzu (1), istək (2), şübhə (3),

şərt (4), güman (5) və s. bu kimi mənalar ifadə edir, məsələn;

1) Long live theforces of peace!

2) I wish I had a lot of money. (Galsworthy)

3) It is impossible that he should be late.

4) Ifl wereyou, I'dgo to night school (London).

5) “Alice wouldbring a deadman to life”, 1 said (Braine).

Müasir ingilis dilində felin vasitəli şəklinin dörd forması var:

1. Slabcanktiv I (Subjunctive I);

2. 5!abcanktiv II (Subjunctive II);

3. Sapozişinal (Suppositional);

4. Kandişinal (Conditional).

1. Sabcanktiv I (Subjunctive I)

Müasir ingilis dilində felin Sabcanktiv I şəklinin özünəməxsus

morfoloji əlaməti, forması yoxdur. Əmr şəklində olduğu kimi, felin

Sabcanktiv I şəkli də məsdərdən “to” ədatım atmaqla düzəldilir; felin əsası

dəyişmədən, heç bir şəkilçi qəbul etmədən bütün şəxslərdə eyni olaraq

işlədilir, məsələn;

I (he, she, we, you, they) be;

I (he, she, we, you, they) have;

I (he, she, we, you, they) go və s.

Müasir ingilis dilində felin Sancanktiv I şəkli ilə xəbər şəklinin

indiki zamanın qeyri-müəyyən forması arasında demək olar ki, formaca fərq

yoxdur. Bu iki fel şəkli arasmda mövcud olan yeganə fərq özünü to be

felində və digər fellərin üçüncü şəxs tək forma-sm- da göstərir.

Müqayisə edin:

57

To be feli

Xəbər şəkli. İndiki zamanın qeyri-müəyyən forması

Vasitəli şəklin Sabcanktiv I forması

I am I be You are You be

He/She is He/She be

We are We be

You are You be

They are They be

To have, to go, to work felləri

Xəbər şəkli. İndiki zamanm qeyri-müəyyən forması

Vasitəli şəklin Sabcanktiv I forması

i have/go/work I have/go/work

You have/go/work You have/go/work

He/She has/goes/works He/She have/go/work

We have/go/work We have/go/work

You have/go/work You have/go/work

They have/go/work They have/go/work

Felin Sabcanktiv I forması həyat həqiqətlərinə zidd olmayan,

qarşıya problem kimi qo3mlan indiki, yaxud gələcək zamana aid şərt, əmr,

xahiş, arzu, istək, vaciblik və s. modal mənalar bildirmək üçün işlədilir,

məsələn:

Ifhe be in the city tornorrow, I shall visit him.

I suggest that she go home at once.

It is necessary that they take part at the meeting.

Long live friendship between nationsi

All happiness be with you!

58

Qeyd: Sabcanktiv I müasir ingilis dilində nadir hallarda işlədilir.

Adi danışıq dilində Sabcanktiv I əvəzinə, bir qayda olaraq, felin Sapozişinal

forması işlədilir, məsələn:

He ordered that the children be at home əvəzinə He ordered that the

children should be at home deyilir.

Sabcanktiv I əsasən poeziyada, rəsmi sənədlərdə və habelə bəzi

hazır ifadələrdə işlədilir, məsələn:

Be it so!-Qoy belə olsun!

Godforbidl-Allah eləməsin!

God bless youl-Allah sənə/sizə yar olsun!

Success attendyoul-Sənə/Sizə uğur olsun!

Be death far from youl-Ölüm səndən/sizdən İraq olsun.

Come what may!-Nə olur olsun!

Be it far from me!-Məndən İraq!

All happiness be with you!-Xoşbəxt ol/olun!

2.Sabcanktiv II (Subjunctive II)

Felin Sabcanktiv II şəklinin iki zaman forması var: 1) indiki zaman

forması, 2) keçmiş zaman forması.

Sabcanktiv Il-nin indiki zaman forması felin xəbər şəklinin keçmiş

zaman qeyri-müəyyən forması ilə forma baxımından eyniyyət təşkil edir.

Müqayisə edin:

To speak feli

Xəbər şəklinin keçmiş zaman qeyri-müəyyən forması

Vas itəli şəklin Sabcanktiv II forması

Ispoke Ispoke

Yovi spoke You spoke

He/She spoke He/She spoke

We spoke We spoke

You spoke You spoke

They spoke They spoke

Felin keçmiş zaman qeyri-müəyyən forması ilə Sabcanktiv II

forması arasında mövcud olan yeganə fərq to be felində müşahidə

59

olunur, yəni felin qeyri-müəyyən zaman formasında to be feli was/were

Subjunctive II formasında isə were işlədilir. Müqayisə edin:

To be feli

Felin keçmiş zaman qeyri-müəyyən forması

Sabcanktiv Il-nin indiki zaman forması

I was I were

You were You were

He/She was He/She were

We were We were

You were You were

They were They were

Qeyd: Müasir ingilis dilinc ə (xüsusən danışıqda) həmin fərq də aradan qalxmaqdadır, yəni felin Sabcanktiv II şəklinin indiki

zaman formasmda da, xəbər şəklinin keçmiş zaman qeyri-müəyyən

formasında olduğu kimi, to be feli birinci və üçüncü şəxs təkdə was

işlənir, məsələn:

'T’d be king if I was you ”

'T wish now that I was not going to Australia at all ”

Felin Sabcanktiv II şəklinin keçmiş zaman formasmda felin

xəbər şəklinin keçmiş zaman bitmiş forması ilə tam eynijyət təşkil

edir. Müqayisə edin:

To write feli

Felin xəbər şəklinin keçmiş zaman bitmiş forması Sabcanktiv II keçmiş zaman forması

I had written I had written

You had written You had written

He/She had written He/She had written We had written We had written You had written You had written

They had written They had written

60

Felin Sabcanktiv II forması həyat həqiqətlərinə zidd olan hərəkətkıri

ifadə etmək üçün işlədilir. Belə hərəkətlərin icrası, adətən, damşamn

arzusundan, diləyindən, istəyindən, şərtindən və s. asılı olur. Bu hərəkətlər

indiki və ya gələcək zamana aid olduqda, Sabcanktiv II şəklinin indiki (1),

keçmişə aid olarkən isə keçmiş zaman forması (2) işlədilir, məsələn:

1) Iflhad enough money, I should buy a new car.

I wish I were ten years older.

Were I her, I shouldn ’t look at him.

2) If we had had time, we should have discussed this problem last

week.

Ifhe had been here yesterday, he would have helped me.

"Ifrd known, I should have broughtyou some flowers”

İlk üç cümlədə Sabcanktiv II şəklinin indiki zaman formasmın

işləndiymi, axırmcı üçündə isə keçmiş zaman formasmm işləndiyinin şahidi

oluruq.

3. Felin Sapozişinal şəkli

(The Suppositional Mood)

Müasir ingilis dili felinə xas olan felin Sapozişinal şəkli analitik

formaya malikdir. Felin bu şəklinin də İki zaman forması vardu:

1) lindiki zaman forması;

2) keçmiş zaman forması.

Felin Sapozişinal şəklinin indiki zaman forması shall köməkçi felin

keçmiş zaman forması should (bütün şəxslər üçün) və əsas felin məsdərinin

qejui-müəyyən və ya davam forması vasitəsilə düzəldilir, məsələn:

/ should work/be working We should work/be working

You should work/ be working You should work/be working

He/She should work/be working They should work/be working

Felin Sapozişinal şəklinin keçmiş zaman forması shall köməkçi

felinin keçmiş zaman forması should (bütün şəxslər üçün) və əsas felin

məsdərinin bitmiş və ya davam edib bitmiş forması ilə düzəldilir, məsələn:

/ should have written/should have been writing.

61

You should have written/should have been writing.

He/She should have written/should have been writing.

We should have written/should have been writing.

You should have written/should have been writing.

They should have written/should have been writing.

Felin Sapozişinal şəkli həqiqətə zidd olmayan, icrası müəyyən

şərtdən asılı olan hərəkətləri bildirmək üçün işlədilir. Belə hərəkətlər əmr,

təklif, güman və sairdən ibarət olur, məsələn:

He suggested that the question should be discussed at the next

meeting.

Jim insisted that she should do so.

Iproposed that we should all go and eat ice in the park.

4. Felin Kandişinal şəkli

(The Conditional Mood)

Felin Kandişinal şəklinin keçmiş zaman forması shall köməkçi

felinin keçmiş zaman forması should (birinci şəxsin təki və cəmi üçün),

will köməkçi felinin keçmiş zaman forması would (qalan şəxslərin tək və

cəmi üçün) və əsas felin məsdərinin bitmiş və ya davam edib bitmiş forması

vasitəsilə düzəldilir, məsələn:

I should have worked/should have been working.

You would have worked/would have been working.

He/She would have worked/would have been working.

We should have worked/should have been working.

You would have worked/would have been working.

They would have worked/would have been working.

Feliu Kandişinal şəkli əsasən budaq cümləsi həqiqətə zidd məna

bildirən və feli Sabcanktiv II şəklində işlənən mürəkkəb cümlələrin baş

cümləsində işlədilir. Bu halda felin Kandişinal şəkli ilə ifadə edilən

hərəkətin icrası budaq cümləsindəki şərtdən asılı olur, məsələn:

Ifl were her, I shouldn ’t look at him.

IfPatty were out of jail, she ’d be here.

If he had seen her in Cape town he would have looked once andgone

on his way....

62

• Felin vasitəli şəkillərinin işlədilməsi

(The Use of the Oblique Moods)

Müasir ingilis dili felinə xas olan vasitəli şəkillərin işlədilməsi bir

tərəfdən ifadə edilən fikrin xarakterindən, onun (fikrin) arzu, xahiş, təkid,

güman və s. bildirməsindən, digər tərəfdən də həmin fel şəkillərinin

işlədilməli olduğu cümlə növündən, onun (cümlənin) sadə, yaxud

mürəkkəb olmasından asılı olur.

• Felin vasitəli şəkillərinin sadə cümlələrdə işlədilməsi

Sadə cümlələrdə felin aşağıdakı vasitəli şəkilləri işlədilir;

1. Arzu ifadə edən sadə cümlələrdə Sabcanktiv I işlədilir, məsələn;

Long live our Country!

Long live the Azerbaijan Army!

Beyours a happy life!

All happiness attendyou!

Qeyd; Bu növ cümlələrdə Sabcanktiv I əvəzinə may+məsdər

birləşməsi də işlənə bilir, məsələn;

May our country live long!

May the Azerbaijan Army live long!

May success attendyou!

2. Arzu bildirən və eyni zamanda ah, oh, (that)!+ nida ilə başlanan

sadə cümlələrdə Sabcanktiv II işlədilir, məsələn;

Ah! Ifhe were only opposite now.

Oh, if she were here now!

Oh, that the wind were over!

3. Güzəşt bildirən sadə cümlələrdə Sabcanktiv I işlədilir, məsələn;

Be it so! (So be it!)

Qeyd; Bu halda Sabcanktiv I əvəzinə let+məsdər (to hissəciksiz)

birləşməsi də işlənə bilər, məsələn;

Let it be so!

4. Mübtədası qeyri-müəyyən əvəzliklə və ya one of you birləşməsi

ilə ifadə olunan, əmr (1) və ya xahiş (2) bildirən sadə cümlələrdə

Sabcanktiv I işlədilir, məsələn;

63

(1) Somebody come to the board.

(2) One ofyou answer my question.

Qeyd: Həmin mənam ifadə etmək üçün Sabcanktiv I əvəzinə

let+məsdər (to hissəcücsizj birləşməsi də işlənə bilir, məsələn:

Let somebody come to the board.

Let one ofyou answer my question.

5. Fikirdə tutulan, lakin ifadə edilməyən şərtlə əlaqədar olan sadə

cümlələrdə felin Kandişinal şəkli işlədilir, məsələn:

I should like to see her.

The captain would have been content to sit so for a week.

6. Had better, had best, had rather, would rather, would sooner

firazeoloji birləşmələr işlənən sadə cümlələrdə Sabcanktiv I işlədilir,

məsələn:

“You ’d better come and dine with us”

“You ’d better have one too, Amy ”

“I would rather go ”

• Felin vasitəli şəkillərinin mürəkkəb cümlələrdə işlədilməsi

Felin vasitəli şəkilləri aşağıdakı növ mürəkkəb cümlələrdə işlədilir:

1) It is important.... İt is (im) possible; It is necessary ...; It is (un)

natural...; It is extraordinary...; It is strange...; It is surprising...; It is

requested...; It is right kimi ifadələrlə başlanan mübtəda budaq cümləli

mürəkkəb cümlələrdə Sapozişinal və ya Sabcanktiv I işlədilir, məsələn:

It is necessary that you should answer/answer the letter

immediately.

It is impossible that they should come/come so late.

It’s only right that you shouldn ’t disapprove of me.

2) Əmr, təklif, tövsiyə və ya təkid ifadə edən tamamlıq budaq

cümlələrində Sapozişinal və ya Sabcanktiv I işlədilir, məsələn:

It was requested that they should come/come.

İt is surprising that he should say/say it.

The teacher asked that the students should write/write the words in

their notebooks.

64

The Gadfly insisted ihat the work should be fınished by the m iddle of

June...

Aızu, dilək, istək ifadə edən ‘7 (he, she, we və s.) wish ” baş

cümləsindən sonra gələn tamamlıq budaq cümləsində Sabcanktiv II

işlədilir, məsələn:

Iwishyou would stay with me for a while.

I vdsh I were a giri again.

‘T wish the friends were younger ”

I wish I knew how to describe his smile.

‘T wish I had known of all this be:fore ”

Qeyd; I (he, she, we, etc,) wish baş cümləsindən sonra gələn

tamamlıq budaq cümlələrində may+məsdər (to hissəciksiz), might+məsdər,

might-^perfect məsdər (to hissəciksizj və ya would +məsdər (to hissəciksiz^

birləşmələri də işlənə bilir. Bu halda dörd vəziyyət mümkündür;

1) hərəkət indiki zamana aid olduqda və icrası şübhə doğurduqda

may+məsdər birləşməsi işlədilir, məsələn:

/ vAsh he may come tomorrow by the morning train.

2) hərəkət keçmişə aid olduqda might-məsdər birləşməsi işlənir,

məsələn:

I MHshed she might return in two days.

3) hərəkət keçmişə aid olduqda və icra edilmədikdə

might+perfect məsdər işlədilir, məsələn:

Iwished he might have come by the morning train.

4) hərəkətin icrası qarşıdakı şəxsdən (müraciət olunan şəxsdən) asılı

olduqda would+məsdər birləşməsi işlənir, məsələn:

‘T wishedyou ’d type it for me ”

I vnsh you ’d come and see us oftener.

'7 wish you wouldn ’t smoke any more ”

Ba.ş cümləyə lest bağlayıcısı ilə bağlanan məqsəd budaq

cümləsində, adətən, felin Sapozişinal şəkli (bəzən isə Sabcanktiv I) işlədilir,

məsələn:

We must hurry lest we should miss/miss the train.

You are to work hard atyour English lest you should fail/fail.

65

5. Baş cümləyə as if və ya as though bağlayıcısı ilə bağlanan

müqayisə budaq cümlələrində Sabcanktiv II işlədilir, məsələn:

She treated me as if I were her own child.

Iheld it to his mouth as though he were a child.

He spoke as though I were a child.

He looked round the room and drew one hand across his forehead

as ifhe were bewildered.

Even if, even though bağlayıcıları ilə baş cümləyə bağlanan güzəşt

budaq cümlələrində, adətən, Sabcanktiv II, baş cümlədə isə Kandişinal

işlədilir, məsələn:

Even if I were at home I should not receive you.

Even though he had been very busy he would have visited you

yesterday.

We can ’t attempt it again.

Even if he were well enough to manage his part of the thing.

Though, whatever, whoever, al though, however, whenever və s.

bağlayıcılanndan hər hansı biri ilə başlanan güzəşt budaq cümlələrində

Sabcanktiv I və ya felin Sapozişinal şəkli işlədilmir, məsələn:

Though he explain/should explain the reason he can’t get

permission.

Whatever she say/should say, I don ’t believe her words.

Whoever he be/should be he has no right to drive me out.

However it be/should be hot, we should have to continue our

Work.

Qeyri-real şərt bildirən budaq cümləli tabeli mürəkkəb cümlələrin

budaq cümləsində Sabcanktiv II, baş cümləsində isə felin Kandişinal şəkli

işlədilir. Bu halda iki vəziyyət mümkündür:

1) məlumat indiki və ya gələcək zamana aid olduqda, budaq

cümlədə Sabcanktiv II indiki zaman forması, baş cümlədə isə felin

Kandişinal şəklinin indiki zaman forması işlədilir, məsələn:

Ifit weren ’tfor the children, I wouldn ’t mind anything.

Ifl were you, l’dgo to night-school.

66

2) məlumat keçmişə aid olduqda, budaq cümlədə Sabcanktiv II

keçmiş zaman forması, baş cümlədə isə felin Kandişinal şəklinin keçmiş

zaman forması işlədilir, məsələn:

If you had been this way a few months ago, it would have been

different.

If Charles had been with me, things would have been different.

Ifl’d only waited, perhaps it would have gone all right.

Baş və budaq cümlələrdəki fellərin ifadə etdiyi hərəkətlər zamanca

müxtəlif ola bilər; budaq cümlədəki felin bildirdiyi hərəkət keçmişdə, baş

cümlədəki felin ifadə etdiyi hərəkət isə indiki zamanda icra edilə, baş verə

bilər. Belə hallarda baş və budaq cümlələrdə işlənən fel şəkilləri zaman

forması baxımmdan müxtəlif olur, məsələn:

If she had come yesterday, she would go with us.

They would be much happier if they had taken their father’s advice.

Yuxarıda verilmiş cümlələrin hər ikisində budaq cümlədəki felin

ifadə etdiyi hərəkət (şərt) keçmişə, baş cümlədəki felin bildirdiyi hərəkət

isə indiki zamana aiddir. Buna müvafiq olaraq da budaq cümlələrdə

Sabcanktiv II keçmiş zaman forması, baş cümlələrdə isə Kandişinal

şəklinin indiki zaman forması işlədilmişdir.

• İngilis dili felinə xas olan vasitəli şəkillərin Azərbaycan

türkcəsində qarşılığı

Müasir ingilis dilində felə xas olan vasitəli şəkillər (Sabcanktiv I,

Sabcanktiv II, Sapozişinal və Kandişinal) Azərbaycan türkcəsində felin

müxtəlif şəkillərinə uyğun gəlir.

Sabcanktiv I Azərbaycan türkcəsinə aşağıdakı vasitələrlə tərcümə

edilir:

1) felin şərt şəkli ilə, məsələn:

Ifthe weather be cold tomorrow, we shall not go to the forest

Sabah hava soyuq olsa, biz meşəyə getməyəcəyik.

67

2) felin əmr şəkli ilə, məsələn;

1 suggested that she remain at home-Mən təklif etdim ki, o, evdə

qalsın.

Long live the forces of peacel-Yaşasın sülh qüvvələri!

Success attendyouI-Sizə uğur olsun!

2. Sabcanktiv II Azərbaycan türkcəsinə aşağıdakı fel şəkilləri ilə

tərcümə edilir:

1) felin arzu şəkli vasitəsilə, məsələn:

Iwish Iwere eighteen now-Kaş on səkkiz yaşım olaydı

(Arzu edirəm ki, on səkkiz yaşım olaydı).

2) felin şərt şəkli vasitəsilə, məsələn;

IfIwereyou, Ishouldreadthis book.

Sənin/Sizin yerinə/yerinizə olsaydım, bu kitabı oxuyardım.

3) Sapozişinal şəkli Azərbaycan türkcəsinə ya felin şərt (1), ya da

əmr (2) şəkli vasitəsilə tərcümə edilir, məsələn:

(1) Shouldyou see her in the city, teli her to wait for me.

İşdir onu şəhərdə görsən/görsəniz. (ona) de/deyin məni gözləsin.

(2) I suggest you should start immediately.

Mən təklif edirəm ki, sən/siz dərhal yola düş/düşün.

4. Kandişinal şəkli Azərbaycan türkcəsinə, bir qayda olaraq, felin

müzareli keçmiş zaman şəkli ilə tərcümə edilir, məsələn;

Ifl were you, I should learn English.

Mən sənin/sizin yerinə/yerinizə olsaydım, ingilis dilini öyrənərdim.

§25 Şəkil kateqoriyası

Fielin şəkil kateqoriyası hərəkətin həqiqətə olan münasibətini

bildirir, hərəkətin həqiqət, arzu, xahiş, şərt, məsləhət, istək və s. olduğunu

göstərir. Müasir ingilis dilində felin xəbər kateqoriyasının üç şəkli vardır:

1. xəbər şəkli; 2. əmr şəkli; 3. vasitəli şəkli.

68

Felin xəbər şəkli icra edilən hərəkətin, mövcud olan halm real fakt,

həqiqət olduğunu bildirir.

Məs; Jack London was born in 1876.

A man has two hands and two feet.

Müasir ingilis dilində felin əmr şəklinin təsdiq forması məs- dərdən

“to ‘‘ ədatmm atılması yolu ilə düzəldilir.

Məs., to write-write

to stop-stop

İnkar forması “to do ” köməkçi feli və “not" inkar ədatı vasitəsilə

düzəldilir.

Məs., Do not stop in the way

Do not talk nonsense

Vasitəli şəkil ingilis dilində modallıq kateqoriyasmın əsas ifadə

vasitələrindən olub “arzu”, “istək”, “şübhə”, “şərt”, “güman” və s. bu kirni

mənalar ifadə edir.

Məs: Long live the forces of peace!

If I were you, I’dgo to night school.

Vasitəli şəklin dörd forması vardır:

1. Sabcanktiv I

2. Sabcanktiv II

3. Sabcanktiv III

4. Sabcanktiv IV

Müasir ingilis dilində felin Sabcanktiv I şəklinin özünəməxsus

morfoloji əlaməti, forması yoxdur. Felin bu şəkli məsdərdən “to” ədatmı

atmaqla düzəldilir, felin əsası dəyişmədən, heç bir şəkilçi qəbul etmədən

bütün şəxslərdə eyni olaraq işlədilir.

Sabcanktiv II şəklinin iki zaman forması var: 1) indiki zaman; 2)

keçmiş zaman.

İndiki zaman forması keçmiş qeyri-müə5^ən forması ilə forma

baxmımdan eyniyyət təşkil edir.

Məs., Ispoke, you spoke, he wrote, we did, they translated.

Keçmiş zaman formasmda yeganə fərq “to be" felində müşahidə

olunur. Sabcanktiv II formasmda “were ” işlədilir.

Məs. Ifhe were here he ’d help us.

69

Felin Kandişinal şəkli ‘'should” və '‘would” felləri və əsas felin

məsdərinin bitmiş və ya davam edib bitmiş forması vasitəsilə düzəldilir.

Məs., İflwereyou, I shouldn ’t lookat him.

Ifl had seen her in Cape Town

He would have looked once andgone on his way.

Felin Sapozişinal şəkli bütün şəxslər üçün '‘‘‘should” və əsas felin

məsdərinin bitmiş və ya davam edib bitmiş forması ilə dü2:əldilir.

Məs., Though he should explain the reason, he can’t get permission

However it should be hot, we shoıdd have to continue our Work

[Bax; əvvəlki paraqrafa].

§26 Şəxs kateqoriyası

Şəxs kateqoriyası isimlərdəki xəbərlik kateqoriyasına oxşayır.

Xəbərlik kateqoriyası şəxslərə aid olduğu kimi, şəxs kateqoıdyası da iş, hal

və hərəkətin hansı şəxs tərəfindən icra edildiyini bildirir. Burada da dilin

qrammatik xüsusiyyəti əsas rol oynayır. Müasir ingilis dilində felin bu

kateqoriyasını ifadə edəcək müstəqil qrammatik /morfoloji/ vasitə, demək

olar ki, yoxdur. Ancaq indiki zamanın qeyri-müəyyən formasında, üçüncü

şəxs təkdə şəxsi göstərə biləcək bircə əlamət, ~s (es) suffıksi mövcuddur.

Məs, he works, she plays. Qalan hallarda müasir ingilis dili felinin şəxs

kateqoriyası müstəqil nitq hissəsi hesab edilən şəxs əvəzlikləri vasitəsilə

ifadə edilir.

Məsələn: / work, you work, we work, they work

§27 Növ kateqoriyası

Fel kateqoriyası həm leksik-semantik, həm də qrammatik cəhətdən

ən zəngin, ən mürəkkəb kateqoriyadır. Felin çoxcəhətli əlaqə və

münasibətləri onun özünəməxsus çoxşaxəli qrammatik mənaları

70

olmasmil şərtləndirir. Fel bir tərəfdən zamanla əlaqədardırsa,, digər tərəfdən

iş görənlə - subyektlə və üzərində iş görülən obyektlə əlaqədardır. Fel -

subyekt—obyekt əlaqələri əsasında onun xüsusi bir kateqoriyası olan növ

meydana çıxır. Subyektlə obyekt və iş prosesində onların bir-birinə

münasibəti müxtəlif dillərdə müxtəlif qrammatik mənalar doğurur.

Dünyada elə bir dil yoxdur ki, orada işlə obyekt, suləyektlə obyekt

münasibətdə olmasm. Subyekt və obyekt məsələsindən danışarkən

birincinin ikinci üzərində təsiri məsələsi meydana çıxır ki, bu da xüsusi bir

qrammatik kateqoriyanı—^təsirlik kateqoriyasını şərtləndiirir.Təsirlilik

kateqoriyasını bilmədən növ haqqında təsəvvür əldə etmək çətin olar.

Subyektin obyektə təsiri keçməsi və keçməməsinə görə fellər iki

qrupa bölünür: təsirli və təsirsiz.

Tsısirli fellər iş və ya hərəkətin hər hansı bir obyektə doğru fəal

sursıtdə yönəldiyini, onun üzərində məntiqi və ya qrammatik təsiri olduğunu

göstərir. Təsirli fellər özündən sonra kimi? nəyi? və haranı? suallarına cavab

olan təsirlik halı tələb edir. Bu suallar obyekt vg iş münasibətindən doğan

birinci suallardır. Buna görə də bu suallar əsasında müə5^ənləşdirilən

tamamlıqlar da vasitəsiz adlanır. Məs, read (what), write, translate və s.

Təsirsiz fellər özündən sonra təsirlik hal tələb edə bilmir. Yəni onlar

ismin təsirlik halımda idarə edə bilmir. Onlar bu və ya digər obyektə doğru

yönəlməyən iş, hal və hərəkəti bildirir. Məs, see, run, walk və s. kimi fellər

obyektə fəal təsir etmir. Yəni onlarm obyekt üzərində təsiri olmur. Bu

səbəbdən də təsirsiz fellər ö.zündən sonra vasitəsiz tamamlıq tələb edə

bilməz.

Tjısirlilik anlayışı fellərdə növ mənasımn izahma xeyli kömək edir.

Belə ki, subyektin obyektə olan münasibətindən felin növləri meydana çıxır.

Növ kateqoriyası məlum hərəkətin subyekt tərəfindən icra edildiyini, yoxsa

obyekt tərəfindən qəbul olunduğunu ifadə edən ikili oppozemlər sistemidir.

Bu və ya digər formada istənilən dildə fellərin növ kateqoriyası mövcuddur.

71

Müasir İngilis dilində növ kateqoriyası ilə bağlı bir problem

mövcuddur: növlərin sayı problemi. Bəzi müəlliflər qayıdış (reflexive),

qarşılıq (resiprocal) və orta (middle) növlər barədə fikir söyləmişlər.

Məsələn,

He showed himself. fiqayıdışj

They greeted each other. (ijarşılıqj

The door opened. (oxXa.)

Bu növlərin bütün qrammatistlər tərəfindən qəbul olunmamasının

əsas səbəbi onlarm semantik prinsipə əsaslanmalarıdır. Ümumi qəbul

olunmuş qaydaya əsasən, İngilis dilində 2 növ mövcuddur: active voice

(inəlum növj, passive voice (məchul növ^.

Bütün dillərdə məlum növün mahiyyəti eynidir, yəni felin bu növü

hərəkətin subyekt tərəfindən icra olunduğunu bildirir. Bu növün xüsusi

xarakterik affiks və ya sözləri yoxdur, dildəki bütün zaman formalan bu

növü əmələ gətirir.

Məchul növ isə hərəkətin subyekt üzərində icra olunduğunu ifadə

edir, başqa sözlə obyekt subyektə çevrilir. İngilis dilində felin məchul növü

analitik üsulla düzəlir, hər bir zaman formasımn məchul forması xüsusi

struktura malikdir.

A book was published.

A lot of trees will be planted in this park the nextyear.

She had been known in the partyfor several years.

İngilis dilində to sleep, to run kimi təsirsiz fellər əsasən məchul növ

əmələ gətirmir. (Lakin: This bed hasn ’t been slept in.)

Alman dilində də, İngilis dilində olduğu kimi, analitik düzəlmə

mövcuddur. Bu düzəlmədə werden feli və von, durch, mit söz- önüləri əsas

rol oynayır.

Məs, Der Brief wird geschrieben.

Ich bin angerufen worden.

72

§28 Söz birləşmələri

Söz birləşmələri, adından göründüyü kimi, iki və daha artıq sözün

qrammatik və obyektiv cəhətdən birləşməsinə deyilir. Yeri gəlmişk;m, qeyd

etmək lazımdır ki, deskriptiv dilçilik söz birləşmələrinin əsas mahiyyət və

funksiyalannı müəyyənləşdirə bilmir. Çünki söz birləşmələrinə düzgün

arqumentdən yanaşmır.

Deskriptiv dilçilik söz birləşmələrinin komponentləri arasm- dakı

ob5'ektiv və tabelilik əlaqəsinin zəruriliyini nəzərə almır. Bu səbəbdən də

hər hansı iki yanaşı gələn sözləri söz birləşməsi hesab edir. Müasir dilçilik

məktəbi isə dilə düzgün mövqedən yanaşdığma görə söz birləşmələri,

onlarm xarakteri, növləri və dil sistemindəki yerini düzgün müəyyənləşdirir.

Söz birləşmələri arasmda mütləq tabelilik əlaqəsi olmalıdır.

Budan əlavə, söz birləşmələrinin komponentləri arasmda obyektiv

əlaqə də zəruridir. Belə ki, obyektiv - məntiqi əlaqə ilə birləşməyən iki söz

söz birləşməsi deyil. Çünki onlar dildə heç bir kommunikativ funksiya

daşımır. Bununla belə, həmin sözlər arasmda düzgün qrammatik əlaqə

vardır. Deməli, söz birləşmələrinin varlığı üçün qrammatik düzgünlükdən

daha çox məntiqi əlaqə lazımdır. Bəzi dillərin qrammatik xarakteri ilə

əlaqədar olaraq söz birləşmələri arasında qrammatk əlaqə olmadan da

birləşmə əmələ gələ bilir (burada məntiqi əlaqə aparıcı rol oynayır.)

Söz birləşmələri ilə həm rus, həm Azərbaycan, həm də xarici alimlər

çox məşğul olmuşlar. Buna görə də sintaksisin bu sahəsi həm ümumi, İrəm

də xüsusi dilçilikdə kifayət qədər tədqiq edilmişdir.

Rus dilçiyində söz birləşmələrindən ilkin bəhs edən alimlərdən biri

də F. F. Fortunatovdur. F.F. Fortunatov və şagirdləri söz birləşmələrini əsas

sintaktik vahid hesab etsələr də, söz birləşmələri ilə cümlələr arasındakı

fərqləri görmür, cümləni predikativ sintaqmı olan söz birləşməsi hesab

edirdilər.

Onun ardmca gələn M.N. Peterson, söz birəşməsi adı altmda

cümlələrdən də bəhs edərək sadə geniş cümlələri də söz birləşməsi hesab

edirdi.

73

Özünəqədərki tədqiqatlardan fərqlənən, onlarm yalnız yaxşı-

müsbət cəhətlərini əxz edərək söz birləşmələri haqqında yeganə düzgün

nəticələrə gələn alim V. V. Vinoqradovdur. O, hər şeydən əvvəl, söz

birləşmələrindən bir-birinə bağlılıq tələb edirdi. V.V.Vi- noqradov

özündən əvvəlki tədqiqatçılardan fərqli olaraq söz birləşmələri haqqmda

yazırdı:

“ Söz birləşmələri... sözlərin daşıdığı nominativ funksiyanı daşıyır.

O da sözlər kimi bütov formalar sisteminə malik ola bilər” .

Söz birləşmələrini bütöv formal əlamətləri ilə sözlərə yaxın hesab

edən V.V. Vinoqradov, F.F. Fortunatov, M.N. Petersondan əsaslı surətdə

ayrılmış olur. Bu da öz növbəsində V.V.Vinoqrado- vun söz birləşməsi

barəsində düzgün mövqe tutmasmı şərtləndirir. V. Yartseva da V.

Vinoqradovun ardınca gedərək söz birləşmələrini “üd tam mənalı sözün

fikri-məntiqi və qrammatik cəhətdən birləşməsi” kimi izah edir.

Söz birləşmələrindən damşarkən onlann komponentləri arasındakı

əlaqənin xarakterindən mütləq danışmaq lazımdır. Söz birləşmələrinin

komponentləri onun xarakterindən asılı olmayaraq seçilir. Lakin bu,

komponentlərin aynla bilməsi demək deyil. Çünki elə birləşmələr vardır ki,

onlar ilkin məna yuvasmdan uzaqlaşaraq yeni bir məna yaratmaq naminə

başqa sözlə birləşmişdir. Belə sözlər hazır dil faktı kimi sözlərə daha çox

yaxınlaşır. Çünki sözün bütün əlamətləri onlarda olur. Bu səbəbdən də belə

birləşmələr leksi- kologiyada ö3Tənilir.

Bizi maraqlandıran birləşmələlər isə xaraktercə >nıxarıda

dediyimiz birləşmələrdən fərqlənir. Çünki belə söz birləşmələri öz əvvəlki-

nominativ mənasmdan uzaqlaşmır. Belə birləşmələr nitq faktıdır. Çünki

onlar nitqlə bağlı olaraq bu və ya digər kontekstdən asılı olaraq bir-birilə

birləşir. Onlan asanca parçalamaq olduğu kimi, başqa sözlərlə də

birləşdiimək mümkün olur. Buna görə də belə birləşmələr sərbəst

birləşmələr adlanır. Belə birləşmələr hər dilin öz xüsusiyyətləri ilə əlaqədar

yaranır və öz strukturu ilə dilin qrammatik quruluşundan, sintaktik

səciyyəsindən asılı olur. Məhz

74

buna görə də sərbəst söz birləşmələrini sintaksisin obyekti hesab etmək

lazım gəlir.

Söz birləşmələrinin növləri onların komponentləri ilə

müəyyənləşdirilir. Söz birləşmələrinin aşağıdakı növləri vardır:

1. İsmi birləşmələr

2. Feli birləşmələr

3. Zərf birləşmələri

İsmi birləşmələr. Söz birləşmələrinin ən geniş növü ismi

birləşmələrdir. İsmi birləşmələr adı altında hər iki tərəfi adlardan ibarət olan

birləşmələr nəzərdə tutulur.

İsmi birləşmələrin ən geniş yayılmış növləri bunlardır:

1. İsim-isim: flower garden, stone bidge, lamp light

2. Sifət-isim.- diffıcult task, long stories, rich people

3.Say-isim: five boys, two horses, six chairs

4. Əvəzlik-isim: another book, such person, my sister

5. Məsdər-isim: to write a letter, to read a newspaper, to build a

bridge.

§29 Sözün yaranması (mənşəyi) və strukturu

Ümumi şəkildə götürüldükdə, struktur baxımdan söz yaran-

masmda iki yol var. İki əsas və leksik vahid bir söz yaradır ki, buna

mürəkkəb söz və ya tərkib (zusammensetzung, komposita) və ya əsas,

leksik morfemə formativ qoşularaq yeni söz yaranır ki, buna da düzəltmə

söz (abieitung, derivation) deyilir.

Hər bir sözün yaranması müəyyən ehtiyacdan doğur. Ünsiyyətdə

müəyyən şəraitlə bağlı ehtiyacdan yaranan söz sonra bütün dil daşıyıcıları

üçün zərurətə çevrilir, işarənin ixtiyariliyi prinsipini irəli sürəndə F. de

Sössür məhz bunu nəzərə almışdı. Sözün yaranmasında elmi-texniki

tərəqqi, başqa xalqlarm dillərinin söz yaradıcılığı və bir də daxili resurslar

əhəmİ3^ətli mənbə rolunu oynayırlar. Məs: alman dilində Bahn (-hof,

-steig, -station) və s. sözlərində “Bahn” kalka yolu ilə yaranmış sözdür. Bu,

ilk dəfə ingilislərdə yaranmış

75

araba yolunun dəmir xətlərlə əvəz olunması, sonradan isə qatarlarm

meydana gəlməsi /Bahnlinie/ sözünün formalaşmasında əsias səbəb

götürülə bilər. Əslində dilin lüğət fondmıa daxil olmuş sözün hər birinin

etimologiyasına gedib çıxmaq olar, amma bu xüsusi elm sahəsi olan

etimologiyanm mövzusudur.

Adətən etimon axtanşı ulu dilə gedib çıxır, bəzən də başqa dillərlə

qarşılıqlı tarixi əlaqənin aşkar olunmasını tələb edir. Məs; deutsch_^özü. ilk

dəfə VIII əsrdən diutesk kimi işlənib, özü də xalq demək idi. Sonralar o, öz

şəklini və mənasmı dəyişərək indiki deutsch kimi formalaşmışdır. Amma bir

qayda olaraq sözün mənası- nm haradan qaynaqlandığmı biz etimoloji

lüğətlərdən öyrənə bilərik.

German dillərində sözün strukturu, onun morfem quruluşu çox

mürəkkəb və müxtəlifdir.

1. Söz ən azı bir morfemli, bir fonemlidir. Məs: alm.d.: Er, Bad, Ei;

ing.d.: bad, fıne, that, well, dog, backvə s.

2. Söz iki müstəqil morfemdən ibarət ola bilər. Məs: alm. d.:

Haustur. Schalldicht; ing.d; blackbird, schooltable və s. Alman dilində

mürəkkəb sözə daha çox klassik ədəbiyyatm dilindƏ' rast gəlmək olur.

:3. Sözdə ən azı bh leksik morfem olmalıdır. Məs.-

Zer/brech/lich/keit. Burada /brech/ asılı leksik morfemdir, çünki o, sözün

yalnız nüvəsini təşkil edir, danışıqda ayrılıqda çıxış edə bilmir.

4. Sözdə bir asılı leksik morfem və bir və ya bir neçə asılı qrammatik

morfem iştirak edə bilər. Məs.: yuxanda verdiyimiz /Zerbrechlickeit!

sözündə /Zer/, /lich/, /keit/ morfemləri /brech/ müstəqil morfemdən asılı

qrammatik morfemlərdir. Qrammatik morfemlər sözdəyişdirici (Məs: t, st

və s.) və sözdüzəldici (Məs.; frei+lich və s.) olmaqla iki yerə bölünürlər.

Alman dilində sözün əmələ gəlməsində mürəkkəb və düzəltmə sözlər çox

fəaldır.

5. Mürəkkəb sözlər, tərkiblər (komposita) minimum iki leksik

morfemdən, maksimum isə külli miqdarda morfemdən (bunlann saymı

müəyyənləşdirmək çox çətindir: müq. et: Dampf Schiff, Fahrt\s\, Ge\ sell\,

schaft\s\, Stell\ver\tret\er\, Direktor\, Ge\mahl\in va s.) ibarət olur.

76

6. Tərkiblərin xüsusi növü kimi yanaşma (Zusammenrückung)

xüsusi yer tutur. Məs: /Die Sich-mit-kaltem-Tuch-Trocknen-Proze- dur// və

ya /Das Tdgiich dreimal Arznei-Einnahme-Rezept/ və s.

7. Tərkiblərdən biri də cümlə-fikir birliyinin bir söz halında

deyilməsidir ki, bu da danışıqda qənaət prinsipinin tələbilə həyata keçirilir.

Məs.: /Die Klinton-Reise nach Jerusalem/s.

8. Düzəltmə sözlər bir leksik morfemdən və bir və ya bir neçə

sözdüzəldici morfemdən ibarət ola bilər. Araya sözdəyişdirici mor- fem də

girə bilər. Leksik morfem həm də morfoloji funksiya yerinə yetirə bilər.

Yəni bir sözdən başqa söz də düzəldilə bilər. Bu sözdüzəldici morfemləri

affıks adı altında birləşdirirlər. Buraya prefiks, suffiks və infiks daxildir:

a) prefikslə və ya prefiksləşmiş sözlərlə yaranan düzəltmə sözlər.

Məs.: Unkraut, Missgiück, Abfahrt, Hinfahrt, ebergehen, zegehen,

erklingen.

b) snffikslə və suffiksləşmiş sözlərlə yaranan düzəltmə sözlər.

Məs.: Wahrheit, Essbar, possibel, argerlich, Fahrzeug;

c) infinkslə yaranan düzəltmə sözlər.

Məs.: rein+ig + en, schad+ig+en;

d) həm prefiks, həm də suffikslə yaranan düzəltmə sözlər.

Məs.: Be+wasser+ung, miss+ver+stand+lich, Un+über+

setz+bar+keit və s.

İngilis dilində söz heç bir şəkilçisiz-filansız bir klassdan o birinə

keçə bilir. Buna konversiya deyilir.

Məs.: bridge-to bridge, to look-a look və s.

Alman dilinin mürəkkəb sözləri ingilis dilində ya yanaşma vasitəsilə

(Orangensaft-orange juice) ya da of+qenetiv birləşməsilə verilir. (Məs.:

Vertrauensposten —>■ post of confidence). Göründüyü kimi, alman dilində

təyin olunan, əsas söz sonra, təyin edən söz isə əvvəl gəldiyi halda, ingilis

dilində sözün strukturunda dəyişiklik edilir. Təyin olunan keçir önə, təyin

isə of-\a. ifadə olunaraq ikinci yerdə gəlir.

77

Sözün yaranmasından danışan germanist D.Klement kompo- zitləri

mürəkkəb tərkiblərdən ayırmağı tövsiyə edir: “Kompozit iki və daha artıq

müstəqil işlənən söz və ya sözlərin birləşməsindən əmələ gəlir.” Bu müəllif

də başqa germanistlər kimi mürəkkəb sözlərin içərisində isim+isim

tərkibinin çox olmasını xüsusi qeyd edir. Amma eyni zamanda son

zamanlar mürəkkəb isimlərdə “sifət+isim” tərkibinin çoxalmasını xüsusi

qeyd edən D.Pİlement nədənsə bu yerdə iki komponentli mürəkkəb

sözlərdən danışır.

Mürəkkəb sözlərin söz düzümündə birinci yerdə gələn, adətən,

tərkibin ikinci tərəfini təyin edir. Koordinativ mürəkkəb sözlərdə

komponentlərdən heç biri digərini müəyyənləşdirmir. Məs;

“Strumpfhose”, “Dichter-Komponist" və s.

Bu tərkiblərdə kopulativ əlaqə ilə bir-birinə bağlanan tərəflər öz

semantik müstəqilliyini qoruyub saxlayırlar, hərçənd ki, onlann məna

asılılığı strukturdakı düzümdən asılı olur. Həmin sözlərdə komponentlərin

yerini dəyişdirdikdə “Hosenstrumpf” və “Kompo- nist-Dichter”

düzümündə mənanın dəyişdiyinin şahidi olarıq. Əslində heç birinci sözdə

dəyişliklik etmək mümkün deyildir. İkincidə isə şəxsin ilk öncə “şair”

yaxud “bəstəçi” olması komponentlərin düzülüşündəki fərqlərdən aydın

olur. Lakin bununla yanaşı qeyd edilməlidir ki, derivativ tərkiblərdə

kopulativlərə nisbətən tərəflərin semantik asılılığı özünü daha qabarıq

büruzə verir. Ani düzələn mürəkkəb sözlər, şübhəsiz, dil sistemində

mövcud modellər əsasında yaransa da, onlar əvvəllər ünsiyyətdə və ya heç

bir kontekstdə işlənməyən məna tutumunun verilməsinə xidmət edir.

D.Klement bu qəbildən olan sözləri ad-hoc yaranmalar adlandıraraq, yeni

leksik məna çalarlan ifadə etdiklərini xüsusi vurğulayır. Məs:

“Fliegenpikfahrrad” (ağ-qırmızı xətlər çəkilmiş velosiped) və ya

"Kreuzüortvogel” (krossvordda tez-tez rast gəlinən quşun adı).

Son dövr elmi-nəzəri ədəbiyyatda mürəkkəb sözlərlə bağlı diqqəti

çəkən məsələlərdən biri də həmin bu ani yaranan sözlərin sonralar dilin

lüğət tərkibinə möhkəm daxil olması və digər başqa sözlərlə tam

hüquqda işlənə bilməsidir. Məs: “der

78

Jahrhundertvertrag” (əsrin müqaviləsi), 7+plus-l-Gespräche (7 inkişaf

etmiş sənaye dövlətləri və Rusiya arasındakı danışıqlar).

Mürəkkəb sözlərin məna dəyişikliyi içərisində onların ilkin

mənadan uzaqlaşaraq idiomlaşması da dilin leksik layında tez-tez baş verən

hadisədir. Məs; bu gün “Bleistift” sözünün təbaşir tipli maddədən

hazırlanan yazı ləvazimatı olmasını komponentlərdən çıxış edərək iddia

edən az tapılar, çünki bu söz bütövlükdə bir məfhumu - “qələm” anlayışını

bildirir. Elə bu kimi hallarda komponentlərin daşlaşması prosesilə

rastlaşmış oluruq.

V.Flayşer (1922) mürəkkəb tərkib və ya mürəkkəb sözlərin sərbəst

morfemlərdən ibarət olduğunu qeyd edir (məs: Nagellack, Strafienbahn və

s.). Düzəltmə sözlərə isə o, əsasən suffikslə və sıfır şəkilçilə əmələ gələn

sözləri aid edir. Maraqlıdır ki, bu bölgüdə bir tərəfdən formal (prefiks və

suffikslərlə əmələ gəlmə), digər tərəfdən isə semantik kriteriya əsas

götürülür. Göründüyü kimi, V.Flayşerin bölgüsündə sözdüzəltmədə

prefıkslə suffıks bir-birindən elə bir əsas olmadan ayrılır.

Digər alman alimi Y.Erben də söz yaradıcılığında qanşıq kri-

teriyalardan istifadə edir. V.Flayşer kimi, o da mürəkkəb sözləri ən azı iki

tərkibdən ibarət söz kimi müəyyənləşdirir.

Germanistikada E.Koseriunun bölgüsü son illər özünə daha çox

tərəfdar tapır. Bu alimə görə söz öz kateqorial mənasını dəyişirsə və yeni

sözlərin yaranmasında bir və ya bir neçə leksem iştirak edirsə, (məs.: Buch

və Laden Buchladen) onda biz yeni söz yaranmasından danışa bilərik.

Buradan çıxış edərək E.Koseriu söz yaranmasının üç əsas növünü

göstərir;

1. Kompozitlər (mürəkkəblər). Burada iki və daha artıq lek

sem iştirak edir, özü də onlardan biri, bir qayda olaraq, axınncısı, yeni

sözün hansı nitq hissəsinə xas olduğunu müəyyənləşdirir. (Məs.: das Auto +

die Bahn die Autobahn);

2. Düzəltmə sözlər. Bunlar bir leksemə əsaslanır, ancaq sözün

növünü dəyişir və həm əlavə morfemin köməyilə (məs.: grün grünen), həm

də morfemsiz düzələ bilir (məs.: Ruf <— rufen) və s.;

79

3. Modiflkasiya. Bu da bir leksemə əsalanır, lakin morfem əlavə

etməklə dəyişikliyə uğrasa da, sözün növü dəyişmir (məs.: entfallen ■<—

fallen; grünlich <r- grün) və s.

Bu bölgü prinsipini əsas götürən E.Henqel və H.Vaj'd mürəkkəb

sözləri daha geniş planda şərh edirlər. Kompozit (IsX.compenere -

“birləşmək”) dedikdə, müəlliflər eyni zamanda burada iki növü bir-birindən

ayırmağı təklif edirlər; 1) leksem+kompo2'it (məs.: Dampfschiffahrt sözü

“Dampf” leksemindən və “Schijfahrt” kom- pozitindən ibarətdir^. 2)

Kompozit+kompozit. Məs.: “Rheidampfschiffahrt” mürəkkəb ismini

götürsək, onda tnırada iki kompozit olacaq Rheindampf + Schijfart və s.

Tərəflər arasındakı münasibətlərdən danışarkən müəlliflər

mürəkkəb sözlərin iki növünü də xüsusi qeyd edirlər: determinativ və

kopulativ kompozitlər. Birincidə söhbət təyin edəndən gedir. İkinci

komponent isə təyin olunandır. Təyin olunan bütöv mürəkkəb tərkibin söz

kimi tanınmasına, isimdirsə, onun cinsini və kəmiyyətini göstərməyə

xidmət edir. Semantik cəhətdən isə təyin olunan referenti - onun adını

bildirir. Ancaq bəzən elə olur ki, mürəkkəb tərkibdəki bütöv məna onun

komponentlərinin aynlıqda mənasından hasil olur. Məs.: “Hundekuchen"

heç də itdən bişirilmiş kökə demək deyildir (burada “Kirschkuchen”

müqayisə edilə bilər.)

Kopulativ komponentlərdə isə söhbət bərabərhüquqlu lek- semlərin

birləşərək yeni söz əmələ gətirməsindən gedir. Məs.: “Radiowecker”

sözündə zəngli saatm radio vasitəsilə işləməsi nəzərdə tutulur.

Xüsusi adlarda da bu cür birləşmələrə tez-tez rast gəlmək olur. Məs.:

Baden-Württenberg, Rheinland— Westfalen və s.

Azərbaycan dilində bu cür mürəkkəb sözlər təyini söz birləşməsi

kimi tərcümə olunsa da, tərkiblərin yerində dəyişiklik edilmir. Məs..’

Vertrauensperson — ürək dostu, Aktentasche — sənəd portfeli,

Ledertasche - dəri çanta, Bietflasche-pivə butulkası və s.

O ki qaldı düzəltmə sözlərin təfsilatı ilə şərhinə, biz burada belə

şərhdən imtina edib aşağıdakı məsələlərə diqqət yetirmək istərdik.

80

Düzəltmə sözlərin içərisində prefrkslə düzələn fellər xüsusi

əhəmİ5ry;)t kəsb edir. Alman dilində prefiks nəinki yeni fel düzəldir, o həm

də felin mənasına güclü təsir göstərərək müə}^ən qrammatik

mənanın-semin ifadəsinə xidmət edir. Mənasma görə prefıksləri aşağıdakı

qruplara bölmək olar:

1. hərəkətin istiqamətini bildirən prefikslər. Məs.: ziehen-

einziehen-ausziehen;

2. hərəkətin növünü, olmasmı və ya baş verməsini bildirən

prefikslər. Məs.: wachen-erwachen, stehen-aufstehen.

Həi'əkətin məhdud zaman bildirməsini perfektiv fellər aydm ifadə

edü".

a) konqressiv (inkoativ) fellər hərəkətin başlanğıcmı bildirir. Məs.:

erwachen.

b) hərəkətin sonunu bildirən rezultativ fellər.

Məs.: alm.d.: aufessen, verbrennen, austrinken, ausschiessen,

auszahlen; ing.d.: to go out (herausgehen), to draw in (him, her) einziehen,

to eat up (aufessen) və s.

İngilislərdə də prefikslə sözdüzəltmə var (to retell, to repeat və s.),

ancaq bu alman dilindəki kimi müxtəlif və rəngarəng deyildir. Bundan fərqli

olaraq adverbial postpozisionlar ingilis dilində geniş yayılıb.

Prefikslə sözdüzəltmə alman dilinin struktur əlamətidir, buna fransız

diilində oxşar bir şey yoxdur, ancaq ingilis dilində buna qismən təsadüf

edilir.

§30 Söz mənasının dəyişməsi (diaxronik semasiologiya)

Sö5:ün mənası müəyyən bir tarixi zaman kəsiyində dəyişir. Burada

əsas odur ki, dil işarəsi (söz) formal baxımdan o qədər də dəyişmir, dəyişən

əsas məna olur. Məna dəyişməsi müxtəlif bucaqdan qmpiaşdınla bilər:

81

1. mənanın genişlənməsi;

Məs.; mhd. Vertec (sınmağa hazır), əwəlcə/a/zrtig- 3'əni getməyə

hazır, nhd. Fertig-hazır və ya lat. Adripare-sahilə çatmaq, fr. Arriver

ümumi mənada gəlib çatmaq, ing. to arrive.

2. mənanın daralması;

Məs.: ing. Undertaker- ilkin mənası “sahibkar”, bu gün isə “meyit

basdıran” alm. Mhd. Hohgezit-jedes hohe Fest, nhd. Hochzeit- “/oy”

deməkdir.

3. mənanın yaxşılaşması;

Məs.: mhd. Marsshale- “ata baxan, mehtər”, nhd. Marsshall-

“yüksək hərbi rütbə ” və ya alm. və fr. Ministr — ilkin mənası “xidmətçi”,

bu gün -Minister— “nazir” mənasında işlənir.

4. mənanın pisləşməsi;

§31 Metafora

Funksional çoxmənalılıq. Sözlər aid olduğu əşyanm əsas fun-

ksiyasma görə başqa əşyalara köçürülür. Funksional köçürmədə əşyanın

xarici forması deyil, onun daxili məzmunu -vəzifəsi əsas rol oynayır.

Metafora mövcud olan bütün nitq vahidlərinin gizli müqayisəsidir.

Metafora iki obyekti (dil vahidini, keyfiyyəti) əlaqələndirən zaman ortaya

çıxan semantik prosesdir. Metafora çox vacib dil prosesidir. Metafora

yunan sözü olub "meta" - over, "phercen" isə hear, carry mənasmı verir.

Məna eyniliyi, məna yaxınlığı və ya metafora istinad olunan iki obyekti

əlaqələndirən proses kimi təsvir oluna bilər.Yəni həmin iki obyektdən biri

digərini xatırladır. Məsələn, XVI əsrdə “hancT sözü “pointer” mənasında

işlədilirdi. Metafora elə təsvir metodudur ki, bu zaman bir əşya digərinə elə

bənzədilir ki, sanki bənzədilən ümumiyyətlə fərqli bir əşyadır. Məsələn, a

cunning person ifadəsində tülküyə (fox) istinad olunur. Bundan əlavə qadm

peach, lemon, cat, goose, lioness adlandırıla bilər.

Metafora dedikdə oxşarlıq əsasmda mənanm köçürülməsi başa

düşülür. Bu isə dilin ifadə gücünə öz töhfəsini verən effektiv üsul

82

deməkdir. Metafora nitqə ifadəlilik və müxtəlif çalarlar verir. Metafora həm

də ona görə lazımdır ki, bəzən adət etdiyimiz terminlər bizə artıq tanış

olduğu üçün öz məna gücünü itirir. Metafora dil vahidləri arasında ən çox

işləddəndir. Məsələn, İngilis dilində a ray of hope, a shade of doubt, the

light of knowledge, bitter enemy, the thread of argument, a golden

opportunity, a stone heart, one's blood boils dedikdə biz təsəvvürümüzdə

bir obyekti digəri ilə müqayisə edirik. Həqiqətən də metafora

qəlizləşdirilmiş bənzətmə və zaman itirməmə vasitəsidir.

Gördüyümüz kimi metafora yalnız sözlərin işlənmə dairəsini

genişləndirmir , o eyni zamanda lüğət ehtiyatını da zənginləşdirir.

Metaforik xüsusiyyətləri o qədər də nəzərə çarpmadıqda metaforalar söz

ehtiyatına xüsusilə öz töhfəsini verir.

Bəzən dildə ən yaxşı hesab olunan metaforalar solmuş , unudulmuş

və ya ölü metaforalar adlanır. Ölü metaforalar hər bir dildə mövcuddur. Hər

bir dildə sözlərin tarixini araşdıran zaman metaforik genişlənmə anlayışına

rast gəlmək mümkündür. Texniki anatomiya dilinin əksəriyyəti

metaforikləşib. Məsələn, eye-ball, knee-cap, labyrinch of the ear və s.

Bütün sadə sözönülər - of, to, for, in, at, on, with əslində yer, məkan

və hərəkətə aid olub, nəhayətdə isə onlar metafora vasitəsilə digər sözlərlə

əlaqəyə girərək mənaca genişləniblər. Məsələn, honour to the brave, on the

move, in power və s.

Antropomorfik metaforalar ən çox işlənən metaforalar hesab olunur.

(Antropo insan deməkdir.). Bu cür metaforalarda insanın bədən üzvləri

sözlərə müxtəlif məna çalarlan vermək üçün işlədilir. Məsələn, head of an

army, of a procession, of a household; arms and mouth of a river, eye of a

needle, foot of a hili və digərləri. Köçürülmüş məna kontekstdən asanlıqla

başa düşülür.

Metaforik köçürülmə bir sıra hallarda zaman və məkan sürəkliliyi

(davamlılığı) arasındakı analogiyaya əsaslanır. Məsələn, long distance,

long speech; a short path; a short time.

Psixoloji və əqli anlayışlarla bağlı məkan əlaqələrinin köçürülməsi

anlama ilə əlaqədar olan söz və ifadələrlə izah oluna

83

bilər.Məsələn, to catch (to grasp) an idea; to take a hint; to throw light

upon.

Konkretdən mücərrədə doğru bu metaforik dəyişmə bu cür sadə

sözlərlə də göstərilə bilər; score, span, thrill. Score -• 20 span deməkdir ki,

bu da baş barmağın və çeçələ bannağm ucları arasındakı məsafəyə bərəbər

olan ölçü vahididir.

Bundan belə nəticəyə gəlmək mümkündür ki, sözlər həqiqi

mənalarım sürətlə itirərək əvvəlki mənalanndan fərqli məna çaları

qazanırlar.

Poetik metaforalar isə şairin yaradıcı təxəyyülünün bəhrəsi hesab

olunur. Uzunmüddətli istifadənin nəticəsində ölü hesab olunan linqvistik

metaforada müqayisə tamamilə unudulur və artıq o adı daşıyan əşyalar

başqa cür adlandırılmır. Məsələn, foot (of a mountain), leg (of a table), eye

(of a needle). H. Paul qeyd edir ki, metafora müxtəlif bənzətmələrdə işlədilə

bilər. Məsələn, forma bənzərliyi: head of cabbage, the teeth of a saw. Forma

bənzərliyi funksiya bənzərliyi ilə daha da qabarıq şəkildə özünü göstərə

bilər. Köçürülmüş məna kontekstdə asanlıqla məlum olur. Məsələn, the

head of the school, the key of a mistery. Bənzərlik yerləşmə ilə əlaqədar

olaraq da göstərilə bilər: foot of a page, of a mountain.

Metaforalarm digər yarımqrupuna xüsusi adların ümumi adlara

köçürülməsi daxildir: an adonis, a cicero, a Don Juan və s.

§32 Metonimiya

Metoforalar sözlərin oxşarhğma görə keçməsi idisə, metonimiya

sözlərin əlaqə üzrə keçməsidir. Bir neçə əlaqə ilə bir-birinə bağlanan

sözlərin birinin adı başqasına köçürülür. Metonimiya yunan sözü olub

meta-substitution, onyma-name deməkdir. Metonim- lər də metaforlar kimi

çox geniş yayılmışdır. Onlan aşağıdakı kimi təsnif etmək olar: məkana görə

adm köçürülməsi; müəllif-əsər köçürülməsi; canlı-məkan köçürülməsi və s.

84

Məkana görə köçürmə. Məkana görə sözlərin keçməsi, əsasən,

məkanla bağlı olanlara məkanm admm verilməsi əsasında olur. Məsələn, the

town dedikdə şəhər sakinləri (the inhabitants of the town) nəzərdə tutula

bilər. Və yaxud da the House dedikdə Lordlar və Nümayəndələr palatasmm

üzvləri (the members of the House of Commons or of Lords) başa

düşülür.Bəzən yer adlan həmin yeri tutan şəxs üçün işlədilir, məsələn, the

chair —chairman, the bar — the lawyers. Bunlar canlı ilə onun əlaqədər

olduğu məkanm əsasında yaranan metonimlərdir.

Müəllif-əsər münasibəti əsasında adın köçürülməsi halı da

mümkündür. Müəlliflə əsərin yerini dəyişmək və ya bunsuz müəllifi əsər

əvəzinə işlətməklə metonim yaranır. Məsələn, / am reading Galsworthy.

Bundan əlavə məşhur simvollar da metonimiya hesab olunur.

Məsələn, Crown - monarchy, hand isə handwriting sözlərinm sim-

vollaşaması nəticəsində yaranmışdır.

Bəzi ümumi isimlər metonimik olaraq xüsusi isimlərdən törəmişdir.

Məsələn, macadam öz ixtiraçısının- Mc-Adam - adı ilə adlanmışdır.

Bəzi coğrafi adlar ixrac etdikləri məhsulu adlandırmaq üçün ümumi

adlara çevrilmişdir. Məsələn, Astrakhan (fur), China (ware), Damask (steel).

Holland (linen), Morocco (leather).

Aşağıdakıları metonimiyaya misal göstərmək olar: cup or glass (tht;

drink it contains), cradle (infancy), grave (death) və s.

Metonimiyanm ən sadə forması sineqdoxadır.

§33 Omonimlər

Bu termin iki yunan sözünün (homos-Qyni, onyma-ad)

birləşməsindən əmələ gəlmişdir. Omonimlik eyni sözlə müxtəlif anlayışların

ifadə edilməsi zamanı yaranır. Formasına və ya deyilişinə görə eyni,

məzmununa görə müxtəlif olan sözlərə omonimlər deyilir. Omonimləriu iki

tipi mövcuddur.

85

1. Tam və ya mükəmməl omonimiər. Bu qrup omonimlər mənaca

müxtəlif, yazıişma görə isə eyni olur. Məsələn, case (hadisə), case (çexol)

2. Natamam omonimlər. Bu omonimlər özləri də iki yanm- qrupa

bölünür. Bunlar omoqraf və omofonlardır. Omoqraflar yazılışına görə eyni,

deyilişinə və mənasına görə müxtəlif olan sözlərdir.

bow - a piece of wood curved hy a string and used for shooting

arrows

bow - the bending of the head or body

row (rau) - scandal row (rou) - line

(cərgə)

Omoqraflar və ya heteronimlər qrafik formada göstəriləndə

üst-üstə düşən fərqli sözlərdir. Omoqraflar qrafiki omonimlər də adlanır.

İngilis dilinin lüğət fondu bu cür cütlüklər və bu qrup sözlərlə zəngindir.

Həmin omonimlərin eyni formada olması əksər hallarda təsadüfün

nəticəsidir. Əksər omonimlər inkişaf nəticəsində fonetik dəyişikliyə

uğradıqdan sonra formaca eyni olmuşdur. tear (teə) - to pull apart by force

tear (tiə) — a drop of water that comes from the eyes Omofonlar deyilişinə

görə eyni, lakin morfoloji quruluşuna görə fərqli sözlərdir. Omofonlar

fonetik omonimlər də adlanır. Omofonlar çox vaxt nitq prosesində səslərin

təhrifi ilə əlaqədar yaranır. Bəzən poeziyada sözlər ritm və qafiyə xatirinə

omofon şəklinə salınır. Omofonların yazılışı və mənası müxtəlif olur.

Məsələn,

sea - see son — sun

steal - Steel sent -

cent - scent meat —

meet

Omonimlər aşağıda göstərilənlərin nəticəsi olaraq meydana

çıxır.

1) Polisemiyanm disinteqrasiyası zamanı çoxmənalı sözün bir

mənası çoxmənalı sözdən aynlır və müstəqil söz olur. Çünki seman-

86

tik olaraq həmin söz özünün ilkin mənasına qayıda bilmir . Məsələn, board

- blank of wood mənasını verib. Daha sonra o gəminin bir tərəfi (a side of a

ship) mənasında işlənib. Sonra yemək, ərzaq {food) mənasını verib, çünki

yemək taxtadan hazırlanan masada verilirdi. Eiundan sonra isə şura, sovet

(council) və digər mənalarda işlənmişdi.

2) Fonetik və morfoloji dəyişikliklər nəticəsində müxtəlif kökdən

törəyən sözlər formaca yaxınlaşmışlar.Məsələn, ear (sünbül), ear (qulaq)

3) Konversiyanm nəticəsi olaraq əmələ gələn omonimlər.

Konversiya müxtəlif nitq hissələrinə aid olan sözlərin eyni səs tərkibi ilə

(adla) ifadə edilməsidir. Məsələn, stuff- to stuff; water - to water, love - to

love və digərləri.

4) Qısaltmalarm və ixtisarlann nəticəsində.' prop - proposi- tion —

theorem; add —advertisement, exam - examination, frig - refrigerator

5) Bəzən alınma sözlər yerli sözlərlə omonimlik təşkil edir.

Məsələn,

ball (Eng) —top, bal (Fr) - maskarad

match (Eng) - matç, match (Fr) - kibrit

Omonimlərin leksik, leksik-qrammatik və qrammatik növləri

fərqləndirilir.

Çoxmənalılıq ilə omonimliyi eyniləşdirmək olmaz. Doğrudur, həm

çoxmənalılıq, həm də omonimlik eyni dil materialı əsasında müxtəlif

təfəkkür elementlərinin işarəsidir, yəni eyni səs kompleksi- söz müxtəlif

mənaları ifadə edir. Yeri gəlmişkən göstərmək lazımdır ki, əgər sinonimlər

dildə mənam daha dəqiq ifadə etmək üçün işlədilərək dil üçün müsbət hal

kimi qiymətləndirilirsə, omonimlər dilin söz kasıblığını göstərir.

Beləliklə, omonimlər dilin inkişafının nəticəsi olaraq meydana

çıxır.

87

§34 Sinonimlər

Sinonim yunanca e5mi adlanma deməkdir.( syn- with, onyma-

name). Sinonimlər eyni anlayışı ifadə edən sözlərə deyilir. Mənaca üst-üstə

düşən və istənilən kontekstdə bir-birini əvəz edə bilən sinonimlər çox azdır.

Dildə sinonimlərin əhəmiyyəti böyükdür. Məlumdur ki, anlayışlar müxtəlif

məna çalarlıqlanna malik ola bilər. Belə məna çalarlıqlarmı sinonimlərlə

daha dəqiq ifadə etmək, həm fikirin reallaşması, həm də mənamn başqasına

çatdıniması cəhətdən böyük əhəmiyyət kəsb edir. Bəzən məntiqə

əsaslanaraq sinonimlərə belə bir tərif verilir ki, mənaca eyni, şəkilcə

müxtəlif olan sözlərə sinonimlər deyilir. Bu fikir yanlışdır. Eyni məzmuna

malik olan iki dil vahidi dildə yaşamaz. Eyni mahiyyətli nə fonem, nə

leksem ola bilər. Belə vahidlər dildə olmuşdur. Bu ən əwəl xalq dilinin

formalaşdığı iüdn mərhələdə ola bilər. Çünki xalq dilini əmələ gətirən tayfa

dil elementləri ümumxalq dilinə keçərkən ya bir-birinin eyni olmamalıdır,

ya da bir-birini inkar etməlidir. Sözlərin hər birinin dildə yaşamasının

səbəbi budur ki, eyni mənanı müxtəlif üslubi çalarhqda ifadə edirlər.

Buradan belə bir məntiqi nəticə çıxarmaq olar ki, hər bir dildə yüzlərlə,

bəlkə də minlərlə eyni mənalı söz sinonim ola bilməmiş, bir-birini inkar

edərək dildən çıxarmışdır. Belə ki, sinonimlər yazılışı və deyilişi müxtəlif,

lakin mənaca az və ya çox dərəcədə oxşar olan sözlərdir. Çoxsaylı

smonimlərin mövcudluğu dilin lüğət fondunun əsas xüsusiyyətlərin- dəndir.

Sinonimlər dilə müxtəliflilik gətirir. Sinonimlərin tədqiqi insanın yalnız

marağına səbəb olmur, o eyni zamanda dilə yiyələnmədə köməkçi

vasitələrdən biridir. Sinonimlər arasmda biz yalnız müəyyən kontekstdə

eyni məna verən sözlərə rast gələ bilərik. Məsələn, horse - ümumi və neytral

mənada işlənir, yəni daha ümumişləkdir; steed - ədəbi, nag — danışıq, plug

- slənqlərdə işlədilir. Göründüyü kimi sinonimlər həqiqətən də bir-birindən

fərqlənir.

Yuxanda deyildiyi kimi, sinonimlər eyni anlayışm müxtəlif çalarla

ifadəsidir. Bu səbəbdən də məfhumun işarəsi olan bir söz

88

başqa sÖ2:lərin (sinonimlərin) yerində işlənə bilər. Belə sözlərə do- minant

de:yilir.

Sinonim sözlərin bir xətt üzrə düzülüşünə sinonimik cərgə deyilir.

Sinonimlər, adətən bir nitq hissəsinə aid olur. Sinonimlər bəzən zaman

keçdikcə, dildə gedən dəyişikliklə əlaqədar olaraq, öz xarakterini və ifadə

formalannı dəyişir.

Sinonimlərin işlədilməsi çox vacibdir, çünki onlar fikrimizi daha

dəqiq və daha aydın ifadə etməyə, eyni zamanda monotonluğu, təkrarçılığı

aradan qaldırmağa kömək edir.

Bəzən sinonimlər daha ifadəli və təsirli olmaq üçün də işlədilir.

Məsələn,

He spoke to me strictly and severely.

She; is a clever and intelligent giri.

Bə2:ən bu cür cütlük təşkil edən sinonimlər dəyişməz ifadələrə

çevrilmişdir. Məsələn, rough and rude, by hook or by crook, by fits and

starts. Bu cür sinonimlərin bəzisi alliterasiya əsasında dəyişməz ifadəyə

çevrilmişdir: calm and quite, safe and sound.

§35 Sinonimlərin təsnifatı

Məlum olduğu kimi sinonimlər bir-birindən fərqlənir. Bu fərqlər

aşağıdakı kimi ola bilər:

1. Semantik. Bu, mənada bəzi çalar fərqinə deyilir. Bu cür

sinonimlər ideoqrafik

sinonimlər adlanır. İdeoqrafik sinonimlər eyni bir ümumi

konsepsiyaya aiddir. Lakin onlar cüzi formada bir-birindən fərqlənir. Belə

ki, onlar ümumi anlayışa yeni bir çalar əlavə edir. Məsələn, look — a

conscious and direct endeavour to see glance — a look which is quick and

sudden glirnpse - a look implying only monetary sight Yuxarıda göstərilən

ideoqrafik sinonimlər zaman və hərəkət tezliyinə görə fərqlənir.

89

İdeoqrafik sinonimlərə bir sıra başqa misallar da göstərmək

olar.Məsələn, town-city ,clever-intelligent, empty-vacant, to shut-to lock,,

to laugh-to chuckle, to giggle-to guffbw və s.

2. Üslubi. Üslubi sinonimlər müxtəlif nitq üslublannda işlədilən

eyni, oxşar

mənalı sözlərdir. Məsələn, Neytral-bədii (literary) üslublar -

enemy-foe, horse-steed, bookish-adversary, offıcial-opponent, to begin-to

commence, girl-maiden

3. Frazeoloji. Sinonimlər arasmdakı fərq frazeoloji ola bilər. Bu o

deməkdir ki,

onlar yalnız müəyyən sözlərlə işlədilə bilər. Məsələn, to get və to

rise sözləri bəzi birləşmələrdə bir-birini əvəz edə bilər ; to get up early - to

rise eariy. Lakin günəşin çıxması dedikdə isə onlardan yalnız to rise işlədilə

bilər. To throw= to cast = to fling = to toss bəzi məqamlarda bir-birini əvəz

edə bilər. Lakin to cast a glance ifadəsində to cast sinonimləri ilə əvəz

oluna bilməz. Frazeoloji birləşmə / beg your pardon əvəzinə / ask your

pardon deyə bilmərik.

4. Sinonimlər intensivlik və ya dərəcəsinə görə fərqlənir. Məsələn,

to want = to wish = to des ir e = to longfor = to yearn

to ask = to beg = to pray = to plue = to implore

Yuxandakı misallarda birinci söz daha ümumişlək , sonuncu isə

mənaca ən güclüdür. Sinonimik cərgədə digərlərinə nisbətən mə- naca daha

geniş olan və üslubi cəhətdən neytral olan söz olur. Həmin söz sinonimik

cərgədə olan digər bütün sözlərin əvəzində işlənə bilir. Bu cür söz

sinonimik dominant və ya qrupun aparıcı üzvü adlanır. İngilis dilində

sinonimik dominant daha çox Anqlo-Sakson mənşəli olur. Lakin İngilis

dilində fransız dilindən alınma çox məşhur olan kifayət qədər söz vardır ki,

həmin sözlər bəzi shronirnik cərgələrdə dominant söz rolunu oynayır.

Məsələn, enemy-foe, rich- wealthy

90

§36 Orfoepiya

Orfoepiya iki yunan sözünün (orphos və epos) birləşməsindən

əmələ gəlib hərfi mənası düzgün danışıram deməkdir. Müasir mənada

orfoepiya—dilçiliyin dildə mövcud olan tələffüz normalannm

məcmusundan bəhs edən sahəsidir. Orfoepiya ədəbi dilə aid olub ədəbi

tələffüz normalanndan bəhs edir. Düzgün ədəbi tələffüz əslində çox vaxt

düzgün yazı ilə əlaqələnir. Bəzən belə bir sual meydana çıxır. Danışdığımız

kimi yazmalımı və ya yazdığımız kimi danışmalımı? Bunların heç birini

digərinə tabe etmək olmaz. Yəni nə danışdığımız kimi yazmaq, nə də

yazdığımız kimi danışmaq olar. Danışığın da, yazmın da hərəsinin öz

norması olmalıdır.

Düzgün ədəbi tələffüz normalarmı mənimsəmək hər bir mədəni

şəxsin borcudur. Əslində, orfoepiya mədəniyyətin ayrılmaz bir hissəsidir.

Natiqin, aktyorun, diktorun, məruzəçi və ya mühazirəçinin tələffüzü

mütləq normativ olmalıdır. Bədii qiraət, deklomasiya və s. ədəbi tələffüz

normalarından kənara çıxa bilməz.

W və U səsləri Amerikan ingilis dili orfoepiyasmda son dərəcə

vacibdir. Bu səslər sözlərin həm əvvəlində, həm ortasında, həm də sonunda

gələ bilər. Bu iki səs dodaqlarm və ağızın irəliyə doğru “itələnməsi” ilə

tələffüz olunur. Əgər sənin məqsədin gündəlik danışıqlar zamanı hər kəs

tərəfindən başa düşülməkdirsə, bu səsləri yaxşı mənimsəmək lazımdır.

Belə ki, bu səsləri düzgün tələffüz etmək üçün çoxlu məşq etmək lazımdır.

Məsələn, aşağıdakı sözləri düzgün tələffüz etmək lazımdır:

Correct, not caddect

Won or One, not un

Giri, not gahi Word,

notwad

Sait səslərin düzgün tələffüzü:

Düzgün sait səs əvəzinə düzgün olmayan sait səsin tələffüz

olunması ingilis dilində danışanlar arasmda geniş yayılmış hadisədir. Bu

cür yanlış səs əvəzlənməsi isə çox vacib məsələdir, çünki bir səsin səhv

tələffüzü sözün mənasının tamamilə dəyişməsinə gətirib

91

çıxarır. Xarici dildə danışanlann sait səsi başqa bir sait səslə əvəz

etmələıinin bir sıra səbəbləri var.

1. Onlar İngilis dilindəki sait səs əvəzinə öz dillərindəki səsi

işlədirlər

2. İngilis dilindəki sözlərin yazılışındakı mürəkkəblik onlarm səhv

tələffüzünə səbəb olur

3. Onlar səsi tanımırlar, çünki həmin səs onlarm öz ana dillərində

mövcud deyil. Bəzən onlar həmin səsləri məşq etməyənə qədər hətta onlan

eşitmirlər də.

a) Hit, not Heat or Heet

b) Heat, not Hit

“S” səsinin “Z” səsi kimi tələffüz olunması:

İngilis dilindəki bütün “S” səslərinin təxminən yarısmın “Z” kimi

tələffüz olunduğunu bilirsinizmi? Bu fikir doğrudur. Bu səsləri düzgün

tələffüz etməmək sizin savadsız olduğunuz təəssüratmı yaradacaq . “S”

səsinin “S” və yaxud “Z” kimi tələffüz olunması həmin səsin əvvəlində

gələn samit səsdən asılıdır. İlk baxışda bunu başa düşmək çətin görünə bilər,

lakin həqiqətən də başa düşdükdən sonra artıq onu tam şəkildə mənimsəmək

kifayət qədər asandır.

1. 1. Cup, 2. Cups (S səsi)

2. 1. Fork, 2.Forks (S səsi)

3. 1. Spoon, 2.SpoonZZ

4. 1. Glass, 2.GlassİZZZ

5. Deserve - DİZZerve

6. Busy — BİZZy

Nəzərəçarpmayan “Y” səsinin tələffüzü:

Bu səsə çox geniş şəkildə rast gəlmək mümkündür. Bəzən İngilis

dilində danışan xaricilər bunu dərk etmir . Baxmayaraq ki, sən aşağıda

göstəriləcək sözlərdə “Y” səsini görməyəcəksən, lakin bu səs sözün

tələffüzü zamanı deyilməlidir ki, dinləyənlər tərəfindən başa düşülməkdə

çətinlik çəkilməyə. Nəzərəçarpmayan “Y” səsini nə zaman tələffüz etmək

lazım olduğunu öyrənmək dinləyənlər tərəfindən başa düşülməkdə çox

böyük köməklik göstərəcəkdir.

L Create — Cree-Yate

92

2. Reunion - Re-Yunion

3. Distribute — Dis-tri-bYute

4. Interview - Inter- Vyu

5. Regular - Re-gYu-lar

Sözləri tələffüz edərkən sonluqları atmayın

Xarici dildə danışanlann əksəriyyəti sözün sonuncu səsini tələffüz

etmir. Bunun isə dinləyənlərin sənin nitqini və ya dediklərinin mənasmı

asanlıqla başa düşə bilmələri üzərində böyük təsiri var. İngilis dilində

danışarkən sözlərdəki sonuncu səslər olan P, B., T və D səslərini aydm

şəkildə tələffüz etmək lazımdır.

1. Hope - not hoe

2. Tube — not tue

3. Cat - not ca

4. would — not wou

Sürtünən səslərin düzgün tələffüzü

Sürtünən səslər sözlərin tələffüzü zamanı ağızda sürtünmə

yaradaraq əmələ gələn səslərdir. Bu səslərə İngilis dilində sözlərin həm

əvvəlində, həm ortasmda, həm də sonunda rast gəlmək mümkündür.

i^rinerikan İngilis dilində bu səslərin bəzisinə TH, F, V, SH, S səslərini

misal göstərmək olar. Bu səslərin səhv tələffüz olunması və ya tələffüzdən

çıxarılması İngilis dilində danışıq bacarıqlarmm kasad olmasının

göstəricisidir.

1. Leave — not leee

2. Think - not dink or tink

3. Bath - not bat

4. Those — not dos

§37 Yazı

Yazı bəşər mədəniyyatinin ən mühüm amili, insanm dildən sonra

əldə etdiyi ən böyük qabiliyyətidir.Yazısız insan cəmiyyətinin bugünkü

inkişafinı təsəvvür etmək olmazdı. Yazısız nə bu günə qə

93

dər, nə də bu gündən sonra heç bir mədəniyyət haqqında düşünmək

olmazdı. Yazının əhəmiyyətinə gəldikdə bir daha inanmaq üçün aşağıdakı

iki fikri müqayisə etmək faydalı olardı.

Semaşko deyirdi: «Sanitariya mədəniyyəti olmadan heç bir

mədəniyyət ola bilməz».

Çex alimi prof Ç. Loukotka isə yazırdı: «Yazısız heç bir mədəniyyət

ola bilməz».

Bu fıkhlərin hər biri ayrılıqda heç bir etiraz doğurmur. Amma onları

müqayisə etdikdə (bu, yazınm əhəmiyyətini düzgün qiymətləndirmək üçün

lazımdır), aydın olur ki, yazı daha vacibdir. Ən səliqəli adam yazı yaza

bilmirsə, ona mədəni demək olmaz. Amma dahi şəxsiyyətlərdən çoxu heç

sabun və ətriyyat işlətməmişlər.

Yazı tarixin yaddaşıdır. Yazısız tarix ola bilməzdi və s. kimi

fikirlərlə razılaşmaq lazımdır.

Belə ki, hər bir insan nəsli özündən əvvəlki nəslin yaratmış olduğu

elmi, ədəbi, mədəni sərvəti (bilikləri) məhz yazı vasitəsilə öyrənir. Özünün

yaratdığı bütün bilikləri yazı vasitəsilə gələcək nəslə miras buraxır.Yazısız

nəsillər heç bir əlaqə yarada bilməzdilər. Bəşəriyyətin inkişafı yazı ilə

əlaqədardır və ondan o qədər asılıdır ki, yazısız müasir insan ola bilməzdi.

§38 Dilin lüğət tərkibinin zənginləşməsinin

mənbələri və yollan

Yuxanda dediyimiz kimi, xalqm elmi və bədii təfəkkürünün

güzgüsü dilin lüğət tərkibidir. Lüğət tərkibinin zənginliyi bu və ya digər

xalqm təfəkkürünün dərinliyindən və genişliyindən xəbər verir. Xalqm

ictimai şüurunun inkişafı, ümumi intellektual səviyyəsinin yüksəlməsi və s.

bu kimi faktorlann təsiri ilə lüğət tərkibi durmadan dəyişir və zənginləşir.

Lüğət tərkibinin zənginləşməsi üçün əsas baza—^mənbə mövcuddur:

1) dilin öz milli bazası—lüğət fondu;

2) başqa dillər.

94

1) Dilin öz milli bazası—lüğət fondu hesabına lüğət tərkibinin

zənginləşməsi daha mütərəqqi haldır. Belə ki, elmi, ədəbi-bədii dil və

ümumiyyətlə, milli ədəbi dilin bütün üslubi sahələri milli mənbə hesabma

zənginləşdikdə daha anlaşıqlı və ifadəli olur.

Dilin milli bazası hesabma lüğət tərkibi aşağıdakı yollarla

zənginləşir.

1) Leksik yolla. Bu üsulla zənginləşmə prosesində dilin öz və

özününlcüləşmiş sözləri hazır şəkildə lüğət tərkibinə keçir. İdiomlar, keçici

birləşmələr, leksik birləşmələr və sərbəst söz birləşmələrini bura misal

göstəraıək olar.

İdiomlar - mənası tərkibinə daxil olan sözlərin mənasına təsir

etməyən nisbətən donmuş ifadələrdir. Məsələn, to kick the bucket (=to die)

to spill the beans (=to teli a secret too soon or the wrong person)

Keçici birləşmələr - adi birləşmələrə nisbətən donmuş ifadələrdir,

lakin onların mənası tərkibindəki sözlərin mənasına nisbətən daha yaxındır.

Məsələn,

to foot the bili (=to pay the bili)

to catch one ’s breath (=to return to normal after being busy or very

active)

to carry weight (=be convincing) to see

action (=participate in combat) to take

one ’s time (=to act slowly)

Leksik birləşmələr

to reach a verdict, to commit (a) murder, to launch a missile, to

withdraw an offer, to make an impression, best/ kind/ warm/ warmest etc.

regards

Sərbəst söz birləşmələri - söz birləşmələrinin ən az koheziv

növüdür. Məsələn, to condemn / decry / denounce / acclaim /forget /

investigate / report / study / recall etc/ a murder! to destroy a barn / bridge

/ document/factory / harbor / road / village, etc

95

2) Morfoloji yolla. Bu yolla sözlər müxtəlif sözdüzəldici şəkilçi

qəbul edərək yeni sözlər yaradır. Beləliklə, şəkilçi artırmaqla dilin öz

sözləri hesabma yeni sözlər lüğət tərkibini zənginləşdirir.

-ability - “able”lə bitən sifətlərə əlavə olunur və isimlərə xüsusi

keyfiyyət qazandırır

-abie - əksər fellərlə işlədilərək sifət əmələ gətirir, edilə bilən bir şey

mənasmı verir

-abie - bəzi isimlərlə işlədilərək əşya və ya şəxsin keyfiyyətini təsvir

edən sifət əmələ gətirir

- aholic - isim və fellərlə işlədilərək çox xoşladığm bir şeyi

etməkdən özünü saxlaya bilməmək mənasını verən isim düzəldilir

-an - yer adlan ilə işlənərək əşya və ya şəxsin xüsusi bir yerə

məxsusluğunu bildirən isim və yaxud sifət düzəldir

- an - isimlərlə işlənərək bir şeyi müdafiə edən şəxs mənasını verən

isim və ya sifət düzəldir

-athon - bəzi isimlərlə və fellərlə işlənərək uzun müddət davam edən

hadisə və ya fəaliyyət bildirən isim və ya fel əmələ gətirir. Bu hadisələr isə

çox zaman insanlara kömək məqsədilə pul yığmaq üçün təşkil olunur.

“backed - bəzi isimlərlə işlədilərək xüsusilə güclü təşkilat və ya ölkə

tərəfindən dəstəklənən qrup mənasmı verən sifət əmələ gətirir.

-backed - bəzi sifətlərlə işlənərək insanın kürəyinin necə olduğunu

göstərən sifət əmələ gətirir

-backed - bəzi isimlərlə işlədilərək nəyinsə arxasında maddə

olduğunu bildirən sifət əmələ gətirir

-based - bəzi yer adlan ilə işlədilərək müəyyən bir məkanda işləyən

və ya baş verən mənasmı verən sifət yaradır

-based - bəzi adlarla işlənərək məhsulda olan əsas maddəni təsvir

edən sifət əmələ gətirir

-borne - bəzi isimlərlə işlənərək hər hansı bir şeyin bir insandan və

ya yerdən digərinə necə daşmdığmı göstərən sifət əmələ gətirir

96

-bound - bəzi isim və sifətlərlə işlənərək ( məs, yer adları ilə) hər

hansı bir şeyin və ya şəxsin hara getdiyini göstərən sifət əmələ gətirir

-bo'und - bəzi isimlərlə işlədilərək kiminsə məkanı tərk edə

bilməməsini ifadə edən sifət əmələ gətirir

-bo'und - bəzi isimlərlə işlədilərək insanlarm işinin və ya istədikləri

bir şeyi etməyinin qarşısmı alan (mane olan) mənasmda işlənən sifət əmələ

gətirir

-boıund - bəzi isimlərlə işlədilərək məkanda nəyinsə hərəkət

etməyə, gəzməyə mane olmasını ifadə edən sifət əmələ gətirir

-bmster - bəzi isimlərlə işlədilərək pis bir şeyə hücum edən və ya

onu yox edən əşya və ya şəxs bildirən isimlər əmələ gətirir

-busting - bəzi isimlərlə işlədilərək pis bir şeyə hücum edən və ya

onu yox edən əşya və ya şəxs bildirən sifət əmələ gətirir

-celled - bəzi sifətlərlə işlənərək canlı strukturun neçə hüceyrədən

ibarət olduğunu göstərən sifət əmələ gətirir

- centred - bəzi isimlərlə işlədilərək siyasət qurulan zaman kimin və

yaxud nəyin daha vacib olduğunu göstərən sifət əmələ gətirir

-centred - bəzi sifətlərlə işlədilərək hər hansı bir şeyin mərkəzini

təsvir edən sifət əmələ gətirir

-colored - bəzi sifət və isimlərlə işlədilərək hər hansı bir şeyin nə

rəngdə olmasını göstərən sifət əmələ gətirir

-conscious - bəzi isim və zərflərlə işlədilərək müəyyən bir şeyə

yüksək diqqət yetirən şəxs və ya təşkilatı bildirən sifət əmələ gətirir

-controlled - bəzi isimlərlə işlədilərək kimin nəyə nəzarət etdiyini

göstərən sifət əmələ gətirir

-crazed - bəzi isimlərlə kimisə dəlisov şəkildə davranmağa nəyin

məcbur etdiyini söyləmək üçün işlədilir.

diıııunitive suffix - kiçiltmə bildirən şəkilçilər sözün sonuna əlavə

olunan bir qrup hərflərdir. Bunlar bir şeyin həmin formalı başqa şeylərdən

daha kiçik olduğunu göstərmək üçün işlədilir.Ivləsələn, drop - droplet

97

-driven - bəzi isimlərlə işlədilərək güclü təsirə uğramış bir şey

mənasında işlənən sifət əmələ gətirir

-ee - bəzi fellərlə işlədilərək hər hansı bir hərəkəti icra edən şəxs

mənasında

işlənən isim yaradır

-enabled - bəzi isimlərlə işlənərək proqramın müəyyən bir

hissəsindən istifadə etmək mənasında işlənən sifət əmələ gətirir

- er - çoxlu sayda fellərlə işlədilərək hər hansı bir hərəkəti icra edən

şəxs və ya əşya mənasında işlənən isim yaradır

-er - bəzi isimlərlə işlədilərək hər hansı bir şeyə (xüsusilə də işə)

cəlb olunan şəxs mənasını verən isim əmələ gətirir

-ese - bəzi isim və sifətlərlə işlədilərək müəyyən qrup insanlara

məxsus dil üslubuna aid olan isim əmələ gətirir

-ess - bəzi isimlərlə işlədilərək dişi he}rvan bildirən isim əmələ

gətirir

-ette - isimlərlə işlənərək qadınlara xas olduğunu göstərən isim

əmələ gətirir

-eyed -rəngli, formalı gözləri olanlan təsvir etmək üçün bəzi

sifətlərlə işlədilir

-faced - bəzi sifətlərlə işlədilərək hər hansı bir şeyin sifətini, üzünü

təsvir edən sifət əmələ gətirir

-fold - bəzi saylarla işlədilərək bir şeyin nə qədər artdığını göstərən

sifət və ya zərf əmələ gətirir

-framed - bəzi isimlərlə işlədilərək bir şeyin necə çərçivəsinin

olduğunu göstərən sifət əmələ gətirir

-goer - bəzi isimlərlə işlədilərək bir yerə müntəzəm olaraq gedən

şəxs mənasmı verən isim əmələ gətirir

-haired - bəzi isimlərlə işlədilərək şəxs və ya heyvanın saçını təsvir

edən sifət əmələ gətirir

-happy - bəzi isimlərlə işlədilərək pis bir şeyi etməyə can atan şəxs

mənasmda işlənən sifət əmələ gətirir

- headed - bəzi sifətlərlə işlədilərək kiminsə saçının rəngini təsvir

edən sifət yaradır

98

-headed - bəzi sifətlərlə işlənərək kiminsə xarakterini təsvir edən

sifət əmələ gətirir

-hearted - bəzi sifətlərlə işlənərək kiminsə xarakter və hisslərini

təsvir edən sifət əmələ gətirir

-hood - bəzi isimlərlə işlədilərək kiminsə həyatmın müəyyən

vəziyyəti və ya müddəti mənasını verən isim əmələ gətirir

-ify - bəzi sifət və isimlə işlədilərək “olmaq” mənasmı verən fel

əmələ gətirir

-ise - -ize-nin digər yazılışı.

-ish - bəzi isimlərlə işlədilərək “yüngülcə, bir az” mənasmı verən

sifət əmələ gətirir

-ish - bir sıra saylarla işlədilərək “təxmini” mənasını verən zərflər

əmələ gətirir

-ist - bəzi musiqi adlan ilə həmin musiqi alətində ifa edən şəxsi

bildirmək üçün işlədilir.

-ite - yer adları ilə işlədilərək həmin yerdən gələn şəxsi bildirən isim

əmələ gətirir

-i.ze - bəzi isim və sifətlə işlədilərək “olmaq” mənasını verən fel

əmələ gətirir

-led - istiqamətlənmiş, nəzarət olunmuş, təsir olunmuş: bəzi

isimlərlə işlənir

-less - sız,siz,suz,süz : bəzi isimlərlə işlənir -let - isimlərlə işlənərək

kiçiltmə mənasım ifadə edir -like - əksər isimlərlə işlənərək oxşarlıq

mənasmı verən sifət əmələ gətirir

-İy - əksər sifətlərlə işlədilərək “müəyyən yolla, üsulla” mənasını

ifadə edir

-mad - bəzi isimlərlə kiminsə nə ilə isə çox maraqlandığını

söyləmək üçün işlədilir

-rnade - bəzi isim və ya sifətlərlə işlədilərək bir şeyin harada, necə

və kim tərəfindən yaradıldığmı bildirən sifət əmələ gətirir

-mania - əqli xəstəliyin müəyyən bir tipini göstərən isimlər

düzəltmək üçün işlədilir

99

-mannered - bəzi sifət və zərflərlə işlədilərək insanların tərzini

göstərən sifət düzəldir

-most - nəyinsə yaxmiığmda; bəzi isimlərlə işlənərək sifət əmələ

gətirir

-necked - bəzi sifətlərlə işlədilərək paltann və ya şüşənin, qabın

boynunu təsvir edən sifət düzəldir

" ness - bir sıra sifətlə işlədilərək vəzi}^ət, keyfiyyət bildirən isim

düzəldir

-phobia - bir şeydən və ya şəxsdən qorxmaq, bir şeyi bəyənməmək

mənasmı ifadə edən sifət düzəltmək üçün işlədilir

•■phone - müəyyən bir dildə danışan mənasını ifadə edən isim və

sifət düzəltmək üçün işlədilir

-proof - bəzi isimlərlə işlənərək nəyinsə dağıdıcı, korlayıcı

təsirindən qoruyan bir şey göstərmək üçün işlədilir

-related - bəzi isimlərlə işlədilərək hər hansı bir şeyin nə ilə

əlaqəsinin olduğunu göstərən sifət əmələ gətirir

-run - bəzi isimlərlə işlədilərək kimin və ya nəyinsə vasitəsilə

nəzarət olunan və ya təşkil olunan mənasmı verən sifət əmələ gətirir ~‘s -

bəzi isimlərlə hər hansı bir şeyin kimə və ya nəyə məxsus olduğunu

göstərmək üçün işlədilir -‘s - isimlərlə işlədilərək əlaqə bildirir -‘s - kiminsə

evi haqqmda danışarkən işlədilir -shaped - çoxlu sayda isimlə işlənərək bir

şeyin formasını təsvir edən sifət əmələ gətirir

“Ship - bəzi isimlərlə işlədilərək müəyyən iş və ya vəzifə bildirən

isim əmələ gətirir

-ship - bəzi isimlərlə işlədilərək qabiliyyət və bacanq bildirən isim

əmələ gətirir

-sided - bəzi sifətlərlə işlədilərək nəyinsə tərəflərini təsvir edən sifət

əmələ gətirir

-skinned - bəzi sifətlərlə işlədilərək dərini təsvir edən sifət əmələ

gətirir

-spoken - bəzi zərflərlə işlədilərək kiminsə danışıq tərzini təsvir

edən sifət yaradır

100

-styIe - bəzi sifət və isimlərlə işlədilərək kiminsə keyfiyyətini,

üslubunu göstərən sifət əmələ gətirir

-tion - fellərlə işlənərək isim əmələ gətirir -tongued - bəzi sifətlərlə

işlənərək kiminsə damşıq və yazı tərzini təsvir edən sifət əmələ gətirir

-ward - müəyyən istiqamətdə və ya müəyyən yerə doğru: isim və

sifətlərlə işlədilir

-ware - müəyyən məqsəd üçün və müəyyən məkanda istifadə edilən

obyektləri təsvir etmək üçün işlədilir

-ways - müəyyən istiqamətdə; bəzi isimlərlə işlədilir -wise -

istiqamətində: bəzi isim və sifətlə işlənir -wise - nə isə haqqmda damşmaq:

isim, sifət və fellərlə işlədilir 2) Başqa dillər. Digər dillərdən söz daxil

olarkən də dilin lüğət ehtiyatı xeyli dərəcədə genişlənir. İngilis xalqı digər

xalqlardan kifayət qədər söz götürmüşlər. İngilis dili uzun müddət bir sıra

dillərlə yaxm əlaqədə olmuşdur. Həmin dillərə latın, yunan, fransız və

qədim Skandinaviya dilini göstərmək olar. Roma sivilizasiyasının təsiri

nəticəsində latin dili uzun müddət İngiltərədə elm və din dili kimi istifadə

olunmuşdur. Fransız dili rəsmi sənədlərin və yuxan təbəqənin dilinə

çevrilmişdir. İngilis dilinə daxil olan sözlərin böyük qismi - .55%- i fransız

dilinə məxsusdur. Texniki terminlər və elmi sözlər 41% təşkil edir. Alınma

sözlər dilə iki yolla daxil olub: yazılı formada və şifahi formada. Şifahi

yolla daxil olan sözlər adətən qısa olur və onlar daxil olan zaman xeyli

dəyişikliklərə uğrayır. Yazılı şəkildə daxil olan sözlər isə yazılış

formalarmı və deyiliş forma- lanmn bir sıra xüsusiyyətlərini qoruyub

saxlayır. Onlarm daxil olduğu dilə uyğunlaşmalan uzun və zəhmət tələb

edən prosesdir.

Sözlərin əvvəlində gələn v, d, g və j səsləri onlarm alınma söz

olduqlarının göstəricisidir. Məsələn, volcano (italyan), vase (fransız),

gesture (latm), giant (fransız), zero (fransız). Sözün morfoloji quruluşu və

qrammatik formaları da göstərir ki, onlar alınmadır.

101

§39 Mürəkkəb sözlərin

struktur-sözdüzəldici xüsusiyyətləri

Mürəkkəb sözlərin struktur-sözdüzəldici təhlili aşağıdakı məsələləri

əhatə edir.

1. Mürəkkəb sözlərin struktur təhlili.

2. Mürəkkəb sözlərin sözdüzəldici təhlili.

§40 Mürəkkəb sözlərin struktur təhlili

Mürəkkəb sözlər sistem şəklində həmin leksik vahidləri təşkil edən

morfem tərkibindən və onlann xüsusi modellər üzrə işlənmə strukturundan

ibarətdir. Sözün eləcə də mürəkkəb sözlərm strukturunun öyrənilməsinin

xüsusi əhəmiyyəti var. Dil nizamlı strukturdur. Sözün stmkturunun

öyrənilməsi dilin qrammatik qumluşunun öyrənilməsinə xidmət edir.

Sözün struktum dilin qrammatik quruluşunun ölçüsüdür.

Sözün morfem tərkibi ilə onun strukturunu fərqləndirmək lazımdır.

A.İ.Smimitski sözün strukturunu dil vahidi səviyyəsində müəyyənləşdinniş

və onu nisbi dil vahidi adlandırmışdır. Söz müxtəlif dil yamslarmın

müştərək vahidi kimi konkret-maddi vahidlərdən və nisbi vahidlərdən,

yaxud da struktur elementlərdən ibarətdir.

Sözün struktur təhlili mənaya bağlı olmadan apanlır. Sözün

strukturu sözü leksik-qrammatik vahid kimi əmələ gətirən morfem

sistemindən ibarətdir.

Mürəkkəb sözlərin strukturu dedikdə həmin leksik vahidlərin

üzdəki və dərindəki strukturu nəzərdə tutulur. Mürəkkəb sözlərin

tərkibindəki kök-morfem və affiks morfemlərin üzdəki strukturu bu leksik

vahidlərin formasını təşkil edir. Dil vahidlərinin formasını onların aşağı dil

yarusunun elementlərinə bölünməsi təşkil edir. Dil vahidlərinin funksional

mənasını isə onun yuxan dil }^amsunun vahidləri sırasında tutduğu

pozisiya müəyyənləşdirir.

102

Fonemlərin konkret-maddi tərkibi fonemlərdən, çoxmorfemli

sözlərin tərkibi isə müvafiq olaraq morfemlərdən və fonemlərdən ibarətdir.

Sözün strukturu nisbi vahid kimi sözün tərkibindəki aşağı dil yarusu

vaıhidlərinin —morfemlərin və fonemlərin təşkili xüsusiyyətlərini və ya

strukturunu əks etdirir. Sözün strukturu mücərrəd anlayışdır, o, səs tərkibinə

malik olmur, lakin məna daşıdığından müəyyən mürəkkəb tərkibin ümumi

mənasma daxil olur və sözün mənasının yaranmasında iştirak edir. Digər

dilçilər də sözün, yaxud söz birləşməsinin strukturunu fonem, morfem, söz

kimi seqment dil vahidlərindən fərqləndirmiş və onlan təbii dil vahidləri

hesab etmişlər. Sözün stmkturunun fonem ifadə forması olmadığmdan onu

vurğu, intonasiya, ritm, söz sırası, pauza və s. dil vahidləri səviyyəsində su-

per-seqment dil vahidi adlandırmaq olar.

Hər bir element bütöv daxilində xarici və daxili struktur

xüsusiyyətlərə malik olur ki, bu da onun bütöv daxilində tutduğu pozisiya

ilə müəyyənləşdirilir, digər tərəfdən elementlərin özləri də müəyyən

əlaqələr əsasmda düzələn tərkib hissələrdən ibarət olur. Ümumi dilçilik

anlammda struktur sözü müə3̂ ən quruluşun tərkib hissələrinin qarşılıqlı

əlaqəsini, pozisiyasmı əks etdirir.

Hər bir dil vahidi struktur cəhətdən formalaşmış olduğu kimi

mürəkkəb sözlər də həm formal, həm də məzmun quruluşu cəhətdən

formalaşmış olur.

Mürəkkəb sözlərin formal quruluşu özünü yuxarı dil yarusu

vahidlərinin aşağı dil yarusu vahidlərinə bölünməsi şəklində bu sözlərin

kök-morfemlərə və leksik-qrammatik morfemlərə bölünməsini, məzmun

quruluşu isə əksinə aşağı dil yarusu vahidlərinin yuxan dil 5'arusu

vahidlərinin tərkibində kök-morfemlərin və leksik- qrammatik morfemlərm

birləşməsini, yəni tərkib hissələrin bütöv daxilindəki funksiyasmı əks

etdirir. Məzmun strukturu anlayışı fonemin morfem tərkibində, morfemin

sözdə, sözün söz birləşmə- sindəki və s. funksiyasını əks etdirir.

Qeyd edildiyi kimi, mürəkkəb sözlərin strukturunu kök-mor-

femlərin və affiks morfemlərin modellər üzrə quruluş formulu, qar

103

şılıqlı asılılığı təşkil edir. İki elementin qarşılıqlı şəkildə mövcudluğunu

şərtləndirən asılılıq qarşılıqlı asılılıq (interpendence) adlanır.

Konkret dil vahidlərindən fərqli olaraq, mürəkkəb sözlərin strukturu

superseqment dil vahidi səviyyəsində müəyyənləşdirilir. Mürəkkəb

sözlərin strukturunun konkret-maddi daşıyıcılan yoxdur. Mürəkkəb

sözlərin strukturu ikili funksiya daşıyır; xarici və daxili. Mürəkkəb sözlərin

tərkibindəki kök-morfem və affiks morfemlərin müxtəlif modellərdəki

pozisiyası həmin leksik vahidlərin mürəkkəb tərkib kimi üzdəki

strukturunu {surface structure), mürəkkəb sözlərin komponentləri

arasmdakı əlaqə və məna münasibəti bu leksik vahidlərin dərindəki

strukturunu {deep structure) təşkil edir. Mürəkkəb sözlərin tərkib

hissələrinin formal və məzmun quruluşla- nnm birliyi bu sözlərin struktur

bütövlü5dxnün vəhdətini təşkil edir.

Çoxmorfemli sözlərin tərkib hissəsi kimi morfemlər forma və

mənaya malik olmaqla yanaşı, struktur məna daşıyırlar. Mürəkkəb sözlərin

xarici strukturu həmin leksik vahidlərin tərkibindəki kök- morfemlərin və

affiks morfemlərin pozisiyası ilə bağlıdır. Mürəkkəb sözlərin

sintaqmatikası dedikdə bu dil vahidlərinin tərkibindəki morfemlərin xətvari

düzülüşü başa düşülür.

Mürəkkəb sözlərin sintaqmatikası daxilində iki əlaqə növü

müəyyənləşdirmək olar; distributiv və inteqrativ. Mürəkkəb sözlərin

komponentləri arasındakı əlaqə növü distributiv əlaqə khni

müəyyənləşdirilə bilər. Eyni dil səviyyəsinə məxsus elementlər arasmda- kı

əlaqə növü distributiv əlaqə, müxtəlif dil səviyyələrinin vahidləri

arasındakı əlaqə isə inteqrativ (inteqral) əlaqə adlanır (E.Benvenist).

Mürəkkəb sözlərin və müvafiq söz birləşmələrinin komponentləri

arasmdakı əlaqə inteqrativ əlaqə növü kimi müəyyənləşdirilə bilər. Aşağı

dil yarusu elementlərinin yuxan dil yarusu elementlə- rindəki pozisiyası və

yuxarı dil yarusu elementlərinin aşağı dil yarusu elementləri arasmdakı

münasibət dil vahidləri arasmda iyerarxiya əlaqə növünü əks etdirir.

Mürəkkəb sözlərin tərkibindəki kök-mor- fem və affiks morfemlərin

xətvari sırası funksional məna daşıyır. Xətvari sıra dilin bütün

elementlərinin mövcudluğunu, yaşamasını

104

və nitqdə funksiyasını təşkil edir. Xətvari sıra dil elementlərinin bir düzxətt

boyu nitqdə ardıcıl sintaqmatik düzülüşündə əks olunur.

Mürəkkəb sözlərin sintaqmatikasını əmələ gətirən kök-mor- fem və

affıks morfemlərin mürəkkəb sözlərin daxilində müəyyən pozisiyası vardır,

adətən sol komponent sağ komponentdən asılı olur və bu pozisiya məzmun

kəsb edir. İngilis dilində sky-blue mürəkkəb sifətinin və a blue sky söz

birləşməsinin sintaqmalarmın müqayisəsi göstərir ki, sky və blue

elementlərinin funksional mənası, yaxud struktur yükü eyni deyildir, a blue

sky söz birləşməsində blue sö2rti asılı, sky sözü isə dominant komponent

hesab edilir və sky sözünün təyini olur. Sky-blue mürəkkəb sifəti daxilində

s'^-kök mor- femi asılı komponent kimi çıxış edir və -blue kök morfeminin

mənasım müə3̂ ənləşdirir.

N+Adj modeli üzrə düzələn night-black və (Adj+N) -i- ed mo- delli

black-haired kimi mürəkkəb sifətlərdə black-kok morfemi night-black

mürəkkəb sifətinin tərkibində müstəqil, black-haired mürəkkəb sifətinin

daxilində isə asılı morfem funksiyası daşıyır.

Dil faktları göstərir ki, dil vahidlərinin funksional mənası, struktur

yükü onların müəyyən sintaqmatika daxilində işlənmə pozisi- yasmdan

asılıdır. Bu asılılıq özünü mürəkkəb sözün komponentlərinin qarşılıqlı

əlaqəsində də göstərir. Bütövün əmələ gəlməsində bütövün və onun

elementlərinin xüsusiyyətlərini əks etdirən ikitərəfli asılılıq və ikitərəfli

münasibət iştirak edir. Tamm strukturu elementlərə təsir edir, elementlər də

öz növbəsində onlann təşkil etdikləri mövcud strukturu müəyyənləşdirir.

Hər bir iki — komponentli struktur forma öz tərkibində dominant və

asılı elementlərdən ibarətdir. Mürəkkəb sözlərin tərkibində komponentlərin

yeri müəyyəndir və struktur məna daşıyır.

N+N strukturluyZower — garden — gül bağı garden — flower - bağ

gülü, school - grammar — məktəb qrammatikası

—!• grammar — school - qrammatika məktəbi tipli mürəkkəb

isimlərdə komponentlərin yerini dəyişdikdə bu sözlərin mənası dəyişir. Bu

mürəkkəb isimlərdə ikinci komponent dominantlıq təşkil edir. N-t Adj

strukturlu sky - blue tipli mürəkkəb sifətlərdə də eynilə

105

birinci komponent təyin edən, ikinci komponent təyin olunan funksiyası

daşıyır, komponentlərin yerini dəyişdikdə onlar arasında se- mantik əlaqə

dəyişir və mürəkkəb sifət söz birləşməsinə çevrilir: sky - blue —> a blue

sky, chalk — white —>• white chalk. Və yaxud green gmss söz

birləşməsində olduğu kimi təyin funksiyasında sifət isimdən əvvəl gəlir.

Burada komponentlərin yerini dəyişdikdə grass - green mürəkkəb sifət

əmələ gəlir və yenə də birinci tərəf ikinci tərəfi müəyyənləşdirir.

Elementin pozisiyası elementin daşıdığı funksiyası ilə bağlı olub

onun başqa elementlərlə əlaqəsini ifadə edir. Mürəkkəb sözlərin dərindəki

strukturu komponentlər arasındakı daxili sintaqmatik əlaqəni və münasibəti

ifadə edir. Dilçilikdə əlaqə və münasibət müxtəlif şəkildə izah edilir.

V.M.Solntsevə görə münasibət və əlaqə eynimənalı anlayışdır. Hər cür

münasibət bu və ya digər əlaqə növü, hər cür əlaqə bu və ya digər

münasibət növü kimi başa düşülə bilər.

Bu fikirlə razılaşmaq çətindir, bizcə əlaqə və münasibət bir - birini

tamamlayan müxtəlif linqvistik anlayışlardır. Əlaqə anlayışı münasibət

anlayışma nisbətən daha geniş mənaya malikdir. Mürəkkəb sözlərin

komponentləri arasmda iki növ əlaqə növü vaidır: su- bordinativ (tabeli)

əlaqə, koordinativ (tabesiz) əlaqə. Mürəkkəb sözlərdə subordinativ əlaqə

konkret - maddi vahidlərin xətvari ardıcıllığında apancı rola malikdir, belə

ki, mürəkkəb sözlərin sintaqma- smda sol kök - morfemdən asılı olur: fndt -

garden, garden - fruit, boat — green, cotton — white, world - wide və s.

Koordinativ əlaqə elə əlaqə növü hesab olunur ki, burada

komponentlərdən heç biri dominant olmur, struktur cəhətdən

bərabərhüquqlu elementlər müstəqil əlaqə əmələ gətirir. İngilis və

Azərbaycan dillərində mürəkkəb sözlərin düzəlməsində koordinativ əlaqə

çox da iştirak etmir, ancaq təkrarlarda və qoşa sözlərdə işlənir. Məs: red—

red (flowers) və s.

Mürəkkəb sözlərin kök - morfemləri və affıks morfemləri arasmda

sintaqmatik münasibət subordinativ əlaqəyə əsaslanır. V.V.Burlakova söz

birləşmələrinin komponentləri arasmda iki növ daxili sintaqmatik

münasibət müə50'ənləşdirir: söz birləşmələrinin

106

komponentlərinin qarşılıqlı əlaqəsindən doğan status münasibət; söz

birləşmələrinin komponentlərinin həm qarşılıqlı münasibətini, həm də

sintaktik funksiyasını əks etdirən kombinator münasibət.

Dilçilik ədəbiyyatında bəzən sintaktik və sintaqmatik münasibət

anlayışlan da eyniləşdirilir, lakin bunlar arasında fərq vardır. Sintaktik

münasibət sözün qrammatik formasının açıq sistem halında daşıdığı

sintaktik funksiyası şəklində eksplisit yolla ifadə formasıdır. Sintaqmatik

münasibət sözün tərkibindəki morfemlərin qapalı sistem halında, birinin

digərinə implisit halda olan münasibətdir. Məsələn: a white head söz

birləşməsində white sözü head sözünün cümlə üzvü kimi təyinidir. Lakin

whitehead mürəkkəb sifətində white - kök - morfemi - head kök -

morfeminin eksplisit təyini ola bilmir, lakin bu komponentlər arasında

implisit təyin münasibəti mövcuddur.

Mürəkkəb sözlərin komponentləri arasında münasibətin

mahiyyətini başa düşməkdən ötrü həmin leksik vahidləri təşkil edən kök -

morfem və affiks morfemlərin implisit şəkildə ifadə etdikləri sintaqmatik

münasibətdən çıxış etmək lazımdır ki, burada sintaktik səviyyə eksplisit

formada əks olunmur.

Mürəkkəb sözlərin komponentlərini təşkil edən konkret - maddi

vahidlər arasında implisit halda aşağıdakı sintaqmatik münasibət növlərini

müəyyənləşdirmək olar; atributiv münasibət, obyekt münasibəti, predikativ

münasibət, adverbial münasibət.

Mürəkkəb sifətlərin xarici və daxili sintaqmatik strukturu onların

stiTiktur modellərində daha aydın şəkildə əks olunur. Dilçilikdə “model”

termini birmənalı şəkildə işlədilmir. Bəzi dilçilər “model” terminini dil

nəzəriyyəsi mənasında, digər dilçilər sxem, struktur, nümunə mənasında

işlədirlər. Hər hansı bir obyektə model donu geyindirmək lazım deyil,

obyektdən irəli gələn, bütövü struktur cəhətdən əks etdirən predmet

daxilində onun mahiyyətini açmaq lazımdır. Hər bir səviyyənin

modelləşmə prinsipinin müəyyənləşməsi həmin bütövü təşkil edən

vahidlərin və onlar arasındakı münasibətin düzümündən ibarətdir.

107

Mürəkkəb sözlərin struktur modeli həmin leksik vahidləri təşkil

edən kök - morfem və affıks morfemlərin xarici və daxili sintaqmatik

münasibətlərini əks etdirən mücərrəd vahiddir. Hər bir struktur qanun

fonetik qanunlan morfoloji planda əks etdirir.

Mürəkkəb sözlərin struktur modellərində daxili və xarici

sintaqmatik münasibətlər bir - birilə əlaqədardır. Mürəkkəb sözlərin

daxilində müstəqil (dominant), asılı (dominatum) komponentlər vardır ki,

burada ikinci komponent sintaqmatik münasibətin struktur mərkəzi {kernel

element) hesab olunur. Mürəkkəb sözlərin komponentlərinin

müəyyənləşdirilməsi onların predmet, proses, əlamət kimi kateqorial

mənası ilə bağlıdır. Mürəkkəb sözlərin ümumi leksik - qrammatik

mənalarmm müəyyənləşdirilməsində ikinci komponentin kateqorial mənası

xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Mürəkkəb sözlərin ayn - ayrı modellərinin

struktur təhlili komponentlərin su- bordinativ və koordinativ əlaqə

prinsiplərinə və onlann arasındakı sintaqmatik münasibətlərə əsaslanır.

§41 İngilis dilində söz vurğusu

İngilis dilində söz vurğusu həm yerinə, həm də dərəcəsinə görə

fərqlənir və bununla bağlı müxtəlif sinonim terminlər işlənir ki, bunlan da

üç vurğu qrupu altmda cəmləşdirmək olar: 1) baş, qüvvətli, əsas vurğu; 2)

ikinci dərəcəli, orta, yarımqüwətli vurğu;

3) zəif vurğu (vurğusuz).

Bizcə, ingilis dilində söz vurğusunun iki növü üzərində dayanmaq

daha məqsədə uyğundur: 1) əsas vurğu; 2) ikinci dərəcəli.

Söz vurğusu sözün qrammatik, semantik, qrafik əlamətləri ilə yanaşı

sözün struktur tamformalaşmasınm fonetik göstəricisidir. Sözün əsas vurğu

daşıyan hecasmdakı sait daha intensiv, uzun və yüksək tələffüz olunur.

İkinci dərəcəli vurğuya malik hecalarda saitin intensivliyi və uzunluğu

azalmış olur. Vurğulu hecanm ̂ aırğusuz heca ilə müqayisəsi və eləcə də baş

vurğu daşıyan heca ilə, ikinci

108

dərəcəli vurğu daşıyan hecanın müqayisəsi bu sözlərdə praktik olaraq

saitlərin müqayisəsinə gətirib çıxarır.

İngilis dilində daşıdıqları vurğu dərəcəsinə görə sözləri tam şəkildə

olmasa da aşağıdakı qruplara bölmək olar:

1. Bir əsas vurğulu sözlər: 'book, 'teacher, 'writingvəs.

2. Bir əsas, bir ikinci dərəcəli vurğulu sözlər: 'aca'demic,

'proba'bility, 'admi'ration, 'advisa'bility və s.

3. Bir əsas, iki və daha çox ikinci dərəcəli vurğulu sözlər:

'prohi'bitio 'nism

4. İki və daha artıq əsas vurğu, bir ikinci dərəcəli vurğulu sözlər:

'appre'hensi'bility, 'indis'cri'mination.

5. İki əsas vurğu daşıyan sözlər: 'un'familiar, 're'establish, 'dis'allow

və s.

Bu bölgü mütləq hesab olunmur, digər vurğu modelinə malik sözlər

də müəyyənləşdirmək mümkündür.

§42 Mürəkkəb sözlərdə vurğu

Bir sıra hallarda mürəkkəb sözlərin fonetik tamformalaşma- smda,

onlarm semantikasmm müəyyənləşməsində əsas vurğu söz- düzəldici

funksiya daşıyır və belə halda onu sözdüzəldici vurğu hesab etmək olar, a

'white 'head - 'whitehead, a 'dancing 'giri - a 'dancing - giri, a 'black 'bird-

a 'blackbird və s.

Mürəkkəb sözlərdə əsas vurğu sözün aparıcı komponentini

müəyyənləşdirməklə sözdüzəldici funksiya daşıdığı halda, ikinci dərəcəli

vurğu bu xüsussi}^ətə malik ola bilmir. Mürəkkəb sözlərin vurğusunun

eksperimental təhlilinə bir sıra tədqiqat əsərləri həsr edilmişdir. Mürəkkəb

sözləri müvafiq təyini söz birləşmələri ilə müqayisəli şəkildə eksperiment

yolla araşdıraraq tədqiqatçılar bu qənaətə gəlmişlər ki, ingilis dilində hər üd

komponenti əsas vurğu daşıyan mürəkkəb sözləri söz birləşmələrindən

fərqləndirən obyektiv fonetik göstərici yoxdur.

109

ingilis dilində mürəkkəb sözlərin vurğu dərəcəsinin müəyyən-

ləşdirilməsini şərtləndirən cəhətlərdən biri də onlann cümlədəki yeri ilə

bağlıdır. Cümlənin sonunda mürəkkəb sözlərin vurğusu onların leksik

(lüğət) vurğusuna uyğun gəlir. Mürəkkəb sözlərin, vurğusu cümlənin

əvvəlində, ortasında dəyişkən xarakter daşıyır. Mürəkkəb sözlərdə ikinci

dərəcəli vurğunun rolu üç faktordan aslı olur: seman- tik, ritmik və sillabik.

Semantik faktorun xüsusiyyəti ondan ibarətdir ki, mənası

komponentlərinin mənasından törəyən mürəkkəb sözlərdə əsas və ikinci

dərəcəli vurğu iştirak edir: 'bald - 'headed. İdiomatik mürəkkəb sözlər bir

əsas vurğuya malik olur: 'blackbird. Qeyri - idiomatik mürəkkəb sözlər də

bir əsas vurğu daşıya bilər.

Ritmik faktorun xüsusiyyəti onunla bağlıdır ki, üç və daha çox

hecadan ibarət olan mürəkkəb sözlərdə ikinci dərəcəli vurğuya malik heca

əsas vuğu daşıyan hecadan sonra gəlir.

Sillabik faktorun xüsusiyyəti ondan ibarətdir ki, ikinci komponenti

təkhecalı mürəkkəb sözlərdə ikinci dərəcəli vurğu iştirak etmir və mürəkkəb

söz bir əsas vurğu ilə tələffüz edilir. Nəticədə ikinci tərəf semantik cəhətdən

zəifləyir və zəif pozisiyalarda ikinci kök - morfem affiks morfemə çevrilə

bilir.

Bir sıra hallarda əsas vurğunun təsiri nəticəsində ikinci kök -

morfem fonem tərkibinə görə dəyişir, tərkibindəki sait ya zəifləmiş

olur, ya da atılmış olur: Sunday \ 'sAndi\.

İdiomatik mürəkkəb sözlərdə komponentlər bir leksik məna ifadə

edir: 'blackboard. Mürəkkəb sözün komponentlərini bir leksik mənaya

malik vahid kimi birləşdirən vurğu sözdüzəldici vurğu adlanır. Belə

vurğuya birləşdirici vurğu da demək olar. Tədqiqatçılann əksəriyyəti belə

hesab edirlər ki, mürəkkəb sözlərin struktur tamformalaşmasmın əsas

fonetik göstəricisi birləşdirci vurğudur.

Mürəkkəb sözlərin tədqiqi ilə bağlı deyilmiş fikirləri araşdırdıqda

yuxarıda qeyd olunduğu kimi, bu qənaətə gəlmək olur ki, mürəkkəb

sözlərdə vurğunun yeri və kəmijryəti mübahisəli xarakter daşıyır və özünün

elmi təhlilini gözləyir.

110

Apardığımız tədqiqat göstərir ki, mürəkkəb sifətlərdə \aırğu- nun

yeri və dərəcəsi həmin leksik vahidlərin müxtəlif struktur modellərindən

asılıdır ki, bunlar da bir - birindən müxtəlif xüsusiyyətlərinə görə fərqlənir.

Vurğu mürəkkəb sifətin tamformalaşmasınm fonetik kriteryası olsa da, söz

birləşməsindən fərqləndirilməsində əsas kriterya ola bilmir.

Ayrı formalaşan sintaktik vahidlər kimi söz birləşmələrinin

komponentləri ayrı - aynlıqda bərabər vurğu daşıyır: a 'white 'head.

İngilis dilində mürəkkəb sifətlərin vurğusu ilə bağlı üç cəhəti qeyd

etmək olar: mürəkkəb sifətlər bir əsas vurğu ilə tələffüz edilə bilər

'whitehead, mürəkkəb sifətlərin hər İki komponenti əsas vurğulu ola bilər

'kind - 'hearted, 'whole - 'hearted, mürəkkəb sifətlərin birinci komponenti

əsas vurğulu, ikinci komponenti ikinci dərəcəli, vurğusuz, ya da zəif vurğulu

ola bilər 'white - 'livered.

§43 Vurğu dərəcəsinə görə mürəkkəb sifətlərin bölgüsü

İngilis dilində mürəkkəb sifətləri daşıdıqları vurğu dərəcəsinə görə

aşağıdakı kimi qruplaşdırmaq olar:

Adj + N modeli əsasında düzələn və ikinci komponenti bir hecadan

ibarət olan mürəkkəb sifətlər bir əsas vurğu daşıyır: 'whitehead, 'harefoot;

qoz'bel, şirin'dil, göy'göz, qara'qaş.

Adj + N stnıkturlu mürəkkəb sifətlərdə əsas vurğu onların

tamformalaşmasmm əsas faktorudur və komponentlərin bir mürəkkəb sözə

çevrilməsində, komponentlərin birləşməsində apancı rola malikdir.

Əgər əsas vurğu mürəkkəb sözün komponentlərinin bir leksik vahidə

çevrilməsində əsas faktordursa, belə halda vurğu sözdüzəldi- ci funksiya

daşıyır və onu sözdüzəldici vurğu adlandırmaq olar.

Adj + N modelli mürəkkəb sifətlərin komponentləri ayn - ayrılıqda

əsas vurğu ilə işlənərsə, həmin leksik vahidlər müvafiq söz

111

birləşmələrinə çevrilə bilər; 'baldhead - a 'bald 'head; 'qara 'göz, 'şirin 'dil

və s.

İkinci komponenti N +ed ifadə olunmuş (Adj + N) + ed, (Num + N)

+ ed, (N+N)+ed modelləri üzrə düzələn mürəkkəb sifətlər iki əsas vurğu ilə

tələffüz edilir: 'deep - 'brained, 'clear - 'skinned, 'fıve — 'storeyed, 'dew -

'lipped, 'dog - 'faced və s. (Adj + N) + ed, (Num + N) + ed, (N+N)+ed

modelləri üzrə düzələn mürəkkəb sifətlərin bir əsas vurğu ilə tələffüz

edilməsi meyli özünü göstərir ki, bunlarda da əsas vurğu birinci

komponentin üzərinə düşə bilir. Lakin bu qaydaya həmişə əməl olunmur.

D.Counzun tələffüz lüğətində (Adj +N) +ed modeli üzrə düzələn

mürəkkəb sifətlərdə 'dog - faced bir əsas vurğu ilə verildiyi halda, 'dog -

'headed əsas və ikinci dərəcəli vurğularla verilir. Ritmik formanın

nəticəsində ikinci komponentin əsas vurğusu düşür və vurğusuz tələffüz

edilir: 'kind - 'hearted; a 'kind - hearted man; he 'said it 'kind - heartedly.

Adj + Adj modeli əsasında düzələn mürəkkəb sifətlərin hər iki

komponenti əsas vurğu daşıyır: 'bitter —'sweet, 'dark—'blue, 'dark —

'brown.

N + Adj modeli əsasmda düzələn mürəkkəb sifətlərdə komponentlər

əsas vurğuya malik olur: 'snow — 'white, 'stone - 'deaf 'grave - 'still, 'coal -

'black.

Adj/ Adv + PI modeli əsasında düzələn mürəkkəb sifətlərin hər iki

tərəfi əsas vurğu daşıyır: 'easy - 'going, 'ever — 'lasting, 'old - 'looking və s.

N+PI modelli mürəkkəb sifətlərdə ingilis dilində əsas vurğu birinci

komponentə, ikinci dərəcəli vurğu isə ikinci komponentə düşür; 'peace-

'loving, 'heart- 'breaking və s.

Adj/ Adv + PII modeli əsasmda düzələn mürəkkəb sifətlərdə iki əsas

vurğu ilə tələffüz edilir: 'clean - 'washed, 'far - 'fetched, 'far - 'removed və s.

N + PII modeli əsasmda düzələn mürəkkəb sifətlər bir əsas vurğu ilə

deyilir: 'cloth — covered, 'death - practised, 'cloud - wrapped və s.

112

ingilis dilində söz vurğusu və eləcə də mürəkkəb sözlərin vurğusu

ilə bağlı deyilənlərdən belə nəticəyə gəlmək olar ki, german dillərində söz

vurğusunun dilçilik ədəbiyyatmda sözün birinci hecasında olduğu

göstərilsə də, müasir ingilis dilində söz vurğusu bir növ sərbəstdir və sözün

müxtəlif hecalanna aid ola bilər.

Söz vurğusu mürəkkəb sözlərin struktur tamformalaşmasmm əsas

fonetik faktoru hesab edilir. Söz vurğusu universal superseq- ment dil

vahidi kimi dinamik xüsusiyyət daşıyır. Söz vurğusu sözün leksik -

qrammatik mənasmı dəyişə bilir, semantik yük daşıya bilir və belə halda

onu semantik vurğu adlandmnaq olar. Omonim sözlərdə söz formalannda

söz vurğusunun yeri fərqlidir. İngilis dilində isimlərdə semantik vurğu

birinci hecaya düşdüyü halda, fellərdə ikinci hecaya düşür.

Mürəkkəb sözlərdə və o cümlədən mürəkkəb sifətlərdə söz

vurğusunun yeri ayn - ayn modellər üzrə düzələn mürəkkəb sözlərdə fərqli

xüsusiyyət daşıyır. Dilçilik ədəbiyyatmda mürəkkəb söz vurğusunun

növləri, dərəcəsi, yeri mübahisəli xarakter daşısa da, mürəkkəb sözlərdə iki

vurğu növü müəyyənləşdirmək olar: əsas vurğu, ikinci dərəcəli vurğu.

Mürəkkəb sözlərin tamformalaşması- nın strulctur elementi olmaqla söz

vurğusu mürəkkəb leksik vahidləri formalaşdırır, təşkil edir, iki və daha

artıq kök - morfemləri, kök - morfemləri və şəkilçi morfemləri bir söz

halında birləşdirir.

Söz vurğusunun rolu mürəkkəb ayn - ayrı modellərində fərqli

xüsusiyyətə malikdir. İkinci komponenti vurğu daşımayan və ya zəif vurğu

daşıyan mürəkkəb sözlərdə ikinci kök - morfem özünün leksik mənasını

itirə və affiks morfemə çevrilə bilər. Mürəkkəb sözlərin ikinci kök

morfemlərinin şəkilçiyə çevrilməsində ikinci dərəcəli vurğunun rolu vardır.

Söz vurğusunun aynlıqda mürəkkəb sözlərin struktur tamfor-

malaşmasmı müəyyənləşdirə bilmədiyini qeyd edən müəlliflər haqlıdırlar,

çünki söz vurğusunun mahiyyəti həmin leksik vahidlərin struktur,

semantik, qrammatik, qrafik faktorları ilə bağlhdır.

113

§44 German dilləri sintaksisinin nəzəri məsələləri

Yuxanda qeyd edildiyi kimi, germanistika sahəsində sintaksi- sə dair

ilk sanballı əsərin müəllifi Y.Qrimm olmuşdur. Y.Qrimmin aşağıdakı fikri

ənənəvi qrammatika baxımından maraq doğurur; «...yalnız iki nitq hissəsi

əhəmiyyətlidir, adlar və fellər. Ad mübtəd- adır, 0 nəsə deyir və ya ondan

nəsə danışılır, fel isə ifadədir. Parti- kellər addan başqa bir şey deyildir,

bəzən də az və ya çox dərəcədə felləri kölgədə qoyan sözlərdir. Y.Qrimm

feli cins (Genus) - növ (Modus) - zaman (Tempus) - kəmiyyət (Numerus) -

şəxs (Person) fəsillərində, adı isə ad (Nomens) - cins (Genus) - kəmiyyət

(Numerus) - şəxs əvəzliyi (Persönliches Pro-nomen) - digər əvəzliklər

(übrige Pronomina) - şəkilçi (Flexion) -hal (Casus) - mütləq hal (Absoluter

Casus) - zərf və sifət (Abver bund Adjectiv) - hər iki parçalara qeydlər -

qanşıq konstruksiyalar (Anmerkungen beiden Absclmitten; gemischte

Const-ructionen) fəsillərində nəzərdən keçirir. Y.Qrimmin aşağıdakı sözləri

onun öz ana dilinə necə tənqidlə yanaşmasmı bir daha təsdiq edir; «Əksər

başqa Avropa xalqları bizə daha çox yaxın olsalar da, onlar sağlam məntiqə

daha çox söykənirlər; onlar müraciətin iki formasını - ikinci şəxsin təkini və

cəmini saxlajublar. Y.Qrimm artiklin tarixən işarə əvəzliyindən

yarandığını, lakin hazırda alman dilində onun ağır yükə çevrildiyini xüsusi

qeyd edir. Eyni zamanda onun ifadəyə incə və dəqiq təsirini də inkar etmək

olmaz. O, alman dilində keçmiş dövrlərin qahğıı olan ab- lautun geniş

inkişaf etmiş sistemindən danışır və onların köməyilə fellərin bö}dik

şəffaflığa malik olduğunu xüsusi qeyd edir. Keçmişi və indini özündə

qüvvət tapıb təkbaşına ifadə etdiyinə görə Y.Qrimm bu cür felləri qüvvətli

müxtəlif zamanı ifadə etmək üçün şəkilçilərdən istifadə edən felləri isə zəif

fellər adlandınr. Y.Qrimmdən düz əlli il sonra O.Erdmann (1846-1895)

«Grundzüge der deutschen Syntax nach ihrer gcschicht-lichen Entwicklung

(1886) əsərində danışıqda sözlərin işlənməsi xüsusiyyətlərindən, cümlədə

felin yerindən və ayrılıqda cümlə üzvlərindən tarixi eks- kurslar etməklə

geniş danışır.

[14

H.Vunderlixin (1858-1916) «Der deutsche Sparchbau» kitabı 0

dövrün alman sintaksisinə həsr edilmiş bir əsər idi. Bu müəllif sin- taksisin

əsas anlayışlanm və metodunu müəyyən etməyə çalışır. Müəllif öz

dövrünün dil xüsusiyyətlərindən çıxış edərək və ələlxüsus Goethe-nin dilini

nümunə götürərək sintaksisin əsas vahidi - cümləni səslənən bütöv kimi önə

çəkir. Onun da əsərinin əsas hissəsini fel təşkil edir.

Məlumdur ki, alman qrammatİkasmm məktəbdə təlimi uzun müddət

cümlənin mübtəda və xəbərə üzvlənməsi prinsipinə əsaslanırdı.

H.Vunderlix də tədricən buna meyllənirdi. Ancaq onun kon- yunktivkı bağlı

fikirləri çox maraqlı idi. O, formal olaraq kon- yunktivi optativ hesab edir,

onun danışanm iradə sferasında yerləşdiyini israr edirdi. H.Vunderlix söz

sırası ilə birinci cildi tamamlayır, ikinci cilddə isə əsasən adlardan və

əvəzliklərdən, daha sonra partikellərdən və mürəkkəb cümlələrdən söhbət

açır.

H.Paulun dördcildli qrammatİkasmm iki cildi bütövlükdə sin-

taksisə həsr edilib (1919). Mütəxəssislərin fikrincə, H.Paulun

«Qrammatika»sı alimin ömrünün son illərində iş üzərində çalışarkən göraıə

qabiliyyətini itirdiyinə görə əvvəllər uzun müddət topladığı dil materialı öz

sadiq əməkdaşı vasitəsilə sistemləşdirib şərh etdiyindən ondan 12 yaş kiçik

olan H.Vunderlixin qrammatikasından təbiiliyinə və dəqiqliyinə görə xeyli

geridə qalır. H.Paul sintak- sisə iki cilddə 16 fəsil həsr edir ki, bu da sadə

cümlədən başlayıb söz sırası, nitq hissələri, uzlaşma, hallarm işlənməsi,

sözönüləri, fel formaları, cümlələrin tabeliliyi və tabesizliyi, asılı sual

cümlələri, nisbi cümlələr, bağlayıcı ilə başlanan asılı cümlələr, asılı sual,

nisbi və bağlayıcılı cümlələrdə zaman formalannm işlənməsi, baş və budaq

cümlələr arasındakı münasibət (xüsusilə budaq cümlələrin yeri) kimi

problemləri əhatə edir. Kitabm on üç fəsli inkarlıq, ifadənin qənaətliliyi və

anomaliyalar məsələlərinə həsr edilib. H.Paul sintaksisi məna təliminin bir

hissəsi sayır, onun fikrincə sintaksisin vəzifəsi ayn-ayrı sözlərin birləşərək

məlumatı düzəltməsin! şərh etməkdir. H.Paul psixoloji anlamdan çıxış edir,

ona görə də başqa bir sözlə əlaqəsi olmadan tələffüz edilən sözü heç bir şey

sayır. Söz

115

yalnız dinləyənin ruhunda doğurduğu uyğun məna ilə şüurda əvvəllər ona

bağlanan təsəvvürü oyadır. Məlumatın yaranması üçün bir sözlə şüurda

canlanan təsəvvür yalnız başqa bir təsəvvürə bağlanmalıdır. Bu da ən azı

ikinci bir söz əlavə olunduqda mümkündür ki, bununla bağlı təsəvvür bərpa

olunsun. Əslində bir sözlə də məlumat yarana bilər. Onda sözün

mənasmdan doğan təsəvvür məqamla bağlı deyilməmiş sözlə

əlaqələndirilir. Bu cür yüksək səviyyəli alim üçün, nəzəri tədqiqatlan ilə

şöhrət qazanmış bir dilçi üçün bu qədər qeyri adi fikirlər (müq. et: «hər

hansı bir əlaqəsi olmadan deyilmiş aynca söz» və ya «danışanm ruhunda

heç bir hazırlıq olmadan yaranan» və s.) necə meydana gələ bilər? H.Paul

bildirir ki, /Diebe, Marsch/ sözləri cümlə məziyyətini o zaman qazanır ki,

onlara bilavasitə deyilməyən üzvün əlavəsi nəzərdə tutulsun. Lakin məlum

deyildir ki, o üzvü tədqiqatçı deyiliş məqamından uydurub tapmalıdır,

yoxsa danışan və ya dinləyən bunu tapmalıdır. H.Paul cümlənin təhlili üçün

qrammatik mübtəda və xəbər terminlərilə yanaşı «psixoloji subyekt» və

«psixoloji xəbər» «anlayış»lannı irəli sürür (bu məlumatlan Azərbaycan

dili materialları əsasmda K.Ab- dullayev geniş şərh edib). Psixoloji xəbər

sadəcə olaraq cümlədə ən güclü tonla deyilən sözdür. Psixoloji subyekt isə

cümlədə birinci güclü tonla deyilən sözdür (amma bu psixoloji predikatm

tonuna çatmır). H.Paul 8-ci paraqrafm 15-ci səhifəsində yazır: «Karl

spricht schnell. Kari isst Apfel» (Kari sürətlə danışır və Kari alma yeyir)

cümlələrində qrammatik formanı psixoloji üzvlənmə ilə mümkün dərəcədə

uyğunlaşdıra bilsək, onda bu cümlələr belə səslənərdi:

Karis Sprechen ist schnell-Was Karl isst, sindÄpfel

(Karlın danışığı sürətlidir və Karlın yediyi almadır).

H.Paul sadə cümləni subjekt+predikat kimi başa düşür. Amma

predikat anlayışı onda genişdir: o, sadə feli, köməkçi feli (kopula)+ ismi

xəbər, predikativ sifət (eynilə predikativ sözönülü birləşmələri), predİkativ

zərfi (eynilə predikativ sözönülü birləşmələri) əhatə edir. Məs.: /Er ist aus

Leipzig, Er ist ohne Beschäftigung, Er ist in Verzweifelung, Er ist von

Sinnen//) və ya predikativ atribut (müq. et:

116

/İch kam müde an//, /İch kam ge-sund an//, /Ich kam wohlbehalten an//)'V'5

s. H.Paul sözönüsüz hallara 4-cü, sözönülülərə isə 5-ci fəsildə yer ayınr.

Onun bu mövqeyini tənqid edən H.Qlins yazır: «... o istəyirdi ki,

K.F.Bekerin mexaniki cümlə təhlilindən azad olsun, ancaq əsas məsələlərə,

hətta bu məsələlərə psixoloji don geyindirməyə çalışsa belə, ondan

uzaqlaşa bilmİD>.

H.Paul söz sırasma xüsusi diqqət yetirir və təsrif olunan felə

münasibətdə onun üç növünü göstərir: başda, sonda və ikinci yerdə gələn.

Bundan sonra o, ayn-ayn cümlə üzvlərini nəzərdən keçirir və yazır:

«Ak;uzativin adəti, funksiyası obyekti göstərməyə xidmət etməkdən

ibarətdir, bu həmçinin onunla səciyyələnir ki, passivə çevriləndə akuzativ

dönür olur nominativ». Bundan savayı H.Paul akuzativin məna

çalarlıqlanm açmağa çalışır. Akuzativ fəaliyyətin nəticəsini (daxili obyekt)

və hər hansı fəaliyyətin təsirinə məruz qalan əşyam (xarici obyekt) bildirir.

İkili və predikativ akuzativlə yanaşı H.Paul predikativ sifəti də akuzativ

kimi götürür.

Məs./ İch fınde ihn abscheulich//.

H.PauIda verilən nümunələrin hamısı eyni dərəcədə

qiymətləndirilir, ona görə də bəzən dəyərləndirmə müasir dilin tələblərinə

cavab vermir.

Öz dövrünün dil xüsusiyyətlərini daha yığcam və adekvat şəkildə

şərh edən amerikalı germanist O.O.Kerm (1860-1948) olmuşdur. O,

«Grammar of the German Language» əsərində canlı alman dilini ingilis

mövqeyindən açıb göstərməyə nail olmuşdur. Kitab canlıdır, əyanilik və

bütövlük nümunəsidir. Bununla yanaşı bu əsərdə bir sıra köhnə misallar da

verilib. Bu kitabda sintaksis əsasən məktəb qrammatikası işığında şərh

olunub.

Germanistikada sintaksis sahəsində O.Behaqelin (1864-1936) öz

yeri var. Onun sintaksisi səkkiz kitabı əhatə edir (1923-1932). F. de

Sössürün tələbəsi olan O.Behaqel strukturalist başlanğıcla ger- manistika

ənənəsinə inam arasında qalan bir alim təsəvvürü yaradır. Birinci kitabda

adlar və əvəzliklər nəzərdən keçirilir. Saylar əvəzliklərə daxil edilir və

artikldən ümumiyyətlə danışılmır. Sonra bu alim isimlərin absolut (Gott,

Mann, Abend, Morgen, Weltende (ikinci

117

tərəf relativdir) və relariv anlayışlanndan (bir hissənin ifadəsi: məs.;

bütövün və çoxluğun bir parçası (Anfang, Mitte), hadisələrin göstəriciləri

(məs. Alter Hırte), feldən düzələn adlar (Fahrx, Klage); bağlayıcı anlayışlar

; a) şəxs adları (münasibət bildirən adlar. Məs., Tochter, Feind), nomina

acentis (məs. Anhänger, Geber), abstrakt isimlər (Liebe, Freude), yiyəlik

bildirənlər (məs., Heimat), fiziki və mənəvi münasibətləri bildirən sözlər

(məs. Treue, Abstand), nomina actions (məs., Liebe, Taufe) və s. növlərini

fərqləndirir.

Absolut anlayışlar relativ ola bilir. Məs., ölçü vahidləri, insa- nın

bədən üzvlərinin adı və ya paltarı ilə ifadə olunur. Məs.: Fuss, Schuh, qab

adlarmdan, məs.: Ohm (Oma-çəllək, vedrə, Simri (zənbii sözündən), məhsul

adından (Lot. qədim Blei), vaxt adından {ein Morgen Ackers, kütb adından,

məs.: Volk (ein Volk Hühner) və s.

Təküzvlü cümlələr. Məs. Mein Gotti Feuer! Çoxüzvlü cümlələrin

mübtədası: Gott ist allmaechtig.

İkiüzvlü cümlələrin ikinci üzvü yaranır. Alles Wahn.

Söz birləşmələri vasitəsilə genişlənmiş qruplar yaranır; So-ne und

Mond.

Təyinedici söz qrupları eyni halda olan sözlər olur. Məs.: dieStadt

Berlin.

Genitivlə düzələn. Məs.: das Ende der Welt. Dativlə düzələn. Məs.:

meinem Vater sein Haus.

Zərflə və ya sözönülü ifadə ilə düzələn. Məs.: Der König von

Preussen.

Nisbi isimlərdə bir neçə birləşmə ola bilər. Məs.: Dası Bündnis

Frankrechs mit Russland.

O.Behaqel ismin işlənməsi üzrə hər hansı bir ümumiləşmə

aparmadan konkret misal verir. Onlan nəzərə almaq olar. Ancaq onun 4

cildliyini bütöv bir əsər kimi götürmək mümkün de;/il.

Beləliklə, Y.Qrimmdən tutmuş O.Behaqelə qədərki sintaksis

sahəsindəki araşdırmalar göstərir ki, onlar nəinki psixoloji-məntiqi

baxımdan birtərəfli və sxematik, həm də dil tarixinə yönəlmiş məhdud

təsvirlər idilər. Ancaq Y.Qrimm H.Paula nisbətən daha çox anlayış, tənqid

və empirik dilçiliyə yaxm idi, baxmayaraq ki,

118

Y.Qrimmin təlimində romantizm çox güclü idi. Hələ o zaman F. de Sössür

və B. de Kurtene təlimləri yaranmamışdı. Ona görə də o dövrün dilçiləri

mətnlərdə tapdıqları dil faktlarmı şərh etməklə onların bir vəziyyətdən

başqa vəziyyətə keçməsini müəyyənləşdirməyə çalışırdılar.

XX əsrin 30-40-cı illərində sintaksis sahəsində araşdıımalar yeni

vüscıt almağa başladı. Alimlər məktəb qrammatikasının təsirindən

qurtulmağa, yeni anlayış sistemini yaratmağa və sintaksisi cümlə üzvləri

haqqında təlim kimi dar düşüncədən xilas etməyə çalışırdılar. Bu baxımdan

sintaksisə yeni ideyalar gətirən əsərlərdən bir neçəsinin adını çəkmək yerinə

düşərdi; Erich Drach. Grundgedaken der deutschen Satzlehre, 1937;

Wolfgang Pfeiderer. Der deutsche Satzplan in seinen Grundzügen. 1940;

H.Glinz. Der deutsche Satz Satzgiieder und Wortarten wissensenschaftlich

gefasst und dichterisch gedeutet. 1957, 4-cü nəşri 1965; Die innere Forra

des Deutschen, Bern, 1952; K.Boost. Neue Untersuchungen zum Wesen

und zur Struktur des deutschen Satzes. 1955. A.H.Gardiner. The Theory of

Speech and Language. London, 1932.

Lakin K.Bülerin (1894-1963) «Sprachtheorie» (Jena, 1934), sonra

isə Praqa Dilçilik məktəbinin əsərləri (Cercle linguistique de Prague,

1929-1939, əsasən də S.Karsevskinin«Sur la phonologie de la phrase»

əsəri), J.Furkenin (1899), H.Qlinsin, H.Brinkmannm (1901),

V.Q.Admoninin, L.Blumfıldin, O.Yespersenin, Ç.Frizin və s.-nin əsərləri

german dillərinin sintaksisi sahəsinda yeni fikir və mülahizələrin

yaranmasına güclü təkan verdi.

1957-ci ildə H.Qlinsin «Der deutsche Satz» və N.Xomskinin

«Syntactic Structure» kitabları, habelə Y.Erbenin «Abris der deutschen

Grammatik» (1959), H.Brinkmannm cümlə nəzəriyyəsinə xüsusi yer

ayırdığı «Die deutsche Sprache. Gestalt und Leistung» və L.Vaysqerberm

«Die vier Stufen in der Erforschung der Sprachen» (1963), habelə şərqi

Berlində çap olunmuş «Studia Grammatica»da M.Birviş (1930) və

V.Moçun (1934) əsərləri sintaksisi elmi araşdırmalarm yeni mərhələsinə

qaldırdı.

119

50-ci illərin əvvəllərində qrammatikanm tədrisinə, habelə

universitetlərdə canlı dilin tədqiqinə artan maraq sintaksisin də hərtərəfli

öyrənilməsinə münbit şərait yaradırdı. Germanistikada sahə nəzəriyyəsinin

banisi Y.Trir alman ali məktəb germanistləri birliyinia sədri kimi 1952-ci

ildə Münsterdə germanistlərin qurultayının açılışında məktəblə

universitetin əməli və didaktik işlər zəminində əməkdaşlığından danışaraq

deyirdi: «... gələcək müəllimə qrammatik və stilistik tədrisin əsası kimi

müasir yeni alman dilinin sin- taksisi daha vacibdir... Universitetlə

məktəbin yeni canlı əlaqəsi başlanır və bu ümid dolu fikirlərlə mən

germanistlərin Münster qu- rultaymı açıq elan edirəm». Maraqlı burasıdır

ki, yuxanda adlannı çəkdiyimiz alimlərin çoxu orta məktəbdə çalışmışlar.

Məs.: H.Qlins 9 ilə qədər orta məktəbdə alman və fransız dillərini tədris

edib. L.Vaysqerber 50 il ordinarius kimi çalışandan sonra məktəbə gedib öz

ideyalarmı yoxlamaqdan çəkinməyib. Ç.Friz intensiv olaraq dilin tədrisi

məsələlərilə məşğul olub və ümumiyyətlə, Amerikada bütün deskriptiv

dilçilik nəzəriyyəsini praktika ilə vəhdətdə götürüb. İrəlidə bu əsərlərin

bəzisi haqda bir qədər ətraflı danışacağıq. İlk növbədə H.Qlins və

Y.Erberin (1925) sintaktik təlimlərinə bir nəzər salaq. H.Qlinsin «Die

iımere Form des Deutschen» əsəri 3 hissədən ibarətdir: hazırlayıcı (15-67

s.), əsas (69-451 s.) və nəticələr (453- 478 s.). Əsas hissə isə bütövlükdə söz

və cümlədən bəhs edir. Öz orijinallığı, məzmun, metod və termin

zənginliyilə diqqəti cəlb edən bu əsərdə cümləyə ilk mərhələdə belə tərif

verilir: «Cümləni, onu ilk öncə tanıdığımız kimi, daha yaxşı nitqin nəfəsə

uyğun gələn deyim vahidi, lakin hər zaman ifadə olunanın, məzmun və

mənanın vahidi kimi müəyyənləşdirmək olar». Sözü isə o ən kiçik məna

vahidi hesab edir və bütün əsər boyu onlarm qarşılıqlı təhlilinə xüsusi önəm

verir.

Y.Erbenin «Abris der deutschen Grammatik» (1958, 7-ci nəşri

1964) əsəri də bütövlükdə iki hissədən söz və cümlədən ibarətdir.

H.Qlinsdən «Bütün dillərin əsas vahidləri söz və cümlədir» (sonra da

K.BüIerdən əlavə edir ki, «onlar nitqin yaranmasmda iki

120

korrelativ məqamlardır») epiqraf gətirən Y.Erben sonradan bütün kitabını

söz (226 s.) və cümləyə (227-269) bölür.

İlk baxışdan bu bölgü etiraz doğura bilər. Amma bu kitabla

yaxmdan tanış olduqda məlum olur ki, Y.Erben öz əsərinin B bölməsini (s.

18-226) «Söz cümlə daxilində funksional vahid kimi» adlandırır və

O.Behaqelin 1-5-ci kitablarmm (1 və 2-ci cild və 3-cü cildin yansı)

məzmununu təşkil edən sintaksisə həsr edib. Burada Y.Erben 3 iri söz

qruplarından - fel, isim, sifət/zərfdən, daha sonra isə sözönü və

bağlayıcılardan söz açır. Onları tərkibinə, forma d ü- zəltməyinə və

işlənməsinə görə nəzərdən keçirir. Axırıncı, bütövlükdə sintaktik baxımdan

şərh olunur. Məs.: 111-135-ci səhifələrdə ismin hansı cümlə üzvü yerində

işlənməsi araşdınlır.

Y.Erben cümləni ən kiçik, nisbətən müstəqil nitq vahidi adlandırır

(Abris, S.227). İrəlidə H.Qlins və Y,Erbenə rəğmən bəzi sintaktik izahatlar

vermək istərdik. Cümlə tiplərinin müəyyənləşməsində H.Qlins cümlədə

əsas üzvün (Leitgiied) yerindən çıxış edərək nüvə (Kemsatz), gərgin

(Spannsatz) və başda gələn (Stimsatz) cümlələri fərqləndirir. Həmin bu

əsas üzvün (xəbərin və ya onun dəyişən hissəsinin) yerindən asılı olaraq

müxtəlif cümlə tiplərində təmsil oluna bilərlər. Ma^.'JHans hatte seinen

Vater nicht bemerkt// - /weil Hans seinen Vater nicht bemerkt//-? Hatte

Hans seinen Vater nicht bemerkt? Məlumdur ki, cümlədə müxtəlif məna

çalarlıqlan ifadə edilə bilər. Buna əsasən Y.Erben cümlə sxemlərini təqdim

edir, özü də birinci növbədə təsrif olunan xəbərin ikinci yerdə gəlməsini ön

plana çəkir.

1. /leh kenne den Mann gut// (/1 know the man well//) cümləsi

konkret danışıq məqammdan asılı olaraq müxtəlif cür de}dlə bilər. Bunun

ən yaxşı göstəricisi həmin cümlənin intonasiya qəlibinin fərqli olmasıdır ki,

bu da cümlə vurğusunun yerini dəyişməklə daha qabanq şəkildə özünü

büruzə verir. Bununla da cümlənin həm mənasmda, həm də intonasiya

modelində bəzən ciddi, bəzən də cüzi dəyişiklik yaranır. Beləlikiə, neytral

variantda deyilən bu cümlənin minimum 4 variantda realizə olunması

mümkündür.

121

2. / 'Ich kenne den Mann gnt// 'I know the man well//

3. /Ich kenne den Mann gut//1 know the man well//

4. /Ich kenne 'den Mann gut//1 know 'the man well//

5. /Ich kenne den Mann 'gut//1 hıow the man 'well//

Bu cümlədə /den/ artiklini qüvvətli deməklə daha bir variant da

yarana bilər ki, bundan da əsasən pedaqoji məqsədlə qarşılaşdırma

yaratmaqdan ötrü istifadə edilir. Yəni tələbə ismin halını və ya cinsini

səhvən /der/ və ya /das/ dedikdə müəllim /den/ artiklini güclü tələffüz edir

və bununla da kontrast yaradır.

6. /Ich kenne den (nicht der oder das) Mann gut//

7. Hansı variantda işlənməsindən asılı olmayaraq bu cümlələrin

hamısmda terminal intonasiya realizə olunur. Onun da əsas əlamətləri

intonasiya komponentlərinin -səs tonu, səsin gücü və zamanı cümlənin

əvvəlində orta registrdən başlayır, cümlənin ortasında xeyli güclənir və

sonda səs tonu aşağı düşür, intensivlik zəifləyir və tələffüz sürəti azalır.

K.Boost belə cümlələrin intonasiya qabığını qövsə bənzədir. O yazır;

«Cümlənin başlanğıcı, cümlə ə\o^əli onun sonrakı axını üçün tema rolunu

oynayır... temanm əvvəlindən gərginlik başlayır, bu gərginlik cümlənin

sonunda öz həllini tapır». Gərginliyin zirvəsi isə mənaca daha mühüm

sözün üzərində olur ki, buna ənənəvi dilçilikdə cümlə vurğusu deyilir.

Bu tipli nəqli cümlələrdə birinci yerdə mübtədadan başqa ta- mamhq

və zərflər də gələ bilər. Bu artıq söz düzümü problemidir, onu da aktual

üzvlənmə işığında daha səmərəli həll etmək olar.

Xəbərin dəyişən hissəsinin ikinci yerdə gəlməsi gemıan dillərində

sual sözlü sual cümlələrinə də xasdu. Müq. et:

fVas ist dein Name? (What is your name?). Tədqiqatlar göstərir ki,

bu tipli sual cümlələrində intonasiya qəlibi nəqli cümlədəki kimidir, yəni

belə cümlələrdə terminal intonasiya realizə olunur.

A. M.Peşkovskinin kompensasiya prinsipi burada özünü

doğruldur. Bu prinsipə görə qrammatik vasitələrin iştirakı intonasiyanın

iştirakmı zəiflədir və əksinə. Ancaq təkrar sualda və ya nəqli cümlə

stnıkturlu sual cümləsində interroqativ intonasiya realizə olunur.

122

Məs.: ? Wo wont er? ? Wo er wont? (weiss ich nicht). ?Er raucht. Bunlarm

da əsas intonasiya əlamətləri belədir: intonasiya qəlibində yuxanda təsvir

etdiyimiz kimi qövsün ortasına qədər, yalnız qövsün ortasından sonra

onların fərqli hərəkəti başlayır. Belə ki, bundan sonra ton yüksəlir,

intensivlik və zaman xeyli artır.

Formal cəhətdən, yəni həm dəyişən xəbərin yerinə, həm də

intonasİ5'a qəlibinə görə nida cümləsi, demək olar ki, nəqli cümlədəkilə

tamamilə üst-üstə düşür. Müq. et:

lEs lebe Frieden!, !Es lebc unsere Heimat! və s.

Ənər və ümumi sual cümlələrində birinci yerdə xəbərin dəyişən

hissəsi gəlir, ancaq intonasiya qəlibi əmr cümlələrində də terminal

intonasiya realizə olunduğu halda ümumi sual cümləsində interroqativ

intonasiya işlənir.

Misallara müraciət edək. !Geht an die Arbeit! (Go to the work).

?Kommt Hans in die Schule? İngilis dilində sual və inkar cümlələrində ton

daha aktiv rol oynayır. Bu tondan istifadə edən ingilis dillilər də nəqli

cümləni başqa intonasiya komponentlərilə bərabər enən tonla, sualı isə

qalxan tonla ifadə edirlər. Bütün cümlə boyu bu tonun müxtəlif cürbəcür

kombinasiyasından istifadə olunur.

Sadalamalarda, iki və daha artıq sintaqmIı cümlələrdə axınn- cıdan

başqa bütün əvvəlki sintaqmIarda proqredient intonasiya işlənir. Məs. :

/Träume, Schäume//, /Viel Kuh, viel Müh// və s.

Ümumiyyətlə, intonasiya çox çevik bir ifadə vasitəsi olaraq külli

miqdarda çalarlıqları - sevinci, kədəri, arzunu, istəyi, hiddəti, təlaşı,

təəccübü, narazılığı, rəğbəti və s. ifadə etmək imkanma malikdir.

Cümlənin nüvəsini fel təşkil edir. Hər bir felin də sağdan və soldan

tamamlanmaq imkanı var. Başqa sözlə, fellər valentliyinə görə mü:s:təlif

olurlar. Hadisə bildirən fellər soldan və eyni za:manda sağdan tamamlana

bilirlər. Müq. et:

/Es regnet// (It rains),

Mııtter schlaft (Moiher sleeps)

/Es regnet gut// (It rains hard)

mübtəda+xəbər-t-zərflik və ya tamamhq.

123

Bəzən sağ tamamlayıcı qayıdış əvəzliyi də ola bilər. Məs.: /Hans

arbeitet gut//, /Katzen fangen Mäuse//, /Mitstudenten helfen Hans// va ya

/Er entrüstet sich//, /Hans gebt seinen Gang//. Maraqlıdır ki, adi neytral

cümlədə əvəzliklər bir qayda olaraq feldən sonrakı yeri tutur. Məs.: /Ich

gebe ihn meinem Vater//(Igive it to tny father) V3 ya /Jetzt ruft sie den Vater

an// (Just cali him my father) və s. Felin sağdan iki və ya üç tamamlayıcısı

ola bilər.

İki tamamlayıcılara misallar:

1. /Er nennt ihn OnkeU/

2. Fahrgäste geschuldigen sie der Farhrläfiigkeit//

3. /Besucher nähern sich dem Schaufenster//

4. Mädchen stelen Teller auf den Tisch//

Üç tamamlayıcılara misallar:

l./Er schleuderte ihm den Handschuh ins Gesicht// L /Der Kaufman

hat dem Kunden die Recbung rechtzeitig geschickt//

Alman cümləsində /hat....geschickt // mürəkkəb zaman bildirən bu

köməkçi və əsas fel arasmda gələn tərkibi V.Q.Admoni çərçivə

konstruksiyası adlandırır.

German dillərində felin transitiv və intransitiv olmasmdan asılı

olaraq cümlədə aktiv və passiv mənaları ifadə olunur. Məs..’ /Hans friert/

(aktiv), /Hans hat Fieber// (possesiv) və /Hans ist fıebrig// (predikativ).

/Hans schhreibt ein Buch// (aktiv). /Das Buch wird von Hans geschrieben//

(passiv).

Danışanın hansı sözlə ünsiyyətə başlaması müxtəlif faktorlardan

asılıdır:

Məs.: /Şəhərə yeni sirk qrupu gəlib, ona görə də küçədə səs- küy

var//. /Lärm ist auf der Strasse//. Mənə bir kitab göstərirlər. Mən də

deyirəm /Das Buch sah ich gestern auf seinem Tisch//. Burada əvvəlki

hadisəyə bağlılıq bu seçimə əsas verir.

Yuxanda verdiyimiz cümlə modelləri genişlənə bilər. Birinci

növbədə bu, cümlənin nüvəsini təşkil edən felin hesabına ola bilər. Bu da

köməkçi və modal fellərdən istifadə etməklə və xəbər qrupuna aid olan

hissənin ayrılıb cümlə sonuna keçməsilə əmələ gəlir. Məs.: IHans wird

(bald nach Hause) kommen//, /Hans will (den

124

Staubsauger) in Betrieb setzen//, /Hans hat (den Staub-sauger) in Betrieb

gesetzt/ ? Wird Hans (bald nach Hause) kom-men? Və ya /Hans ist (soeben

nach Hause) gekommen//, ? Ist Hans (soeben nach Hause) gekommen?, ?

Will Hans (den Staub-sauger) in Betrieb setzen?, ? Hat Hans (den

Staubsauger) in Betrieb gesetzt?

Bəzən prosesin ifadəsini şiddətləndirmək üçün nüvəni və onun

ətrafmı artırmaqla buna nail olmaq mümkündür. Məs.: /Es fethle an Brot, es

fethle an Licht, es fehlte an Wasser//.

Cümlənin genişlənməsi hər bir sözün daha geniş açılması ilə

mümkündür. Bu zaman həm nüvənin, həm də başqa üzvlərin solu və sağı

genişlənə bilər. Müq. et: /Dieses (moderne, grosszügig angelegtc) Haus von

drei Stockwerken hinter dem Palast der Republik, das sehr geräuming ist,

gehört dem jungen Geschäftsman, dem neugewählten Abgeordneten des

Landtagcs//.

Genişlənmə yanaşma, bağlayıcı və şəkilçi vasitəsilə də ola bilər.

Məs.: /Hier werden Hühner, Gänse und Enten gezüchtet//, /Hier werden

Heühner, Gänse und Enten gerne gezüchtet// və /Hier werden fette Hühner,

einigermassen fettarme Gänse und grose Enten gezüchtet//. Birinci və

ikinci halda söhbət həmcins üzvlərdən gedir, ikinci halda tabe sözün

tələbinə görə tabe olan söz şəkilçi qəbul edir.

Genişlənmə hər bir üzvün budaq cümlə şəklində açılması ilə baş

verir. Bu zaman xəbər (məs.: /Er ist, was man den Künst-ler nennt//),

mübtəda (məs.: AVer A sagt, kann auch B sagen//), tamamhq (Məs.: /Dass

er grob ist, weift jeder//), yer, zaman, səbəb, məqsəd, nəticə və tərz (məs.:

/Wo die Platanen stehen, beginnt das Naturschutzgebiet//, /Gestern, als er

angerufen wurde, hatte er noch Fieber//, Er kann heute nicht kommen, weil

er kran kist//, /Er schreibt sorgfältig, damit die Leser ihn gut verstehen//,

/Die Arbeit hat ihn so ermüdet, dass er sofort einschlief//, /Sie kümmert sicb

um die Kinder, wie eine Mutter für die eigenen Kinder sorgt// (Vergieich),

/Er tat, als ob alles in Ordnung wäre// (Wiederspruch), /Er war besorgt,

wohingegen sein Freund keine Sorgen hatte// (Kontrast) oder /Statt sich

anzuregnen, sitzt er in der Ecke und

125

singt// /Je älter er wurde, (um so oder je) menso henscheuer wurde er//

(Proportionalsatz), /Das Wasser siedet schneller, als man erwartet hatte//

(Komporativ) və s.

Təyin təyin budaq cümləsilə genişlənə bilir. Məs.: A''orwürfe, die er

mir gemacht hat, waren unsachlich//. Bu cür genişlə:nmələrin qrammatik

xüsusiyyəti, xəbərin dəyişən hissəsinin budaq cümlə sonunda gəlməsidir.

Amrna güzəşt, şərt və qe3Tİ-real cümlələrdə bu prinsip gözlənilmir. Məs.:

/Kommt er heute, so können wir auch mitgehen// (bağlayıcısız şərt cümləsi),

/Sei die Übersetzung auch schwer, sie muss zu heute geschaff werden//

(bağlayıcısız güzəşt cümləsi), /Es scheint so, als spiele er FussbalU/

(qeyri-real müqayisə cümləsi). Bəzən bir budaq cümlənin içinə başqası da

girə bilir. Məs.: /Er sagte, dass, wenn nichts dazwischen kommt, die

Versammiung übermorgen stattfmden kann//.

Bəzən genişlənmə məsdər tərkiblərilə olur, Məs.: /Es ist notwendig,

die Wissenschqft zu fördem/

Tamamlığm genişlənməsi. Məs.: IMan erlaubt den Kin-dern, ein

Fest zu feiern// (Man erlaubt das Kindetfest// və ya /Man erlaubt, dass die

Kinder ein Fest feiern//).

Zərfliyin genişlənməsi. Məs.: /Er leidet ohne Klage// ancaq /Er

leidet, ohne zu klagen//.

Predikativin genişlənməsi. Məs.: //Sein Traum ist

Medizinstudium// ancaq /Sein Traum ist, Medizin zu studieren//. Təyinin

genişlənməsi. Məs.: /Die Notwen-digkeit der Berufswahi/, ancaq /Die

Notwendigkeit, einen Beruf zu wählen// Genişlənmələr zu+məsdər və digər

məsdərlə də ola bilər. Məs.: /Er bittet sitzenbieiben zu dürfen//.

Genişlənmələr ara söz və ara cümlələrlə də mümkündür. Məs.: /Sie

ist-so scheint mir - sehr betrogen zu sein// Onlar cümləyə intonasiya ilə

bağlanır, yazıda hər iki tərəfdən tire ilə aynlır. Əslində, onlar danışıq

akündan çıxarıla bilər. Məs.: /Falls er - wir wollen es nicht hojfen -

Durchfall hat// və ya /Dieser -man verzeihe mir den Ausdruch - ist Schurke//

və s.

126

Danışıqda genişlənmələrin əksinə qənaət deyilir. Bəzən danışıqda,

şeir dilində və sürətli ünsiyyət məqamlarında ayrı-ayn sözlərə qənaət edilir,

ona görə də söz-cümlələr tez-tez meydana gəlir. Müq. et: IFeuerl, ?Eine

Schlange?, ?Dass du kein Geld hast?, Die erste Sehnsucht// və s.

Bu fəslin axırında Y.Erben bir neçə səhifə cümlə üzvü probleminə

həsr edir. O, aşağıdakıları ayırmağı tövsiyə edir;

1. Feli nüvə. Buna ənənəvi dilçilikdə xəbər deyilir. Məs.; A^ater

kommt bald nach Hause// və ya /Vater wird bald nach Hause kommen//.

2. Nüvə ilə sıx funksional əlaqədə olan, onu tamamlayan, müstəqil

nəqli cümlədə feli nüvənin cümləni bitirən hissə kimi çıxış edə bilən

tamamlayıcılar. Bunlara mübtəda və ya cümlənin predmeti deyilir. Məs.:

a) bu, prosesin, baş verən hadisənin və olaym ifadəsinə xidmət edir.

Məs.: /Jetzt geschieht eine Wandlung//.

b) proses, hərəkət və vəziyyətin icraçısını göstərir. Məs.: I Vater

öffnet die Tür//, /Vater erwacht//, /Vater ist wach// /Father closes the door//.

MəqsədİQ və ya dəyişən və yaranan mahiyyətin, ya da aid edilən,

yəni şəxsin, şəxs kimi düşünülən və ya şəxsə aid olan şeylərin, hadisələrin

aid olduğunu və onlara yönəldiyini bildirir. Buna ta- mamlıq deyilir.

c) !Er pflügt den Acker// və ya /Er baut ein Haus//, /I read the note//.

d) /Er lauscht dem Redner// və ya /Er lauscht dem Vor- trag// /He

sings songs//.

Cümlədəki felin tələbindən asılı olaraq akkusativ, genitiv, dativ və

sözönülü tamamlıq ola bilər.

e) olayın, varlığm, yəni vəziyyətin tərzini bildirir. Buna predikativ,

xəbərin bir hissəsi və ya ismi xəbər deyilir. Mahiyyətin və vəziyyətin

subyekti və obyekti səciyyələndirməsnidən asılı olaraq subyekt və obyekt

predikativi fərqləndirirlər. Məs.: /Hans

127

ist Bakuer (/fleissig, krank//, /Er nennt ihn OnkeU/, /Sie pııtzt das Messer

blank//, /John is Londoner//, /He calis him uncle/.

f) hadisənin, prosesin və hərəkətin hal-vəziyyətini, ön istiqamətini,

yerini, vaxtmı bildirən cümlə üzvü zərflik adlanır. Məs.; /Hans geht zum

Arzt (dorthin)//, /Hans stellt Blumen auf den Tisch (dorthin)//, /Hans wohnt

in Moskau//, /She lives in London// və s.

Bütün bunlarla yanaşı cümlənin nüvəsinə aid ohnayan üzv də var.

Buna təyin deyilir. Bir qayda olaraq adyektiv, adverbial və substantiv

(bunlar da appozitiv, genitiv, akkusativ, dativ və ya sözönülü olurlar)

təyinləri fərqləndirirlər. Onlardan birinci növbədə felin ismi

tamamlayıcılanna aid olanlan göstərmək olar. Məs.; ismə aid olan; /Das

junge Paar//, /A young man.../, /Junge Studenten im Lesesaal/, /Vaters

Bücher dorl/.

Müşayiətedici sözə aid olan. Məs.; /Er ist frei von Sorgen//, /Er ist

(arbeitet) sehr fleisig//, /He is free from work// və s.

Cümlədə özünəməxsus yeri olan əlavə sözlər olur ki, onlar ya təsvir

olunan olayı qüvvətləndirir, ya da məhdudlaşdırır. Məs.; /Allein ein Arzt

kann hier entscheiden//, /Nur, wenn es Ihnen genehm ist/ və s.

Cümlədə tabesiz və tabeli bağlayıcı üzvlər də işlənir. Məs.;

/Junge Lektoren und alte Hörer// Young doctors and old nurses//

/Wir hören dic Abfirage auf, bis genaue Unterlagen vorlieg-

en/A

Sintaktik konstruksiya sadə, elementar və genişlənmiş ola bilər.

Cümlədə e3mi sintaktik statusa malik sözlər bir-birinin dalınca gəlib bir

üzvü genişləndirə bilər. Məs.; /I waited, waited//, /Ein guter, guter Mann.../.

Cümlə üzvlərindən biri mürəkkəbləşə bilər. Məs.; /He is likely to

come//, /Er versucht zu kommen//. Bəzən iki xəbər bir-birinin dalınca gəlir

ki, buna müştərək və ya kontaminasiya deyilir. Məs.; /His face came up hot

and angry over the counter//. Sintaktik düzümdə tabe edən sözün tabe olan

sözlərlə genişlənməsi də sintak-

128

tik proses kimi götürülə bilər. Məs.: /a shot, a good, a very good shot/, /der

Mann, der junge Mann, der junge tüchtige Mann/ və s.

Sintaktik elementlər hissəciklərlə, modal sözlərlə genişlənə bilər.

Birinci halda söhbət birləşmədən (Məs.: /Just very redcarpet/, /Ein geniug

grosser Raum/), ikinci halda isə qoşulmadan (məs.: /there is, after all, no

issue/, /Er ist, wahrscheinlich, he-ute nicht zu erreichen//) gedir.

Axınncılan söz kimi ara söz, cümlə kimi olanda isə ara cümlə adlandınrlar.

Cümlədə hər hansı bir üzvü intonasiya ilə nəzərə çarpdıranda

xüsusiləşmədən istifadə olunur. Məs.; /What a giri was she in some way-so

nice, so fme//, /Was für eine attraktive Frau war sie-schön und jung//.

Xüsusiləşmənin bir növü kimi parsellasiya çıxış edir. Məs.: //Allow me, sir,

to congratulate you upon your accent in English and to wish you a very

good morning//, /Gestatten Sie mir. Sir, Ihnen zum guten Akzent im

Deutschen zu gratulieren// Und Ihnen einen guten Morgen zu wünschen//.

Danışıqda əvvəl adı çəkilən söz və ya konstruksiya təkrarlanmır,

yalnız əvəz olunur. Burada /no, do, nein, oder və s. söz- əvəz- edicilərdən

istifadə olunur. Məs.: /Du must viel arbeiten//, /Oder?/ /John thought so//

Bəzən sintaktik vahidin müəyyən hissəsi əvəzedici, təmsilçi kimi

çıxış edir. Məs.: /Ich kann lesen// /Ich kann// /Ich werde//, I can speak// /I

can//.

Və nəhayət bir sintaktik hadisəni də qeyd etməliyik. Bu da

ellipsisdir. Birbaşa ifadə olunmayan, ancaq asanlıqla bərpa edilə bilən

məzmun elementinə ellipsis deyilir. Məs.: /Sie sehen müde aus//, /Ja, ein

bisschen// /You look tir ed//

Biz bilərəkdən Y.Erbenin əsəri üzərində belə geniş dayandıq, çünki

o, german dilləri sahəsində sintaksisə dair özəl baxışlan ilə seçilən

tədqiqatçıdır. Çünki o, P.Qrebedən (1908), H.Brinkmanndan (1901),

L.Vaysgerberdən də əvvəl məzmun qrammatİkasmm ümumi prinsiplərinə

sadiq qalaraq fundamental əsər ortaya qoymuşdur.

P.Qrebenin rəhbərliyi altmda 1959-cu ildə çapdan çıxan Du-

den-Grammatik Y.Erbendə olduğu kimi iki hissədən - «Söz» və

129

«Cümlə»dən ibarətdir. Cümlə üzvlənən məna vahidləri kimi nəzərdən

keçirilir və alman cümlələrinin əsas formalan cümlə üzvlərinin mümltün

kombinasiyalarının bütöv strukturlar şəklində şərh olunur. Eyni zamanda

əsas formalara xas cümlə üzvlərindən danışılır. Ayrı- ayrı cümlə üzvlərinin

bütün mümkün variantları göstərilir. Kitabda

maraq doğuran fəsillərə «Söz sırası», «Cümlədə uzlaşma» və

«Cümlənin səs forması» aiddir. Bu kitabda cümlə zəif və güclü, daha

doğrusu vurğulu, vurğusuz və zəif vurğulu elementləıin ardıcıl düzümü

kimi nəzərdən keçirilir. Bu kitab son elmi nailiyyətləri vaxtında və

məharətlə nəzərə almaqla cümləni və dili bir bütöv kimi şərh edən nadir

əsərlərdəndir.

H.Brinkmannm kitabında da cümləyə xüsusi bəhs ayrılıb. Bu

kitabın beş bölməsi cümlə probleminə həsr olunub. Onlar belə adlanır:

qrammatik struktur-zamanca üzvlənmə-intonasiya-cümlə

modelləri-mürəkkəb cümlə. H.Brinkmannm cümlə modellərinə P.Gre-

benin «cümlə formaları» və L.Vaysgerberin «cümlə-qurma plan- ları»

uyğun gəlir. H.Brinkmann elə güman edir ki, bütün əsas sin- taktik

formalann özəyində bir forma durur. Ancaq o ikiüz\iü və üç- üzvlü

cümlələri eyni hüquqlu əsas forma kimi götürmək istəsə də, son nəticədə

seçdiyi misalların təsirindən azad ola bilməyərək start mövqeyindən

uzaqlaşmalı olur.

Əsrin əvvəllərindən məzmun qrammatikasmın nəzəriyyə və

metodlarını işləyib hazırlamağa başlayan L.Vaysgerber dil məzmununa

mənəvi meyar kimi yanaşdı, baxmayaraq ona irad tuhilurdu ki,

L.Vaysgerber sintaktik tədqiqatın ənənəvi və ümumən tətbiq oluna bilən

metodunu inkişaf etdirə bilmir. Lakin sonralar o, Y.Triirin sahə

anlayışından istifadə edərək dilin bütün incəliklərini açmağa çalışırdı.

1963-cü ildə çap etdirdiyi «die vier Stufen in der Erforschung der

Sprachen» əsərində L.Vaysgerber göstərirdi ki, 30- cu illərdən Y.Triirin

təsiri altında söz sahəsində düşüncə ona əsaslanır ki, məzmundan çıxış

etdikdə nadir halda təklikdə sözləri müəyyənləşdirmək olur. Bunun əksinə

olaraq söz qnıplan öz üzvlərinin qarşılıqlı məhdudiyyətində məzmunca

qaydaya tabe olur ki, bu da həm bütöv, həm də hissələr üçün (sözlər)

bir-birilə əlaqədə

130

davamlı yaramr. Bu o deməkdir ki, üzvlə bütöv qarşılıqlı əlaqədədir və

bütün digər yardımçı şərtlərə baxmayaraq aydmiaşma və bununla bağlı

lazımi müəyyənləşmə bütün iştirakçı sözlərin qarşılıqlı oyunundan yaranır.

Ənənəvi cümlə üzvləri anlayışlanndan imtina etməyə çalışan L.Vaysgerber

öz anlayışlar sistemini yaradır: cümlə parçalan (Satzsücke) - cümlə hissələri

(Satzteüe) - cümlə dəyərləri (Satzv-verte) - cümlə üzvləri (Satzgiieder).

Bunları o, analizin müxtəlif mərhələləri kimi başa düşür. Söz qruplarından

yaranan cümlə parçalan, ən azı müəyyən formal şərtlərlə anlaşılan cümlə

hissələri, söz sırası özəlliklərilə əlaqədə olan cümlə dəyərləri. «Buradan

başlayaraq biz mənəvi mövqeyi təkcə aşağıdan söz qmplanmn

münasibətləri və ümumi cümlə təhlili kriteriyalan ilə əsaslanmaqla yaranan

cümlə üzvlərindən danışmağa haqqımız var, həm də >aıxandan bütöv

cümlədə öz mövqeyindən əldə etdiyi rola görə onlardan danışa bilərik».

L.Vaysgerber fərdi-psixoloji yayımlamalardan çəkinərək

mətnlərdən və sınaqlardan istifadə etməsə də, hazır işləmələrdən və

toplanmış materialdan istifadə etməyin əleyhinə çıxmır. O, dörd təhlil

mərhələsini - forma (lautbezogen-gestallbezogen) -məzmun

(inhaltbezogen) - funksiya (leistungsbezogen) - təsir (wirkungsbezogen)

mərhələlərini ayırmağı vacib sayır. Özü də formal təhlil in nəticələrinin

məzmun mərhələsinə gətirilməsi və onlarm cəsarətlə davam

etdirilməsindən xəbər verir. Beləliklə, təhlilin aşağıdan yuxarıya davam

etdirilə bilməsi və yuxan mərhələnin aşağı mərhələyə söykənməsi

L.Vaysgerberin dil təhlilinin əsasını təşkil edir. H.Qlins haqlı olaraq onu

tənqid edib göstərir ki, L.Vaysgerber üçün məzmun, məna birincidir və ona

görə də səslərdən deyil, bütünlükdə məzmun-səs işarə sistemindən çıxış

edərək məzmuna və eynilə səslərə getmək lazımdır. O, funksional baxımı

dilin mahiyyətinə daha yaxm hesab edir.

Bütövlükda L.Vaysgerber öz məzmun-təhlil metodu ilə dilin, eynilə

sintaksisin daha müfəssəl və daha düzgün tədqiqinə nail ola bilib. O,

empirik-strukturalist təhlilə doğru iradəsilə dilin ideal

131

təsvir şəklilə bu şəkildən bütün hissələrin deduksiyasmı ehtiva edən layihə

əsasmda təsviri arasında qalmışdı.

40-cı illərdən başlayaraq dilçilik sintaktik təhlildə bilavasitə

tərkiblərdən (immediate constituents - İC) çıxış edirdi. Ç.Friz 1952- ci ildə

yazırdı: «In English a layer of structure has usually only two members)

(İngilis dilində strukturun qatı yalnız iki üzvə malikdir)».

Amerika deskriptiv dilçiliyi 50-ci illərin başlanğıcından etibarən

cümləni tərkib hissələrinə bölərkən sözlər arasmdakı əlaqələri əsas götürür.

Məs.:

/The old man has gone to his son 's house//

(Qoca kişi öz oğlunun evinə getdi) cümləsində iki konstruksiya

ayrılır.

/The old man/ və /has gone to his son's house/ Digər bir məqamda bu

bir konstruksiya kimi də çıxış edə bilər. Deməli, konstruksiya istənilən

məna qrupuna deyilə bilər. Elə buna görə də bu cümlədə /the man house/

konstruksiya ola bilməz, çünki onlar arasında birbaşa əlaqə yoxdur.

Sintaktik səviyyadə /has/ konstruksiya deyil, ancaq morfem səviyyəsində

ona konstruksiya kimi yanaşmaq olar /ha+s/. Daha sonra deskriptivistlər

tərkib və bilavasitə tərkib anlayışlarından istifadə edirlər. Birincini daha

böyük birləşməyə girən söz və konstruksiyalar adlandırırlar. Yuxandakı

misalda bütün sözlər tərkibdirlər. Eynilə /the old man/, /old man/, /has gone

to his son's house/ tərkibdirlər. Ancaq /man/, /man has/ va ya bütöv cümləni

tərkib hesab etmək olmaz, çünki onlar daha böyük konstruksi- yalarm

hissələri deyillər. Bütün tərkiblər ən xırdalarını çıxmaq şərtilə

konstruksiyalardır. Ən irilərini çıxmaq şərtilə bütün konstruksiyalar

tərkiblərdir. Deməli, dil vahidlərinin əksəriyyətini həm konstruksiya, həm

də tərkib adlandırmaq olar. Burada seçimi tədqiqatçmm ixtiyanna

buraxırlar. «If we are concemed with the item as a part of a larger whole, it

is a constituent; if as a ıvhole composed of smaller parts, it is a

constnıction» (dil vahidinə daha böyük bütövün tərkib hissəsi kimi

baxırıqsa, deməli, o, tərkibdir; əgər hissələrdən ibarət olan bütöv kimi

götürürüksə, deməli o, konstruksiyadır).

132

Bilavasitə tərkiblər bir, iki və ya daha çox tərkibdən ibarət olur ki,

onlardan da bilavasitə bu və ya digər konstruksiyalar yaranır. Məs. /The old

man/ və /has gone to his son's house// iki bilavasitə tərkibdir.

Ancaq/o/c/man/konstruksiyadır. Beləliklə, deskripti- vistlərin

konsepsiyasında sintaktik təhlil əsasən bilavasitə tərkiblərin və bilavasilə

konstruksiyaların ardıcıl laylarının aşkarlanmasından, bilavasitə tərkiblər

arasında olan münasibətlərin və onlara uyğun gəlməyən əlaqələrin

müəyyənləşdirilməsindən ibarətdir. Bu zaman əsasən müqayisə və söz

sırası çox mühüm rol oynayır.

Digər sintaktik göstərici kimi deskriptivistlər tərkiblərin klasslarmı

hesab edirlər. Bunlar oxşar və ya eyni funksiya yerinə yetirən tərkiblər

qrupudur. Onların əsasmda sözlərin paradiqmatik klassları durur. İngilis

dilində dörd belə klass var: isim, əvəzlik, sifət, fel, onlarm hər birinin

müəyyən sintaktik özəllikləri var. Məs., sifətə müraciət edək:

The man.( bu adam}

The old man (qoca adam)

The most exceptionally brilliant man ( həddən artıq qeyri-adi gözəl

adam)

Bu misallarda sifətlər təyinedici sözlər kimi çıxış edirlər. Eynilə biz

adlan, əvəzlikləri və felləri müəyyən edə bilərik. Bundan savayı zərf və

sözönülü klasslan aşkar edə bilərik. Amma /in regard to! (münasibətdə)

kimi konstruksiyalar da var ki, onlar sözönü deyil. Bax bu cür

konstruksiyalar sözönülü klasslar adlanır. Deskriptivistlər bu minvalla

mübtəda-xəbər konstruksiyalarmı təhlilə gətirirlər. Ancaq normal

mübtəda+xəbər tipli cümlələrlə yanaşı, onlar /The more, the merrier// tipli

cümlələrdən danışarkən vurğu və intonasiyanın rolunu xüsusi qeyd edirlər.

Deskriptivistlər idarə və yanaşmanı ingilis dili üçün o qədər də vacib əlamət

saymırlar. Birincisi, hər hansı bir sözün sintaktik strukturda yerini

müəyyənləşdirmək üçün onun qəbul etdiyi sonluqlardır ki, bu da hallara

aiddir. Doğrudan da, bu, ingilis dilində önəmli deyil, amma alman və rus

dillərində çox vacibdir. Məs.: /I saw him//və ya /Paul saw Mary//.

Bunlardan birincidə idarə əlaqəsi, ikincidə isə söz sırası

133

həlledici rol oynayır. O ki, qaldı uzlaşmaya, biz bu barədə aynca söhbət

açacağıq. Burada isə sadəcə olaraq deməliyik ki, bu əsasən mübtəda ilə

xəbər və təyin edən sözlə təyin olunan söz arasmda olur. Məs.:

/He asks me//, /They ask him//, /fıve books/ və s. Ancaq alman dilində

/Der junge Mann/ /Die Mütze des jungen Mannes/ və /fünf Bücher/.

Azərbaycan dilində /beş kitab/, /yaxşı oğlan/, ancaq /onlar oxuyurlar// və s.

Beləliklə, deskriptivistlər çox maraqlı bir təhlil üsulunu sintaksisə

gətirməklə onu xeyli irəli aparmış oldular.

1957-ci ildən bu yana N.Xomski sintaksisdə yeni axtarışların əsasmı

qoydu. XX əsrin 40-cı illərindən dilçiliyə gəlmiş N.Xomski dilçilərin

1962-ci ildə keçirilən 9-cu Beynəlxalq Konqresində (Cambridge/Mass.)

əsas məmzəçi kimi «Linqvistik nəzəriyyənin məntiqi əsası» adlı çıxışına

çoxdan yaddan çıxmış bir həqiqətlə başladı: «Hər bir mühüm linqvistik

nəzəriyyənin cavab verməyə çalışdığı əsas məsələ budur: hər bir yetişmiş dil

daşıyıcısı yeri düşəndə öz dilində yeni cümlə düzəldə bilər və onun

dildaşlan mütləq onu başa düşə bilərlər, baxmayaraq ki, o, tamamilə

təzədir». Onun məruzəsində «creativity», «linguistic intuition of the

speaker» kimi əvvəllər Amerika dilçiliyində yad terminlər işlənir. O,

linqvistik şüur- luluğun ən yüksək dərəcəsinə çatmağı tövsiyə edir. Cümləyə

ilk baxışdan eyni konstruksiyalar daxil edildikdə onun daxili strukturunda

və anlaşılmasında dəyişmələr (transformasiyalar) müxtəlifl:;kdən xəbər

verir. Məs.: /John is easy to please//-/John is eager to please//. Bu

cümlələrin ikisində də quruluş e3midir: ad+is+sifət+to. ikncaq bu eynilik

arxasında müxtəlif daxili struktur və məna gizlənir. Birincisində /Conun

xoşuna gəlmək asandır//, ikincisində isə /Con başqalarına xoş gəlməyə

çalışır!! fikri ifadə olunub.

Cümlənin əksərİ5q>^ətini o, mövcud hissələrdən əmələ gələn yeni

konstruksiya kimi deyil, mövcud bütöv cümlələrin (cümlə tiplərinin) ardıcıl

transformasiyası kimi götürür. Buradan da transfor- masional qrammatika

termini anlaşılandır. Ən nəhayət, N.Xomski dildə qəbul edilən cümlələrin

qrammatik düzgünlüyünü göstərən

134

quruluş qaydalarının müəyyənləşdirilməsinə cəhd edir ki, bu da həmin

cümlələri struktur formalarının ardıcılhğmm ifadəsi kimi götürməkdir.

Qaydalarm ardıcıllığı isə bütün konkret strukturların törəməsində əsas kimi

çıxış edir. Buradan da törəmə qrammatikası termini meydana gəlib. Sonra

N.Xomski superficial (üzdəki) və deeper (dərindəki) strukturdan söhbət

açır.

§45 German dillərində qrammatik kateqoriyalar

Qrammatik kateqoriyalar qrammatik mənalarm ən geniş yayılmış

ifadə formalarından biridir. Qrammatik kateqoriyaların tədqiqi hələ qədim

yunan dilçiliyindən başlamışdır. Yunan dilçiliyində qrammatika

təmayülünün nümayəndələri—^xüsusilə Appolon Diskol və Frakiyalı

Dionisi qrammatik kateqoriya anlayışını geniş mənada götürürdülər. Belə

ki, bu gün ümumi qrammatik kateqoriya adlandırdığımız, sözlərin leksik

qrammatik əlamətlərinə görə ümumi cəhətləri üzrə təsnif olunan qruplar

yunan dilçilərinə də məlum idi. Ümumi semantik, morfoloji-sintaktik

əlamətlər əsasında birləşən söz qrupları ümumi qrammatik kateqoriya kimi

qəbul edilir. Məsələyə bu mövqedən yanaşdıqda yunan dilçiliyi ilə müasir

dilçilik arasında fərq görünmür. Lakin xüsusi qrammatik kateqoriya adlanan

qrammatik formalar haqqında indi də tam fikir yoxdur. Bu sahədəki fikir

ayrıhqlannın şərhinə keçməzdən əvvəl qrammatik kateqoriya və qrammatik

forma məsələsini izah etmək lazımdır. Qrammatik forma ilə kateqoriyam

eyniləşdirmək olmaz. Qrammatik formalarm məna və əhatə dairəsi daha

genişdir. Belə ki, bütün qrammatik kateqoriyalar qrammatik forma olduğu

halda, bütün qrammatik formalar qrammatik kateqoriya deyil. Deməli,

qrammatik kateqoriyalar qrammatik formanm bir hissəsidir. Belə ki, bütün

sözdüzəldici, söz- dəyişdirici şəkilçilər qrammatik forma olduğu halda,

yalnız forma düzəldən şəkilçilər qrammatik kateqoriya ola bilir.

Dilçilik ədəbiyyatında qrammatik kateqoriyalar müxtəlif cür şərh

edilir.

135

A. A. Reformatski qrammatik məna daşıyıcısı olaraq kateqoriya ilə

vasitələr arasmda kəskin sədd görmür.

B. N. Qolovin qrammatik kateqoriyaya belə bir tərif verir:

«Qrammatik kateqoriya—^bu qrammatik mənanın onun maddi ifadəsinin

real lisani vasitəsidir.»

Bu tərif 0 qədər də etiraz doğurmur. Amma B. N. Qolovinin

qrammatik kateqoriyalara yanaşma mövqeyini qeydsiz-şərtsiz qəbul etmək

olmaz. O, bütün qrammatik kateqoriyalan dörd qrupa bölür:

1) sözlərin qrammatik kateqoriyası. Bu bölgü altmda o, sözlərin

ümumi leksik-semantik, morfoloji, sintaktik əlamətlər altında birləşməsini

(isim, fel, zərf və s.) nəzərdə tutur.

2) söz formalarmın qrammatik kateqoriyalan. Bu ümumi formal

əlamətlərlə eyniləşən söz formalan qrupunu əhatə edir. Buraya o, hal,

zaman, cins, formalanm və s. daxil edir.

3) söz mövqelərinin qrammatik kateqoriyaları. Burada, əsasən,

sözlərin (cümlə üzvlərinin) mövqeyindən bəhs edilir, mübtədanm, xəbərin

və başqa üzvlərin müstəqil və asılı mövqeyi nəzərdə tutulur. O, hətta ara

sözləri, xitab və xüsusiləşmələri də buraya daxil edir.

4) Söz konstruksiyalarmın qramma t i k kateqoriyalan. Burada

müəllif nitq prosesində bir cümlə tərkibində eyni qrammatik formalara

malik ifadələrin təkranm nəzərdə tutur.

Belə bir bölgü elmi tədqiqat baxımmdan etiraz doğunnaya bilər.

Çünki müəllif bütün morfoloji və sintaktik forma cəhətlərini əhatə edir. Bu,

tədris nöqteyi-nəzərindən o qədər də düzgün deyil. Çünki qrammatik forma

dedikdə hələlik, yalmz morfoloji kateqoriyalar nəzərdə tutulur.

Prof N. N. Məmmədov da «Dilçiliyə giriş»də qrammatik

kateqoriyalar haqqında birtərəfli tərif verir. O yazır: «Qrammatik

kateqoriyalar dildə mövcud olan gerçək həqiqətlərlə (?) bağlıdır...

Qrammatik kateqoriya dedikdə, həmcins əşya (?) və hadisələrin müəyyən

qruplar üzrə toplanması haqqmda anlayış nəzərdə tutulun).

Burada etiraz doğuran nədir? Birincisi, dil özü obyektiv gerçəklikdə

mövcud deyil. İkincisi, həmcins əşya ilə qrammatik kate

136

qoriyanı necə əlaqələndirmək olar? Bundan əlavə prof. N. Məmmədov

qrammatik kateqoriyaları növlərə ayırmadan izah edir.

Deməli, ümumi qrammatik kateqoriya dedikdə əksər nitq hissələrini

əhatə edənlər nəzərdə tutulduğu kimi, xüsusi qrammatik kateqoriyalar

dedikdə də bir nitq hissəsinin xüsusi qrammatik əlaməti nəzərdə mtulur.

Ümumi qrammatik kateqoriyalar bunlardır;

1) hal kateqoriyası;

2) kəmiyyət kateqoriyası;

3) mənsubiyyət kateqoriyası;

4) xəbərlik kateqoriyası;

5) cins kateqoriyası;

6) müəyyənlik kateqoriyası;

Xüsusi qrammatik kateqoriyalar isə bunlardır:

1) dərəcə kateqoriyası;

2) zaman kateqoriyası;

3) inkarlıq kateqoriyası;

4) təsirlik kateqoriyası;

5) növ kateqoriyası.

Bu qrammatik kateqoriyalarm bəziləri barədə toplunun irəlidəki

paraqraflarmda geniş məlumat veriləcəkdir.

§46 Xüsusi qrammatik kateqoriyalar

Dildə elə qrammatik mənalar da vardır ki, onlar yalnız bir nitq

hissəsinin qrammatik əlaməti olur. Əgər əvvəlki kateqoriyalar bir sıra nitq

hissələrinə aid edilə bilirdisə, xüsusi adlandırılan qrammatik kateqoriyalar

yalnız bir nitq hissəsinə aiddir. Məs., dərəcə kateqoriyası yalnız sifətlərə

aiddir, onu başqa nitq hissələrinə aid etmək olmaz. Dərəcə anlayışı bütün

dillərdə xüsusi qrammatik formalarla ifadə edilir. Dərəcə anlayışı yalnız

müqayisədən doğur. İnsan təfəkkürünün qənaətinə görə, mütləq keyfiyyət

yoxdur. Belə ki, ağ ona görə ağ görünür ki, onun əksi qara vardır. Bundan

əlavə, mütləq ağ

137

yoxdur. Hər hansı bir ağ başqasının yanında ya ağımtıl, ya da ağappaq ola

bilər. Bu bir daha onu təsdiq edir ki, dərəcə anlayışı yalnız müqayisədən

doğur. Bu səbəbdən də bəzi dillərdə bu anlayış müqayisə dərəcəsi adlanır.

Dünya dillərində müqayisə anlayışını ifadə etmək üçün müxtəlif üsullar

mövcuddur. Bəzi dillərdə bu anlayış xüsusi qrammatik formalarla ifadə

edildiyi halda, bəzilərində başqa vasitələrlə ifadə edilir.

İngilis dilində sifətin 3 dərəcəsi mövcuddur: positive (adij,

comparative fmüqayisəj, superlative (üstünlük/ Sifətin morfoloji

xüsusiyyətlərindən asılı olaraq müqayisə və üstünlük dərəcələri həm

sintetik (-er, -esi), həm də analitik (more, mosi) yolla düzələ bilir.

Məlumdur ki, yalnız əsli sifətlər dərəcə kateqoriyası qəbul edir. Əsli

sifətlərin adi dərəcədə heç bir qrammatik əlaməti olmur; big, old, small,

beautiful və s. sifətlər adi dərəcədə hesab edilir. Müqayisə dərəcəsi həm

sintetik, həm də analitik yolla düzəlir. Sintetik yolla müqayisə dərəcəsi

sifətin sonuna -er şəkilçisi artırma<^la düzəlir. Məs, bigger, older, smaller

və s.

Analitik yolla müqayisə dərəcəsi; more beautifiıl, more expensive

və s.

Üstünlük dərəcəsi də iki üsulla yaranır. Sintetik yolla üstünlük

dərəcəsi sifətin sonuna -est şəkilçisi artırmaqla düzəlir. Məs, the biggest,

the oldest, the smallest və s. Analitik yolla isə çoxaltma dərəcəsi -most

vasitəsilə yaranır. Məs.t/ze most beautiful, the most expensive və s.

Alman dilində də sifətin üç Der positiv (adi dərəcə), Der

Komparativ (müqayisə), Der Superlativ (üstünlük) dərəcəsi vardır. Der

Positiv (adi dərəcə)- schön, kurz. Der Komparativ (müqayisə dərəcəsi) adi

dərəcəyə -er artırmaqla düzəlir. Kökündə a, o, u olan sifətlər bəzən umlaut

qəbul edir. Məs, schön- schöner, kurz- kürzer. “Als” bağlayıcısı işlənir.

Məs, Dieser Garten ist schöner als jener.

Keyfiyyətcə iki bərabər əşya və şəxsi müqayisə etdikdə “ebenso”

bağlayıcısı və “w/e ” sözönü işlənir.

Məs, Dieses Buch ist ebenso interessant wie jenes.

138

Der Superlativ (üstünlük dərəcəsi) (-e) —st şəkilçisini artırmaqla

düzəlir. Sifət cümlədə predikativ rolunda işlənərsə bu zaman sifətin

qarşısmda -am hissəciyi və -sten şəkilçisi işlənir. Məs, Diese Schule ist am

schönsten.

Sifətin qarşısında müəyyənlik artiklı işlənərsə -am hissəciyi düşür,

sifət -ste şəkilçisi qəbul edir. Məs, Dieser Garten ist der schönste Garten in

unserer Stadt.

§47 Sintaktik vahidlərin semantik təhlili

Sintaktik vahidlərin struktur əlamətlərə görə təhlili bir qədər yığcam

olsa da, yuxanda nəzərdən keçirildi. Burada isə onların semantik təhlilindən

söhbət gedəcək.

Sintaktik vahidlər müəyyən mənada ifadə etdikləri obyektiv

gerçəkliyi situasiyalar şəklində əks etdirirlər. Söz, hadisə, predmet və əqli

fəaliyyətin bütün sahələrini kompakt şəkildə ifadə etdiyi halda, cümlə

hadisələri adlandırmaq vasitəsidir. Düzdür, sözlər də hadisələri ifadə

edirlər, ancaq cümlə, hadisə və əşyalann qarşılıqlı əlaqəsi və təsirilə dil

strukturu ilə verilir. Semantik bütöv kimi cümlədə işlənən hər bir felin

oynadığı rol onun strukturuna daxil olan digər ünsürlərlə əlaqə

yaratmaqdan ibarətdir. Struktur sxemin semantik əsasmı semantik

konfiqurasiya təşkil edir. Bir qayda olaraq cümlə üzvlərinin 03madığı

semantik rolların siyahısım belə müəyyənləşdirirlər.

1. Agens. Bu cümlədəki fellə ifadə olunan hərəkətin canlı

icraçısıdır, üzdəki strukturda aktivdə ifadə olunan cümlənin mübtəda- sı,

passivdə isə subyektin tamamlığıdır. Məs.: /Hans warf Steine//, //Steine

warden von Hans geworfen//, /John threw stone//, /Stone was thrown by

John// Onunla üzvi surətdə bağlı olan nominativdir, bu da hərəkətin

prosesual əlamətinin daşıyıcısıdır. O, hərəkətin törədicisidir, ya da

ünsi}q^ət məqammın dillə təsvirinin nəticəsidir. Məs.: /Her eyes twinkled

//? /Ihre Auge blitzen//. Üzdəki strukturda nominativ mübtəda ilə, ya da

vasitəli tamamlıqla (almanca von.

139

durch, ingiliscə by, with) ifadə olunur. Məs.: /Er ist vom KiUer ermordet//,

/He was killed by a flywheeU/. Agens mübtəda rolunda o zaman gəlir ki,

cümlənin xəbəri hərəkət ifadə edən fellə ifadə olunsun. Bu fellərin əmr

forması olur. Məs.: /Schlag den Ball//, !Hit the BalH, Amma nominativi

mübtəda olan cümlənin xəbəri bilavasitə hərəkət bildirmir və onlarm əmr

forması olmur. Məs..- /Jim likes England//, /Jim liebt England//, /Jim liebt

England, / *Like the countıy!// və s.

2. Patsiens. O, hərəkətin obyektini bildirir. Denotativ kimi

canlı da ola bilər, cansız da. Məs. /Hans beisst seine Hand//, /John bit his

hand//.

S.Faktitiv. Hərəkətin nəticəsini bildirir. Məs.: /Das Kind sprach

“Vater” aus//, /The childpronounced “Daddy”//

4. İnstrument. İngilis dilində by /with/, almanca isə /mit, durch/

vasitəsilə ifadə olunur. Məs.: /Hans öffnete die Tür mit SchlüsseU/, Jim

opened the door with a key//. Bəzi hallarda instrument cümlədə təkbaşına

mübtəda rolunda çıxış edir. Məs.: /Der Schüssel öffnete dir Tür//, /The key

opened the door//\s s.

5. Lokativ. Çox rəngarəng olub sözönülərilə birlikdə məkan

çalarlıqlanm (hərəkətin harada baş verməsini, çıxış nöqtəsini, haraya

yönəlməsini və s. və i.a., sözönüləri ən incə məqamları belə

dəqiqləşdirməyə kömək edir).

Məs.: /Er bleibt in Berlin//. /He stays in London//və s.

Beləliklə, cümləni söz yığmı deyil, obyektiv gerçəkliyi əks etdirən

söz və söz formalarınm mənaca bir-biri ilə çuğlaşan. düzümü kimi

götürdükdə, hər bir cümlənin konkret mənasmı açmaq mümkündür ki, bu da

realizə olunan strukturun semantik səciyyəsini müəyyənləşdirmək

deməkdir. Hər bir üzdəki strukturda felin mənasmm açılması cümlədə

işlənən bütün digər peyklərin semantik baxımdan dəqiqləşməsinə xidmət

edir.

Sintaktik strukturlann semantik mənasmm açılmasmda, onlarm

üzdəki ifadəsini dəqiqləşdirməkdə referensiyanm - oby(;ktiv gerçəklik dəki

hadisə, olay və predmetin real (Qaqarin ilk kosmonavt- dır), qeyri-real

(Şeytan gündə bir neçə dəfə fikrini dəyişir), müxtəlif

140

cür real əşya və predmetlərə (lövhə, stol, təbaşir) və ifadə olunana həmin

strukturun münasibətinin açılması son dövrdə geniş vüsət alıb. Bu da öz

növbəsində müəyyənliyin və qeyri-müəyyənliyin ifadə vasitələrini

ayırmağa imkan verir. Danışıq məqamı və ya mətn hər hansı predmetin və

ya olaym işlənməsində məhdudiyyət tələb edir ki, bunun da german

dillərində ifadəsinə əsasən artikllar xidmət edir. Danışan əlilə göstərib

deyəndə ki, /Der Mann, der dort steht. Ist mein Onkel// müəyyənlik bir başa

damşıq məqamından aydınla- şn. Müəyyənlik referentiv, attributiv və

hipotetik ola bilər, özü də bunlann heç də hamısı aşkar (eksplisit) verilmir,

əksər hallarda gizli (implisit) qalır. Məs.; /Professoru öldürən ağıldan

kəmdir// (/The murderer of professor is insane//, /Der Mörder des

Professor ist geisteskrank//). Birinci halda bunu belə yozmaq olar ki,

professorun qatili tapılıb, tibbi müayinə sübut edib ki, o dəlidir. Bu

referentiv işlənmədir. İkinci yozum isə budur ki, o cür professoru öldürmək

ancaq dəlinin işi olar, ağıllı adam ona qıymazdı. Bıma atributiv və ya

denotativ işlənmə deyilir. Hipotetik işlənmədə danışıq məqamm- da təsvir

olunan obyekt özü üzdə olmur, yalnız güman edilir. Beləliklə sintaktİk

quruluşun üzdəki düzümü identik olsa da, dərindəki struktur müxtəlif cür

yozula bilər. Yəni üzdəki struktur müxtəlif olsa da, dərindəki struktur eyni

mənanı ifadə edə bilir. Məs.:

/Orda gördüyün adam mənim dayımdır//

/Mənim dayım orda gördüyün adamdır//

(/Der Mann, den du dort siehst, ist mein Onkel//

/Mein Onkel ist der Mann. Den du dort siest//

/ The man whom you saw there/ is my uncle//,

/My uncle is the man whom you saw there// və s.)

Cümlədə bəzən ön mövqeyi (propozisiya) tutan söz onun

məzmununun açılmasmda mühüm rol oynayır. Bu da adətən tərkiblər,

müxtəlif yer və zaman zərfliklərilə həyata keçirilir. Məs.: /Gestern war das

Wetter nicht gut//, Yesterday the weather was not good// və ya /Arriving in

the village, she hurried//, /Angekommen in der Stadt, beeilte sie sich//vs s.

Deməli, propozisiyanı tutan söz və

141

ya ifadə bütün niyyəti açmış olur (bu barədə irəlidə tema - rema bölməsində

geniş məlumat veriləcək).

Sintaksisdə son dövrlər geniş yayılmış bir məsələni də xırda- lamaq

pis olmazdı. Söhbət presuppozisiyadan gedir. Bu terminin dilimizdə birbaşa

qarşılığı yoxdur. Amma aşağıdakı şərhdən onun nə demək olduğu aydın

olacaq. Bəzi alimlər bu termin altında cümlənin hər hansı bir kommunikativ

funksiyada işlənməsinə b'aşlamaz- dan öncə yerinə yetirməli olan şərtləri

başa düşürlər. Bu da gerçəklikdə real olan məqamdan tutmuş (xahiş edirəm,

lövhəni gətirin, professor mühazirəyə gedəndə asisstentindən xahiş edir ki,

lövhəni auditoriyaya qaldırsın.), cümlənin məzmunu ilə bağlı olmayan bir

sıra şərtlərin gözlənilməsinə qədər danışıq aktının baş tutmasında vacib

olan amillərdir (həmsöhbətin ümumi hazırlığı verilən məlumatın qavranılıb

dərk edilməsi, deyilən fikrin həmsöhbətin yaşma və cinsinə uyğunluğu və

s.)

Əslində bu anlayış dilçiliyə riyazi məntiqdən keçib. Hər hansı

hökmün həqiqi olması üçün onun müəyyən obyektiv gerçəklikdən doğan

şərtlərə müvafiq olması lazımdır. Məs.: A=B və B=C. Deməli, A=C

həqiqətdir. Başqa bir misal; /Əhməd bilir ki, Cəmil xəstədir. Mən təsdiq

edirəm ki. Cəmil xəstədir.//, yəni Cəmil xəstədir, əgər desək ki, /Əhməd

bilmir ki. Cəmil xəstədir//hu olması və onun inkara aid edilməməsi mühüm

vacib faktorlardır. Presuppozisiya həmişə da- nışanm, müəllifin cümlədə

verilən məlumata münasibətini bildirir.

Q.Q.Poçepsov yazır ki, presuppozisiya məzmunun gizliliyi, cümlədən

məlum olması, inkara həssas olmaması və praqmatikliyi ilə səciyyələnir.

Presuppozisiya cümlədə təkrara gedə bilməz. IVtəs.: /Əhmədin qardaşı

məktəbdə oxuyur//, /Əhmədin qardaşı var// bu ardıcıllıq normal sayıla

bilməz. Ancaq əksinə tamamilə doğrudur. Müq. et.; /Əhmədin qardaşı var//

/Əhmədin qardaşı məktəbdə oxuyur//.

Tabeli budaq cümlə komponenti olan cümlələrdə əsas hökmlə

bərabər ikinci dərəcəli hökm də ifadə oluna bilər. Məs.; /Əhməd bilir ki.

Cəmil xəstədir// (/Hans weiss. Fdas Kari krank ist// və / John knows that

Jim is Ul//.) Birinci /Əhməd bilir/ ikinci /Cəmil xəstədir//. Deməli, burada

presuppozisional məna ifadə olunub ki, bu da

142

faktı təsdiqləyir. Bir sıra fellər faktla birbaşa bağlıdır. Məs.: /to admit -

vorlassen, to discover - entdecken, to realize-realisieren/. Qeyri-faktlı

fellərə misallar: /to assume-annehmen, to believe- lauben, to seem-scheinen,

to think-denken və s. Amma /Əhməd bilir ki, Kiyev Azərbaycanın

paytaxtıdır// yalan olduğundan faktlı deyil. Amma /Əhməd düşünür ki,

Kiyev Azərbaycanın paytaxtıdır// fakta uyğun olmasa da, işlənməsi

mümkündür.

Falttiki presuppozisiyanı emotivlərlə də bildirmək olar. Məs.: /Ich

kann seine Stellung gegenüber dir nicht /eicfen//Emotivlik burada müəllifin

subyektiv emosional münasibətini bildirməyə xidmət edir ki, l)u da

danışanın ünsiyyətdə gözlədiyinə uyğun gəlib-gəlməməsini ifadə edir.

Qeyri-emotiv fellər (to forget, to know) və s. (very) well-lo birləşik

işlənirlər, emotiv fellər isə (to bother, to regretvə s.) (very) much

elementlərilə əlaqəyə girə bilir.

/Ske managed to conceal her distress from her friend//

(She verbarg ihre Schmerzen von ihrer Freudin//) cümləsində əsas

fikirlə bərabər deyilməmiş, gizlində nəsə qalır. Bu cümlə inkarda işləndikdə

hərəkətin baş tutmadığını bildirir. Beləliklə, cümlənin əsas mənasından

doğan, presuppozisiya tipli olmayan, dildə ifadəsi gizli qalan hökmə

implikasiya deyilir.

Digər gizli hökm kimi presuppozisiya tipli olmayan, deyilməsi

mümkün olan, ancaq vacib olmayan hökmə inferensiya deyilir. Məs.: /Er

versuchte seine Schmerzen von seiner Freundin zu verbergen//

(She tried to conceal her interest from her friend// və s.)- bu cümlə

inkarda işlənə bilir.

§48 Sintaktik vahidin aktual (kommunikativ) üzvlənməsi

Hər cümlənin formal-sintaktik strukturundan başqa düz xətt üzrə

dinamik düzümü də ciddi maraq doğurur. Aşağıdakı cümlələrə diqqət

yetirək:

l. /Morgen gebe ich dir das Buch//

143

2. /Das Buch gebe ich dir morgen//

3. /İch gebe dir das Buch morgen//

4. /Dir gebe ich das Buch morgen//

5. /İch gebe dir morgen das Buch//

Bütün burada verilmiş cümlə növlərində eyni gerçəklik haq- qmda

məlumat verilsə də, onların hamısınm leksik tərkibi eyni olsa da, müxtəlif

məna çalarlığı ifadə olunduğu heç bir şübhə doğurmur. Bütün bu

deyimlərin hamısmda xəbər (gebe), mübtəda (ich), ta- mamlıq (das Buch),

zaman zərfliyi (morgen)-6xx. Bu cümlələrdə ak- tuallaşan məlumat

fərqlidir. Danışamn qarşıya qoyduğu məqsəd hər dəfə dəyişir. (1) -də sabah

kitabı verəcəyəm, (2) — kitabı sabah verəcəyəm, (3) - də mənim kitabımı

sabah verəcəyəm, (4) - də sənə kitabı sabah verəcəyəm və nəhayət, (5) - də

mən sənə kitabı verəcəyəm daha qabanq şəkildə nəzərə çatdmiır. Əgər 3-cü

neytral götürülərsə, 1-cidə yalnız sabah (bu gün yox), 2-cidə məhz kitabı,

4-cüdə məhz sənə verəcəyim aydm şəkildə nəzərə çatdırılır. 5-cidə isə mən

söz verirəm ki, kitabı sabah verəcəyəm.

Başqa sözlə desək, hər dəfə məlum olan məlumat (kitabın

verilməsi), yeni çalarlıq kəsb edərək nəzərə çatdırılır və bu yolla təzə

istənilən məlumata (nə zaman, kim, kimə, nəyi) yer açılır. Yeni məlumat isə

söz sırası və kontrastiv vurğu ilə verilir, nəticə etiban ilə tema-rema

münasibəti formalaşır. Tema (köhnə, məlum) çıxış nöqtəsi rolunu oynayır,

adətən dinləyiciyə əvvəlki danışıq məqamından və kontekstdən məlum

olur. Rema isə fikrin özəyi haqqmda verilən təzə məlumatdır.

Adi neytral damşıqda adətən mübtəda tema rolunda çıxış edir.

Məs.:

/Er hat Grippe//, ancaq /Grippe hat er// - Woman leidet er? Bakı

(tema) danışır (rema), ancaq /Danışır (tema) Bakı (rema)// və ya /Ich fahre

nach Berlin/ və s. /Es war einmal/ (tema) /Eine Prinzessin// (rema) və s.

Aktual üzvlənmənin əsasmı böyük çex dilçisi V.Matezius

qoymuşdur. O göstərirdi ki, biz məlumdan naməluma doğru gedərək

deyiləni anlaşıqlı etməyə çalışırıq. Rema qabağa keçəndə

144

(V.Mateziusa görə, subyektiv söz sırası) cümlə daha vacib çalarlılıq kəsb

edir. Bu zaman onun intonasiya qəlibi tamam dəyişir, rema xüsusi nəzərə

çatdırılır, onun emosional və ekspressiv çəkisi artır.

İntonasiya və söz sırası ilə yanaşı bəzi leksik vasitələr (artikl, növ,

xüsusi sintaktik konstruksiyalar) remanın verilməsinə xidmət edir. Məs.:

alm.d.: /İch habe das schon gehört//

/Schon diese Tatsache spricht über vieles//

/Ins Zimmer trat ein Mann//

/Der Mann /hatte eine Mütze an//və s.

İng.d.: rema./That is he? Who...//

/That was sir Bernard? Who//

/John loves Mary\-\Mary is loved by John//

tema /That was John? Who loves Mary//

/Kari liebt Lisa// /Lisa wird von Kari geliebt// və s.

§49 Sintaktik oppozisiya və sıfır sintaksem

Digər dil səviyyələrində olduğu kimi, sintaktik səviyyədə də

oppozisiya sırası və oppozisiya vahidi müəyyənləşdirmək olar. Sintaktik

paradiqma sıfır sintaksemlər vasitəsilə yaranır. Sintaktik vahidlər

paradiqma sırasmda sintaktik oppozisiya üzvləri kimi işləndikləri halda,

həmin vahidləri sintaksemlər adlandırmaq olar.

Did Nijat go there? 1. Yes. 2. Yes, he did. 3. Yes, he did. He went

there.

Bu dialoq nitqində suala verilmiş cavablar sintaktik paradiqma sırası

təşkil edir. Bu sırada “yes” cavabı ilə digər iki cavab bu paradiqmanın

üzvləri kimi oppozisiya yaradır. Bu cavablardan birincisi (yes) sıfır

sintaksemidir və dialoqda buraxılmış bütöv cümlənin əvəzinə işlənmişdir.

Burada 0 sıfır sintaksem (yes) bütöv cümlənin (He went there) daşıdığı

informasiyanm implisit göstəricisidir.

145

Sıfır sintaksem paradiqma daxilində sintaktik vahidlərin

yoxluğudur. Eksponent ifadəsi olmayan vahidlər sintaktik paradiqma- nın

digər sırasında ya iştirak edir, ya da asanlıqla bərpa oluna bilər.

Tural was working but Boran was not - cümləsinin ikinci tərəfində

working sözünün işlənməməsi sıfır sintaksem funksiyası daşıyır.

Sintaktik oppozisiyalarda sintaksemlərin işlənməsi elliptik

cümlələrlə bağlıdır. Elliptik cümlələrdə buraxılmış cümlə üzvləri sıfır

sintaksem statusuna malik olur. Belə sıfır sintaksemlər kontekst daxilində

asanlıqla bərpa olunur.

Who is the best student in the group? sual cümləsinə müxtəlif

cavablar vermək olar: 1) Kamal; 2) Kamal is; 3) Kamal is the best student in

the group.

Bu cavablann birincisi - Kamal sintaktik paradiqmanın zəif

pozisiyasında işləndiyindən onu sıfır sintaksem adlandınnaq olar. İkinci

cavab - Kamal is nisbətən qüvvətli, üçüncü cavab - Kamal is the best student

in the group - qüvvətli pozisiya təşkil edir.

Dil vahidlərinin zəif və qüvvətli pozisiyalarda işlənməsi ayn - ayn

dil yaruslan arasmda iyerarxiya əlaqəsi ilə bağlıdır. Linqvistik sıfır vahidlər

- sıfır diferensial əlamət, sıfır fonem, sıfır morfem, sıfır sintaksem bir qayda

olaraq zəif pozisiyalarda, sıfir vahidlərin qarşılığı kimi işlənən eksplisit

vahidlər qüvvətli pozisiyalarda işlənir.

Dialoq nitqində sintaktik paradiqma sırasmda işlənən sıfır

sintaksemlərinin kəmiyyəti cümlə üzvləri ilə düz mütənasibdir. Cümlə

üzvlərinin sayı qədər sıfır sintaksem işlənə bilər.

Sintaksemlər bir sıra məna daşıyır. Sıfır sintaksem anaforik məna

bildirir. Məsələn: Kamran mostly had fish meals, he seldom had meat o. Bu

cümlədə mostly və seldom zaman zərfliklc-ri eksplisit formada

qarşılaşdırmada iştirak etdikləri kimi fısh meals və meat 0 (sıfır sintaksem)

sintaksemləri də oppozisiya təşkil edir. Fish meals və meat 0

qarşılaşdmnasmda fish meals sintaksem! qüvvətli pozisiyada sintaktik

mənanı (tamamlığı) eksplisit formada, meat 0 sintaksem! isə anaforik

mənanı implisit formada ifadə edir.

Sıfır sintaksem lokal məna bildirir. Orkhan spent the fırst month in

the city, the second month at his uncle ’s bu cümlədə za

146

man anlayışları - the fırst month - the second month qarşılaşdırma- nın

üzvlari olduqları kimi in the city — at his uncle ’s 0 lokal mənalı

sintaksemlər oppozisiya üzvlərini təşkil edir. In the city sintaksemi lokal

mənanı eksplisit formada, at his uncle’s 0 sintaksemində place, house

sözünün yoxluğu isə lokal mənanı implisit formada bildirir.

Sıfır sintakseminin nitqdə rolu vardır. Sıfır sintaksemi

kommunikativ funksiya daşıyır. Linqvistik sıfır dil və nitq vahidləri kimi

danışıqda qənaət bildirməyə xidmət edir. Mürəkkəb sözlərin struktur

komponentini təşkil edən kök - morfemlərin sıfır qarşılaşdırması işlənmir.

Mürəkkəb sözlərin komponentlərini fərqləndirən əlamətlərin üzə

çıxarılması aktual bir məsələdir və mürəkkəb sözün statusunun

müəyyənləşdirilməsində əhəmiyyət kəsb edir.

§50 Mürəkkəb sintaktik vahidlərdə konstantlıq

və variativlik problemi

Son dövrlər dilçilikdə variativlik (ədəbi dil normasının

yaranmasında variantlann rolu) dilin ayn-ayrı səviyyələrində funksional

baxımdan araşdırılu. Lakin bununla yanaşı, dilin variativliyinin müxtəlif

səviyyələrdəki izahı, xüsusilə onun strukturunun tədqiqi, formal və

semantik variativliyin bir-birilə əlaqəsi məsələsi hələ də öz həllini gözləyən

problemlərdəndir. Sözsüz ki, dillərin intonasiya variativliyi dil

problemindəki variativliyin həllinə təkan verə bilər. Variativlik özü isə dilin

əsas xüsusiyyətlərindən biridir. Dilçilərin əksəriyyəti qeyd edirlər ki, “dil

nəzəriyyəsi, variativlik nəzərə alınmadan yarımçıq və qeyri adekvat

olacaqdu”. Q.P. Torsuyevin belə bir fikri ilə razılaşmamaq olmaz ki,

“konstantlıq və variativlik dil strulıtunmun ən vacib xüsusiyyətlərindəndir,

bunsuz dil nə mövcud ola bilər, nə də inkişaf edə bilər. Konstantlıq və

variativlik dilin bütün səviyyələrində özünü göstərə bilir ki, bu da hər bir

səviyyənin özünəməxsus səciyyəvi xüsusiyyətləri ilə üzə çıxır”.

147

A.Martine göstərir ki, “ifadə planında variant və invariant

qarşılaşdmimasım Praqa fonoloqları müəyənləşdirmişlər, invarianta fonem

adı vermişlər”.

İnvariant əlaməti mücərrəd predmetlərə xas olur. Başqa sözlə desək,

invariant həmcins əşya və hadisələr sinfində obyektiv tərzdə mövcud olan

ümumi cəhətlərə deyilir. İnvariant bir mücərrəd varlıq kimi hadisələrin

sırasmdan fikrən çıxarılır, başqa sözlə desək, fikri fəaliyyət yolu ilə əldə

edilir. İnvariant ideal obyekt olub müvafiq əşyalar sırasma və ya ayn-ayn

əşyalarm ümumi xüsusiyyətlərini öyrənmək məqsədilə istifadə oluna bilər.

Deməli invariant abstrakt, mücərrəd anlayışdır. İnvariant böyük obyektlər

sırası, qrupu üçün, habelə sinif üçün müəyyənləşdirilirsə, bu qrupun və bu

sinfin ayrı- aynhqda hər biri variant olur. İnvariant da elə bu variantlar

əsasında invariantdır. İki və daha çox predmeti təşkil edən siniflərin hər

birisi digərinin variantıdır. Variant və invariant bir-birindən prinsipial

şəkildə fərqlənən müxtəlif obyektlərdir.

Dil vahidlərinin variantlaşması, onların işarə formasının va- rianthq

kəsb etməsi kimi başa düşülür.

Məlumdur ki, sa5n məlum olan ən kiçik dil vahidləri olan fonem,

morfem və leksemlərdən praktiki olaraq hər bir dil daşıyıcısı öz səriştəsi

çərçivəsində (kompetensiya) istədiyi qədər cümlə düzəldə bilər

(petformans).

Nisbi müstəqillik isə o deməkdir ki, sintaktik vahidin söz tərkibini

heç vaxt əvvəlcədən hazır sxem əsasında qurmaq mümkün deyildir.

Danışıqda, ünsiyyət vahidinin müəyyən modelə söykənən sintaktik

vahidinin kommunikativ mərkəzi olmalıdır, yəni onun açıq və gizli şəkildə

xəbər mərkəzi olmalıdır. Xəbər mərkəzi isə birbaşa məna ilə əlaqədardır.

U.Çeyfin mülahizələri bu baxımdan maraqlıdır. Onun konsepsiyası

deskriptiv linqvistikadan, amerikan strukturalizmindən və eləcə də

amerikan dilçiliyi tarixində tamamilə yeni istiqamət olan

N.Xomskinin və onun davamçılarmm “törəmə” qrammatikasından

tamamilə fərqlənir. Məlumdur ki, Praqa dilçilik məktəbinin

nümayəndələri, qlossematiklər və amerikan deskriptivistləri çalışırdılar

148

ki, dil haqqındakı elmdə taksonomik metodu təsdiq etsinlər. Onlarm əsas

məqsədi diskret vahidləri nitq axmmdan çıxararaq “səsli dü” dayağında

təsnifini sistemləşdirmək idi. Dil vahidinin xarici tərəfmə aludəçilik,

tədqiqat işlərində formal məntiqə və assosiativ psixologiyaya söykənməyin

nəticəsi idi. Dilin ifadə tərəfi haqqında hələ kifayət qədər təcrübə

qazanılmamış, tezliklə onun məna tərəfinin öyrənilməsi rədd edilməyə

başlandı və üstünlük forma tərəfinə verildi.

Fonologiya və formal cəhətdən morfologiyanın başa düşülməsi, dil

sistemində “səviyyə” etalonu kimi qəbul olundu. Ancaq buradan dilin

struktur təhlilini daha yüksək “səviyyələrdə” təşkil etmək lazım idi. Bu işi

məhz U.Çeyf öz üzərinə götürdü.

Avropa strukturalizmində antimentalizm dəfələrlə F.de Sössürün

“dəyər anlayışmın” (valeurs) dəyişməsinə səbəb oldu. Amerikan

deskriptivistlərindəki antimentalizm daha açıq forma almağa başladı. Lakin

burada iş mənanm rolunun tamamilə inkarına gətirib çıxartmadı. Bu rol o

qədər aşkar şəkildə yerinə yetirilirdi ki, hətta onu görməmək belə mümkün

deyildi. Deskriptivistlərin başında duran L.Blumfild dəfələrlə mənanm

əhəmiyyətini vurğulasa da, onun öyrənilməsinin hələ tez olduğunu

göstərirdi.

Dil haqqındakı elmdə mənanm rolunu qiymətləndirən L.Blumfild

göstərirdi ki, bu çatışmazlıq hələ uzun müddət doldurulmamış qalacaqdır.

Bu, o vaxta qədər davam edəcəkdir ki, “insan şüuru” onun indiki vəziyyəti

ilə müqayisədə irəliyə addım atmayacaqdır.

L.Blumfılddən fərqli olaraq, onun bəzi ardıcıllan prinsipcə mənanı

rədd etmiş və təsdiq etməyə çalışmışlar ki, mənanm tədqiqi, ümumiyyətlə

kifayət qədər obyektiv və ciddi ola bilməz. Özlərinin antimentalist

tələblərini Yel məktəbinin nümayəndələrindən B.Blok, C.Treyqer,

M.Cuus, Z.Hərris və başqaları daha dəqiq formalaşdırmışlar. Belə fərz

edilirdi ki, məna tədqiqatçıya mühüm nəticələr söyləməyə imkan verə

biləcək real yüksəklikdir. Lakin bununla yanaşı, mənanı dolayısı yol ilə

təsvir etmək irəli sürülürdü, “ətrafı” formal cəhətlərilə birgə götürülür,

sanki, məna özü mövcud deyildi.

149

Yel məktəbinin yetinnəsi olan, antisemantizmin prinsiplərini israrla

davam etdirən və süni əvəzedicilərin köməyi vasitəsilə məna- nm tamamilə

aradan götürülməsinə dair metodikam işləyib-hazrrla- yan U.L.Çeyf,

strukturalistlərin fikir və mülahizələri barədə geniş məlumat verdi. Lakin

U.L.Çeyfln hazırladığı bu metodun zərəri tezliklə morfologiyada göründü.

Morfemlər, deskriptivistlərdə “morf- lar” m sinfi kimi təqdim edilirdi,

başqa sözlə desək, “morl'emlər elə fonetik variantlardır”.

Məsələn, ingilis dilindəki isimlərin cəm şəkilçisinin morfemi “5”,

“z", "en” və başqa morflardan təşkil olunmuş kimi müəyyənləşdirilirdi.

Burada onların yalnız funksional mənasının birliyi nəzərdə

tutulurdu. Deskriptivistlərin bu fakta diqqət yetirmələrinin ;»sas səbəbi,

məna qorxusu idi. Belə hesab edilirdi ki, mənanı müşahidə yolu ilə

öyrənmək olar. U.L.Çeyf kimi, N.Xomski də strukturalizmin birtərəfli

taksonomik oriyentasiyası ilə razılaşmırdı və dil nəzəriyyəsində dəyişiklik

edib ona dinamizm verməyə cəhd edirdi. Dil onun üçün sadəcə dil

quruluşunun inventar vahidi deyil, habelə sintaktik strukturu qurmaq üçün

fəaliyyət mənbəyidir. N.Xomski tərəfindən irəli sürülən “kompetensiya

nəzəriyyəsində dəyişiklik edib ona dinamizm verməyə cəhd edirdi. Dil

onun üçün sadəcə dil qumluşunun inventar vahidi deyil, habelə sintaktik

strukturu qurmaq üçün fəaliyyət mənbəyidir. N.Xomski tərəfindən irəli

sürülən “kompetensiya” və “performans”, yəni dil və onun işlədilməsi

(istifadəsi) U.L.Çey- fm nəzəriyyəsində qorunub-saxlanılırdı.

Strukturalistlərin əsas çatışmayan cəhəti “fonetik kren” dədir

(phonetic bias). Yəni, semantikaya diqqət yetirməməklə, birtərəfli şəkildə

səs formasına aludəçilikdir. N.Xomskinin “Törəmə qrammatikası”

strukturalistlərin bu fikrinə qarşı qəti etiraz bildirsə də, çox qəribə şəkildə

bu çatışmazlığı nəinki aradan götürdü, onu təhrif olunmuş şəkildə saxladı.

Dil mexanizminin əhəmiyyətindən söhbət açan N.Xomski, məhz sintaksisi

nəzərdə tuturdu. Belə ki, sintaksis tamamilə formaldır ki, hər hansı bir

semantik məzmundan azaddır. Özünün proqram işi olan “Sintaktik

strukturlar” əsərində N.Xomski

150

bu barədə tam açıqlığı ilə məlumat vermişdi. N.Xomski bu barədə yazırdı:

“Fəxr edərək, sintaktik struktur məna və anlam probleminə işıq sala bilər,

biz çox qorxulu dalana daxil oluruq”. “Mənaya müraciət etmək tezisi ilə, biz

tamamilə əsaslanmadan qrammatikanı yarada hilərik. Görünür yalnız sırf

formal əsasla qrammatik nəzəriyyəni yaratmaqdan ötrü, möhkəm baza əldə

etmək lazımdır”. N.Xomskinin tezisinə görə dil sistemində saysız-hesabsız

sonlu və sonsuz aktual cümlələr vardır. Sintaktik mexanizmlər bir-birinin

ardınca IDU cümlələri seçməklə, onlann hər birindəki tərkibdə eksplisit

struktur təsviri həyata keçirir.

N.Xomskinin törəmə prosesində cümlənin müxtəlif “səviyyəli

reprezentasiyalan” qeyd olunur. Onlardan ən mühümü “alt” və “üst” qat

strukturlarıdır. “Alt qat strukturu” “üst qat strukturundan” özünün

abstraktlığı və hərtərəfliliyi ilə fərqlənir. O, cümlə stmktu- nmu minimal

ölçüdə təsvir edir ki, bu struktur da leksika və verilmiş leksikanın “semantik

interpretasiyası” ilə yüklənir. “Üst qat strukturuna.” gəldikdə, 0 “alt qat

strukturundan” transfonnasiya nəticəsində əmələ gəlir ki, cümlənin morfem

tərkibini müə}^ənləşdirir, o da verilmiş cümlənin “fonetik interpretasiyası”

üçün kifayətdir.

Cümlənin semantik strukturunun təhlilindən söhbət açan N.Xomski,

burada cümlədəki felin əsas rolunu xüsusi vurğulayır.

Sintaktik strukturun sinonimliyindən söhbət açan N.Xomskinin

fikrinə görə “Əhməd almanı bıçaqla kəsdi” və “Əhməd almanı kəsməkdən

ötrü bıçaqdan istifadə etdi” cümlələrinin sinonimliyini qəbul etmək olmaz,

başqa sözlə desək, onlan eyni dil vahidinin variantları hesab etmək

qeyri-mümkündür. Semantik taksonimiyada mərkəzi yeri U.L.Çeyf felə

verir. U.L.Çeyfə görə funksional planda fel cümlənin mərkəzidir. “Həqiqi

mənada fel elə cümlədir, felə təsir edən nə varsa, elə bütövlükdə cümləyə

təsir edir”.

U.L,.Çeyfin fellər haqqındakı belə şərhi N.Xomskinin törəmə

prosesindən fərqlənir. N.Xomskiyə görə belə prosesdə ilk “addım” verilmiş

cümlənin strukturunun mübtəda qmpuna və xəbər qmpuna bölünməsidir ki,

son anda da verilmiş cümlənin təsvirinin törəməsidir.

151

U.L.Çeyf N.Xomskidən fərqli olaraq, törəmə prosesə başqa şəkildə

yanaşaraq, ona daha çox nitq fəaliyyəti prosesi kimi baxır. Onun nəzərində

bu prosesdə əsas açar element, potensial şəkildə bütün cümlələrdə iştirak

edən feldir. Törəmə proses strukturun bu cür anlammdan aydın olur ki,

əwəla, fel nitqdə törəmə prosesini müəyyənləşdirir, ikincisi sintaktik

strukturun tipologiyası, fel məna- larmm tipologiyası ilə şərtlənir.

N.Xomski “transformasiya” nəzəriyyəsində qeyd edir ki, ingilis

dilində çoxlu bir-birinə yaxın cümlələr vardır, lakin onlarm yaxınlığı

aşağıdakı məlum və məchul növlü cümlələrdə irəli sürülə bilməz.

Məs.; John saw Mary- Con Merini gördü.

Mary was seen by John.-Meri Con tərəfindən göründü.

Yaxud,

The teacher allowed all the little children to go out to play

Müəllim bütün balaca uşaqlara bayırda oynamağa icazə

verdi.

All the little children were allowed to go out to play (by the teacher).

Bütün balaca uşaqlara bayırda oynamağa icazə verildi (müəllim

tərəfindən).

Yuxarıdakı cümlə strukturlanndakı məlum və məchul tiplərin

qrammatik cəhətdən yaxm olduğunu və onlann bu yaxınlığını sadəcə

semantika ilə bağlayan dilçilər də vardır. Biz burada N.Xom- skinin bu

əlaqəni yerinə yetirərkən felin qarşısında gələn “John'’' ismini dəyişərək

feldən sonraya, feldən sonra işlədilmiş “Mary" ismini isə feldən qabaq

işlətməklə, bu yaxmiıq mövqeyindəki dəyişikliyi qrammatik dəyişiklik

hesab etdiyinin şahidi oluruq. N.Xomski bu dəyişikliyi “trasformasiya”

adlandırır. N.Xomski qeyd edir ki, əgər Sİ, NPl -aux- V -NP2 formalı

qrammatik cümlədirsə, həmin formaya uyğun cümlə forması olan NP2-

aux+ be+en -V -by+NP 1- da həmçinin qrammatik cümlədir. Yuxarıdakı

simvollara gəldikdə, Sİ - birinci cümlə, NPl və NP2 birinci cümlə- dəki

birinci və ikinci isim birləşməsidir. Burada V-felə, aux-zamana

152

və köməkçi fellərə, be+en-keçmiş zaman feli sifətinə aiddir. N.Xomski

qeyd edir ki, “John saw Mary" və “Maty was seen by John'' cümlələrində

yaxınlıq olsa da, biz “John saw Mary" və “Mary saw John" cümlələrində

bu yaxmiıq əlaqəsini görmürük. Axırıncı iki cümlə eyni struktura malikdir

və eyni sözlərlə işlədilmişdir.

Beləliklə, transformasiya nəzəriyyəsi bir cümlə strukturunun

digərinə çevrilməsi kimi başa düşülməlidir. Burada birinci cümlə “nüvə”

(aparıcı), ikinci (məchul) cümlə isə “transformasiya” olunmuş cümlə

adlanır.

Transformasiyanın müxtəlif və daha vacib tipi iki və daha çox

“aparıcı” cümlə strukturlu cümlə tipləridir. Burada tabelilik nəzərdə tutulur

l<i, aşağıdakı cümlə strukturları buna misal ola bilər.

He said that he was coming və

The boy who was standing there ran away.

Birinci cümlə strukturunda “that he was coming" elə bil isim

birləşməsi funksiyasını yerinə yetirir, yəni “said" felinin tamamlığı- dır.

Biz bu cümləni iki “aparıcı" cümlə kimi də göstərə bilərik.

He said...

və He was coming...

Biz ikinci cümlə strukturundan (The boy who was standing there

ran away) üd cümlənin transformasiyası kimi də bəhs edə bilərik.

The boy ran away.

və The boy was standing there

Ənənəvi qrammatikada “who" ilə başlayan “klozlara” (budaq

cümlələrə) “nisbi budaq cümlələr” kimi yanaşırlarsa, N.Xomski bu

strukturdan olan cümlələrə “nisbi transformasiya” cümlələri kimi baxır.

N.Xomskinin “transformativ qrammatika” sındakı ikinci xü-

susi}^ət, “törəmə” məsələsidir. Bunun mənası odur ki, qrammatika dilin

qrammatik cümlələri də daxil olmaqla, “hər şeyi törətməlidir”.

Buradan belə bir səhv anlam ortaya çıxmamalıdır ki, qrammatika

istənilən vaxtda bütün cümlələrə vətəndaşlıq hüququ verə

153

cək. Onun əksinə olaraq, buradan aydın olur ki, qrammatik qayda- lan

izləməklə, biz hər şeyi, o cümlədən dilin mümkün cümlələrini yarada

bilərik. Burada “törətmək” öncədən “görmək” deməkdir. Generativ

qrammatikanm əvvəlki ənənəvi və struktur qrammatikalardan iki mühüm

fərqi vardır. Əwəla, qrammatikaya törəmə o vaxt deyilir ki, o implisit olur,

yəni dildə nə qədər mümkün cümlələr mövcuddur, onlan gizlin, implisit

şəkildə göstərir. Bu qay(ialara uyğun olaraq, o bütün cümlələri törədir, lakin

bu o halda mümkün olur ki, həmin qaydalar bütövlükdə eksplisitdir, heç bir

şeyi oxucunun ixtiyarına buraxmır, onun dil biliminə güzəştə getmir.

İkincisi isə, törəmə qrammatika dildəki cümlələrin aktual seti ilə

əlaqələnmir, lakin mümkün olan cümlə seti ilə əlaqədə olur.

N.Xomskidən sonra isə sintaksis cümlənin yaranmasının özülündə

duran qaydaları müəyyənləşdirməklə, cümlə modeli və onun ifadə

imkanlarını öyrənməyə başladı. Cümlənin üzvləri arasındakı əlaqəyə dair

dilçilikdə müxtəlif fikirlər mövcuddur.

Rus dilçiliyində xəbəri mübtədadan tamamilə asılı görürlər. Onlar

həmçinin “mübtəda və xəbəri koordinasiya əlaqəli üzvlər hesab edirlər”.

Bu konsepsiyaya görə xəbər əsasdır, mərkəzdir. M.Tenyerin

sintaktik təliminə görə fel cümlənin mərkəzi olur. O, mübtəda və xəbəri

ifadə edir. Bunlara “aktantlar'’’ deyilir. Bunun əksinə olaraq, feli müşayiət

edən yardımçı sözlər isə ''^^irkonstantlar'" adlanır.

Yuxarıdakı mülahizələr göstərir ki, cümlə dil sistemində ən

mürəl<kəb vahiddir. Onun mürəkkəbliyi, hər şeydən əv\əl, tərkib

hissələrinin çoxluğundan asılıdır ki, onların da miqdan struktur cəhətdən

sərhədsizdir. Cümlə istənilən qədər böyük ola bilər, hər bir cümləni

istənilən qədər davam etdirmək olar. Lakin cümlənin tərkib hissələrini

təşkil edən elementlər sonsuz deyildir. Cümlənin mürəkkəbliyi onu təşkil

edən elementlərin qarşılıqlı əlaqəsinin çoxplanhh- ğı ilə əlaqədardır. Bu,

həmin münasibətdir ki, cümlənin üzvlərini xarakterizə edir, cümlənin

elementlərinin xətti ardıcıllıqla əlaqəsini yaradır, a3nı-ayn komponentlərin

cümlə üzvlərinin semantik cəhətdən formalaşmasında rolunu

müəyyənləşdirir, onların emfatik

154

xüsusiyyətlərini göstərir, bir sözlə, cümlənin bütöv kimi formalaşmasını

şərtləndirir. Nəhayət, cümlənin mürəkkəbliyi bir də onlara xas olan məzmun

və forma arasındakı çoxlu mümkün əlaqənin müəyyənləşdirilməsi ilə

şərtlənir. Məlumdur ki, dil və işarələr vahidi olan cümlə, forma və

məzmunla xarakterizə olunmalıdır. Cümlədə forma spesiflkdir. Cümlənin

çoxkomponentliyi o deməkdir ki, cümlə sadə sözlərin toplumundan nə ilə

fərqlənir. Cümlənin bu aspekti, məhz struktur aspekt adlanır.

Cümlənin strukturunun təşkili ilə yanaşı, onun qrammatik mə-

nalannda formal göstəricilərinin öyrənilməsi də tələb olunur. İfadə fərqinin

formal göstəriciləri də cümlənin struktur aspektinə aiddir.

Cümlənin ikinci aspekti semantik aspektdir ki, yuxanda bu

məsələnin şərhinə toxunduq. Cümlənin ifadə (məzmun) cəhətlərindən

söhbət getdikdə, elə onun semantik aspekti nəzərdə tutulur. Semantik

cəhətlərə cümlənin komponentləri, başqa sözlə desək, budaq cümlələri və

cümlə üzvləri aiddir. Cümlənin elementlərinin funksional-semantik mənası

ilə yanaşı, tamamlıq, yaxud zərflik, ‘‘‘agens”, yaxud ""patiens” tiplərinin

semantik mənalan da mövcuddur. Cümlə dil vahidi olduğundan, o,

strukturxarici funksional məqsəd üçün də çox vacibdir. Yəni, cümlə nitq

kommunikasiyasının əsas vahidinə xidmət edir. Buradan cümlələr arasında

kommunikativ planda fərqlər meydana çıxır ki, bu fərq praqmatik cəhətdən

cümlələr arasındakı mürəkkəb əlaqə sistemi, hətta tam əvəzlənmələrə qədər

davam edə bilir.

Sintaktik səvİ5^ədə dilin ən az öyrənilən sahələri semantik və

praqmatik aspektlərdir.

Stnıktur aspektdə həm xaricdə, həm də ölkəmizdə yerinə yetirilən

tədqiqat işlərinə maraq durmadan artır. Dilçilikdə mövcud olan struktur,

semantik və praqmatik aspektlər göstərilmiş “trixotomiya” dan, yəni

cümlənin forma, məna və işlədilməsindən kənara çıxa bilmir. Müasir

Hind-Avropa dillərində yeddi aspektin irəli sürülməsinə (1.

məntiqi-qrammatik, 2.modal, 3. cümlənin dolğunluğu, 4. nitqdə d-gər

cümləyə münasibətdəki rollar, 5. danışanm anlam çərçivəsi, yaxud

cümlənin üzvlənməsi, 6. kommunikativ vəzifə.

155

y.emosionallıq) baxmayaraq, diqqətlə izlədikdə onlarm sözügedən üç

aspektdən kənara çıxmadığmm şahidi olanq.

Struktur, semantik və praqmatik aspektlər dilin üç əsas tərəfini

forma, məzmun və manifestasiya əhatə etdiyindən, əsas aspektlər hesab

olunur.

Dil səviyyələri də məhz yuxarıda qeyd etdiklərimiz aspektdən

işıqlandırılmalıdır.

F.Veysəlli qeyd edir ki, “hələ də dil vahidlərinin variativliyi

probleminə, invariantlann dəqiq və aydın şəkildə müəyyənləşdirilməsi və

variativliyin qaydalarına, habelə variant anlayışının birmənalı izahma, dil

vahidlərinin variativliyinin hüdudlarma dair ümumi nəzəri məsələləri

özündə ehtiva edən əsərlər yoxdur”.

F.Veysəlli nəzəri dilçiliyin variativlik sahəsindəki əsas prinsiplərini

aşağıdakı kimi müə5ryənləşdirir:

1) dil vahidlərinin eyniləşdirilməsi və fərqləndirilməsi meyar- lan

hansılardır?

2) nə üçün ifadə planında öz aralannda fərqlənən seqmentlər bir

vahidin invariantı kimi eyniləşdirilir və əksinə, ifadə planmda oxşar olan

hadisələr müxtəlif invariant olan vahidlərə aid edilir?

Yuxarıda qeyd edilən məsələlərlə yanaşı, F.Veysəlli bir cəhəti

xüsusi vurğulayır ki, dil vahidlərinin üzvlənməsi və eyniləşdirilməsi və

onlarla bağlı olan digər əlavə məsələlər bu fundamental problemin həllinə

söykənir, ona əsaslanır.

F.Veysəlli çox haqlı olaraq qeyd edir ki, dil vahidlərində va- riantlıq

və invariantlıq ciddi şəkildə ayrı-ayn dil səviyyələri çərçivəsində

öyrənilməlidir, çünki dil yaruslan arasmda tam izomorfluq yoxdur. Belə ki,

fonem, yaxud morfem və ya leksem səviyyəsində invariant yaxud relevant

olan bir fərq, başqa bir səviyyədə tutaq ki, sintaktik səviyyədə variant,

yaxud qeyri-relevant ola bilər, və ya əksinə.

F.Veysəlli variantları kontekst və situasiya ilə şərtlənən və həmin

funksional sistemdə onların realizasiyasına imkan verən dil vahidlərinin

şəklini dəyişməsi kimi izah edir və göstərir ki, bir səviy

156

yədə, yaxud bir dildə variativliyə digər dildə, yaxud digər səviyyədə

invariantlıq kimi baxmaq olar.

Linqvistik araşdırmalardan bəlli olmuşdur ki, dil strukturlan- mn

yarusları arasında tam izomorfluq olmadığmdan, dil vahidlərinin variantlığı

və invariantlığı ayrı-ayrı səviyyələr və dillər çərçivəsində öyrənilməlidir və

bu eyni dərəcdə danışığm supraseqment xüsusiyyətlərinə də aiddir.

Tədqiqatçılar dil vahidlərinin variativliyinə obyektiv kateqoriya kimi baxır

və variativliyin dil strukturunun bütün səviyyələrinə xas olduğunu, dildaxili

qaydalarla nizamlandığını və səviyyədaxili qaydalara tabe olduğunu,

variantlann isə konkret səviyyələrdə linqvistik meyarlarla müəyyən

edilməsini göstərirlər. Qeyd olunur ki, rabitəli danışıqda əvvəllər dil

sistemində mövcud olmayan çoxlu sayda çalarlar (variantlar) əmələ gəlir.

Bu variantlann bizə dil sistemində hazır şəkildə verilmədiyinə baxmayaraq,

onlar hədsiz dərəcədə vacib elementlərdəndir, onlarsız bizim danışığımız

monoton və anlaşılmaz olardı. Hər hansı bir dildə variant və invariant

probleminin işlənib hazırlanması dil-danışıq (nitq), dildə sosial və fərd

problemi, sistem, norma və s. məsələlərin anlaşılmasına kömək edərdi.

Dilçilikdə variantlara xüsusi elm sahəsi kimi baxan alimlər də

(F.Veysəlli) vardır ki, onlar orfoepiya əsasmda iki elm sahəsini (orfoepiya

və orfofoniya) fərqləndirirlər.

Variant dedikdə müəyyən vahidin məna dəyişikliyi ilə əlaqədar

olmayan iki və daha artıq formal modifıkasiyası başa düşülür.

Əvvəla, müxtəlifsistemli dillərdə mürəkkəb sintaktik vahidlərin

struktur-intonasiya xüsusiyyətləri bütün realizə hallarmda oxşar şəkildə

qalır, yoxsa bütün işlənmə hallarmda yalnız özünəməxsusluğunu qoruyub

saxlayır?

Bir çox tədqiqatçılar belə hesab edirlər ki, mürəkkəb sintaktik

vahidin hər hansı bir tipinin struktur-intonasiya xüsusiyyətləri bütün

işlənmə hallarmda funksiya cəhətdən oxşar olaraq qalır.

Məsələnin, bu cür həlli verilmiş mürəkkəb sintaktik vahidin

struktur-intonasiya konturunun bütün işlənmə hallarma ümumən xas olan

müəyyən invariantlıq xassələrinin ortaya qoyulması ilə şərtlənir.

157

ikincisi, mürəkkəb sintaktik vahidlərin hər bir təzahür forması,

ıdigər formalarında olmayan, başqa yerdə təkrarlanmayan, yalnız

özünəməxsus struktur-intonasiya xüsusiyyətlərinə malik olan cəhətlərlə

xarakterizə olunur.

Mürəkkəb sintaktik vahidlərin müxtəlif tiplərində (cisindetik,

sindetik) müəyyən dəyişikliklər etməklə, bu struktur-intonasiya konturunun

hər biri ayrı-ayrılıqda bütün təzahür formalannda invariantlarına

malikdirlər.

Əgər biz hər hansı bir dilin (ingilis və yaxud Azərbaycan) mürəkkəb

sintaktik vahidini tutaq ki, tamamhq budaq cümləsinin fone- tik realizə

variantlarını ümumiləşdirib bir tipdə göstərsək, bu tip, danışıq

məqamlarında və şəraitdə özünəməxsusluğunu qoruyub saxlayacaqdır.

Yəni, bu mürəkkəb sintaktik vahid, digər sintaktik dil vahidlərindən,tutaq

ki, təyin budaq cümləli mürəkkəb sintaktik vahiddən, həm formal-struktur

əlamətlərinə görə, həm də məzmunca seçilərək onlara qarşı qoyulur.

Tamamhq budaq cümləli mürəkkəb sintaktik vahid formaca bir neçə

variantda çıxış etməsinə baxmayaraq, məzmunca baş cümlə

komponentindən ya buraxılmış, ya da korrelyatla əvəz olunmuş tamamlığın

budaq cümlə şəklində təzahür formasıdır. Təyin budaq cümləli mürəkkəb

sintaktik vahidlərin isə əsas mənası təyin etməkdir. Məzmunca, tamamhq

mənası təyindən fərqləndiyi kimi, formaca da tamamlığın bütün variantlan

təyinin müvafiq variantlarından seçiləcəkdir. Başqa sözlə desək,

götürülmüş iki özəyin əsasmı tamamhq və təyin budaq cümləli mürəkkəb

sintaktik vahidlər təşkil etməklə, onlar dilin sintaktik səviyyəsində müxtəlif

abstrakt modellər kimi qarşı-qarşıya qoyulur. Onlar dil sistemində öz

müstəqilliklərini tamamhq və təyin buda<^ cümləli mürəkkəb sintaktik

vahidlər kimi qoruyub saxlayır. Müvafiq olaraq həmin mürəkkəb sintaktik

vahidlərin hər biri, mümkün məna variantlarına malik olur. Həmin

tamamhq və təyin budaq cümləli mürəkkəb sintaktik vahidlərin özləri də

məna variantımn ifadə ça- larhqlanna malik olmaqla yanaşı həmin ifadə

çalarlan da konkret təzahür tipləri ilə şərtlənir..

158

Yuxanda qeyd olunduğu kimi, tamamlıq və təyin budaq cümləli

mürəkkəb sintaktik vahidlər dil sistemində qarşı-qarşıya qoyulur və onlar iki

müxtəlf kommunikativ modellər kimi qarşılaşdırılır.

Əgər tamamlıq budaq cümləli mürəkkəb sintaktik vahidin baş cümlə

komponentinin xəbəri nitq felləri ilə ifadə olunarsa, ən azı bu mürəkkəb

sintaktik vahid on təzahür formasma malik olacaqdır. Həmin təzahür

formalannm ayrı-ayrılıqda hər biri sonsuz işlənmə imkanı kəsb edir. Elə o

qədər də struktur-intonasiya cəhətdən digər mürəkkəb sintaktik

vahidin-təyin budaq cümləli mürəkkəb sintaktik vahidin təzahür forması ilə

rastlaşırıq.

Bu variantların nə kimi konkret xüsusij^ətləri vardır və onlar

struktur-intonasiya cəhətdən bir-biri ilə necə əlaqədə olur? Öz- özünə

aydındır ki, hər bir mürəkkəb sintaktik vahidin təzahürü zamanı iadividual

xüsusiyyətlərin rolu az əhəmiyyətlidir.

Bununla yanaşı “ümumi” ni öyrənməkdə həmin “təkcə” lərin böyük

əhəmiyyəti olması şübhəsizdir. Fəlsəfi baxımdan yanaşdıqda, “təkcə” lər öz

aralarmda nə qədər fərqlənsələr də, onlar həmişə həm “ümumi” yə, həm də

“təkcə” yə xas olan xüsusiyyətləri açıb göstərir. Digər sözlə desək, “təkcə”

lər “ümumi” yə aparan əlaqəyə malik olmasalar, onlar mövcud ola

bilməzlər. “Ümumi”, yalnız “təkcə” vasitəsilə “xüsusi” dən keçərək yaşaya

(mövcud ola) bilər. Hər bir “təkcə” elə “ümumi” dir. Hər bir “ümumi” elə

“təkcə” dir. Hər bir “ümumi” təxminən bütün “təkcə” predmetləri əhatə

edir. Hər bir “təkcə” natamam olsa da, “ümumi” yə daxildir və s. Bu fəlsəfi

kateqoriyanı bir qədər də genişləndirmək mümkündür. Amma zənnimiz- cə,

bu nəzəri problemin anlaşıqlı olması üçün qeyd etdiklərimiz kifayətdir.

Yəni, tamamlıq budaq cümləli mürəkkəb sintaktik vahid “ümumi”, onun

variantları “xüsusi”, onun nümunələri isə “təkcə” ilə göstərilə bilər. “Təkcə”

invarianta (“ümumiyə”) aparan əlaqəsiz mövcud ola bilməz. İnvariant

(“ümumi”) yalnız “təkcə” ilə mövcuddur. Hər bir mikrovariant bu və ya

digər şəkildə invariantdır. Hər bir invariant, bu və ya digər şəkildə

mikrovariantdır. Hər bir invariant təxminən bütün mikrovariantlan ehtiva

edir. Hər bir mikrovariant, bu və ya digər şəkildə invarianta daxil olur və s.

Göründüyü kimi.

159

yuxanda qeyd etdiyimiz bu və ya digər məsələlər dil vahidinin konstantlıq

və variativliyi baxımından böyük nəzəri əhəmiyyət kəsb edir. Beləliklə, hər

bir komponent, hər bir səs vahidi, hər bir sintaktik struktur müəyyən

variativliyə malik ola bilir.

Son dövrlər xarici dilçilikdə, o cümlədən ingilis dilində va- riativlik

həm dil funksiyası planında, həm də fonetik və qrammatik sistemdə

variantlann nisbiliyi məsələsi nöqteyi-nəzərindən qismən fərqlidir.

Dilin variativliyinin müxtəlif səviyyələrdəki izahı, xüsusilə onun

strukturunun tədqiqi, formal və semantik variativliyin bir-biri ilə əlaqəsi

məsələsi hələ də öz həllini gözləyən məsələlərdəndir. Sözsüz ki, intonasiya

variativliyi dil problemindəki variativliyin həllinə kömək edir. Sonuncu isə

dilin əsas xüsusiyyətlərindən biridir.

İ.Q.Torsuyeva mürəkkəb sintaktik vahidlərdən biri üzərində

apardığı araşdırmalardan bu nəticəyə gəlir ki, “intonasiyaya onun

variantları planında baxılması, intonasiya vahidlərinin problemi məsələsinə

digər tərəfdən yanaşmağı ortaya çıxanr. İntonasiya vahidi dedikdə,

mücərrəd səviyyədə təsvir olunan differentorların (forma, diapazon, əvvəlki

komponentin yüksəklik səviyyəsi, sonuncunun yüksəklik səvi}^əsi,

melodik zirvənin vəziyyəti, səs tonunun hərəkəti) birgə fəaliyyəti başa

düşülür”.

Müasir ingilis dilində mürəkkəb sintaktik vahidlərə daxil olan

tiplərdən tamamlıq budaq cümləli mürəkkəb sintaktik vahid daha geniş

şəkildə işlənir.

L.S.Barxudarov, L.L.İofik, E.V.Quhqa və başqaları mürəkkəb

sintaktik vahidlərin tiplərindən biri olan tamamlıq budaq cümlələrilə sadə

cümlə üzvlərinin xüsusi növ sinonimlik yaratması ideyasını irəli sürürlər.

Onlar hesab edirlər ki, tamamlıq budaq cümləli mürəkkəb sintaktik vahidlər

sadə cümlə üzvləri kimi eyni funksiyanı yerinə yetirirlər. Başqa sözlə desək,

burada sintaktik vahidlərin funksional sinonimliyindən söhbət gedir.

Bununla yanaşı, bir cəhəti qeyd etmək yerinə düşər ki, sadə cümlə üzvləri

ilə bəzi budaq cümlələr arasmda funksional sinonimlik tapmaq qeyri -

mümkündür. Bu səbəbdən də baş və budaq cümlə komponentlərinin

160

arasındakı əlaqədən bəhs edən E.V.Qulıqa budaq cümləli mürəkkəb

sintaktik vahidlərlə sadə cümlə üzvləri arasmda üç növ əlaqənin mövcud

olduğunu qeyd edir. Onlardan İkisi funksional sinonimlık təşkil edir, biri

isə sinonimlik təşkil etmir.

Birinci növ, mürəkkəb sintaktik vahidlərin o tipinə aiddir ki, onlar

sadə cümlənin üzvlərini əvəz edə bilirlər. İkinci növ funksional sinonimlik

təşkil edən mürəkkəb sintaktik vahidlərə E.V.Qulıqa, 0 kompleksləri daxil

edir ki, onlar sadə cümlə üzvlərinin funksiyasını yerinə yetirir, lakin bəzi

səbəblərə görə uyğun sadə cümlə üzvlərini əvəz edə bilmirlər. Nəhayət,

üçüncü növə o komplekslər şamil edilir ki, mürəkkəb sintaktik vahidlərin

sadə cümlə üzvləri arasında funksional sinonimləri vardır. B.A.İlyiş də

mürəkkəb sintaktik vahidləri araşdıraraq sadə cümlə üzvləri ilə budaq

cümlələrin funksional oxşarlığı barədə buna bənzər fikir söyləyir. O, hesab

edir ki, ta- beli mürəkkəb cümlələrin təsnifinin əsasını, budaq cümlələrlə

sadə cümlə üzvlərinin sıx əlaqəsi prinsipi təşkil etməlidir.

Bu fikrə ingilis dilçisi M.Şubiqer də tərəfdar çıxır. O, göstərir ki,

budaq cümlələr sadə cümlələrin genişlənməsindən başqa bir şey deyildir.

Bu fikir B.A.İlyişdən iqtibas etdiyimiz “Iknow that he was guilty” və ‘7

know his guilf' cümlə nümunələri üzərində izah edilə bilər. Müəllif qeyd

edir ki, ''''that he was guilty" -budaq cümlə komponenti ilə “guilt"

tamamlığı arasında oxşarlıq, yalnız funksional oxşarlıqdır.

Xarici dilçilərin böyük əksəriyyəti budaq cümlələrə o nitq hissəsi

nöqteyi-nəzərindən yanaşırlar ki, onlar baş cümlə komponentinin

pozisiyasına uyğun gəlirlər. Biz bu müəlliflərin arasmda E.Kreyzinqə,

X.Poutsma, Q.O.Kerm və başqalannın tədqiqat işlərini misal göstərə

bilərik.

Bizə budaq cümlələrlə sadə cümlələrin üzvləri arasındakı yaxınlıq

prinsipi daha çox elmi təsnifat kimi görünür. Belə ki, bu prinsipə görə

budaq cümlələr (tamamlıq budaq cümlələri) sadə cümlə üzvlərinin

(tamamlıqlar) genişlənməsi əsasında yaranır, başqa sözlə desək, onun

funksional sinonimidir. Sonuncu isə öz növbəsində.

161

sadə cümlənin tamamlığı funksiyasım daşıyan baş və budaq cümlə

komponentləri arasındakı əlaqəni izləmək imkanı verir.

E. V.Kroteviçə görə sadə cümlənin tamamlığı, eləcə də onun

funksional sinonimi olan tamamlıq budaq cümləli mürəkkəb sintak- tik

vahid cümlənin üzvündən ortaya çıxır. Buraya mübtəda, xəbər, təsirli fellə

işlənən tamamlıqlar, bir sözlə cümlənin tamamlanması üçün struktur və

məna tamlığına malik cümlə üzvləri daxildir. Digər tərəfdən, həmin qrupa

daxil ola bilməyən digər cümlə üzvləri aynca “fakültativ” cümlə üzvləri

adlanan qrup yaradır.

Beləliklə, sadə cümlə üzvləri, bir tərəfdən budaq cümlə

komponentləri kimi baş cümlə komponentinin ayrılmaz hissəsi hesab edilir,

digər tərəfdən isə onun üzvünün yalnız “fakültətiv” hissəsi olur. Buna görə

də E.V.Kroteviçin tabeli mürəkkəb cümlələrin təsnifatı prinsipində biz üç

növ mürəkkəb sintaktik tipə rast gəlirik. Birinci tipə müəllif o mürəkkəb

sintaktik vahidləri daxil edir ki, baş cümlə komponentindəki nisbi əvəzlikli

sözün mənası budaq cümlə komponenti vasitəsilə açılıb göstərilir.

Məsələn: Kyda uzojiKa, myda u HuıtiKa.

Hmo y Kozo öojium, mom o moM u zoeopum.

He who laughs last, laughs best.

İkinci struktur tipə müəllif o mürəkkəb sintaktik vahidləri daxil edir

ki, budaq cümlə komponenti baş cümlə komponentində çatışmayan o cümlə

üzvünün yerində işlənir ki, bunsuz cümJə yarana bilməz. Buraya

E.V.Kroteviç mübtəda, xəbər və tamamlıq funksiyası rolunda çıxış edən üç

budaq cümlə tipini aid edir.

Məsələn:

roeopnm, umo ceemnee ceemum coJiHife nocjıe zposhi.

Jleo 3HOJI, ’Htno yMupaem.

He knows, it will not happen.

Üçüncü struktur tip o mürəkkəb sintaktik vahidləri əhatə edir ki,

budaq cümlə komponenti “fakültativ üzv” hesab olunmaqla, baş cümlə

komponenti budaq cümlə komponentsiz işlənə bilmir. E.V.Kroteviçin

təsnifatında bizi daha çox ikinci struktur tip maraqlandırır, çünki geniş

araşduacağımız tamamlıq budaq cümləli mü

162

rəkkəb sintaktik vahidlər buraya daxil edilir. Ümumi dilçilil‘:də, o

cümlədəri: ingilis dilinin qrammatikasında mürəkkəb sintaktik vahidlərin

baş və budaq cümlə komponentlərinin bir-biri ilə daha sıx əlaqədə olması

məsələsinə çox diqqət yetirilir. Mürəkkəb sintaktik vahidlərin

komponentləri arasmdakı əlaqə məsələsinə, eləcə də bu əlaqəyə təsir edən

linqvistik faktorlara dair ümumi dilçilikdə kifayət qədər nə2;əri fikirlər də

mövcuddur.

Belə ki, L.S.Barxudarovun, L.L.İofikin, E.V.Kroteviçin əsərlərində

əsas diqqət mürəkkəb sintaktik vahidlərin predikatlığma yönəlir. Baş və

budaq cümlə komponentləri arasındakı sıx əlaqənin dərəcəsi, həmin

komponentlərdəki predikatın ifadəsindən asılıdır. Baş cümlə komponenti nə

qədər qrammatik və semantik cəhətdən bitkin olarsa, budaq cümlə

komponentinin baş cümlə komponentin- dəki fikri ifadə etməsi bir o qədər

azalar. Bu kriteriyanı əldə əsas tutan L.L.İofık, ingilis dilindəki bütün

mürəkkəb sintaktik vahidləri baş cümlə komponentinin budaq cümlə

komponentindən “asılılıq” dərəcəsinə görə dörd böyük qrupa bölür. Qeyd

etdiyimiz dörd qrup baş və budaq cümlə komponentləri arasındakı əlaqənin

zəifləməsi dərəcəsinə görə yerləşdirilir. Birinci qrupa müəllif, baş cümlə

kom- ponentindəki baş üzvlərin budaq cümlə komponenti ilə ifadə oluna

bilən müırəkkəb sintaktik vahidləri daxil edir. Bu qrupa baş və budaq cümlə

komponentləri arasında sıx əlaqəyə malik mürəkkəb sintaktik vahidlər şamil

edilir.

Məsələn: His Jirst impression was that his coat had been stolen.

ikinci qrupa L.L.İofik o mürəkkəb sintaktik vahidləri aid edir ki,

burada baş cümlə komponentlərindəki hər iki baş üzv mənaca natamamdır,

lakin budaq cümlə komponenti ilə əlaqə yarada bilən sözə malikdir.

Məsələn: He came as fast as the mail from London could bring him.

L.L.İofikin təsnifatında bizi daha çox üçüncü qrup maraqlandırır. Bu

qrupdakı mürəkkəb sintaktik vahidlərdə baş cümlə komponenti struktur

cəhətdən bitkindir, lakin burada mənanı məhdudlaşdı

163

ran, yaxud dəqiqləşdirən söz iştirak edir ki, bu funksiyanı da budaq cümlə

komponenti öz üzərinə götürür. Tamamhq budaq cümləli mürəkkəb

sintaktik vahidlər də buraya daxildir.

Məsələn: I wondered how longl had to live.

Belə tip mürəkkəb sintaktik vahidlərin bir üstün cəhəti də vardır ki,

əgər budaq cümlə komponentini baş cümlə komponentindən

kənarlaşdırsaq, onda baş cümlə komponenti struktur cəhətdən bitkin

görünəcəkdir.

Məsələn: Iwas so fond of the little creature.

Then I wondered.

Nəhayət, L.L.İofıkin təsnifatının axırıncı, dördüncü qrupuna o

mürəkkəb sintaktik vahidlər daxil edilir ki, baş cümlə komponenti həm

struktur, həm də semantik cəhətdən bitkin olur, budaq cümlə komponenti

isə yalmz baş cümlə komponentinin mənasım tamamlamağa xidmət edir.

Məsələn: She sat commonly with her father who was very proud of

her wit.

Beləliklə, həm E.V.Kroteviçin, həm də L.L.İofıkin mürəkkəb

sintaktik vahidlər üzərində apardığı araşdırmalaladan bəlli olur ki, əsas

diqqət baş cümlə komponentinin həm struktur, həm də məna tamhğma

yönəlir.

L.V.Şerba daha sonra isə N.S.Pospelov mürəkkəb sintaktik

vahidlərin təsnifatmda onların təközəkli və cütözəkli olmasma diqqət

yetirmişlər. Burada məntiqi prinsipin rol oynadığına əsas diqqət

yetirmişlər. Məntiqi prinsipin rol oynadığı açıq-aşkar göz qabağındadır.

Yəni, mürəkkəb sintaktik vahidlər bir, yaxud iki müxtəlif fikir ifadə edə

bilməsinə görə təsnif edilir.

Təközəkli mürəkkəb sintaktik vahidlər dedikdə, N.S.Pospelov o

tipli cümlələri nəzərdə tutur ki, budaq cümlə komponenti baş cümlə

komponentindəki genişlənmiş cümlə üzvü funksiyasını yerinə yetirsin.

Belə tipli cümlələr sadə, yaxud mürəkkəb fonnalı bir fikrin ifadə

olunmasmı göstərir.

Məsələn: 3mo 6buı nojiK, e KomopuH nonajı CepeoKa.

Bce xopoıuo, nmo xopoıuo Konnoemcn

164

Mne Kaoicemcfi, umo eu otuuöaemecb.

H euden, Kmo 3tno cdencuı.

I saw who had done it.

Yuxarıdakı təközəkli mürəkkəb sintaktik vahidlər faktiki olaraq

E.V.Kroteviçin irəli sürdüjdi birinci və ikinci struktur tiplərini, L.L.İofıkin

təsnifatının isə birinci, ikinci və üçüncü qruplarmı əhatə edir. Lakin fərq

yalnız onlann ayn-ayn cəhətlərindədir ki, müəlliflər bu və ya digər

mürəkkəb sintaktik vahidləri müəyyən qrup, yaxud tiplərə aid edirlər,

Cütözəkli mürəkkəb siataktik vahidlərə o cümlələr daxildir ki,

budaq cümlə komponenti baş cümlə komponentinin ayrılmaz hissəsi hesab

olunmasm. Burada mürəkkəb sintaktik vahidlər bir-biri ilə sıx əlaqədə olur

və iki fikrin ifadə olunması ilə yaranır.

H npuexan doMoü, Kozdayotce öujıo meMuo.

Beləliklə, cütözəkli tabeli mürəkkəb cümlələr E.V.Kroteviçin irəli

sürdüyü üçüncü struktur tipi, L.L.İofıkin isə irəli sürdüyü dördüncü qrupu

əhatə edir.

L.V.Şerbanm təközəkli və cütözəkli cümlə anlayışı ilə

N.S.Pospelovun təközəkli və cütözəkli cümlə anlarm arasında fərq vardır.

Cütözəkli mürəkkəb cümlələr dedikdə, L.V.Şerba “iki təsdiqin

qarşılaşdırılması” ideyasına əsaslanır. Təközəkli tabeli mürəkkəb cümlə

dedikdə, L.V.Şerba “həqiqətin bir neçə şəkildə sadəcə etirafı, bəzən isə çox

mürəkkəb etirafi” nı başa düşür.

Beləliklə, "M npuexcuı doMOÜ, Kozdayotce öbijıo meMJio”

cümləsi N.S.Pospelova görə cütözəklidirsə, L.V.Şerbaya görə təközəkli-

dir. L.V.Şerbaya görə “Bbi noedeme myda, zde cmoKm eauıu nac- mu”

cütözəklidirsə, N.S.Pospelov həmin cümləyə təközəkli tabeli mürəkkəb

cümlə kimi yanaşır.

Əgər E.V.Kroteviç və L.L.İofıkin irəli sürdüyü prinsip mürəkkəb

sintaktik vahidlərin baş cümlə komponentindəki qrammatik və semantik

bitkinlik prinsipinə əsaslamrdısa, N.S.Pospelovda bu, mürəkkəb sintaktik

vahidlərin təközəkli və cütözəkli tiplərə aynl- masmı əsas götürməklə,

məntiqi prinsipə əsaslanırdı. E.V.Kroteviç, L.L.İofik və N.S.Pospelovdan

fərqli olaraq, E.V.Qulıqa mürəkkəb

165

sintak'tik vahidləri modallıq dərəcəsindən asılı olmasına görə qruplara

bölür. E.V.Qulıqaya görə bütün mürəkkəb sintaktik vahidlər monomodal və

bimodallığa bölünür. E.V.Qulıqa monomodal mürəkkəb sintaktik vahidlərə

bir semantik nüvəli mürəkkəb formanı aid edirsə, bimodal mürəkkəb

sintaktik vahidlərə iki semantik nüvəli cümlələri şamil edir.

Monomodal cümlələr I struktur-semantik tipə aid cümlələri əhatə

edirsə, bimodal cümlələr II struktur-semantik tipə aid olan cümlələri

birləşdirir.

.Məsələn: Wer stark ist, dart optimist sein (monomodal).

Die luft war so klar, dafi das Ferne (bimodal).

Tamamlıq budaq cümləli mürəkkəb sintaktik vahidləri E.V.Qulıqa I

və aralıq struktur-semantik tipə aid edir. E!u cümlə tiplərində semantik

nüvə ya baş, ya da budaq cümlə komponentində, yaxud da iki cümlə

arasında yerləşə bilir.

II struktur-semantik tipli cümlələr sadə formanın iki semantik

nüvəsinin iştirakı ilə xarakterizə olunur. Hər bir semantik nüvə baş və

budaq cümlə komponentlərində iştirak etməklə, müstəqil modal- lığa malik

olur.

Əgər tamamlıq budaq cümləli mürəkkəb sintaktik vahidlər, əsasən

bir semantik nüvəli monomodal cümlələrə aid olarsa bu halda

monomodallığı tamamlıq budaq cümləli mürəkkəb sintaktik vahidlərin

struktur-intonasiya variativliyi xüsusiyyətlərinin izahma şərait yaradan

kriteriyalardan biri hesab etmək olar.

Lakin tamamlıq budaq cümləli mürəkkəb sintaktik vahidlərin baş və

budaq cümlə komponentlərinin bir-biri ilə daha sıx əlaqədə olduğunu bir

çox ingilis dilçiləri qeyd edərək göstərirlər ki, tamam- lıq budaq cümləli

mürəkkəb sintaktik vahidlərin budaq cümlə komponenti predikatlıq və

modallıq nöqteyi nəzərindən əsas olmaqla, baş cümlə komponentində ifadə

olunan fikir İkinci dərəcəli olur.

.Beləliklə, mürəkkəb sintaktik vahidlərin konstantlıq və varia-

tivliyinə dair müxtəlif fikirləri araşdıraraq, biz görürük ki, L.V.Şerba,

N.S.Pospelov, E.V.Qulıqa öz şərhlərində məntiqi prinsi

166

pə əsaslanırlarsa, K.V.Kroteviç və L.L.İofık qrammatik prinsipdən çıxış

edirlər.

Cümlənin həm formal-qrammatik üzvlənməsi, həm də aktual

üzvlənməsi nöqteyi-nəzərindən belə bir faktı irəli sünnək faydalı olardı ki,

eyni cümlə danışan şəxsdən asılı olaraq müxtəlif amilləri nəzərə almaqla

müxtəlif şəkildə üzvlənə bilər. Aktual üzvlənmənin əsas vasitələrindən olan

məntiqi vnrğuya xüsusi diqqət yetirən İ.P.Raspopov qeyd edir ki, məntiqi

vurğu ilə ayrılmış söz daha çox kommunikativ yük əldə edir və baş sözə

çevrilir, bəzən isə verilmiş kompommtdə yeganə cümlə üzvü olur.

Məntiqi vurğunun yerinin dəyişdirilməsi, aktual üzvlənmənin

komponentləri arasmdakı əlaqəni də dəyişdirə bilir.

“Kommunikativ mərkəzin” bir sözdən, yaxud söz birləşməsindən

digərinə keçirilməsi, yaxud kommunikativ mərkəzin miqdarının

dəyişdirilməsi öz-özlüyündə potensial və aktual sintaqmIar arasındakı

əlaqənin də dəyişməsinə və variativliyə səbəb olur.

Belə hallarda potensial sintaqm çevrilərək aktual sintaqm olur. Əgər

baş və budaq cümlə komponentləri potensial sintaqm kimi qalarsa, onda

klozlararası sintaqm bölgüsü baş verməyəcəkdir.

Baş və budaq cümlə komponentlərinin qovuşuğundakı sintaqm

bölgüsü, iki aktual sintaqmm iştirakına şərait yaradır. Başqa sözlə desək,

kommunikativ mərkəzin, yaxud kommunikativ mərkəzin miqdarmm

dəyişdirilməsi, mürəkkəb srntaktrk vahidin komponentləri arasındakı

variativlik əlaqəsinin xarakterini dəyişir.

Məsələn, 1) Carrie was doing better that he knew.

2) Carrie was doing better/that he knew.

Leksik tamlığına və qrammatik strukturuna görə hər iki ^'that”

bağlayıc:ıh mürəkkəb sintaktik vahidlər oxşardır. Bununla yanaşı, ikinci

cümlə, intonasiya cəhətdən fərqli şəkildə formalaşdığmdan burada ikinci

kommunikativ mərkəz yaranmışdı. Əgər birinci cümlə nümunəsində

kommımikativ mərkəz “better" sözü hesab edilirsə, ikinci cümlə

nümunəsində onun sayı ikidir: “better" və “knew". Elə bu səbəbdən də

birinci cümlə nümunəsinin baş və budaq cümlə komponentləri arasındakı

qovuşuqda üzvlənmə olmayacaqdır. La

167

kin ikinci cümlə nümunəsinin klozlan arasında sintaqm bölgüsünün olması

açıq-aşkar görünür.

Mürəkkəb sintaktik vahidlərin, xüsusilə tamamlıq budaq

cümlələrinin sintaqm bölgüsünə təsir edən digər linqvistik səbəblər də

vardır. Bu səbəblərdən biri də L.L.İofikə görə budaq cümlənin yerləşmə

vəziyyətidir.

E.V.Quhqa bu faktoru qrammatik, daha doğrusu, sintaktik faktor

hesab edir. Onun fikrincə, budaq cümlə komponenti üçün norma

postpozitiv vəziyyət hesab edilsə də, əgər o (budaq cümlə komponenti)

prepozitiv vəziyyətdə işlənərsə, xüsusi məna yükü daşıyır və emosional

cəhətdən daha rəngarəngdir. Bu isə öz növbəsində başqa cür intonasiya

variativliyi tələb edəcəkdir. Bu məsələni daha ətraflı izah etmək üçün

cümlənin aktual üzvlənməsi nəzərİ3^ə- sinə müraciət etmək lazımdır.

İ.P.Raspopova görə aktual üzvlənmə əsas olmaqla əvvəlcədən yaradılır,

qrammatik üzvlənmədə isə qabaqcadan o fikir işə salınır ki, məlumatm

mənbəyi təşkil olunsun və aktual üzvlənmə nəticəsində məqsədə müvafiq

yaradılsın.

Cümlənin aktual üzvlənmə nəzəriyyəsinə görə tamamlıq, habelə

tamamlıq budaq cümlə komponenti həm “məlum” (tema), həm də “yeni”

(rema) kimi çıxış edə bilir. Lakin xatırlamaq lazımdır ki, tamamlıq üçün

norma “yeni” hesab edilir.

Aktual üzvlənmənin yaranmasmda iştirak edən vasitələrdən söz

sırası həm yazılı, həm də şifahi nitqdə özünü göstərir. Buna görə də söz

sırası da cümlənin struktur-intonasiya variativliymə təsir edir. Söz sırası və

intonasiya cümlənin aktual üzvlənməsinin əsas vasitələrindəndir.

Əgər tamamlıq və onun funksional sinonimi olan tamamlıq budaq

cümlə komponenti, hər şeydən əvvəl, “yeni” (rema) kimi çıxış edərsə, onda

həmin budaq cümlə üçün norma postpozitiv vəziyyət hesab ediləcəkdir.

Cümlənin söz sırasmdakı dəyişiklik, bütövlükdə mürəkkəb sintaktik

vahidin struktur-intonasiya konturundakı variativliyə səbəb olacaqdır.

Q.Q.Trequbenkovun tabeli mürəkkəb cümlənin komponentlərinin

düzülüşünün məna funksiyası haqqındakı fikri diqqəti daha

168

çox cəlb edir. Müəllif bir sıra alman və rus dilçilərinin əsərlərinə istinad

edərək göstərir ki, özündə əsas fikri əxz etdirən söz, adətən cümlənin

sonuna yaxm yerdə yerləşir.

Q.Q.Trequbenkov mürəkkəb sintaktik vahidlər üzərində geniş

eksperimental tədqiqat apararaq belə nəticəyə gəlir ki, “ənənəvi formula

olan mürəkkəb sintaktik vahidin birinci komponentinin yüksələn tona

malik olması, yalnız korrelyatlı mürəkkəb sintaktik vahidlərə xasdır.

Həmin mürəkkəb sintaktik vahidlərdə “yeni” tərkib həmişə ikinci

komponentdə yerləşir. Qalan hallarda mürəkkəb sintaktik vahidlərin

birinci komponentində əsas tonun hərəkət istiqamətinin yüksələn xətt üzrə

olması məcburi deyildir. O hallarda ki, mürəkkəb sintaktik vahidin birinci

komponentində “məlum” tərkib yerləşir, həmin tip mürəkkəb sintaktik

vahidlər dildə geniş işlənməklə, vurğusuz və vurğulu hecalar arasında

geniş intervala malik olur və əsas tonun hərəkət istiqaməti alçalmağa

meyllidir. Tonun enməsi lazımi qədər davam etmir ki, o məna baxımdan

birinci komponenti tamamlanmış şəkildə xarakterizə edə bilsin. “Yeni”

tərkibli sintaqmm son vəziyyəti, mürəkkəb sintaktik vahidin əvvəlki

komponentinin intonasiya variativliyini müəyyənləşdirməklə müəyyən

dərəcədə şübhəli görünür. Belə ki, əsas tonun hərəkət istiqamətinin

yüksələn ohnası və “yeni” tərkibli sintaqmm ön vəziyyətdə yerləşməsi,

müəyyən dərəcədə mürəkkəb sintaktik vahidin ikinci komponentinin

hərəkət tonuna təsir edir. Q.Q.Trequbenkov daha sonra qeyd edir ki,

mürəkkəb sintaktik vahidin daha çox məna yükü daşıyan komponenti

cümlənin sonunda yerləşir; “yeni” olan baş və budaq cümlə

komponentindən asılı olmayaraq, o, cümləni tamamlayacaqdır. Buna görə

də tamamhq budaq cümləli mürəkkəb sintaktik vahidin əsas fikri əxz edən

komponenti, başqa sözlə desək, “rema” postpo- zitiv vəziyyətdə yerləşir.

Əgər cümlənin əsas mənası budaq cümlə komponentində özünə yer tapırsa,

bizim fıkrimizcə baş və budaq cümlə komponentləri arasmda variativliyin

baş verməsi mümkündür. Beəlliklə, yuxarıdakı amillərlə yanaşı, mürəkkəb

sintaktik vahidin konstantlıq və variativliyinə komponentlərin düzülüşü də

təsir edə bilir.

169

Sintaqm bölgüsünün təkcə baş və budaq cümlə komponentlərinin

qovuşuğunda deyil, habelə “klozlar daxilin”də də baş verməsi, baş və

budaq cümlə komponentlərinin daha yüksək əlaqəsinə sübutdur.

Biz belə hesab edirik ki, mürəkkəb sintaktik vahidlərin konstantlıq

və variativliyinə müxtəlif nitq üslubu da təsir edə bilər. Məlumdur ki,

“danışıq dialoji nitqi üçün qısa, formaca mürəkkəb olmayan cümlələr

xarakterikdir”.

Müxtəlif nitq üslubi nöqteyi-nəzərindən qeyd edə bilərik ki,

tamamlıq budaq cümləli mürəkkəb sintaktik vahidlərdə variativlik daha

çox monoloji nitqdə baş verir. Bu hal dialoji nitq üçün xarakterik deyildir.

Bununla belə nitq forması özü-özlüyündə cümlənin variativliyinin əsas

faktoru sayıla bilməz. Yuxandakılara əsaslanaraq, baş və budaq cümlə

komponentləri arasındakı variativliyə təsir edən səbəbləri aşağıdakı kimi

ümumiləşdirə bilərik:

1) mürəkkəb sintaktik vahidlərin komponentlərinin semantik

bitkinlik dərəcəsi;

2) modal-emosional mənanın ifadə olunma xarakteri;

3) struktur cəhət, daha doğrusu, budaq cümlə komponentinin

yerləşmə (əvvəldə, ortada, sonda) vəziyyəti;

4) mürəkkəb sintaktik vahidin mürəkkəbləşmə dərəcəsi.

Mürəkkəb sintaktik vahidlərin konstantlıq və variativliyinə toxunan

tədqiqatçılann bəziləri bağlayıcı və onun işlənmə dərəcəsinə, budaq cümlə

komponentinin hansı mənalı feldən sonra işlənmə tezliyinə də diqqət

yetirmişlər.

Tamamlıq budaq cümlə komponentinin hansı semantik qrupdan

sonra işlənməsi barədə L.L.İofikin irəli sürdüyü təsnif daha maraqlıdır.

L.L.İofik həmin felləri 6 qrupa bölür. Həmin bölgüdəki fellərin

mənalarmdan asılı olaraq mürəkkəb sintaktik vahidlər az, yaxud çox

dərəcədə variativliyə uğrayırlar.

1. Nitq felləri {teli, say, inform və b) ;

2. Hissi-qavrayış bildirən fellər (see, hear, feel, notice və b.);

3. Əqli-fəaliyyət bildirən fellər (believe, convince, consider və b.);

170

4. Xahiş və təklif bildirən fellər {ask, beg və b.); 5. Konkret-hərəkət bildirən fellər (wish, hope, suppose və b.)

§51 Ünsiyyətin modeli

Yuxarıda deyilən funksional dil danışılanda və dinlənib başa

düşüləndə flınksionallığını qoruyub saxlayır. Yəni dil səsləndirilməlidir,

səslə verilən məlumat eşidilməlidir və qavranılaraq dərk edilməlidir.

Yalnız belə olduqda dil səriştəsi, dil bilikləri (competens) həyata keçir

(performans), yəni ünsiyyət baş tutur. Beləliklə, hələ 20 il bundan əvvəl

irəli sürülmüş ünsiyyət modeli bu gün də öz aktuallığını saxlayır. Bu isə o

deməkdir ki, danışanı, dil daşıyıcısını (native speaker), məlumatın

mənbəyi, qaynağı kimi götürməli və onun necə danışdığını, işarələr sistemi

olan dili necə canlı, səsli danışığa çevirdiyini tədqiq etməliyik. Aydm

məsələdir ki, biz bir dil kollektivində danışanlarm hamısını öyrənə

bilmərik, buna əslində heç ehtiyac da yoxdur. Çünki hər bir dil daşıyıcısı

müəyyən bir funksional dil kollektivinin üzvü olmaqla onun danışıq bazası

bəzi fərdi xüsusiyyətləri çıxmaq şərtilə həmin dildə danışan başqa dil

daşıyıcılarında olduğu kimidir. Odur ki, ayn-ayn fərdlərin danışığmı

öyrənməklə biz ümumi artikulator baza haqqında biliklər əldə edə bilərik.

Başqa sözlə, biz aynhqda danışanların hər birini obyekt kimi seçə bilərik.

§52 Qrammatik funksiyalar

Cümlədəki sözləri funksional baxımdan təhlil etdikdə məktəb

qrammatikasmda özünə möhkəm yer tutmuş cümlə üzvlərinə görə

üzvlərmıəni ön plana çəkmiş olarıq. Başqa sözlə desək, bu üzvlən- mədə

cümlədə düzülmüş sözlər arasındakı qarşılıqlı əlaqələrdən bəhs edilir ki, bu

da mübtəda, xəbər, təyin, tamamhq və zərflik əlaqələri kimi

müəyyənləşdirilə bilər.

171

Mübtəda cümlədə haqqında danışılan (cümlənin predmeti və ya

teması) və ya xəbərin aid olduğu üzvdür (xəbərin mübtədası). Məs.:

/Schriftsteller schrciben Romane// AVer schreibt Romane?//

AVorğber wird im Satz zugesagt?// və ya /Die Romane dieses

Schriftstellers...//

Göründüyü kimi, mübtəda yalnız bir sözlə deyil, bir neçə söz və ya

cümlə ilə də ifadə oluna bilər. Məs.:

/Die Botschaft der BRD in Baku// və ya /Ob du singen kannst, ist mir

bekannt//və ya /Da & du singen kannst,//

Ciddi maraq və eyni zamanda mübahisə doğuran təbiət

hadisələrinin şərhindəki es-in {/Es donnert// /Es schneit//vs s.) mübtəda

olması məsələsidir. Ənənəvi qrammatika buna /wer (was) schneit,

donnert?// sualmı verə bilmir. İkinci məsələ /Mich friert// kimi cümlələrdə

mübtədamn olub-olmamasıdur.

Məlum olduğu kimi, asılılıq qrammatikası tamamlığı rnübtə- dadan

tam fərqləndinnir. Onlarm hər ikisi feldən asılı olan aktantlar kimi

götürülür. Konstituent sintaksisində isə mübtəda (NP) və ta- mamlıq (NP)

hər ikisi feldən (VP) asılı olaraq üçü bir yerdə cümlə (S) düzəldir.

Alman dilində tamamlığm (əlavə, komplement) Akk., Dat. və Gen.

hallarda işlənməsi cümlədəki felin valentliyindən asılıdır. Məs.:

/Er schreibt ein Diktat// (vasitəsiz tamamlıq).

/Er wartet auf den Zug// (vasitəli tamamlıq).

Tamamlıq genişlənərək cümlə ilə də ifadə oluna bilir.

Məs.:

/Er sagt, da R er ein Diktat schreibt// və s.

Xəbər həm mübtədaya {!Er schlaft//), həm də bütün cümləyə aid

olur.

/Er schldft den ganzen Tag//

/Monika lernt Russisch // və ya

/Monika hat (lemt) Russisch mit Russischlehrerin gelemt// və ya

172

/Meine Meinung ist die, die sich von deiner gründlich un-

terscheidet// və s. cümlələrdə xəbərin funksiyası məlumatm təsdiqindən

ibarətdir.

Cümlədəki digər funksiyaları (təyin, zərflik) göstəricilər, iştirakçılar

\'ə ya adyunkt adlandınrlar.

Tə^dn adətən isimlə idarə olunur, məs.:

/Die wunderschüne duftende Landschaft//, /Der Kampf um die

Freiheit. V/, /das Haus meines Vaters// /die Arznei gegen Grippe//, /das

Haus am Schollerplatz// və s.

Zəifliklər çox müstəqil olur, əksərən hərəkətin yerini, zamanını,

vəziyi/ətini, icra tərzini və modallığmı bildirir. Məs.;

/Damals arbeitete er als Lehrer//

/Damals arbeitete er in Baku//

/Leider ist das unmüglich// və s.

Modallıq, yer və zaman zərflikləri adətən bütöv cümlənin zərflikləri

funksiyasını yerinə yetirir. Alman və ingilis dillərində attributiv funksiyası

daşıyan dəyişən və adyektiv sözlər artikldən sağda, aıtnma isimdən solda

gəlir. Məs.: /Der junge Mann be- gegnete ihm plützlich//

/Plützlich begegnete ihm der junge Mann//

/A young man asks me//, /He loves me//

Alman dilində dativ obyekti akuzativ obyektindən əvvəl gəlir. Məs.:

/Sie gab den Lehrern Ostemeier//

Ancaq akkuzativ obyekti əvəziliklə ifadə olunanda o,dativ

obyektini’ qabaqlayır. Məs.: /Sie gab sie den LehremV/

Alman ismi birləşmələrində artüd olmayanda qenitiv obyekt qabağa

keçə bilir. Məs.: /Meines Bruders gute Freunde//

Tabeli mürəkkəb cümlədə dəyişən xəbər sonra gəlir, amma danışıq

dilində bu konstruksiya asanlıqla pozula bilər. Məs.:

/Frag mal ihn, ob er kommen wird//

/ErzdhJ's doch, weil ich kenne den Jungen nicht//

Xəbərin dəyişən və dəyişməyən hissələrindən çıxış edənlər söz

sırasmda feli məhək daşı hesab edirlər. Bunlar cümlədə bir-

173

birindən aynidıqlanna görə onlara mötərizə mənasmda yanaşaraq cümləni

üç sahəyə bölürlər:

Yuxanda deyildiyi kimi, sözlərin bölgüsü təkcə formal əlamətə

əsaslanmır. Burada üç əlamət birgə götürülür. L.V.Şerba yazırdı ki, forma

və məna bir-birilə üzvi surətdə bağlıdır: «01a bilməz ki, işarə haqqında

danışasan və deməyəsən ki, o nəsə bildirir; formanı mənadan ayırdın, dil

yoxdur və digər tərəfdən, formal göstəricisi olmayan kateqoriyalar

yoxdur».

Sırf formadan çıxış edərək alman dilində sözləri dəyişən

(flektierbar) və dəyişməyən (unflektierbar) hissələrə bölürlər. Fikri- mizcə,

bu, düzgün deyil. Çünki belə olduqda bir sıra (Auto, Taxi) və s. sözləri

haraya aid etmək aydın otmur. Digər tərəfdən, Diese Unters, Diese Hinters,

Diese Und və s. sözlər də Autos, Taxis kimi naməlum qalır.

Yalnız yuxanda verilən üç kateqoriyaya görə sözləri əsas və

köməkçi olaraq iki qrupa bölmək olar. Əsas sözlər (isim, sifət, say, əvəzlik,

fel, zərf) ayrıldıqda cümlə üzvü ola bilir, məna daşıyır və formal

dəyişikliyə uğrayır. Köməkçi sözlər isə (nida, modal sözlər, bağlayıcılar,

sözönüləri, artikllər, partikllər) adətən dəyişikliyə uğramır, özünün əşyavi

və hərəki hiss, həyəcanını bildirərək, nə sağdan, nə də soldan əlaqəyə

girmir, bəzən adlandırır, bəzən də işarə edir (Hello, By, Hura, Fu və i'.)-

Determinativlə növləri, artikllər, partikllər (ja, nein, yes, no) müqayisə

sözləri (more, most, mehr, sehr), qayıdış əvəzliyi (such), predikativlər

(asleep, alive) və s. digər analitik birləşmələrin yaranmasında iştirak edir.

Modal sözlər köməkçi sözlərlə əsaslar arasında qiymətləndiri- ci

məna daşıyan körpü rolunu oynayır {may be, wahr-scheinlich,

unfortunately və s.)

Bu cür yanaşma həmçinin dilöyrənənlərin gündəlik müraciət etdiyi

üsuldur. Tədqiqatlarda dil sistemləri və ya sistemlərin layları qarşılaşdmlır,

konffontativ və kontrastiv əlamətlər üzə çıxanhr və bunun da əsasında

sanballı əsərlər meydana gəlir. Özbək alimi

C. B.Buranovun (1935) əsəri buna nümunə ola bilər. Bu metod həm

də didaktikanın smanmış metoduna çevrilməkdədir. Bu gün qarşı

174

laşdırma tutuşdurma metodu ilə aparılan tədqiqatlarm içərisində A.V.

İscLçenkonun fundamental tədqiqatları xüsusi yer tutur.

Son illərdə bizim respublikada da bu istiqamətdə tədqiqatlara rast

gəlmək olur. Məsələn, Azərbaycan türkcəsinin fonoloji sisteminin gennan

dillərinin fonoloji sistemlərilə qaşılaşdırma-tutuşdurma üsulu ilə öyrənən

dilçilərimizdən C.Cəfərov (1904-1987), A.Axun- dov (1933), S.Babayev

(1932), T.Hidayətzadə (1926), C.Axundov (1932), C.Məmmədquliyev

(1940-2000) və başqaları həm nəzəri, həm də konstrastiv dilçilik üçün çox

maraqlı nəticələr əldə etmişlər.

§53 Dil-damşıq münasibətləri

Dilçilərin çoxu bu gün öz sələflərinin ideyalarının inkişafma və

təbliğinə çalışır. 50-60-cı illərin araşdırmalan bu istiqamətdə geniş vüsət

almışdı. Tədqiqatçılar arasında çox zərərli bir fikir yaranmışdı; Görəsən

primat kimə məxsusdur? Məs., fonem anlayışmın dilçiliyə gətirilməsində F.

de Sössür, yoxsa İ.A. Boduen de Kurtene birinci idi? «Linqvistika öz

tarixində müxtəlif hücum mərhələsini keçib; indi o, ayıq başla həm

keçmişin nailiyyətlərini, həm də gələcəyə verəcəyi töhfələrin planlarmı

tutmalıdır».

Aydın məsələdir ki, ənənəvi dilçilik çox qədim və çoxtərəfli bir

anlayışdır. Yuxanda biz bu barədə bir qədər məlumat vermişik, lakin onun

bütün qollarmı açıb göstərmək üçün ayrıca əsər yazmaq lazımdır. Buna

xeyli vaxt və hazırlıq tələb olunur. Sadəcə olaraq, «German dilçiliyinə

giriş» fənnində ikili qarşılaşma üzərində geniş dayanılır. Amma ilk öncə

qısa şəkildə çağdaş diçiliyin tarixi inkişaf mərhələlərini burada verməklə bu

elmin formalaşmasına aydınlıq gətirmək istərdik;

1. Platonun və Aristotelin cümlə strukturları, stoİklərin nitq hissələri

haqqmda nəzərİ5ryələri;

2. Orta əsrlərdə sxolastika cərəyanmm adla onun mənası arasındakı

əlaqəyə dair fddr və mülahizələri;

175

3. Dillə ruhun bağlılığı haqqında rasionalistlərlə empiriklər

arasındakı 17-ci əsrə qədər davam edən mülahizələr;

4. 18-ci əsrdə qrammatistlərin dil haqqmda nəzəriyysıləri;

5. 19-cu əsrdə dilin tarixi haqqmda irəli sürülən təlim və

nəzəriyyələr;

6. Dillərin genetik qohumluğuna dair tarixi-müqayisəli dilçiliyin

nəzəriyyələri;

7. Dillərin yaranmasına dair naturalist, psixoloji və sosial təlimlər;

«gənc qrammatistlərin» təliminin mahiyyəti;

8. Dilin sistem və struktur əlaqələrinin vəhdət halında götürülməsinə

dair nəzəriyyələr;

9. Funksional və struktur dilçilik təlimləri;

10. Tətbiqi və tipoloji dilçilik təlimləri;

11. Sosiolinqvistikamn işləyib hazırladığı nəzəriyyələr. Ay- dındu’

ki, bu sadaladığımız nəzəriyyələri daha kiçik bölmələrə vermək olardı.

Onlardan hər birinin öz müsbət və mənfi cəhəti var. Biz isə burada onlan

sadalamaqla kifayətləndik. Məlumdur ki, linqvis- tik tədqiqatda hər hansı

bir fərdin danışığmdan, bir dildən, fərqi yoxdur, hansı dil olursa-olsun,

başlamalıyıq (ingilisdən, almandan və s.) Burada dilin dini və fəlsəfi

yozumuna toxunulmadı, «insan- maşın» və əksinə, ünsiyyətindən

danışılmadı.

Hər bir dialektin və fərdin dili aynlıqda tədqiq edilməlidir. Bəziləri

fikirləşir ki, onlann danışığı sırf məhəlli və ya dialekt səviyyəsindədir,

çoxlan fizioloji defektlə danışır, qeyri-adi tələffüz nümayiş etdirir. Bunlar

da nəzərdən qaçmimamalıdır. Loqopediya, afaziya, patologiya və s. elm

sahələri müştərək tədqiqatdan doğur. Milli azhqlann dilləri öyrənilməlidir.

Belçikada, Hindistanda, Kanada və başqa yerlərdə milli azhqlann öz dilləri

uğrunda mübarizəsi davam edir.

Dil insana öz davranışını və başqalarınm davranışını öyrənməyə

kömək edir. Dil və təfəkkür əlaqəsi insana ruhunun açılmasına kömək edir.

N.Xomski yazır ki, dil kompetensiyadır və kompe- tensiyanı həyat

keçirmək vasitəsidir (performance).

176

N.Xomskiyə mənbə kimi əsaslanaraq müasir dilçilər çağdaş

linqvistilcanı kompetensiya haqqmda elm, əsrin birinci yansmdakı dilçiliyi

dil strukturu, 19-cu əsr dilçiliyini isə dil tarixinin linqvis- tikası

adlandınrlar. F.de Sössür dil fəaliyyəti (language), konkret dil sistemi

(langue) və danışıq (parole) konsepsiyasmdan çıxış edirdisə, N.Xomski

səriştəni (kompetensiyanı) və onun bilavasitə tətbiqini (performance) əsas

götürür. Birincisi dildə danışa bilmək üçün tarixən əldə edilmiş müəyyən

bilgilərdirsə, ikincisi həmin biliklərin bilavasitə danışıqda öz əksini

tapmasıdır. N. Xomski biliklə, yəni adamın biliyi və bu biliklər səriştəsi ilə

həmin biliyin danışıqda həyata kısçirilməsini aydın fərqləndirir.

E.Koseriunun (1921-2002) fikrincə, N.Xomskinin terminləri daha

tutarlıdır. F. de Sössürün langue-si əslində forma və məzmunun, həmçinin

onlara uyğun gələn struktur və paradiqm-lərin statik sistemidir. F. de

Sössürdə müəyyən bir forma və müəyyən bir məna var. N. Xomskinin

kompetensiyası isə, bunun əksinə olaraq, daha çox operativ və dinamik dərk

oluna bilən qaydalar sistemidir. Söhbət konkret olaraq dil formaları və

strukturlanmn, əsasən də cümlələrin danışığa gətirilməsi üçün edilən

əməliyyatlardan gedir.

Doğrudan da, danışıq F. de Sössürə görə dilin realizasiyasıdır- sa,

N.Xomskiyə görə performans kompetensiyanm həyata keçirilməsidir.

E.Koseriu öz tədqiqatlannda göstərir ki, əslində langue/parole

qarşılaşması çox qədimdən bəlli idi və bu fərqləndirmənin tarixən üç tipi

məlumdur;

Müq.et:

alm. d. fr. d. ing. d. rus. d.

Sprache langue language H3UK

Rede parole speech peub

Burda bəzən «dil nədir?» sualı veriləndə artıq söhbət ümumbəşəri və

bir ünsiyyət vasitəsi olan dildən gedir.

Bu bölgüyə görə “langue” hər hansı bir dildir, “parole” isə hər hansı

bh' dilin danışıqda təcəssümüdür. F. de Sössürə görə onlarm ikisinin cəmi

“langage”-ı təşkil etməlidir. E.Koseriu güman edir ki.

177

bu bölgü qüsurludur, çünki assimmetrikdir. Məsələ burasındadır ki,

“langue”-in heç də hamısı parolda öz təcəssümünü tapmır.

İngilis alimi A.Qardinerə görə isə „speech" bütün dil fəaliyyətini

əks etdirir, „language" isə danışıqda özünü büruzə verən həm bilikdir, həm

də elmdir. Qrammatikada ümumi sistem və strukturdan, ritorikada isə necə

damşmaq qaydalanndan söhbət gedir. Hələ bundan başqa bir elm də ayrılır

ki o da dialektologiyadır. Dialekto- logiya dialektlərin incəliklərindən bəhs

edir.

Danışıqla (parole) dili (langue) elmi-nəzəri baxımdan ilk dəfə

fərqləndirən alman alimi V. fon Humboldt olmuşdur. Yava adasında

yaşayan kavibrin dili haqqında „Kawiwerk" adlı 1836-cı ildə ölümündən

bir il sonra çap edilən əsərin girişində o yazmışdı: «Dilə yalnız ölü bir

produkt kimi deyil, daha çox yaranan bir şey kimi baxmaq lazımdır. O,

özlüyündə ölü deyil (Ergon), əksinə fəaliyyətdir (Energeya)".

Göründüyü kimi, bu böyük alim dilə hazır produkt kimi deyil,

fəaliyyət kimi yanaşır. V. fon Humboldtun fəaliyyət sözünə əlavə etdiyi

energeya anlayışı yaradıcılıqda əldə olunmuş bilik, bacarıq və vərdişlər

sahəsindəki səriştəni (Xomskinin kompetensiyası və onların bilavasitə

danışığa tətbiqini bildirir. Bu bö3dik alim bütöv danışıqda, ümumiyyətlə,

konkret bir dili və hər dəfə bu biliyin realizasiyasım bir-birindən ayırmağı

tövsiyə edirdi.

Energeya nəinki təkcə danışıqdır, o həm də dildir, o, dili də, danışığı

da əhatə edir, o, həmçinin konkret danışığm bir hissəsidir. Beləliklə,

danışıq başdan ayağa, yəni insanm danışıq fəaliyyəti hər hansı bir dillə və

hər dəfəki konkret danışıq F. de Sössürün sonralar fərqləndirdiyi langage,

langue, parole anlayışlarına tam uyğundur.

E.Koseriu yazır ki, elmi cəhətdən bu fərqləndirməni bir qədər sonra,

yəni hələ 1842-ci ildə danimarkalı alim Y.N.Madviq (1804- 1886) özünün

«Dilin həyatı, inkişafı və mahiyyəti haqqmda» rek- torluqdakı çıxışmda

dilçilər qarşısında bir tələb kimi irəli sförmüşdü və həmin çıxışmda bu dilçi

V. fon Humboldta istinad etmişdi.

Nəhayət, XX əsr dilçiliyini lərzəyə salan bu «dil-danışıq»

dixotomiyasını 1891-ci ildə çap etdirdiyi «Die Sprachwissenschaft.

178

Ihre Aufgabcn, Methoden und bisherigen Ergebnisse» adlı əsərində məşhur

alman sinoloqu Q. fon der Qabelents (1840-1893) elmi cəhətdən aydın və

dolğun şəkildə əsaslandıra bilmişdir.

Q. fon de Qabelentsə görə, dil hər hansı bir fikrin konkret ifadə

vasitəsidir, hadisədir, yəni danışıqdır.

Dil (Rede) hər cür fikirləri idarə etmək üçün belə ifadələrin vahid

məcmusudur. Bu mənada biz hər hansı bir xalqın, zümrənin, yazıçının

dilindən (Sprache) danışınq. Bu o deməkdir ki, dil xalqın təkcə bütün

danışıqlannm cəmi deyil, həm də o, daha çox danışığın formasını və

məzmununu müəyyənləşdirdiyi bacanq, meyl və pred- met təsəvvürlərinin

məcmusudur. Və nəhayət, dil hüquq və dində olduğu kimi insanlarm

ümumi sərvətidir (Vermögen). Nəzərdə tutulur ki, bütün xalqlann

fikirlərini ifadə edə biləcəkləri dil (Sprachvermögen) vardır.

Q. fon der Qabelents dilin öyrənilməsini belə açır:

Danışıq (Rede) - konkret dildə tədqiqatlar. Fərdi dil (Einzelsprache)

- geneoloji dil tarixi tədqiqatlar.

Dil səriştəsi (Sprachvermögen) - ümumi dilçilik tədqiqatlan.

Elm dedikdə bu alim onda nəyin təsvir ediləcəyini deyil, elmlə

nəyin izah ediləcəyini başa düşür. Məs., niyə almanlar özlərinə «deutsch»

deyirlər? Cavab belə olardı: çünki onlar belə deyirlər, tədqiqat bunu belə

izah edir. Sual olunsa ki, nədən almanlar özlərini başqa cür yox, məhz belə

adlandırırlar, onda bu artıq konkret bir dilin geneoloji-tarixi tədqiqi

zəminində izah olunmalıdır.

Üçüncü elm sahəsi də dil səriştəliyini tədqiq etməlidir. Q.fon der

Qabelentsə görə, danışıq konkret bir dilin təcəssümüdür. Danışıq yalnız bir

dil daxilində seçmə azadlığına malikdir. Bir dildən kənara çıxmaq başqa bir

dilin sisteminə keçmək deməkdir. Konkret bir dil ümumilikdə götürülən

dilin müəyyən vəziyyətidir. Yəni onun sinxron durumudur. Bu mənada bir

dilin tədqiqi həmin bu vəziyyət çərçivəsində olmalıdır. Dilin konkret bir

zaman kəsiyində durumu onun sistemini əks etdirir. Ərazi və digər

fərqlənmələr sistem xüsusiyyətlərinin tədqiqində nəzərə alınmamalıdır.

179

E.Koseriu «Kompetensiya hər hansı bir dillə eynidirmi?»,

«Danışıqda realizə olunan dil bütöv bir sistem kimi götörülən dil

vəziyyətinin tam eynidirmi?» və ya «Bir dil kimi və ya dil vəziyyəti kimi

götürülən kompetensiya dil sisteminə uyğun gəlirmi?» sualla- rmm

hamısma mənfi cavab verir. Başqa sözlə, onlar arasında bərabərlik işarəsi

qoymaq olmaz. Artıq «Sistem, norma və dan]şıq» əsərində E.Koseriu

göstərirdi ki, bütün danışığı o, nitq adlandırmır, yalnız hər bir vahidi

reallaşdığma görə, dilin təcəssümü olan danışığı nitq adlandırır. Yəni

müəyyən normaya və normanın da müəyyən dil sisteminə uyğun gəldiyi

nitqdən söhbət gedir.

Dil, tarixi baxımdan mənəvi irsdir. O, dil daşıyıcılannın hamı- smm

danışdığı və başqa dildən fərqlənən bir dil kimi tanıdığı instru- mentdir. Hər

dilin bu mənada öz yeri var; alman, ingilis, azəri türkcəsi və s.

Dilin öz tarixi hüdudları olduğu halda ailənin, yazıçmm və ya

bölgənin dilini şərti olaraq hüdudlandıra bilmərik. Tarixən dil tək bir dil

sistemi olmayıb, qismən müxtəlif dil sistemlərinin şəbəkəsidir (Gefäge),

toplusudur. Onda fonetik, qrammatik və leksik fərqlər nəzərə çarpır.

Qismən fərqlənən, lakin tarixən bağlı olan dil sistemlərini tarixi dil

baxımından üç cür fərqləndirmək olar;

1. Məkan yer, ərazi fərqləri, yəni dildə dialektlərin mövcudluğu.

Yerlə bağlı fərqləri diatopik, amma bütövlüyü sintopik adlandırırlar.

2. İctimai-mədəni baxımdan müxtəlif dil laylan və səviyyələri

fərqlənir ki, bu fərqləri diastratik, eyniliyi isə sinstratik adlandırırlar.

3. Dil sistemləri ekspressivliyə görə də fərqlənir, müxtəlif danışıq

məqamlan və buna müvafiq dil üslublan mövcud olur. Müxtəlifliyə

diafatik, eyniliyə isə sinfatik deyirlər.

Yekunlaşdırsaq, deyə bilərik ki, tarixən dil müxtəlif dialektlərin, dil

səviyyələrinin və üslublannm məcmusudur.

Sözsüz ki, hər bir sintopik, sinstratik və sinfatik istiqamətdə

diatopik, diastratik və diafatik tədqiqat istiqamətini götürmək olar. Hər bir

dil səviyyəsinin içərisində digər sosio-mədəni səvi)^ələr

180

axtarsaq, bu dediyimizə misal ola büər. Amma tarixən hər bir dil diatopik,

diastratik və diafatik bütövdür.

Dialekt rəngarəngliyi olmayan, yalnız bir dil üslubu olan canlı bir

dil kimi götürülə bilməz. Bütün səviyyələrdə yalnız bircə üslub işlənirsə,

deməli bu, ölü dildir, çünki o, artıq başqa dilə keçir. Latm dili orta əsrlərdən

bəri Avropada məhz həmin rolu oynayır.

Yalnız funksional dil bütün baxımlardan vahid dil sistemi ola bilər,

yəni həm sintopik, həm sinstratik, həm də sinfatik ola bilər. Başqa sözlə bu

tam müəyyən bir səviyyədə, tam müəyyən bir üslubda işlənən dialekt

fövqündə olan bir dil olmalıdır, çünki danışıqda çıxış edən sözün tam

mənasında yalnız bu dildir.

Tarixən baxanda heç vaxt bu cür funksional dil bir dialekt

çərçivəsində sıxılıb qala bilməz. Almaniyanın tarixində Bavariya və digər

alman dialektləri olub. Heç kəs eyni zamanda bir neçə dialektdə müxtəlif

səviyyədə və üslubda danışa bihnəz. Hər kəs funksional dildən istifadə edir,

ola bilsin ki, danışıqda kimsə mətnin bir yerində dialektdən istifadə etsin və

ya hər hansı bir səviyyədə və stildə danışsm. Bunlar yalmz danışanm ifadə

etdiyi fikrə bəslədiyi münasibət, mətni, dövrü öz mənəvi səvİ5o^əsi

baxımmdan aydın nəzərə çarpdıraraq istəyindən irəli gələ bilər.

Ən müasir dilləri belə (alman ədəbi dili, standart ingilis dili)

diatopik və diastratik fərqlərdən uzaq olsa da, onlarda diafatik fərq çox

böjöikdür, çünki onlar müxtəlif danışıq məqamlarmda işlənir.

Hbmin bu vahid funksional dil obyekt kimi götürülür. Ancaq dil

sistemini müəyyənləşdirmək üçün biz danışığa müraciət etməliyik, yalnız

danışığı obyekt kimi müşahidə edərək dil sistemi haqqm- da nonnadan

keçməklə müəyyən biliklər əldə etmək mümkündür. Konkret bir dil

kompetensiyası, dil vəziyyəti, dil sistemi yalmz funksional dilə əsaslanaraq

fonetik, fonoloji, qrammatik və leksik baxımdan tədqiq oluna bilər ki, bu da

funksional dildə, dediyimiz kimi, normadan süzülərək danışıqda öz

təcəssümünü tapa bilir.

181

§54 Dil sisteminin müxtəlif səviyyələrində dixotomik

və trixotomik yanaşmalar

Dil sisteminin bütün səviyyələrdə danışıq aktında reallaşması, bir

sıra dildaxili və dilxarici amillərin təsirinə məmz qalması, yəni konki'et dil

vahidlərinin müxtəlif dəyişikliklər və çalarlıqlar əldə etməsi dilin

funksional baxımdan fundamental xüsusiyyəti kimi dəyərləndirilir. Müasir

dilçilik dil sisteminin bütün yaruslannın vahidlərini taksonomik cəhətdən

öyrənməkdən daha çox onlann norma səviyyəsində əldə etdikləri keyfiyyət

və kəmiyyət dəyişikliklərini öyrənməyə meyillidir. Bu baxımdan

yanaşdıqda dilçilikdə mövcud olan dixotomik istiqamət öz yerini

trixotomik təsvirə verməkdədir.

F. de. Sössürdən bəri dilçilikdə hökm sürən dixotomik istiqamətdə dil

(langue) <-> danışıq aktı (parole) qarşılaşmasında norma səviyyəsi nəzərə

aimmır. Buna görə də, dil tətbiqinin başqa sözlə desək, dildən istifadənin

(performance) mühüm cəhəti unudulurdu. Həmin çatışmazlığı nəzərə alan

trixotomik (üçlü) yanaşma bu qarşılaşma- nm ortasında bir norma

səviyyəsinin mövcudluğunu sübut edərək göstərirdi ki, belə qarşılaşma

nəzəri cəhətdən qüsursuzdur. Ona görə də bu qarşılaşmanı sxematik olaraq

aşağıdakı kimi vermək olar: Dil Norma ^ Danışıq aktı

Dil sisteminin istər ən aşağı (fonoloji), istərsə də ən yuxan

(sintaktik) səviyyəsinin vahidinin bu cür trixotomik qarşılaşmanm tətbiqi

ilə daha obyektiv təsviri alma bilər. Dilin sintaktü: səviyyəsində vahidlərin

modellər və ya sxematik konstruksiyalar şəklində qarşılaşma sistemi

yaranmışdır. Məsələn;

Nəqli, sual, nida və əmr cümlələrinin sxematik modelləri norma

səviyyəsində həm formal, həm də semantik cəhətdən prosodiya və

intonasiya da daxil olmaqla müəyyən variativ çalarlar qəbul edir ki, bu

modellər ayn - ayn fərdlərin ifasında yüzlərlə, minlərlə dəfə realizə

olunurlar. Məsələn:

O, kitab oxuyur. //(1)

O, kitab oxuyur (ancaq məzmununu başa düşmür.) // (2)

O, kitab oxuyur (ancaq oxumasa ondan yaxşıdır.) // (3)

182

Göründüyü kimi, birinci cümlədə vurğu kitab sözünün üzərinə

düşür, ona görə də cümlənin intonasiya konturunda bu sözün akus- tik

göstəıiciləri daha qabanq ifadə olunur. İkinci cümlədə informasiya yükü

/oxuyur/ sözünün üzərinə düşür, ona görə də cümlə vurğusunu həmin söz öz

üzərinə götürür. Üçüncü cümlədə isə /o/ cümlənin informasiya mərkəzini

təşkil etdiyindən daha yüksək tonla, daha gərgin və daha çox zaman sərf

etməklə tələffüz olunur. Yuxanda qeyd etdiyimiz cümlələrin linqvistik

təhlili göstərir ki, ifadə olunan fikrin cümlədə yerindən asılı olaraq onun

informasiya konturu güclü dəyişikliyə uğrayır. Bu dəyişiklik xaotik və

fərqli deyil, kontekst və danışıq məqammdan asılı olaraq baş verir. Bütün

bu dediklərimiz trixotomik (üçlü) yanaşmaya əsaslanır. Bu sahədə ilk

fundamental nəzəri fikirləri E.Sivers, L.V. Şerba və E.Koseriu irəli

sürmüşlər. Sonralar isə bu nəzəriyyəni davam etdirən tədqiqatçılara L.R.

Zinderi, Q.P.Torsuyevi, Q.V.Stepanovu, F.Y.Veysəllini,

D. N.Yunusovu və başqalannı aid edə bilərik.

§55 Mühüm cərəyan və məktəblər

Cərəyan elmdə geniş yayılmış anlayışdır. Elmlərin demək olar ki,

hamısında, xüsusilə ictimai elmlərdə cərəyanlar daha çox diqqəti cəlb edir.

Məs., ədəbi cərəyan, tənqidi cərəyan və s. Dilçilikdə də müxtəlif cərəyanlar

həmişə mövcud olmuşdur. Cərəyanla məktəbi eyniləşdirmək olmaz.

Cərəyan məktəbə nisbətən daha əhatəli, həm də elmi cəhətdən daha sanballı

olur. Bu və ya digər elmi fikir elə güclü aktuallıq kəsb edir ki, müxtəlif

ölkələrə yayılır (cərəyan sözü buradandır), özünə yeni-yeni tərəfdarlar tapır.

Cərəyan müxtəlif ölkə alimləri tərəfindən inkişaf etdirilərək tam bir

nəzəriyyəyə çevrilir.

183

§56 Naturalizm cərəyam

Dilçilikdə naturalizm cərəyanı görkəmli alman alimi Avqust

Şleyxerin adı ilə bağlıdırsa da, onun kökləri V.Humboldta, F.Boppa və

daha əvvəllərə, yəni təbiət elmlərinin dilçiliyə tətbiq edildiyi dövrlərə

gedib çıxır. Hələ V.Humboldt nitq anatomiyası, orqanizm sözlərini də

tətbiq etmişdir. Dəqiq elmlərin, təbiət elmlərinin inkişafı və onlarm

dilçiliyə tətbiqi dilçilikdə yeni-naturalist cərəyamnm formalaşmasma

kömək etdi. Avqust Şleyxer müqayisəli-tarixi dilçiliyin meydana

gəlməsində böyük rol oynadığı kimi, naturalizmin meydana gəlməsində də

əsas rol oynamışdır. Dilçilikdə naturalizm baxışlarmın mahiyyəti bundan

ibarətdir ki, o, təbiət elmlərini, onlarm əsas müddəalarını dilçiliyə aid edir.

A. Şleyxer başda olmaqla bütün naturalistlər dərk edirdilər ki, təbiət

elmləri ilə ictimai elmləri fərqləndirən cəhət bundan ibarətdir ki, birincilərə

insan iradəsi təsir edə bilmədiyi halda, ikincilər insan iradəsindən asılıdır.

Yəni təbiət elmləri sinfi olmadığı halda, ictimai elmlər sinfidir. Sinfilik

anlayışınm əsasmda subyektivlik durur. Yəni ictimai elmlər subyektivdir.

Onlar öz obyektinə subyektiv mövqedən yanaşır. Dilçilik özü subyektiv

olsa da, dil obyektiv olub öz qanunlan əsasmda inkişaf edir. Bəs A.Şleyxeri

belə bir fikrə gətirən nə idi ki, dili təbiət qanunlan ilə izah etsin? Bu, hər

şeydən əvvəl onunla əlaqədar idi ki, A. Şleyxer dilin dil orqanizminin təbii

yolla, insan iradəsi olmadan yarandığmı əsas götürürdü. Buna görə də o,

dili təbii orqanizm, təbii kütlə hesab edərək onu təbiətin doğurduğu başqa

cəhətlərlə eyniləşdirirdi. Beləliklə, onlar, başda A.Şleyxer olmaqla bütün

naturalistlər-dili təbii hesab etdikləri kimi, dilçiliyi də təbii elmlərdən biri

kimi qəbul edirdilər. Bu isə özlüyündə dilçiliyi filologiyadan ayırmağa

gətirib çıxanrdı. A.Şleyxerin ardıcıllanndan biri, naturalizmin görkəmli

nümayəndəsi Oksford Universitetinin professoru

M. Müller (1823-1900) belə hesab edirdi ki, filologiya tarixi elm olub

tarixi abidələrin dilini öyrənməkdir. Dilçiliyə gəldikdə isə, o, təbiət

elmlərindən bhi olub, müqayisəli filologiya kimi dilçilik məsələləri ilə

məşğul olmahdu'.

184

Bütün naturalistlər dilçiliklə filologiyanı fərqləndirib təcrid edir və

göstərirdilər ki, bu iki elm müəyyən bir sahədə birləşə bilir. Məs., onlar

sintaksisi və üslubiyyatı insan iradəsi ilə bağlayıb həm dilçiliyin, həm də

filologiyanm obyekti hesab edirdilər. Dilçiliyi fılologiyanm tərkibindən

çıxarmaqla naturalistlər düzgün hərəkət etmirdilər. Doğrudur, bunlar

arasında bərabərlik işarəsi qoymaq olmaz. Dilçilik ümumi fılologiyanm

tərkib hissəsidir.

Naturalist dilçiliyin başlıca məsələsi dillərin eyni kökdən əmələ

gəlməsi haqqmdakı müddəalardır ki, bu məsələ sonralar daha da

genişlənərək dillərin qrammatik tipə görə təsnifi və dil əmələ gəlməsi

haqqında mərhələli inkişaf ideyası məhz buna əsaslanır.

A.Şleyxer 1848-1850-ci illərdə yazaraq Bonnda nəşr etdirdiyi bir

əsərində dillərin pilləli-mərhələli inkişafı nəzəriyyəsini əsaslan- dınrdı.

Burada o, həm Humboldtun dilləri dörd qrammatik tipə bölməsini, habelə

dil fəlsəfəsini birləşdirərək belə bir fikrə gəlir ki, dil sadə köklərdən

yaranmışdır. Bu fikir Avqust Şleyxerin A.Şlegelin hələ neçə il əvvəl təklif

etdiyi bir formula qayıtmasma səbəb oldu. A.Şlegel 1808-ci ildə dilləri üç

qrupa; təkhecalı, aqqlütinativ (ilti- saqi) və flektiv dillərə bölmüşdü.

Sonralar V.Humboldt bu üç qrupa inkorporlaşan dilləri əlavə etmişdi.

A.Şleyxer müqayisəli-tarixi prinsipini də əsas götürür və belə fikrə

gəlirdi ki, dillər tarixən yaranmışdır. Tarixi inkişaf yeni dil yaratmamış,

yaranmış dillər inkişaf etmiş və təkmilləşmişdir. Bununla da 0, təkamül

nəzəriyyəsini (ingilis alimi Çariz Darvinin nəzəriyyəsidir) dilə şamil edir.

Buradan belə bir nəticəyə gəlir ki, təkhecalı dillər ictimai inkişafın ilkin

mərhələsində olduğu kimi qalmış, inkişaf etməmişdir. Aqqlütinativ dillər

amorf, təkhecalı dillər əsasmda meydana gəlib inkişafm müəyyən pilləsinə

qalxmışdu. Flektiv dillər isə guya aqqlütinativ tip əsasmda inkişaf edərək

daha irəli getmişdir. Yəni flektiv dillər inkişafm ən yüksək pilləsinə

qalxmışdır. Bu fikirlə qeydsiz-şərhsiz razılaşmaq olmaz.

185

§57 Psixoloji cərəyan

Biz hələ V.Humboldtun dilçilik fəaliyyətindən bəhs edərək onun

insan dilini xalq ruhu ilə bağladığının şahidi olmuşuq. V.Humboldt dili

insan psixikası, ruhu, təfəkkürü ilə əlaqələndirir. V.Humboldtun bu fikirləri

sonradan genişləndirilərək dilçilikdə yeni bir cərəyanm-psixolinqvizmin

yaranmasına səbəb oldu. Lakin psixoloji cərəyanm nümayəndələri arasmda

da yekdillik yox idi. Belə ki, V. Vundun təklif etdiyi psixoloji mövqe

B.Delbrük və Q.Paul tərəfindən kəskin tənqid edilirdi.

Psixoloji cərəyanda iki başlıca cəhət mövcud idi. Birinci dilin

mahiyyəti məsələsi, ikinci, dillə təfəkkürün münasibəti. Onlar dili insanın

psixi prosesləri ilə əlaqələndirdiyi üçün bəzən onu nitqlə eyniləşdirirdilər.

Beləliklə, dil təfəkkürlə, məntiq qrammatika ilə eyniləşdirilirdi. Yəni dilin

tədqiqinə başqa elmləri (psixologiyanı) elə cəlb edirdilər ki, dilçilik kənarda

qalırdı.

Psixologizm cərəyanı öz əsasmı V.Humboldtdan alsa da, aşağıdakı

alimlər tərəfindən inkişaf etdirilmişdir.

Heyman Şteyntal (1813-1899) görkəmli alman dilçisi, “xalqlar

psixologiyası” nəzəriyyəsinin banisi, habelə dilçilikdə səs təqlidi

nəzəriyyəsinin banisi hesab edilir. Bu nəzəriyyə dilin mənşəyi məsələsinə

həsr edilmişdir.

Vilhem Vund (1832-1920) görkəmli alman psixoloqu, fiziolo- qu və

idealist filosofudur. O, eksperimental psixologiyanın əsasını qoyanlardan

biridir. V.Vund psixologiyada iradə məsələsinə çox böyük üstünlük verir,

psixologiyanı fəlsəfə ilə sıx əlaqələndirirdi. Etnopsixologiya sahəsində ilk

təcrübə aparmış, “xalqlar psixologiyası” problemi ilə yaxmdan məşğul

olmuşdur.

Potebnya Aleksandr Afanasyeviç (1835-1901) Ukrayna və rus

filoloq alimi, görkəmli slavyanşünas kimi ümumi dilçilik, dilin bir sıra

nəzəri məsələləri, habelə fonetika, söz nəzəriyyəsi, morfologiya, sintaksis

və semasiologiya sahəsində mühüm tədqiqatlar apar- mışdu:. Bundan əlavə,

slavyan xalqlannm morfologiyası, folkloru haqqmda sanballı əsərlər

yaratmışdır. Dilçiliyə aid əsərləri

186

bunlardu" “Fikir vo dil” (1862), “Rus qrammatikasına dair qeydlər” (1874),

‘Rus dili səslərinin tarixinə dair” (1876) və s.

Bu üç alimi birləşdirən əsas cəhət ondan ibarətdir ki, onlann üçü də

xalq psixologiyası ilə dili sıx əlaqədə götürür və onun fərdi psixologiya ilə

də əlaqə və münasibətdə olduğunu iddia ed;ürdilər. Bununla da

kifayətlənməyərək onlar təbiət və ruh məsələsini qoyur; antropol(3giya,

etnologiya, tarix və təbiətşünaslıq kimi elmləri habelə xaki psixologiyasını

təbii xüsusi bir sahə kimi dilə tətbiq edirdilər.

Belə ki, H.Şteyntal dili psixoloji müşahidələr obyekti hesab edirdi.

Müəyyən mənada psixolinqvistlərin dediyində həqiqət də vardır. Onlann

göstərdiyi sahələrdə bu və ya digər dərəcədə xalq psixologiyasmm payı

vardır. Mifologiyada, folklorda çox, dildə isə az dərəcədə xalq

psixologiyasının izlərinə rast gəlirik. Təkcə bunu demək kifayətdir ki,

dildəki aforistik ifadələr, frazeoloji birləşmələr məhz xalq psixologiyası

əsasında yaranır.

V.Vundun da dilçilik konsepsiyası, əsasən, psixologiya bazasında

qurulmuşdur. V.Vund insanın düşünmə mexanizmini, psixologiyasım,

təfəkkürünü və nəhayət, danışmasını bir-birinin davamı kimi götürürdü.

Onun 1900-cü ildə I cildini nəşr etdirdiyi oncildlik fundamental əsəri olan

“Xalqlar psixologiyası. Dillərin, miflərin və ənənələrin inkişaf qanunlannm

tədqiqi” adlı əsəri-dil, mif və psixologiya elmləri, bunlann qarşılıqlı

əlaqələrinə həsr olunmuşdur. V.Vund əsərin birinci cildində “əl-hərəkət

dili”, “ifadəli hərəkətlər”, “dilin səsləri”, “səs dəyişmələri”, “söz

yaradıcılığı” kimi mühüm problemlərə toxunur, ikinci cilddə isə “cümlə”,

“mənalann dəyişməsi”, “dilin mənşəyi” məsələlərini izah edir. Vundun dilə

psixologiyanı, ləlsəfəni tətbiq etmə sahəsindəki konsepsiyası dilçiliyin və

psixologiya elminin sonrakı inkişafma çox güclü təsir göstərmişdir.

Yuxarıda dediyimiz kimi, psixoloji cərəyanm üçüncü görkəmli

nümayəndəsi böyük rus-Ukrayna alimi A.A.Potebnyadır. A.Po- tebnya

alman fəlsəfəsini, onun görkəmli nümayəndələri olan İ.Kan- tm, İ.Fixterin,

Hegelin elmi irsini dərindən mənimsədiyi kimi, V.Humboldtun vo

H.Şteyntalın dilçiliyə aid konsepsiyalarmı da

187

dərindən öyrənmişdi. A.A.Potebnyanm bioqraflan onun yaradıcılı- ğmı iki

dövrə bölürlər. Birinci dövrdə o dilçilikdə psixoloq və filosofdur.

Yaradıcılığmm ikinci dövründə A.A.Potebnya daha çox dilçiliklə məşğul

olmuş, Hind-Avropa dilçiliyi əsasmda həm siyavyan dillərinin,

ümumiyyətlə, həm də rus dilinin fonetikası, qrammatikası və

dialektologiyası üzərində tədqiqat aparmış, bütün yaradıcılığı boyu dil və

təfəkkürün əlaqəsi məsələsi ilə məşğul olmuşdur. Dilin təfəkkürə, oradan

da fikrə münasibəti alimi düşündürən başlıca problem olduğu üçün nitq

məsələsi özlüyündə ortaya çıxır. V.Humboldt tərəfindən əsası qoyulmuş,

H.Şteyntal tərəfindən inkişaf etdirilən dil və təfəkkür problemi

A.Potebnyanı həmişə düşündürmüş, bu iki komponent əlaqəsi əsasmda o,

mütləq şüur ideyasma gəlib çıxmışdır. A.Potebnya mütləq şüur ideyasmı

həm ümumxalq, həm də fərdi psixologiya ilə əlaqələndirmişdir. Beləliklə,

başqa psixolinqvistlər kimi, A.Potebnya da dili insan təfəkkürü-şüuru,

nəhayət, psixologiyası ilə əlaqələndirirdi.

A.Potebnyanm dilçilik fəaliyyətində ən çox diqqəti cəlb edən

dördcildlik “Rus qrammatikasma dair qeydlərdən” adlı sanballı əsəridir. Bu

əsərin birinci cildi 1874-cü ildə Voronejdə, ikinci cildi yenə həmin ildə

Xarkovda, üçüncü cildi 1899-cu ildə yenə Xarkovda, dördüncü cildi

Moskva-Sankt-Peterburqda 1941-ci ildə nəşr edilmişdir. Burada o, dil

fəlsəfəsini linqvistik tədqiqatla birləşdirir. Rus dilində cümlə quruluşu,

onun təşəkkülü və təkmilləşməsi prosesi üzərində müşahidələrini

ümumiləşdirərək dil və təfəkkürün təkamülü haqqında fikirlər söyləyir. O,

dilin bütün cəhətlərini təfək- kür-fikir-psixologiya ilə əlaqələndirir.

Yuxanda dediyimiz kimi, dilin psixologiya ilə əlaqəsi təfəkkür

vasitəsilədir. Lakin dillə nitq arasındakı fərqi görməsək, nitqə aid olan

psixoloji cəhətlərin hamısını dilə də aid edə bilərdik. Psixoloji cərəyanın

nümayəndələri məhz bu nöqtədə səhvə yol verirdilər ki, dili də fərdi

psixoloji akt hesab edirdilər. Halbuki, nitq fərdi-psixoloji akt olub,

damşanın psixoloji durumu ilə əlaqədardır. Fərdi psixoloji durum isə dilə

təsir edə bilməz.

188

§58 Sosioloji cərəyan

Sosioloji dilçilik cərəyanı da birdən-birə deyil, tədricən və özündən

əwəUd dilçilik konsepsiyaları üzərində yaranmışdır. Dilin sosioloji

mahiyyətini dərk etmək üçün “gənc qrammatiklər”m, habelə psixoloji və

naturalist cərəyanlarm dilçilik konsepsiyasım mənimsəmək lazım idi. Yeri

gəlmişkən deyək ki, özündən əvvəlki cərəyanlara nisbətən, müasir dilçiliyə

ən yaxın olan sosioloji cərəyanm konsepsiyası idi. Bu cərəyanm əsas

nümayəndələri fransız dilçiləri idi. Buna görə da dilçilik ədəbiyyatmda bu

cərəyan çox vaxt Fransa dilçilik məktəbi adlanır. Amma məktəb məhdud,

cərəyan daha geniş anlayış olduğu üçün və sosioloji dilçilik

konsepsiyasınm bütün Avropanı əhatə etdiyi üçün bu elmi konsepsiya

cərəyan adlanır. Sosioloji cərəyanm banisi XDC əsrin görkəmli alimi

Ferdinand de Sössürdür. Alimin konsepsiyası dilçilik tarixində

müqayisəli-tarixi dilçilikdən sonra ikinci inqilabdır. Buna görə də alimin

özü və elmi fəaliyyəti haqqmda bir qədər geniş danışmaq lazımdır.

Ferdinand-Monejer de Sössür (1857-1913) İsveçrədə anadan

olmuş, Cenevrə Universitetində professor işləmişdir. Amma nəslən

fransızdu. XVI əsrdə Sössürün babası Fransadan İsveçrəyə köçmüşdür.

Cenevrə şəhərində anadan olan F.de Sössür 18 yaşında həmin şəhərdə

Universitetə daxil olur. O, tələbələr arasmda öz elmi fəhmi ilə seçilir. Hətta

bir dəfə fənn müəllimi mühazirə oxuyanda gənc Ferdinand onun sözünü

kəsərək “bax burada bir lorinqal samit olmalıdır” demişdi. O vaxt onun

sözünə heç kəs əhəmiyyət verməmiş, tələbə yoldaşlanndan biri, bu sözü

qeyd etmişdi. Üç ilə Cenevrə Universitetini bitirən F.de Sössür elə həmin

ildə-1848-ci ildə monumental əsərini “Hind-Avropa dillərində saitlərin

ilkin sistemi haqqmda memuar” ı nəşr etdirir. Bu əsər özünün tədqiqat

xarakteri ilə “gənc qrammatiklər” dən fərqlənirdi. Ona görə də Berlində

onu səmimi qarşılamırlar. O, bir ildən bir qədər artıq Berlində yaşadıqdan

soıua Leypsiq şəhərinə qayıdır. Universiteti bitirdikdən sonra çox intensiv

ehni iş aparan F.de Sössür cəmi iki il müddətində “Sanskıit dilində yiyəlik

hal” mövzusunda doktorluq dissertasiyası

189

yazır və cəmi 23 yaşı olarkən elmlər doktoru olur. Leypsiq, Berlin elmi

mühiti onu o qədər razı salmır. Alman hind-Avropaçılan ilə ixtilaflar onu

burada yaşamaqdan vaz keçdirir. Elə həmin ildə-1880-cı ildə Parisə gedir.

Parisdə bir sıra alimlərlə tanış olur. Elmi institutlarda müəllimlərin

axtarışları ilə maraqlanır, mühazirələrə qulaq asır, 1891-ci ildə Parisdə ali

məktəbdə işə dəvət edilir. On il bu şəhərdə işləyib öz yaradıcılığmı davam

etdirir. Bu illər ərzində yunan, latm, qot, alman dilləri üzərində həm

tədqiqat aparır, həm də bu dillərə aid mühazirələr oxuyur. Parisdə ona

kafedra müdiri vəzifəsi təklif edərək Fransa təəbəliymi qəbul etməyi

tövsiyə edirlər. O, bu şərti qəbul etmir, buradan geri qayıdır. Doğma şəhəri

Cenevrədə onu layiqincə qarşılayıb ona əvvəllər ekstra ordinator, sonra isə

professor vəzifəsi verirlər. F. de Sössürün parlaq istedadı öz inkişafı üçün

hərtərəfli şərait tapır. O, bir çox fənlərdən mühazirələr oxumuşdu.

Deyilənə görə, 1912-ci ildə universitetdə dilçilikdən mühazirə

oxuyan müəllim xəstələnir. Onun mühazirəsini kafedra müdiri professor

F.de Sössür oxumalı olur. Bu vaxtadək F.de Sössüı: cəmi iki dəfə 1907 və

1908-ci illərdə ümumi dilçilikdən mühazirə oxumuşdu. Onun evində

oxuduğu mühazirələrdə cəmi 12 nəfər iştirak edir. Onlann içərisində Seşe

və Şarli Balli də vardı. Onlar sevimli müəllimlərinin əlində qəhvə

qarışdıra-qarışdıra oxuduğu m.ühazirəni yazmış və sonralar müəllimlərinin

vəfatından üç il sonra 1916-cı ildə alimin 9 mühazirəsi əsasında “Ümumi

dilçilik kursu” nu nəşr etdirmişlər. Bu əsər nəşr edildikdə bütün dünya

dilçiləri sanki yeni aləmlə qarşılaşdılar. Bütün dünya dilçiliyinə səs salan bu

əsər müəllifinə böyük şöhrət gətirdi. Müasir Avropa və Amerika

dilçiliyində bir sıra cərəyan və məktəblər öz elmi əsasını məhz Sössür

təlimindən alır. F. de Sössür təlimində başlıca cəhət dili işarələr sistemi

kimi götürməsidir. Bu, yuxanda dediyimiz kimi, dilçilik tarixində ikinci

inqilab idi. O, işarə dedikdə dilin bütün linqvistik mahiyyətə malik olan

elementlərini nəzərdə tuturdu. O, hesab edirdi İd, dil ikitərəfli münasibət

olduğu kimi, işarə də ikitərəfli münasibət yaradır. Danışanla dinləyən

arasında reallaşan işarələr məhz kommunikasiyanın əsasını təşkil edir. F. de

Sössür belə hesab edirdi ki, nitq üçün

190

yaramayan bir dil işarəsi yaşaya bilməz. Bu fikir alimi belə bir nəticəyə

gətirirdi ki, nitq dilin yaşaması üçün əsas şərtdir. Buna görə də

nitqi-sinjjonik planı ön cərgəyə çəkib, diaxxonik plana ikinci dərəcəli

əhəmiyyət verirdi. O, belə hesab edir ki, fikirlər yalnız insan təsəvvürləridir.

Əgər onlar təsəvvürlükdən çıxıb maddiləş- məsə, ünsiyyət yarana bilməz.

Bu isə həmin fikirlərin işarələnməsi ilə əlaqədar olub bütün sosioloji

cərəyanın əsas müddəalarından biridir. Məhz bu mövqedən yanaşdıqda

sosioloji cərəyanm ictimai mahiyyətini dərk etmək olar. Sosioloji cərəyamn

bütün nama5'^əndə- ləri: Jozef Vandriyes, Şari Balli, Alber Seşe, Ferdinand

Bıiıno, habelə F.de Sössüıain başqa şagirdləri belə hesab edirdilər ki, dil

kollektivin malı olub, ictimai hadisədir. Orada fərdin (habelə onun psixoloji

vəziyyətinin) heç bir payı yoxdur.

Dil spesifik ictimai hadisə olub, cəmiyyətlə bağlı olan başqa

hadisələrdən fərqlənir.

Bu isə artıq dilin mahiyyətini düzgün mövqedən qiymətləndirmək

idi. Yeri gəlmişkən, bunu da demək lazımdır ki, dillə nitqi bəlkə də iki dəfə

fərqləndirən F.de Sössür olmuşdur. O, dillə nitq arasındakı fərqləri

göstərmiş, bəzən onlan təcrid etmişdir. Dillə nitqi fərqləndirməkdə F.de

Sössür nə qədər haqlı idisə, onları təcrid etməkdə yanılırdı.

§ 59 "Gənc qrammatiklər" məktəbi

M^ıktəb cərəyandan nə ilə fərqlənir? Yuxarıda cərəyan haqqında

danışarkən onun əsas xüsusiyyətlərini, habelə məktəbdən fərqli cəhətlərini

göstərmişdik. Məktəb daha çox məhəlli və fərdi xarakter daşıyır. Yəni

məktəb hər hansı bir elmi konsepsiyanm hansı şəhərdə və ya kim tərəfindən

yaradılması ilə əlaqədar olur vs o c- ür də adlanır. Dilçilik məktəbləri daha

çox yarandığı şəhərlərin adı ilə bağhdu. Bu və ya digər şəhərdə yaranıb

formalaşmış dilçilik konsepsiyası həmin şəhərin adını daşıyan məktəb kimi

tarixə daxil olur. Məs., Moskva, Qazan, Leypsiq, Paris dilçilik məktəbləri.

191

Bundan əlavə, yaradıcısmm adı və ya hər hansı fərqli cəhətləri ilə

adlanan məktəblər də vardır. Buna “gənc qrammatiklər” məktəbini misal

göstərmək olar. “Gənc qrammatiklər” məktəbi yarandığı şəhərin adı ilə

Leypsiq məktəbi kimi də tanmır. Amma dilçilik ədə- biyyatmda Leypsiqə

nisbətən, “gənc qrammatiklər” adı da çox yayılmışdır. Bu məktəbin belə

adlanması onun yaradıcılarına zarafatla verilən addır. Onlar

müqayisəli-tarixi dilçiliyi, habelə A.Şleyxer na- turalizmini qəbul etmir,

özlərindən əvvəl yaranmış dilçilik konpsep- siyalannı 1860-70-ci illərə

qədər yaranmış olan dilçilik fikirlərini kəskin tənqid edirdilər. Bu isə,

şübhəsiz, yaşlı nəslin xoşuna gəlmirdi. “Gənc qrammatiklər” in köhnəni

rədd edib, yeni müddəalar irəli sürməsİQƏ istehza edən yaşlı dilçilər,

xüsusilə görkəmli alman dilçisi Fridrix Samke onlan zarafatla

-jungegrammatiker-“gənc qrammatiklər” adlandınrdı. Bu, gənc dilçiləri

hiddətləndirmədi, əksinə onlar öz konsepsiyalanna həmin adı verdilər.

Beləliklə, dilçilik tarixində yeni məktəblərdən biri, “gənc

qrammatiklər” məktəbi yarandı.

“Gənc qrammatiklər” məktəbiom yaradıcıları və əsas

nümayəndələri aşağıdakılardır;

Avqust Leskin (1840-1916), German Paul (1846-1921), Bertold

Delbrük (1842-1922), German Osthof (1847-1909), Kari Bruqman

(1849-1919) və s.

“Gənc qrammatiklər” məktəbinin nümayəndələri təkcə qrammatika

məsələləri ilə deyil, dilçiliyin başqa sahələri ilə də məşğul olurdular.

Onlarm dilçilik manifesti -yaradıcılıq istiqaməti German Osthofla Kari

Bruqmanın 1878-ci ildə nəşr olunmuş “Morfoloji tədqiqatlar” adlı əsərində

şərh edilmişdir. Burada onlar öz proqramlan- nı belə şərh edirdilər;

1) “Gənc qrammatiklər” Şleyxer naturalizmini inkar edir və dili

tarixi hadisə hesab edirlər.

2) “Gənc qrammatiklər” səs dəyişmələrində ciddi

qanunauyğunluq-sarsılmaz, heç bir istisnaya yol verməyən qanunlar

görürlər... Bir sözlə; səs dəyişmələrində üç prinsip-səs qanunlan, analogiya

və sözahna mövcuddur.

192

3) “Gənc qrammatiklər” canlı dilləri və dialektləri öyrənməyi ön

plana çəkirlər.

Göründüyü kimi, “gənc qrammatiklər” öz həmvətənləri Avqust

Şleyxerin naturalist nəzəriyyəsini inkar etməklə dildəki tədrici- mərhələli

inkişafı rədd edir və dilin ictimai mahiyyətini düzgün qiy- mətləndiıməklə

ondan irəli gedirdilər.

“Gənc qrammatiklər” canlı dillərin öyrənilməsini ön plana

çəkməkdə, dili olduğu kimi, qondarma elementlərdən kənarda tədqiq

etməyi məsləhət görməkdə düzgün hərəkət edirdilər.

“Gənc qrammatiklər” məktəbinin görkəmli nümayəndələrindən biri

German Pauldur. O, “dil tarixinin prinsipləri” adlı əsərində bir tərəfdən

Şleyxerin, digər tərəfdən Şteyntalın konpsepsiyasma qarşı çıxır və

göstərirdi ki, hər hansı fikir insan psixikası ilə bağlıdır. Buna görə də o, xalq

psixologiyasmı rədd edirdi.

G. Paul dillə təfəkkür probleminə toxunaraq, düşünmədən

başlamış fikrin reallaşmasına qədər olan prosesi iki sferə bölür. Birinci

sferdə-şüur sferində düşünmə, danışma, ikinci sferdə isə şüursuz nitq

fəaliyyəti baş verir. Bu məsələdə G.Paulla qeydsiz-şərtsiz razılaşmaq

olmaz. Çünki nitq prosesi psixi akt kimi insan şüuru, təfəkkürü ilə bilavasitə

əlaqədardır. Dilin ümumi inkişaf qanunlarmdan biri olan analoji qanun

haqqmda da “gənc qrammatiklər” in müəyyən fikri olmuşdur. Onlar söz və

səs dəyişmələrini məhz analogiya ilə izah c;tmiş, yeninin köhnə əsasmda

analogiya zəminində yaranması fikrini irəli sürmüşlər. Bu sahədə görkəmli

Amerika dilçisi U.D.Uitninin (1827-1894) adını çəkmək olar. Onlar, “gənc

qrammatiklər” in birinciləri sırasında naturalizmi tənqid edib, dilin ictimai

mahiyyətindən bəhs etmişdir. Əslində bu məktəbin -“gənc qrammatiklər”

hərəkatımn fəaliyyətinin dayanmasına da U.Uitni səbəb olmuşdur.

“Gənc qrammatiklər” məktəbinin dilçilikdəki xidmətlərini aşağıdak:

kimi yekunlaşdırmaq olar.

1. Bu hərəkat hər şeydən əvvəl, müqayisəli-dilçiliyin inldşafı- na

təkan verdi.

193

2. Onlar dilin canlı dialekt və şivələrinin öyrənilməsinə əhəmiyyət

verdiklərindən Hind-Avropa dillərindən çoxlu faktik material topladılar ki,

bu da onlann fonetika və morfologiya sahəsində yeni cığır açmasına səbəb

oldu.

3. Onlar naturalist baxışlan tənqid edirdilər.

4. “Gənc qrammatiklər” qəti sübut etdi ki, Hind-Avropa “ana dil” i

primitiv inkişaf səviyyəsində olmamışdır.

5. Dialekt xüsusiyyətləri təkcə leksik tərkibdə deyil, morfologiya və

sintaksisdə də özünü göstərir.

6. “Gənc qrammatiklər” rekonstruksiya məsələsini dəqiqləşdirib

səslərin və morfemlərm rekonstruksiyasını cümlə rekonstruksiyası

sərhədləri ilə fərqləndirirdilər. Birincini tədqiq edib ikinciyə

toxunmamışdılar.

7. “Gənc qrammatiklər” in canlı dil materialını toplayıb sistem

halında tədqiq etməsi qohum dillərin ümumiliyi üzərində aparılan tədqiqat

işini xeyli asanlaşdırırdı.

8. “Gənc qrammatiklər” in dilin fonetik səvİ3^əsrndən bəhs edərkən

fiziologiya və anatomiya məsələlərinə diqqət yetirməsi və tətbiqi dilçiliyin

sonrakı inkişafına təkan verdi.

9. Analogiya qanununun tətbiqi sonradan dilin ümumi inkişaf

qanunlarmın sistemləşməsinə kömək etdi.

10. “Gənc qrammatiklər” məktəbi sonradan Moskva və Qazan

dilçilik məktəbləri kimi elmi konsepsiyalarm yaranması üçün əsas oldu.

§60 Moskva qrammatika məktəbi

Leypsiq universitetində “Gənc qrammatiklər” meydana gəlib

formalaşdığı kimi, Moskva universitetində də yeni dilçilik konsepsiyası

yarandı. Bu, XDC əsrin 70-80-cı illərində Moskva universitetinin müəllim

və alimlərinin birgə səyi ilə yaradılan Moskva dilçilik məktəbi idi. Bu

məktəbin ən görkəmli nümayəndəsi və əsasını qoyan görkəmli rus dilçisi

Filipp Fyodoroviç Fortunatov (1848-1914)

194

idi. F.F.Fortunatov məktəbi “Gənc qrammatiklər” in qrammatik

mülahizələrini əsas götürsə də, bəzən elmi fikirləri ilə ondan aynlırdı.

F.F. Fortunatovun qrammatik tədqiqləri indi də öz əhəmiyyətini

itirməmişdir. O, gənc yaşlarında Avropanın,demək olar ki, bütün dilçilik

mərkəzlərində olmuş, alman, fransız və ingilis həmkarlarının elmi fikirləri

ilə yaxından tanış olmuşdur. Müəllimi F.İ.Bus- layevin də F.F.

Fortunatovun elmi təfəkkürünün inkişafında böyük rolu olmuşdur.

F. Fortunatov özündən əvvəlki alimlərdən fərqli olaraq, dil və

təfəkkürün əlaqəsindən bəhs edərək onlarm birtərəfli deyil, qarşılıqlı

şəkildə əlaqədar olduğunu söyləyirdi.

F. Fortunatovun qrammatika haqqında mövqeyi bundan ibarət idi

ki, müqayisəli-tarixi dilçiliyi hər bir dilin konkret tarixi inkişafı ilə əlaqədar

götürmək lazımdır. O, dilin inkişaf səviyyəsini cəmiyyətin inkişafı ilə

əlaqələndirirdi. Bundan əlavə, o, müqayisəli-tarixi dilçiliyi ümumi

dilçiliyin bir sahəsi kimi götürürdü.

F. Fortunatov məktəbinin qrammatika məktəbi adlanmasının

başlıca səbəbi bundan ibarətdir ki, o, bütün dil faktlarmı qrammatika

tərkibində funksional fəaliyyətlə əlaqələndirirdi.

O, sözə onun qrammatik xüsusiyyəti mövqeyindən yanaşaraq,

“sözlərin qrammatik qanunlan” haqqmda təlimin əsasını qoymuşdur.

Beləliklə, söz, onun avtosemantik qruplan, morfemlər, onlann sözdüzəltmə

və sözdəyişmə xüsusiyyətləri haqqında da bəhs edən, sözlərin morfoloji

forması haqqmda öz təliminə əsaslanan F. Fortunatov dillərin tipoloji

təsnifi haqqında yeni fikirlər irəli sürür. F. Fortunatov özünəqədərki

təsnifdən (dörd qrupa bölən) fərqli olaraq, dünya dillərini beş qrupa bölür.

Doğrudur, bu beş qrup bölgüsünü olduğu kimi qəbul etmək olmaz, bununla

belə, alimin cəsarətli fikirlərini nəzərə alaraq həmin təsnifi verməyi lazım

bilirik:

1) Aqqlütinativ dillər. Burada əsas və affiks dəyişməz qalır. Buraya

Ural-Altay dilləri daxildir.

2) Flektiv-aqqlütinativ dillər. Bu dillərdə söz kökü dəyişir. Buraya

Sami dillər daxildir.

195

3) Flektiv dillər. Bu dillərdə əsasın dəyişməsi affiksin dəyişməsi ilə

əlaqələnir. Buraya Hind-Avropa dilləri daxildir.

4) Kök sözlü dillər. Burada sözlər köklərindən ibarətdir. Bu dillərdə

affikslə düzələn söz forması yoxdur. Bu qrupa Çin, Siam və s. dillər

daxildir.

5) Polisintetik dillər. Bu dillər sözyaratmada aqqlütinativ dillərə

mənsubdur. Həmin dillərdən onunla fərqlənirlər ki, bu dillərdə söz-cümlə

yaradan formalar vardır. Buraya Amerika hindularmm dilləri daxildir.

F. Fortunatov sintaksisin əsas obyekti olaraq söz birləşməsini

götürür. Burada o, söz birləşmələrini psixoloji hökmlə əlaqələndirirdi. Bu

isə qrammatikam İkinci plana keçirmək demək idi.

F. Fortunatov sözlə söz birləşmələrinin və cümlənin sərhədlərini ilk

müəyyənləşdirənlər sırasmda gedərək sözdəyişmə və sözdü- zəltmə

məsələlərindən də bəhs etmişdir.

F. Fortunatovun sintaksis haqqmdakı görüşlərini onun şagirdləri

A.M.Peşkovski və A.A.Şaxmatov daha da dərinləşdinniş və bu sahədə öz

müəllimlərindən irəli getmişlər. A.M. Peşkovski indi də öz əhəmiyyətini

itirməyən “Rus sintaksisi elmi izahda” («PyccKHH cHxraKCHC B nayunoM

ocBemeHHH») adlı əsərində əsas diqqəti söz forması ilə söz birləşməsi

forması məsələsinə yönəldir, cümlə anlayışına isə ikinci dərəcəli əhəmiyyət

verilirdi. O, belə hesab edirdi ki, hər bir söz birləşməsinin xarici forması

olduğu kimi, daxili qurumu da olmalıdır.

A.A.Şaxmatov (1864-1920) F.F. Fortunatov məktəbinin ən

görkəmli nümayəndələrindən biridir. O, rus dilinin tarixinə və müasir

vəziyyətinə aid çoxlu əsərlərin müəllifidir. “Rus dilinin, sintaksisi”

A.Şaxmatovun ən sanballı əsəri hesab edilir. Bu əsərində A. Şaxmatov

A.Peşkovskidən fərqli olaraq cümləni ön plana çəkir, söz birləşmələrini

ikinci dərəcəli hesab edir. Bu əsərdə birinci olaraq cüttərkibli və təktərkibli

cümlələrdən bəhs edir. Söz birləşmələrinə də müəyyən qədər yer verir.

Təktərkibli və cüttərkibli cümlələrin hüdudu və xüsusiyyətləri haqqmda

A.Şaxmatovun fikirləri müasir rus dilçiliyi üçün də böyük əhəmiyyətə

malikdir.

196

§61 Qazan dilçilik məktəbi

Qaızan dilçilik məktəbi, demək olar ki, Moskva qrammatiklər

məktəbi ilə eyni vaxtda yaranmışdır. XIX əsrin 70-80-cı illəri “gənc

qrammatiklər” məktəbinin ən yüksək inkişaf mərhələsi hesab edilə bilər.

Bu məktəbin elmi müddəalan Almaniyadan çıxaraq özünə Rusiyada, onun

Moskva və Qazan kimi inkişaf etmiş şəhərlərində yeni-yeni tərəfdarlar

tapndı. Qazan Universitetinin müəllimi, görkəmli nıs dilçisi İvan

Aleksandroviç Boduen de Kurtene (1845- 1929) yanm əsrdən artıq elmi

fəaliyyətlə məşğul olmuş və Leypsiq- li həmkarlarının fikirlərini daha da

dərinləşdirmişdir. Boduen de Kurtene Qazan Universitetində dərs dediyi

vaxt özünə çoxlu tərəfdar, həmfikir tapmışdır. Onlardan V.A.Boqoroditski,

N.V.Kruşevs- ki, S.K.BUİİÇ, A.İ.Aleksandrov və başqalarmı göstərmək

olar. Bu alimlər “gənc qrammatiklər” in elmi ideyaları üzərində öz

konsepsiyalarını qursalar da. Qazan dilçilik məktəbi birinci növbədə

fonoloji tədqiqatlar istiqamətində inkişaf edirdi. Məhz bu məktəbdə fonem

nəzəriyyəsinin əsası qoyulmuşdur. İ.A.Boduen de Kurtenenin ümumi

dilçilik görüşləri F.de Sössürün dünyagörüşünün formalaşmasma kömək

etdiyi kimi, N.S.Trubetskoyun da fonem haqqmdakı mülahizələrinin

formalaşmasma kömək etmişdi. Qazan dilçilik məktəbinin

nümayəndələrinin diaxroniya və və sinxroniya mövqeləri F.de Sössürün

mövqeyi ilə uyğun gəlir.

Boduen de Kurtene müqayisəli-tarixi dilçiliklə yanaşı, dilin

strukturunun təsvirinə də böyük diqqət verir. Özündən əvvəlki dilçilər kimi

Boduen də dilin funksional fəaliyyəti məsələsini həm cəmiyyətlə, həm də

fərdi əlaqədə götürür. Boduen de Kurtene dilin funksional fəaliyyətini

onun kommunikativ funksiyası ilə, fikrin reallaşması və nəhayət, dil

işarələrinin reallaşması fikrinə birdən-birə gəlməmişdi. O, dili işarələr

sistemi kimi dərk etdikdən sonra bu fikri irəli sürdü.

Bununla belə. Qazan dilçilik məktəbi, daha çox, fonem məsələsi ilə

əlaqədardır. Dilçilik tarixində fonem nəzəriyyəsinin banisi Boduen de

Kurtene hesab edilir. O, fonem nəzəriyyəsi ilə bütün yara-

197

dıcılıgı bo}m məşğul olmuşdur. O, fonemin linqvistik modelini və onun

mahiyyətini müəyyən etmişdir. 1881-ci ildə İ.A.Boduen de Kurtene

“Slavyan dillərinin müqayisəli qrammatikasının bəzi bölmələri” adlı əsərini

yazır ki, fonemi sözün antrofonİk xüsusiyyətlərinin ümumiləşmiş məbləği,

bir dil daxilində korrelyativ əlaqə zamam bölünməyən vahid hesab edir. Elə

həmin əsərdəcə Boduen fonemi “antrofonİk xüsusiyyətlərin sadə

ümumiləşməsi” kimi izah e;dir.

Boduen de Kurtene fonemi aşağıdakı kimi izah edir:

1) Bu mürəkkəb vahiddir.

2) O- elementar vahidlərdən (xüsusiyyətlərdən) ibarətdir.

3) Həmin elementar vahidlərin məcmusu (xüsusiyy əti) dildə

bölünməz tam kimi fəaliyyət göstərir.

4) Sadə elementlərdən ibarət olan fonemlər dil sistemində qarşılıqlı

münasibət - korrelyasiya kimi çıxış edir.

5) Fonem-mücərrədlikdir, dil ümumiləşməsinin nəticəsidir və s.

Məlumdur ki, Boduenin fonem haqqındakı fikri sabit olmamışdır.

Boduen yaradıcılığınm biıinci dövründə fonemə morfoloji - etimoloji

mövqedən yanaşaraq onun yalnız morfem tərkibində yaşaya bilməsini iddia

edirdi.

Lakin XIX əsrin 90-cı illərindən başlayaraq Boduen öz mövqeyini

dəyişdirir və artıq ona mücərrəd vahid kimi baxır. Bir neçə ildən sonra isə

fonemi struktur-dil mücərrədliyinə aid edir. “Fonem” adlı məqaləsində alim

fonemi “səsin psixi ekvivalent” hesab edir. O, belə deməkdə onu əsas

götürürdü, səs danışanın şüurunda “akus- tik fonetik iz” qoyur və fikrini

belə yekunlaşdırır: “Fonemlər-bu vahid, dil səslərinin keçməyən

təsəvvürləridir”.

Bu fikri Boduen sonralar da bir neçə dəfə təkrar etmiş və

göstərmişdir ki, “fonem bizim psixikamızda həmişə mövcud olan səs

təsəvvürüdür”.

F.de Sössür kimi Boduen de Kurtene də özündən sonra gələn

alimlərin dilçilik mövqelərinin formalaşmasma təsir etmişdir. İlk növbədə

Praqa funksional dilçilik məktəbinin, onun görkəmli nümayəndələri olan

V.Mateziusun, N.S.Trubetskoyım və R.O.Yakobso-

198

nun strukturalist baxışlannm formalaşmasında Boduen təlimi böyük rol

oynamışdır.

Qa2;an dilçilik məktəbinin təsiri bütün Avropaya yayılmış, Polşada

Qulaşinin, V.Doroşevskinin dilçilik görüşləri məhz Boduen de Kurteiıe

mövqeyinə əsaslanır. Görkəmli rus dilçisi Y.V.Poliva- nov da bilavasitə

Boduenin şagirdidir.

§62 German dillərinin Azərbaycanda

öyrənilməsi tarixindən

Azərbaycanda german dillərinin tədrisi və tədqiqi böyük tarixi

keçmişə malikdir.

İlk öncə qeyd edək ki, bu dillərin tədrisi, tədqiqi bir sıra ziyalıların

adı ilə bağlıdır. Onlardan C.M.Cəfərovu, R.Ə.Qayıbovanı,

N.H.Ağazadəni, F.Ə.Kazımovu, L.Y.Barsuku, Ə.Əliyevi, S.Ə.Pepi- novanı

və s. göstərmək olar. Bu alimlər intensiv tədqiqat apannaqla yanaşı, uımn

müddət ingilis və alman dillərini gənclərimizə öyrədiblər. C.M.Cəfərov,

R.Ə.Qayıbova, N.H.Ağazadə uzun illər elmin və tədrisin qaynar mərkəzi

olan kafedralara rəhbərlik edərək gənc nəslin yetişdirilməsində şam kimi

əriyiblər. Onlardan sonrakı nəslin nümayəndələrinə O.İ.Musayevi,

T.İ.Hidayətzadəni, Z.N.Verdiyev- anı, Ə.L.Əliyevanı, S.M.Babayevi,

F.Ə.Seyidovu, C.M.Axundovu və s. aid etmək olar.

Hazırda respublikamızda ingilis dilinin üslubiyyatı, alman və

Azərbaycan dillərinin müqayisəli -tipoloji tədqiqi, habelə, müxtəlif sistemli

dillərdə qarşılıqlı tutuşdurma metodu ilə kontrastlann öyrədilməsi

problemləri germanistikanın apancı sahələrindəndir və həmin dilləi' üzrə

kadrlar hazırlığında ardıcıl iş gedir. Bu sahədə də ölkəmizdə çoxlu alimlər

ordusu yetişmişdir: F.Veysəlli, S.Abdulla- yev, M.Qayıbova, M.Qazıyeva,

G.Hüseynzadə, D.İsmayılova, Ə.Qubatov, D.Yunusov, N.Yusifov,

N.Vəliyeva, Ə.Hacıyeva, Ə. Abdullayev, E.Hacıyev, A.Hüseynov, ,

F.Cahangirov, A.Məmmə

199

dov, A.Cəfərov, L.Cəfərova, Ç.Qurbanlı və onlarla digərlərinin adlarını

çəkə bilərik.

Fərəh hissi ilə deyə bilərik ki, müstəqillik illərində ölkəmizin

germanistika ilə məşğul olan məktəb və fakültələrinin mütəxəssisləri ilə

Böyük Britaniya, ABŞ, Lüksemburq, Koreya, Avstriya, Hindistan, Çin,

Türkiyə, Belçika, almaniya, İtaliya, Rusiya, İsrail, Qazaxıstan, Gürcüstan

və başqa ölkələrin germanşünaslan arasında geniş əlaqələr yaradılmış bir

çox ali məktəblərlə müəllim-tədqiqatçı mübadiləsi aparümış, dünyanm

tanınmış dilçi alimləri mühazirə oxumaq üçün respublikaya dəvət

edilmişdir. Bu işdə Azərbaycan Dillər Universitetinin əməkdaşları daha

fəal olmuş bir çox konfranslarda, simpoziumlarda maraqlı məruzələrlə

çıxış etmiş, ABŞ və Avropanın bir sıra ali məktəblərində mühazirələr

oxumuşlar.

İndi respublikamızda german dillərindən yüzlərlə mütəxəssis dərs

deyir, təkcə Azərbaycan Dillər Universitetində bu ixtisas üzrə 10 kafedra

fəaliyyət göstərir ki, bu kafedralarda da xeyli elmlər doktorları və fəlsəfə

doktorları - germanistlər çalışır, elmi-tədqiqat işləri aparırlar.

200

Ədəbiyyat

Azerbaycan dilində 1. Axundov A., Ümumi dilçilik. Bakı: “Maarif’, 1988. 2. Abdullayev Ə.Ə. Mətni anlama modelləri. Bakı: Səda, 1999. 3. Abdullayev K.M., Məmmədov A.Y., Musayev M.M., Ziyadova

L.V., və digərləri. Azərbaycan dilində mürəkkəb sintaktik bütövlər. Bakı: “Mütərcim”, 2012.

4. Babayev A., Dilçiliyə giriş. Bakı: “Nurlan” nəşriyyatı, 2004. 5. Həşimova D.Ə., Azərbaycanda germanistikanm inkişafı və

təşəkkülü. F.f.d. dissertasiyası. Bakı, 2012. 6. Humboldt fon V., Bəşər dilləri quruluşunun müxtəlifliyi və

bunun bəşəriyyətin mənəvi inkişafına təsiri haqqında, (ingilis dilindən tərcümə edəni -fıl.e.d., prof Əbülfəz Rəcəbli). Ba^: “Nurlan”, 2008.

7. Xomski N., Dil və təfəkkür (ingilis dilindən tərcümə edəni - fıl.e.d,, prof. A.Y. Məmmədov). Bakı: BSU nəş., 2006.

8. Quliyev C., Mürəkkəb söz və onun strukturu (ingilis və Azərbaycan dillərinin materialları əsasmda). Bakı: “Elm və Təhsil”, 2011.

9. Koseriu E. Ümumi dilçiliyə giriş (alman dilindən tərcümə edəni - fıl.e.d., prof

F Y. Veysəlli). Bakı: “Mütərcim”, 2006. 10. Mahmudov M., Mətnin formal təhlili sistemi (Azərbaycan

dilinin materiallan əsasmda). Bakı: “Elm”, 2002. 11. Mahmudov M., Kompüter dilçiliyi. Bakı: “Elm və Təhsif’,

2013 12. Məmmədov A. Dilçiliyin müasir problemləri. Bakı: “ADU

nəşriyyatı” MMC, 2008. 13. Musayev O.İ. İngilis dilinin qrammatikası. Bakı: “Qismət”,

2007. 14. Məmmədova M., Yunusov D. İngilis dilinin qrammatikası,

Bakı: Adiloğlu nəşriyyatı, 2011. 15. Məmmədov A. Mətn dilçiliyi. Mürəkkəb sintaktik bütöv. Bakı,

2001.

16. Məmmədov A. Mətn yaranmasmda formal əlaqə vasitələrinin sistemi. Bakı: “Elm”, 2001.

17. Məmmədov A., Məmmədov M. Diskurs təhlilinin koqnitiv perspektivləri. Bakı: “Çaşıoğlu”, 2010.

201

18. Potter S. Dilimiz (ingilis dilindən tərcümə edəni - fıl e.d., prof. F.Y.Veysəlli və S.B.Mustafayeva). Bakı: “Elm və təhsil”, 2012.

19. Rəcəbli Ə. Dilçilik tarixi. Cild I, II, Bakı, 2006/2007. 20. Sössür de F. Ümumi dilçilik kursu (ingilis dilindəjı tərcümə

edəni- fıl.e.d., prof. N.Q.Cəfərov). Bakı: BDU nəş., 2003. 21. Trubetskoy N.S. Fonologiyanm əsasları. Almancadan

tərcüməsi, “Qeydlər” və “Son söz” fıl.e.d., prof. F.Veysəllinindir. Bakı, 2001.

22. Veysəlli F.Y. Fonetika və fonologiya məsələləri. Bakı: “Maarif’, 1993.

23. ’Veysəlli F.Y. Geman dilçiliyinə giriş. Bakı: “Mütərcim”, 2011.

24. Veysəlli F.Y. Semiotika. Bakı: “Mütərcim”, 2010. 25. Veysəlli F.Y. Bir daha dilin işarəliyi haqqmda. Bakı,

“Azərbaycanda xarici dillər” elmi-metodiki və ictimai-publisistik jurnal, 2007.

26. Yunusov D. Mürəkkəb sintaktik vahidlərdə konstantlıq və variativlik /ingilis dili materialı əsasmda. Bakı: E.L. nəşriyyatı, 2008.

27. Yunusov D. Müxtəlifsistemli dillərdə mürəkkəb sintaktik vahidlərin variativliyi. Bakı: Mütərcim, 2005.

28. Zeynalov F.H. Cümlə vurğusunun linqvistik-praqmatİk aspekt- lərmə dair. Kontrastiv sintaksis: Elmi əsərlərin tematik məcmuəsi. S.M.Kirov adına ADU, Bakı, 1988.

İngilis dilində 29. Langacker R. Foundation of Cognitive Grammar, vol. 1,

Theoretical Prerequisites. Stanford University Press, 1987. 30. Lakoff G. Women, Fire and Dangerous Things. What categories

reveal about the mind. Chicago: Chicago University Press, 1987. 31. Lakoff G. The Invariance Hypothesis: Is Abstract Reason Based

on Image-Schemes? Cognitive Linguistics Nİ, 1990. 32. Lakoff G. The Comtemporary theory of metapliore (ed.)

Metaphor and Thought. Cambridge: Cambridge University Press, Second Edition, 1993.

33. Mammadov A., Ziyadova L. Discourse and translation: Functional-cognitive approach. Baku, “Letterpress”, 2012.

34. Musayev O.I, Hajiyev E.L, Hüseynov A.R. A Practical Grammar of Contemporary English. Bakı, “Qismət”, 2009.

202

203

MUNDƏRICAT

Kursun obyekti və predmeti ............................................................... 6 Fonem birləşmələri və fonem dəyişmələri ......................................... 13 Fonem əvəzlənmələri ......................................................................... 15 Səs, variant və fonem münasibətləri ................................................... 17 Fonetik hadisə və qanunlar ................................................................. 19 Heca .................................................................................................... 21 İntonasiya ........................................................................................... 23 Oppozisiya və linqvistik sıfır anlayışı ................................................ 23 Fonetik oppozisiya və sıfır fonem ...................................................... 24 Fonoloji oppozisiya və sıfır diferensial əlamət .................................. 27 Linqvistik sıfir və onun növləri .......................................................... 28 Ünsiyyətin fizioloji aspekti ................................................................ 29 Transkripsiya və onun rolu ................................................................. 32 Dilin morfoloji quruluşu və morfem tərkibi ....................................... 34 Morf, allomorf(em) və morfem münasibətləri ................................... 36 Sözün morfem strukturu ..................................................................... 37 Morfemlərin valentliyi və variativliyi ................................................ 41 Qrammatik oppozisiya və qrammatik oppozisiya vahidləri ............... 43 Morfoloji oppozisiya və sıfır morfem ................................................ 43 Sıfır morfem anlayışı german dilçiliyində .......................................... 45 Nitq hissələri ...................................................................................... 50 Hal kateqoriyası .................................................................................. 51 Zaman kateqoriyası ............................................................................ 54 Felin vasitəli şəkilləri ......................................................................... 57 Şəkil kateqoriyası ............................................................................... 68 Şəxs kateqoriyası ................................................................................ 70 Növ kateqoriyası ................................................................................ 70 Söz birləşmələri .................................................................................. 73 Sözün yaranması (mənşəyi) və strukturu ........................................... 75 Söz mənasınm dəyişməsi(diaxronik semasiologiya) .......................... 81 Metafora ............................................................................................. 82 Metonimiya ........................................................................................ 84 Omonimlər ......................................................................................... 85 Sinonimlər .......................................................................................... 88 Sinonimlərin təsnifatı ......................................................................... 89

204

Orfoepiya ............................................................................................. 91 Yazı ...................................................... .. ............................................ 93 Dilin lüğət tərkibinin zənginləşməsinin mənbələri və yolları .............. 94 Mürəkkəb sözlərin struktur - sözdüzəldici xüsusiyyətləri ................... 102 Mürəkkəb sözlərin struktur təhlili ....................................................... 102 İngilis dilində söz vurğusu ................................................................... 108 Mürəkkəb sözlərdə vurğu .................................................................... 109 Vurğu dərəcəsinə görə mürəkkəb sifətlərin bölgüsü ........................... 111 German di lləri sintaksisinin nəzəri məsələləri .................................... 114 German dillərində qrammatik kateqoriyalar ........................................ 135 Xüsusi qrammatik kateqoriyalar .......................................................... 137 Sintaktik vahidlərin semantik təhlili .................................................... 139 Sintaktik vahidin aktual (kommunikativ) üzvlənməsi ......................... 143 Sintaktik oppozisiya və sıfır sintaksem ............................................... 145 Mürəkkəb sintaktik vahidlərdə konstantlıq və variativlik problemi .... 147 Ünsiyyətin modeli................................................................................ 171 Qrammatik funksiyalar ........................................................................ 171 Dil-danışıq münasibətləri .................................................................... 175 Dil sisteminin müxtəlif səviyyələrində dbcotomik və trixotomik yanaşmalar .................................................................... 182 Mühüm cərəyan və məktəblər ............................................................. 183 Naturalizm cərəyanı ............................................................................. 184 Psixoloji cərəyan.................................................................................. 186 Sosioloji cərəyan.................................................................................. 189 “Gənc qrammatiklər” məktəbi ............................................................. 191 Moskva qrammatika məktəbi .............................................................. 194 Qazan dilçilik məktəbi ......................................................................... 197 German dillərinin Azərbaycanda öyrənilməsi tarixindən .................... 199

205

German dilləri ixtisası üzrə materiallar toplusu

Bakı - Mütərcim - 2014