Trit hoc n trung c ai 1. Hon cnh ra i v c im ca trit hc n c,
trung i 1.1. Hon cnh ra i ca trit hc n c, trung i 1.1.1. iu kin t
nhin n l mt bn o ln - mt "tiu lc a" nm min Nam chu ; pha Ty Nam v
ng Nam gip n Dng, pha Bc l dy Hymalaya hng v n ng theo mt vng cung
di 2.600km. iu kin thin nhin v kh hu ca n rt phc tp. a hnh va c
nhiu ni non trng ip, va c nhiu sng ngi vi nhng vng ng bng tr ph; c
vng kh hu nng, m, ma nhiu, c vng lnh gi, quanh nm tuyt ph, li cng c
nhng vng sa mc kh cn, nng nc. Tnh a dng, khc nghit ca iu kin t nhin
v kh hu l nhng th lc t nhin nng ln i sng v ghi du n m nt trong tm
tr ngi n c. 1.1.2. iu kin kinh t - x hi S pht trin ca x hi n c,
trung i c th c chia thnh ba thi k sau. a. Thi k vn minh sng n (Hay
nn vn minh Harappa ) Xut hin vo khong gia thin nin k III u thin nin
k II tr. CN. Qua cc di ch kho c cho thy y l mt nn vn minh ng mang
tnh cht th ca mt x hi vt qua trnh nguyn thy, ang tin vo giai on u
ca x hi chim hu n l. S pht trin ca nng nghip, th cng nghip v thng
nghip t ti mt trnh nht nh. Thnh ph c xy dng bng gch nung, theo mt
quy hoch thng nht, c ng ph rng ri, thng tp, c ch ba, ca hiu, c ging
nc v h thng thot nc, c nhng b tm ln...Thnh ph c chia thnh hai khu,
khu "di thp" v "khu trn cao", cch bit nhau v quy m nh ca v s lng ca
ci chng t x hi thi k ny xut hin s phn chia k giu v ngi ngho r rt. V
cng ngh, c ngh dt bng len, ngh c ng, iu khc, ngh lm n trang, ngh lm
gm s trng men t ti trnh tinh xo. Thi k ny cng c ch vit, c thy trn
cc qu n bng ng hay t nung. Tn gio cng xut hin biu hin qua cc hnh ni
iu khc trn cc qu n. b. Thi k Va (khong t th k XV n th k VII tr.CN)
Vo khong th k XV, cc b lc du mc ca ngi Arya t Trung xm nhp vo n ,
em theo nhng phong tc, tp qun, tn ngng...v bt ngi bn x lm n l. y l
thi k hnh thnh cc quc gia chim hu n l u tin ca ngi Arya trn lu vc
sng Hng v sng n. Sau mt thi gian di chung sng, ngi Arya v ngi
Dravida bn x
ng ha. Do tip thu c k thut v vn minh ca ngi Dravida, do chim c
nhng vng t ai mu m v thun li, ngi Arya bt u chuyn t chn nui, du mc
sang i sng nng nghip nh c, pht trin th cng nghip v thng nghip. c
trng ca nn kinh t nng nghip thi k ny l kinh t tiu nng kt hp cht ch
vi th cng nghip gia nh nn tnh cht t cp t tc l ni bt v quan h trao i
gia cc cng x rt yu t. cng l nguyn nhn lm x hi n pht trin rt chm chp
v tr tr. V mt x hi, thi k ny xut hin ch ng cp ( varna - mu sc, chng
tnh) gp phn quy nh c cu x hi v nh hng n hnh thi t tng n c i. l ch x
hi da trn s phn bit v chng tc, mu da, dng di, ngh nghip, tn gio,
quan h giao tip, tc cm k hn nhn...c hnh thnh trong thi k ngi Arya
chinh phc, thng tr ngi Dravida, cng nh trong c qu trnh phn ha x hi
ngy cng su sc gia qu tc v thng dn Arya. Theo thnh in Blamn v b lut
Manu, x hi n c i chia thnh bn ng cp ln: ng u l ng cp tng l, l s
Blamn (Brahmana); th hai l ng cp vng cng, vua cha, tng lnh, v s
(Kshatriya); th ba l ng cp thng nhn, in ch v thng dn Arya
(Vaishya); th t l ng cp tin dn v n l (Shudra). Ngoi bn ng cp trn cn
c nhng ngi b coi l ngoi l ng cp x hi. l tng lp ngi cng inh, h ng
(Paria) nh ngi Chandala. Thi k Va cng l thi k hnh thnh cc tn gio ln
m t tng v tn ngng ca n nh hng m nt ti i sng tinh thn x hi n c i, nh
o Rig - Va, o Blamn, sau l o Pht, ao Jaina... c. Thi k t th k VI n
th k I tr. CN Cc quc gia chim hu n l thc s pht trin, thng xuyn thn
tnh ln nhau dn n s hnh thnh cc quc gia ln, cc vng triu thng nht n
nh Magadha , Maurya. Trong thi k ny nn kinh t, x hi v vn ha n c
nhng bc pht trin tin b vt bc. Mc d nn kinh t t nhin vn chim u th,
nhng thng nghip, bun bn cng pht trin hnh thnh mt tng lp mi trong c
cu giai cp x hi n tng lp thng nhn v th th cng. Tin kim loi xut hin,
nhiu thnh ph tr thnh trung tm cng thng nghip quan trng. Nhiu con ng
thng mi thy b ni lin cc thnh th vi nhau v thng t n qua Trung Hoa,
Ai Cp v min Trung ... dn dn xut hin. Tm li: X hi n c, trung i c
nhng c im ni bt nh sau: + + + + S tn ti dai dng ca ch cng x nng
thn. Ch ng cp rt khc nghit. Ch quc hu ha v rung t v lao ng Tn gio
bao trm v chi phi ton b i sng x hi.
1.1.3. Tin khoa hc v vn ha Ngay t thi Va, thin vn hc n bt u xut
hin. Ngi n c bit sng to ra lch php, phng on tri t hnh cu v t quay
quanh trc ca n. Cui th k V tr.CN, ngi n gii thch c hin tng nht thc
v nguyt thc. V ton hc, h pht minh ra ch s thp phn, tnh c tr s pi (
), bit c nhng nh lut c bn v quan h gia cnh v ng huyn ca mt tam gic
vung, bit gii phng trnh bc 2, 3... Nn y hc n c t rt sm. Ngay trong
kinh Va, ngi ta tm thy nhiu tn cy lm thuc v nhiu phng php tr bnh n
gin. Vo th k V tr.CN, Shursada vit sch trnh by thut cha bnh ngoi
khoa, bo tr thai, v sinh hi nhi, phng php dng sinh, tiu c... Trong
ngh thut kin trc, ngi n c mt phong cch kin trc c o, tinh t, c bit l
li xy dng cha chin, thp Pht theo kiu hnh thp va c ngha trit hc, tn
gio, va biu hin ch, vng quyn. Tt c nhng c im lch s, kinh t, chnh tr
- x hi cng vi s pht trin rc r ca vn ha, khoa hc n c i l nhng tin l
lun v thc tin phong ph lm ny sinh v pht trin nhng t tng trit hc ca
n c i. 1.2. c im ca trit hc n c, trung i Th nht, trit hc n c i pht
trin rt phong ph nhng khng mang tnh cch mng; cc nh trit hc thng k
tc m khng gt b h thng trit hc c trc, khng t cho mnh nhim v phi sng
to ra mt h thng trit hc mi. iu phn nh s tr tr ca x hi n c i. Th
hai, trit hc n c i gn b cht ch vi tn gio, trn c s tn ngng tn gio
hnh thnh nn cc h thng trit hc - tn gio. Th ba, cc h thng trit hc -
tn gio n c i u quan tm ti vn nhn sinh quan, c bit l vn lun hi,
nghip bo. 2. S hnh thnh v pht trin ca t tng trit hc n c, trung i
Lch s pht sinh v pht trin ca trit hc n c, trung i c chia thnh hai
thi k: thi k Va ( khong cui thin nin k II n th k VII tr.CN) v thi k
c in, hay thi k Pht gio, Blamn gio ( t th k VI n th k I tr.CN).
2.1. Trit hc thi k Va Kinh Va l nhng b kinh c nht ca n v ca nhn
loi. l mt
b sch thu lm tt c nhng cu ca dao, vnh ph, nhng t tng, quan im,
nhng tp tc, l nghi...ca nhiu b lc ngi Arya. Ch Va bt ngun t cn t
"vid", ngha en l "tri thc", "hiu bit". N cng c dng chung vi ngha l
"thnh kinh", l "s sng sut cao nht". C th ni Va l mt tc phm tng hp,
c tnh hn hp v c nhiu cch phn chia. 2.1.1. Giai on t khong 2000 nm
tr.CN n th k VIII tr. CN + Rig - Va: Rig, c ngha l "tn ca", tn tng
Va. y l b kinh c nht ca nn vn ho n bao gm 1017 bi, sau c b sung thm
11 bi dng cu nguyn, chc tng cng c ca cc v thnh thn. + Sama - Va:
Tri thc v cc giai iu ca chu khi hnh l, gm 1549 bi. + Yajur - Va:
Tri thc v cc li khn t, nhng cng thc, nghi l khn bi trong hin t. +
Atharva - Va: Tch ring vi b ba trn, gm 731 bi vn vn l nhng li khn
bi mang tnh ba ch, ma thut, ph php nhm em li nhng iu tt lnh cho bn
thn v ngi thn, gy tai ha cho k th. Nhn chung trong cc tp Va thi k
ny tp trung phn nh c vng ca ngi dn thng nh mong ma thun gi ha, mong
c thc n, c gia sc...; ng thi phn nh mt tn ngng ma thut v a thn gio,
cha c nhng khi qut trit hc. Tuy nhin qua cc tp Va th hin s pht trin
ca t duy tru tng trong ngi ta tha nhn mt nguyn l v tr vi sc mnh v
hn, biu hin ra trong thin nhin, trong tinh thn v cc nghi l.
2.1.2.Giai on t th k VIII tr. CN n th k V tr. CN + Brahmana: (gi l
Phn ch hay kinh Blamn), gm nhng bi cu nguyn, gii thch cc nghi l ca
Va. + Aranyaka: Ngha l suy tng trong rng - kinh rng, gii thch ngha
huyn b ca nhng nghi l Va v pht hin nhng ngha tng trng cao siu ca
Va. + Kinh Upanishad: L nhng kinh sch bnh ch tn gio - trit hc, gm
200 bi kinh gii thch ngha trit l su xa ca nhng t tng thn thoi, tn
gio Va. N th hin mt tinh thn mi l gii phng thc khi s rng buc ca
nghi l v bn n nhng vn c ngha trit hc thc s. 2.1.3. T tng trit hc
trong kinh Upanishad y l mt trong nhng b kinh quan trng nht ca kinh
Va, c bin
son qua nhiu th k ( khong t th k X n th k V tr.CN) bi cc tng
phi, cc o s trong nhng hon cnh v a phng khc nhau. Khi nim Upanishad
c ngha l ngi trang nghim cng ging gii l thuyt cao siu, huyn b vi
thy. ("shad" ngha l "ngi"; "upa" ngha l "gn"; "ni" c ngha l "trang
nghim"). Upanishad khng phi l mt tc phm trnh by c h thng, cht ch
nhng quan im ca mt trng phi trit hc, m c vit di hnh thc hi thoi gia
thy v tr. S xut hin ca Upanishad c coi l "bc nhy" hon ton t th gii
quan thn thoi, tn gio sang t duy trit hc. T tng trit hc c bn ca
Upanishad c th khi qut nh sau: a. Th gii quan Upanishad a ra cch
gii thch duy tm v ngun gc ca th gii, coi Brahman - "Tinh thn v tr
ti cao" - l thc th duy nht, c trc nht, tn ti vnh vin, bt dit, l ci
t tt c th gii ny u ny sinh ra v nhp v vi n sau khi cht. Atman -
Linh hn con ngi ch l s biu hin, l mt b phn ca "Tinh thn v tr ti
cao". C th con ngi ch l v bc ca linh hn, l ni tr ng ca linh hn, l
hin thn ca "Tinh thn v tr ti cao" tuyt i, bt t Brahman. V ton b v
tr l Brahman nn v bn cht linh hn l ng nht vi "Linh hn ti cao". b.
Nhn thc lun Upanishad phn s nhn thc ca con ngi thnh hai trnh khc
nhau l h tr (apar - vidy) v thng tr (par - vidy). H tr l tri thc
phn nh nhng s vt, hin tng ring l, c hnh tng, danh sc a dng ca hin
thc gm cc tri thc khoa hc thc nghim, cc ngnh ngh thut. Thng tr l
trnh vt qua tt c th gii hin tng hu hnh, hu hn, thng xuyn bin i nhn
thc mt thc ti tuyt i, duy nht, bt dit (aksara), thng hng, v hnh v l
bn cht ca tt c nhng ci ang tn ti (Brahman). Tuy nhin, h tr cng c
vai tr v cng dng ca n i vi nhn thc, l phng tin cn thit a con ngi ti
hiu bit thng tr. c. Nhn sinh quan Upanishad bn ti vn "lun hi",
"nghip bo". V Atman "linh hn" tn ti trong th xc con ngi trn tc nn
thc con ngi lm tng rng "linh hn" khc vi "linh hn v tr" bt t. Nhng
cm gic, ham mun dc vng v hnh ng ca con ngi nhm tha mn nhng ham mun
trong i sng trn tc gy ra nhng hu qu, gieo au kh kip ny v c kip sau,
gi l "nghip bo" (Karma). Do vy, linh hn bt t c b giam hm vo ht th
xc ny n th xc khc, b che lp, rng buc bi th gii hin tng nh o nh, gi
l s "lun hi" (Samsara), khng nhn ra v khng tr v ng nht vi chn bn ca
mnh l Brahman c.
Mun gii thot linh hn bt t khi vng vy hm ca lun hi, nghip bo t ti
ng nht vi "Tinh thn v tr ti cao" tuyt i th con ngi phi dc lng ton
tm tu luyn hnh ng v tu luyn tri thc. Bng nhn thc trc gic, thc nghim
tm linh, con ngi mi nhn ra chn bn ca mnh, khi linh hn bt t mi ng
nht c vi "linh hn v tr ti cao" v bt u "siu thot" (moksa). 2.2. Trit
hc thi k c in (Hay thi k Pht gio, Blamn gio) y l thi k nn kinh t, x
hi n l n pht trin cao, nhng vn b bp nght bi tnh cht kin c ca t chc
cng x nng thn, cng s thng tr ca nh nc qun ch chuyn ch trung ng tp
quyn v s khc nghit ca ch ng cp. Trong lnh vc tinh thn, th gii quan
duy tm, tn gio c coi l h t tng chnh thng, thng tr trong i sng tinh
thn x hi. Cc tro lu trit hc thi k ny vi khuynh hng a dng, i din cho
cc tng lp x hi khc nhau, va mang tnh cht trit hc, va mang m mu sc
tn gio. Trong thi k ny, cuc u tranh gia cc trng phi trit hc, nht l
cuc u tranh gia ch ngha duy vt, v thn chng ch ngha duy tm, tn gio
ln n nh cao, c bit l vic ph nhn uy th ca kinh Va. T hnh thnh cch
phn chia c tnh cht truyn thng tt c cc trng phi trit hc thnh hai phi
chnh: + Phi trit hc chnh thng (Astika) tha nhn uy th ti cao ca kinh
Va, o Blamn, bao gm 6 trng phi chnh l 1)Samkhya, 2) Nyaya, 3)
Vaissika, 4) Mimamsa, 5) Yoga v 6) Vdanta. + Phi trit hc khng chnh
thng (Nastika) bc b uy th ti cao ca kinh Va, o Blamn gm 3 trng phi
chnh l: 1) Cc trng phi trit hc v thn, duy vt trong phong tro mi i t
do t tng ng n v trng phi trit hc duy vt tiu biu Lokayata hay ch
ngha duy vt khoi lc Charvaka; 2) Pht gio v 3) o Jaina. Tr trng phi
Lokayata l trng phi trit duy vt, v thn, cn tt c cc trng phi khc u
mang tnh cht nh nguyn lun hay thiu trit . 2.2.1. Cc trng phi trit
hc chnh thng 2.2.1.1. Trng phi Samkhya (S lun) Trng phi Samkhya bt
ngun t t tng trit hc nhiu tc phm rt c xa. L lun v bn nguyn v tr l t
tng trit hc trung tm ca trng phi ny. Nhng nh t tng ca phi Samkhya s
k bc l nhng t tng c tnh duy vt v t nhiu bin chng v bn nguyn hin hu.
H a ra hc thuyt v s tn ti ca kt qu trong nguyn nhn trc khi n xut
hin v hc thuyt v s chuyn ha thc t ca nguyn nhn trong kt qu. H
cho rng loi no c nguyn nhn ca loi y vi lun im ni ting " Trng
Sali c Sali, trng Vrihi c Vrihi". T , trong quan nim v s hnh thnh s
vt, h cho rng nu vn vt ca th gii ny l vt cht th yu t to nn vn vt vi
tnh cch l nguyn nhn cng phi l vt cht; l "vt cht u tin"(Prakriti) -
mt dng vt cht khng th dng cm gic m c th bit c. Th gii vt cht l th
thng nht ca ba yu t: Sattva (nh, sng, vui ti); Rajas (kch thch,
ng); Tamas (nng, ). Khi ba yu t trn trng thi cn bng th Prakriti
trng thi cha biu hin - tc l trng thi khng th trc quan c. Nhng khi s
cn bng b ph v th l im khi u ca s sinh thnh vn vt ca v tr. Tri li,
cc nh t tng ca phi Samkhya hu k li c khuynh hng nh nguyn lun khi
tha nhn s tn ti song song ca hai yu t u tin l vt cht (Prakriti) v
tinh thn (Purusa). Yu t tinh thn (Purusa) mang tnh ph qut vnh hng v
bt bin, n truyn sinh kh, nng lng v bin ha vo yu t vt cht. con ngi,
khi tinh thn chiu ri vo Sattva th sinh ra tr tu; khi tinh thn chiu
ri vo Rajas th sinh ra vn ng; khi tinh thn chiu ri vo Tamas th sinh
ra hnh th. V bn cht con ngi, phi Samkhya cho rng con ngi c s thc v
mnh. Chnh v vy m h ny sinh ra nhng lo lng, ham mun v hnh ng t n ci
"ti". Do tinh thn con ngi khng thot ra c, lun b chm m trong vng lun
hi, kh no. Mun gii thot, con ngi phi dng phng php Yoga. 2.2.1.2.
Trng phi Mimansa Kinh in ca trit hc Mimansa l "Mimansa - Sutra". Mt
i biu ln ca trng phi ny l Sabara, ngi vit ch gii cho "Mimansa -
Sutra". Cc nh trit hc Mimansa da vo t tng trit hc - tn gio ca Va,
nhng coi Va nh cc tp cng thc hay thn ch v nghi l. Mimansa s k khng
tha nhn s tn ti ca thn. Theo Sabara th chng ta thiu chng c v s tn
ti ca thn v cm gic khng nhn thc c thn. Nhng cm gic li c coi l ngun
gc ca mi tri thc khc. Phi Mimansa khng phn i vic coi thn linh nh ci
tn hay m thanh cn thit cho cc cu thn ch ca nghi l. Nghi l khng phi
l hnh ng khn cu, sng bi thn linh, m nghi l t n c sc mnh, c th a li
hiu qu. H hiu nghi l nh mt hnh ng ma thut. Tuy nhin, tinh thn duy
vt v v thn ca phi Mimansa khng c tip tc pht trin. Nhng nh trit hc
Mimansa hu k tha nhn s tn ti ca thn. V ngun gc th gii, phi Mimansa
c quan im duy vt cho rng th gii c sinh ra t cc nguyn t (Anu) Phi
Mimansa coi i ngi l kh v vn t ra l phi thot khi ni kh y. H ch trng
thot kh bng cch duy tr cc nghi l, c bit l l "Hin sinh". H cho rng
cn phi bit kt hp lng tin v kin thc
t n gii thot. C hai con ng to kin thc l bng gic quan v bng suy
lun. Khi gii quyt mi quan h gia tinh thn vi th xc, h li ng trn lp
trng duy tm coi tinh thn tn ti mi mi, cn th xc th mt i. 2.2.1.3.
Trng phi Vanta Cc nh t tng Vanta h thng cc t tng ca Upanishad - tc
phm c coi l kt thc ca Va (Vanta ngha l "kt thc Va"). Tc phm Brahman
- Sutra c coi l kinh in ca Vanta, nhng ni dung khng r rng, kh m h
nn c nhiu cch gii thch khc nhau. Cch lun gii c nh hng ln nht l "
thuyt Vanta nht nguyn". l trit hc nht nguyn lun duy tm ch quan cho
rng ch c Brahman, tc thc thun ty l tn ti duy nht, m Brahman li c ng
nht vi "Ci ti" (Atman). Th gii vt cht khng tn ti hin thc, hnh nh ca
n ch l o nh do "V minh" sinh ra. i biu cho thuyt ny l Sankara, ngi
vit ch gii cho Brahman - Sutra. Cc phi Vanta sau ny li gii thch
Brahman - Sutra theo quan im hu thn, hay duy tm khch quan. H coi
Brahman l linh hn v tr, vnh hng; cn Atman l linh hn c th, mt b phn
ca linh hn ti cao, tc Thng Brahman. 2.2.1.4. Trng phi Yoga Yoga xut
hin rt sm, t nn vn minh Indus. Cun Yoga - Sutra c coi l ca
Patanjali (Th k II tr. CN). T tng ct li ca trng phi ny l s tha nhn
nguyn l hp nht v tr ni mi c th. Trng phi Yoga kt hp t tng trit hc
ca phi Samkhya vi s tha nhn s tn ti ca thn (Yoga = Sakhya + Thng ).
Nhng s tha nhn Thng ca phi Yoga khng c ngha nhiu lm v phng din trit
hc. T tng v Thng khng n nhp vi h thng Yoga. Thng hay thn ch l mt
loi linh hn khng khc g my vi linh hn c th. V vy, bng phng php luyn
tp v tu luyn nht nh, con ngi c th iu khin v t lm ch c bn thn mnh,
tin n lm ch c vn vt v cao hn na l t ti s "gii thot", "t do tuyt i".
Yoga cn l phng php dng sinh c xy dng trn c s nhn thc v th gii v con
ngi. N cho rng cuc i con ngi ch l o nh, khng c thc v lun thay i.
Hnh th con ngi c coi l ci v v khng tn ti vnh hng. N s b mt i v ch
cn li linh hn (Atman) l tn ti. Linh hn con ngi l mt b phn ca
Brahman nn n phi thot ra khi ci v ca mnh (tc hnh th) nhp vi
Brahman, lm cho con ngi siu thot. Yoga a ra 8 phng php thot ra khi
th xc l: - Cm ch (Yama): Gi cc iu rn (gii), bao gm ng gii: St
sinh,
o, vng ng t dm, ca ring. - Khuyn ch (Niyama): Thanh tnh trong hc
tp kinh in - Ta php (Anasa): Gi v tr thn th ng n - iu tc
(Pranayama): Gi hi th u, su, nhp nhng. - Ch cm (Pratyahara): iu
khin cm gic sao cho lc ngi thin, gic quan c thoi mi. - Chp tr
(Dharana): Tp trung t tng. - Thin nh (Dhyana): Gi tm thng nht - ng
tr hay Tam mui (Samadhi): a tm n h khng, chng c cnh gii sn ln. Phng
php tu luyn ny s sn sinh ra nhng nng lng ln m nhng ngi bnh thng
khng t c. Nhiu phi cho rng, nu thc hin cc phng php Yoga th s c sc
mnh siu nhin. 2.2.1.5. Trng phi Nyaya - Vaisesika y l hai trng phi
khc nhau nhng c nhng quan im trit hc tng ng, nht l vo giai on hu k.
i biu cho phi Nyaya l Gantana, tc gi ca "Nyaya - Sutra". i biu cho
phi Vaisesika l Kananda, tc gi ca "Vaisesika - Sutra". T tng trit
hc c bn ca hai phi ny l hc thuyt nguyn t, l lun nhn thc v logic hc.
a- Thuyt nguyn t Gii quyt vn bn nguyn ca th gii, phng php lun ca Bn
cnh vic tha nhn s tn ti ca nguyn t, phi ny cn cho rng c s tn ti ca
nhng linh hn nhng trng thi ph thuc hoc ngoi nhng nguyn t vt cht, gi
l Ya m c tnh ca n c th hin ra nh c vng, ch, vui, bun, gin hn... thu
trit nguyn l thng nht ca nhng ci hin hu, hai phi ny tm n lc lng th
ba mang tnh cht siu nhin, gi vai tr phi hp, iu phi s tc ng ca cc
linh hn gii thot ra khi cc nguyn t. b- Nhn thc lun v lgic hc Hai
phi ny c nhng t tng duy vt v c nhng ng gp vo l lun nhn thc nh : tha
nhn s tn ti khch quan ca i tng nhn thc; cao vai tr ca kinh nghim
trong nhn thc v.v.. Theo h nhn thc c th tin cy, v cng c th khng ng
tin cy. Nhn thc tin cy l s phn nh khng nghi ng v trung thnh vi hnh
nh ca i tng. C bn hnh thc nhn thc khng p ng c yu cu v c coi l khng
ng tin cy, l k c, nghi ng, sai lm v mi l gi thit, cha c chng c chc
chn. V vy, cn phi kim tra tnh ng sai ca nhn thc mt cch thc t. Nhn
thc l ng n khi n ph hp vi bn cht ca i tng v ngc li. H cho rng thc
tin l thc o duy nht kim tra nhn thc. Th d : Nc do o nh l gi v khng
gii kht c, cn nc trong h l tht v c th gii kht c.
Thuyt bin lun ca phi Nyaya c ng gp quan trng v lgic hnh thc. H a
ra hnh thc bin lun gi l "Ng on lun" gm nm mnh : 1. 2. 3. 4. 5. Lun
: i c la chy Nguyn nhn: V i bc khi Th d: C khi th c la, ging nh
trong bp l. Suy on: i bc khi th khng th khng c la chy Kt lun: Do i
c la chy.
Cc phi ny ban u c t tng v thn v u tranh chng ch ngha duy tm trit
hc. Song giai on cui, h li tha nhn c thn v cho rng thn dng nguyn t
to nn th gii. hai phi ny l quy ton b tnh a dng ca tn ti vo bn yu t
vt cht: t, nc, la, gi (hay khng kh). Nhng yu t ny li c quy vo bn
nguyn duy nht, u tin l nhng ht nh vt cht khng ng nht, bt bin v vnh
hng, c phn bit cht lng, khi lng v hnh dng, tn ti trong mt mi trng c
bit, trong khng gian v thi gian, c gi l nguyn t (Anu). 2.2.2. Cc
trng phi trit hc khng chnh thng 2.2.2.1. Trng phi trit hc Lokayata
v phong tro t do t tng ng n ng n l vng ng bng sng Hng vi iu kin t
nhin, kh hu iu ha, t ai ph nhiu, mu m thun li cho pht trin nng
nghip, chn nui, cng, thng mi v k ngh to nn nhng khu th, nhng trung
tm kinh t, bun bn sm ut trong nc cng nh giao lu vi bn ngoi, hnh
thnh nhng tng lp in ch, i cng thng lm ch v kinh t, v t tng v sinh
hot x hi. Trn c s ny sinh nhng t tng trit hc mi vi nhng trng phi
trit hc duy vt, v thn. H c gng gii thch th gii bng cc s vt, hin tng
ca t nhin nh nc, la, khng kh, t..., ph nhn linh hn bt t v a ra cc
khi nim, phm tr ca trit hc. c bit trong cc tro lu duy vt, v thn,
hoi nghi tn gio v thn linh y l trng phi trit hc duy vt Lokayata.
Trong hc thuyt v tn ti, phi Lokayata cho rng tt c mi s vt v hin tng
trong v tr u do bn nguyn t t, nc, la v khng kh cu thnh. Chng c kh
nng t tn ti, t vn ng trong khng gian to thnh vn vt, k c con ngi.
Tng ng vi bn nguyn t l bn nguyn t t, nc, la v khng kh tn ti ngay t
u, khng thay i v khng th tiu dit c. Mi c tnh ca cc vt th u ph thuc
vo ch chng l kt hp ca cc nguyn t no, vo s lng v t l kt hp ca cc
nguyn t. thc, l tnh v cc gic quan cng xut hin do s kt hp ca cc
nguyn t v s mt i khi s kt hp b tan r. V mi quan h gia vt cht v thc,
h gii thch trn quan im duy vt th s, mc mc. Theo h, thc l thuc tnh c
hu ca c th; ri
khi nhc th th ngi ta khng th c thc. Khi con ngi cht i, th xc tan
ra th thc v "ci ti" cng ht. V nhn thc lun v lgic hc, phi Lokayata
mang tnh cht duy cm, tha nhn cm gic l ngun gc duy nht xc thc ca nhn
thc. Ch c ci g cm gic bit c th mi tn ti. Cc gic quan c th tri gic c
s vt bi v bn thn cc gic quan cng gm cc nguyn t ging nh cc s vt.
Theo h, suy l, kt lun hay nhng chng minh ca kinh Va u l nhng phng
php sai lm ca nhn thc. T , h ph nhn s tn ti ca Thng , linh hn. V o
c hc, h ph phn nhng thuyt tuyn truyn cho s chm dt kh au bng cch kim
ch mi ham mun, dc vng v hy vng cuc sng tt p th gii bn kia sau khi
cht. H ch trng hy cho mi ngi sng, hot ng, hng th tt c mi th trong
cuc i nn o c hc ca h c gi l "ch ngha khoi lc". 2.2.2.2. Trit hc Pht
gio Pht gio l mt trng phi trit hc - tn gio xut hin vo khong cui th
k VI tr. CN min Bc n , pha Nam dy Hymalaya, vng bin gii gia n vi
Npan hin nay. o Pht ra i trong ln sng phn i s ng tr ca o Blamn v ch
ng cp, l gii cn nguyn ni kh v tm con n gii thot con ngi khi ni kh .
Ngi sng lp o Pht l Thch Ca Mu Ni c tn tht l Siddharha(Tt t a) h l
Gautama (C m), con trai u ca vua Suddhodana (Tnh Phn) dng h Sakya,
c kinh l thnh Kapilavatthu (Ca- t - la - v). Pht Thch Ca sinh ngy 8
thng 4 nm 563 tr. CN v mt nm 483 tr. CN. Nm 29 tui, ng t b cuc sng
vng gi i tu luyn tm con ng dit tr ni au kh ca chng sinh. Sau 6 nm
kh luyn, ng "ng o", tm ra chn l "T diu " v "Thp nh nhn duyn". T tng
trit l Pht gio ban u ch truyn ming, sau vit thnh vn th hin trong
kinh "Tam tng"(Tripitaka) gm ba b phn: 1) Tng kinh (Sutra - pitaka)
ghi li Pht dy; 2) Tng lut ( Vinaya - pitaka) gm cc gii lut ca o
Pht; 3) Tng lun ( Abhidarma - pitaka) gm cc bi kinh, cc tc phm lun
gii, bnh ch v gio php ca cc cao tng, hc gi v sau. a- Th gii quan Th
gii quan Pht gio nguyn thy cha ng nhng yu t duy vt v bin chng cht
phc, ph nhn t tng v ng sng to Brahman, cng nh ph nhn"Ci ti" (Atman)
v da ra quan nim "V ng" (Anatman) v "V thng"; Phm tr "V ng" bao hm
t tng cho rng, vn vt trong v tr ch l s "gi hp" do hi nhn duyn nn
thnh ra "c" (tn ti). Ngay bn
thn s tn ti ca thc th con ngi cng do nhn duyn kt hp v c to thnh
bi hai thnh phn l th xc (Rupa - sc) v tinh thn (Nma danh), do s hp
tan ca ng un( sc - th - tng - hnh - thc). Duyn hp ng un th l ta,
duyn tan ng un ra th khng cn l ta, l dit, nhng khng phi l mt i m l
tr li vi ng un. Ngay cc yu t ca ng un cng lun bin ha theo lut nhn
qu khng ngng nn vn vt, con ngi c bin ha vt mt, vt cn, khng c s vt
ring bit tn ti mi mi, khng c ci ti thng nh (An - Atman). Phm tr "V
thng" gn lin vi phm tr "v ng". "V thng" ngha l v tr l v thy, v
chung; vn vt trong th gii ch l dng bin ha v thng, v nh khng do mt v
thn no to nn c; tt c u bin i theo lut nhn qu, theo qu trnh sinh,
tr, d, dit (hay thnh, tr, hoi, khng) v ch c s bin ha y l thng hu.
Tt c mi s vt, hin tng tn ti trong v tr u b chi phi bi lut nhn duyn.
Ci nhn (Hetu) nh c ci duyn (pratitya) mi sinh ra c m thnh qu
(phla). Qu li do ci duyn m thnh ra nhn khc, nhn khc li nh c duyn m
thnh qu mi...v c bin i mi mi. V khng nhn thc c s bin o v thng nn
ngi ta nhm tng l ci ti tn ti mi, ci g cng l ca ta nn con ngi c kht
i, tham dc, hnh ng chim ot nhm tha mn nhng ham mun, dc vng to ra
nhng kt qu, gy nn nghip bo (karma), mc vo b kh trin min (sam -
sara) tc l mc vo kip lun hi. b- Nhn sinh quan Tha nhn quan nim "Lun
hi" v "Nghip" trong Upanishad, Pht gio c bit ch trng trit l nhn
sinh, t mc tiu tm kim s gii thot cho chng sinh khi vng lun hi,
nghip bo t ti trng thi tn ti Nit bn (Nirvana). T s l gii v cn nguyn
ni kh ca con ngi, Thch Ca Mu Ni a ra thuyt "T diu " v " Thp nh nhn
duyn" gii thot chng sinh ra khi mi ni kh v kip nghip bo, lun hi. y
l trit l nhn sinh ch yu ca o Pht. "T diu " l bn chn l chc chn, hin
nhin, hon ton cao hn ht, gm: + Kh : Pht gio coi " i l b kh". C trm
ngn ni kh, nhng c 8 ni kh trm lun, bt tn m bt c ai cng phi gnh chu
l: Sinh, lo, bnh, t, th bit ly ( Yu thng m phi chia la), On tng hi
( On ght nhau m phi sng vi nhau), s cu bt c ( Cu mong m khng c), ng
th un ( nm yu t v thng nung nu lm nn s au kh). + Nhn (hay Tp ): Gii
thch nhng nguyn nhn gy nn au kh cho chng sinh. l 12 nguyn nhn ( Thp
nh nhn duyn): 1. V minh;
2. Hnh; 3. Thc; 4. Danh sc; 5. Lc nhp; 6. Xc; 7. Th; 8. i; 9.
Th; 10. Hu; 11. Sinh v 12. Lo, t. Trong 12 nhn duyn y th V minh tc
l ngu ti, khng sng sut l nguyn nhn u tin. + Dit : L ln theo Thp nh
nhn duyn, tm ra ci ngun ca ni kh, tiu dit n v a chng sinh thot khi
nghip chng, lun hi, t ti cnh tr Nit bn. + o : Ch ra con ng dit kh t
ti gii thot. l con ng "tu o", hon thin o c c nhn gm 8 nguyn tc ( bt
chnh o): 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. Chnh Chnh Chnh Chnh Chnh Chnh Chnh
Chnh kin: Hiu bit ng n t duy: Suy ngh ng n ng: Gi li ni phi nghip:
Gi ng trung nghip mnh: Gi ngn dc vng tinh tin: Rn luyn khng mt mi
nim: C nim tin vng chc vo s gii thot nh: An nh, khng b ngoi cnh chi
phi.
Tm nguyn tc ny c th thu tm vo 3 iu phi hc tp, rn luyn l: Gii -
nh - Tu ( tc l: gi gii lut, thc hnh thin nh v khai thng tr tu bt
nh). Kt lun: Trong giai on u, th gii quan nhn duyn ca Pht gio c
nhng yu t duy vt v bin chng t pht. V lnh vc chnh tr - x hi, o Pht l
ting ni phn khng ch ng cp khc nghit, t co ch x hi bt cng, i t do t
tng v bnh ng x hi, nu ln c nguyn gii thot con ngi khi ni bi kch cuc
i, khuyn ngi ta sng o c, t bi bc i. l nhng u im ca trit l Pht gio.
Tuy nhin trong lun thuyt v nhn sinh v con ng gii thot, t tng Pht
gio vn cn hn ch, mang nng tnh bi quan, ym th v cuc sng, ch trng
"xut th", "siu thot" c tnh duy tm, khng tng v nhng vn x hi.
2.2.2.3. Trng phi trit hc Jaina Jaina l mt tn gio xut hin gn ng thi
vi Pht gio. Ngi sng lp ra trng phi ny l l Maharvira, c hiu l Jaina
( ngha l Chin thng). Trit hc c bn ca Jaina l hc thuyt v "ci tng i".
Theo thuyt nay, tn ti u tin l bt bin, v thy, v chung, s bin i ca vn
vt l khng cng; th gii vn vt l s thng nht ca ci bin i v ci bt bin.
Ci vnh hng l vt cht; ci khng vnh hng l cc dng ca vt cht ( Th d: t
st th khng thay i, nhng ci bnh bng t st th c th thay i). iu c th
hin qua cc khi nim: 1. Tn ti; 2. Khng tn ti; 3. Va tn ti va khng tn
ti; 4. Khng th miu t; 5. Tn ti v khng th miu t; 6. Khng tn ti v
khng th miu t; 7.
Tn ti v khng tn ti v khng miu t c. 3. Mt s nhn nh v trit hc n c,
trung i Trit hc n c, trung i t ra v bc u gii quyt nhiu vn ca trit
hc. Trong khi gii quyt nhng vn thuc v bn th lun, nhn thc lun v nhn
sinh quan, trit hc n th hin tnh bin chng v tm khi qut kh su sc, d a
li nhiu ng gp qu bu vo kho tng di sn ca trit hc nhn loi. Mt xu hng
c bn trong trit hc n c, trung i l quan tm gii quyt nhng vn nhn sinh
di gc tm linh tn gio vi xu hng "hng ni", i tm ci "i ng" trong ci
"Tiu ng" ca mt thc th c nhn. C th ni, s phn tnh nhn sinh l mt nt
tri v c u th ca nhiu hc thuyt trit hc n c, trung i ( tr phi
Lokayata), v hu ht cc hc thuyt u bin i theo xu hng t v thn n hu
thn, t t nhiu duy vt n duy tm hay nh nguyn. C th iu l s phn nh trng
thi tr tr ca "phng thc sn xut chu " n vo t duy trit hc; n lt mnh,
trit hc li tr thnh mt trong nhng nguyn nhn ca tnh trng tr tr .
Trit hoc Trung hoa c ai1. Hon cnh ra i v c im ca trit hc Trung
Hoa c, trung i. 1.1. Hon cnh ra i ca trit hc Trung Hoa c, trung i
Trung Hoa c i l mt quc gia rng ln, c lch s lu i t cui thin nin k
III tr. CN ko di ti tn th k III tr. CN vi s kin Tn Thy Hong thng
nht Trung Hoa m u cho thi k phong kin. Trong hn 2000 nm lch s y,
lch s Trung Hoa c phn chia lm 2 thi k ln: Thi k t th k IX tr. CN tr
v trc v thi k t th k VIII tr. CN n cui th k III tr. CN. 1.1.1. Thi
k th nht: C cc triu i nh H, nh Thng v nh Ty Chu. Theo cc vn bn c,
nh H ra i vo khong th k XXI tr. CN, nh du s m du cho ch chim hu n l
Trung Hoa. Khong na u th k XVII tr. CN, ngi ng u b tc Thng l Thnh
Thang lt nh H, lp ra nh Thng, ng t Bc( H Nam hin nay). n th k XVI
tr. CN, Bn Canh ri v t n nn nh Thng cn gi l nh n. Vo khong th k XI
tr. CN, Chu V Vng git vua Tr nh n lp ra nh Chu ( giai on u l Ty
Chu), a ch n l Trung Hoa ln nh cao. Nh Chu thc hin quc hu ha v t
liu sn xut (gm rung t v sc lao ng) rt nghim ngt, tt c u thuc quyn
qun l ca vua nh Chu . ng thi, thnh lp nhng th ln to nn s i lp rt ln
gia thnh th v nng thn. Trong thi k ny, th gii quan thn thoi, tn gio
v ch ngha duy tm thn b thng tr trong i sng tinh thn. Nhng t tng
trit hc xut hin, nhng cha t ti mc l mt h thng. N gn cht thn quyn vi
th quyn, l gii s lin h mt thit gia i sng chnh tr - x hi vi lnh vc o
c lun l. Lc ny cng xut hin nhng quan nim c tnh cht duy vt mc mc,
nhng t tng v thn tin b. V khoa hc, h pht minh ra ch vit v da vo s
quan st vn hnh ca mt trng, cc v sao, tnh cht chu k ca nc sng v quy
lut sinh trng ca cy trng m h bit lm ra lch (m lch) 1.1.2. Thi k th
hai: l thi k ng Chu (cn gi l thi k Xun Thu - Chin
quc), thi k chuyn bin t ch chim hu n l sang ch phong kin. S pht
trin ca sc sn xut tc ng mnh m n hnh thc s hu rung t v kt cu giai
tng ca x hi. Nu di thi Ty Chu, t ai thuc s hu ca nh vua th nay thuc
v tng lp a ch mi ln v ch s hu t nhn v rung t hnh thnh.T , s phn ha
sang hn da trn c s ti sn xut hin. X hi lm vo cnh lon lc, ri ren v
chin tranh xy ra lin min. y chnh l iu kin lch s i hi gii th ch n l
th tc nh Chu, hnh thnh ch phong kin; i hi gii th nh nc ca ch gia
trng, xy dng nh nc phong kin nhm gii phng lc lng sn xut, m ng cho x
hi pht trin. S pht trin si ng ca x hi t ra v lm xut hin nhng t im,
nhng trung tm ca nhng "k s" lun tranh lun v trt t x hi c v ra nhng
mu hnh ca mt x hi trong tng lai. Lch s gi y l thi k "Bch gia ch t"
(trm nh trm thy), "Bch gia tranh minh" (trm nh ua ting). Chnh trong
qu trnh y sn sinh ra nhng nh t tng ln v hnh thnh nn cc trng phi
trit hc kh hon chnh. c im ca cc trng phi ny l ly con ngi v x hi lm
trung tm ca s nghin cu, c xu hng chung l gii quyt nhng vn thc tin
chnh tr - o c ca x hi. Theo Lu Hm (i Ty Hn), Trung Hoa thi k ny c
chn trng phi trit hc chnh (gi l Cu lu hay Cu gia) l: Nho gia, Mc
gia, o gia, m dng gia, Danh gia, Php gia, Nng gia, Tung honh gia,
Tp gia. Tr Pht gio c du nhp t n sau ny, cc trng phi trit hc c hnh
thnh vo thi k ny c b sung v hon thin qua nhiu giai on lch s v tn ti
cho ti thi k cn i. 1.2. c im ca trit hc Trung Hoa c, trung i Th
nht, trit hc Trung Hoa c, trung i lun nhn mnh tinh thn nhn vn, ch
trong n cc t tng trit hc lin quan n con ngi, cn trit hc t nhin c
phn m nht. Th hai, trit hc Trung Hoa c, trung i ch trng n lnh vc
chnh tr -o c ca x hi, coi vic thc hnh o c l hot ng thc tin cn bn
nht ca mt i ngi. C th ni, y cng chnh l nguyn nhn dn n s km pht trin
v nhn thc lun v s lc hu v khoa hc thc chng ca Trung Hoa. Th ba,
trit hc Trung Hoa c, trung i nhn mnh s thng nht hi ha gia t nhin v
x hi, phn i s "thi qu" hay"bt cp". Th t, c im ni bt ca phng thc t
duy ca trit hc Trung Hoa c, trung i l nhn thc trc gic, coi trng tc
dng ca ci "Tm", coi l gc r ca nhn thc. 2. Mt s hc thuyt tiu biu ca
trit hc Trung Hoa c, trung i 2.1. Thuyt m - Dng, Ng hnh Trung Hoa,
nhng quan nim trit l v "m - dng", "ng hnh" c lu truyn t rt sm. Ti
thi Xun thu - Chin quc, nhng t tng v m dng - Ng hnh t ti mc l mt h
thng cc quan nim v bn nguyn v tnh bin dch ca th gii. a. T tng trit
hc v m- Dng Trit hc m - Dng c thin hng suy t v nguyn l vn hnh u tin
v ph bin ca vn vt; l s tng tc ca hai th lc i lp nhau l m v Dng. "m"
l mt phm tr rt rng, phn nh khi qut nhng thuc tnh ph bin ca vn vt
nh: nhu, thun, ti, m, pha di, pha phi, s chn (2,4,6...). "Dng" l
phm tr i lp vi "m", phn nh khi qut nhng tnh cht ph bin ca vn vt nh:
cng, cng, sng, kh, pha trn, pha tri, s l (1,3,5...). Nhng hai th lc
m Dng khng tn ti bit lp m l thng nht vi nhau, ch c ln nhau theo ba
nguyn l cn bn. + m - Dng thng nht trong Thi cc (Thi cc c coi l
nguyn l ca s thng nht ca hai mt i lp l m v dng). Nguyn l ny ni ln
tnh ton vn, chnh th,
cn bng ca ci a v ci duy nht. Chnh n bao hm t tng v s thng nht
gia ci bt bin v ci bin i. + Trong m c Dng, trong Dng c m. Nguyn l
ny ni ln kh nng bin i m - Dng bao hm trong mi mt i lp ca Thi cc.
Hai nguyn l ny thng c cc hc gi phi m - Dng khi qut bng vng trn khp
kn (tng trng cho Thi cc, trong c chia thnh hai na (en trng) v trong
na ny bao hm nhn t ca na kia (trong phn en c nhn t ca phn trng v
ngc li), biu hin cho nguyn l trong Dng c m v trong m c Dng. + S khi
qut hnh Thi cc m - Dng cn bao hm nguyn l: Dng tin n u th m li n v
ngc li; ng thi "m thnh th Dng khi", "Dng cc th m sinh". gii thch s
bin dch t ci duy nht thnh ci nhiu, a dng, phong ph ca vn vt, phi m
- Dng a ra lgc tt nh: Thi cc sinh Lng nghi (m - Dng); Lng nghi sinh
T tng (Thi Dng - Thiu m - Thiu Dng - Thi m) v T tng sinh Bt qui (
Cn - Khm - Cn - Chn - Tn - Ly - Khn - oi); Bt qui sinh vn vt (v cng
v tn). T tng trit hc v m - Dng t ti mc l mt h thng hon chnh trong
tc phm Kinh Dch, trong gm 64 qu kp. Mi qu kp l mt ng thi, mt thi ca
vn vt v nhn sinh, x hi nh: Kin, Khn, B, Thi, Trun...; S ch gii Kinh
Dch l ca nhiu bc tr thc nhiu thi i khc nhau vi nhng xu hng khc
nhau. iu to ra mt "tp i thnh" ca s ch gii, bao hm nhng t tng trit
hc ht sc phong ph v su sc. b. T tng trit hc v Ng hnh T tng trit hc
v Ng hnh c xu hng i vo phn tch cu trc ca vn vt v quy n v nhng yu t
khi nguyn vi nhng tnh cht khc nhau, nhng tng tc (tng sinh, tng khc)
vi nhau. l nm yu t: Kim - Mc - Thy - Ha - Th. Kim tng trng cho tnh
cht trng, kh, cay, pha Ty, v.v.; Thy tng trng cho tnh cht en, mn,
pha Bc, v.v.; Mc tng trng cho tnh cht xanh, chua, pha ng, .v.v.; Ha
tng trng cho tnh cht , ng, pha Nam,.v.v.; Th tng trng cho tnh cht
vng, ngt, gia,.v.v. Nm yu t ny khng tn ti bit lp tuyt i m trong mt
h thng nh hng sinh khc vi nhau theo hai nguyn tc: + Tng sinh (sinh
ha cho nhau): Th sinh Kim; Kim sinh Thy; Thy sinh Mc; Mc sinh Ha;
Ha sinh Th.v.v. + Tng khc (ch c ln nhau): Th khc Thy; Thy khc Ha;
Ha khc Kim; Kim khc Mc v Mc khc Th.v.v. S hp nht gia t tng trit hc
m - Dng v Ng hnh lm cho mi thuyt c s b tc, hon thin hn, th hin in
hnh ch: cc qu n (Cn - Khm - Cn Chn - Tn - Ly - Khn - oi) u c quy v
Ng hnh bin gii v ngc li, Ng hnh cng mang tnh cch m - Dng. Chng hn:
Kin - oi thuc hnh Kim; chn Tn thuc hnh Mc v.v. v Kim cng c Kim m v
Kim Dng; Mc cng c Mc m v Mc Dng. 2.2. Nho gia (thng gi l Nho gio)
Nho gia xut hin vo khong th k VI tr. CN di thi Xun Thu, ngi sng lp
l Khng T (551 - 479 tr. CN). n thi Chin Quc, Nho gia c Mnh T v Tun
T hon thin v pht trin theo hai xu hng khc nhau: duy vt v duy tm,
trong dng Nho gia Khng - Mnh c nh hng rng v lu di nht trong lch s
Trung Hoa
v mt s nc ln cn. Kinh in ch yu ca Nho gia gm T Th (Lun ng, i hc,
Trung Dung, Mnh T) v Ng Kinh (Thi, Th, L, Dch v Xun Thu). Cc kinh
sch ny hu ht u vit v x hi, v kinh nghim lch s Trung Hoa. iu ny cho
thy r xu hng bin lun v x hi, v chnh tr - o c l nhng t tng ct li ca
Nho gia. Nhng quan nim c th hin nhng t tng ch yu sau: Th nht, Nho
gia coi nhng quan h chnh tr - o c l nhng quan h nn tng ca x hi,
trong quan trng nht l quan h vua - ti, cha - con, chng - v (gi l
Tam cng). Nu xp theo tn ty trt t, trn di th vua v tr cao nht, cn nu
xp theo chiu ngang ca quan h th vua - cha - chng xp hng lm ch. iu
ny phn nh t tng chnh tr qun quyn v ph quyn ca Nho gia. Th hai, xut
hin trong bi cnh lch s qu sang x hi phong kin, mt x hi y nhng bin
ng lon lc v chin tranh nn l tng ca Nho gia l xy dng mt "x hi i ng".
l mt x hi c trt t trn - di, c vua sng - ti hin, cha t - con tho,
trong m - ngoi m trn c s a v v thn phn ca mi thnh vin t vua cha,
quan li n th dn. C th ni l l tng ca tng lp qu tc c cng nh ca giai
cp a ch phong kin ang ln. Th ba, Nho gia ly gio dc lm phng thc ch
yu t ti x hi l tng "i ng". Do khng coi trng c s kinh t v k thut ca
x hi nn nn gio dc ca Nho gia ch yu hng vo vic rn luyn o c con ngi.
Trong bng gi tr o c ca Nho gia th chun mc gc l "Nhn". Nhng chun mc
khc nh L, Ngha, Tr, Tn, Trung, Hiu.v .v. u l nhng biu hin c th ca
Nhn. Th t, Nho gia quan tm n vn bn tnh con ngi. Vic gii quyt nhng
vn chnh tr -x hi i hi Nho gia cng nh nhiu hc thuyt khc ca Trung Hoa
thi c phi t ra v gii quyt vn bn tnh con ngi. Trong hc thuyt Nho gia
khng c s thng nht quan im v vn ny, nhng ni bt l quan im ca Mnh T.
Theo ng, "bn tnh con ngi vn l thin" (Nhn chi s, tnh bn thin). Thin
l tng hp nhng c tnh vn c ca con ngi t khi mi sinh ra nh: Nhn, Ngha,
L .v.v. Mnh T thn b ha nhng gi tr chnh tr - o c n mc coi chng l tin
thin, bm sinh. Do quan nim tnh thin nn Nho gia (dng Khng - Mnh) cao
s gio dc con ngi con ngi tr v ng thin vi nhng chun mc o c c sn. i
lp vi Mnh T coi tnh ngi l Thin, Tun T li coi bn tnh con ngi vn l c
(Nhn chi s, tnh bn c). Mc d vy, nhng c th gio ha tr thnh thin (Nhn,
Ngha, L, Tr....). Xut pht t quan nim v tnh ngi, Tun T ch trng ng li
tr nc kt hp gia Nho gia v Php gia. Ngi sng lp ra Nho gia l Khng T
(551 - 479 tr.CN) Trong quan nim v th gii, t tng ca Khng T lun c
nhng mu thun. Mt mt, khi chng li ch ngha thn b, tn gio ng thi, ng
tha nhn s vt, hin tng trong t nhin lun lun t vn ng,bin ha khng ph
thuc vo mnh lnh ca Tri. Tri c ni g u m bn ma vn hnh, vn vt sinh ha
mi mi (Lun ng, Dng Ha, 18); hay cng nh dng nc chy, mi vt u tri i,
ngy m khng ngng, khng ngh (Lun ng, T Hn, 16). l yu t duy vt cht phc
v t tng bin chng t pht ca ng. Mt khc, ng li cho rng Tri c ch v c th
chi phi vn mnh ca con ngi (Thin mnh). l yu t duy tm khch qua trong
quan im ca ng. ng ni: o ca ta thi hnh ra c cng do mnh Tri, m b b ph
cng l do mnh Tri (Lun ng, Hin vn, 38); lm sao c th ci c mnh Tri.
Hiu bit mnh Tri l mt iu kin tt yu tr thnh con ngi hon thin l ngi
qun t. Cng nh th, mt mt Khng T tuyn truyn sc mnh ca qu thn; nhng mt
khc
ng li nhn mnh vai tr quan trng ca hot ng con ngi trong i sng.
Quan nim v nhn thc trong hc thuyt ca Khng T khng pht trin, khng t
ra vn chn l m ch dng li vn tri thc lun (tri thc do u m c). Theo ng,
tri thc c hai loi l thng tr (khng hc cng bit) v h ngu(hc cng khng
bit). Ngha l ng tha nhn c tri thc tin thin, c trc s nhn thc ca con
ngi. i tng dy d, gio ha nm gia tr v ngu, nu chu kh hc tp c th vn ti
thng tr. Cn khng hc th ri xung h ngu. u im ca ng l ch trng hu gio v
loi (hc th khng phn loi). Khng T cng nu ra mt s phng php hc tp c
ngha nh: hc phi i i vi luyn tp; hc phi kt hp vi suy ngh; phi n c
bit mi; hc phi nm c ci ct yuTuy nhin, hn ch ca Khng T l quan nim hc
theo li hoi c, coi thng tri thc v sn xut, lao ng chn tay. T tng v
lun l, o c, chnh tr - x hi l mt trong nhng vn ct li trong hc thuyt
Khng T. Nhng nguyn l o c c bn nht trong hc thuyt o c ca Khng T l :
Nhn, l, tr, dng...cng vi mt h thng quan nim v chnh tr - x hi nh nhn
tr, chnh danh, thng hin, qun t, tiu nhn... Khng T ly ch Nhn lm
nguyn l o c c bn trong trit hc ca mnh. Nhn c ngha rt rng, bao hm
nhiu mt trong i sng con ngi, c lc tru tng, c lc c th, tu theo trnh
, hon cnh m ng ging gii v nhn vi ni dung khc nhau. Sa mnh theo l l
nhn, iu g mnh khng mun, ng em n lm cho ngi khc l nhn, yu thng ngi l
nhn...T tng bao trm ca Nhn l yu thng con ngi, l o lm ngi. iu nhn c
th thc hin c th phi bng l. L Khng T l nhng phong tc, tp qun, nhng
quy tc, quy nh trt t x hi v c th ch php lut Nh nc nh: sinh, t,
tang, hn t l, triu snh, lut l, hnh php...L c coi l hnh thc biu hin
ca nhn. Mc d kin tr bo v l ca nh Chu , nhng Khng T cng a thm nhng
ni dung mi v pht trin n ln, bin l thnh mt phm tr c ngha x hi v nhn
vn su sc. Mc ch ca Khng T l xy dng mt x hi c tn ty trt t, k cng. lm
c iu cn phi c l v chnh danh. Chnh danh l lm mi vic cho ngay
thng(Lun ng, Nhan Uyn,1); Chnh danh th ngi no c a v, bn phn chnh
ngca ngi y, trn di, vua ti, cha con trt t phn minh, vua ly l m khin
ti, ti ly trung m th vua(Lun ng, Bt Dt, 19)...Theo Khng T, mun tr
nc trc tin phi sa mnh cho chnh danh, v danh khng chnh th li ni khng
thun; li ni khng thun th s vic khng thnh cng; s vic khng thnh cng
th l nhc khng hng thnh; l nhc khng hng thnh th hnh pht khng ng; hnh
pht khng ng th dn khng bit theo ai? (Lun ng, T L, 3). Xut pht t tnh
hnh lon lc ca x hi Trung Quc thi Xun Thu, Khng T nu ln thuyt chnh
danh, nhng trn thc t, hc thuyt ny mang tnh bo th, bo v cho li ch ca
qu tc nh Chu. thc hin mc ch ca mnh, Khng T chng vic duy tr ngi vua
theo huyt thng v ch trng thng hin, dng ngi khng phn bit ng cp xut
thn ca h. Trong vic chnh tr, vua phi bit trng dng ngi hin c, ti cn
v rng lng vi nhng k cng s (Lun ng, T L, 2). Vic ng m trng dy hc
chnh l nhm mc ch o to ra nhng ngi c ti, c tham gia vo cng cuc cai
tr. Ton b hc thuyt v nhn, l, chnh danh... ca Khng T l nhm phc v mc
ch chnh tr l c tr. ng phn i vic dng hnh pht tr dn v lm nh vy, dn s
m phi theo ch khng phc. Theo ng, lm chnh tr m dng c cm ha ngi th
ging nh sao Bc u mt ni m cc sao khc u chu n. Tm li: So vi cc hc
thuyt khc, Nho gia c ni dung phong ph v mang tnh h
thng hn c; hn th na, n cn l h t tng chnh thng ca giai cp thng tr
Trung Hoa sut hn hai ngn nm ca x hi phong kin. tr thnh h t tng chnh
thng, Nho gia c b sung v hon thin qua nhiu giai on lch s trung i:
Hn, ng, Tng, Minh, Thanh, nhng tiu biu hn c l di triu i nh Hn v nh
Tng, gn lin vi tn tui ca cc bc danh Nho nh ng Trng Th (thi Hn), Chu
n Di, Trng Ti, Trnh Ho, Trnh Di, Chu Hy (thi Tng). Qu trnh b sung v
hon thin Nho gia thi trung i c tin hnh theo hai xu hng c bn: Mt l,
h thng ha kinh in v chun mc ha cc quan im trit hc ca Nho gia theo
mc ch ng dng vo i sng x hi, phc v li ch thng tr ca giai cp phong
kin; v th ng Trng Th lm ngho nn i nhiu gi tr nhn bn v bin chng ca
Nho gia c i. Tnh duy tm thn b ca Nho gia trong cc quan im v x hi
cng c cao. Tnh khc nghit mt chiu trong cc quan h Tam cng, Ng thng
thng c nhn mnh. Hai l, hon thin cc quan im trit hc v x hi ca Nho
gia trn c s b sung bng cc quan im trit hc ca thuyt m Dng - Ng hnh,
nhng quan nim v bn th ca o gia, t tng v php tr ca Php gia v.v. V
vy, c th ni: Nho gia thi trung i l tp i thnh ca t tng Trung Hoa.
Nho gia cn c s kt hp vi c t tng trit hc ngoi lai l Pht gio. S kt hp
cc t tng trit hc ca Nho gia vi nhng t tng trit hc ngoi Nho gia c
ngay t thi Hn v t nhiu c ci ngun t Mnh T. Tuy nhin, s kt hp t ti mc
nhun nhuyn v su sc ch c di thi nh Tng (960 - 1279). 2.3. o gia (hay
hc thuyt v o) Ngi sng lp ra o gia l Lo T (khong th k VI tr. CN). Hc
thuyt ca ng c Dng Chu v Trang Chu thi Chin quc hon thin v pht trin
theo hai hng t nhiu khc nhau. Nhng t tng trit hc ca o gia c kho cu
ch yu qua o c kinh v Nam hoa kinh. T tng ct li ca o gia l hc thuyt
v "o" vi nhng t tng bin chng, cng vi hc thuyt "V vi" v lnh vc chnh
tr - x hi. V bn th lun, t tng v o l ni dung ct li trong bn th lun
ca o gia. Phm tr o bao gm nhng ni dung c bn sau: - "o" l bn nguyn
ca vn vt. Tt c t o m sinh ra v tr v vi ci ngun ca o. - "o" l ci v
hnh, hin hu l ci "c"; song o v hin hu khng th tch ri nhau. Tri li,
o l ci bn cht, hin hu l ci biu hin ca o. Bi vy, c th ni: o l nguyn
l thng nht ca mi tn ti. - "o" l nguyn l vn hnh ca mi hin hu. Nguyn
l y l "o php t nhin". Chnh trong quan nim v "o" th hin mt trnh t
duy khi qut cao v nhng vn bn nguyn th gii, nhn nhn th gii trong tnh
chnh th thng nht ca n. Quan nim v tnh bin chng ca th gii khng tch
ri nhng quan nim v "o", trong bao hm nhng t tng ch yu sau: Mi hin
hu u bin dch theo nguyn tc "bnh qun" v "phn phc" (cn bng v quay tr
li ci ban u). - Cc mt i lp trong th thng nht, quy nh ln nhau, l iu
kin tn ti ca nhau, trong ci ny c ci kia. Do nhn mnh nguyn tc "bnh
qun" v "phn phc" trong bin dch nn o gia khng nhn mnh t tng u tranh
vi t cch l phng thc gii quyt mu thun
nhm thc hin s pht trin; tri li, cao t tng iu ha mu thun, coi l
trng thi l tng. Bi vy trit hc o gia khng bao hm t tng v s pht trin.
Hc thuyt chnh tr - x hi vi ct li l lun im "V vi". V vi khng phi l
ci th ng, bt ng hay khng hnh ng m c ngha l hnh ng theo bn tnh t
nhin ca "o". 2.4. Mc gia Phi Mc gia do Mc T, tc Mc ch (khong t 479
-381 tr.CN) sng lp thi Xun Thu. Sang thi Chin Quc d pht trin thnh
phi Hu Mc. y l mt trong ba hc thuyt ln nht ng thi (Nho - o - Mc). T
tng trit hc trung tm ca Mc gia th hin quan nim v "Phi thin mnh".
Theo quan nim ny th s giu, ngho, th, yu...khng phi l do nh mnh ca
Tri m l do ngi. Nu ngi ta n lc lm vic, tit kim tin ca th t giu c,
trnh c ngho i. y l quan nim khc vi quan nim Thin mnh c tnh cht thn
b ca Nho gio dng Khng - Mnh. Hc thuyt "Tam biu" ca Mc gia mang tnh
cch l mt hc thuyt v nhn thc, c xu hng duy vt v cm gic lun, cao vai
tr ca kinh nghim, coi l bng chng xc thc ca nhn thc. Thuyt "Kim i" l
mt ch thuyt chnh tr - x hi mang m t tng tiu nng. Mc ch phn i quan
im ca Khng T v s phn bit th bc, thn s...trong hc thuyt "Nhn". ng ch
trng mi ngi yu thng nhau, khng phn bit thn s, ng cp... Phi Hu Mc
pht trin t tng ca Mc gia s k ch yu trn phng din nhn thc lun. 2.5.
Php gia L mt trng phi trit hc ln ca Trung Hoa c i, ch trng dng nhng
lut l, hnh php ca nh nc l tiu chun iu chnh hnh vi o c ca con ngi v
cng c ch chuyn ch thi Chin quc. L ting ni i din cho tng lp qu tc
mi, u tranh kin quyt chng li tn d ca ch cng x gia trng truyn thng v
t tng bo th, m tn tn gio ng thi. i din ca phi Php gia l Hn Phi T
(280 - 233 tr. CN). T tng Php tr ca Hn Phi T da trn nhng lun c trit
hc c bn sau: V t nhin: ng gii thch s pht sinh, pht trin ca vn vt
theo tnh quy lut khch quan m ng gi l o. o l quy lut ph bin ca gii t
nhin vnh vin tn ti v khng thay i. Cn mi s vt u c "L" ca n. "L" l s
biu hin khc nhau ca o trong mi s vt c th v l ci lun lun bin ha v
pht trin. T , ng yu cu mi hnh ng ca con ngi khng ch da trn quy lut
khch quan, m cn phi thay i theo s bin ha ca "L", chng thi c chp v
bo th. V lch s: ng tha nhn s bin i ca i sng x hi, khng nh rng khng
th c ch x hi no l khng thay i. Do khng th c khun mu chung cho mi x
hi. ng phn chia s tin trin ca x hi lm 3 giai on chnh, mi giai on x
hi c nhng c im v tp qun ring ng vi trnh nht nh ca sn xut v vn minh.
l:
+ Thi Thng c: Con ngi bit ly cy lm nh v pht minh ra la nu chn
thc n. + Thi Trung c: Con ngi bit tr thy, khc phc thin tai. + Thi
Cn c: Bt u xut hin giai cp v xy ra cc cuc chinh pht ln nhau. ng lc
cn bn ca s thay i x hi c ng quy v s thay i ca dn s v ca ci x hi. V
thuyt "Tnh ngi": ng theo quan nim ca Tun T coi tnh ngi l c, a ra hc
thuyt lun l c nhn v li, lun c xu hng li mnh hi ngi, trnh hi cu
li...K thng tr phi nng theo tm l v li ca con ngi t ra php lut, trng
thng, nghim pht duy tr trt t x hi. T tng v php tr. Trn c s nhng lun
im trit hc c bn y, Hn Phi T ra hc thuyt Php tr, nhn mnh s cn thit
phi cai tr x hi bng lut php. ng cng phn i thuyt nhn tr, c tr ca Nho
gio, php "v vi tr" ca o gia. Php tr quc ca Hn Phi T bao gm 3 yu t
tng hp l php, th v thut, trong php l ni dung ca chnh sch cai tr, th
v thut l phng tin thc hin chnh sch . + "Php" l mt phm tr ca trit hc
Trung Hoa c i. Theo ngha hp, l quy nh, lut l c tnh cht khun mu m mi
ngi trong x hi phi tun th; theo ngha rng, php c coi l mt th ch, ch
chnh tr v x hi. V vy, php c coi l tiu chun, cn c khch quan nh r
danh phn, gip cho mi ngi thy r c bn phn, trch nhim ca mnh. + "Th" l
a v, th lc, quyn uy ca ngi cm u chnh th. + "Thut" cng l chnh danh,
l phng sch trong thut lnh o ca nh vua nhm ly danh m trnh thc. 3. Mt
s nhn nh v trit hc Trung Hoa c, trung i Nn trit hc Trung Hoa c i ra
i vo thi k qu t ch chim hu n l ln ch phong kin. Trong bi cnh lch s
y, mi quan tm hng u ca cc nh t tng Trung hoa c i l nhng vn thuc i
sng thc tin chnh tr - o c ca x hi. Tuy h vn ng trn quan im duy tm
gii thch v a ra nhng bin php gii quyt cc vn x hi, nhng nhng t tng
ca h c tc dng rt ln trong vic xc lp mt trt t x hi theo m hnh ch qun
ch phong kin trung ng tp quyn theo nhng gi tr chun mc chnh tr - o c
phong kin phng ng. Bn cnh nhng suy t su sc v cc vn x hi, nn trit hc
Trung Hoa thi c cn cng hin cho lch s trit hc th gii nhng t tng su
sc v s bin dch ca v tr. Nhng t tng v m dng - Ng hnh tuy cn c nhng
hn ch nht nh, nhng l nhng trit l c sc mang tnh cht duy vt v bin
chng ca ngi Trung Hoa thi c, c nh hng ln n th gii quan trit hc sau
ny Trung Hoa v mt s nc khc trong khu vc.
