Türk Edebiyatında Edebiyat Kanonu:Kanon, Kanona Girmek Ve Kanona Müdahale1

Turgay Anar* Özet Türkedebiyatındasonyıllardakanonkavramınındolayısıyladaedebiyatkanonununaydınlatılması,bunlarıniçerikleriveişlevleriileilgiliinceleme,araştırmavetartışmalaryapılmaktadır.Makaledeönceliklekanonkavramınınortayaçıktığıilkzamanlardaniti-barenkelimeninsahipolduğuanlamlarvebuanlamlarınzamaniçindegeçirdiğideğişimedeğinilmiş,dahasonraTürkedebiyatındakanonkavramınanasılbakıldığı,kanonveede-biyatkanonunuanlamaçabalarıdilegetirilmiş,edebiyatkanonlarınınoluşmasebeplerivesonuçlarıüzerindedurulduktansonradakanonagirmekisteyenlerinkanonagirmevekarşıkanonoluşturmaçabalarıüzerindedurulmuştur. Anahtar Kelimeler: Kanon,edebiyatkanonu,karşıkanon,liste,kural,kriter

Literary Canon in Turkish Literature: The Canon, Acceptance by the Canon and the Anti-Canon

Abstract InTurkishLiteratureintherecentyears,analysis,researchanddebateontheclarifi-cationoftheconceptsofcanonandliterarycanonaswellasthecontentsandfunctionsof these concepts has beengainingground. In this article, firstly themeanings of theconceptofcanonsinceitsfirstemergenceandtheovertimechangeinthesemeaningsistreated.Secondly,theapproachtotheconceptofcanoninTurkishliterature,theeffortsofunderstandingtheconceptsofcanonandliterarycanonareevaluated.Thereasonsfortheemergenceofliterarycanonsandtheirresultsaswellastheeffortsofthosewhowishtoenterthecanonorformananti-canonarestressed. Keywords: Canon,canonofliterature,anti-canon,list,rules,criteria

* Yrd.Doç.Dr.,İstanbulMedeniyetÜniversitesiTürkDiliveEdebiyatıBölümü,İstanbul/Türkiye,turgay.anar@medeniyet.edu.tr

1 Bu makale, doktora tezimin birinci kısmında yer alan “Kanon Kavramına Genel BirBakış” başlıklı bölümün yeniden düzenlenmiş ve eklemelerle genişletilmiş halidir.Detaylıbilgiiçinbkz.TurgayAnar,MekândanTaşanEdebiyat:YeniTürkEdebiyatındaEdebiyatMahfilleri,KapıYayınları,İstanbul,2012,s.9-39.

40

1. Kanon Kelimesinin İlk Anlamları Kanon kelimesinin çok eski zamanlarda ortaya çıkması ve zamaniçindekullanımalanınınartmasıkelimeninbirçokdildebirbirineyakınanlamlarının oluşmasını sağlar.Kanonun anlamında zenginleşmeleringörülmesi,kanonkelimesiningerçekanlamınazamanlayanvemecazanlamlarındadâhilolmasınıkolaylaştırır.KanonkelimesineSamidille-rikaynaklıketmektedir.Kanon,İbranice“qâneh”,Asurdilinde“qanu”,Ugarit dilinde “qn”2,Aramicede “qanja”, Sümercede “gin”3 şeklindeyazılmaktadır. İbranice’deki “qâneh” kelimesi, “ölçü kamışı”4 (qaneh ha-middah),“kamış”,“değnek”5anlamınasahiptir.Samidillerininkay-naklıkettiğibukelimeGrekçeye“kanon”,GrekçedendeLatinceye“ca-non”olarakgeçer.Kanon,“kanna”(boru)kelimesiyledebağlantılıdır6.Grekçedekikanonkelimesininihtivaettiğianlam,“ölçü,kanun,kural”anlamlarınıdabarındırmaktadır7.Kanonkelimesinineskidevirlerdekiyaygınbirşekildekullanılananlamınaenyakınanlam,Latincedekian-lamıyladoğrudanilişkilidir:“doğruyuyanlıştanayıranölçü”,“kriter”. JanAssmann, Sami dili kaynaklı kanon kelimesinin, Grekçe’dekikullanımıyla İbranicedeki içeriğinayrılmazbirbiçimdebirbirinebağ-landığını,kelimeniniçinefarklıanlamalanlarınınkarışmasıyladaan-lamındabirçeşitlilikvezenginliğinmeydanageldiğinivurgular8.Keli-meninbaşkadillerdefarklıyazılışlarıolmasınarağmen,anlamıhemen

2 Yasin Meral, “YeniAhit Kanon’un Oluşumu (I- IV.Asırlar)”, Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi,2007,s.42.

3 JanAssmann,Kültürel Bellek: Eski Yüksek Kültürlerde Yazı, Hatırlama ve Politik Kimlik,(Çev.AyşeTekin),İstanbul,AyrıntıYayınları,2001,s.110.

4 YasinMeral’inverdiğibilgiyegöreİbranicedekibuanlamaEskiAhit’teI.Krallar14:15ve Eyüp 40:21’de rastlanmaktadır: “Tanrı beni oraya götürdü, tunca benzer bir adamgördüm.Elindeketenbir “ölçüdeğneği” (qaneh ha-middah) tutarakkapının girişindeduruyordu.” “Tapınağı çepeçevre kuşatan bir duvar gördüm. Adamın elindeki “ölçüdeğneği”nin(qaneh ha-middah)uzunluğualtıarşındı.”Bkz.Meral,a.g.e.,s.42.

5 GregoryJusdanis,Gecikmiş Modernlik ve Estetik Kültür: Milli Edebiyatın İcat Edilişi,(Çev.TuncayBirkan),İstanbul,MetisYayınları,1998,s.84.

6 Assmann,a.g.e.,s.108.7 Meral,a.g.e.,s.42.8 Assmann,a.g.e.,s.110.

41

hemen aynı kavram çerçevesinde kalmıştır9. Kanonun eski dillerdekianlamında,bir“inşaatsanatınınaracı”anlamıdahigizlidir.Kanonke-limesi, “Düz sırık, sopa, (ölçekli) cetvel” anlamınınyanında aynı za-manda“arundo donax”anlamıyladadüzsopaveasalarınyapımıiçinelverişli(bambubenzeri)birmalzemeanlamınadagelmektedir10.

2. Kanon Kelimesinin Yıllar İçinde Kazandığı Yeni Anlamlar Ünlü“mikrotarih”çiCarloGinzburg,“Kelimelerindevamlılığıan-lamlarındevamlılığınıgarantietmez.11”cümlesinitamda“kanon”içinsöylemişgibidir.Kanonkelimesi,yıllar içindeçeşitlianlamlarkazan-mışamabuanlamlarhiçbirzamankanonuntemelanlamındantamamenuzaklaşmamıştır. H.Oppel’inçalışmasındaişaretedildiğiüzere,Klasikdönemdeka-nonkelimesiheykeltıraşlık,marangozlukvemimarlıktakullanılan“düzbirnesne”yada“ölçü”(marangozcetveli)anlamınageliyordu.Kelime,birnesnenindoğruluğunuölçmeninveifadeetmeninyoluydu.Kelimezamanla“doğruölçü”yada“orantı”şeklindemetaforikbiranlamka-zandı12. Kelimenin belki de hemen hemen hiç değişmeyen temel anlamı,“ölçü, kural, norm, örnek, kriter” anlamıdır. Bu anlamlar hem somutanlamdaölçmekfiilininbütünnüanslarınasahiptirhemdemecazanla-mageçmelerisayesindebellibir“ölçü,norm,kural”anlamınıdaihtivaeder.Kelimeninbuşekildebirdençokanlamdakullanılabilmesininte-melsebebi,kanonkelimesiningeçmiştengünümüzekadarbirdençokalanlailişkiiçindeolmasıdır.Kelimeetik-dinîalanlarilesanat-edebi-yat-müzik-mimarialanlarıarasındazenginbirçeşitliliktekullanılabil-mektedir.13Busebeptenetimolojikanlamauygunolarakzamanıngeç-

9 Kanonkelimesininantikanlamlarıylailgilişukaynaklaradabakılabilir:KemalAtakay,“KanonHuzursuzluğu”,Kitap-lık,y.11,No:68,Ocak2004,s.70;OğuzDemiralp,“KanunBenim!”Pasaj,No:6,Kasım2007-Mayıs2008,s.19-20.;PelinBaşcı,“YerliEdebiyat,Yurdun Edebiyatı; HerkesOnuOkumalı: Türk Edebiyatı Kanonu veUlusalKimliğinSınırları”,Pasaj,No:6,Kasım2007-Mayıs2008,s.47.;JaleParla,“EdebiyatKanonları”,Kitap-lık,y.11,No:68,Ocak2004,s.51-52.

10 Assmann,a.g.e.,s.110.11 Carlo Ginzburg, Tahta Gözler: Mesafe Üzerine Dokuz Düşünce,( Çev.Aysun Şişik),

İstanbul,MetisYayınları,2009,s.39.12 Jusdanis,a.g.e.,s.84.13 Atakay,a.g.m.,s.70.

42

mesiylebirliktekelimeningerçektekullanıldığıtemelanlamıarasındadafarklılıklar,zenginlikler,çeşitlenmelerortayaçıkmıştır.Buzengin-lik,değişiklikveçeşitlenmeleriengüzelİngilizcedegörebilmekteyiz14. Kanon,Klasik veHelenistik dönemlerde “heykel”, “müzik”, “fel-sefe”,“retorik”ve“dilbilgisi”ileilgilitartışmalardakullanılanönemlibirkavramolarakkarşımızaçıkmaktadır.Kanon,birçokaraştırmacınındadikkatiniçektiğiüzereaynızamandaHrıstiyanlarınçeşitliyazıları-nınKitabıMukaddes’tebirarayagetirilmesisırasındavazgeçilmezbirişlevdegörmüştür15.Kelimebirden fazlaalandakullanılabildiğinden,bufarklıalanlardakikişivekurumlariçindefarklıanlamlaragelmekte,kelimeninkullanımıböylecefarklılaşmaktadır.

3. Günümüzde Kullanılan Kanon Kelimesinin Farklı Mecazi AnlamlarıYukarıdakitanımvearaştırmalarıngösterdiğigibi,kanonterimininteo-lojikanlamıvebuanlamdantüreyendiğeranlamlar,günümüzdekulla-nılankanonkelimesininçeşitlianlamlarınıvekullanımlarınımeydanagetirmiştir. Kanon kelimesinin türediği kökten gerçek ve mecazi an-lamlarortayaçıkmıştır.Kelimeninbütünyönleriniveçeşitlialanlardakullanılmasınıninceliklerinitespitedebilmekamacıylakanonunfarklımecazianlamlarınıdörtgruptatoplayabiliriz16:1.Ölçek,cetvel,ölçüt2.Örnek,model3.Kural,norm4.Tablo,liste.

3.1. Ölçek, Cetvel, Ölçüt YunanheykeltıraşPolykleitosM.Ö.5.yüzyılınortalarınadoğrube-deninkusursuzorantılarlaanlatılabilengüzelliğiüzerine,Kanonisimlibirmetinyazmıştır.Bumetindeinsanvücudununidealoranınınölçü-lerini (altın oranı) belirlemeye çalışmıştır.Bu ölçüyü görünür kılmak

14 Jusdanis,a.g.e.,s.83-84.15 DetaylıbilgiiçinYasinMeral’aaitçalışmayabakılabilir.16 Gruplamada,incelediğimizeserleriçindeenderlitopluveciddikaynakolmasısebebiyle

Assmann’ınölçütütercihedilmiş,kavramlailgilimecaziaçıklamalaryapılırkendeaynıkaynaktangenişölçüdeyararlanılmıştır.Bkz.:Assmann,a.g.e.,s.108-115.

43

amacıyladaidealölçülerisomutlaştıran,dahasonrakanonismiyleşöh-retkazanacakolanbirheykelyapmıştır17. Polykleitos,Pisagor’unsayılarla ilgili felsefigörüşlerindendeçokfazlaetkilendiğiiçin,Doryphoros(mızraktaşıyan)isimlibuheykeliniyaparkenvücutparçalarındasayısalanlamdadakusursuzbiroranınol-masıgerektiğifikrindenhareketetmiş,busayedeinsanvücudununmü-kemmellikölçütüveyastandardıolarakkabuledilmişbirölçüyüortayaçıkarmıştır18.Onunsanateserlerindeyaptığıbüyükyenilikaslındaras-yonelolarakhesaplanabilirsanateserlerine,“ruhsalbirbütünlük”,yanibir sistem oluşturacak başka bir bütünlüğü eklemesidir19.Meşhur tıpbilginiGalen’inverdiğibilgiyegöreo, insanfigüründekioranı,yazılıbirincelemeilesaptamış,bukuramagöreyaptığıheykelinedeaynıadıvermiştir20.Buheykelsadecesanatçınınyaşadığıçağiçindeğilondansonrakiçağlardadaheykeltıraşlariçinkusursuzluğanasılulaşılabilece-ğinisomutlayanbirkanungibibenimsenmiştir21.Polykleitos’unkanonkavramı, güzel sanatlarda hâlâ geçerli bir terimdir.Bunun sonucundakanon “bir parçanın ölçümlerinde bütünün ve bütünün ölçümlerindeenufakparçanınboyutlarınıngözönündebulundurulmasınaizinverenmetriksistem”olarakkullanılmaktadır22.Polykleitos’unvedolayısıyladaeserininkanonlaştırılmasınınasılsebebi,birkanonyaratmasınınyanısıra eserinde çağına ve daha sonra gelecek çağlara “biçimsel katılık”ve“kurallarabağlılık”sayesindemükemmeleserlerinverilebileceğiningösterebilmişolmasıdır23. Polykleitos’lahemenhemenaynıçağdayaşayanfilozoflarDemokritveEpikür’ünaynıbaşlıklımetinlerivardır.Onlarınyaptıkları“güvenilirbilgilerinsağladığıölçekleribulmak,doğruileyanlışı,gerçekbilgiyle

17 Jusdanis,a.g.e.,s.84.18 DidemDemiralp, “ SanatınıÇağının Felsefesi IşığındaBiçimlendirenBirHeykeltraş:

Antik Yunanlı Polykleitos”, (Çevrimiçi) http://www.sanatvetasarim.gazi.edu.tr/makaleler/2_didem.pdf,13.03.2010.

19 Bkz.Assmann,a.g.e.,s.109.20 DidemDemiralp,A.E. Plinius’a göre ise Doryphors’u kanon olarak adlandıran, eseri

örnekvemükemmelbirheykelolaraknitelendirenİmparatorlukdönemisanatçılarıdır.Bkz.:Assmann,a.g.e.,s.109.

21 DidemDemiralp,a.y.22 Assmann,a.g.e.,s.109.23 Assmann,a.g.e.,s.108-109.

44

yanılsamayı ayırt edebilmek için ölçütler oluşturmaktır.”24. Euripidesiçinisekanonahlâkianlamda,doğruveyanlışınyani“doğru”ile“eğri”arasındaki farkın ölçütüdür.Burada kanonun “cetvel” anlamı ile olansomutbağlantıaçıktır.JanAssmann,kanonkavramınınteknikanlamdakullanımınaSofistlerinstilistiköğretileriniörnekverir.Sofistlerdekibukanon,ikinefesarasındakieşitmiktardakelimeninyeraldığışiirörne-ğinedayalıvecetvelleçizilmişgibihepaynıuzunluktamısralarkulla-nılandüzyazıyıiçermektedir25. Kanonunbuşekildeteknikanlamdadakullanımasahipolmasıaynızamandakavramıngüzelsanatlaradauyarlanabilmesi,kanondanbek-lenen“kesinliğeulaşma”hemkavrayıştahemdeengenişanlamdasa-nateserlerininüretimindedoğrunormaulaşabilmekiçinbiraracasahipolmadüşüncesininortakadıdır.Bukesinliğeulaşmamızımümkünkılansebep,kavramıninşaatsanatındadabiraraçolarakkullanılabilen“öl-çek,ölçüt,cetvel”anlamlarınasahipolmasıdır.Planvehesaplamalardaölçeğindoğruyapılabilmesinisağlayan,kusursuzluğa,düzene,ahengeulaşılmasınısağlayankesinlik,kavramınbuanlamındankaynaklanmak-tadır26. KanonkelimesininAntikçağ’dakipekçokkullanımalanındasomutanlamıönemliorandayürürlükteydi.Bunda,kelimeninkökenindebu-lunansomutnesneolan“düzsopa,sırık,cetvel”anlamınınhâlâhatır-lanmasıvesomutnesneolarakbirçokalandakullanımsıklığınasahipolmasıetkiliolmuştur.Kanonunmimaridekikullanımındaonun“araç”olarakönemiaslayadsınamaz27.Yapılarındüzgüninşasıiçinkanonhemcetvelhemdedoğruölçmeyikolaylaştıranişlevselbiraraçdurumunda-dır.Kanonunbuşekildebiraraçolarakdakullanılabilmeözelliği,belliamaçlar içinkullanılabilmesinindeyolunuaçmıştır.Onunbuaraçsal-lıközelliğiAssmann’ındadediğigibiAntikçağ’dakikullanımlardahepdikkate alınmış, kavramın antik kullanımlarında karakteristik özellikolarak“ölçek”le somut ilişkisi sürekli düşünülmüştür.Kanonbir araçolarakdayolgösterir.Doğruölçüylesağlaminşaatlarınyapılmasındakiişlevi,mecazianlamalanınakayarakdakuralkoyucudoğrulukölçütü-

24 Assmann,a.g.e.,s.109.25 Assmann,a.g.e.,s.109.26 Assmann,a.g.e.,s.110-111.27 Assmann,a.g.e.,s.113.

45

nügösterenbaşkabirişlevlebütünleşmesineimkânsağlamıştır28.

3.2. Örnek, Model JanAssmann,kanonkavramınınilkolarakAristoteles’inetiğindein-sanlaradoğrututum,davranışörneğiolaraksunulduğunutespitetmiştir.BuradakidavranışkanonuolaraksunulanörnekiçinAristoteles“man-tıklı”sıfatınıkullanmaktadır.Kelimeninmodernzamanlardakibelirle-yici anlamıyla ilgiliAssmann’ın verdiği bilgiler önemlidir.Assmann,YansıtmateorisineuygunbirkullanımlakelimeninİmparatorAugustuszamanındaLysias’ınAttikyarımadasındakisafdilinkanonu(Dihegese)vekesinhukukdili olarak;Thukydides’te ise tarihyazımınınkanonuolarakgeçtiğinibelirtir29. Butartışmaylabirliktesınırveörnekkavramlarıdaortayaçıkar.Ör-nek,bir insanınyapmasıveyayapmamasıgerekli somutvesoyutku-ralların sınırlarını belirlemektedir. Kanonlaşmaya müsait veya kanonolmuşeserlerdetıpkıdavranışörneğindeolduğugibi,estetik-sanatsalsınırlarıçizenkalitelibirörnek,sonradangelenleriçinhertürlüdoğru-yu,kesinliği;estetikveaklîdeğerleribelirlemişşaşmazbirmodeldir. Kanonun yukarıda açıkladığımız anlamıyla, örnek, model anlamıarasında kesin, bıçakla kesilmiş gibi düzgün bir ayrılık-farklılık aslamümkündeğildir.Bundasosyalbilimlerdekikesinlikanlayışınınyanın-da,kanonkavramınınikianlamıarasındakiortaknoktanınbelirginol-masınındaetkisibüyüktür.Buortaknoktaikikavramıntemelindeyatan“ölçü düşüncesi”dir. Bu ölçü düşüncesi, “ölçek, cetvel, ölçüt”te dahaçok kesinlik, “örnek,model”de ise kural anlamında kullanılmaktadır.Günümüzdeinsanlaraveyazarlarayolgösterenörnekeserler;yazarlı-ğınhertürlüinceliğiniveölümsüzlüğünmümkünolabileceğiniapaçıkbukullanımaborçludur30.

3.3. Kural, Norm Kanonunkuralvenormanlamı,aslında“örnek,model”anlamının

28 Assmann,a.g.e.,s.113.29 Assmann,a.g.e.,s.111.30 BazıyazarlarTürkedebiyatındaki“örnek”,“temel”yazarlarveeserlerleilgilidelisteler

hazırlamaktadır.Konuylailgilibirlisteiçinbkz.:HasanBülentKahraman,“CumhuriyetDönemi Türk Edebiyatı - Temel Eserlerimiz” (Çevrimiçi), http://www.radikal.com.tr/ek_haber.php?ek=ktp&haberno=2280-9.1.2010

46

karşısındaküçükbirsoyutlamagirişimidir.Busoyutlamagirişimiyo-luyla, bir örneğin normu görülebilir kıldığı unutulmamalıdır. Kanon,uzundeneyimlerveyauzunsürelikullanımlarınsonucuolarakbiralan-daörneknorm,kuralseçilmişkuramsalyadapratikölçüttür31.Birnormhâlinegelmişkanonisekendineait,özelkurallarveyasalarabağlıdır.Klasik sanatta sanat kanonu şeklinde isimlendirebileceğimiz kurallar,çeşitlisanatdallarındaistenen,arzulananvekaçınılmasıgereklikurallarbütündür.Hemenheralanda,meslek,sanatveişteyapılmasıveyapıl-mamasıistenenleribelirtenkurallarvardır.Bunlar,uyumunsağlanması-na,düzeninkorunmasınayaramaktadır. StoacıfilozofPanaitiosetikanlayışındakanonkelimesini,“kural”,“ilke”anlamınagelecekşekildekullanmıştır.Bukullanım,eskikilise-nininançlailgilikararlarda,herşeyinölçülebileceğisonmakamolarakgösterdiğinorm ilebenzerliklere sahiptir.Kiliseninkoyduğukurallar,günah çıkarma pratiğinin nasıl olmasına yönelik normları ile ruhanimeclislerinkararlarıdakanonolabilmekte,bunlarbirarayagelerekka-nonhukukunuoluşturmaktadır32.Kanonengenelanlamdahayatıbiçim-lendirebilenkuralvenormlardanoluşmaktadır.Fakateskidevirlerindil-cileri,kanonuniçerdiğibuzenginanlamıdaraltarakkelimeninanlamınıdilbilgisikurallarınaindirgeyerekkullanmışlardır33.

3.4. Tablo, Liste JanAssmanneserinde,kanonkavramınınRomaİmparatorluğudö-nemindeastronomların,zamanhesabına;kronograflarıntarihyazımınagüvenlibirtemelolmasıniyetiyledüzenledikleritablolariçinkullanıl-mayabaşlandığını belirtir. Matematikçi PtolemaiosM.S. 2. yüzyıldazamanhesabıiçinoluşturduğutablolaraprocheiroi kanonesisminiver-miştir. Bunlar arasında Babil Krallarından Nabonassar’ın hazırlattığıkral isimleri tablosu, “kral kanonu” (kanon baséleion) da bulunmak-taydı.ButürbirkullanımMısırveMezopotomya’dakikrallistelerine“canon”isminiverenİngilizceveFransızcadahâlâdevametmektedir. Antikçağ’danönceİskenderiyeveRomaİmparatorluğunundilbil-ginleritarafındanhazırlanmışvekenditürleriiçindeörnek,modelola-

31 Atakay,a.g.m.,s.70.32 Oppel’denaktaranAssmann, a.g.e.,s.112.33 Assmann, a.g.e., s.112. Dilbilgisi kurallarına indirgenen anlamla ilgili ayrıca bkz.:

Jusdanis, a.g.e.,s.87-88.

47

raknitelendirilebilenklasikşair,konuşmacı,tiyatrocuvefilozoflarınlis-telerinekanonadıverilmemiştir34.Dahadikkatçekicibirbilgiisebirkaçkaynaktakanonkelimesininanlamıaçıklanırken,“kilisenin,ritüellerin-deokunmasıiçinuygungördüğükitaplarınlistesine”kanonismininve-rilmemişolmasıdır35.Budurumzamanladeğişmiş,Antikçağ’dansonrakelimenin anlamına “liste” anlamı da eklenmiştir.Kanon kelimesinin“liste”anlamındakullanılmasınınsebeplerindenbelkideendikkatede-ğer özellik, kilisenin yeni bir anlam yükleyerek devraldığı bu kavra-mın36,kutsalkitaplarlistesianlamındakullanımındatabloanlamınındasaklıolmasıdır. Kilise, kanon kelimesini asla telaffuz etmeden kanon üzerinde ikiyüzyıldüşünmüşvetartışmıştır.Budüşüncenintemelindeherkesinte-reddütsüzbağlanabileceği,sahihlikniteliğindehiçbirproblemolmayanbir kutsal kitap literatürünün hangi özelliklere sahip olması gerektiğidüşüncesigizlidir.Kilise,kanonkavramınıdahaçokörnek-modelan-lamında,Musa’nınyasasıyadaruhanimeclisinbirkararıveyahayata,

34 Bu farkın oluşmasını Gregory Jusdanis şöyle açıklamaktadır: “Hellenistik dönemdedilbilgisi uzmanları ve retorikçiler belli bir üslubun ya da dilin temsilcisi olduklarınıdüşündükleri klasik hatip ve şairleri içeren listeler yapmaya başladılar. Bu filologlarseçtikleri yazarları, kabul edip onaylamak anlamına gelen enkrina fiilinden türeyenenkrithentes, “(seçkiye) alınmış” sıfatıyla sınıflandırıyorlardı. Enkrithentes yazarlarprattomenoi,ilerikikuşaktandilbilgisiuzmanlarıtarafındanelealınan-yaniyorumlanan-yazarlardı.Buyazarlarıneserleriokullardaokunuyor,kâtiplertarafındankopyalanıyorveböylecekurtarılmışoluyordu,amabuseçmelistelerinekaydedilmemişolanlaryokolupgidiyordu.”Jusdanis,a.g.e.,s.86.

35 Kanon kavramının Antikçağ’dan önceki ve sonraki farkına çok dikkat etmeyenbazı yazarlar, bu listelerin ne zaman kanon kabul edildikleriyle ilgili apaçık bilgilerverememişlerdir. Örnek olması açısından, Jale Parla kanonu şöyle tanımlamaktadır:“Kilise’ninözgünkabulettiği İncilmetinleriyle,geneKilise’ninAzizlerarasınakabulettiğiyeniisimlerineklenmesiyleoluşankutsalmetinvekişilerinlistesiolmuştur.”Parla,2004,s.51.Ruhnken,çoksonralarıyazdığıeserindehatiplerlistesindenbahsetmektedir.Bkz.Jusdanis,a.g.e.,s.83.

36 Jusdanis, yazarlar listesi yapılmasının amacını eserinin dördüncü dipnotundaaçıklamaktadır:“Quintilianus Institutio Oratia’nın(Hitabet’inİlkeleri)1.kitabında,eskidil ve edebiyat öğretmenleri ‘başlıklarının düzmece olduğunu düşündükleri kitaplarıreddetmekleyadabazıdizelerin taklitolduğunubelirtmekleyetinmez…aynızamandabazı isimlerin tamamen atıldığı bir yazarlar kanonu da hazırlarlardı’ diye yazar. Bupasajlarİskenderiyekanonununbileşiminibulmayaçalışanlariçinönemlibirkaynaktır.Quintilianus’unkendisidegençbirhatibinsözcükdağarcığınıveüslubunugeliştirmekiçininceleyebileceğiYunanveRomalıyazarlaradair,türleregöredüzenlenmişbirlistesunar.”Jusdanis,a.g.e.,s.86.

48

inançesaslarınadairkonulardayolgöstericiilkeolarakdüşünüpkullan-mıştır.IV.yüzyılda,ruhanimecliskararlarıyoluyla(“kanones”)tartış-masonuçlandı.Böylece“kutsal”ve“emredici”niteliktekisabitbirlisteortayaçıktı.Bulisteyedekanonadıverildi. EdgarHonneckedekanonkelimesini, kiliseninuyulmasınızorunlugördüğükural,normşeklinde tanımlamıştır.Kanonkavramıkilise ta-rafındanüçşekildeanlaşılıyordu:kanontesaletheias(hakikatkuralı),kanontespisteos(imankuralı)vekanontesekklesias(Kilisekuralı)37.Zamanla kanon kavramı, kilisedeki her türlü ritüel, inanç esaslarınınkendiniuydurmakzorundaolduğuyasa,herşeyinonagöreölçüldüğübirstandardadöndü.Kanonsadecekapsananşeyideğilaynızamandakapsayanıdaiçinealmayabaşladığındaonunbuözgünanlamıdeğişik-liğeuğradı.Seçilmişvegüvenilenyazılaradaensonundakanondenme-yebaşlandı38. KitabıMukaddes,Konsil tarafından seçilmiş/kabul edilmişmetin-lerdenoluştuğundanvekanonunanlamıdagittikçebirlisteyadapara-digmaanlamınagelmeyebaşladığındankanonsadecemetindekihaki-katedeğilaynızamandabuhakikaticisimleştirenmetinlerdenoluşturanlisteye de gönderme yapmaya başlamıştır39. Kanonun modern anlamzenginliğindemerkezibiryeralması istenen“tablo”nunanlamıdabudurumdankaynaklanmaktadır. Astronomvekronograflarıntabloları,zamanınakışındayolgöstericiyardımcı araçlar olarak oluşturulmuştur.Mimari ya damüzik alanın-dakullanılankanonkavramı,bir“aralıkdizini”olarakdüşünülmüştür.Tablolarıngeneldeköşelerindebulunankronolojik“dizin”ler,yıldızla-rınhareketleri ile ilgili astrolojikbilgilerle beraberyıldanyıla içeriğipekdedeğişmeyenoyunlar,bayramlar,krallarıniktidardönemlerigibitarihideğeriolanolayveyadurumlaradayanmaktadır.İştebusebeptenolacakİskenderiyeveRomaİmparatorluğudönemindekidilbilginleritarafındanhazırlanan,klasikozanlar,yazarlar,konuşmacılarvefilozof-ların listesi kanon olarak adlandırılmamıştır.Bugün ise kavramın an-lamsaliçeriğindekidurumdeğişikliğeuğramış,kanonkavramında“lis-te”anlamıbelirginleşmiştir.Eskilistelerinproblemliyönü,birkonuşma

37 Jusdanis,a.g.e.,s.89.38 Jusdanis,a.g.e.,s.89.39 Jusdanis,a.g.e.,s.89-90.

49

hazırlayacakkişinin,birhatibinveyabirkilisegörevlisininlistelerede-ğillistedekiörnekolabilecekeserleriinceliyorolmasıdır.Hasbelkaderliste dışında kalmış olanların kalitesiz oldukları anlamını çıkarmamızgereklidir.Birlisteyegirememeninpekçoksebebiolabilir,busebeptenkanonaslatekbireseri,kişiyi,yazarıtemsiledemez;kanonçeşitlikıs-taslardikkatealınaraklisteyedâhiledilmişbirgrubuifadeeder40.

4. Kanonla İlgili Diğer Kelimeler Kanon kelimesinden türeyen “kanonik” ve “kanonlaştırmak” te-rimleridekonumuzaçısındanönemlidir.Kanonikkelimesi “kurallarauyan”anlamınagelmektedir.KelimefarklıbiçimlerdeBatıdillerinegi-renLatincecanonicus’tan(Yun.Kanonikos)türemiştir.Kelimebirsıfatolarakkullanılmaktadır:“Kutsalyasaların,yanikanonlarınöngördüğükurallarauygunolarakyaşayankişi.”Kelimeyi imankuralları vedü-zenleyici kitapları ifade etmek üzere ilk kullananOrigen’dir. KelimeIV.asırdan itibarenyaygınbir şekildekullanılmayabaşlamıştır.YasinMeral,“doğru,güvenilirvesahihdinselliteratürü”ifadeedenbirterimolarakkullanılankanonkelimesininYeniAhit’tekidörtİncil’inkanonikİncillerolarakisimlendirilmesinedeyaradığınıtespitetmiştir41. “Kanonlaştırmak” terimi iseYunanca “kanonizein”, Latincede ise“canonizare” şeklinde geçmektedir. Kelime, “azizler listesine resmenkabul etmek; aziz saymak; kilisenin yetkisiyle onaylamak; kutsamak,yüceltmek”anlamınıtaşımaktadır.Aynızamanda“yetkelikılmak;bellibirortama,özelliklekültürelbirortamakabuletmek”şeklindekianla-mıyladakültür-sanat-edebiyatalanınagirmiştir42.

5. Türkçede Kanonu Anlama Çabaları Türkiye’debazı yazarve akademisyenler sonyıllarda tartışılmayabaşlayankanonkavramınıaydınlatmakiçinbirkaçgirişimdebulunmuş-lardır.JaleParla,kavramıntarihiçindekihemenbütünanlamlarınısıra-layarakkanonutanımlamayaçalışmıştır:

“Ferman, kural, kanun, temel ilke, aforizma, bir konunun sistematik ve bilimsel sunuluşuna ilişkin prosedür, konunun otoritelerinin belirle-

40 Assmann,a.g.e.,s.113.41 Meral,a.g.e.,s.42.42 Atakay,a.g.m.,s.70.

50

diği kıstas ve kriterlere ilişkin yargılar anlamına gelen kanon sözcüğü, bir yandan da dine ilişkin kullanımını sürdürmüş ve Kilise’nin özgün kabul ettiği İncil metinleriyle, gene Kilise’nin Azizler arasına kabul et-tiği yeni isimlerin eklenmesiyle oluşan kutsal metin ve kişilerin listesi olmuştur. Herhangi bir otoritenin ya da otoritelerin, kutsadığı iyi yazar-lar listesi ve buna eklenecek isimlere verilen izin ya da onay. Müzikte kanon bir melodinin tümüyle, hiç değiştirilmeden, yalnızca farklı zaman aralıklarıyla, ama aynı anda icrası demektir.”43

Parla,kanonuniçerdiğimüphemlik,zenginvegiriftanlamlardola-yısıylakanonkelimesinin“muhafazakârlıkvedeğişimarasındakigeri-limleyüklü”44olduğunubelirtir.Kanonunbutürdenbirgerilimleyüklüolmasınınyanındazamaniçindegeçirdiğideğişimvedönüşümlerlean-lamınınçokyönlülüğü,kanonukullanıldığıbütünzamanvedurumlaragöretanımlamayızorlaştırmaktadır. KemalAtakay,teriminbellibaşlıanlamlarınısıralar45;OğuzDemi-ralp da kelimenin temel anlamına vurgu yaptıktan sonra önemli olanyönünün “ölçü birimi” olduğunu belirtir46. Murat Belge ise kanonunYunancadanArapçayageçtiğiniburadandaTürkçeye“kanun”47olarakgeldiğini söyledikten sonra “kanon” kelimesinin anlamının bambaşkaolduğunubelirtir.KelimeninOrtaçağ’da“KiliseYasası”olarakkullanıl-dığını,günümüzdeise“kutsanmış”çağrışımınıtaşıdığınaişareteder48.PelinBaşçıdakanonunengenişanlamıylaeskiYunancada“ölçü”,“ku-ral”olarakbilindiğini,kelimeninArapçadandilimize“kanun”şeklindegeçtiğinibelirtir49.Nitekimİbn-iSina’nınyüzyıllarcaAvrupaüniversi-

43 Parla,a.g.m.,s.51.Kanon’unmüzikalanındakianlamınıVuralSözenşöyleaçıklamaktadır:“1.Birmüzikparçasında, ikiyadadahaçoksesin,belirliaralıklarlavebirbirini taklitederek (öykünerek) oluşturdukları bütün. 2.Önceleri fugue perpetuelle’lerin (aralıksızfigürlerin) çalınış biçimini belirtmek amacıyla konulan bilgi.”Vural Sözen,Müzik ve Müzisyenler Ansiklopedisi,İstanbul,RemziKitabevi,1986,s.376.

44 Parla,a.g.m.,.s.5145 Atakay,a.g.m.,s.70.46 Demiralp,a.g.m.,s.19.47 Oğuz Demiralp ve Orhan Koçak da kanon kelimesininArapça’dan dilimize “kanun”

şeklindegeçtiğinibelirtmektedir.Detaylıbilgiiçinbkz.:Demiralp,a.y.;OrhanKoçak,“Türkçe’deEleştiri,BirTarihselleştirmeDenemesi”,Defter,nr.31,Sonbahar1997,s.90.

48 MuratBelge,“TürkiyedeKanon”,Kitap-lık,y.11,No:68,Ocak2004,s.54.49 PelinBaşcı,a.g.m.,s.46.Kanonfarklıalanlardakarşımızaçıkabilmektedir.VuralSözen,

müzikteki kanon kelimesinin açıklarken de kanonun Yunanca “kanun, yasa, kural”anlamınageldiğinibelirtir.Bkz.:VuralSözen,a.g.e.,s.376.

51

telerinde tıpeğitimindeokutulan“El-Kanunfi-Tıb”kitabı,Latinceyekanonun “kural” anlamıyla olan birlikteliğini en güzel şekilde ifadeedilecekşekilde“CanonMedicina”ismiyleçevrilmişolmasıdadikkatçekicibirbilgidir50. OrhanKoçak,aslındakanonkelimesininTürkçedekienyakınanla-mınıYahyaKemal’inbulupbiryazısındakullandığınıbelirtir.Koçak,YahyaKemal’inkanonkelimesini“mecelle”kelimesiylekarşıladığınışuşekildeaçıklamaktadır:

“Yahya Kemal,…Edebiyata Dair’e “Düşünceler” başlığıyla alınmış bir fragmanda şöyle diyor: ‘ Frenklerde ve bizde klasik şiir hükmünü sürerken şiirin bir türlü tarifi ve kaidelerinin bir de mecellesi vardı. O vakit, şairler, birbirlerinden yalnız şahsiyetleriyle ayrılıyorlardı. Klasik şiir yıkıldıktan sonra yerine başka türlü bir tarif ve yeni bir mecelle ge-çeceğine, bilakis birçok tarifler tecelli ediverdi. Şiir sahasında bin bir çeşit olmak daiyesi gittikçe artıyor.’ Mecelle, ‘Frenkçe’ kanon kelimesinin karşılığıdır. Tıpkı kanon gibi hem “kanun” hem de “kitap” anlamına gelmektedir51.

Kanon kavramının bütün incelikleriniTürkçede verebilecek karşı-lıklardaaranmaktadır.OnurBilgeKula,kanonkavramınınTürkçekar-şılığı olarak“koyut”ve “koşun”kelimelerini teklif etmiştir.FakatbuteklifTürkçedeçokfazlatutulmamıştır52. Sonzamanlardakanonveedebiyatkanonlarıylailgilisüreliyayın-lardayayımlananmakale,yazıvedenemelerdebelirginbirşekildeartışgözlemlenmektedir.Ayrıcaüniversitelerimizdekanonveedebiyatkano-nukavramlarıetrafındayapılan tezçalışmaları,kavramlarınakademi-lerdebileolsauzunyıllardırtartışıldığınıvekavramçevresindeincele-melerinyapıldığınıgöstermesibakımındanönemliverilerdir.

6. Bir Karşılaştırma Ölçütü Olarak Kanon

50 ErdemKaşıçıoğlu, “Kanıtsal Tıbbın Evriminde İki Köşe Taşı:Aforizmalar ve CanonMedicina”,Kült,nr.1,Ocak-Mart2011,s.112.

51 OrhanKoçak,“Kanonmu,Sizİnanıyormusunuz?”,Kitap-lık,y.11,No:68,Ocak2004,s.60.

52 Onur Bilge Kula, “Türkçe’nin Bilim Dalı Olarak Gelişimi: Yazınbilim KavramlarıBağlamındaBirYaklaşım”,(Çevrimiçi)http://www.littera.hacettepe.edu.tr/TURKCE/17_cilt/onur.htm,25.01.2010.

52

Kanonteriminitamanlamıylaaydınlatabilmekiçinkelimeningeç-mişindeönemlibiryeresahipolandinianlamıve içeriği53anladıktansonrakelimeninşimdikianlamıarasındakibenzerlikleridahakolayor-taya çıkarabiliriz. Bu sayede kelimeyi bir karşılaştırma ölçütü olarakkullanıp54kavramınönemliyönlerinianlamamızıkolaylaştıracakbiret-kengibidüşünebiliriz. YasinMeral’in “YeniAhitKanonu”yla ilgili çalışmasında verdiğibilgiler, kanon’unHristiyanlık’ta kullanılan terim anlamını ortaya çı-karmaktadır.Kanon,“KutsalKitabagirebilmiş”ve“otoritekabuledil-mişkitaplarınlistesi”dir.Eskikiliseyazarlarıkanonu,“inançvehakikatkanunu” anlamında kullanmışlardır. Zamanla kelime bağlayıcı normanlamınıdaiçinealmış,dördüncüyüzyıldanitibarenkonsillerinkabuledilmesiyle birlikte kilise otoritesince ilan edilen kararlar veya tespitedilenstatülerdekanonolarakisimlendirilmiştir.Kilisebabalarınagörekelime “kural ve düzenlenmiş şey; düzen koyucu, yön verici kitaplarvesınırlıkülliyat”anlamındakullanılmış;zamanlaonunanlamı“ilhamedilmişvahyiveyaimanileâdetlerinyanılmazkuralınıihtivaedenki-taplarkoleksiyonu55”şeklinedönmüştür.

53 İngilizce pek çok sözlük kelimenin anlamındaki dini bağı vurgulamaktadır. ÖrneğinDavidMacey, Dictionary of Critical Theory’de kelimeyi “Kelimenin orijinal teolojikanlamı, dini birmahkeme tarafındanyürürlüğekonulanvedini hukukunbir parçasınıoluşturan veya kuran hüküm demektir.” şeklinde açıklamaktadır. Bkz. David Macey,Dictionary of Critical Theory,England,PenguınBooks,2000,p.57.Ayrıcabkz.EdwardQuınn,A Dictionary of Literary and Thematic Terms,2nded.,NewYork,FactonFile,2006,pp.64-65.;J.A.Cuddon,Dictionary of Literary Terms &Literary Theory,England,Penguın Boks, 1999, p.108; “Canon” (Çevrimiçi) http://www.virtualsalt.com/litterms.htm,31.1.2010.

54 Atakay,a.g.m.,s.7055 YasinMeral,a.e.,43-44. İncilkanonuyla ilgilibirkaynak içinbkz:GuntherWenz,“

KanonikBirKitapveHristiyanlığınKutsalYazısıOlarakİncil-TeolojikAmaçlıTarihselNotlar” (Çevrimiçi)http://bilder.buecher.de/zusatz/23/23333/23333782_lese_1.pdf,30.03.2010. SaimeErtuğrul, “Kanon veKutsal” başlıklı yazısında, EskiAhit veYeniAhit’innasılkanonlaştığınıanlatmaktadır.Ertuğrul’unKuran-ıKerim’indetıpkıEskiveYeniAhit’inkanonlaşmasüreciylebenzerbirsüreçtengeçerekkanonlaştığınıiddiaetmesihiçdedoğrudeğildir.DiğerdinlerinkutsalkitaplarınınbirarayagetirilmesiyleKuran-ıKerim’inbir arayagetirilme süreci hemnitelik olarakhemdemetninkanonlaşmasınıisteyen zümrelerin seçme ve ayıklama işlemleri, metne yapılan müdahalenin niteliğive “söz”ün korunması bağlamları açısından kıyas kabul edilemeyecek kadar farklıdır.Detaylıbilgiiçinbkz.SaimeErtuğrul,“KanonveKutsal”,Kült,nr.1,Ocak-Mart2011,s.91-92.

53

JaleParla isekanonkelimesininonaltıncıyüzyıldanitibarensekülerkullanımlarınınbaşladığınıvekelimeninaynızamandagelenekvesta-tükoylailişkisinindedinkaynaklıolduğunubelirtir56.Kanonunanlamıvekullanımıylailgiliçalışmalaryapanaraştırmacılar,modernedebiyatkanonuileTevratveİncilarasındapekçokbenzerliklerinbulunduğu-nu iddiaetmektedir. Jusdanis,buyüzdenmodernedebiyatkanonu ilekutsalkitaplarınyapılanıştarzlarıveişlevlerininbirbirinebenzediğiniiddia eder57.

7. Günümüzdeki Anlam ve Kullanımlarına Göre Kanon Kavra-mı, Kanonlaşmak ve Edebiyat Kanonunun Oluşumu RudolphPfeiffer,modernkanonkavramınıilkolarak1768yılında,filologDavidRuhnken tarafındanHistoria Critica Oratorum Graeco-rum adlı kitapta kullanıldığını ortaya çıkarmıştır.Ruhnken, çok sayı-dahatip arasındabunlardan sadeceon tanesinin kanondayer aldığınısöyler.Buhatiplerinisimlerinidelistehâlindesıralar.Bellibirotoritetarafından“seçmeyedayalı bütünhatipler listesi”kavramını İncil ge-leneğinden alanRuhnken’in bu türden kullanımıyla da kanonun yenianlamıortayaçıkmıştır.Onun,kanonteriminiilkdefaedebiyatalanınauyarlayarakkullanmasıbaşarılıkabuledildiğindenkanon,bugünbütünmodernAvrupadillerindekullanılmaktadır58. Kanonkavramızamanlasomut,içeriğindekiözellikleridikkatealın-masızorunlu,değeryargısıiçerirbirhâlegeldi.Günümüzdekanonkav-ramınınkullanımıesnasındaaklabir“cetvel”yada“sırık”değildahaçok“kutsaleserler”veya“bağlayıcılıkdeğeriyüksekolannorm”anlamıgelmektedir.Kanonkavramınınaraçanlamızamanlakullanımdandüş-tü,kelimeniniçindeyeralantemelanlamıkarakteriniyitirdi.Kelimeninanlamındaki bu türden bir değişim, kanonun normatif (kural koyucu)anlamındakullanılmasınısağladı59. Kanon kavramını kilisenin kullanmaya başlamasıyla da kelimeninanlamıdahadazenginleşmiştir.Kilise,yüzyıllar süren tartışmalar so-nunda,ilkdefaherşeyizapturaptaltınaalmak,tartışılanalandagerçeğitekelinealmakve tartışmalarıortadankaldıraraksarsılmazbirgüçve

56 JaleParla,a.g.m.,s.51.57 Jusdanis,a.g.e.,s.83.58 Jusdanis,a.g.e.,s.83.59 Assmann,a.g.e.,s.117.

54

birotoriteolarakyenidenbelirdi.Bugücünortayaçıkardığıyenikültür-deolurolmaztartışmalara,gereksizveboşsözlereyeryoktu. Kiliseninkanonkavramınıkullanmayabaşlamasındansonrakanon,“hemkesin otorite ve bağımlılık anlamında kutsal hemde hiçbir şeyeklenemez, hiçbir şey çıkarılamazvehiçbir şeydeğiştirilemezolarakdokunulmazlığasahip,kutsalbirgelenekselvarlıkolarakanlaşılmayabaşlandı.”60. Kanonolmaniteliğinesahipeser,kuralvenormlar,üstünniteliklerisayesindehemkendiçağınahemdegelecekçağlarakalıcılığı,kesinli-ği,kurallarınhangitemelleresahipolursakanonolabileceğinigösterenkalitelibirerörnekolarakgösterilmektedir.Kanonolmuşeserler tıpkıkutsalkitaplargibidokunulmazdır,üzerlerindeneseriveyazarıyıpratıcıolumsuz tartışmalaraslaaçılmaz.Onlarıngösterdiğiherşey,kesinvedeğiştirilmez bir nitelikte “kanun” olur.Kanonmetinleri ya da kano-nikniteliğeulaşmışeservemetinlerin,kesinliğininyanındadoğruluğu,eleştirilemezliği, örnekliği göstermesi gereklidir ve bu niteliklerindeaslabirdeğişmeolmaz.Kanonikmetinler,değişmezliğiyledediğersı-nıflandırmaölçütlerindenayrılmaktadır. Kanonundoğruyueğridenayırmayaimkânsağlayantemelanlamı,onunbircetvelgibidüzolmasıgerektiğigörüşündenkaynaklanmakta-dır.Bununneticesiolarakkullanımalanınçeşitliliğionunçizdiğidoğrukriteridegöstermektedir.Ölçüyeuymayan,kanonagiremez.Bu,kesinvenet bir yargıdır.Kanonuoluşturandeğer, kişi veyakurum;kurucuögehangisiolursaolsun,niyetiniaçıkçabeyaneder. Kanon,birseçiminsonucuoluşur.Buseçimsırasındapekçokfaktöretkilidir.Seçicilerinideolojileri,metninyazarınulusiçinönemi,kulla-nılanedebîtürvb.faktörler,kanonunseçmeişlemisırasındakiproblem-liyönlerindenbirinigöstermektedir.Birmetniseçen,onukanonolarakmühürleyengüç,iktidar,kişiveyakurum,buseçiminikamuoyunaaçık-larkençoğuzamaneleştirilecektir.Çünküinsanınveseçmeninolduğubiryerde,tamamenobjektifliktenaslasözedilemez. Kanon, kanonlaşmanın hangi kriterler sayesinde oluşabileceğinigösterenbirsınırdır61.Busınırıniçindenelerinolduğukesinkurallarla

60 Assmann,a.g.e.,s.119.61 Assmann,a.g.e.,s.125.

55

belirlendiğinden,birkanonmetnininonukanonkabuledenlerinüzerin-deemredicitesirivardır,Jusdanisdebuyüzdenkanonunun“hükmünükabuledenlerüzerindeiktidarsahibi”olduğunuvurgular62. Hertürlüanlamıylakrizintoplumunbirçokkurumdasarsıntılarayolaçtığı, toplumsal karmaşalıkların yürürlükteki düzeni bozmaya başla-dığı zamanlarda edebiyatçılar arasında da eleştiri ve polemiklerin birgeleneğiyıkmakamacıylabirarayagetirdiğigrup,küme,yazarbirlik-lerininyenibirdüzen,ekol,mektepvb.kurmakamacıylabirleştikleridurumlarda“kanonlaşmasüreci”hızkazanmaktadır.Kanon,butürdenkrizanlarındabirbiriyleçatışandüzenvedeğerarasındaeniyi,doğruyu;kısacagenelkabulünolmasıgerektiğikuralıtemsiletmektedir.Kanon,ulaşılmakistenenbirütopyanınortayaçıkarılmasıvegerçekleştirilme-sidir. Kanon bir toplumun, “gönüllü belleğidir”63. Bu bellek pek çokşeyibarındırmakta,içindekilerisaklayarakgelecekkuşaklaraörnek-ku-ralolacakniteliğesahipyönlerinisunmagücüneulaşmaktadır. Assmann’ındadediğigibikanon“büyük,kategorikvedüzeyliolanayönelenbirharekettir.Birkanonungenellikderecesiyleüstünlükiddiasıarasındadoğruorantıvardır.Genellikderecesinekadaryükseksegerek-liolanla,somutdurumunortayaçıkardığıçeşitlilikarasındakiuçurumdabüyür.Kanonukabuleden,çeşitlidurumlarıidareetmeesnekliğin-denvazgeçmişolur.”64 Kanonkavramınıngeçmiştengünümüzekadargeçirdiğideğişimvedönüşümlerdeedebiyatınyerineresidir?Modernanlamdabiredebiyatkanonu,kanonkavramınınhemenbütüngerçek,yan,metaforikanlam-larınıkullanaraknasıl,nedenvenezamanyaratılmak istenmiştir?Buedebiyatkanonuyaratangüç,kişi,kurumvb.kimveyanelerdenoluş-maktadır?Biredebiyatkanonunolmasızorunlumudur?65

Kanonkavramı,ilkanlamındakideğişiklerlegünümüzetaşınmıştır.

62 Jusdanis,a.g.e.,s.89.63 Assmann,a.g.e.,s.23.64 Assmann,a.g.e.,s.126.65 Marksist eleştirmenler kanonların gereksiz olduğunu iddia ederler. Bunlardan biri

olan Richard Ohmann’a göre, kanonlar kapitalist tüketim toplumunun sınıf ayrımınısürdürmek amacıyla yarattıkları estetik değerlerle oluşturulmuştur. Bu sebepten dekanonlar evrensel hiçbir “nitelik” ya da “geçerliliği” olmayan ideolojik oluşumlardır.Bkz.:JaleParla,“GelenekveBireyselYetenek:KanonÜzerineDüşünceler”,Pasaj,No:6,Kasım2007-Mayıs2008,s.15.

56

Kelimenin tarih içinde geçtiği duraklarda, içine anlamını zenginleşti-renyenivefarklıanlamlarındadâhilolmasıylakanonçokyönlü,çokcephelibirkullanımçeşitliliğinekavuşmuştur.Onunbutürdenzenginanlamhinterlandı içindehemenherdurumdaanlamının farklılaşması,kavramınkararsızyapısınınbirtezahürüdür.Bukararsızyapı,edebiyatalanınauyarlandığızamandadabazıadlandırmasorunlarınınyaşanma-sınasebepolmaktadır. Kanonkavramıaslındaikiütopyayıiçermektedir66.İlkütopya,geç-mişinmitik-sembolikbirduygusallıkiçindealgılanmasıylaoluşturulur.Bundaetkiliolansöylem(diskur),bir“geçmiş-cennet”koduylasürekliyüceltilen değere dönüş(türül)en geçmişin tahayyül edilmesidir. Geç-miş,bir toplumdanbaşkabir toplumaaktarılangeleneğinkaynağıol-ması yönünden vazgeçilmez bir ütopik kaynağa dönüşür.Altın Çağ,YeryüzüCenneti türündenütopik tasarımlar,geçmişebu türkutsayıcıbirbakışıntezahürleridir.Geçmiş,oradadırvearaştırılmayı,kodlarınınçözülmesini,örnekalınmayı,kutsanmayı,dahasıgeleceğeaktarılmayıbeklediğiiçinhemantropolojikbirkazınesnesinehemdekanonhük-müneerişmişmetinlereulaşmayagörecebir imkânsağlayancevhere,değerlimetinlerinbarındığıbirhazineyedönüşebilmektedir.İkinciütopyaisegeleceğeaktarılankanonlarlailgilidir.Geleceğeaktarı-lankanonlar,ölümsüzlüğehakkazanmışütopyalarınsonundakarşımızaçıkmaktadır.Geleceğekalabilmekçeşitlişekillerdeortayaçıkar.Edebi-yatınkendinehastelmih-gönderme-ilişkilendirmesistemivemetinle-rarasılık,hermeneutik,alımlamaestetiği,yapısalcılık,yapıbozuculuk67 gibimodernyöntemlerbirmetnincanlıkalmasınayardımetmektedir.Edebiyatdacanlıkalanbutürdenmetinlerikanonlaştırır68. Geçmişte kalmasına rağmen, içerdiği yüksek edebî-sanatsal değersayesindebaşkalarıtarafındansüreklihatırlananklasikeserler,gelecekütopyalarınınkurgulanmasınafırsatsağlamaktadır.Klasikeserler,baş-kaları tarafındandaişlenerek,örnekalınarak, taklitedilerekdirikala-bilmektedir.Ama klasikle kanon arasında hayati önemde bazı farklarvardır.Kanonveklasikarasındakifarkıbelirleyenilkölçü,klasikola-

66 Atakay,a.g.m.,s.76.67 Modernedebiyatkuramlarıiçinbkz.:GürselAytaç,Genel Edebiyat Bilimi,İstanbul,Say

Yayınları,2003,s.121-237.68 Atakay,a.g.m.,s.76.

57

mayan eserlerin değersiz sayılmamasıdır.Klasik olmayahakkazananeserler,kanonkadarkesinbağlayıcılıklarasahipdeğildir.Başkadönem-lerin başka klasiklerinin olması bu sebeple asla yadırganmaz. Kanonoluşumundaisedışlananherşeyhorgörülür,hattaölümemahkûmedi-lir69.Klasikler,yorumlanarakkalıcılıklarınıeldeederlervedeğerlerise-bebiyledekanonkonumunaulaşabilirler. Kanonolaneserlerinyanınabaşkaeserlerindâhiledilipedilemeye-ceğikonusuda tartışmalıdır. HaroldBloom,kanonları açmakkonu-sundakibirçabanıngereksizliğinedikkatçekerekaslındatarihinhemenhiçbir zamanında laikkanonun tamamenkapanmadığınavurguyapar.KanonlarıaçmakçabasınınbeyhudebiruğraşolduğunuBatıKanonuileilgilitespitlerivasıtasıylaaçıklar.Bloom,BatıKanonuolarakadlandırı-lankümeyibirinsanınbütünçabalarınarağmenhakkıylaöğrenemeye-ceğinisöylemektedir.BundaetkiliolananasebepiseBatıkanonunözü-nüoluşturanbüyükkarmaşalarveçelişkilerinvarlığıdır.HattaçokfazlacüretkârbirgörüşleBatıKanonunun,özelliklede1800’dengünümüzekadar ne olduğunu hiç kimsenin söyleyemeyeceğini iddia etmektedir.Bloom,BatıKanonunbütünsıkıntılarındankurtulmasınınyolunuonun“hayatta kalanlar listesi” kabul edilerek çözülebileceğini söylemekte-dir70.

8. Türk Edebiyatında Edebiyat Kanonları ve Edebiyat Kanonla-rına “Müdahale” Biredebiyatkanonunoluşmasınıntemelsebebi,geçmişindezenginbiredebîbirikimbulunanmilletleringeçmişiniunutmakistememesidir.Geçmiş,bumilletleriçinsadecegeçmiştekalmamıştır.Onlarıbirmilletyapanhayal,duygu,düşünce,istek,arzuvb.sayesindeonlarkendilerinigeleceğekarşıbirdirençiçindehisseder.İştekanondageçmişilebu-günarasındabirköprügörevindedir.Buköprününsanat,edebiyatgibialanlardakurduğubağlantı,geçmişinsüreklicanlıkalmasınısağlar.Bucanlılık işareti de kanon sayesinde geçmişin sesini bugün bütün yük-sektonlardaseslendirebilmesinisağlar71.Yaratılmışvegeçicibirsürededünyada yaşayan insan, FerdaKeskin’in de vurguladığı gibi dünyayı

69 Assmann,a.g.e.,s.122.70 HaroldBloom,The Western Canon: The Books and School Of The Ages,U.S.A,Harcourt

Brace&Company,1994,pp.37-38.Türkçesiiçinbkz.:Bloom,a.g.m.,Kitap-lık,s.90.71 Jusdanis,a.g.e.,s.95.

58

yönlendirmek,onahâkimolabilmek,dağılmamakiçinkanonuyaratmış,sonsuzolan,sınırsızolanasınırkoymayaçalışmakistemiştir72. Türkiye’deedebîgeçmişle(miras)kurulmakistenensahiciilişkideçözümlenmesigerekliönemisorunlarvardır.Geçmişteyazılmışmetin-lerinkolaycaokunupanlaşılmasınıengelleyenveanadildeyazılmışme-tinlerimaalesefbüyükbir“yığın”hâlinegetirenharfdevrimininetkisi73 kanonlakurulmasıgereklibağızedelemişayrıca“travmatikbirmodeldeğişmesiyle”74 birlikte de kanona bütün hâlinde bakabilme imkânıuzunzamanihmaledilmiştir.Örnekolmavasfınıkaybedenvegelecekteokunupincelenmefırsatısadeceeskiyazıyıbilenlerininsafınabırakılaneserler, doğal olarak ciddi anlamda unutulma tehlikesi yaşamaktadır.JaleParla’nınyerindetespitiylesöyleyecekolursak“Türkiye’ninede-bigeleneğibirçokkamburlayüklüdür.”75Buyüzdende,anakaynaktanbeslenmekyerineikincieldenaktarmalarlageçmişinkanonseviyesinde“genelliğine” bu tür bir yöntemle ulaşılması çok zordur. Eski yazıyahâkimolmayan insanlarbu türmetinlerekolaycanüfuzedememekte-dir.Metnemüdahale edilmeden yapılan transkripsiyonlar da istenilenseviyededeğildir.Kanonlarıyalnızcayazar-eserodaklınitelikleriaçı-sındançoküstdüzeydeolmayanantolojilerdenöğrenmekzorundaka-lanlar,yargılarındayatamamenkötüleyiciyadatamamenyücelticibirtavırgeliştirmişleridir.Ayrıcaeskimetinlerigenelliseseviyesindeheröğrenciyedoğrubirseçimleöğretilememesidesorununbiryumakhâ-

72 MuratBelge-FerdaKeskin,“HayatSonsuzDeğildir;KanonLazım”,(Söyleşenler:MesutVarlık,EdaÇaça,YunusAkbaba),Kült,nr.1,Ocak-Mart2011,s.47.

73 Konuyla ilgili sıra dışı bir çalışma için bkz.GeoffreyLewis,Trajik Başarı: Türk Dil Reformu,çev.MehmetFatihUslu,2.bsk.,GelenekYayınları,İstanbul,2004,222s.

74 Orhan Koçak, travmatik model değişmesi kavramını şöyle açıklamaktadır: “TürkiyeTanzimat’tan sonra bir travmatik model değişmesi yaşadı ama Cumhuriyet’ten sonrabaşlayan içe kapanış bu model değişimini unutturarak, gözlerden silerek sürdürdü.Cumhuriyet’insoyutevrenselciliğidebusilinmeyi,buunutuşukolaylaştırdı.Çoğuzaman,düşüncemiziveduygularımızıkuşatançerçeveyigöremiyor,bununbirmodelolduğunu,üstelikbiryenilginin,birimkânsızlığınsonucundabenimsenenbirmodelolduğunuvehermodelgibibunundabirtarihivebircoğrafyasıbulunduğunuunutuyorduk.Bu,psikolojikbirsavunmamekanizmasıydıbiryönüyle:Başkayerdegeliştirilmişvebizimiçinyeniolanbirmodelibirgecikmeylebenimsediğimizikabullenmekvebunusüreklihatırlamak,hepmerkez-dışıveikincilkonumdaolduğumuzudasüreklihissetmemizeyolaçacaktı.Bu sıkıntıdan kurtulmak için ‘çağdaşlık’ adını verdiğimiz bir soyut evrenselcimodelekaçtık.”OrhanKoçak, “Türkçede Eleştiri, Bir TarihselleştirmeDenemesi”, (Söyleşi)SemihSökmen,Defter,No:31,Sonbahar1997,s.88-108.s.91.

75 Parla,a.g.m.,s.53.

59

lindeçözümlenmesizorbirmeselehâlinegelmesinesebepolmaktadır76.OrhanTekelioğlu,Türkiye’de“tekil”birkanonunniçinoluşamadığınıyada“çoğul”kanonlaroluştuğununsebeplerinisıralarken“dilinkılâbı-nınedebîsöylemeolanetkisi”77nibirbaşlıkaltında incelemişolması,ulus-devletkurulurkenedebiyatkanonukurmakisteyenlerinnasılzor-dakaldıklarınındebirgöstergesiolarakyorumlanabilir.MuratBelgeise“herşeyiyukarıdanaşağıyahalletmiş”birtoplumda,kimseninüzerindetartışamayacağıbiredebiyatkanonunoluşmasınınmümkünolmadığınadikkatleriçekmektedir78. Edebiyatkanonu,popüleredebiyatındakayıtaltınaalındığı,hangitürlerinpopülerkabuledilerektoplumungenelinesunulabileceğinigös-terenbirdeğerlerbütününüoluşturangüçtür.Bazıyazarvetürlerinbazızamanlarda neden diğer tür ve yazarlardan değerli, “makbul”, önem-likabuledildiğinibelirleyenölçülerinenönemlilerindenbiriedebiyatkanonun varlığıdır. Bu kanona giremeyen yazar ve türler, içerdikleriönemliedebî-estetikdeğerveyeniliklererağmenbazendevrinedebiyatpiyasasındahiçbirizbırakmadanunutupgitmişlerdir. Kanonolanmetin/yazarınkanonolarakisimlendirilmesiiçinbirge-leneğiniçindenakıpgelengeçmişinyüceltilmiş,kalıcı,önemlideğerveüstünlüklerini devralıp çağıyla bu değerleri bir paydada eşitlemesiylemümkündür.Edebiyatkanonlarınınoluşmasında,geçmiştebirmilletinruhunuifadeeden,kullandığıdil ilegeleceğeseslenenkanonkurcusudâhileredeihtiyaçvardır.Jusdanisedebiyatkanonunnasıloluştuğunuvebuoluşankanonunbirmilletiçinnekadardeğerliolabileceğinişöyleanlatır:

“Edebiyat kanonları bazı metinlerin otoritesini pekiştirir, kabul edilebilir olanı kabul edilemez olandan, edebi olanı edebi olmayandan ayırırlar; bir geleneği muhafaza edip bugünü geçmiş başarılarla irti-

76 Mahirİz,Yılların İzi,İstanbul,Kitabevi,2000,s.106-108.77 Orhan Tekelioğlu, “Edebiyatta Tekil Bir Ulusal Kanonun Oluşmasının İmkânsızlığı

Üzerine”,Doğu Batı, y.6, No: 22, Şubat-Mart-Nisan 2003, s.75- 76. Tekil bir ulusalkanonunoluşamamasınınyadaçoğulkanonlarınoluşmasınındiğersebepleriniyazarşubaşlıklaraltındaincelemiştir:“HiçbirZamanSömürgeOlmamak,Batı’nınTanımındakiZorluklar, Kanonik Model- Metin Ya Da Ana Metin Ne Olduğu Sorunu” dur. Bkz.Tekelioğlu,a.g.m.

78 MuratBelge-FerdaKeskin,“HayatSonsuzDeğildir;KanonLazım”,(Söyleşenler:MesutVarlık,EdaÇaça,YunusAkbaba),Kült,nr.1,Ocak-Mart2011,s.53.

60

batlandırırlar; bütün bir milletin kimliğinin oluşturulup korunmasına yardım ederler; bir cemaatin hikâyelerini düzgün hiyerarşiler içinde tasnif ederler. Kanon, içinde bir milletin, bir sınıfın ya da bir bireyin farklılaşmamış bir kimlik bulabileceği ütopik bir sürekli metinsellik mekânıdır. Kanonun işleyebilmesi için, kullandıkları dil ve otoriteleri ile onu üretip geçerli kılar gibi görünen (Homeros, Shakespeare, Dante ve Goethe) gibi kurucu dehalar kavramı esas önemdedir. Bu kurucular bütün milletin ruhunu ifade eder ve böylece, paradoksal olarak milli sınırları aşıp evrensel şahsiyetler hâline gelirler. Ama yerel ve küresel yazarlar olarak oynadıkları ikili rol kanonun milli statüsünü zedeleme-diği gibi ona milletlerarası bir prestij de verir.79”

Jusdanis,biredebiyatkanonununKitabıMukaddesgibiişlevgördü-ğünübelirtir.O,BatıtoplumlarındaKitabıMukaddes’inayrıcalıklı,do-kunulmaz,değiştirilmezmetinolaraksahipolduğugücükaybetmesiylebirlikteedebiyatkanonukavramınınortayaçıktığındaısrarcıdır.Bufik-rinikanıtlamakiçindeAlmanyaörneğiniverir.OnagöreAlmanya’dakiedebiyatkanonu,“yeniokuma”ve“yorumlama”teknikleriylemeydanaçıkmıştır80.Kanon,bazımetinlerinişinerbabıkabuledilenlerce“değer-li”;bazımetinlerinisegeleceğekalamayacakkadar“değersiz”olduğu-nuntesciliniyapar. Bazımetinlerinunutulmayıpgeleceğekalmasıdikkatedeğerbirdu-rumdur.Kalıcılığı,orijinalliği,örnekliği,kuralolmayı,listelenenkitap/yazarlarıiçinealankanonunçözümlemesiyapılmayaçalışılırsa,buçö-zümlemedemetinlerinnasılişlenerekkanonmakamınaulaşmışolduk-larınıtarihsel-edebîbiralanaraştırmasıylaaydınlatabiliriz.Toplumlar-dakibeğeniölçütlerideğiştikçe,edebîtürlerdededeğişikliklerolmakta,busebeptenkanondadeğişmektedir.Kanonagirememekölümsüzlüğekolaycaulaşılamayacağınıgösterir.HaroldBloom,GoreVidal’inkano-nagirememesininsebebiolarakcinseleğiliminiönesürdüğünüsöyler.Bloomiseonunkanonagirememesininasıl sebebini,Vidal’inyazdığıeniyiromanlarıntarihselromanlarolmasıvebualttürünartıkkanon-laşmayauygunolmamasışeklindeaçıklar81.HayriyeÜnaldabiryaza-

79 Jusdanis,a.g.e.,s.94.80 Jusdanis,a.g.e.,s.98.81 HaroldBloom,“KanonaAğıt”Çeviren:MehmetH.Doğan,Kitap-lık,y.11,No:68,Ocak

2004,s.81-.82.

61

rınkanonagirememesebeplerinededeğindiğiyazısındakanonizasyo-nu,“gücünmanipülasyonuyla”ilişkilendirerekkullanır.“Mitleşme”ve“kültleşme” kelimeleriyle de kanona dâhil olmanın imkânlarını açık-lar82.DenizCenkDemir,ŞükûfeNihal’inCumhuriyetkanonundayerbulamamasınınsebebini,onun“kadın”olmasınave“cemiyetiçikadıntacizleriniifşaedip”budurumueleştirelbirbiçimdeYalnız Dönüyorum isimli romanında konu etmesine bağlar83. Bu türdenmetinler, beğenideğişiminin doğal bir sonucu olarak merkezi önemlerini yitirip dahaönemsizyervekonumlardakalabilirler. Modernleşme, kanonun anlam dünyasını da değiştirmiştir84. “Mo-dernleşme” der Jusdanis,“ katmanlaşmış sistemin etnik-dinsel kim-liklerinin yerine geçecek bir milli kültürün oluşturulmasını gerektirir. İmparatorluğun mutlak yasalarının ve kilisenin zorlamaya dayalı âdet-lerinin tersine, milli kültür bireyleri cemaat alışkanlıkları, deneyimler, hikâyeler ve tabii ki dil aracılığıyla birleştirir. Devletin bu planlı birlik yoluyla birbirlerine bağlanan üyeleri ortak miraslarını, insanlıklarını ve yazgılarını yaşarlar. Milletin hikâyesini anlatan metinlerden oluşan bir toplam olarak edebiyat kanonu insanların kendilerini birleşmiş bir milletin yurttaşları olarak görmelerini sağlayarak dayanışma deneyimi-ni kolaylaştırır.85”

Kanon, sadece “milli kimliği” temsil etmez aynı zamanda halkamilliyetçiliğinönemlikabuledilmişdeğerleriniaşılayarakbukimliğinüretilmesinedekatılır.Bunuyapabilmekiçindekanonmilletintarihinikendianadilindekaydeder.Kanonmodernleşmeninyıkıcıetkilerindentoplumu korumakla kalmaz, bir kalkan gibimodernleşmeninmilletinbenliğindeaçmayaçalıştığısaldırılardanonlarıkorur86.Bukorumadatoplumdaki kalıcılık kategorisine ulaşmışmetinlerin ne kadar önemliolduğunugöstermektedir.Çünkümilletinhassaskabulettiğiher türlüdeğerveölçü,kanonseviyesindekieserlervasıtasıylageleceğetaşınır.

82 Detaylı bilgi için bkz. Hayriye Ünal, “Kabileden Uzakta, Unutuştan Mahrum: TürkŞairininAlınYazısı”,Karagöz,nr.17,Ekim-Kasım-Aralık2011,s.22-29.

83 Detaylıbilgiiçinbkz.DenizCenkDemir,“Erken Cumhuriyet Dönemi Türk Romanında 31 Mart Olayı’nın Temsili”,İstanbulBilgiÜniversitesiSosyalBilimlerEnstitüsüKültürelİncelemelerBölümüYayımlanmamışYüksekLisansTezi,2011,s.220-221.

84 Jusdanis,a.g.e.,s.82v.d.85 Jusdanis,a.g.e.,s.79.86 Jusdanis,a.g.e.,s.79.

62

Milletin“mukaddesgeçmişimgesinin”barındığıkanonikeserler,toplu-munkolaycadağılmayacağınıngarantisiniverir.Kanonaslındakalıcılıkstatüsüneulaşmışmetinlerinkalıcılığınıgarantialtınaalmakanlamınadagelir87.Busayedegeçmişinhemenhertürlüözelliği,kanonsayesindeyenidencanlanmaumudunakavuşur.Geleceğeaktarılmışbumetinler,birnevikutsallığaulaştıklarıiçintoplumunbütünbireylerinedeöğre-tilmesigereklidir.Buamaçlakanonlareleştirmenlertarafından,eleşti-ri nesnesikabul edilir.Eleştirmenlercekanonikmetinlerinkalıcılığınıdaha da aydınlatacak eleştirel okumalar,metinle ilgili çeşitli kazı ça-lışmaları,karşılaştırmavebenzerlikleriortayaçıkarıcıişlemleryapılır.Toplumun veya sınırlı bir topluluğun veya cemaatin unutulmaya terketmediğimetinler“kutsal”dırvebukutsallıklarıonlarınokullardadersolarakokutulmalarınayaramaktadır. Okulmüfredatlarındakimetinlerin,gençkuşaklarasunulmasınınte-mel amacı,metnin niçin “kutsal” kabul edildiğini onların öğrenmesi-ni sağlamaktır.Metnin içerdiği değeri hazmetmiş öğretmenler, bu türmetinlerinkutsallıklarınıçeşitliyollarlaöğrenciyeispateder.Gençku-şaklar, bu sayede “kutsal kodlubir kanonun”okullardakutsanmasınakatılır.Butürkanonikmetinlergençkuşaklaraörnekolmalarıamacıylaedebiyattarihlerinde,yıllıklarveantolojilerde88kolaycayeralabilmek-tedir. Kanon geçmişle bugün arasında bir irtibat kurmaktadır. Jusdanis,Burjuvatoplumlarındakikanonunönemi“Geçmişlebugünarasındabirkopuklukgörenparçalaraayrılmışburjuvatoplumunda,kanonidealizeedilmişbirgelenekdeneyiminikolaylaştırır.Artıkvarolamayacakbirzamanyüzündenhissedilenmelankoliyiifadeeder.”cümleleriyleanlat-

87 Jusdanis,a.g.e.,s.101.88 Jusdanis, antolojilerin kanon için önemini şu şekilde açıklamaktadır: “Bir antoloji,

belli bir dönemin, çeşitli nedenlerle antolojiyi hazırlayan kişinin dikkatini çeken, kanona dâhil olan metinlerini yansıtır. Antolojileri hazırlayanlar çoğunlukla yaptıkları seçmenin gerekçesini, hem kendi varsayımlarını hem de okurlarının beğenilerini ortaya koyan savlar içeren bir önsözle açıklarlar. Neyin merkezde neyin çevrede olduğunu, neyin yeniden basılıp neyin yeniden basılmayacağını onların-ve tabii yazarların, öğretmenlerin, kütüphanecilerin, kitap tanıtım yazısı yazanların- kararları belirler. Bir metnin bir antolojiye dâhil edilmesi tabii ki o metnin kanonlaşacağının garantisi değildir. Bu yüzden antolojiler başlangıç aşamasında, tanınmış metinleri bünyelerine dâhil ederek kanonu yansıtırlar. Basıldıkları zamansa edebiyat söylemine girerek kanonun (yeniden) oluşumunda rol alan önemli faillerden biri haline gelirler.”Jusdanis,a.g.e.,s.105.

63

maktadır89. Edebiyat,millî kültürlerin icat edilmesinde önemli bir role sahip-tir.“Milletler”derStathisGourgouris“siyasalvecoğrafiolarakmilletadınıalmadanöncerüyaolarakvarolurlar.90”Kültürüniçindedeğerlibirkurumolanvekültürüoluşturan,biraradatutanedebiyat,milletinrüyalarınıkorumakvebunlarıtehlikeanlarındayenidencanlandırmak-la yükümlüdür.Millet olmanın, bir milleti var eden özelliklerinin enönemlilerinden olan edebiyat, “milletin” özünü ihtiva eden metinlerigelecekkuşaklaraaktararak,milletinvarlıksebebinikanıtlar. Milletininşaedilmesisürecindemilletinözdeğerlerini,benlikleri-ni,geçmişteyapılanhatalarındanalınanderslerivegeleceğenegözlebakıldığını sonraki çağlara taşımagörevi edebiyatındır.Milletin inşa-sındamillî bilincibelirleyip ilerdeçözümlenmesigerekecek sorunlarıbirarayagetiripkodhâlindesunankurumunedebiyatolması,milletininşasına en fazla yardımı edebiyat kurumununyapmasına imkân sağ-lamaktadır91. Geleneğin kutsallaştırılarak yeniden topluma sunulma-sı sırasında toplumdabukutsallaştırmadannasibinialır.Busebeptenkanon,bireyselkimliğindetemelinioluşturan,ortakkimlikoluşturmavebukimliğisağlamlaştırmailkesiolarakgörevüstlenmektedir.Kanonböylecebireyselkimlikiletoplumsalkimlikarasındakiilişkiyideorta-yaçıkartır92. “Dilveedebiyatın”milletiçinaynıdeğerdeönemesahipolduğudü-şüncesiniilkilerisürenlerdenbiriolanJohannGottfriedHerder,“birdi-linruhuaynızamandabirmilletinedebiyatınınruhudur.”fikriniortayaatarakdilinbirmilletolmaidealinesahiptoplulukiçinnedereceönemlibiryeresahipolduğunuvurgulamıştır93. Edebiyatın milli kültürlerin icat edilmesinde oynadığı önemli rolyüzünden, kanonlukmetinlere özel ayrıcalıklar tanınmaktadır.Kanonderecesine ulaşmış metinler, milleti oluşturan bireyler tarafından yo-rumlanırlar.Bumetinlerinmensububulunduklarımilletiçinönemlerini,seçilmişvemuteberözelliklerininörnekniteliğinianlamayaveanladık-

89 Jusdanis,a.g.e.,s.82.90 Jusdanis,a.g.e.,s.68.91 Jusdanis,a.g.e.,s.68.92 Assmann,a.g.e.,s.127.93 Jusdanis,a.g.e.,s.76.

64

larınıçevrelerinebueserleryoluylaanlatmayaçalışırlar.FrankKermo-de’unbelirttiğigibi,kanonaaitkitaplara,“yalnızcayücebirdeğerve-rilmez;bukitaplaraaynızamandaneredeysekutsalmetinleritefsiredenhahamlaraözgübiryorumvespekülasyonözenigösterilir.94”Bunlarıniçlerindeçokçeşitlivefazlaiçilişkivesırbarındırdıklarınadainanı-lır.KanonadâhiledileneserlereKermode’undediğigibitefsiredilmeruhsatına sahipbirdamgavururuz95.Bu türdenbirdüşünceninortayaçıkmasıdolayısıyladakanon,herokumadansonrabirşeylerinzorunluolarakatlanmasınıgerektirmektedir.Buatlamalarındazorunluolarakbaşka bir okumaya da ihtiyaç duyması kanon olmuş eserlerin sürekliyorumlanmalarınısağlamaktadır.Kanonolaneserler,herzamanyeni-dirlerveyeniyorumlaradaaçıkkalırlar.Onlarınanlamzenginliklerivedeğerleridebuşekildekorunmaktadır96. Kanonolanmetinlerinyorumlanmalarıdadiğeryorumlardanfark-lılıklarasahiptir.Butürmetinlerinbirharfinebiledokunulamaz;bunlarzamaniçindekesinleşipiçinebaşkaşeylerinkatılmasımümkünolma-yanbirkatılığaeriştiklerinden,genişletilmeleri,taklitedilmeleriyadaeleştirilmeleri sözkonusubileolamaz.Yorumlamasadece tekbirbo-yutta,metninkendisinibozmayacakboyuttaicraedilir97.Yorumlanmakanonlaşmayıgarantilemesedehayattakalmanınönşartıdır98. Kanonolanmetinlernasılvenerelerdekullanılarakkanonolabilmiş-tir?Kanon,birtopluluğun/toplumunzamaniçindegeçirdiğiaşama,de-ğişme,dönüşümleriçindeaslındageleceğetaşıdığı-veyaçeşitliolum-suz sebeplerle geleceğe taşımak istemediği- “özünü” göstermektedir.Bazımetinlerbilerekve istenerekkanonseviyesindegeleceğeuzanır.Türkedebiyatının ilkyazılı ürünlerininverildiği çağlardangünümüzekadargeçenyazarveeserlerinbazılarınıhatırlayıpbazılarınıunutma-mızınpekçoksebebiolabilir. Harold Bloom, bir metnin veya yazarın kanon statüsü kazanmasıiçin sonradan gelen yazar ve eleştirmenlerin önemine değinmektedir.Blomm’a göreMilton’u kanonlaştıran ilk sebepMilton’un kendisidir

94 FrankKermode’danaktaranJusdanis,a.g.e.,s.82.95 FrankKermode’danaktaranJusdanis,a.g.e.,s.82.96 Jusdanis,a.g.e.,s.82-83.97 Assmann,a.g.e.,s.103.98 Jusdanis,a.g.e.,s.102.

65

amaonunkanonolabilmesi içinayrıcaarkadaşıAndrewMarwell’denbaşlayıp JohnDrydenyoluyla on sekizinci yüzyılın veRomantik dö-neminhemenbütünönemli şairlerinekadarPope,Thomson,Cowper,Collins,Blake,Wordworth,Coleridge,Byron,Shelley,Keats gibi şa-irlerininkatkısıveDr.JohnsonveHazlittgibieleştirmenlerindeonunkanonlaşmasına yardımcı olduklarını iddia eder. Geleneği aşmış amagelenektendeaslaayrılmamıştır.Kanonagirebilmenin temelşartlarınilkiiseestetikgücesahipolmaktır99. Türk edebiyatındada örneğinAhmetHamdiTanpınar’ın yaşarken“sükût suikastine” uğradığından bahsetmesi, o devrin aydınları tara-fındanciddiyealınmamasıdikkatçekicidir.Günümüzdeiseeserlerivefikirleriyle bir “basübadelmevt”i yaşayan Ahmet Hamdi Tanpınar’ınbutürdenbiryenidendirilişinene/lersebepolmuştur?Bunabenzerör-nekleridünyaedebiyatvekültürlerindedegörmemizmümkündür.Pla-ton’unhemenhemenbütüneserlerigünümüzekadarunutulmadangele-bilmişken,onundüşmanlarınınadınınbileunutulmasımanidardır100.Bağlamıniçindevarolanmetinlerinbirkanonoluşturmalarıkanonçö-zümlemesindeamaçlananlarınbaşarıylaeldeedilmesinisağlamayabilir.Bir kanon oluşumunu çözümlerken aynı zamanda kanonlaşmaya im-kânsağlayanbütünkoşullarındeçözümlenmesigereklidir.Jusdanis’inbelirttiğigibikanonluğadairbiraraştırma,tektekyazarlarınveyabirbütünolarakedebihareketlerinönemkazanmalarınıyadaortadankay-bolmalarınısağlayandeğerlendirmeölçütleri,beğeniilkeleri,epistomo-lojikvarsayımlar,edebiyatveeleştirikuramlarıileilgilenmelidir101. Peki, edebiyat kanonları nasıl oluşmaktadır? Murat Belge, günü-

99 HaroldBloom,“KanonaAğıt”,Kitap-lık,s.85.100Jusdanis,birmetninhayattakalmasınıilgi-çıkardenklemindeaçıklamaktadır:“Kanonluk

metinlerin, üslupların ve yaklaşımların edebi olarak adlandırıldığı ve böylece dikkatgörmeye layık hâle geldiği ya da kenarlara itildiği, hatta yok olmasına izin verildiğibir sınıflandırma sürecidir aslında.Kanona dâhil olanmetinler eski dönem cemaatleritarafından önemli görülmüş olmalarına rağmen, kıyıda kalmış metinlerden alıntıyapılmamış, başvurukitaplarındabahsedilmemiş, bunlarhakkında eleştiri yazılmamış,antolojilerdeşerhlerdüşülmemiştir.Buyapıtlar,baskılarıkalmamışsa,yenidendirilmekiçinolağanüstüotoriteyihaizönemliedebiyatçıların(T.S.Eliotgibi)yadauzmanlaşmışyayınevlerinin(İngiltere’dekiViragogibi)müdahalesinibeklemekzorundadır.Kısacası,hayatta kalma tamanlamıyla ilgiye/çıkara bağlıdır. Jusdanis,a.g.e., s.99-100.Unutmaveunutulmabağlamınındetaylıaçıklanmasıiçinayrıcabkz.:Jusdanis,a.g.e.,s.80v.d.

101Jusdanis,a.g.e.,s.82.

66

müzde kanonun nasıl ve kimler tarafından oluşturulduğuyla ilgili üçmercinin varlığındanbahsetmektedir102.Bunların ilki, toplumda “ede-biyat işleriyle”uğraşanher çeşittenyazarlar103, aydınlar, öğretmenler,gazetelervb.dir.Kanonkurumsalbiryapının tercih, teklif, retveka-bulleriyleoluştuğundandinselveyalaikbirkanonoluşumundadaku-rumsallıkönemlibirdeğervevazgeçilmezniteliklerdenbirisidir.Kanonoluşumundaeskidennasılkidinalanındakilisebaskınbir rolüstlen-mişse şimdi sanat ve edebiyat alanında “eğitimkurumları, siyasi erk,yazılıvegörselbasın,dergiler,üniversitelergibikurumlarkarmaşıkbiretkileşimsüreciylekanonunoluşmasınakatkıdabulunurlar.104”Kanonoluşumunabunlarlabirlikteedebiyateleştirisinedirektbirkatkısağla-yan eleştirmen ve edebiyat tarihçilerinin yanı sıra akademik anlamdaaraştırmalarlakanonamüdahaleedebilecekakademisyenlerdekatkıdabulunmaktadır.Bunlarıngüçleriiseneyinkanonolacağınaneyinkanonolmayacağınagörüş,fikir,kanaat,yazar-eser-çevreyleilgiliilişkileriyo-luylakararvermeleridir. Günümüzdebazıdergiler,Türkedebiyatınınçeşitliedebîtürlerinde-kikanonlarıortayaçıkarmakamacıylasoruşturmadosyaları,özelsayılarhazırlamaktadır.BunlardanSemihGümüş’ünyayınyönetmenliğindekiNotosÖyküdergisisondörtyıldaedebiyatdünyasındatartışılanvesesgetirendörtfarklısoruşturmadüzenleyerekTürkedebiyatınınbirnevikanon listelerinioluşturmayaçalışmıştır.Busoruşturmaların ilki“Öl-medenÖnceOkunmasıZorunlu40Kitap”tır105. 74 seçicininönerdiği

102Belge,a.g.m., Kitap-lık,s.55.103JaleParladayazarlarıasılkanonyapıcıgüçolarakkabuleder:“…kanonlarınenkayda

değerkuruluşueleştirmenlerdeğil,bizzatedebiyatçılartarafındanyapılanıdır.Örneğin,edebikanonudeğiştirenCervantes’inbugirişimininardındakoskocabirkültür,siyaset,epistomolojidönüşümüyatar;Goethe’ninFaustsöylencesinitemelalarakyarattığıamailk kez cehenneme değil de cennete gönderdiği Faust’u, Aydınlanma’nın edebiyatanüfuzunu gösterir; Zhdanov’un dayattığı kanonun yıkılışı, bir edebiyatçının sayesindeolur:Bulgakov’unUstaveMargarita’sıRusKlasikleriarasındayerinialır,çünküUstave Margarita’da Bulgakov Dostoevsky’nin sorduğu soruları bir kez daha, ama çokfarklıbirkültürelortamdasorar.Shakespeare’intümyapıtlarıbiryönüylekanonkırıcı,diğeryönüylekanonyapıcıdır.GenebirKanon(dinadamı)olanRabelaisGargantuavePantagruel’leöylesıradışıbiryapıtkoymuşturkiortaya,buyapıtsonradanBakhtin’inromankuramınatemelteşkiledecektir.”Parla,a.g.m.,Kitap-lık,,s.52.

104Atakay,a.g.m.,s.70.105Detaylıbilgiiçinbkz.:“ÖlmedenÖnceOkunmasıZorunlu40Kitap”,Notos Öykü,No:

3,Nisan-Mayıs2007.

67

405Türkvedünyaklasiğindenençokoyalan40kitapseçicilerkurulutarafındanbelirlenmiştir.Listede12Türkyazarıneseriyeralmaktadır.Bunlardan ikincisi “Yüzyılın 40Romancısı”dır.Derginin genel yayınyönetmeni Semih Gümüş’ün ifadesiyle bu soruşturma, “çağdaş Türkromanınınkanonunusorgulayanlariçinsağlambirtemel”oluşturmak-tadır.135seçicininönerdiği97romancıarasındanyüzyılın40roman-cısı belirlenmiştir106. Üçüncü soruşturma “Edebiyatımızda GeleceğinUstaları” başlığını taşımaktadır. Bu soruşturmada da edebiyatımızdageleceğinustaları arasındaadları öne çıkan25yazarbelirlenmiştir107.Dördüncüsoruşturmaise“Yüzyılın40Öykücüsü”dür.Busoruşturmada205 seçici, yüzyılın 40 romancısını seçmiştir108.Bu türden kanon lis-teleri düzenlemek, bütün öznellikleri de barındırdığı için tartışmalarasebebiyetvermektedir.Tartışmalardadoğalolarakedebiyatdünyasındahareketlenmelereyolaçmaktadır. MuratBelge,kanonoluşturabilenikincimercinin,“engeneladıylasiyaset,birazdahasomutlarsakbelkidevletdenentüzelkişilik”oldu-ğunubelirtir109.Devletorganları,edebiyataveyazarlaraaldığıtavırlarlakanonunbelirlenmesindeetkilibirgüçtür110. Günümüzdedevletkurumununbirkanonoluşturmak içinnasılbiryöntemkullandığınailkveortaöğretimokullarıiçinoluşturulan“MilliEğitimBakanlığı’nın100TemelEser” listelerigüzelbirörnekolarakdüşünülebilir.BulistelerintemelamacınınTürkiye’dekiilkveortaöğ-retimkurumlarındaeğitimgörenöğrencilerüzerindenbirdevletkanonuoluşturmakolupolmadığıtartışmalıbirkonuolsada111bulistelerinsa-decekanonungeçmiştengünümüzekadarşekildeğiştirerekgelen“lis-

106Seçicilervelisteiçinbkz.:“Yüzyılın40Romancısı”Notos Öykü,nr.8,Şubat-Mart2008.107Seçiciler ve liste için bkz.: “EdebiyatımızdaGeleceğinUstaları”,Notos Öykü, nr.14,

Şubat-Mart2009.108Seçicilervelisteiçinbkz.:“Yüzyılın40Öykücüsü”,Notos Öykü,nr.14,Şubat-Mart2010.109Belge,a.g.m., Kitap-lık,s.55.110Kanonoluşturmakamacıylasiyasikanadınyaptığımüdahaleleriçinbkz.Belge,a.g.m.,

Kitap-lık,s.56-59.111FerdaKeskin,MillîEğitimBakanlığının resmibir kuruluşve apriori olaraknasıl bir

kanon oluşturabileceği bilgisine sahip olmadığını düşünmektedir. Bkz. Murat Belge-Ferda Keskin, “Hayat Sonsuz Değildir; Kanon Lazım”, (Söyleşenler: Mesut Varlık,EdaÇaça,YunusAkbaba),Kült,nr.1,Ocak-Mart2011,s.51.MillîEğitimBakanlığının“100TemelEserListesi”ninkanonolarakdeğerlendirilipdeğerlendirilemeyeceğivebulistelerinedebîniteliğiyleilgilibkz.:PelinBaşcı,a.g.m.,s.45.

68

te”anlamıyladaörtüşmesikonununnekadarçetrefilleştiğinigöstermesibakımındanönemlidir.Devletinbirkurumutarafındandüzenlenenlis-tedekiilkveortaöğretimlerdekiöğrencilerinokumakzorundaolduklarıTürkveDünyaklasikleri,devletkurumlarınınedebiyatalanınamüda-halesinivebir anlamdakanonoluşturmaçabalarınınbirürünüolarakyorumlanabilir112. Devletinözellikle1930’lıyıllardanitibarenbir“ulusinşa”etmeça-basınınenönemligüçalanıolaneğitimöğretimsisteminehizmetedenveedebiyatderskitaplarınınprogramlarınıkendiistediği“kanona”ulaş-mak,tasarladığıgeleceğeuygunzihinleryetiştirmekamacıylaedebiyatderskitaplarınayansıtmak istediği“kanon”dadikkatedeğerayrıntılargizlidir.ElifBaki’ninUlusun İnşası ve Resmî Edebiyat Kanonu isimlieserinde,MilliEğitimideolojisininedebiyateğitiminebakışıderskitap-larıtemelindeincelenmiştir. ElifBaki,1930–1980yıllarıarasındaki liseöğrencilerineokutulanderskitaplarındaedebiyatın,eleştirelvesanatsalyaklaşımlardanarındı-rılarakulusinşasürecini,busürecevesürecinsonuçlarınauyguninsanmodeliniyaratmanıntemelaraçlarındanbiriolarakkullanıldığınıiddiaetmektedir113.Baki,Cumhuriyetideolojisinikuranvedevamettirenlerinedebiyatı“ulus-devletinşası”vebirkanonyaratmaamacıyla“faydacı”biryaklaşımlaaraçsallaştırdığını,butürbiredebiyateğitiminindolaylıyollardanedebiyateğitiminezararverdiğini114,busebepledetoplumunedebiyatlaolanilişkisindebazıçatlaklarınoluştuğunuiddiaeder. Siyasetkurumunundakendikanonunuoluşturmak,kendidoğruları-

112Millî Eğitim Bakanlığının “100 Temel Eser Listesi”nin kanon olarak değerlendirilipdeğerlendirilemeyeceğivebulistelerinedebîniteliğiyleilgiliBkz.:PelinBaşcı,a.g.m., s.45.BirçokAvrupaülkesindeilkveortaöğretimkurumlarındaokutulanmilliedebiyatkanonlarıylailgilibiraraştırmaiçinayrıcabkz.:“NationalLiteratureCanon”,(Çevrimiçi)http://www.nfer.ac.uk/eurydice/pdfs/NationalLiteratureCanon.pdf,25.03.2010.

113ElifBaki,Ulusun İnşası ve Resmî Edebiyat Kanonu,2010,LibraKitap,İstanbul,s.173.Devlet,derskitaplarınagirecekveyagirmeyecekmetinveyazarları seçme işiniTalimTerbiyeKurulu’nahavaleetmiştir.TalimTerbiye,bazıyazılıkurallarladevlettarafından“kutsanmış”metinveyazarlarıderskitaplarınaalırkenbazendeyazılıolmayankurallarınıişletereksakıncalıgörülen,öğrencilerinulaşılmasını istemediğimetinveyazarlarıderskitaplarının dışında tutmaktadır. Bu durum, kanonun “emredici kesinliği” karşısında;seçme,seçilmeveseçiciarasındakinetamelikonumuanlatanbirörnektir.

114ElifBaki,a.g.e.,s.177.Devletinderskitaplarınavemüfredataolanetkisiiçinşuyazıyadabakılabilir:EvrenKuçlu,“DevletinSeçkisi:Müfredat”,Karagöz,nr.17,Ekim-Kasım-Aralık2011,s.37-39.

69

nauygunbirkanonyaratmakistediğinedairörneklervardır.Siyasimü-dahalelerlekendikanonuyaratmak,kendiçıkarlarınahizmetedenbazıeserleri kanonlaştırmak için yazarları teşvik eden ve çıkarına hizmetedenlere ödüller veren siyasi otoriteler genelde olumlu sonuçlar eldeedememişlerdir.İktidarınideolojisinitemellendirmeye,toplumunhafı-zasınıciddibirbiçimdeoluşturulmak istenenyenikanonahazırlamakisteyenler,kanonlaştırmasürecindenbirşekildeistifadeetmekistemiş-lerdir.İktidar,pekçokalandayeniinsan,toplum,medeniyetvedolayı-sıyladaedebiyatinşaetmekiçinçeşitlimüdahalelerlekurulmakistenenkanonuhalka“hissettirmeden”benimsetmeninenkolayveköklüyoluolanedebiyatıveedebiyatçılarıamaçlarıdoğrultusunda“kullanmışlar-dır.” BirinciDünyaSavaşındaçeşitlicephelerdesavaşmakzorundakalanOsmanlıdevletininbir“savaşedebiyatıkanonu”yaratmagirişiminibudurumaörnekverebiliriz.SavaşsürerkenGenelKarargâhİstihbaratŞu-besiMüdürlüğütarafındanÇanakkale’dekidurumusanatkârlarınbizzatgörmesiiçinbirgezidüzenlenir.HarbiyeNezaretibununlailgiliolarakhemkamuoyunubilgilendirmekhemdesavaşedebiyatıylailgiliürünlereldeetmekhemdeaskerinvehalkınmoraliniyükseltecek,“askerincev-herinevemilletinkabiliyetinedairhakikitasvirler”yapmalarıamacıyla1915Haziranındayirmiotuzkadarşair,gazeteci,müzisyenveressamadavetiyelerulaştırır115. Geziye, davetiye gönderilenlerden 18’i katılır.Müfit Ratip, yoldahastalandığından geri döner. Cepheye 17 sanatkâr gider. 11 Temmuz1915’teSirkeciGarı’ndanhareketedenbuheyetingezisi,gidişdönüşlerhariçongünsürmüştür.Heyete,savaşalanındakolaycatanınmalarıvegüvenliklerinitehlikeyeatmamalarıamacıylasolkolundabirçiftyeşildefnedalından işaretbulunanüniformaveEnverPaşa tarafından icatedildiğiiçin“Enveriye”denenbaşlıklardağıtılır.HeyetönceUzunköp-rü’ye,oradanBolayırveGelibolu’yauğrar.Bolayır’da,Rumeli fatihiSüleymanPaşaveNamıkKemal’inkabirleriziyaretedilir.SonraGeli-bolu’yageçilir,oradandaArıburnuveSeddülbahircephelerigezilir. BuÇanakkalegezisinekatılanlarsavaşedebiyatıkanonunuoluştu-rabilecekkadarkaliteli,kanonlaştırılmayaheranlamdauyaneserlerya-

115Çanakkale Edebi Heyeti ve gezinin akıbeti için bkz: TurgayAnar,Çanakkale Savaşı Hikâyeleri,2.bs.,2008,SelisKitaplar,İstanbul,s.22-36.

70

zamamışlardır.Orduyuvemilleticoşturacakeserlerbekleyenyetkililervebuheyeteumutbağlamışgazetelerneticedenpekdememnunolmaz-lar.Başarılıeserlersanatâlemindemaalesefçokfazlagörülemez.CelalSahir’in “OrdununDuası” şiiri gezi dönüşü süreli yayınlardagörülenilkşiirdir.DahasonrasüreliyayınlardaİbrahimAlaaddin’inüçşiirine,HamdullahSuphi’nindebiryazısınarastlamaktayız.EnisBehiç,Meh-met Emin, Hakkı Süha’nın şiirlerinin yanında Ömer Seyfettin ancakÇanakkalegezisindenikiyılsonraedebîeservermeyebaşlar.CepheyigezenheyetteyeralanYusufRazi,Taningazetesindecephedegördüğügerçek olayları anlatır.Ama oluşturulmaya çalışılan “savaş edebiyatıkanonu”çokfazlabaşarılıolamaz. CumhuriyetdönemindedebirKemalistedebiyatkanonuyaratılmakistendiğini belirtenÖmerTürkeş, bu kanonun yaratılması için pratik,teorikvemanipülatifçabalargösterildiğiniaçıklar.Türkeş,cumhuriyetdönemindeyaratılmakistenenkanonungüdükbiredebiyatkanonuol-duğunuiddiaeder116.Başarısızlığınpekçoksebebivardır.ÖmerTürkeşbunlarınbelkideenbaşındayeralansebebi,NiyaziBerkes’tenödünçaldığıbirsözleaçıklar:İstersosyalistolsunisterKemalistolsunaydınla-rınenbüyükzaafı,“ütopyacıbireysellik”leridir117.SelçukÇıkladatambudevirlerdeözelliklebirİnkılâpKanonuoluşturulmayaçalışıldığınadikkatleriçekerekbubağlamdayazarlarıneserlerinindevletveiktidaraygıtlarıtarafındasürekligünceltutulmayaçalışıldığınıbelirtmektedir.Butürbirkanonyaratmakisteyenlerin,edebiyatçılarınmilletvekiliya-pılarakkurulmakistenenkanonungüçlendirilmeyeçalışması,kanonya-ratmakisteyenmercilerinfaaliyetlerindensadecebirinigöstermektedir118.

116ÖmerTürkeş, “GüdükBirEdebiyatKanonu”,Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce -2: Kemalizm, İstanbul, İletişim Yayınları, 2001, s. 429. Türkiye’deki edebiyat kanonunvarlığı-sorunlarıylailgiliayrıcaşukaynaklaradabakılabilir:“SelçukÇıklaile‘Türkiye’deEdebiyatKanonu’SorununuKonuştuk”,Mavi Yeşil,No:53,Eylül-Ekim2008,s.9–11.;SelçukÇıkla, “TürkEdebiyatındaKanonve İnkılâpKanonu”,Muhafazakâr Düşünce,y.4,No:13–14,Yaz-Güz2007,s.47–68.Buyazı,Çıkla’nındoktoratezininkanonlailgilibölümlerinin yeniden düzenlenmesiyle oluşturulmuştur. Ayrıca bkz. Ali Galip Yener,Eleştirinin Eşiğinde Edebiyat,Ankara,HeceYayınları,2006,s.187-193.

117Türkeş,a.g.e.,s.428.118 Konuylailgilibilgialmakiçinbkz.:SelçukÇıkla,Cumhuriyet Düşüncesinin Kökleşmesinde

Yusuf Ziya Ortaç’ın Yapıtlarının Yeri ve Önemi, OndokuzMayıs Üniversitesi SosyalBilimler Enstitüsü Türk Dili ve EdebiyatıAnabilim DalıYayımlanmış Doktora Tezi,Samsun2005,s.44-61.

71

Başka ülkelerdeki siyasiler de kanon oluşturmaya çalışmışlardır.Zhdanov’unoluşturmayaçalıştığıSovyetgerçekliğikanonu,Mao’nunkültür devrimi altında oluşturmaya çalıştığı kanon,Hitler’in sanat veedebiyatüzerindekurduğubaskıylaoluşturmayakalktığıkanonlaretkilivekalıcıolamamış,kanonkurmaçabalarıbaşarısızlığauğramıştır119. Kanonyaratıcıüçüncümerciise,MuratBelge’ninetkisinitanımla-maktazorlandığıbirkavramolan“halk”veya“toplum”dur.Amakano-nabukitlenintamamınınmıbirkısmınınmıetkiettiğikonusundaonundanetbirfikriyoktur.Buetkininnasılveyanedüzeydeolduğudatamberraklaşmamıştır.Halk“sırfkalabalıklığınedeniyleolsun”kanonlail-gilidir. PelinBaşçıdakanonunoluşturulmasındaotoriteninöneminevurguyapmaktadır. Bu otorite bazen devlet kurumunun görevlendirdiği uz-manlar,kimizamanda “genelolarak,kalıcılıklageçicilik, taklitleöz-günlük,popülerleseçkinmetinarasındakiçizgiyi,bukonudaakademiksayılabilecekbiruzmanlığasahipkişiler,belliölçütlerkullanarakçizer-ler”120.Edebiyat konusundaki buölçütleri edebiyat kuramları belirler.Edebiyatkuramları,içerdikleriyenivefarklıbakışaçılarıylaneyinka-nonolabileceğininyolunugösterir,metnefarklıyöntemlerlemüdahaleederekhangisininkanonolabileceğiniispatederbirkesinlikteişlevgö-rebilmektedir. Edebiyat kuramlarının kanon tespitinde bu kadar etkin bir rol oy-namasıbirçelişkigibigörülebilir,zirakuramlarsadecebirkaçbaşarılıuygulayıcıyahitapedervebukuramlarhertabakadakabulgörmeyebi-lir.Batıedebiyatındakiedebîkanonlarınenkapalısımodernedebiyattakarşımızaçıkar.Böylebirçıkarımyapmamızınasılsebebi,modernBatıedebiyatıkanonununbelirmeyebaşladığıgelişmedönemiyle,edebiyateleştirisininakademikdilveyöntemkurmadönemininparalellik taşı-masıdır121.Kanonlarızorlamayaçalışmak,geneldekanonlailgilisıkıntıveitiraz-ları olanların giriştikleri bir eylemdir.Bu girişimlerin akılda en fazla

119Parla,2004,s.52.Ayrıcabukonuylailgiliciddibirçalışmaiçinbkz.:TobyClark,Sanat ve Propaganda: Kitle Kültürü Çağında Politik İmge, (Çev. Esin Hoşsucu), İstanbul,AyrıntıYayınları,2004,238s.

120PelinBaşcı,a.g.m.,s.46.121Başcı,a.g.m.,s.46.

72

kalıcı olanlarındanbiri, kanonkavramınıhiçdüşünülmeyecekbir an-lamdakendi amacı içinkullananaynı zamandabirKanon (Kilise’ninkurallarınagöreyaşamayıseçmişdinadamı)olanJohnDonne’dange-lir.O,“Kanonizasyon”şiirinde,kanonundinianlamınahiçdeğinmedenkavramınanlamalanınıtersyüzederekkavramıcinselcoşkuyamalet-miştir122.OğuzDemiralpdeJohnDonne’un“Kanonlaştırma”şiirinebiryazısındadeğinmektedir:“Buşiirdeöznesevgilisiylekendisiiçinyazı-lacakşarkılarınonlarınaşkınkanonunaalınmalarınısağlayacağısöyler.Kanonlaşmaknerdeyse azizlikmertebesine çıkmakgibidir.”123RobertHarrisdeA Glassory of Literary Termsisimlieserindekanonudeğiş-tirmekisteyenlerinüçitirazındanbahsetmektedir124.KanonunölübeyazAvrupalıerkeklerinkitaplarındanoluşmasıyüzündenkadınlar,azınlık-larveBatılıolmayanyazarlarbunaitirazetmektedir.Ayrıcanihilizminözellikleüniversitelerinedebiyatbölümlerindekendinihissettirmesiyleedebiyatçevrelerindebütünstandartlarınreddedilmesigerektiğineyö-nelikbirbaskıoluşmaktavekanonunkısmenpolitikçevrelerveşahsietkilerlebelirlendiğikanaatidolayısıylakanonundeğişmesidüşüncesi-neyönelikşiddetlitartışmalaryapılmaktadır. Edebiyatpolemikleridebuanlamdayürürlüktekikanonayöneltilenen sert eleştirileri ihtiva etmektedir.Türkiye’nin İkinciDünyaSavaşısırasındayaşadığızorluklar,ülkeniniçindebulunduğukötüşartlardik-katealındığındabudevirdeortayaçıkan“Tasfiyepolemiği”,yürürlük-teki kanonun kendi tasarladıkları “listelerle” yıkılma veya yıpratılmagirişimiolarakdadeğerlendirilebilir125.

Sonuç BütünbuaçıklamalardanTürkiye’detoplumungenelolarakkanonseviyesindekabulettiğibireserler/yazarlar listesininBatıedebiyatvekültürlerindekianlamıvekullanımıylatamoluşamamışolduğunusöy-leyebiliriz. Batı edebiyatlarındaki/kültürlerindeki kanon kelimesinin

122Parla,a.g.m.,2004,s.51-52.123Demiralp,a.g.m.,Kasım2007-Mayıs2008,s.20.Şiirinİngilizceorijinaliiçinbkz.John

Done, “The Canonization” (Çevrimiçi) http://www.luminarium.org/sevenlit/donne/canonization.php,7.3.2010.

124“Canon”(Çevrimiçi)http://www.virtualsalt.com/litterms.htm/(çevrimiçi),31.01.2010.125Polemikleilgilibilgiiçinbkz.GavsiHalitOzansoy,“TasfiyeLâzım”,İstiklâl,5İkinci

Kânun1940,s.5.;HüseyinÖzçelebi,Cumhuriyet Döneminde Edebî Eleştiri: 1939–1950,İstanbul,MEBYayınları,2003,s.74-78.

73

bütünanlamlarını ihtivaedenbiryapının tamanlamıylakurulamamışolması,onunhiçolmadığınıgöstermez.Otoplumdafarklıbiryönlebe-lirginleşeneserveyazarlar, edebiyatalanındakikonu,eser, türve şe-killerölçeğindekanonunköklüvedeğişmezanlamınıçağrıştırmasadaseçilmişliği,kalıcılığı,değerliolmasıyönlerindenkanonabenzeyebil-mektedir.Birkanonundörtdörtlükkurulamamasındaotoplumunsiya-si-sosyal-ekonomik-epistomolojikyapısınındatesirivardır. Geçmiştengünümüzedevredilengelenektekitravmatikbunalımlarlabirlikte,ideolojikyönveyöntemlerindeğiş(tiril)mesisonucutoplumunedebîtercihlerindebirleştiricibirgücünoluşamaması,biredebiyatka-nonununkurulmasıiçingerekliedebîdehalarüzerindeuzlaşılamaması,buuzlaşmazlıklarıkörükleyensiyasitonuyoğuntartışmalardanbekle-nilen,herkesinüzerindeanlaşmayavardığı“kutsalnitelikleri”belirginvetamanlamıyla“köklü”birkanonkurulmasınapekfırsatvermemiştir.Buparçalılığavedağınıklığa rağmen,birmilletinedebîbelleğikabuledilenkanonların“emredicikesinliğinin”edebîortamdaolmamasıka-nonlaragirmek isteyengençlerinkanonlarıaçmakvekanonlarızorla-mak anlamında yorumlanabilecek edebî tartışma/polemiklerin ortayaçıkmasınadafırsatsağlamıştır.“Karşıkanon”olarakniteleyebileceği-mizyürürlüktekikanonayapılanitirazlar,kanonkurumundanşikâyetçizümrelerin,kanondışınaitilmişyazarlarınveonlarındestekçilerininbirfaaliyetidir. Türkiye’de kanon ve edebiyat kanonu kavramlarının daha net birbiçimdeifadeedilebilmesi,kanonunoluşupoluşmadığıveyaoluştuysanasılveneyöndeoluştuğu,oluşmamışsabununsebeplerininilmîkai-delerleortayaçıkarabilmesiiçinantolojiler,edebiyattarihleri,yıllıklar,süreliyayınlarvebusüreliyayınlardayayımlanan“okumalistelerinin”ciddibiranlayışla incelenmesigereklidir. Bumateryallerinharfdev-rimindenöncekileridekapsayacakşekildekronolojikbirsıraylaince-lenmesi,ulaşılacaksonuçlarıngüvenlivegeçerliolmasınısağlayacağıunutulmamalıdır.

74

KaynaklarAnar,Turgay,Çanakkale Savaşı Hikâyeleri, 2. bs., İstanbul, Selis

Kitaplar,2008.Anar,Turgay,Mekândan Taşan Edebiyat: Yeni Türk Edebiyatında

Edebiyat Mahfilleri,KapıYayınları,İstanbul,2012.Assmann,Jan,Kültürel Bellek: Eski Yüksek Kültürlerde Yazı, Hatır-

lama ve Politik Kimlik, (Çev.AyşeTekin), İstanbul,AyrıntıYayınları,2001.

Atakay, Kemal, “Kanon Huzursuzluğu”, Kitap-lık, Y.11, No:68,Ocak2004,S.70-77.

Aytaç,Gürsel,Genel Edebiyat Bilimi,İstanbul,SayYayınları,2003.Baki,Elif, Ulusun İnşası ve Resmî Edebiyat Kanonu,2010,Libra

Kitap,İstanbul.Başcı,Pelin,“YerliEdebiyat,YurdunEdebiyatı;HerkesOnuOku-

malı: Türk Edebiyatı Kanonu Ve Ulusal Kimliğin Sınırları”, Pasaj,No:6,Kasım2007-Mayıs2008,S.44-69.

Belge, Murat, “Türkiyede Kanon”, Kitap-lık, Y.11, No:68, Ocak2004,S.54-59.

Belge,Murat-Keskin,Ferda:“HayatSonsuzDeğildir;KanonLa-zım”,(Söyleşenler:MesutVarlık,EdaÇaça,YunusAkbaba),Kült,Nr.1,Ocak-Mart2011,S.44-60.

Bloom,Harold,The Western Canon: The Books and School of the Ages,U.S.A,HarcourtBrace&Company,1994.

Bloom,Harold,“KanonaAğıt”(Çev.MehmetH.Doğan),Kitap-lık,Y.11,No:68,Ocak2004,S.79-91.

Cuddon,J.A.,Dictionary Of Literary Terms &Literary Theory, Eng-land,PenguinBooks,1999.

Çıkla,Selçuk,Cumhuriyet Düşüncesinin Kökleşmesinde Yusuf Ziya Ortaç’ın Yapıtlarının Yeri ve Önemi, OndokuzMayısÜniversitesiSos-yalBilimlerEnstitüsüTürkDiliveEdebiyatıAnabilimDalıYayımlan-mışDoktoraTezi,Samsun2005.

Çıkla,Selçuk,“TürkEdebiyatındaKanonVeİnkılâpKanonu”,Mu-hafazakâr Düşünce,Y.4,No:13–14,Yaz-Güz2007,S.47–68.

75

Clark,Toby,Sanat ve Propaganda: Kitle Kültürü Çağında Politik İmge,Çev.EsinHoşsucu,İstanbul,AyrıntıYayınları,2004.

Demir,DenizCenk, “Erken Cumhuriyet Dönemi Türk Romanında 31 Mart Olayı’nın Temsili”,İstanbulBilgiÜniversitesiSosyalBilimlerEnstitüsüKültürelİncelemelerBölümüYayımlanmamışYüksekLisansTezi,2011.

Demiralp,Didem,“SanatınıÇağınınFelsefesiIşığındaBiçimlendi-renBirHeykeltraş:AntikYunanlıPolykleitos”,(Çevrimiçi)Http://Www.Sanatvetasarim.Gazi.Edu.Tr/Makaleler/2_Didem.Pdf,13.03.2010.

Demiralp,Oğuz,“KanunBenim!”Pasaj,No:6,Kasım2007-Mayıs2008,S.19-23.

Dino,Abidin–(Abasıyanık),SaitFaik:“GençlerinMüşterekBeya-natı:YeniNeslinİddiasıveDavası”,Tan Gazetesi,24.1.1940,S.5.

Done,John,“TheCanonization”(Çevrimiçi)http://www.Luminari-um.org/Sevenlit/Donne/Canonization.php,7.3.2010.

Ertuğrul,Saime, “KanonVeKutsal”,Kült,Nr.1,Ocak-Mart2011,S.80-93.

Ginzburg, Carlo, Tahta Gözler: Mesafe Üzerine Dokuz Düşünce,(Çev.AysunŞişik),İstanbul,MetisYayınları,2009.

İz,Mahir,Yılların İzi,İstanbul,Kitabevi,2000.Jusdanis,Gregory,Gecikmiş Modernlik ve Estetik Kültür: Milli Ede-

biyatın İcat Edilişi, (Çev. Tuncay Birkan), İstanbul, MetisYayınları,1998.

Kantarcıoğlu,Sevim,Türk ve Dünya Romanlarında Modernizm,İs-tanbul,Paradigma

Kaşıçıoğlu,Erdem,“KanıtsalTıbbınEvrimindeİkiKöşeTaşı:Afo-rizmalarveCanonMedicina”,Kült,No:1,Ocak-Mart2011,S.106-118.

Koçak,Orhan-Sökmen,Semih(Söyleşi), “TürkçedeEleştiri,BirTarihselleştirmeDenemesi”,Defter,No:31,Sonbahar1997,S.88-108.

Kuçlu, Evren, “Devletin Seçkisi: Müfredat”, Karagöz, No:17,Ekim-Kasım-Aralık2011,S.37-39.

Kula,OnurBilge,“Türkçe’ninBilimDalıOlarakGelişimi:Yazın-bilimKavramlarıBağlamındaBirYaklaşım”,(Çevrimiçi)http://www.

76

Littera.Hacettepe.edu.Tr/Turkce/17_Cilt/Onur.htm,25.01.2010.Lewis,Geoffrey,Trajik Başarı: Türk Dil Reformu,(Çev.MehmetFa-

tihUslu),2.Bsk.,GelenekYayınları,İstanbul,2004.Meral,Yasin, “Yeni Ahit Kanon’un Oluşumu (I- Iv. Asırlar)”, Sa-

karyaÜniversitesi Sosyal Bilimler EnstitüsüYayımlanmamışYüksekLisansTezi,2007.

Ozansoy, Gavsi Halit, “Tasfiye Lâzım”, İstiklâl, 5 İkinci Kânun1940,S.5.

Özçelebi, Hüseyin,Cumhuriyet Döneminde Edebî Eleştiri: 1939–1950,İstanbul,MebYayınları,2003.

Parla, Jale, “Edebiyat Kanonları”, Kitap-lık, Y.11, No: 68, Ocak2004,S.51-53.

Parla,Jale,“GelenekveBireyselYetenek:KanonÜzerineDüşünce-ler”,Pasaj,No:6,Kasım2007-Mayıs2008,S.11-18.

Sözen,Vural,Müzik ve Müzisyenler Ansiklopedisi,İstanbul,RemziKitabevi,1986.

Tekelioğlu,Orhan,“EdebiyattaTekilBirUlusalKanonunOluşma-sınınİmkânsızlığıÜzerine”,Doğu Batı,Y.6,No:22,Şubat-Mart-Nisan2003,S.65-77.

Türkeş,Ömer,“GüdükBirEdebiyatKanonu”,Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce -2: Kemalizm,İstanbul,İletişimYayınları,2001.

Ünal,Hayriye, “KabiledenUzakta,UnutuştanMahrum:TürkŞai-rininAlınYazısı”,Karagöz,Nr.17,Ekim-Kasım-Aralık2011,S.22-29.

Wenz,Gunther,“KanonikBirKitapveHristiyanlığınKutsalYazısıOlarakİncil-TeolojikAmaçlıTarihselNotlar”(Çevrimiçi)http://Bilder.Buecher.de/Zusatz/23/23333/23333782_Lese_1.pdf,30.03.2010.

Yener,AliGalip,Eleştirinin Eşiğinde Edebiyat,Ankara,HeceYa-yınları,2006.

“Canon” (Çevrimiçi) http://www.virtualsalt.com/litterms.htm,31.1.2010.

“National Literature Canon”, (Çevrimiçi) http://www.nfer.ac.uk/eurydice/pdfs/nationalliteraturecanon.pdf,25.03.2010.

“ÖlmedenÖnceOkunmasıZorunlu40Kitap”,Notos Öykü,No:3,

77

Nisan-Mayıs2007.“SelçukÇıklaile‘Türkiye’deEdebiyatKanonu’SorununuKonuş-

tuk”,Mavi Yeşil,No:53,Eylül-Ekim2008,S.9–11.“Yüzyılın40Romancısı”Notos Öykü,Nr.8,Şubat-Mart2008.“Yüzyılın40Öykücüsü”,Notos Öykü,Nr.14,Şubat-Mart2010.

78