AGIM HAMITI

TREGIMET E FERRIT Botim i dytë

Amri dhe Erna

Në vitet pesëdhjetë qendra e të internuarve në Tepelenë mishëronte

tiparet më karakteristike të një kampi shfarosjeje, veçanërisht për të miturit

dhe të moshuarit. Ata vite zie buke për mbarë Shqipërinë atje përjetoheshin

me vështirësi të shumëfishuara nga faktorë të tjerë. Familjet e të arratisurve

politikë flakeshin pa asnjë lloj përgjegjësie në atë ferr telash me gjemba, ku

mbijetesa i besohej rastësisë.

Pozicioni gjeografik i vendit ku ishin ngritur kapanonët-haure prej

dërrasash të vjetra ishte zgjedhur në shërbim të së keqes. Gjatë vjeshtës dhe

dimrit nga gryka e lumit pranë frynte një erë e acartë, e cila ndikonte

ndjeshëm në uljen e temperaturës së asaj zone të rrethuar nga malet.

Dërrasat e vjetra gjithë vrima gozhdësh të shkulura, me të cilat ishin

ndërtuar krevatet kolektivë tip dyshemeje me dy kate, zhvillonin tartabiqen

(çimkën) si një parcelë e rendimentit të lartë. Ky parazit grykës nuk ngopej së

thithuri gjakun e të internuarve anemikë duke u vrarë gjumin, vetëm gjatë të

cilit ata mund ta harronin përkohësisht mjerimin që përjetonin.

Uji i ftohtë e shumë gërryes e intensifikonte zinë e bukës. Të pushtuar

organikisht prej një urie kronike, fëmijët e kampit të Tepelenës për çdo

mbrëmje qanin me dënesë derisa i zinte gjumi prej drobitjes. Për t’i dhënë

fund këtij kori të përvajshëm, policia urdhëroi dy të rinj të internuar të

maskoheshin me një rrobë në kokë e t’i trembnin fëmijët me gjeste kanosëse.

Pasojat qenë fatale qysh natën e parë. Tre fëmijë, të lebetitur nga frika, u

sëmurën rëndë. Njëri prej tyre vdiq. Pas kësaj drame, fëmijët u lanë të lirë ta

shfrenin lirisht sikletin e urisë kronike.

Ndërkohë vdekshmëria mes të miturve mori përmasa shqetësuese edhe

për vetë regjimin mizor, që i flijonte pa shkak. Me një vendim qeveritar,

fëmijët në moshën 12 vjeç e poshtë mund të liroheshin nga internimi, nëse një

i afërt i tyre në jetën e lirë dilte garant për ta, në mungesë të prindërve. Për

shkak të luftës së klasave edhe brenda fisit, nuk qenë të shumtë fëmijët që u

shpëtuan telave me gjemba.

Baza ushqimore e të internuarve ishte bollguri i prishur nëpër magazinat

e ushtrisë, i cili nuk përdorej më prej saj, mbasi ishte plot me miza të vogla e

krimba. Jepeshin gjithashtu 400 gramë bukë misri në ditë për pleqtë e fëmijët

dhe 600 gramë për të internuarit që shkonin në punë të detyruar.

Bollguri i zier në kazan të përbashkët, me kripë e pa vaj, u ndahej të

internuarve dy herë në ditë: në mëngjes dhe në darkë. Dyndja e të

internuarve të uritur në ekstrem e bënte të pamundur ndarjen e tij pa

pjesëmarrjen e policisë së vrazhdë të kampit. Policët bërtisnin, shtynin,

godisnin pa mëshirë, por rregulli ishte i vështirë të mbahej. Asgjë nuk mund

ta ndalë në luftën për mbijetesë një qenie të kërcënuar nga fikja organike, për

shkak të stomakut të boshatisur në vazhdimësi. Pamja e rrëqethshme e

dyndjes së të uriturve drejt kazanit me gjellën bajate, që nxirrte avull, ishte

ilustrimi më i mirë i konstatimit të Hygoit si ekspert i mjerimit : Mbi popujt,

mbretërit ; mbi mbretërit, lufta ; mbi luftën, uria.

Askujt nuk i binte ndërmend ta pastronte pjatën mjerane me supën e

bollgurit, mbi të cilin lundronin krimba e miza. Askush nuk e mposhtte dot

tundimin për ta rrufitur sa më parë përmbajtjen banale të pjatës së aluminit,

që shtrëngonte në duart e dridhura, edhe kur supa ishte endé më e ngrohtë

nga sa duhej. Madjé, përdorimi i lugës ishte komoditet i tepërt në ato

rrethana, ku secili i internuar kishte në dorë diçka për të ngrënë vetëm dy

herë në 24 orë.

Të sakrifikuarat e mëdha të këtij kampi shfarosës ishin nënat me fëmijë.

Ndonëse punonin gjithë ditën për të transportuar dru me krahë nga pylli

matanë lumit, ato ishin të detyruara të kursenin diçka prej 600 gramëve bukë

misri të premtuara (në fakt nuk jepeshin kurrë 600 gramë), për t’ua dhënë

fëmijëve të tyre në mbrëmje, kur nuk i zinte gjumi me barkun bosh.

Natyrisht, vuajtjes së madhe fizike të këtyre nënave heroike u shtohej edhe

dhembja e mprehtë shpirtërore.

Një natë me stuhi të janarit 1953, një nënë trimëreshë krutane arriti të

arratisej prej kampit së bashku me djalin 14 vjeçar. Të bllokuar për shkak të

dëborës, ata u kapën natën tjetër prej forcave të ndjekjes. Me urdhër të DPB të

Tepelenës, komanda e kampit vendosi t’iu bënte një linçim shembullor para

të internuarve nënës me djalin adoleshent. Të dyve ua kishin prangosur duart

pas shpine. Para se të nisnin ndëshkimin e tyre fizik, policët lidhën me një

copë litar rreth një metër të gjatë prangat e nënës me ato të të birit. Goditjet

me shkop fillimisht nuk qenë me egërsinë e zakonshme. Spektakli i kobshëm

duhej të zgjaste para syve të ndezur të përfaqësuesve të DPB dhe të oficerëve

të komandës së kampit.

Ndonëse goditjet mbi nënën nuk vonuan të forcoheshin, ajo shtrëngonte

dhëmbët, pa nxjerrë asnjë tingull nga goja. Ndërsa djali, i traumatizuar nga

ç’po ndodhte në sy të të internuarve dhe oficerëve e policëve të shumtë, nuk

rezistoi dot gjatë. Në çdo goditje, ai rënkonte dhe përpiqej të bëhej kruspull.

Një shkop në kërci i krijoi shumë dhimbje dhe djali klithi «oh, nënë!».

Nëna stoike vazhdonte t’i duronte pa nxjerrë zë shkopinjtë e fortë, që

tashmë i kishin grisur vende-vende bluzën. Për të mos ta shqepur gojën e t’iu

bënte qejfin uniformave të terrorit, ajo kishte kafshuar aq fort buzën e

poshtme, saqë po i rridhte gjak prej saj. Por ajo ishte nënë dhe, si e tillë, mund

të përballonte me guxim goditjet fizike, por jo sëmbimin e zemrës. Duke

dëgjuar thirrjen e djalit në siklet, zëri i saj doli si një rënkim i mbytur: «biiir !».

Ajo u hodh me trup mbi djalin, për ta mbrojtur nga goditjet e mëtejshme.

— Largojeni bushtrën e tërbuar! urdhëroi nënkryetari i DPB që ishte i

pranishëm.

Goditjet mbi nënën u intensifikuan, ndërsa njëri prej policëve e kapi fort

tek të dy shpatullat që ta shkëpuste prej të birit. Mirëpo dhëmbët e nënës

kishin mbërthyer me të gjithë forcën që çliron organizmi i njeriut në çastet

sublime jakën e xhaketës së djalit dhe nuk shkëputej prej saj.

— Qërojeni! ulëriti nënkryetari i DPB i shpërfytyruar.

Një shkop i fortë në kokë e lau në gjak fytyrën e nënës që rënkoi

mbyturazi me dhëmbët të fiksuar tek jaka e të birit.

Turma e të internuarve i ktheu krahët spektaklit makabër dhe, pa urdhër,

u drejtua për tek kapanonët. Pranë viktimës mbetën vetëm xhelatët e

përgatitur për krimin në inkubatorët ideologjikë të partisë.

Nuk vonoi shumë dhe kampin e kapi epidemia e skorbutit. Shumica e të

internuarve mezi e shikonin rrugën edhe në mes të ditës, ndërsa kur

perëndonte dielli duhej t’i mbante dikush për krahu kur ecnin. Kjo gjendje e

vuri në pozitë të vështirë policinë e kampit për zbatimin e veprimeve të

parashikuara në rregulloren e brendshme. Të sëmurët nuk arrinin dot të

rreshtoheshin.

Komanda e kampit dha alarmin në M P të Brendshme për pamundësinë e

ushtrimit të disiplinës së rreptë që kërkohej. Për shëndetin e kërcënuar

seriozisht të të internuarve ata nuk ndienin asnjë lloj përgjegjësie. Humbja e

jetës së një të internuari nuk kushtonte më tepër se fleta e letrës, ku

përshkruheshin përmbledhtas rrethanat e vdekjes. Shëndeti i armikut të

klasës përfaqësonte forcën e së keqes për ta. Ministria dërgoi dy kamionë me

qepë në kamp, të cilat ua shpërndanë të sëmurëve.

Kur gjendja e mjeruar e të internuarve kishte mbërritur pikun e saj, MP të

Brendshme çoi në kampin e Tepelenës dy femra gjermane të zëna rob gjatë

viteve të luftës. Ato quheshin Amri dhe Erna. E para ishte mjeke, tjetra

inxhiniere topografie. Komanda e kampit i sistemoi dy intelektualet gjermane

në kapanonët e vjetër bashkë me familjet shqiptare. Meqenëse ishin të reja e

të forta fizikisht, policia i detyroi të shkonin në punë bashkë me gratë e

internuara shqiptare, të cilat prisnin e transportonin dru me krahë matanë

lumit, një orë rrugë larg prej kampit. Drutë përdoreshin për tu ngrohur

oficerët e komandës së kampit dhe për kuzhinën.

Dy gjermanet vuajtën shumë për të mësuar të prisnin dru me sëpatë e t’i

transportonin ato të ngarkuara në krahë me litar. Duart e tyre të buta u

mbushën gjithë flluska e u gjakosën, por ato nuk ankoheshin. Me kalimin e

kohës, një shtresë kalloje i pasoi flluskat dhe gjermanet filluan t’i përshtaten

gradualisht punës së rëndë.

Ato e njihnin mirë gjuhën italiane dhe komunikonin me një të internuar

shqiptare me emrin Afërdita, e cila gjithashtu dinte të fliste italisht. Amri dhe

Erna u tronditën nga gjendja e mjeruar e kampit. Veçanërisht keqtrajtimi i

fëmijëve dhe i pleqve prej policisë ishte mizor për mendimin e tyre.

— Është për tu habitur – shprehej Amri – që autoritetet shqiptare dënojnë

keqtrajtimin që u është bërë të internuarve gjatë viteve të luftës në kampet

gjermane të përqendrimit, ndërsa vetë trajtojnë kaq pa mëshirë popullin e

tyre në kushte paqeje. Në kampet gjermane nuk gjeje kurrë fëmijë si këtu dhe

as gjermanë të internuar, veç të huaj. Nuk dua të justifikoj atë që ka ndodhur

atje, por është vërtet e tmerrshme të trajtosh popullin tënd me këtë valë

urrejtjeje në rritje. Askush nuk ka të drejtë morale të ankohet prej keqtrajtimit

të të huajit, kur ushtron vetë terror mbi popullin e tij.

Kur Afërdita ia hidhte fjalën për vuajtjet e tyre në kampin e Tepelenës,

Amri i përgjigjej:

— Ne presim çdo lloj keqtrajtimi prej komunistëve shqiptarë, mbasi kemi

shërbyer në radhët e ushtrisë pushtuese gjermane. Gjersa ata torturojnë pa

pikë mëshire fëmijë e pleq shqiptarë të pafajshëm, ç’mund të presim ne prej

tyre?

Dy gjermanet vuajtën shumë për të mësuar të transportonin dru ngarkuar

me litar. Mirëpo falë fizikut të tyre të fortë dhe vullnetit shembullor për të

përballuar vështirësitë, me kohë ato arritën të bënin punën e tyre të detyruar

dhe, në raste të veçanta, të ndihmonin edhe të internuarat shqiptare.

Për të kaluar lumin nuk kishte urë. Gratë e internuara zbatheshin si në

vajtje edhe në ardhje, ndërsa policët i nxisnin të ecnin sa më shpejt.

Një ditë, kur ato mbërritën tek bregu i lumit të ngarkuara me dru, uji

kishte filluar të turbullohej, mbasi kishte rënë shi gjithë paraditen. Të

frikësuara prej ujit të turbullt, të internuarat po ngurronin të futeshin në

lumë. Policët filluan t’i shtynin e t’i kërcënonin, mbasi vesonte dhe ata donin

të ktheheshin shpejt në kamp. Të detyruara prej dhunës policore, ato zbatuan

urdhrin të kapura dorë për dorë. Një e internuar shtatimët, e cila ishte e

bindur që nuk e kapërcente dot lumin me barrën e druve në shpinë, iu lut

policëve t’i bënin një lëshim:

— Më lejoni, ju lutem, ta përgjysmoj barrën e druve dhe ta kaloj dy herë

lumin. Nuk i ngre dot njëherësh drutë, se edhe uji po shtohet. Mos më

detyroni të mbytem, në besoni Zotin.

— Nuk ka Zot, jo, por edhe sikur të kishte, ai do të bëhej me ne e jo me ju

të vdekurit. Prandaj lere Zotin e futu në ujë.

Me këto fjalë, polici e shtyu fort të internuarën drejt lumit. Ajo u lëkund

nën barrën e druve, iu morën këmbët dhe ra në ujë duke rënkuar. Me drutë

përsipër, trupi i saj u fundos.

Të dy gjermanet, që ishin vetëm dy metra larg saj, u sulën për ta

ndihmuar. E ngritën rrëmbimthi prej ujit dhe ia shkarkuan drutë. Me

ndihmën e shoqes së saj, Erna i hodhi përmbi barrën e vet drutë e lidhura me

litar të të internuarës shqiptare. Kjo kishte plagosur këmbën dhe çalonte tek

po përpiqej të kalonte lumin pa ngarkesë. Amri e kapi për krahu dhe e

ndihmoi të dilte në bregun tjetër.

Edhe pasi kaloi lumin, Erna nuk pranoi t’ia jepte barrën e druve të

internuarës shqiptare, e cila po dridhej prej të ftohtit dhe dhimbjes së këmbës.

Qysh prej asaj dite, të dy gjermanet, me t’iu afruar lumit, e shkarkonin shpejt

e shpejt shqiptaren shëndetligë dhe nuk e linin të hynte në ujë e ngarkuar.

Policëve u tërhoqi vëmendjen ky gjest fisnik i gjermaneve dhe çdo herë që i

afroheshin buzës së lumit ironizonin:

— Armiqtë e komunizmit e njohin në erë njëri-tjetrin dhe bëjnë aleancë

mes tyre.

Amri dhe Erna i shprehnin indinjatën e tyre Afërditës për sjelljen e

shëmtuar të policëve:

— Ju të gjitha jeni nëna shqiptare. Mjafton të kujtojnë vetëm këtë fakt dhe

policëve duhet t’iu dridhet dora, para se ta ngrenë mbi ju. Po ata vetë kush i

ka lindur, nëna apo ideologjia që i paska tjetërsuar? Një shoqëri që keqtrajton

nënën gjymton të ardhmen e saj.

Më 1956, Amri dhe Erna u riatdhesuan. Në prag të ndarjes përfundimtare,

ato u takuan përmallshëm me të internuarat shqiptare, me të cilat kishin

punuar e vuajtur së bashku. Dy gjermanet morën shënim emrat e disa prej

bashkëshortëve të arratisur të të internuarave shqiptare, të cilat nuk kishin

asnjë lajm për fatin e njerëzve të tyre. Ato premtuan se, nëpërmjet Kryqit të

Kuq Ndërkombëtar, do të përpiqeshin t’iu siguronin korrespondencë me të

afërmit e tyre.

Vetëm tre muaj pas riatdhesimit të Amrit dhe Ernës, në kampin e

Tepelenës mbërritën letrat e para prej familjarëve të arratisur të disa prej të

internuarave.

Pusi i Lenës

— Ju takon juve, djema, si vendës që jeni, të na gjeni një hije të freskët, ku

të lemë çantat dhe të vapojmë në pushimin e drekës.

— Në hije të rrapit, tek pusi i Lenës - thanë pothuajse në një gojë dy të

rinjtë.

Sikur emri i Lenës të mos ishte i gjinisë femërore, Astritit nuk do t’i kishte

bërë fare përshtypje përgjigjja e tyre. Në atë rast ai do të kishte menduar se

pusi mbante emrin e ndërtuesit të tij, apo të personit që e kishte pasur në

pronësi dikur. Mirëpo normat zakonore të krahinës së Sarandës e bënin të

vështirë shpjegimin e pagëzimit të një pusi me emër gruaje. Astriti nuk donte

të bëhej i bezdisshëm për dy të rinjtë, duke u treguar kureshtar pa u njohur

mirë, dhe preferoi heshtjen.

Ishin ditët e para që ata kishin filluar piketimin e një rruge të re

automobilistike fshati, në qershor të vitit 1961. Astriti kishte qenë diplomuar

inxhinier topografie në një universitet evropianoperëndimor në fillim të

viteve dyzetë. Pas vuajtjes së një dënimi me burg politik, ai kishte filluar punë

si topograf i thjeshtë në qytetin e vogël të Sarandës. Ndonëse nuk ishte prej

andej, vazhdonte të banonte familjarisht në Sarandë, ngaqë atje ndihej më pak

vala e luftës së klasave.

Rruga që po piketonte Astriti do të lidhte qendrën e një kooperative

bujqësore me linjën kombëtare. Hapja e saj ishte një detyrë urgjente për

pushtetin lokal të Sarandës, me urdhër të një anëtari të Byrosë politike, i cili e

kishte vizituar rishtas atë krahinë. Për këtë arsye Astritit i kishin caktuar edhe

një afat, se kur duhej ta përfundonte piketimin e saj.

Me vendim të këshilli popullor të fshatit, dy djem të rinj do të punonin

bashkë me topografin. Astriti kishte përvojë pune dhe piketimi i asaj rruge

nuk përbënte problem për të. Në saje të punës sistematike – pjesë e edukatës

së tij profesionale –, ai ishte i bindur se do ta mbaronte para kohe së piketuari

rrugën 4 km të gjatë. Kur pushonin, Astriti u tregonte barsoleta e ndodhí të

ndryshme dy djelmoshave, duke ua bërë të këndshëm bashkëpunimin me të.

Tek vendi i quajtur Pusi i Lenës, ku ata kalonin pushimin e drekës, një rrap

i madh shumëdegësh bënte hije për të vapuar një kope. Sado e nxehtë të ishte

dita, nën hijen e atij rrapi nuk rrihej dot veshur vetëm me këmishë. Astritit

nuk i kishte shijuar ndonjëherë më tepër cigarja, sesa në freskinë e asaj hije.

Vetëm 20 m larg nga rrënja e rrapit, gjendej një pus. Ishte rreth 7 m i

thellë, por i thatë. Gryka e tij, e punuar me çimento të nxirë nga koha,

tregonte se pusi kishte pasur ujë dikur dhe kishte qenë përdorur.

— Dini gjë ju, djema, pse quhet Pusi i Lenës ky këtu? i pyeti Astriti pas disa

ditësh, duke thithur cigaren nën hijen e rrapit.

Të befasuar prej pyetjes, dy të rinjtë u shikuan për një çast sy ndër sy,

pastaj e mori fjalën më i madhi prej tyre:

— Me sa kemi dëgjuar, kjo lidhet me një ngjarje të kahershme, kur ne

kemi qenë fëmijë. Në këtë pus është mbytur dikur një vajzë me emrin Lena.

— Prej fshatit tuaj ka qenë ajo?

— Jo, nga Piqerasi. Prej fisit të saj, me mbiemrin Sotiri, tani jeton vetëm një

grua e moshuar dhe e sëmurë.

Mbiemri Sotiri i fshatit Piqeras, fisi të cilit i përkiste edhe Lena, e turbulloi

qetësinë e Astritit. Ai nuk e vazhdoi më tej bisedën. Duke thithur cigaren

thellë në heshtje, topografi u përpi prej kujtimeve të trishtuara të një kaluare

të hidhur<

Pasi e kishin dënuar dhjetë vjet burg për veprimtari armiqësore, në fillim të

viteve pesëdhjetë Astritin e kishin çuar në kampin e punës së rëndë të

detyruar të Bedenit. Për mungesë specialistësh, e kishin caktuar të drejtonte

teknikisht punimet në një sektor të kanalit të Bedenit, të cilin e hapnin me

krahë të burgosurit politikë. I tronditur prej trajtimit çnjerëzor që u bëhej të

burgosurve, Astriti ishte përpjekur t’i ndihmonte në punë me sa mundej.

Midis shumë të burgosurve që dyluftonin përditë me vdekjen, ai kishte

njohur edhe Andon Sotirin nga Piqerasi i Sarandës. Një burrë i urtë e shumë

punëtor. Andoni punonte së bashku me një të burgosur të moshuar dhe një

intelektual të pamësuar me punë të rëndë fizike. Kështu ai ishte i detyruar të

sakrifikonte çdo ditë shëndetin, për të realizuar normën e detyruar të tre

personave, duke i shpëtuar dy bashkëvuajtësit e tij prej ndëshkimit policor.

Kjo sakrificë e Andonit i kishte frymëzuar respekt Astritit. Ky përpiqej që,

nëpërmjet normistit të brigadës ku punonte Andoni, t’ia lehtësonte

stërmundimin.

Punën e normistit në atë brigadë e bënte një ish-hetues i qarkut të

Gjirokastrës. Ai kishte shërbyer atje në kohën kur familja Sotiri u shkatërrua

prej Sigurimit të Shtetit. Ish-hetuesin e kishin dënuar pas trazirave në kufirin

shqiptaro-grek, në fillim të gushtit 1949.

Pas dy vjetësh punë së bashku, Astriti dhe normisti njiheshin mirë midis

tyre. Një ditë ish-hetuesi kureshtar e pyeti topografin:

— Pse je kaq i interesuar për ta ndihmuar Andonin në punë? Jeni njohur

para burgut së bashku?

— Jo. Por sakrifica e tij e përditshme në ndihmë të dy bashkëvuajtësve më

ngjall shumë respekt.

— Sotirajt e Piqerasit janë një fis i flijuar; e kanë paguar shumë shtrenjtë

luftën e klasave. Kur janë goditur ata prej Sigurimit, unë shërbeja në DPB të

Gjirokastrës. Në atë kohë, atje u zhvillohej hetuesia edhe të arrestuarve të

rrethit të Sarandës. Pozicioni im si hetues më mundësonte të mësoja edhe

veprime të prapaskenës. Për të vërtetën e fatkeqësive që kanë pësuar Sotirajt,

unë di më shumë sesa vetë Andoni. Do të t’i tregoj ty, që ta shtosh respektin

dhe ndihmën ndaj tij, se i meriton vërtet.

«Andoni dhe vëllai i tij më i madh, Vasili, u arrestuan në vitin 1945, të

akuzuar për vrasjen e një kuadri partizan në vitet e luftës. Megjithëse ata nuk

e pranuan akuzën gjatë hetuesisë së dhunshme që kaluan, të dy u dënuan me

vdekje. Pas dy muajsh të lidhur këmbë e duar, Gjykata e Lartë la në fuqi

dënimin me pushkatim të Vasilit, ndërsa Andonit ia ndryshoi në burgim të

përjetshëm. Ky u dërgua në kampet e punës së rëndë të detyruar, ku e kemi

gjetur edhe ne.

«Para se të arrestoheshin, të dy kishin qenë të martuar e me fëmijë. Vasili

kishte një vajzë 14 vjeçe dhe një djalë 11 vjeç. Andoni dy djem 10 e 8 vjeç dhe

një vajzë 6 vjeçe. Ata kishin edhe nënën 70 vjeçare. Kjo zuri shtratin e

mposhtur prej hidhërimit, kur dënimi i të bijve mori formë të prerë.

Ndërkohë DPB të Gjirokastrës e lajmëroi familjen Sotiri, nëpërmjet operativit

të zonës, për ditën e takimit me njerëzit e saj të dënuar. Meqenëse Vasili e

kishte dashur shumë vajzën e tij, Lenën, kjo do të shkonte ta takonte për herë

të fundit babanë së bashku me xhaxheshën – gruan e Andonit.

«Rrugën për në Gjirokastër ato të dyja do ta bënin në këmbë, mbasi

atëherë nuk qarkullonin automjete në atë linjë. Për të arritur në kohë, Lena

me xhaxheshën u nisën nga shtëpia pa gdhirë mirë. Nuk kishin ecur as

gjysmë ore, kur tre persona të panjohur u prenë rrugën tek një rrap, pranë të

cilit gjendej një pus, deri atëherë i paemër. Vendi ishte i veshur me shkurre.

Një pusí e sigurt në atë orë. Ata u lidhën duart dhe gojën të dy femrave të

pambrojtura dhe i shmangën nga udha. Pas një përdhunimi të egër, tre të

panjohurit ua zgjidhën duart viktimave të tyre, duke i kërcënuar se do t’i

vrisnin, në qoftë se do të bërtisnin apo do të lëviznin prej vendit, pa kaluar

një çerek ore.

«Pas largimit të tyre, gruaja e Andonit liroi gojën e saj dhe të mbesës

adoleshente. Kjo, e dëmtuar fizikisht, ulërinte prej dhimbjeve të mprehta.

Nga frika se mos dëgjonin përdhunuesit, xhaxhesha, duke qarë edhe vetë pa

zë, përpiqej t’i zinte gojën Lenës. Si kaloi një copë herë kështu, ajo u interesua

t’i vinte në ndihmë mbesës në siklet. Kjo kishte hemorragji të pandërprerë

dhe qante me britma. Rrobat e trupit, ashtu si vetë xhaxhesha, i kishte vende-

vende të grisura. Gruaja e Andonit e ngriti në krahë me mundim Lenën dhe e

afroi pranë pusit. Nxori një kovë me ujë dhe filloi ta pastronte e ta qetësonte.

Në kohën që ajo po përgatiste disa garza duke grisur shaminë e kokës, Lena,

e lebetitur prej dhimbjeve të padurueshme, u hodh kokëposhtë brenda në

pus. Xhaxhesha e tmerruar, duke mos ditur si t’i vinte në ndihmë, filloi të

ulërinte. Në atë vend të shkretë e në atë orë, nuk kishte kush ta dëgjonte, veç

vdekjes që po rrëmbente vajzën. Kjo fatkeqësi e dyfishtë e ktheu në shtëpi

gruan e lebetitur të Andonit, pa u shkuar dot në takim njerëzve të tyre të

dënuar. Vdekja e papritur e Lenës, në një kohë që pritej me ditë pushkatimi i

të atit, i shkaktoi një traumë të rëndë nervore nënës së saj. Me kalimin e

kohës, ajo pësoi një degradim mendor në rritje. Dy javë pas varrosjes së

Lenës, vdiq edhe gjyshja e saj e sëmurë.

«Nënkryetari i DPB të Gjirokastrës e kishte pasur djalin e hallës kuadrin

partizan, për vrasjen e të cilit akuzoheshin vëllezërit Sotiraj. Ai kishte caktuar

si punonjës operativ të zonës së Piqerasit një njeriun e tij. Pikërisht ky e

lajmëroi familjen Sotiri për ditën e takimit me njerëzit e tyre të dënuar.

Andoni i shkretë nuk di gjë për shkakun e vërtetë të vdekjes së mbesës dhe

përdhunimin e së shoqes, – e kishte mbyllur rrëfimin e trishtueshëm ish-

hetuesi normist.

Prej asaj dite, Astriti mezi e shikonte në sy Andonin nga keqardhja. E ëma

e vdekur prej dëshpërimit, e shoqja e përdhunuar, e kunata e lajthitur nga

mendja, vëllai i pushkatuar: tragjedi e shumëfishtë.

Sikur të mos mjaftonin të gjitha këto, një ditë vjeshte të vitit 1952 Andonin

e morën nga kampi duarlidhur. E çuan në hetuesinë e Tiranës. Pas dhjetë

ditësh, me urdhër nga lart, emri i tij u fshi prej regjistrit të kampit, mbasi

Andoni kishte vdekur në hetuesi prej një < infarkti. Një muaj më vonë u

mësua shkaku i vërtetë i riarrestimit dhe i infarktit të tij.

Vëllai i gruas së Andonit, i cili punonte shofer, ishte arratisur duke marrë

me vete motrën me fëmijë dhe djalin e vetëm të Vasilit. Në shtëpinë e

Sotirajve kishte mbetur vetëm gruaja e Vasilit, e cila nuk ishte në gjendje

mendore për t’i besuar një veprim me aq shumë rrezik.

Tek po sillte ndërmend këto ngjarje prekëse në hije të rrapit dhe pranë atij

pusi tashmë të thatë, i cili mbante, mjerisht, emrin e mbesës së vetëflijuar të

Andonit, Astritit iu mbushën sytë me lot e tha me vete:

«Një vatër tragjikisht e shuar. Nga gjithë ajo familje e madhe fisnike ka

mbetur vetëm një plakë e lajthitur prej vuajtjeve, sëmundjes, moshës e

vetmisë. Sidoqoftë, do ta vizitoj patjetër shtëpinë e shkretuar të njeriut

shpirtmirë Andon Sotiri. Ajo është një muze dhimbjeje.»

Ai i pyeti me takt dy të rinjtë për vendndodhjen e shtëpisë së Sotirajve.

Sipas përshkrimit të tyre, ajo ishte një shtëpi e lartë dykatëshe në anë të

fshatit, e veçuar, e cila dallohej lehtë.

Ishte ditë e shtunë. Pas pushimit të drekës, Astriti nuk punoi më. Ai i la të

lirë dy ndihmësit dhe u tha se do të takoheshin së bashku ditën e hënë.

Të nesërmen Astriti shkoi vetëm në punë. Pasi kontrolloi me kujdes

vendin rreth e rrotull, ai u drejtua për në shtëpinë e Sotirajve, nga ana e

kundërt e hyrjes së saj.

Me shikimin e parë, dukeshin qartë shenjat e mungesës prej një kohe të

gjatë të dorës së njeriut në mirëmbajtjen e asaj shtëpie. Muret e kishin

humbur bardhësinë, pjesërisht i mbulonte myshku. Në shumë vende kishin

marrë të çarë. Kanatat e drunjta të dritareve dukeshin të kalbura dhe binte në

sy mungesa e xhamave. Pamja e rrënuar e shtëpisë i ngjante një jehone

rënkimi.

Të vetmet shenja që tregonin se në atë banesë në shpirtdhënie jetohej

akoma ishin një copë tokë e punuar rishtas në bahçen me gardh të prishur,

një trastë e varur në një degë kumbulle në oborr dhe një fron i vogël, me një

copë rrobë përsipër, nën hijen e kumbullës.

Ndërkohë që Astriti po i hidhte një sy shtëpisë nga të gjitha anët, një grua

e moshuar, me shtat mesatar të kërrusur, shkoi e u ul tek froni. Veshja e saj e

çrregullt, flokët e thinjur të pakrehur prej kohësh dhe mënyra e të ecurit

dëshmonin se ajo e kishte humbur ndjenjën e vetëkontrollit. Portreti i saj ishte

mishërim i mundimit.

Astriti iu afrua dhe e përshëndeti. Në vend që t’i përgjigjej përshëndetjes,

gruaja hovi në këmbë dhe foli e shqetësuar:

— Kush je ti dhe pse ke ardhur?

— Jam një kalimtar e më ka marrë etja. A mund të më jepni një gotë ujë?

— Jo, jo, mos e përmend ujin në këtë shtëpi. Në ujë është mbytur Lena,

more vesh, apo jo?

Në pamundësi për të komunikuar me të zonjën e shtëpisë, Astriti la mbi

fron një paketë cigaresh me një pako kafe dhe, pa e përshëndetur gruan e

alarmuar prej pranisë së tij, u largua. Kur po kalonte tek cepi i shtëpisë, ai u

tremb nga klithma e befasishme e një kukumjaçeje që doli fluturimthi prej

kanatës pa xham të një dritareje. Gruaja, që po e ndiqte Astritin me sy, e vuri

re trembjen e tij. Duke qeshur me të madhe, i thirri:

— Mos ki frikë nga kukumjaçka; ajo është shoqja ime e vetme. Por mos

harro që ne të dyja nuk pimë ujë, prandaj as ti mos na kërko.

Të Vërteta që Sfidojnë Imagjinatën

Relievi i thyer dhe kushtet e ashpra natyrore e vështirësonin së tepërmi

jetën në një pjesë të asaj krahine të madhe. Për këtë arsye emrit të krahinës në

atë pjesë i ishte bashkangjitur cilësori e egër. Edhe përrallat që u tregoheshin

fëmijëve atje nuk e kishin atë butësinë e zakonshme, e cila i bën të

përshtatshme për botën fëminore. Kjo ndodhte ngaqë ata duheshin përgatitur

qysh herët, për të përballuar ashpërsinë e jetës në atë pjesë të krahinës, të

cilësuar jo rastësisht e egër prej banorëve të saj.

Gjatë viteve të luftës, kjo krahinë mori pjesë me të dy krahët: si me

fitimtarët edhe me të mundurit. Nga të dy palët pati edhe emra të dëgjuar.

Rrjedha e luftës, duke u kthjelluar, përfshiu me rrymën e fitimtarëve

shumicën e banorëve të krahinës. Një numër i vogël familjesh u detyruan të

përballonin pasojat e rënda të të humburit përballë një fitimtari mizor.

Agresiviteti i ideologjisë triumfuese, në bashkëveprim me vrazhdësinë e

natyrshme të mbartësve të saj, solli në Mallakastrën e Egër pamje të tilla të

luftës vetasgjësuese klasore, saqë edhe protagonistët e saj më fanatikë

habiteshin më vonë me aktet çnjerëzore që kishin kryer vetë.

Në vitin 1967, në një nga fshatrat e kësaj krahine kishte vetëm dy familje të

deklasuara. Njëra prej tyre kishte humbur rishtas kryefamiljarin. Ai qe

dënuar me vdekje për sabotim dhe e kishin pushkatuar. Meqenëse gruaja e re

me fëmijët jetimë përbënin një objekt të brishtë për ortekun e vrullshëm të

luftës së klasave, në pranverën e atij viti i anëtarësuan në kooperativën

bujqësore.

Pas kësaj, e gjithë vëmendja revolucionare e luftës ndaj armikut të klasës u

përqendrua mbi familjen tjetër. Kjo përbëhej nga kryefamiljari, Besimi, e

shoqja, e ëma dhe tre fëmijët. Të tre djem. I madhi ishte 12 vjeç, i dyti 9 dhe i

vogli 7 vjeç. Si burim të ardhurash për këtë familje shërbenin një arë

tetëdynymëshe, tre hektarë kullotë dimërore, 20 kokë dele dhe një pelë me

mëz.

Besimi e kishte shtëpinë rreth njëzet minuta larg prej kullotës dhe po aq

edhe nga toka e tij arë. Kur i çonte dhentë në kullotë dhe i sillte prej andej,

Besimi kujdesej që ato të mos dilnin nga udha. Përndryshe, e paguante fijen e

barit për fije ari. Ai merrte me vete herë gruan, herë dy nga djemtë për ta

ndihmuar. Kjo punë i sillte shumë mundim e telashe familjes së Besimit, por

ata nuk kishin burim tjetër të ardhurash. Nga na tjetër, atij i duhej të shlyente

rregullisht detyrimet me prodhime në natyrë dhe tatimet në rritje, që i

kërkoheshin nga shteti. Për arën dhe kullotën, Besimi jepte mish, vezë, gjalpë,

djathë e lesh. Ai kishte bërë disa herë kërkesë për ta pranuar në kooperativë.

Kështu do të shpëtonte prej telasheve të shumta të luftës së gjithanshme që

ushtrohej ndaj pronës së padëshiruar private.

— Je i padenjë për tu anëtarësuar në kooperativë – ishte përgjigjja

konstante e kryesisë.

Në verën e vitit 1967, këshilli popullor i fshatit dhe kryesia e kooperativës

bujqësore, në kuadrin e revolucionarizimit të mëtejshëm të jetës, i njoftuan me

shkrim Besimit vendimin e tyre lidhur me trajtimin që do t’i bëhej familjes së

tij në të ardhmen. Në bazë të këtij vendimi, familja e Besimit mund të kalonte

me këmbë ose me kafshë ngarkese në udhën e fshatit, por bagëtitë e tij nuk

duhej të shkelnin më atje. Tani e tutje ai mund t’i mbante dhentë vetëm në

arën apo kullotën e tij, përndryshe do të gjobitej rëndë.

Besimi u interesua për ta sqaruar këtë çështje si në këshillin popullor të

fshatit edhe në kryesinë e kooperativës. Të dy palët ia prenë shkurt:

— Mos e diskuto fare këtë çështje! Vendimi është i formës së prerë. Duhet

të na jesh mirënjohës që po të lejojmë të kalosh me kafshë ngarkese në udhën

e përbashkët të fshatit. Gjithë bashkëfshatarët e tu janë anëtarë kooperative,

kurse ti je privat. Bagëtitë private nuk duhet të shkelin në tokën kolektive,

përndryshe do ta pësosh keq.

— Më pranoni dhe mua në kooperativë, atëherë. Unë kam bërë shpesh

kërkesë për këtë.

— Bah, edhe ajo na duhet! Të na infektosh kooperativën bujqësore.

Besimi i mbajti dy ditë brenda në vathë dhentë, me shpresë se ata do ta

ndryshonin këtë vendim ekstrem. Kur u bind për të kundërtën, e shtroi

problemin në familje. Pasi i rrahën mendimet mes tyre, ata vendosën t’i çonin

e t’i sillnin dhentë nga kullota, duke i transportuar me pelë e në krahë. Nuk

kishte zgjidhje tjetër.

Besimi ngarkonte tri dele në pelë; dy anash samarit dhe një në mes. Një e

ngrinte vetë në krahë dhe një tjetër gruaja. Në këtë mënyrë, ata transportonin

pesë dele me një rrugë. Për t’i çuar të gjitha dhentë në kullotë, ata duhej të

bënin katër rrugë në mëngjes dhe po kaq edhe në mbrëmje, për t’i sjellë prej

andej. Në këtë punë të përditshme merrnin pjesë shumica e anëtarëve të

familjes së Besimit. Pas rrugës së parë, ata linin tek kullota dy djemtë më të

rritur që të kujdeseshin për dhentë e transportuara. Kjo vazhdonte derisa

bënin edhe rrugën e katërt dhe dhentë shtroheshin të gjitha në kullotë. Pastaj

në ruajtje të tyre rrinte vetëm Besimi, i cili priste dru ose bënte ndonjë punë

pastrimi në kullotë. E shoqja nxitonte të përgatiste fëmijët për në shkollë. Ata

e merrnin bukën e mëngjesit në dorë dhe e hanin duke shkuar në mësim.

Ditë veçanërisht e vështirë për Besimin dhe familjen e tij ishte ajo e

votimit. Kur familja e deklasuar i afrohej me ndrojtje qendrës së votimit,

grupi folklorik i fshatit shpërthente më fuqishëm se zakonisht në këngë e

valle, duke i bërë hare mjerimit për të cilin votohej. Pjesëtarët me të drejtë

vote të kësaj familjeje duhej të prisnin sa të votonin gjithë fshatarët e tjerë,

pastaj mund të paraqiteshin tek kutia e vetëzgjedhur. Atje duhej të tregonin

kujdes të veçantë, për të mos qenë as seriozë (sipas kodit klasor, kjo shprehte

urrejtje) dhe as të qeshur (kjo nënkuptonte tallje). Persona të stërvitur e të

paguar posaçërisht vëzhgonin çdo lëvizje në dhomën e votimit.

Një ditë votimesh Besimi e kishte nënën të sëmurë. Ai u interesua që,

sipas rregullit të shpallur, t’ia çonin kutinë e votimit në shtëpi të sëmurës.

Përgjigjja qe kategorike:

— E kush mund ta sjellë kutinë e votimit në shtëpinë tënde? Askush nuk

pranon ta kapërcejë pragun e një të deklasuari. Kutia e votimit nuk vjen dot

vetë atje.

Besimi u detyrua ta çonte nënën e sëmurë me pelë që të votonte. Tek

qendra e votimit kishte akoma njerëz në radhë. Ai e zbriti nënën nga pela dhe

e uli mbi një gur. Ajo u zbeh krejt dhe i ra të fikët.

Ngjitur me dhomën ku votohej, ndodhej infermieria e fshatit. Besimi

lajmëroi ndihmësmjekun dhe të dy bashkë e ngritën nënën peshë dhe e çuan

në infermieri. Ndihmësmjeku i bëri dy injeksione radhazi të sëmurës dhe i

tha Besimit:

— Nëna duhet çuar sa më parë në spital, se është shumë e sëmurë nga

zemra. Unë nuk kam telefon këtu që të njoftoj spitalin e rrethit, për të më

dërguar ambulancën. Ndofta e çojnë me makinën e kooperativës.

— Nuk besoj të jetë e lirë makina e kooperativës sot, iu përgjigj Besimi

duke u skuqur në fytyrë.

— E kuptoj ku e ke hallin, por do të flas njëherë vetë me ta.

Kur u kthye, ndihmësmjeku i tha me një buzëqeshje të hidhur:

— Kishe të drejtë. Mundohu ta çosh vetë në spital nënën, se është rëndë.

Tronditja e dëmton shumë, prandaj mos e hip në pelë.

Besimi e ngriti nënën në krahë, ndërsa bashkëshortja tërhiqte pelën për

freri. Meqenëse për të dalë në rrugën automobilistike duhej të ecnin treçerek

ore, burrë e grua ndërronin njëri-tjetrin kur lodheshin. Me të mbërritur në

xhade, Besimi e nisi në shtëpi të shoqen me pelë, që të kujdesej për bagëtitë

dhe fëmijët.

Nënën e shtruan menjëherë në spital. Meqenëse ishte në gjendje të rëndë,

mjekët e lejuan Besimin t’i qëndronte pranë shtratit. Në mbrëmje dhe gjatë

natës, gjendja e të sëmurës erdhi duke u përkeqësuar. Duke gdhirë dita tjetër,

ndërroi jetë. Besimi faturoi një kamion-taksi dhe e çoi nënën e vdekur në

shtëpi.

Fëmijët ishin në shkollë, e shoqja me bagëti. Ai kaloi tri orë i vetëm pranë

arkivolit, duke pirë duhan. Kujtoi vuajtjet e shumta të nënës dhe arkivoli iu

duk i vogël për t’i nxënë të gjitha brenda.

Të parët erdhën fëmijët. Ata filluan të qanin me ngashërim, mbasi gjyshja i

kishte mbajtur gjithmonë pranë. Besimi i nisi dy djemtë më të rritur për tek

mamaja që ta lajmëronin për vdekjen e gjyshes dhe ta ndihmonin të sillte

dhentë.

Atë natë të përzishme familja e trishtuar e kaloi krejt e vetme.

Besimi i përkiste një fisi të pashtuar. Vëlla nuk kishte. Dy kushërinjtë e tij

të parë ishin larguar prej kohësh nga fshati dhe nuk dukeshin më aty nga

frika e virusit biografik. Ai kishte edhe një motër, e cila ishte martuar prej

shumë vitesh në një familje të përkrahur nga pushteti në fuqi. Me

ashpërsimin e luftës së klasave, motra ishte detyruar t’i ndërpriste

marrëdhëniet me vëllain, për hir të interesave të familjes së saj. Atë vit ajo

kishte edhe një vajzë me bursë shteti në universitet. Në këto rrethana, Besimi

e pa më të udhës të mos ta njoftonte fare motrën për vdekjen e nënës.

Pasi e kaluan gjithë natën vetëm, ai duke pirë duhan dhe e shoqja duke u

përpjekur të qetësonte fëmijët, të cilët po ballafaqoheshin për herë të parë me

dukurinë vdekje, në mëngjes filluan përgatitjet për varrimin e nënës së

shtëpisë.

Midis arës së Besimit dhe kullotës, gjendej varreza e të parëve të tij. Atje

ishin katër varre: i gjyshit, i gjyshes, i xhaxhait dhe i një motre të vdekur në

moshën pesëvjeçare. Babai i Besimit kishte vdekur në burgun politik të

Burrelit dhe kishte mbetur pa varr.

Megjithëse bashkëfshatarët e tij e kishin marrë vesh fatkeqësinë që i kishte

ndodhur familjes së deklasuar, asnjëri prej tyre nuk kishte guxuar t’ia shkelte

pragun e shtëpisë. Besimi nuk e çonte dot arkivolin e nënës tek varrezat

vetëm me të shoqen. Nuk i mbetej zgjidhje tjetër, veç ta ngarkonte në pelë.

Ashtu veproi. Për të balancuar peshën e arkivolit, Besimi ngarkoi një trung në

anën tjetër të samarit të pelës. Gruaja e tërhiqte pelën për freri, që të ecte

shtruar. Besimi kujdesej për arkivolin, duke e mbajtur me dorë të mos

tronditej nga udha e përpjetë. Pas pelës ecnin kokulur tre fëmijët, të cilët

përbënin kortezhin më të vogël e më të sinqertë që mund të mendohet.

Tek varrezat e shkarkuan arkivolin me kujdes dhe e vendosën në një vend

të sheshtë. Besimi i tregoi së shoqes ku duhej hapur varri i ri, ndërsa vetë

filloi të çante me pyka e varé trungun e drejtë që kishte ngarkuar në pelë si

kundërpeshë të arkivolit. Pjesët e çara do t’i vendosnin pjerrtas mbi arkivol,

para se ta mbulonin me dhé.

Ata nuk e kishin përfunduar së hapuri varrin, kur aty ia behën kryetari i

këshillit të fshatit, plotfuqishmi i zonës, një bashkëfshatar komunist dhe një

person i katërt, të cilin Besimi nuk e njihte. Ndërsa tre të tjerët qëndruan rreth

20 m tej vendit ku hapej varri, kryetari i këshillit iu afrua pranë e i foli:

— Erdhëm duke menduar se kishit mbaruar punë me varrimin, Besim.

Sidoqoftë, ti duhet të vish pak me ne, se të kërkojnë.

— Kush më kërkoka në këtë çast, kur unë kam arkivolin e nënës në buzë

të varrit?

— Ti eja takoi njëherë ata, pastaj mund të të lejojnë të kthehesh shpejt, për

të mbaruar punë.

— Gjersa ata erdhën deri aty, le të bëjnë edhe disa hapa e të vijnë këtu, ia

ktheu Besimi duke hedhur shikimin mbi personat që rrinin pak më tej.

— Nuk janë këta që të kërkojnë ty. Shokët, që duan të të takojnë, po na

presin tek zyrat e kooperativës.

— Pa varrosur nënën, unë nuk largohem prej këtej, i tha prerazi Besimi

duke vazhduar punën për hapjen e varrit.

Kryetari i këshillit shkoi tek tre të tjerët, për t’iu transmetuar fjalët e

Besimit. Pas pak, aty erdhi plotfuqishmi i zonës, i cili i foli me një ton të

zbutur:

— Ne e kuptojmë gjendjen tënde shpirtërore në këto çaste, Besim. Mirëpo

paraqitja jote pranë shokëve të rrethit, që të kërkojnë, është një detyrim ligjor.

Krahas hallit që të ka zënë, përpiqu ta respektosh ligjin, se kështu është më

mirë si për ty edhe për ne.

— Unë ligjin e kam respektuar dhe e respektoj gjithmonë, përndryshe ai

nuk më kursen mua; e di mirë këtë. Por mendoj se respektimi i ligjit nuk

duhet të mohojë respektin për nënën e vdekur, që pret të varroset.

— Mirë, përfundoje së hapuri varrin, futeni arkivolin në të dhe le të

vazhdojë gruaja për ta mbuluar, derisa të kthehesh vetë. Unë do të të pres

atje, me ata shokët.

Kur plotfuqishmi u largua, bashkëshortja i tha e merakosur Besimit:

— Ik më mirë që tani, se mos ta marrin për keq vonesën e na hapet ndonjë

telash pastaj. Mjaft halle kemi edhe në këtë gjendje.

— Ja, sa të hapim varrin e të fusim arkivolin në të; pastaj do të iki.

Pas një çerek ore, Besimi hodhi lopatat e para të dheut mbi arkivol dhe

pëshpëriti i përlotur:

— Më fal, nënë! Ata që më kanë penguar të t’i plotësoja kushtet e

nevojshme në jetë, nuk po më lejojnë as të të varros qetësisht. Bëma hallall!

Shkoi tek ata që po e prisnin dhe së bashku morën rrugën për tek zyrat e

kooperativës bujqësore. Nuk kishin ecur as dhjetë minuta, kur në një kthesë

të rrugës panë një GAZ të ndaluar. Prej tij zbritën tre persona: një civil dhe dy

policë.

— Në emër të popullit, je i arrestuar! iu drejtua Besimit personi i veshur

civil.

Të dy policët e kapën në çast për krahësh dhe i hodhën prangat në duart

pas shpine. Mandej e futën në GAZ. Personi i veshur civil u ul në krah të

shoferit. Duke kthyer kokën pas, ai i foli Besimit gjithë mllef:

— Si guxove ti, armik populli, të mos votoje familjarisht pardje? Doje të

matje forcat me pushtetin tonë? Thyej qafën, tani, si gjithë armiqtë që kanë

dashur të bëjnë prova të tilla.

— Mua më vdiq nëna në radhë për të votuar dhe nuk e kam varrosur

akoma. Nuk besoj se jeta e një njeriu vlen më pak se vota e tij.

— Jeta e armiqve të partisë s’është veçse një pengesë në rrugën e

revolucionit tonë, iu skërmit kuadri i Sigurimit.

GAZ-i u nis. Dyqind metra më tej, rruga ngjiste një të përpjetë kundruall

vendit ku po varrosej e ëma. Besimi ktheu kokën dhe përqendroi shikimin e

mjegulluar nga lotët mbi varrin e zbuluar të nënës. E shoqja po hidhte dhé me

lopatë mbi arkivol. Kureshtarë, fëmijët po ndiqnin me sy GAZ-in, pa e ditur

se ai do t’i linte jetimë me baba gjallë për shumë kohë.

Llogaritarja

Në anën perëndimore të rrethimit të kampit të Spaçit, buzës së përroit

shtatthepisur, kalonte një udhë malore këmbësorësh. Ajo shkelej prej një

numri të kufizuar kalimtarësh, të cilët ishin banorë të një fshati të vogël me

shtëpi të shpërndara në grykëmalin përballë kampit. Kjo udhë çonte në

qendrën e vogël urbane të zonës, e cila përbëhej nga zyrat e ndërmarrjes së

shfrytëzimit të minierës, dyqanet e shitblerjes dhe zyrat e kooperativës

bujqësore. Ky ishte edhe stacioni i fundit që lidhte Spaçin me pjesët e tjera të

vendit. Automjetet apo personat, të cilët vazhdonin rrugën matanë këtij

stacioni, i lidhte patjetër puna me minierën e Spaçit ose me komandën e

kampit.

Deri aty vinin edhe familjarët e të burgosurve për takim me njerëzit e tyre.

Ata i paraqisnin letërnjoftimet oficerit të rojës, i cili shënonte edhe emrin e të

burgosurit që donin të takonin. Mandej prisnin në një shesh pak më tej që t’iu

thirrej emri për fillimin e takimit. Nëse njeriu i tyre ishte privuar nga kjo e

drejtë me vendim të komandës, për arsye të ndryshme të parashikuara në

rregulloren e kampit, oficeri i rojës ua kthente menjëherë letërnjoftimet, duke

i urdhëruar të largoheshin.

Pikërisht tek sheshi ku prisnin familjarët e të burgosurve t’iu thirrej emri

për takim, udha këmbësore bashkohej me rrugën automobilistike. Në vijim,

pasi qarkonte gjithë gjerësinë e kampit në zbritje drejt përroit të thellë, ajo

gjarpëronte në shpatin matanë. Në lartësinë rreth njëqind metra prej shtratit

të përroit, udha dilte tek një shesh i vogël me bar, karshi godinave të kampit.

Pozicioni i ekspozuar si një pikë vrojtimi dhe prania e një peme të vogël me

degë të hapura anash, e bënin këtë shesh një vend të preferuar prehjeje për

kalimtarët, para se të vazhdonin më tej udhëtimin e lodhshëm malor. Atje

fëmijët e shkollës prisnin njëri-tjetrin. Ndonjëri prej tyre, që nuk kishte bërë

detyrat e shtëpisë, i kopjonte shpejt e shpejt prej shokëve. Edhe kur

ktheheshin nga shkolla, ata uleshin tek sheshi, para se të shpërndaheshin

nëpër shtëpitë e tyre.

Përveç nxënësve të shkollës tetëvjeçare, të përditshëm në këtë udhë ishin

edhe furnitori me bukë i fshatit dhe një vajzë e re që punonte llogaritare në

zyrat e kooperativës bujqësore. Në shumicën e rasteve, llogaritarja shkonte

dhe kthehej nga puna me fëmijët e shkollës. Ajo kishte pak punë për të bërë

me shifrat anemike të një ekonomie bujqësore në agoni. Nga ana tjetër, në atë

zonë të thellë malore nuk mund të bëhej fjalë për disiplinë profesionale si

gjetkë.

Deri në vitin 1968, udha këmbësore në fjalë përshkonte mes për mes

territorin ku u ngrit kampi në pranverë të atij viti. Pas kësaj, ajo devijoi në

drejtimin e përshkruar më lart.

Kontingjenti i parë i të burgosurve politikë, që populloi kampin e Spaçit,

erdhi prej qytezës industriale të Repsit, disa kilometra më larg. Ata kishin

ndërtuar fabrikën e përpunimit të parë të mineralit të bakrit, që do të nxirrej

prej minierës së Spaçit.

Ardhja e të burgosurve të parë në kampin e Spaçit zgjoi kureshtjen e

banorëve të zonës. Sa herë që kalonin në udhën përqark rrethimit të kampit,

jo rrallë edhe posaçërisht, ata shikonin me habi e frikë shqiptarët kokëqethur

të veshur me uniformë doku bojë tulle, për të cilët kishin dëgjuar se ishin

armiq të partisë. Habia e tyre shumëfishohej kur mësonin se midis të

burgosurve kishte edhe ish-kuadro të rëndësishëm të partisë, inxhinierë,

mjekë e pedagogë, të cilët kishin punuar e jetuar në kryeqytet, apo në qytetet

kryesorë të vendit. Duke krahasuar jetesën e tyre të mjeruar e primitive me

atë ç’kishin parë kur kishin shkuar ndonjëherë në Tiranë, ata nuk arrinin dot

ta kuptonin se çfarë i kishte detyruar këta njerëz, të privilegjuar nga fati, të

shkelmonin komoditetin e jetës qytetare e të përfundonin në Spaç<

Ngritja e kampit në gropën e zymtë të Spaçit shërbeu si një kurbet i vogël

për banorët e zonave përreth. Me të nisi një erë e re ndryshimi ekonomik dhe

konceptimi të mirëqenies për shumë malësorë, të cilët u punësuan me fillimin

e shfrytëzimit të minierës. Sipas organikës së parashikuar, u punësuan mjaft

brigadierë të lirë e zëvendës të tyre, teknikë miniere, mekanikë, elektricistë,

inxhinierë gjeologjie, punonjës mirëmbajtjeje, magazinierë e shumë

zjarrmëtarë. Këta të fundit bënin ndezjen e minave në mbarim të punës së

çdo turni, mbasi të burgosurve nuk iu lejohej kontakti me eksplozivin.

Natyrisht, më të privilegjuarit ishin ata që u veshën policë. Veç mirëqenies

ekonomike, ata përfituan edhe pushtet. Ndërsa në kooperativën e varfër

malore atyre nuk u kishte rënë rasti as për të ruajtur ndonjërën prej kopeve të

rralla të bagëtive, në kampin e Spaçit partia po u besonte ruajtjen dhe

ndëshkimin e armiqve të saj. Karriera e befasishme cinike i eksitonte si dozë

droge pasionet e tyre agresivë, deri atëherë të fjetura. Në ditët e pushimit, ata

shkonin tek dyqani i fshatit të veshur me uniformë dhe krenoheshin për

torturat që kishin ushtruar atë javë ndaj armiqve të partisë.

Me kontingjentin e parë të të burgosurve që u vendosën në Spaç kishte

qenë dhe Arifi, një ish-arsimtar prej Shkodre. Ai ishte diplomuar mësues vitin

ogurzi 1966, kur lufta e klasave në Shqipëri do të arrinte së shpejti apogjeun e

saj dhe revolucionarizimi do ta shterpëzonte jetën e shoqërisë shqiptare. Në

shtator të atij viti, seksioni i arsimit të rrethit e emëroi mësuesin e

sapodiplomuar në një fshat malor të zonës kufitare. Arifi 20 vjeçar nuk kishte

dashur të shkonte atje. Meqenëse familja e tij kishte një cen në biografi, të dy

prindërit iu lutën të respektonte vendimin e seksionit të arsimit. Për hatër të

tyre, Arifi u bind.

I mësuar me jetën e qytetit dhe kujdesin familjar të gatimit e higjienës, ai

kishte vuajtur për të përballuar vështirësitë e jetës së beqarit në fshatin e

thellë malor. Për fatin e tij të keq, nuk e transferuan prej atij fshati as vitin

shkollor pasardhës. I dëshpëruar prej jetës së vështirë që e priste, Arifi u

arratis jashtë shtetit qysh javën e parë që rifilloi punën në të njëjtën shkollë.

Një muaj pas arratisjes, autoritetet e shtetit fqinj verior e dorëzuan në

Shqipëri. Pas një hetuesie të rreptë, e dënuan 22 vjet burg, si agjent i UDBsë.

Pranvera e vitit 1968 e gjeti Arifin bujtës të kampit të Spaçit, së bashku me

katërqind të burgosur të tjerë. Aty filloi punën me tre turne në minierë.

Gjatë vitit që ushtroi profesionin e mësuesit në malësi, krahas telasheve të

jetës me shumë mangësi, Arifin e kishte tërhequr bota e çiltër fëminore. Midis

tyre, ai e kishte ndier veten si midis engjëjsh. Në jetën e vrazhdë të Spaçit,

Arifi kujtonte me nostalgji njomështinë dhe ëmbëlsinë e ndjenjave të pastra të

fëmijëve.

Sa herë ndodhej në kamp, kur fëmijët e fshatit përballë shkonin apo

ktheheshin nga shkolla, ai ngjitej mbi tarracën e numërimit të të burgosurve,

për t’i parë nga sa më afër. Tarraca dilte si ballkon mbi udhën që kalonte

paralel me rrethimin e kampit dhe, si rreze shikimi, nuk ishte më tepër se

tridhjetë metra prej saj. Arifi i shikonte me vëmendje e kërshëri të madhe

portretet e fëmijëve të shkollës. Me kalimin e ditëve, ai u mësua aq shumë me

ta, sa ishte në gjendje të dallonte me shikimin e parë se cili prej tyre

mungonte atë ditë. Ata nuk ishin më tepër se dhjetë nxënës. Në mëngjes

fëmijët kalonin për në shkollë rreth orës tetë, ndërsa ktheheshin pas orës

dymbëdhjetë. Arifi nuk i shihte ata vetëm kur shkonte në punë turni i parë.

Dy javët e tjera i shikonte përditë.

Ndërkohë edhe fëmijëve po u binte në sy i njëjti portret të burgosuri, i cili

i vëzhgonte me vëmendje çdo herë që kalonin pranë rrethimit të kampit. Ata

filluan të reagonin me shenja të qarta interesimi ndaj të burgosurit që i

shoqëronte përherë me sy. Kur ndodheshin në pikën më të afërt të vëzhgimit

të ndërsjellët, fëmijët sajonin ndonjë shkak për të ndaluar. Duke u kujdesur që

të mos binin në sy të rojeve, ata përqendronin shikimin mbi të burgosurin

dhe me buzëqeshje i linin të kuptonin se e kishin pikasur interesimin e tij për

ta.

Llogaritarja po bëhej dëshmitare e heshtur e komunikimit në largësi midis

fëmijëve, me të cilët bashkudhëtonte shpesh, dhe të burgosurit misterioz. Në

një farë mënyre, edhe atë vetë po e joshte ky komunikim i veçantë. E re në

moshë, e shkëputur disi nga jeta për shkak të pozicionit të thellë malor të

vendbanimit, e vetmuar në vajtje-ardhjet prej punës, llogaritarja ndiente

nevojën e kësaj dukurie joshëse e argëtuese, e cila ia prishte paksa

monotoninë e jetës rutinë, pa rrezikuar asgjë nga ana e saj. Joshja prej së

panjohurës e së ndaluarës përbënte një tundim në rritje për shpirtin e saj të ri,

në zbrazëtinë e jetës që e rrethonte. I burgosuri ishte gjithashtu i ri në moshë,

me trup të hedhur e fytyrë të hijshme. Një buzëqeshje e përmbajtur, sa herë i

ndesheshin sytë me nxënësit ose llogaritaren, e bënte edhe më shprehëse

fizionominë e tij.

Një ditë fëmijët, duke u kthyer nga shkolla, kishin mbledhur një tufë lule

mali. Tek vendi i zakonshëm ata ndaluan dhe filluan ta përshëndesnin të

burgosurin duke tundur lulet. Ky iu përgjigj përshëndetjes së tyre me

salutime të kujdesshme me dorë, për të mos rënë në sy të ushtarëve në

vendrojë.

Ndërkohë pranë fëmijëve arriti llogaritarja, që po kthehej nga puna. Ajo

mori tufën me lule nga dora e njërit prej nxënësve dhe gjysmën e saj e flaku

drejt rrethimit. Lulet e shpërndara ngecën nëpër gjembat e telave. I burgosuri,

veç buzëqeshjes së zakonshme, i adresoi asaj edhe një përshëndetje të lehtë

me dorë. Llogaritarja iu përgjigj duke tundur pjesën tjetër të luleve dhe, si

hodhi pas flokët e gjatë e të zinj me një lëvizje të hijshme të kokës, vazhdoi

udhën me hap të ngadalshëm. Fëmijë e shkollës i shkuan pas.

Kur arritën tek sheshi i prehjes, llogaritarja u kthye me fytyrë nga tarraca e

kampit. I burgosuri nuk kishte lëvizur prej vendit. Si e përshëndeti atë edhe

një herë së largu, llogaritarja i lidhi lulet buqetë dhe i vari në një degë të

pemës me pamje nga kampi. Mandej mori rrugën për në shtëpi.

Dy javë më vonë, viti shkollor u mbyll dhe nxënësit nuk u dukën më në

udhën e zakonshme. Llogaritarja shkonte e kthehej e vetme nga puna, ndërsa

i burgosuri nuk mungonte të shfaqej rregullisht te këndi i tarracës. Nga

përvoja e përditshme, ajo e dinte se, sapo dilte te kthesa e parë e udhës prej

nga dukej tarraca e derisa arrinte tek sheshi i prehjes matanë përroit, çdo hap

i saj shoqërohej prej shikimit ngulmues të djaloshit të burgosur, të dëshiruar

për jetë të lirë. Kjo i pëlqente dhe e tërhiqte së tepërmi. Prej ciklit 24 orësh të

vegjetimit të përditshëm, llogaritarja i veçonte ato çaste si parathënie jete për

të dy të privuarit: ai prej burgut e ajo prej fatit. Vajza kishte përshtypjen se

çdo kalim i saj në udhën pranë rrethimit të kampit i ngjante një parade

erotike. Veç për një gjë ajo ishte e sigurt: rrethanat në të cilat zhvillohej ky

dialog ndjenjash nuk premtonin më tepër se një dashuri platonike. Kjo

garanci fizike e bënte edhe më të zhdërvjellët llogaritaren në reagimet e saj

ndaj sjelljes së djaloshit të burgosur.

Një javë që shkonte turni i dytë në punë, Arifi filloi të dilte në mëngjes tek

tarraca, duke mbajtur në qafë peshqirin e syve me fushë të bardhë e me vija të

kuqe e të verdha. Ato ditë llogaritarja, duke u kthyer nga puna, mbante në

dorë një tufë lulesh me të njëjtat ngjyra. Pasi bënte përshëndetjen e

zakonshme duke tundur lulet në pjesën e udhës më afër tarracës, ajo i

flakte një pjesë të tyre drejt rrethimit e buzëqeshur. Kur dilte tek sheshi i

prehjes, llogaritarja nuk harronte ta përshëndeste sërish në largësi të

burgosurin, t’i bënte buqetë lulet e mbetura dhe t’i varte në të njëjtën degë të

pemës.

Arifi nuk e ndante më peshqirin trengjyrësh, sa herë dilte mbi tarracë në

kohën që kalonte llogaritarja. Edhe ajo nuk e prishi ritualin e përshëndetjes

me përkundje lulesh trengjyrëshe dhe ekspozimin e tyre në degën e pemës

përballë kampit.

Në mesin e muajit gusht, Arifi filloi punën turni i tretë. Dy ditët e para të

asaj jave ai i shkëmbeu rregullisht mesazhet erotike me llogaritaren. Të

mërkurën në mëngjes kjo nuk e pa të burgosurin me peshqirin trengjyrësh në

qafë te këndi i zakonshëm i tarracës.

Kur shkoi në zyrat e kooperativës bujqësore, dëgjoi të flitej për një

aksident të rëndë të ndodhur gjatë natës së kaluar në minierë. Brigada e

avari-shpëtimit, e ardhur posaçërisht prej Rrëshenit, po punonte për të

nxjerrë kufomën e viktimës nga një shembje e madhe dheu. Veç fatkeqit që

kishte humbur jetën, ishin plagosur edhe dy të burgosurit e tjerë që punonin

bashkë me të.

Llogaritarja kishte humbur qetësinë. Një parandjenjë e keqe, se nuk do ta

shikonte më të burgosurin misterioz dhe peshqirin e tij simbolik, e detyroi që

ajo të mos fillonte punë atë ditë. Vetëm atëherë e kuptoi sesa vend kishte zënë

ai në jetën e saj.

Si qëndroi dy orë tek zyrat, duke u interesuar vazhdimisht për ndonjë

informacion të ri nga miniera, ajo mori dalëngadalë rrugën e kthimit për në

shtëpi. Sapo doli tek kthesa e udhës, prej ku shfaqej tarraca e kampit, fiksoi

me ankth shikimin në këndin e zakonshëm ku rrinte i burgosuri. Asnjeri. Për

t’i dhënë kurajë vetes, llogaritarja mendoi se ai mund të kishte qëndruar në

minierë me grupin e të burgosurve që po punonin bashkë me brigadën e

avari-shpëtimit. Gjithashtu, ai mund të ishte njëri prej dy të plagosurve. Nuk

donte ta besonte se fati mund të tregohej aq tekanjoz, sa të zgjidhte për të

ndëshkuar pikërisht atë midis gjithë të burgosurve.

Duke ecur me hap të menduar, llogaritarja arriti tek pjesa e udhës më afër

tarracës. U ndal dhe endi shikimin prej këndit të boshatisur të tarracës tek

telat e rrethimit. Nëpër gjembat e telave dukeshin lule të vyshkura, të cilat ajo

i kishte flakur ditët e shkuara drejt portretit që i buzëqeshte. Iu mbushën sytë

me lot dhe vazhdoi rrugën me kokën ulur. Si asnjëherë tjetër, asaj iu desh një

gjysmë ore për të përshkruar atë copë udhë deri tek sheshi i prehjes. U kthye

me gji nga kampi dhe e përpiu tarracën me sy. Atje lëviznin disa të burgosur,

por asnjëri nuk i ngjau me atë. Llogaritarja e dinte se ai, po të ishte në kamp,

nuk rrinte kurrsesi pa dalë tek këndi i vrojtimit; aq më tepër në një ditë të

tillë.

Sakaq, në udhën që çonte prej minierës në kamp, u duk një grup të

burgosurish me barelë në krahë, i shoqëruar prej tre policëve. Vajzës i shkuan

mornica në trup. Për të mposhtur emocionet, llogaritarja filloi të thurte një

kurorë të vogël me lule e gjethe. Ajo e kishte përfunduar kurorën, kur grupi i

të burgosurve me barelë në krahë mbërriti tek porta e brendshme e kampit.

Në të njëjtin çast, tek këndi i tarracës doli një i burgosur me peshqirin

trengjyrësh në dorë. Llogaritarja brofi përpjetë prej gëzimit. Nëpërmjet

shikimit të mjegulluar nga lotët, ajo nuk arrinte të dallonte nëse i burgosuri

me peshqirin e mirënjohur në dorë ishte vërtet ai. Peshqiri u shpalos

plotësisht në njërin krah, pastaj u kthye në anën tjetër. Llogaritarja u shkreh

në vaj, u përkul mbi gjunjë dhe mbuloi fytyrën me të dyja duart. Nga ajo anë

peshqiri trengjyrësh përshkohej tejembanë prej një shiriti të zi. Personi që

kishte dalë mbi tarracë ishte shoku i ngushtë i Arifit; i vetmi që kishte dijeni

për komunikimin e atij me llogaritaren.

Si ndenji disa minuta e mbështetur mbi gjunjë, vajza e përlotur vendosi

kurorën mbi të njëjtën degë të pemës, ku kishte çuar buqetat me lule deri një

ditë më parë. Pastaj bëri një përkulje të thellë në drejtim të grupit të të

burgosurve me barelë, që po hynin në oborrin e kampit, dhe, rrëmbimthi,

mori rrugën për në shtëpi.

Prej asaj dite, llogaritarja e përshkonte me kokën ulur e me hap të

shpejtuar udhën prej sheshit të prehjes deri tek rruga automobilistike dhe

anasjelltas. Kur sytë e saj të trishtuar rrëshqisnin rastësisht shikimin mbi

tarracën e kampit, mbusheshin vetvetiu me lot.

Ndërsa kurora përmbi degën e pemës po thahej përditë e më tepër,

llogaritarja nuk u ul më tek sheshi i prehjes. Ata sy që, për muaj me radhë, e

kishin soditur me aq dashuri, tashmë ishin mbyllur përgjithmonë.

Radiotransmetuesi

Ofiçina mekanike e kampit të Spaçit ishte një vend pune i privilegjuar.

Atje të burgosurit zanatçinj të hekurishteve ushtronin profesionin e tyre,

duke siguruar një burim modest të ardhurash në mënyrë shumë më të

rehatshme se bashkëvuajtësit e tyre, që punonin me tre turne në minierë.

Mekanikët punonin vetëm turni i parë, nuk kishin normë pune të detyruar

dhe nuk iu qëndronte njeri tek koka gjatë orarit të punës. Nga ana tjetër,

marrëdhëniet e tyre me policët, që i shoqëronin në punë, ishin krejt të

ndryshme, në krahasim me ato të të burgosurve të nëntokës.

Në ofiçinë, krahas punës për riparimin e automjeteve, ata përgatisnin në

mënyrë artizanale presa të ndryshme të zbukuruara, skelete syzesh dielli,

tokëza për rripa mesi, apo kuti duhani metalike. Policët e Spaçit tregoheshin

të pangopur për këta lloj artikujsh. Kjo bënte që ata të mbanin një qëndrim

dashamirës ndaj të burgosurve mekanikë, mbasi këtyre ua ndalonte

rregullorja e kampit të bënin punë private për cilindo.

Një përfitim tjetër i këtyre të burgosurve ishte kontakti i vazhdueshëm me

shoferë të lirë prej të gjithë rretheve të vendit. Këta punonin përkohësisht në

transportimin e mineralit dhe shkonin në ofiçinën e kampit për shërbime të

ndryshme mekanike. Duke u njohur nga afër me njëri-tjetrin, shoferët e

rretheve përkatëse u çonin letra apo sende të vogla në shtëpi të burgosurve

mekanikë, për shërbimet e kujdesshme që u kryenin automjeteve të tyre.

Megjithatë, duke qenë të burgosur të kampit të Spaçit, as mekanikët e ofiçinës

nuk u shpëtonin dot telasheve.

Njëri prej tyre kishte pasion shahun. Në jetën e lirë, ai kishte qenë

aktivizuar në kampionatin shahistik kombëtar. Mekaniku kishte përgatitur në

ofiçinë një kuti të vogël shahu. Figurat dhe gurët e thjeshtë të shahut i kishte

punuar me shije të hollë. Kohën e lirë e kalonte gjithmonë duke luajtur shah.

Një ditë në ofiçinë kishte shkuar për riparim një kamion autoburg. Të

nesërmen në mëngjes autoburgu duhej të nisej doemos për rrugë. I burgosuri

në fjalë dhe një mekanik tjetër u detyruan të qëndronin në punë edhe gjatë

orëve të turnit të dytë. Të shoqëruar prej një polici, ata u kthyen në kamp

rreth orë 11 të natës. Si hëngrën darkë, shkuan në kapanonin e tyre për të

fjetur. Shahisti gjeti nën jastëk gazetën SPORTI të ditës, të cilën ia kishte çuar

një shoku i tij. Nuk iu durua pa e shfletuar, meqenëse ato ditë ishte duke u

zhvilluar një matç i bujshëm për titullin botëror në shah.

Mori që poshtë dyshekut minikutinë e shahut dhe i vendosi gurët në

pozicionin fillestar. Prej këllëfit të jastëkut nxori një fletore e një laps dhe u

shtri brinjas mbi dyshekun e tij. Në këtë pozicion, i kishte kthyer krahët derës

së kapanonit. Filloi t’i lëvizte gurët sipas skemës së lojës të regjistruar në

gazetë. Secilën lëvizje e shkruante më parë në fletore, pastaj poziciononte

gurin përkatës. Bukuria e lojës, që po shpalosej para syve të tij të mrekulluar,

e magjepsi. Ai harroi krejt që në atë orë nuk lejohej të rrinte i veshur mbi

krevat.

Njëri prej policëve të shërbimit hyri për kontroll në kapanon. Pamja e të

burgosurit të shtrirë mbi batanije pa u zhveshur i tërhoqi vëmendjen. Për ta

kapur në befasi, filloi të ecte i përkulur midis dy radhëve të krevateve

kolektivë trekatësh. I burgosuri objekt vëzhgimi e kishte krevatin në kat të

dytë. Me hap gjahtari, polici arriti pranë tij. I burgosuri, i përpirë tërësisht

prej bukurisë së lojës, nuk ndjeu gjë. Polici drejtoi trupin dhe mbeti pa frymë

prej pamjes që iu shfaq para syve.

I burgosuri, i përkulur mbi një kuti të dyshimtë, diçka shkruante e mandej

diçka lëvizte brenda kutisë. Polici kishte dëgjuar se kështu veprohej për

deshifrimin e shprehjeve të koduara të përcjella me radiotransmetues. Ora në

të cilën po kryhej kjo punë përligjte sekretin e saj. Në çast policit iu kujtua se

ky i burgosur kishte një vëlla të arratisur. Sinjalet duhej të vinin prej andej<

Me një hov, polici kërceu në katin e dytë të krevateve duke thirrur:

— Mos lëviz prej vendit, je i arrestuar!

I trembur nga befasia e sulmit, i burgosuri mbylli me rrëmbim kutinë e

shahut dhe kërceu poshtë krevatit. Polici bëri të njëjtin veprim, duke e

urdhëruar me zë të rreptë:

— Dil jashtë me hap, pa e lëshuar atë që ke në dorë. Përndryshe, do ta

pësosh.

I burgosuri iu bind urdhrit.

— Ec drejt Zyrës Teknike.

Atje ndodhej polici tjetër. Me të mësuar këtë aventurë nate të të

burgosurit, ai i hodhi prangat në duar, duke iu hakërruar:

— Armiqtë e brendshëm janë përpjekur gjithmonë të lidhen me ata të

jashtmit, por partia ua ka thyer kokën.

Me një lëvizje të pakontrolluar të dorës prej acarimit, polici rrëzoi kutinë e

shahut dhe gurët u shpërndanë në dysheme.

— Bateri janë këto? pyeti me zë të vrazhdë.

— Jo, gurë shahu.

— Për pak, na i hodhe! Qysh kur ka filluar të luhet shahu me një person?

Dy policët e çuan të burgosurin duarlidhur tek shefi i prapavijës, i cili

ishte oficer roje atë natë. Një mullar burrë nga trupi dhe anemik nga truri, ai

hapi kutinë e shahut dhe filloi të kontrollonte gurët. Duke tundur kokën me

mosbesim, oficeri i rojës u shpreh:

— Kështu duan t’i maskojnë veprat e tyre armiqtë e partisë: herë me sport

e herë me muzikë. Por gënjejnë veten e tyre, se partisë sonë nuk ia hedhin

dot. Kësaj kutie do t’i bëhet ekspertiza në hetuesinë e Rrëshenit. Deri atëherë,

le të rrijë në birucë ky bandilli, që dashka të na mbush mendjen se luan shah i

vetëm në mes të natës.

Shahisti, i zënë mat, iu nënshtrua fatit.

Përgjegjës Bega

Meqenëse ai fshat ishte cilësuar reaksionar, pushteti diktatorial kishte

treguar gjithmonë kujdes në përzgjedhjen e kuadrove për administrimin e tij.

Kjo, natyrisht, jo në të mirën e fshatit, por për triumfin e plotë të ideologjisë,

me të cilën ai nuk ishte pajtuar vullnetarisht. Përçarja dhe nënshtrimi ishin

hakmarrja dhe arritja më e mirë në dëm të fshatit rebel.

Pas ngritjes së kooperativës bujqësore, kontrolli mbi jetën dhe ekonominë

e fshatarëve u bë i plotë. Kjo u jepte dorë kuadrove të përzgjedhur të partisë e

të pushtetit për realizimin e synimeve të tyre të mbrapshta.

Njëri prej kuadrove më jetëgjatë e më keqbërës në administrimin abuziv të

atij fshati të pasur ishte përgjegjësi i sektorit, Bega. Ky e ushtroi detyrën e

përgjegjësit fuqiplotë dy dekada. Karriera e gjatë e Begës ishte mishërimi më

tipik i investimit të pakursyer që u bënte diktatura vesit dhe injorancës, si

katalizator i tij. Duke qenë se vesi është pararendës i krimit, ai mbetet cilësia e

parë që synohet në përzgjedhjen e veglave të verbra.

Bega ishte bir i atij fshati, që e lindi për fatkeqësinë e tij. Ai mezi arriti ta

përfundonte shkollën fillore, duke i përsëritur të katër vjetët e saj. Mandej iu

përkushtua profesionit të bariut, të cilin e kishte trashëgim prej të parëve. Atë

e ushtroi derisa u mobilizua në shërbimin e detyrueshëm ushtarak.

Ndonëse i pajisur me një intelekt tepër modest nga natyra dhe

gjysmanalfabet nga sasia dhe cilësia e arsimimit, Bega shquhej për ambicien e

tij që të bëhej dikushi. I pëlqente shumë ta quanin bari të zotin, djalë të fortë

fizikisht, apo t’i ngjisnin çdo lloj epiteti, që do ta dallonte prej të tjerëve.

Meqenëse fusha e veprimit për të demonstruar individualitetin e tij në

kuadrin e bariut ishte e kufizuar e në hije, periudha e shërbimit të

detyrueshëm ushtarak shërbeu si një pedanë e fortë për startin e karrierës

keqbërëse të askushit, i cili synonte të bëhej me çdo kusht dikush. Për arritjen

e këtij synimi, ai dëshironte t’i paraqitej rasti, të cilin ishte i gatshëm ta

shfrytëzonte me çdo kusht e me çdo çmim.

I paepur drejt këtij qëllimi, Bega e priti si shkretëtira pikën e shiut

propozimin për të bashkëpunuar me organet e Sigurimit të Shtetit. Kjo

ndodhi disa muaj pasi kishte filluar shërbimin e detyrueshëm ushtarak. Duke

e parandier me nuhatjen karakteristike të njerëzve që orientohen kryesisht

prej instinktit, se ajo që quhej Degë ishte rrënja e çdo mundësie në të

ardhmen, Bega iu përkushtua me aq pasion bashkëpunimit me Sigurimin,

saqë po i habiste shefat e tij.

Shpejt u bë kandidat partie dhe krahu i djathtë i operativit të repartit

ushtarak ku kryente shërbimin. Asgjë nuk e ndalte dot hovin me të cilin Bega

i ishte përveshur misionit, që do ta pajiste me licencën e plotësimit të ëndjeve

keqbërëse. As shkëputja prej tij e të njohurve të mëparshëm, as ndërprerja

apo ndryshimi i bisedave midis ushtarëve sa herë që afrohej Bega dhe as

vërejtjet miqësore të operativit për një disiplinim të informacionit nuk arrinin

t’ia ulnin ritmin fluksit informativ të nënshkruar prej pseudonimit të tij.

Në përfundim të kryerjes së shërbimit të detyrueshëm ushtarak, shefat i

propozuan Begës të qëndronte me rrogë në ushtri. Ata donin ta fusnin në një

kurs njëvjeçar, për tu afirmuar si kuadër i Sigurimit. Ishte hera e parë dhe e

fundit që Bega nuk ua plotësoi dëshirën atyre. Ai donte të kthehej patjetër në

fshatin e lindjes, ku egoja e tij e sëmurë tani mund të gjente vetveten. Sado që

të përparonte karriera e tij në ushtri, triumfi i Begës do të ishte i cunguar, në

krahasim me atë që do të ndiente ai, kur përmasat e figurës së tij të

padëshiruar për shumicën e bashkëfshatarëve do të zmadhoheshin në

mënyrë progresive para syve, që nuk e kishin shikuar ndonjëherë me simpati.

Kjo ishte gjithçka për të, ndërkohë që karriera larg në ushtri mbetej një zë pa

jehonë për sedrën e tij cinike.

I kthyer në fshat me një identitet të dyfishtë (krahas emrit, ai tani kishte

dhe një pseudonim), Bega filloi punën si brigadier blegtorie. Por ai kishte

synime konkrete dhe një mbështetje efektive, në saje të së cilës mund t’i bënte

realitet. Angazhimi në shërbimin e fshehtë informativ i kishte mësuar Begës

shumë gjëra të reja. Ai e kuptonte tashmë, se mundësitë më të mëdha për tu

investuar nga prapavija e tij ishin atje ku edhe interesi informativ ishte më i

madh. Shpejt kaloi brigadier në bujqësi. Kështu ai ishte përditë në mes të

popullit, pranë interesave të tyre materiale dhe i pranishëm rregullisht nëpër

zyrat e kooperativës bujqësore.

Përveçse brigadier, Begën e zgjodhën edhe kryetar të këshillit popullor. Ai

u pajis edhe me një revole, të cilën e zgjodhi nga marka më kabà. Ai nuk e

ndante atë dhe e mbante të ekspozuar në brez.

Bega siguroi një vërtetim të rremë, sikur kishte mbaruar shkollën

shtatëvjeçare, dhe u regjistrua në shkollë të mesme të një qyteze pranë fshatit

të tij. Për të kaluar provimet pa hapur asnjë libër, Bega nuk paraqitej vetë në

shkollë, por dërgonte vartësit informatorë tek pedagogët e lëndëve përkatëse

me disa kilogramë mish, djathë, gjalpë apo mjaltë nga magazina e

kooperativës. Për ndonjë pedagog kokëfortë Bega hidhte në lojë asin rezervë.

Operativi i zonës i tërhiqte vërejtjen këtij pedagogu për moskuptim të

direktivës së partisë, se kuadrot besnike e me përvojë, të cilët kishin dhënë

rezultate në praktikë, duhej të pajiseshin me diploma. I frikësuar prej shkeljes

së direktivës partiake, pedagogu i kërkonte ndjesë Begës dhe e vlerësonte me

notë të lartë.

Viti i mbrapshtë 1967 qe shumë i mbarë për Begën dhe sërën e tij. Ai nuk

ishte më një informator i thjeshtë, por drejtonte një rrjetë të gjerë

informatorësh, me anë të të cilëve arriti të zbulonte një shpërdorim ekonomik

të konsiderueshëm të kryesisë së kooperativës bujqësore. U bënë shkarkime

në masë në administratën e kooperativës, duke krijuar hapësirë për të

pozicionuar në vende kyçe informatorë të tij të devotshëm. Veç detyrës së

brigadierit dhe kryetarit të këshillit, Bega de facto ishte operativ sigurimi i

fshatit.

Në fillim të viteve shtatëdhjetë, në kuadër të riorganizimit të ekonomive

bujqësore në kooperativa të bashkuara, Begën e emëruan përgjegjës të

sektorit më të pasur e më të populluar. Kjo detyrë e kënaqi ëndrrën e tij

lakmitare. Falë besueshmërisë së lartë që gëzonte në organet e Sigurimit të

Shtetit dhe fuqisë ekonomike të sektorit të madh e të pasur që drejtonte, Bega

e ndiente tashmë veten një kryetar kooperative i plotfuqishëm.

Ai nuk e kishte banesën afër qendrës së sektorit që drejtonte dhe vendosi

të ndërtonte shtëpi të re. Babai i tij i moshuar nuk pranoi të largohej nga

shtëpia e vjetër, ku kishte lindur e ishte plakur. Bega nuk ngurroi ta braktiste

babanë për hir të detyrës. Bile ai mori me vete edhe nënën e tij, duke e lënë

babanë fillikat. Për shefat shpirtërorë të Begës dhe garantët e karrierës së tij

kjo ishte një provë më tepër se ai, për hir të detyrës, sakrifikonte gjithçka.

Si përgjegjës sektori fuqiplotë në një fshat me 80 mijë kokë bagëti të imta,

dhjetëra mijëra hektarë kullotë bregdetare, 800 hektarë tokë arë dhe me mbi

tremijë banorë, Bega, më së fundi, e shikonte të realizuar ëndrrën e tij të

kahershme. Në të vërtet, ai tani ishte Dikush. Bega kontrollonte edhe vetë

operativin e Sigurimit, të cilin e arrestuan dhe e dënuan 6 vjet burg për

shpërdorim detyre. Të gjithë dëshmitarët, që i dolën në hetuesi e në gjyq për

t’i vërtetuar fajësinë, ishin informatorë të Begës.

Në territorin e gjerë të sektorit që drejtonte Bega ndodheshin edhe zyrat e

kooperativës së bashkuar. Çdo mëngjes Bega dilte tek sheshi para zyrave e

magazinave i rrethuar gjithmonë nga një grumbull kooperativistësh,

kryesisht të rinj, të cilët kërkonin ndonjë punë të favorshme ditore apo

afatgjatë. Kushti i plotësimit të kërkesave të të ledhatuarve të Begës dihej prej

të gjithëve: informacion, si shkëmbim me vendin e punës së privilegjuar.

Në mesin e viteve shtatëdhjetë, kur lufta e klasave njohu një shkallëzim të

ri, Bega u shfaq si grusht i hekurt i Sigurimit të Shtetit në goditjen e elementit

armik në fshatin e akuzuar tradicionalisht për prirje të tilla. Brenda një viti, në

sektorin e Begës u bënë disa arrestime për krim kundër shtetit. Të gjitha dosjet

penale ishin plotësuar me deklaratat e rreme të informatorëve të stërvitur nga

vetë Bega.

Një ditë, tek po kthehej në shtëpi prej një gostie të shtruar për të tek stallat

e lopëve të sektorit, Bega pa një gomar që po kruhej pas një tabele hekuri, mbi

të cilën shkruhej: PPSH, frymëzuesja dhe organizatorja e të gjitha fitoreve tona. I

ngrohur nga rakia me mish të bollshëm që kishte shijuar në gosti, ai nxori nga

brezi koburen e kabà dhe e vrau gomarin, duke bërtitur:

«Edhe kafshët i kanë bërë armiq, si vetja e tyre.»

E kishte fjalën për të zotin e gomarit, Myfitin, një fshatar i deklasuar, të

cilin e la pa kafshë ngarkese marrëzia ideologjike e përgjegjësit të sektorit.

Urrejtja klasore bënte që Bega të vuante nga ideja fikse, se çdo ngjarje e

padëshiruar në sektorin e tij kryhej prej të deklasuarve, ose me nxitjen e tyre.

Një ditë humbën disa shelegë në një tufë të sektorit. Përgjegjës Bega u

informua se, në orët e pasdites, një i ri i deklasuar bashkë me një person tjetër

kishin hipur në një autobus që shkonte në qytet. Sipas informacionit, djaloshi

i deklasuar mbante në dorë një trastë pëlhure me rreth 15 kg mish. Njollat e

freskëta të gjakut përmbi pëlhurën e bardhë tregonin qartë se ç’kishte brenda

trasta. Nga informimet e mëtejshme, Bega mësoi se i riu kishte babanë të

shtruar në spitalin e rrethit dhe pasditen, që kishte hipur në autobus, shkonte

atje.

Të pasnesërmen, përgjegjësi i sektorit e lajmëroi të dyshuarin të paraqitej

në orën pesë pasdite në zyrën e Begës. Personi që e lajmëroi i bëri të ditur

djaloshit të deklasuar se përse bëhej fjalë. Ata të dy e kishin kryer së bashku

shërbimin ushtarak dhe kishin besim tek njëri-tjetri.

Duke e parandier rrezikun që i kanosej prej përgjegjësit të rreptë, i riu i

deklasuar e la atë ditë punën dhe u interesua të takonte personin me të cilin

kishte hipur në autobus. Ky ishte oficer. Banonte në qytet, por shërbente në

një postë ushtarake pranë fshatit. Djaloshi nuk e gjeti atje oficerin dhe i la një

letër, me të cilën i lutej të shkonte në orën pesë pasdite tek zyra e Begës, për të

dëshmuar të vërtetën e trastës me mish.

Në orën e caktuar, i deklasuari shkoi tek zyra e përgjegjësit të sektorit. Ky

nuk kishte ardhur akoma. Për fat të keq, as oficeri nuk dukej vërdallë.

Pas një çerek ore, një gaz BÇ ndaloi para zyrave të shumta të kooperativës

së bashkuar. Prej tij zbriti Bega me punonjësin operativ të zonës. Me hap të

shtruar, duke folur me zë të ulur midis tyre, ata të dy u drejtuan për tek zyra

e përgjegjësit të sektorit. Pa e përshëndetur, si zakonisht, Bega e urdhëroi me

ton të prerë të riun e deklasuar:

— Eja brenda.

Ai dhe operativi u futën në zyrë, duke e lënë derën hapur.

Djaloshi hyri pas tyre. Bega mbylli derën e zyrës dhe iu drejtua gjithë

mllef e ironi:

— Babait në spital ia çove të gjithë mishin e shelegëve, apo mbajtët edhe

për të ngrënë vetë në shtëpi?

— Për cilët shelegë e keni fjalën? Babai është vërtet i shtruar në spital, por

unë nuk i kam çuar mish,se nuk kam.

— Ka kooperativa për ju, armiq të pandreqshëm, i bërtiti Bega dhe iu

vërsul me grushte.

Në çast, operativi i bllokoi të dy krahët të riut, duke e rrokur për mesi nga

pas. Djaloshi i deklasuar, tek po përpiqej t’iu shmangej goditjeve, i shpëtoi atij

nga duart dhe e qëlloi Begën me grusht. Operativi arriti t’ia mbërthente

përsëri të dy duart, ndërsa Bega, i pamësuar t’i kthente njeri llafin e jo më

dorën, u xhindos. Rrëmbeu një copë dërrasë në një qoshe të zyrës dhe e goditi

djaloshin me të gjithë forcën e krahut. Ky rënkoi nga dhimbja, ndërsa gjaku i

mbuloi këmishën verore. Bega, i tërbuar, u mat ta godiste përsëri, por dërrasa

nuk u shkëput nga supi i të riut. Ajo kishte pasur një gozhdë nga ajo anë, e

cila ishte ngulur në sup dhe i mpiu krahun djaloshit. Ndërsa gjaku

s’pushonte së rrjedhuri, operativi po përpiqej të shkëpuste dërrasën e varur

tek supi i djaloshit, kur në derë të zyrës u duk oficeri.

— Shoku Begë, ju garantoj se ky djalë është i pafajshëm, tha ai me nxitim e

i emocionuar, duke parë të riun gjithë gjak.

— Ku e di ti pse akuzohet ky? ia priti Bega i revoltuar.

— Në qoftë se është fjala për një trastë me mish, me të cilën unë dhe ai

kemi hipur ditën e martë në autobus për të shkuar në Vlorë, ju bëj me dije se

ai mish ka qenë i imi. Unë e kisha blerë tek një familje këtu, në fshatin tuaj, ku

do të blej përsëri. Javën e ardhshme martohet vëllai. Unë këtë djalë e njoh

vetëm si fytyrë. Atë ditë e kam takuar rastësisht në rrugën automobilistike,

kur do të kalonte autobusi i dolomitit. Unë i kërkova ndihmë, për ta futur

trastën me mish brenda, mbasi ajo kullonte endé gjak dhe ndruhesha mos më

bënte pis kostumin e ri që kisha veshur. Ai më bëri nder, duke e ngritur

vetëm trastën time, ndërsa unë, me sa po shoh, i paskam bërë qeder.

— Mos u bëj merak për të, se nuk i gjen gjë kollaj këta, jo. Pati fat që doli

kështu puna, se do ta kisha bërë të kullonte gjak i tëri, si trasta jote e mishit, i

tha Bega me një zgërdhitje të shëmtuar, por me ton të zbutur.

— Po unë ç’borxh ju pata, që ma punuat kështu? tha djaloshi i pezmatuar

me krahun e majtë të varur, shpatullat të mbledhura nga dhimbja dhe

këmishën gjithë gjak. – Babanë në spital e kam, tani duhet të shtrohem edhe

unë atje, për qejfin tuaj.

— Ju përfitoni nga zemërgjerësia e partisë sonë, që u lejon të shtroheni në

spital. Të jetë për mua, të shëndoshësh armiqtë është e keqja e vetes. Tani

thyej qafën, se nuk dua të t’i shikoj më sytë.

Operativi, i cili vazhdonte ta mbante akoma nga krahu i djathtë djaloshin,

e shoqëroi në korridor të zyrave, duke i thënë:

— Bëhen edhe gabime në identifikimin e fajtorëve, por hajdutët i urrejmë

të gjithë; edhe ti vetë, besoj. Për sa i përket incidentit në zyrë, mos harro se e

ke goditur me grusht shokun Begë në krye të detyrës. Është në të mirën tënde

të mbyllet me kaq kjo çështje. Për këtë, do të bisedoj edhe me shokun Begë.

Pavarësisht se rrëmbehet në ndonjë rast, ai është njeri i arsyeshëm. Tani shko

në shtëpi dhe nesër rri pushim, pa harruar ta mjekosh krahun.

Djaloshi nuk foli dhe u largua duke tundur kokën.

Oficeri, i ardhur posaçërisht, i ftoi Begën dhe operativin për kafe. Duke u

qetësuar, do të sqaroheshin më mirë.

— Mendoj se duhet t’i shqyrtosh më shtruar çështje të tilla, shoku Begë, i

sugjeroi oficeri në klub. – Edhe sikur të ishte e vërtetë që ai djalë kishte

vjedhur shelegët, a nuk ka rrugë e forma të tjera më ligjore për ndëshkimin e

tij?

— Ligjet e partisë janë të butë për armiqtë e pushtetit popullor. Për

mendimin tim, kjo kategori nuk duhet të dënohet në bazë të ligjit, kur e

shkelin atë me dashje. Ky është një nder që ata nuk e meritojnë aspak. Unë i

jam zotuar këtij pushteti, se do të luftoj pa u kursyer për të. Në këtë luftë unë

ndiej kënaqësinë e vërtetë të jetës sime. A e di ti se fshati, që unë administroj,

është një ndër më të mëdhenjtë e më të pasurit e vendit? Një fshat që laget

nga dy dete, imagjino! Ndoshta ka edhe kuadro të tjerë të aftë për ta

administruar këtë ekonomi të madhe bujqësore e blegtorale, por, me

emërimin tim në këtë detyrë, partia ka shprehur besimin e plotë që ka tek

unë. Atëherë, a më lejohet mua ta shpërdoroj mirëbesimin e saj? Sado me

përkushtim që unë të punoj për këtë pushtet, përsëri do t’i mbetem borxh.

Oficeri i ushtrisë dhe ai i Sigurimit të Shtetit e miratuan në heshtje

deklaratën solemne të Begës.

Falje e Ndëshkuar

E quanin Ferit Avdullari, por e thërrisnin Ferit Lopa. Kjo nofkë nuk ishte e

rastësishme, por lidhej me një manovër origjinale të Feritit për vjedhjen e një

lope dikur. Për të maskuar gjurmët e lopës, ai i kishte mbathur një palë çizme

fëmijësh së prapthi. Duke ecur, lopa linte gjurmë fëmije në drejtim të kundërt.

Shumica e të burgosurve nuk ia dinin mbiemrin e vërtetë Feritit.

Ai ishte prototipi i një kleptomani të lindur. Në çdo çast dhe kudo që të

ndodhej, mendja e Feritit punonte vetëm për një qëllim: çfarë mund të

përvetësonte. Lidhur me këtë dukuri të mirënjohur, Feriti shpaloste filozofinë

e tij origjinale:

— Pse kanë roje magazinat? Për të treguar se atje ka ç’të vjedhësh, po të

jesh i zoti.

Feritin e kishin dënuar tri herë për përvetësim. Mirëpo me tu liruar prej

burgut, ai niste gjithçka nga e para. Herën e katërt, për ta hequr qafe, i kishin

bashkangjitur edhe nenin xhol 55, duke e dënuar për agjitacion e propagandë

kundër pushtetit popullor. Pas kësaj, Feriti përfundoi në kampin e Spaçit. Ishte

58 vjeç. Për arsye moshe, përjashtohej nga puna në minierë. Në përgjithësi,

punën fizike e urrente. Edhe për këtë Feriti kishte filozofinë e tij, e cila

përbënte edhe thelbin e akuzës për agjitacion e propagandë:

— Në punë shkohet nga halli, jo nga qejfi. Vërtet krerët e komunistëve

tanë ia kanë vënë emrin Parti e Punës, por ata vetë duan të rrojnë në luks e në

rehati me punë të të tjerëve, jo të djersiten. Mua më pëlqen të bëj si ata.

Dhe për të bërë si ata, Feriti i ishte përkushtuar përvetësimit.

Ai kishte shumë oreks për të ngrënë. Nofka Lopa Feritit i përshtatej, më

shumë se në çdo gjë tjetër, tek përmasat e oreksit. Norma shumë e ulët e

ushqimit për të burgosurit e papunë ishte e papërfillshme për stomakun aktiv

të Feritit. Për të siguruar mbijetesën në ato kushte, ku i kërcënohej seriozisht,

ai i përkushtohej përvetësimit edhe në kamp, ndonëse mundësia atje ishte e

kufizuar. Mirëpo intuita e Feritit për të shfrytëzuar situatat e përshtatshme,

ku mund të përfitonte diçka, e kalonte çdo parashikim.

Feriti nuk e ndante nga vetja kurrë trastën prej doku blu, e cila nuk ishte

asnjëherë bosh. Atje ai mbante copa buke të përmasave të ndryshme, të

siguruara në rrugë të ndryshme. Mjaft prej të burgosurve, që punonin në

minierë, i jepnin Feritit ndonjë copë bukë, apo një racion marmelatë.

Gjithashtu ai siguronte diçka edhe tek sporteli i kuzhinës, prej nga nuk

largohej kurrë duarbosh, falë aftësisë së tij humoristike të komunikimit. Por

burimi kryesor i menysë pa pretendime të Feritit mbetej inspektimi i

tavolinave të mensës, pas çdo vakti që hanin të burgosurit e nëntokës. Në

trastën blu gjendeshin prej të gjithë artikujve ushqimorë që konsumoheshin

në kamp; deri edhe pilaf orizi apo makarona. Të vjelat e ditës Feriti i

konsumonte kur ishte i lirë nga veprimtaria bazë – gjuetia.

Ai dinte të shfrytëzonte me mjeshtëri të rrallë çdo rrethanë, që mund të

sillte furnizim për trastën e tij. Feriti i afrohej me lezet çdo të burgosuri që

kthehej me çanta në duar prej takimit me familjes dhe i fliste me zhargonin e

tij karakteristik:

— E, dora jonë, mirë i kishe njerëzit?

Pas kësaj pyetjeje, ai priste me interes jo përgjigjen për të, por sendin

ushqimor që do t’i dhuronte ai tjetri, në bazë të normave morale të burgut.

Bashkëvuajtësi që kishte takuar familjen do t’i jepte Feritit diçka prej

ushqimeve të përgatitura në shtëpi. Këto nuk ishin të papërfillshme, mbasi në

kamp bëheshin disa takime në ditë dhe inventarit të Ferit Lopës nuk i

shpëtonte asnjë prej tyre. Artikujt e ndryshëm ushqimorë, të fituar në këtë

mënyrë, ishin perlat e trastës blu, të cilën ai nuk e lëshonte nga dora edhe kur

ushtrohej kontroll fizik prej policisë. Prej trastës ai mund të ndahej vetëm me

dhunë. Kur i hiqej trasta blu, Ferit Lopës i ishte hequr një pjesë e shpirtit të tij.

Për të, ajo ishte si Toka për Anteun.

Sendet e ndryshme që përvetësonte Feriti i shkëmbente me artikuj

ushqimorë. Një prej mjediseve të kampit, ku ai nuk dilte pa gjë, ishte tek

çezmat në parabanja. Dikush prej të burgosurve të lodhur, të përgjumur, a të

sëmurë, do ta harronte atje, kasketën, shaminë e dorës, sapunin, tasin ose

lugën. Syve të Feritit, si sytë e një rrëqebulli, nuk iu shpëtonte asnjë send i

harruar atje. Të gjithë përfundonin në trastën blu. E veçanta e Feritit në këtë

rast ishte se këta sende ua rikthente të zotëve, kundrejt një takse të caktuar

prej tij. Askush nuk pranonte të përdorte sende të të tjerëve, të cilët do t’i

dallonte një ditë i zoti në ambientin e ngushtë e të kontrollueshëm të kampit.

Kishte të burgosur që e kishin blerë dy-tri herë tek Feriti sendin e tyre të

humbur. Ky ishte çmimi me të cilin ata paguanin pakujdesitë e tyre tek

taksidari Lopa.

Kryefjala e zhargonit të Ferit Lopës ishte togfjalëshi dora jonë. Në të

përmblidheshin kuptime të ndryshme, në vartësi të konsideratës që kishte

Feriti për bashkëvuajtësin, të cilit ia drejtonte ato fjalë. Nëpërmjet tyre ai

shprehte dashamirësi, ironi, urrejtje, përçmim, apo edhe ndonjë nënkuptim

tjetër më të stërholluar. Domethënien e vërtetë të këtij togfjalëshi Feriti e

transmetonte nëpërmjet tonit të zërit, mimikës aktive dhe cilësisë së

buzëqeshjes.

Një piktori të burgosur, i cili kishte shkruar me bojë të kuqe një mori

citatesh në fasadën e pallatit të kampit, Feriti i tha i buzëqeshur:

— Ma bëre zemrën mal me këtë parullë që ke qëndisur në hyrje të dhomës

sime, o dora jonë! Sa herë që më shkojnë sytë atje, më duket sikur jam në

shkollë të partisë e jo në burg.

Ndërsa një spiuni birucash, i cili sapo ishte kthyer prej shtegtimit, ai iu

drejtua duke picërruar sytë e tij djallëzorë:

— E, dora jonë, i binde armiqtë e popullit ta pranojnë fajin në hetuesi, apo

jo?

Kur çohej prej gjumit në mëngjes, pamja fizike e Ferit Lopës ishte e

veçantë. Sytë e mullosur me rrathë të mëdhenj mavi, fytyra e zverdhur gjithë

brazda rrudhash të fryra, buzët e ënjtura e të varura dhe këmbët që i tërhiqte

zvarrë krijonin një portret, realizimi i të cilit do të vinte në vështirësi edhe një

aktor të shquar. Natyrisht, portreti i Feritit do të ishte i mangët pa trastën blu,

prej së cilës ndahej vetëm kur e fusnin në birucë.

Një ditë në kampin e Spaçit bëhej apeli i të burgosurve në bazë të

kartelave të tyre personale. Ky lloj apeli bëhej vetëm një herë në vit. Në këtë

rast rreshtimi i të burgosurve bëhej sipas rendit alfabetik. Oficeri kartelist, i

cili e drejtonte këtë apel, u thirri me zë të lartë të burgosurve të grumbulluar

tek sheshi i kampit:

— Rreshtohuni të gjithë sipas analfabetit!

Kjo shprehje e gjymtuar filloi të përdorej në masë prej gjithë policëve të

pranishëm. Një i burgosur ish-arsimtar, i rreshtuar çift me Feritin, i tha këtij

me shaka:

— Ferit, thuaj shefit se tërësia e shkronjave të një gjuhe quhet alfabet, jo

analfabet. Analfabet quhet ai që nuk njeh alfabetin.

Feriti, me arsim fillor, i kishte shumë qejf sfidat, pa u thelluar në pasojat.

Kur njëri prej policëve përsëriti shprehjen e mësipërme, Feritit nuk iu durua

pa folur që nga rreshti ku ishte:

— I thonë alfabet komandant, jo analfabet.

— Dil prej rreshtit dhe eja këtu! i ra shkurt polici i ofenduar.

Kur Feriti u paraqit atje, oficeri kartelist, të cilit i përkiste pjesa kryesore në

këtë fyerje, i urdhëroi policët t’i hidhnin prangat dhe ta izolonin në birucë.

Në qelinë ku futën Feritin gjendeshin edhe dy të burgosur të tjerë.

— Pse të futën në birucë, Ferit? e pyeti njëri prej tyre.

— Demaskova injorancën e kartelistit, që i thoshte alfabetit analfabet, iu

përgjigj gjithë pompozitet Feriti.

Pas gjysmë ore, dy të burgosurit e tjerë nxorën, që poshtë dërrasës së

lëvizshme të vendosur mbi shtresën prej çimentoje të dyshemesë, dy palë

gurë shahu të vegjël. Mbi dërrasë ata kishin skicuar me laps kuadratet e një

fushe shahu.

Feriti i pyeti i habitur:

— Me se janë bërë këta gurë shahu?

— Me tul buke, iu përgjigj njëri prej tyre.

— Si ju paska mjaftuar racioni i bukës të bëni edhe gurë shahu me të? Me

kaq pak sa na japin këtu, nuk shuhet uria kurrë, pa le më të mendosh edhe

për gurë shahu! foli si me vete të tij Feriti.

Disa ditë pasi e kishin futur në birucë, Lopës po i gërryenin zorrët nga

uria. Ai ishte mësuar me trastë në dorë gjithë ditën dhe i pranishëm tek

mensa, sa herë që shkonin të hanin atje turnet e të burgosurve të nëntokës.

Feritit filloi t’i dilte gjumi natën prej ngacmimeve trallisëse të urisë. Në gjumë

ai shihte ëndrra vetëm me të ngrënë. Ato i ktheheshin në torturë, kur zgjohej

në errësirën e thellë të birucës.

Në një rast të tillë, Feritit diçka iu kujtua dhe filloi të lëvizte nëpër errësirë.

Midis dy të burgosurve të tjerë, në drejtim të kokave të tyre, ishin fshehur

gurët e shahut. Feriti futi dorën me kujdes dhe filloi t’i nxirrte një e nga një,

duke i vendosur nga ajo anë e birucës ku rrinte vetë.

Si e mbaroi atë punë, ai u shtri në shpinë dhe futi një ushtar në gojë. U

mundua për ta përtypur, por ishte e pamundur. I papërkulur në përpjekje për

të shuar urinë, Feriti nuk u ligështua. Ai e mbajti në gojë gurin e shahut, duke

e vërtitur me gjuhë. Tuli i tharë i bukës thithi sekrecionet e gojës makute të

Feritit dhe gradualisht pësoi një farë zbutjeje. Dalëngadalë, nën trysninë e

urisë, ai nisi ta përtypte me vështirësi ushtarin prej buke.

Për t’iu dhënë impulse të reja përpjekjeve të tij të paepura në përtypjen e

gurëve të shahut, Feriti ndoqi një metodë origjinale. Në grumbullin e figurave

të shahut që kishte veçuar, ai kërkoi dhe gjeti me tamina një oficer. Para se ta

fuste në gojë, pëshpëriti:

— Kartelist, ti më izolove në birucë, por unë do ta ha kokën.

Inati që ndiente ndaj kartelistit, i cili e ndau prej trastës blu, ia bënte më të

lehtë përballimin e sikletit të shkaktuar prej oficerit që po vërtiste në gojë. Për

të impulsuar rezistencën e tij, Feriti vazhdoi t’i bënte gjyqin në errësirë

kartelistit:

— Sado të më mundosh, unë nuk të lë pa ta ngrënë kokën; kot e ke. Nuk e

ke rastësisht lëkurën të zezë ti shpirtzi, që më fute në qeli për një fjalë goje. Po

të përtypa, thuaj si të duash pastaj: alfabet, apo analfabet, siç je vetë.

Pas kartelistit, i erdhi radha e gjyqit operativit të kampit. Mori njërën prej

torreve dhe filloi t’i fliste me ironi e përbuzje:

— E, dora jonë, a ke marrë shumë raportime nga spiunët e tu për Ferit

Lopën? E ç’mund të të thonë ata për mua? Që e kam mbushur torbën me

kothere? Ti e di atë, se unë nuk e fsheh dot nën xhaketë. Megjithatë nuk heq

dot dorë kollaj nga zanati ti, dora jonë. Edhe ato gjëra që i di, ty të pëlqejnë

më shumë kur i lexon të shkruara nga hafijet e tua. Ti u ngjan sorrave, që

mishin e krimbur e shijojnë më tepër se të freskëtin.

Me këto fjalë, operativi përfundoi në gojën e babëzitur të Feritit.

Në të njëjtën mënyrë veproi ai edhe me gurët e tjerë. Mbretin e

mbretëreshën i cilësoi si komandantin dhe komisarin e kampit, ndërsa dy

kuajt e zinj ishin kryetari i Zyrës Teknike (i burgosur, bashkëpunëtor i

operativit) dhe kryetari i Këshillit të Riedukimit (e njëjta cilësi me të parin).

Ushtarët i quajti me emrat e policëve: Pjetri, Zefi, Marku, Prenga, Lleshi,

Ndueja, etj.. Të gjithë i shijoi së tepërmi, megjithëse e munduan po aq e i

lënduan mishrat e dhëmbëve.

Nga të 32 gurët e shahut, Ferit Lopa fali vetëm dy: një oficer dhe një

ushtar. Ndonëse nuk ndjeu aspak ngopje duke ngrënë tridhjetë të tjerët,

ndjeshmëria shpirtërore triumfoi mbi grykësinë. Duke marrë në dorë oficerin,

Feriti citoi në errësirë motivacionin e faljes:

— Nuk të ha dot ty, o shef Aliu, megjithëse uria m’i griu zorrët që po

ulërijnë. Ti nuk ke prekur asnjë të burgosur me dorë e as nuk di të bërtasësh.

Ah, ti je me të vërtet dora jonë. Nuk e kuptoj si të kanë caktuar me shërbim në

Spaç. Engjëlli nuk e ka vendin në skëterrë. Mos ke edhe ti ndonjë njollë në

biografi, o dora jonë! Sido që të jetë puna, unë edhe ta di se do të vdes nga

uria, ty nuk të ha. Paç jetë të gjatë!

Feriti e puthi dhe e la mënjanë oficerin fatmadh. Pastaj mori në dorë

ushtarin dhe i foli, me ëmbëlsi:

— Po ty, o Lazër, ç’të është dashur kjo djall uniforme? Nuk po e kupton

akoma se kjo punë nuk është për ty? Ti nuk je prerë për polic burgu. Ke të

drejtë që i trembesh kooperativës bujqësore, por, po më dëgjove mua, duhet

t’i trembesh edhe këtij vendi të zi, se do të të prishë edhe ty deri në fund. Këtë

herë unë po të fal, por nuk e di nëse do ta meritosh faljen ndonjë herë tjetër

apo jo.

Feriti i çoi çift oficerin dhe ushtarin, që e mbijetuan ciklonin e urisë së tij,

dhe u shtri për të fjetur.

Të nesërmen, kur dy të burgosurit e tjerë deshën të loznin shah, nuk

gjetën asnjë gur tek vendi ku i kishin fshehur.

— Ku janë gurët e shahut, Ferit? e pyetën.

— Ja, këtu, u përgjigj Feriti, duke vendosur dorën mbi bark.

— Seriozisht e ke? Si është e mundur ta kesh ngrënë atë tul buke që ishte

bërë abanoz?

— Të gjithë rrufjanët kriminelë të Spaçit i përtypa një e nga një, për tërë

natën. Kam falur vetëm dy: shef Aliun dhe komandant Lazrin.

Duke thënë këto fjalë, ai u tregoi dy kuadrot e falur të kampit të Spaçit,

oficerin dhe ushtarin e pangrënë.

Në kohën që morën ushqimin e drekës, ata të dy ua treguan këtë ndodhi

të burgosurve të qelive të tjera. Gojë pas goje, informacioni mbërriti në zyrat e

komandës së kampit.

Pasdite erdhi tek birucat operativi me dy policë. Ata e nxorën Feritin tek

korridori i qelive.

— Na ke bërë gjyqin mbrëmë ti, surrat i ndyrë? Pa na i trego pak ata

kuadrot tanë që paske falur, i tha operativi, duke e shtyrë fort drejt derës së

birucës.

Feriti mori dy gurët e shahut dhe ia tregoi operativit.

— Kush janë këta fatlumë? e pyeti ai duke u skërmitur.

— Shef Aliu dhe komandant Lazri, iu përgjigj me një fije zëri e sytë poshtë

Feriti.

— Po ne të tjerëve, na ke ekzekutuar? Ndërsa ne të lëmë ta mbushësh

përditë trastën me copa buke, të majmesh si kaposh deti. Ta ndreq unë, tani.

Ja, pikërisht Lazri, që ti e ke falur, do të të rrahë paq, në syrin tim. Lazër,

vepro! e urdhëroi operativi policin e falur të Feritit.

Duke u skuqur në fytyrë, Lazri e lidhi me duar pas shpine Feritin dhe

filloi ta godiste. Kur operativi e vlerësoi të mjaftueshëm ndëshkimin fizik, e

urdhëroi Lazrin ta fuste përsëri në qeli Feritin, pa ia hequr prangat. Pastaj

shtoi, duke kërcëllitur dhëmbët:

— Lidhi edhe ata dy të tjerët, që janë në të njëjtën birucë me të. Do t’i lini

të tre të lidhur për 48 orë. Vetëm kështu do ta marrin vesh se kush i bën

gjyqet këtu e kush dënohet, meqenëse nuk e paskan mësuar akoma.

Kur vinte Viti i Ri

Në jetën e kampit të punës së detyruar, çdo ditë dukej më e gjatë nga sa

ishte në të vërtet. Kjo ndodhte ngaqë orët, ndonjëherë edhe minutat, mund të

sillnin të papritura të pakëndshme, për përballimin e të cilave të burgosurit i

duhej të harxhonte aq energji e qetësi, sa në kushte jete normale do të

mjaftonin për një kohë shumë më të gjatë. Pasiguria e përditshme sillte si

pasojë një jetë përherë në ankth dhe një lodhje nervore shkrehëse, të cilat

dukej sikur e ngadalësonin rrjedhën natyrore të kohës për mbartësit e tyre.

Kur në fund të ditës apo të natës së mundimshme – sipas turnit të punës –, i

burgosuri shtrihej për të fjetur, ndiente pasojat e shkrehjes fizike e nervore, të

cilat përbënin koston e lartë me të cilën paguhej heqja e një flete kalendari

prej jetëgjatësisë së tij.

Meqenëse kjo pjesë e jetës ishte ligjërisht e flijuar për të, i burgosuri

dëshironte me gjithë zemër që ajo të kalonte sa më shpejt dhe ai t’i afrohej sa

më pranë ditës së daljes nga burgu. Ky përjashtim mëshirues i natyrës do ta

shpëtonte atë nga vuajtjet e shumta, që do t’ia sillte me siguri koha në

rrjedhën e saj të zakonshme. Për sa i përkiste vetë kohës, si pjesë e

jetëgjatësisë së tij, ajo e humbur se e humbur mbetej për të burgosurin, në

çfarëdo formë që të rridhte. Kjo ëndërr e shoqëronte atë deri në mbarim të

burgut dhe bëhej një faktor rëndese psikologjike më tepër, që ia kthente në

një maratonë të vështirë kalimin e sforcuar të çdo dite.

Në rrjedhën e natyrshme të ditëve brenda telave me gjemba nuk kishte

uniformitet ngarkesash e pasojash. Prej tyre veçohej ajo e vitit të ri, për shumë

dukuri të saj. Atë ditë forcohej ngjyrimi gri i zymtësisë së jetës së burgut.

Shikimi i filxhanëve të kafesë merrte përmasa epidemike, duke synuar me

çdo kusht një motiv për të ringjallur shpresën vitin e ardhshëm. Filxhani

shikohej edhe tri herë në ditë dhe, prej tre varianteve të ndryshëm të të njëjtit

fat, përzgjidheshin elementët e përbashkët që do të thurnin pistën imagjinare

të shpresës së ardhshme, pa të cilën i burgosuri nuk bënte dot.

Njeriu në vështirësi e beson si të vërtetë atë që dëshiron më lehtë se në çdo

pozicion tjetër në jetë. Lodhja e madhe fizike, nervore e shpirtërore bënin që i

burgosuri të përpiqej për të ripërtërirë optimizmin e squllur nga lëngimi

nëpërmjet një vetësugjestionimi me bazë të supozuar elementesh

shpresëdhënës. Ndonëse ai e kuptonte se shumë prej parashikimeve të

filxhanparësve ishin produkt i thashethemeve të radioburgut, përsëri të

burgosurit i pëlqente t’i dëgjonte. Në stuhinë e jetës brenda telave me gjemba,

ai ndiente nevojën e një drite shprese dhe e pranonte atë si të vërtetë edhe

duke qenë thjesht një iluzion.

Vendi ku pihej më shumë kafe dhe, si rrjedhojë, shikoheshin më tepër

filxhanë ishte kuzhina private. Në atë ngrehinë kishte rreth 20 vende gatimi.

Në prag të vitit të ri ajo ishte e mbushur plot. Të grupuar sipas shoqërisë, të

burgosurit përpiqeshin t’i përfundonin sa më parë gatimet, për t’ua lënë

radhën bashkëvuajtësve të tjerë. Meqenëse vendet e gatimit ishin të pakta

krahasuar me numrin e të burgosurve, radha për secilin vendgatim ishte zënë

për gjithë ditën.

Drutë për zjarret e gatimit siguroheshin me vështirësi. Të burgosurit e

minierës lejoheshin të sillnin dru prej andej herë pas here. Veçse ato duheshin

përgatitur në copa të vogla, të papërdorshme për goditje, përndryshe policia i

flakte në përrua dhe i burgosuri ndëshkohej për shkelje të udhëzimeve të

komandës së kampit.

Ndërkohë që gatimet vazhdonin pa ndërprerje, me të njëjtin ritëm ecte

edhe parja e filxhanëve. Kuzhina private mbushej plot e përplot me tym prej

zjarreve të shumtë dhe nga mosfunksionimi i oxhakut prej llamarine. Një

mjedis i tillë ishte shumë i përshtatshëm që ekspertët e filxhanëve të lëshonin

tullumbace në tym. Njëri prej këtyre, duke i parë filxhanin një bashkëvuajtësi

të merakosur pse nuk i kishte ardhur familja në takimin e paralajmëruar të

fundvitit, po i thoshte:

— Familja jote ka qenë përgatitur të të vinte në takim, por një ndodhí jo e

rëndë e ka detyruar ta shtyjë ardhjen për pas vitit të ri.

Atë çast tellalli i kampit hyri në kuzhinën private dhe thirri me zë të lartë

emrin e të burgosurit të merakosur, i cili po dëgjonte të dhënat e filxhanit.

— Ja ku jam, si është puna? u interesua ky.

— Eja shpejt, more, se kam një çerek ore që po të kërkoj gjithandej. Nxito,

se të ka ardhur familja për takim.

— Ta gëzosh profesionin e bukur, byrazer! i tha duke qeshur

filxhanparësit i burgosuri që u nis për takim me familjen.

Me afrimin e vitit të ri, binte më tepër në sy dallimi midis të burgosurve

që ndihmoheshin ekonomikisht prej familjeve të tyre dhe atyre që nuk i

përmendte kush për të gjallë. Ndonëse realiteti i vrazhdë i kishte mësuar me

këtë mungesë dashurie njerëzore, të burgosurit e mohuar ndienin më tepër

ftohtësinë e jetës së lirë ndaj tyre, sesa atë të dimrit të ashpër të Spaçit, kur

dendësohej ardhja e letrave dhe kartolinave.

Natën e ndërrimit të viteve dhe ditën pasardhëse, një pjesë e vogël e të

burgosurve, kryesisht prej atyre që kishin një kohë të gjatë brenda telave me

gjemba, vishnin rroba të mira, që i kishte shpëtuar rastësia prej kontrolleve të

rreptë të policisë. Ato dy ditë komanda e kampit tregohej mospërfillëse ndaj

një dukurie të tillë. Tekefundit imitimi i jetës së lirë brenda telave me gjemba

do të sillte doemos një brengë më tepër për ata të burgosur, kur t’i fusnin

përsëri nëpër trasta rrobat e mira. Që të përsëritej ky ritual, duhej të kalonte

një vit kohë. Të veshur me rrobat e reja, të rruar taze e me një ecje të krekosur,

këta top-modelë të vegjetimit mjeran përbënin spektaklin më tragji-komik të

vitit të ri spaçian.

Mbrëmjen e ndërrimit të viteve binte në sy interesimi i përgjithshëm që

atë natë të shënuar të mos mbetej asnjë bashkëvuajtës në mëshirën e sportelit

të kuzhinës. Askush prej të burgosurve nuk ndihej i kënaqur në sofrën e tij

modeste, duke parë qoftë edhe një bashkëvuajtës që nuk e ndryshonte dot

menynë rutinë.

Edhe vitet e rinj spaçianë kishin dallime mes tyre. Në përgjithësi këto

dallime përbënin një hap përpara të së keqes. Secili prej tyre i gjente të

burgosurit me një vit vuajtje më tepër, një vit më shumë plakje e thinjie dhe

me viktima të reja. Kishte edhe ndonjë vit të ri, si ai 1981, që pritej me

kurbane. Në mbrëmjen e 1 janarit të atij viti, një i burgosur nga juglindja e

vendit, në gjendje depresioni, u hodh në telat e rrethimit nga muri në qoshe të

kuzhinës private. Ushtari i truprojës përballë nuk e la pa shfrytëzuar rastin

për të fituar lejen dyjavore, që parashikonte si shpërblim rregullorja për

vrasjen e një armiku të partisë.

Pas vrasjes, i burgosuri mbeti në pozicionin ndenjur, i mbështetur në

kuadratet e telave me gjemba, me krahët të hapur anash. Pamja e tij në

shpirtdhënie ishte një shëmbëlltyrë e kryqit. Të frymëzuar nga ky imazh, dy

priftërinj të burgosur u lutën për shpirtin e vetëflijuar në një qoshe të errët të

oborrit.

E përbashkëta e gjithë viteve të rinj të Spaçit ishte, se ata hynin të rinj në

kamp e dilnin të thinjur prej psherëtimave të të burgosurve.

Nuhatje Kanibalësh

Në mesin e viteve tetëdhjetë, miniera e Spaçit shfrytëzohej kryesisht me të

burgosur ordinerë. Vetëm në zonën e dytë të saj, krahas të burgosurve

ordinerë, punonte edhe një brigadë të burgosurish politikë. Këtyre u ishin

lënë për të shfrytëzuar frontet më të vështirë të punës në zonën më të vështirë

të asaj miniere.

Vuajtjet fizike dhe shpirtërore të të burgosurve ordinerë nuk iu linin gjë

mangët atyre të palës tjetër. Madjé, për shkak të prirjeve morale që

karakterizonin një pjesë të elementit përbërës, burgu ordiner shndërrohej në

një xhungël të vërtetë, duke e rënduar edhe më tej gjendjen e tyre të vështirë.

Veç policëve, brigadat e punës kishin edhe dy brigadierë: një të lirë e një të

burgosur. Këta të fundit zgjidheshin ndër më të fortët fizikisht dhe më

agresivët ndaj bashkëvuajtësve të tyre, duke ua thjeshtuar punën policëve.

Kur të burgosurve të brigadave të tyre u vinin familjet për takim, brigadierët

dhe trimat që mbanin pas vetes ua merrnin, me hir ose me pahir, artikujt

ushqimorë më të preferuar. Shpesh i detyronin që t’iu shkruanin familjeve

për t’iu sjellë cigare të mira, apo veshje që lejoheshin në kamp, të cilat u

dhuroheshin brigadierëve. Familjarët nuk e dinin që sakrificat e tyre

ekonomike, për të plotësuar kërkesat e djemve, kënaqnin oreksin e

aventurierëve xhahilë të burgut xhungël.

Kushtet higjenike në burgun ordiner ishin shumë të këqija. Kjo jo vetëm

prej mungesës së kujdesit shtetëror, por edhe si pasojë e luftës për supremaci

midis grupeve rivalë të të burgosurve që i bashkonte vesi. Dushet e larjes i

shfrytëzonin kapot e burgut dhe eskortat e tyre. Të burgosurit e tjerë, ose nuk

lejoheshin për tu larë, ose i linin vetëm pak minuta, sa për të thënë se u lanë.

Papastërtia trupore si dhe ajo e veshmbathjes dhe e rrobave të fjetjes

kultivonin vrullshëm morrin dhe parazitët e tjerë. Kur të burgosurit ordinerë

zhvisheshin për tu larë tek dushet primitivë të zonës së dytë të minierës së

Spaçit, trupat e tyre ishin gjithë njolla të kuqe e plagë, të shkaktuara prej

kruajtjeve të pareshtura e infeksionit. Ndonëse ata vuanin më shumë se të

burgosurit politikë, komanda e kampit përpiqej t’iu mbushte mendjen se

ishin bij të partisë.

— Sikur partia ta gjykojë një ditë se duhen zhdukur të burgosurit politikë,

ajo do t’ju armatosë që t’i shfarosni ata dhe të mbushni përroin me trupat e

tyre – u thoshte komisari i kampit.

Me kalimin e kohës, të burgosurit ordinerë e ndien mjaft ndihmën e palës

tjetër në punë, mbasi këta ishin më të organizuar, më me përvojë dhe me

koncepte pune më të qarta. Gjithashtu të burgosurit politikë i ndihmonin me

këshilla për tu sjellë mirë me njëri-tjetrin, u jepnin ndonjë llambë karbiti apo

çizme të përdorura, për të cilat ata kishin shumë nevojë, mbasi të tyret i

keqpërdornin ose ia vidhnin shoku-shokut. Për këtë arsye, një pjesë e të

burgosurve ordinerë ishin shumë mirënjohës dhe të gatshëm të sakrifikonin

për vazhdimin e marrëdhënieve me të burgosurit politikë.

Një ditë, gjatë punës së turnit të parë, një të burgosuri politik i doli çelësi i

vagonit dhe iu derdh minerali në rrugën kryesore, duke bllokuar kalimin. Ai

e çoi në vend me mundim koshin e vagonit dhe filloi të mbushte me lopatë

materialin e derdhur mbi shina. Pas pak aty erdhi një i burgosur ordiner me

vagonin e tij me mineral. Për të liruar sa më parë rrugën, ai filloi të

ndihmonte të burgosurin tjetër.

Pa mbaruar ata punë, mbërritën dy policët e turnit të parë me brigadierin

e të burgosurit ordiner.

— Çfarë po bën këtu ti, Mirjan? i bërtiti brigadieri të burgosurit ordiner,

për t’iu bërë qejfin policëve.

— Po ngarkojmë materialin e derdhur, se na ka bllokuar kalimin.

— Kaq shpejt i harrove porositë e komisarit të kampit, ti? A u tha mbrëmë

në mbledhje, se ne nuk duhet të komunikojmë me të burgosurit e palës tjetër,

apo nuk të pëlqejnë ty urdhëratë e komandës së kampit?

— Ju dhe komanda më kërkoni normën e detyruar në fund të turnit. Unë

nuk kam si ta realizoj atë, po të vonohem çdo rrugë prej vagonëve të rrëzuar.

— Këput qafën prej këtej! i bërtiti brigadieri, duke e goditur në shpinë me

një listelë që mbante në dorë.

I ofenduar nga prania e të burgosurit politik, Mirjani iu vërsul me grushte

brigadierit. Ky, i kapur në befasi, u rrëzua. Dy policët nxituan t’i vinin në

ndihmë, duke e goditur Mirjanin nga pas shpine. I burgosuri politik, i

ndodhur në pozitë te vështirë ngaqë ai ishte shkaku i grindjes, u hodh në

mbështetje të Mirjanit, i cili po ndeshej një kundër treve. Falë urrejtjes me të

cilën ata sulmonin, dy të burgosurit e fituan shpejt përleshjen.

Rregullorja e kampit i ndalonte policët t’i godisnin të burgosurit brenda

në minierë e duarzgjidhur. Kjo pakujdesi atyre mund t’iu kushtonte jetën.

Komanda e kampit u kishte ndërtuar posaçërisht një dhomë torturash

policëve tek hyrja e minierës. Në rast nevoje, atje ata ndihmoheshin prej

brigadierit të lirë ose të dënuar për ta mposhtur të burgosurin. Meqenëse në

rastin e Mirjanit dy policët kishin rënë brenda me këmbët e tyre, u detyruan

të ruanin heshtjen për incidentin në minierë. Natyrisht, pa e harruar atë.

Pas dy ditësh, të burgosurin politik pjesëmarrës në grindje e izoluan në

birucë. Akuza – largim pa leje prej frontit të punës –, iu përgatit me porosi të

dy policëve tek kolegu i tyre, që shoqëronte të burgosurit politikë në punë.

Ndërkohë Mirjani përpiqej të tregohej i vëmendshëm ndaj ndonjë kurthi

hakmarrës. Ai ishte i ndërgjegjshëm se dy policët dhe brigadieri, me të cilët u

përlesh, nuk do ta mbyllnin me heshtje atë që u ndodhi.

Mirjani ishte nga Mamurrasi. E kishin dënuar një vit burg për largim pa

leje prej repartit ushtarak, ku kryente shërbimin e detyrueshëm. Ishte 22 vjeç.

I kishin mbetur edhe katër muaj burg për të vuajtur. Përveç prindërve, kishte

dy motra të martuara dhe një vëlla më të vogël në moshë. Ditët e fundit

kishte marrë një telegram, me të cilin motrat e lajmëronin se të enjten e

ardhshme do t’i vinin për takim.

Javën pas grindjes, Mirjani filloi punën turni i tretë. Ditën e martë, rreth

orës një pas mesnate, brigadieri i lirë e nisi të merrte një martel të mbetur në

një galeri, ku ishin ndërprerë punimet. Ai ndodhej 150 m larg prej furnelit ku

Mirjani mbushte vagonin e tij me mineral, për ta nxjerrë nga miniera. Ai filloi

ta ngjiste çdo shkallë me vëmendje e qetësi të plotë. Dritën e llambës së tij të

karbitit e kishte maskuar me një copë karton. Në krye të furnelit

tetëshkallësh, rreth 30 m lartësi, ai gjeti martelin dhe tubogomën.

Para se të fillonte zbritjen e shkallëve, Mirjani kontrolloi rreth e rrotull dy

galeritë, të cilat vazhdonin në të djathtë e në të majtë, për të diktuar praninë e

ndonjë personi. Të dy galeritë ishin të gjata, por ai ndriçoi vetëm fillimet e

tyre me dritën e llambës që ia hoqi kartonin maskues. Pastaj lëshoi

tubogomën nëpër furnel dhe nisi të zbriste shkallët me martel në krahë.

Ndërsa Mirjani po zbriste shkallën e dytë, prej thellësisë së galerisë së

krahut të majtë rrëshqitën tri hije. Dritat e llambave i kishin maskuar me nga

një kënaçe. Dy prej tyre kishin nga një gur të madh në dorë dhe u

pozicionuan në krye të furnelit. Llamba e karbitit që mbante në dorë e

ndriçonte plotësisht Mirjanin, mbasi ai nuk ia kishte maskuar dritën në

zbritje, pas kontrollit që bëri. Kur ai filloi të zbriste shkallën e tretë, dy

personat e errësirës, pasi e llogaritën mirë pozicionin e Mirjanit në lëvizje, e

goditën rrufeshëm me dy gurët e mëdhenj që mbanin në duar.

Një britmë tmerri e shoqëroi rrokullisjen dramatike nëpër shkallë të të

burgosurit. I dëmtuar rëndë prej goditjes së gurëve, Mirjani, pas një sërë

përplasjesh nëpër shkallë e bankina, u shemb pa ndjenja në fund të furnelit.

Tri hijet zbritën me nxitim, morën gurët me të cilët kishin goditur dhe u

zhdukën në thellësi të minierës.

Pas një copë here, dy policët e punës dhe brigadieri i burgosur ordiner

shkuan tek vagoni që kishte lënë Mirjani poshtë furnelit. Ata u interesuan se

ku ndodhej Mirjani.

— E ka dërguar brigadieri i lirë të na marrë një martel tjetër në horizontin

612, se marteli ynë është me defekt, i sqaroi minatori i grupit të punës.

— Ecni e lajmëroni të vijë menjëherë, se do t’ju bllokohet furneli e nuk do

të keni vend ku të hidhni mineralin pastaj, i urdhëroi polici.

Minatori nisi njërin prej shokëve të grupit të punës, për të zbatuar urdhrin

e policit. Kur i burgosuri arriti atje, u trondit pa masë. Mirjani, i mbytur në

gjak, po rënkonte. Ai vrapo tek shokët e punës dhe, i tmerruar, u tregoi

ç’kishte parë.

Ata mbushën treçerek me mineral vagonin që kishte lënë Mirjani poshtë

furnelit dhe nxituan në ndihmë të tij. Kur e ngritën peshë dhe e vendosën mbi

vagon, Mirjani lëshoi një pasthirrmë të fortë dhimbjeje dhe vuri dorën tek

veshkat. Ata i ngritën këmishën dhe panë një shembje të rëndë, shumë të

ënjtur e mavi.

Kur dolën jashtë minierës, e zbritën të dëmtuarin prej vagonit dhe e

vendosën pranë zjarrit, ku ngrohej uji i dusheve primitivë. Atje kishte dritë

dhe ngrohtësia mund t’i bënte mirë Mirjanit që po fërgëllonte. Aty pranë

ndodhej dhoma e policëve, të cilët u lajmëruan për aksidentin. Këta shkuan

tek Mirjani dhe shprehën keqardhje për fatkeqësinë e tij. Pastaj njëri prej

policëve u tha të burgosurve që e kishin nxjerrë jashtë të dëmtuarin:

— Tani ju shkoni shpejt në frontet e punës, se për të plagosurin

interesohemi ne.

— Nuk do ta çojmë me barelë në kamp? Ai është i sëmurë rëndë dhe

gjendja e tij nuk pret derisa të gdhihet, u shpreh minatori i grupit të punës.

— Vendosim ne për këto punë e jo ju, iu hakërrua polici. – Ju shkoni të

kapni ciklin e punës, përndryshe do të ndëshkoheni kur të dilni.

Tre të burgosurit iu bindën urdhrit. Mirjanin e lanë ndanë zjarrit ku e

vendosën.

Policët u futën në dhomën e tyre dhe filluan të pinin një shishe raki rrushi,

të cilën ua kishte sjellë brigadieri i lirë. I burgosuri, që kujdesej për ngrohjen e

ujit të dusheve, vendosi në zjarrin poshtë cisternës drutë e fundit dhe shkoi të

priste të tjera.

Prej dhimbjeve të mëdha, Mirjani filloi të lëvizte në mënyrë të

pavetëdijshme, duke iu afruar së tepërmi zjarrit. Ndërkohë drutë që vendosi

rishtas kujdestari i dusheve filluan të digjeshin, duke e shtuar flakën.

Tek po pinin raki, policët ndien erën karakteristike të mishit të djegur.

Gjithë duke qeshur, ata dolën nga dhoma e tyre dhe shkuan ku dergjej

Mirjani. Zjarri i shtuar kishte arritur fare pranë trupit të të plagosurit. Në

drejtim të veshkave, pikërisht atje ku dëmtimi ishte më i rëndë, mishi kishte

filluar të digjej. Kuptohej që Mirjani, pa ndjenja e me kolonën vertebrore të

dëmtuar, nuk ndiente gjë. Të kënaqur nga kjo pamje, policët filluan të

shkëmbenin romuze midis tyre:

— Sa erë të këndshme paska mishi i tij i pjekur! Duket që është mish i

njomë. Një bërxollë e mirë do të na shijonte së tepërmi me rakinë e rrushit.

— Ia dhamë fjalën, se do t’ia hanim kokën, dhe nuk e premë në besë. Tani

eja të shkojmë tek i burgosuri që po pret dru për cisternën. Këtë trimin lere të

vazhdojë të piqet, gjersa e dashka të pjekur dreqi që do t’i marrë shpirtin.

I burgosuri i kishte çarë drutë dhe po përgatitej t’i transportonte, kur dy

policët arritën atje.

— Lëri drutë në tokë, se i çon më vonë. Na çaj edhe ne ca për sobën, i tha

njëri prej tyre.

I burgosuri zbatoi urdhrin. Ai çau dru edhe një çerek ore, pastaj filloi

transportimin e tyre. Policët i shkuan pas me hap të shtruar.

— Mirjani po digjet, bërtiti i burgosuri, kur nuk ishte më shumë se 20 m

prej cisternës.

Ai flaku drutë përtokë dhe rendi atje. Ndërsa i burgosuri po përpiqej me

të gjitha forcat për ta larguar prej zjarrit trupin e lëshuar të Mirjanit, policët

shprehën habinë e tyre për ç’ka po u shikonin sytë:

— Si është e mundur kjo? Kur ishim ne këtu, gjithçka qe në rregull. Duhet

t’i telefonojmë sa më parë komandës të na dërgojë njerëz për ta marrë, se

qenka dëmtuar rëndë.

Pas gjysmë ore erdhi infermieri i kampit me katër të burgosur me barelë,

të shoqëruar prej një polici. Trupin e sakatuar të Mirjanit e vendosën përmbys

mbi barelë dhe nxituan ta çonin në infermierinë e kampit. Mundësia e

ndihmës mjekësore atje ishte e vogël, veçanërisht për gjendjen e tij të rëndë

shëndetësore.

— Si qenka katandisur ky, as në klinikën më të mirë të botës nuk do t’i

bëhej dot derman, u shpreh i hidhëruar mjeku i burgosur pas ekzaminimit. –

Dëmtimi i rëndë i kolonës vertebrore, humbja e shumtë e gjakut dhe djegia

kanë sjellë pasoja fatale për shëndetin e tij. Frymëmarrja, që s’i ndihet fare,

dhe pulsi i mekur tregojnë se Mirjani po jeton orët e fundit.

Mjeku me infermierin filluan t’i pastronin me kujdes vendin e djegur dhe

plagët në kokë e në trup. Këtë po e bënin më tepër për të lehtësuar

ndërgjegjen e tyre, sesa gjendjen e rënduar në ekstrem të të sëmurit. Pastrimi

fizik po e përgatiste Mirjanin për në botën tjetër, ku shpirti i tij i pastër do të

merrte me vete gjithë arsenalin mizor të torturave, që i dhuruan

bashkatdhetarët e tij.

Pas tri orësh, djaloshi 22 vjeçar ndërroi jetë. Ishte ditë e mërkurë.

Të nesërmen i erdhën dy motrat për ta takuar. Oficeri i rojës lajmëroi

komandantin e kampit. Ky thirri mjekun oficer dhe i kërkoi raportin mjekësor

të vdekjes së Mirjanit. Të tre u këshilluan një copë herë në zyrën e oficerit të

rojës. Një polic i lajmëroi motrat e Mirjanit që të shkonin tek zyra. Ato u

afruan atje të ndrojtura, ndërkohë që të tre oficerët ishin çuar në këmbë.

Fjalën e mori komandanti i kampit:

— Me keqardhje ju njoftojmë se, si pasojë e një aksidenti në minierë, vëllai

juaj ka humbur jetën.

Motra e vogël u shemb përtokë pa ndjenja, kurse tjetra u shkreh në vaj,

duke përsëritur me përgjërim emrin e vëllait.

Tri forma të përçudnuara të «Njeriut të Ri»…

1

Para portës prej nga hynin në kamp të burgosurit që ktheheshin nga

miniera, ishin tri dërrasa të vendosura shtrirë. Ata duhej të ecnin

këmbëzbathur mbi to, kur policia bënte kontrollin e tyre fizik. Gjatë dimrit, tri

dërrasat mbuloheshin me një shtresë akulli dhe shkelja këmbëzbathur mbi to

ishte një torturë më vete.

Një natë që kontrolli i turnit të dytë po zhvillohej nën një rrebesh shiu në

mesnatë, polici i njërës prej brigadave nuk i detyroi të zbatheshin të

burgosurit. Ai u mjaftua vetëm me kontrollin në trup. Njëri prej të

burgosurve të kësaj brigade, i pajisur me cilësitë e njeriut të ri, e raportoi

policin në komandën e kampit për neglizhencë në detyrë. Policit iu tërhoq

vërejtje për tolerancën e manifestuar ndaj armiqve të popullit. Ndërkohë ai e

mësoi emrin e raportuesit.

Të nesërmen mbrëma, gjatë kontrollit të zakonshëm pas kthimit nga puna,

po ai polic u tha të burgosurve të brigadës së tij:

— Mbrëmë unë kam shkelur rregulloren e komandës, për shkak të motit

të keq. Nuk kam ndërmend të përsëris të njëjtin gabim sonte. Për këtë më ka

ndihmuar edhe një shoku juaj, të cilit i jam mirënjohës. Prandaj zbathuni pa

humbur kohë, para se të vini tek dërrasa e kontrollit.

Ndonëse binte përsëri shi, kontrolli u zhvillua sipas rregullores. Kur tek

dërrasa u paraqit një i burgosur i mirënjohur prej bashkëvuajtësve si

informator i komandës, polici i foli me zë të rreptë:

— Zhvish pantallonat, se diçka ke futur poshtë tyre!

I burgosuri iu bind urdhrit, duke u dridhur prej të ftohtit. Polici i shkundi

fort pantallonat, e kontrolloi atë në trup dhe e shtyu me forcë jashtë dërrasës,

në llucë, duke i shfryrë me inat:

— As kafshët nuk i kundërvihen vetvetes.

2

Një letër e çuditshme informative, e nisur prej kampit të Spaçit, kishte

mbërritur në MP të Brendshme. Nëpërmjet saj, akuzohej bariu i tufëzës

kolektive (term Ramizian) me stanin përballë kampit, se i nxirrte dhitë me

vonesë në kullotë (!).

Një ekip i kësaj ministrie, i ardhur në kampin e Spaçit për probleme të

ndryshme, u interesua edhe për këtë informacion, i cili nuk kishte lidhje as

me kampin e të burgosurve, as me repartin ushtarak e as me komandën e tij.

Mirëpo si letrat e nisura nga ushtarët e repartit, edhe ato të të burgosurve të

Spaçit, mbanin të njëjtën adresë. Nisur nga ky fakt, hetuesit e ministrisë

menduan se kjo letër duhej të ishte dërguar prej ndonjë ushtari të mobilizuar

rishtas, i cili kishte qenë bari. Kjo shpjegonte keqardhjen e tij për dhitë e

uritura.

Për çudinë e tyre, ata nuk e gjetën dot mes ushtarëve autorin e letrës.

Asnjëri prej efektivit ushtarak nuk e kishte mbiemrin Pando, si autori i letrës.

Të befasuar nga ky fakt, ata kërkuan ndihmën e operativit të kampit. Me të

mësuar mbiemrin, operativi njohu njërin prej informatorëve më të zellshëm e

më të bezdisshëm, të cilit i kishte tërhequr disa herë vërejtjen për teprimet në

informime të parëndësishme e të përsëritura. Për këtë arsye, Pando e niste

një pjesë të informacionit të tij drejtpërdrejt në MP të Brendshme.

Pando, arsimtar nga profesioni, i përkiste minoritetit grek. Kënaqësinë e

ekzistencës së tij e ndiente vetëm duke raportuar këdo e për gjithçka. Heqja e

së drejtës së informimit do të ishte dënim kapital për të.

Të nesërmen e identifikimit të autorit të letrës enigmatike, operativi i

tërhoqi vërejtjen Pandos faqe gjithë të burgosurve:

— Stefan, mos u merr me bariun e tufëzës e as me ndonjë dukuri tjetër të

jetës së lirë, prej së cilës je i privuar me ligj. Vëzhgimet e tua nuk duhet ta

kapërcejnë rrethimin e kampit, ndryshe janë të pavlefshme.

— Për të mirën e përgjithshme e kam bërë, zoti shef, iu përgjigj buzagaz

Pando, fytyra e të cilit nuk e dinte se ç’ishte skuqja në jetë.

3

Brigadat e turnit të tretë po shkonin në punë. Një Skodë me rimorkio u

preu rrugën tek një urë brenda rrethimit. Për t’iu shpëtuar rrotave të

rimorkios, dhjetë të burgosur dhe një polic u detyruan të kërcenin, prej një

lartësie 7 m, në shtratin e përroit. Të gjithë pësuan dëmtime fizike të

ndryshme, përfshirë edhe fraktura të rënda.

Të burgosurit e tjerë, me lejen e policëve, u përpoqën t’iu vinin në ndihmë

bashkëvuajtësve të dëmtuar. Midis këtyre ishte edhe Rexhep Mània, për të

cilin buzëqeshja e një polici vlente më tepër se një takim me familjen. Kur dy

bashkëvuajtës u afruan tek Rexhepi për ta ndihmuar, ky, ndonëse rënkonte

prej dhimbjeve, u tha me zë të dobët:

— Më lini njëherë për njëherë mua, por kujdesuni për komandant Gjonin,

që është këtu pranë.

Gjon quhej polici i rrëzuar.

Këtë ndodhí të pështirë e mësoi edhe mjeku i burgosur, i cili u dha

ndihmën e parë të dëmtuarve. Shumica e këtyre, ndër ta edhe Rexhepi, u

shtruan në infermierinë e kampit. Ata që ishin dëmtuar më rëndë i çuan në

spitalin e të burgosurve në Tiranë.

Midis dëmtimeve të tjera, Rexhepi kishte thyer edhe kockën e hundës.

Mjeku i burgosur, kirurg, u kujdes që pjesa e dëmtuar e hundës së Rexhepit të

bashkohej me pjesën tjetër jo në pozicionin e natyrshëm, por me një kënd të

dukshëm që nxiste të qeshurit. Lidhur me këtë veprim, i cili nuk ishte në

pajtim me parimet e mjekësisë, kirurgu i burgosur u tha shokëve më të afërt:

— Si mjek, nuk më lejohej ta shëmtoja në këtë mënyrë; si i burgosur

politik, po. Para se të jem mjek, unë jam njeri. Është e tmerrshme që viktima

të thërrasë «rroftë xhelati!» edhe duke dhënë shpirt. Ky tjetërsim poshtërues i

qenies njerëzore e meritonte një vulë turpi në fytyrën e pafytyrë.

…Por kishte edhe kështu

1

Një ditë, kur brigadat e turnit të tretë po ktheheshin nga puna, policët, si

zakonisht, veçuan tek porta e numërimit të burgosurit që nuk kishin realizuar

dot normën e detyruar të punës. Pasi u futën në kamp të burgosurit e tjerë,

oficeri i rojës u dha urdhër policëve t’i torturonin personat duarlidhur, që po

prisnin ç’do të bëhej me ta. Një veprim i tillë nuk lejohej nga rregullorja e

komandës së kampit, në bazë të së cilës ndëshkimi fizik i të burgosurve duhej

bërë vetëm në korridorin e birucave, ose në dhomën e posaçme afër portës së

madhe.

Kishte disa minuta që policët, e bashkë me ta edhe oficeri i rojës, po

godisnin të burgosurit, kur ushtari i truprojës më të afërt të rrethimit

ndërhyri energjikisht, duke i kaluar fishekun në gojë armës:

— Ndal! Ndërprisni menjëherë çdo veprim, përndryshe do të hap zjarr.

I ndërgjegjshëm për shkeljen e rregullores dhe i befasuar prej ndërhyrjes

së ushtarit, oficeri i rojës u detyrua të tërhiqej.

Pak më vonë, me urdhër të oficerit të rojës, ky ushtar u zëvendësua në

truprojën e shërbimit. Të nesërmen e nisën për në Tiranë, në hetuesi. Ashtu si

ligjet, edhe rregulloret nuk duhej të zbatoheshin kurrë në mbrojtje të armiqve

të partisë.

2

Ndreca kishte dëgjuar të flitej për kampin e Spaçit por ato që përjetoi atje,

qysh muajin e parë që u vesh polic, nuk i kishte imagjinuar dot kurrë. Ai e

ndjeu shpejt se vendi i punës që kishte zgjedhur nuk ishte për të, por i vinte

rëndë ta braktiste menjëherë, gjersa kishte bërë kërkesë me shkrim për tu

punësuar atje. Rrahja e të burgosurve prej policisë e kishte tronditur në

ndërgjegje. Ai vetë e kishte ndarë mendjen për të mos prekur të burgosur me

dorë. Megjithatë e kuptonte se në atë vend pune ishte e vështirë t’i ruante

duart të pastra.

Pas periudhës së instruktimeve, Ndrecën dhe policët e tjerë të rinj i

caktuan fillimisht si ndihmës të kolegëve të tyre me përvojë, të cilët

shoqëronin brigadat e punës në minierë. Edhe atje Ndreca, ndryshe prej të

tjerëve, përpiqej ta evitonte përdorimin e dhunës.

Në kuadër të stërvitjes së policëve të rinj për tu përballur me të papriturat

e mundshme të kampit të Spaçit, komanda organizoi një lojë të posaçme. Në

kamp u futën njëherësh një numër i madh policësh të vjetër e të rinj. Të

burgosurit vazhdonin normalisht veprimet e tyre të zakonshme. Papritur

shefi i policisë u dha urdhër që ata të hynin menjëherë nëpër dhomat e tyre të

fjetjes. Policët, të porositur qysh më parë për këtë aksion, i sulmuan me

shkopinj gome të burgosurit. Veçanërisht policët e rinj tregoheshin të

papërmbajtur në demonstrimin e aftësive të tyre terroriste para syve të shefit,

i cili, me duar të kryqëzuara mbi gjoks, po ndiqte me sy veprimet e nxënësve

të tij.

— Mbaje atë të shëndoshin në vend, Gjin, të vij ta godit edhe unë ca herë

me shkopin e ri të gomës, se ky plaku u rrëzua me goditjen e parë.

— Mos e lësho atë cubin me bluzë gri, Pjetër, se po vij t’ia tregoj mirë

burrninë.

— Mos i lini t’i ngjisin shkallët ata të tre atje, se janë të fundit e mandej do

të ngelemi pa punë.

Thirrje të tilla ilustronin pasionin policor të këtyre reprezaljeve pa shkak.

Me shkopin e gomës në dorë, Ndreca qëndronte në këmbë para stendës

ku afishohej shtypi. Nuk po kuptonte asgjë pse po ushtrohej kjo dhunë mbi të

burgosurit. Shefi i policisë e vuri re pasivitetin e Ndrecës, iu afrua pranë dhe

e pyeti:

— Po ti pse qëndron sehirxhi, apo të vjen keq për armiqtë e partisë? Pse

nuk i godit të burgosurit?

— Përse duhen goditur, çfarë bënë?

— Atë e di komanda e kampit, që ka dhënë urdhër për këtë punë. Ti, si

polic, je i detyruar të zbatosh urdhrin.

— Jo, unë nuk pranoj të rrah njeri, qoftë edhe me urdhër. Rregullorja e

kampit parashikon forma të tjera të ndëshkimit fizik, por jo rrahjen.

— Rregullorja na ka bërë ne, apo jemi ne që e kemi bërë rregulloren? Me

këtë mendje që paske ti, kot e ke marrë përsipër detyrën e policit. Më mirë

dorëzo kapelën dhe shko në shtëpi.

— Urdhëro kapelën dhe shkopin e gomës. Unë më parë e vras një burrë,

sesa ta qëlloj me shkop gome.

— Eja shpejt lart, tek zyrat, e urdhëroi shefi me zë të rreptë.

Pas ballafaqimit në komandën e kampit, Ndreca i la lamtumirën

uniformës së krimit.

Disa muaj më vonë, ai filloi punën si seleksionues kampionesh në minierë

për analizat e shtresave të mineralit në laboratorin gjeologjik. Të burgosurit e

përshëndesnin gjithë respekt, kur shkëmbeheshin me të në galeritë e

minierës.

3

— Grua, sëpatën dhe kosoren, me të cilat kam mbajtur familjen kaq kohë,

ruaji në një vend të veçuar, t’i kemi si kujtim të periudhës së parë të

bashkëjetesës sonë.

Ditën që i tha bashkëshortes këto fjalë, Pali ishte emëruar përgjegjës

sektori në ndërmarrjen e mirëmbajtjes dhe shfrytëzimit të pyjeve në rrethin e

Pukës. Për dymbëdhjetë vjet me radhë ai nuk i kishte ndarë nga dora sëpatën

dhe kosoren. Me to kishte rritur katër fëmijë, për të cilët kujdesej e shoqja

shtëpiake.

Pali e shkelte përditë me këmbë territorin pyjor të sektorit që drejtonte. Ai

e njihte mirë pyllin. Nevojat e punonjësve, gjithashtu. Këto përpiqej t’i

plotësonte sa më mirë, brenda mundësive që kishte. Pas dy vjetësh, sektori i

tij dallohej si më i miri i gjithë ndërmarrjes. Punonjësit, shokë të tij kaq vjet, e

donin dhe e respektonin shumë.

Pali kishte gjashtë vjet që e ushtronte këtë detyrë, kur në Qafë-Bar u ngrit

kampi i të burgosurve politikë, me të cilët do të shfrytëzohej miniera.

Shtëpinë e banimit e kishte afër këtij kampi.

Një ditë dimri në të errur, Pali po kthehej në shtëpi. Binte shi i imët e bënte

ftohtë. Kur po kapërcente rrugën automobilistike, i zunë sytë një zjarr të

vogël rrëzë një pishe. Rreth zjarrit shquheshin silueta njerëzish të mbuluar me

plastmas, për tu mbrojtur prej shiut. Meqë zjarri mbetet armiku më i madh i

pyllit, përgjegjësi i sektorit u drejtua për atje. U afrua pranë njerëzve që

ngroheshin dhe i përshëndeti. Ishin dy gra dhe dy fëmijë nga 10-12 vjeç secili.

— Nga jeni e ku po shkoni? i pyeti Pali.

— Jemi prej Durrësi e atje shkojmë, u përgjigj njëra prej grave. – Kemi tri

orë që presim makinë, por ato kalojnë e nuk ndalojnë të na marrin.

— Ku keni qenë?

— Kemi takuar njerëzit tanë të burgosur këtu, në kamp.

Pali e kuptoi arsyen pse nuk ndalonin makinat për t’i marrë.

— Në këtë orë nuk punojnë më kamionët e transportimit të mineralit. Si

do të bëni?

— Do ta gdhijmë natën nën plastmas, duke pritur mëngjesin. S’kemi

ç’bëjmë tjetër.

Atij malësori me sedër e me tradita i erdhi rëndë t’iu thoshte natën e mirë

dy grave të vetmuara shqiptare me dy fëmijë, në mes të pyllit e të errësirës,

në një natë dimri me shi.

— Është vonë për të pritur akoma makinë. Ejani me mua në shtëpi, ta

kaloni natën me gruan e me fëmijët e mi.

Pas një ngurrimi të çastit, gratë e frikësuara nga nata, që po binte me

shpejtësi, pranuan të shkonin me të.

Të nesërmen, në mëngjes herët, Pali i shoqëroi ato deri në rrugën

automobilistike. Atje u interesua e u gjeti një makinë për në Laç. Dy gratë dhe

fëmijët e falënderuan me gjithë zemër bamirësin e tyre.

— E, Pal, paske pasur miq sonte, ë? i foli një polic i kampit të Qafë-Barit, i

cili kishte zënë vend në kabinë, pas shoferit.

Ai i mbante mend gratë që kishin bërë takim të djeshmen me burrat e tyre

të burgosur.

Pas dy ditësh, Palin e thirrën në Komitetin e Partisë në Pukë.

— Është e vërtetë që ke strehuar në shtëpinë tënde dy familje armiqsh, që

kishin qenë për takim tek njerëzit e tyre të burgosur në kampin e Qafë-Barit?

— Unë kam strehuar në shtëpi dy gra shqiptare dhe dy fëmijë, të cilët po

dridheshin prej të ftohtit e frikës në mes të pyllit, natën në shi. Nuk dihej nëse

do ta gdhinin të gjallë atë natë dimri në mes të maleve, apo jo. Për të tjerat, as

jam interesuar e as më interesojnë.

Një javë më vonë, Palit iu komunikua shkarkimi nga detyra e përgjegjësit

të sektorit pyjor.

— Më vjen keq, Pal, se ti je një kuadër shembullor. Por ky vendim është

marrë nga lart, e sqaroi në mirëbesim drejtori i ndërmarrjes, i cili kishte

shumë respekt për të.

— Faleminderit për fjalët e mira. Për mua është më e rëndësishme të jem

njeri në radhë të parë, pastaj përgjegjës sektori pyjor.

Atë ditë Pali u kthye në shtëpi më herët se zakonisht.

— Grua, nxirri sëpatën dhe kosoren prej vendit ku i ke fshehur, se nesër

më duhet të shkoj në punë përsëri me to, e porositi të shoqen.

Vdekja që zbuti Tigrin

Për shkak të një dëmtimi të pjesshëm të syrit të majtë, të njohurit e vjetër e

thërrisnin Qorri. Ndonëse ky dëmtim fizik i kishte ndodhur qysh në fëmijëri,

Qorrit i pëlqente ta lidhte atë me luftën. Ai kishte marrë pjesë në luftë dhe

ishte plagosur në këmbë. Mirëpo, kur binte fjala për plagët e luftës, ai

pretendonte se ishte plagosur në kokë e në këmbë. Në të vërtet, ai ishte

rrëzuar nga shkallët dhe kishte rrezikuar jo vetëm syrin, por edhe jetën.

Qorri i kishte kaluar të 25 vjetët, kur kishte dalë partizan. Megjithëse me

shkollë fillore, ai kishte rënë në sy midis shokëve për shkathtësinë e tij. Për

këtë arsye e kishin emëruar komandant kompanie dhe e kishin anëtarësuar

në parti. Para se të merrte pjesë në luftë, Qorri nuk kishte ditur gjë se ç’ishte

propaganda. Prandaj premtimet e bujshme, për të ardhmen e pasluftës, ai i

besonte pa u bërë asnjë firo.

Anëtarësimi në parti dhe joshja e së ardhmes së pasluftës i kishin dhënë

një impuls të ri shkathtësisë natyrore të Qorrit. Ai u shqua, veçanërisht, për

rreptësinë e tij në gjyqet partizane. Kjo cilësi, e vlerësuar së tepërmi nga

partia, e bëri Qorrin anëtar të përhershëm të gjyqit partizan. Meqenëse kreu i

shtabit të përgjithshëm partizan e njihte personalisht Qorrin, ky u bë syri dhe

dora e tij në të gjitha goditjet që jepeshin prej gjyqit partizan. Kjo ia rriti së

tepërmi autoritetin në sytë e të tjerëve. Për ta, Qorri ishte hija e atij tjetrit.

Ai nuk ndryshoi profesion as pas luftës. Qorri u caktua instruktor dhe

përgjegjës i kompanisë së ekzekutimit. Ishte kërkesë e kreut të shtetit që ai të

merrte pjesë në ekzekutimin e personave të rëndësishëm dhe t’ia dorëzonte

me dorën e tij materialet filmike përkatëse.

I nxitur prej prirjes së tij shpirtërore drejt krimit, Qorri bënte më tepër nga

sa i kërkohej. Ai nuk lodhej së qeni i pranishëm në ekzekutime të

njëpasnjëshme nëpër rrethe të ndryshme të vendit, duke marrë pareshtur

shpirtra njerëzish në atë periudhë ekzekutimesh të bollshme të viteve ’40-’50.

Aktin e ekzekutimit të një njeriu Qorri e përjetonte me kërshërinë dhe

pasionin e një artdashësi për një vepër arti të arrirë. Kjo dukuri e

temperamentit të tij u bë shkak që bashkëpunëtorët t’i ngjisnin nofkën e dytë

në jetë: Tigri.

Në një rast, gjatë ekzekutimit të një gruaje, Tigri, në kundërshtim me

rregulloren përkatëse, sapo ajo ishte rrëzuar përtokë e goditur për vdekje,

kishte shkarkuar mbi barkun e saj një breshëri plumbash automatiku, duke

shkrofëtitur:

— U bë problem në Byronë Politike barku yt i ndyrë, nëse ishte plotë apo

jo, sikur do të bëhej kiameti për një armik më pak.

Një herë tjetër kryhej një ekzekutim me varje në litar. Gjatë shpirtdhënies

së mundimshme, të ekzekutuarit të mavijosur në fytyrë i kishte dalë gjuha

jashtë. Ndërsa për të pranishmit e tjerë kjo ishte një pamje e pakëndshme,

Tigri, i ngazëllyer, kishte provuar të bënte humor të pështirë:

— Sa e paska gjuhën! Me të mund të gatuhet një tenxhere paçe.

Në mesin e viteve shtatëdhjetë, kur Tigri ishte pranë të gjashtëdhjetave, i

vdiq djali i vetëm, i sapofejuar. Vdekjen e djalit ai nuk e përballoi dot si Tigër,

por si Qorr. U trondit shumë dhe e humbi përkohësisht dëshirën e

pashtershme për ekzekutime. Ai kërkoi dhe iu miratua e drejta për pushime

të zgjatura. Në përgjithësi Tigri nuk kishte bërë pushime vjetore, ngaqë nuk

ndiente të ngopur duke asgjësuar fizikisht armiqtë e partisë.

Pas vdekjes së të birit, Tigri u bë i zymtë dhe i mbyllur në vetvete. E shtoi

pirjen e duhanit dhe të alkoolit. Ai kishte dhe një vajzë, por ajo ishte martuar

larg Tiranës. Shkëputja nga puna bëri që ai ta ndiente edhe më tepër

zbrazëtinë familjare, të krijuar pas humbjes së djalit. Vetëm për vetëm me të

shoqen e hidhëruar në kulm, Tigri po e përballonte me vështirësi ftohtësinë e

mjedisit familjar. Në këto rrethana, ai vendosi të bëhej me fëmijë tjetër. Për

këtë e ndihmonte fakti që bashkëshorten e kishte shumë vjet më të re në

moshë.

Kur u bind për shtatzëninë e së shoqes, Tigri rifilloi punën. Mirëpo tani

nuk binte më në sy vullneti i tij i pamasë për të shkuar në mbarë vendin, sipas

gjeografisë së ekzekutimeve. Në mekanizmin e shpirtit të tij prej Kaini ishte

ndryshkur një ingranazh.

Disa muaj më vonë, Tigri drejtonte ekzekutimin e njëkohshëm të dy

personave. Ata ishin prej dy rretheve të ndryshme të jugut dhe ekzekutimi i

tyre i përbashkët do të kryhej në një zonë të pabanueshme të një rrethi të

tretë.

Në rrëzë të një vidhi të lartë ishte hapur një gropë e mjaftueshme për dy

persona. Pak para orës një pas mesnate, dy të dënuarit me vdekje ndodheshin

pranë vendit të ekzekutimit. Njëri prej tyre kishte qenë nëpunës shteti, kurse

tjetri bari. Ky ishte i veshur me rroba shajaku.

Të parin tek rrëza e vidhit çuan bariun. Ai ecte me hap të shtruar midis

atyre që e kishin mbërthyer nga krahët e prangosur pas shpine. Tjetrin e çuan

duke e mbajtur pothuajse peshë. Ai nuk nxirrte zë dhe nuk kundërshtonte

asnjë veprim të atyre që e shoqëronin, por nuk e zotëronte dot veten, për

shkak të një shkrehjeje të përgjithshme nervore. Kur e çuan buzë gropës, e

cila po i priste gojëhapur, ai nuk qëndronte dot në këmbë. Tigri urdhëroi ta

lidhnin dorë për dorë me të dënuarin tjetër. Bariu ishte shtatlartë dhe lidhja

me të alivanosurin do ta detyronte ta mbante peshë atë. Megjithëse po jetonte

minutat e lamtumirës nga kjo botë, ai kundërshtoi me forcë:

— Unë jam dënuar me vdekje, por jo me zvarritje për së gjalli. Dua të

goditem në këmbë dhe ashtu do të vdes.

Tigri dha një urdhër me zë të ulët. Njëri prej oficerëve të pranishëm e

goditi me një plumb revoleje pas koke të alivanosurin. Ky u shemb brenda në

gropë. Tjetri mbeti i vetëm përballë vdekjes.

Tigri urdhëroi “zjarr!” dhe armët u shkrehën. I godituri u lëkund dhe, në

vend që të rrëzohej në gropë siç pritej, u mbështet pas trungut të vidhit, duke

rrëshqitur përgjatë tij. Tigri me vartësit e tij shpirtmarrës nuk po u besonin

syve. Nga përvoja e tyre e gjatë në këto lloj punësh, vlerësohej praktikisht e

pamundur që një njeri, i goditur nga afër me plumba karabine, të mos

rrëzohej përtokë. Dukuria e jashtëzakonshme që po përjetonin shëmbëllente

si një ogur i zi, veçanërisht për gjendjen e tronditur shpirtërore të Tigrit. Atij

po i krijohej përshtypja se kjo skenë e pabesueshme ishte hakmarrje e

profesionit të hershëm për rikthimin në të, pas vdekjes së djalit të vetëm.

Pangopësia me gjak e me vdekje e shpirtit të tij makut po ndëshkohej në këtë

mënyrë.

Ndonëse rezistenca, për të mos u rrëzuar, e personit që po ekzekutohej po

zgjaste vetëm disa sekonda, në saje të rrëshqitjes pas trungut të vidhit, të

pranishmëve ekzekutorë u dukej sikur po kalonin minuta të tëra. Ngjarja që

po përjetonin mishëronte të pamundurën e bërë realitet dhe elektrizimi

emocional që u shkaktonte e shumëfishonte gjurmën e saj në kohë.

I turbulluar deri në humbjen e vetëkontrollit, Tigri bëri një veprim të

paimagjinueshëm më parë. Me sa zë kishte, ai urdhëroi për herë të dytë

“zjarr!”. Batareja e dytë e armëve u zbraz në çastin kur trupi i mbingarkuar

me plumba, pas një dridhjeje të përgjithshme, përfundoi në gropë.

Ekzekutorët morën frymë thellë dhe, sikur ta kishin bërë me fjalë, ndezën

cigare njëherësh. Rrugën e kthimit e bënë në heshtje të plotë.

Pas tri ditësh, Tigri paraqiti kërkesë me shkrim për të dalë në pension. Në

fund të muajit iu miratua. Prej asaj dite, ai u tërhoq tërësisht në jetën

familjare.

Ngjarja e fundit, me të cilën Tigri mbylli karrierën e gjatë si kryeekzekutor,

la gjurmë të thellë në ndërgjegjen e tij deri atëherë të shurdhër. Ajo i kishte

tejkaluar të gjitha parashikimet për të papriturat e mundshme, që mund të

haste Tigri gjatë ushtrimit të profesionit të tij prej Xhebraili. Fytyra e njeriut të

fundit të ekzekutuar me urdhër të tij nuk i shqitej prej syve, ndërsa zëri i tij

protestues, për të mos u lidhur me fatkeqin tjetër, i kumbonte në veshë.

Kjo ngjarje e jashtëzakonshme e kishte çarë digën e pandjeshmërisë së

Tigrit dhe vërshimi i kujtimeve të hidhura u bë i papërballueshëm për të.

Efekti i magjishëm i mrekullisë tronditëse të përjetuar natën e fundit të

ushtrimit të profesionit makabër e kishte thyer përfundimisht Tigrin. Dikur ai

e quante daljen në pension paradhoma e vdekjes, ndërsa pas asaj që i ndodhi ai

bëri kërkesë urgjente të hynte atje. E pabesueshmja, e përjetuar si realitet prej

tij, i imponoi nënshtrim ndaj së panjohurës së plotfuqishme. Ky reaksion

shpirtëror e shndërroi Tigrin në lepur.

Meqenëse përpjekja për ta harruar atë ngjarje po sillte tek ai efektin e

kundërt, Tigri zgjodhi një mënyrë origjinale të trajtimit të saj ––

vetëndëshkuese në pamje. Djalit që i lindi ai i vuri emrin e të ekzekutuarit me

rroba shajaku, viktimës së tij të fundit. Sa herë që përmendte emrin e djalit,

Tigri tashmë i zbutur kujtonte atë ngjarje të rrallë, prej së cilës ai u ndikua më

tepër nga gjithçka kishte parë e dëgjuar në jetë.

Për çdo vit sa qe gjallë, tri ditë para se të festonte përvjetorin e lindjes së

djalit të vonuar, ai shkonte në majë të një kodrine, përballë vidhit të

paharruar, dhe qëndronte dy orë i vetëm, duke pirë duhan e duke sjellë

ndërmend të kaluarën e tij. Për çdo herë, Tigri kthehej prej andej gjithmonë e

më i heshtur, më i zymtë e më pak tigër.

Urtësia e një të marri dhe marrëzia e të urtëve

Xhema ishte nga fshatrat e zonës kufitare të Kukësit. Me profesion, bari.

Në mesin e viteve shtatëdhjetë e arrestuan dhe e dënuan për agjitacion e

propagandë kundër pushtetit popullor. Një valë e nxehtë e luftës së klasave në

këtë periudhë e trefishoi numrin e të burgosurve politikë brenda katër

vjetësh.

Xhema ishte njeri i sinqertë deri në naivitet. Kjo veti e tij u shfrytëzua me

ligësi prej keqbërësve. Ndonëse kishte qenë pranë të dyzetave, Xhema nuk

kishte krijuar endé familje. Këtë dukuri Sigurimi i Shtetit e vlerësonte si

premisë për arratisje, kur bëhej fjalë për një banor të zonës kufitare. Për t’i

bërë parapritë në kohë kësaj të keqeje, një person i dyshimtë si Xhema bëhej

viktimë e nenit grykës 55 të Kodit Penal.

Xhema akuzohej për krim kundër shtetit lidhur me dy thënie të tij.

«Bari rritet më shpejt matanë kufirit, sesa nga ana jonë», ishte shprehja e

parë armiqësore e Xhemës. «Kooperativa bujqësore duhet prishur», ishte krimi

i dytë verbal i bariut kuksian.

Të dyja këto shprehje antiklasore kishin një emërues të përbashkët

armiqësor : mohimin e arritjeve të mëdha ekonomike të rendit socialist. Prirja

mohuese e Xhemës ndaj sukseseve të socializmit në Shqipëri, binte

veçanërisht në sy në vlerësimin e rritjes së barit. Udhëheqësi shqiptar kishte

deklaruar publikisht, se bari në Shqipëri mjaftonte për të ushqyer kafshët

edhe njerëzit.

Gjatë zhvillimit të seancave gjyqësore, Xhema ngrinte supet i hutuar nga

sa po ndodhte në sallën e gjyqit. Ai e shoqëronte me një buzëqeshje të hidhur

shprehjen kërcënuese të prokurorit të seancës:

— I pandehur, ke shkelur ligjin me ndërgjegje.

Ngaqë kjo shprehje po i përsëritej shpesh, Xhema e humbi durimin në një

rast dhe ia ktheu fjalën prokurorit:

— Asha Zotin, si i keni shtru ju tanë rrugët me ligje, or zotni, na s’kena

ç’ka me ba tjetër: o me fluturu, o me shkelë mbi ligjet tuej.

Të pranishmit në sallë filluan të qeshnin mbyturazi.

Për vërtetimin e pjesës së dytë të akuzës, u thirr në sallën e gjyqit si

dëshmitar një bashkëfshatar i Xhemës. Meqenëse ky pretendonte se nuk e

mbante mend deponimin që kishte bërë në hetuesi, kryetari i seancës

gjyqësore filloi ta lexonte vetë deklaratën që kishte nënshkruar dëshmitari:

«Në marsin e vitit 1974 kooperativa jonë bëri analizën e realizimit të planit

të prodhimit për vitin e kaluar. Me këtë rast, kishin ardhur dy të deleguar

prej rrethit. Pas dy orë mbledhjeje, u bë një pushim. Shokët e kryesisë së

kooperativës bujqësore dhe të deleguarit e rrethit shkuan në klub. Ne,

fshatarët, ishim shpërndarë grupe-grupe, duke pirë duhan e duke biseduar.

Unë dhe Xhema rrinim bashkë përpara klubit, të ulur mbi dy gurë. Xhema,

duke shkundur llullën, më tha: Me katërdhet lekë për ditë pune, nuk ngryset jeta,

or lum miku. Me pasë njëzet burra të armatosun e me i vra tanë ata që po pijnë në

klub, kish me u prishë kjo kooperativë e mallkueme, që asht tuj na marrë shpirtin. »

Si mbaroi së lexuari deklaratën, kryetari i trupit gjykues pyeti

dëshmitarin:

— Kur i pandehuri Xhemë të shprehu këtë mendim armiqësor, çfarë i the

ti?

— Për besë, o Xhemë – i thashë – ba me u prish pernjimen kooperativa me

njëzet burra, i pari do të isha vetë në ballë të tyne.

Këtë herë të pranishmit në sallë nuk e mbajtën dot të qeshurën me zë të

lartë.

Kryetari i seancës, i nevrikosur e i fyer njëkohësisht, goditi tryezën me

grusht duke bërtitur:

— A e shikon, i pandehur, si e ke infektuar ndërgjegjen e fshatarëve të

ndershëm me helmin tënd ideologjik? Pa e kuptuar, ata bien viktimë e

armiqësisë tënde, duke iu kundërvënë në mënyrë të pandërgjegjshme rendit

tonë socialist.

Mjaftoi ky episod antiklasor që bariu kuksian të dënohej tetë vjet burg dhe

dënimin ta vuante vetëm në Spaç.

Xhema ishte i sëmurë nga zemra dhe nuk punonte në minierë. 600 gramë

bukë në 24 orë, me pak lëng të hidhur perimesh pa yndyrë, do të thoshte uri e

përhershme në klimën e ftohtë të Spaçit. Babai kishte kohë që i kishte vdekur,

ndërsa nëna ndodhej e shtruar në spital, kur e arrestuan Xhemën. Kishte dy

vëllezër të martuar, të cilët, të rënduar prej halleve të tyre familjare, nuk

kishin mundur ta ndihmonin në jetën e vështirë të Spaçit.

Pavarësisht nga cilësia e të ushqyerit, Xhema nuk e kishte provuar urinë

në fshat. Tundimi i saj çoroditës e nxori disi nga vetvetja bariun e qetë

kuksian. Ai hynte shpesh në mensë. Një kuzhinier prej rrethit të tij, i cili e

kishte njohur Xhemën para se të binte në burg, e thërriste tek sporteli mbasi

ndante ushqimin për të burgosurit e nëntokës. Edhe këta vetë i jepnin diçka

nga ana e tyre. Ndonëse i uritur, Xhema nuk e zgjaste menjëherë dorën për të

marrë nga kushdo atë ç’ka i ofrohej, pa kontrolluar më parë personalitetin e

bashkëvuajtësit, edhe pse bëhej fjalë për një dhuratë. Ai nuk pranonte të

merrte asnjë cigare prej të burgosurve hafije, apo atyre që i jepnin diçka për ta

fyer. Ishte për tu admiruar intuita e tij në përzgjedhjen e saktë morale të atyre

të burgosurve që Xhema i vlerësonte të padenjë për bamirësi.

I prekur në sedër prej lëshimit moral që i kishte lejuar vetes nën trysninë e

urisë, Xhema, si për të pajtuar firon e personalitetit me paraqitjen fizike, hoqi

dorë prej trajtimit të pamjes së tij të jashtme. Kuzhinieri kuksian pohonte se ai

e kishte mbajtur mjaft mirë veten në jetën e lirë. Edhe në burg binte në sy një

tregues i sjelljes së Xhemës, që vërtetonte fjalët e kuzhinierit. Ai i përkiste

numrit të vogël të të burgosurve, të cilët nuk i dërgonin ndërresat e

brendshme në lavanterinë e rëndomtë të kampit, por i lanin e i thanin vetë.

Mospërfillës ndaj paraqitjes së jashtme, në shikimin e parë Xhema u

krijonte përshtypjen e gabuar të tjerëve, se nuk e përjetonte në thellësi

mjerimin spaçian. Oficerët e kampit dhe policët e thërrisnin Marrak. Xhema

nuk shqetësohej fare për këtë dhe sillej sikur nuk vinte re asgjë nga ç’ndodhte

përreth tij. Në të vërtet gjithçka rridhte ndryshe<

Nën leckat e përçmuara të burgut, tek ky gjysmëjeremit vegjetonte një

krijesë e ndjeshme ndaj shumë dukurive të atij mjedisi tjetërsues, të cilat nuk

u bënin edhe aq përshtypje shumë të burgosurve të tjerë, që nuk e përfillnin

për të gjallë Xhemën. I vetmuar e përherë me hap të menduar, Xhema endej si

hije nëpër oborrin e kampit, duke u krijuar përshtypjen të tjerëve, se ai nuk

shikonte as vendin ku hidhte hapin.

Në përgjithësi, nuk kishte dëshirë të komunikonte me njeri. Falë ngujimit

në vetvete, Xhema e kishte perfeksionuar së tepërmi aftësinë e shmangies së

ngacmimeve keqdashëse. Përshëndetjet e robërve të Zotit – siç i quante ai të

burgosurit e respektuar – nuk i linte pa përgjigje. Ndonjëherë bënte edhe

shaka kalimthi me ta.

Me shtat të mbushur mesatar të mbuluar prej kapotës së murrme edhe në

verë, me opingat prej llastiku të burgut të mbathura me pece të rëndomta, me

pantallonat që dukeshin si të njollosura kastile, me fytyrë mishtake të

parruar, portreti i Xhemës bënte efektin e një antireklame, sesi nuk duhej

katandisur qenia njerëzore. Një shikim i veçantë i syve të tij të mbyllur

përgjysmë dhe tkurrja karakteristike e cepave të buzëve rrezatonin përqark

hijen e një buzëqeshjeje të përhershme ironizuese. Ndaj kujt dhe pse?

Ndoshta kushdo që e shikonte Xhemën në burg kishte pjesën e tij në

reflektimin e heshtur të kësaj ironie të mprehtë. Komanda dhe policia e

kampit si shkaktarë të tjetërsimit të sforcuar që ushtronin, bashkëvuajtësit për

mosnjohjen e Xhemës së vërtetë dhe vetë qenia e tij fizike, për hir të së cilës

ishin tkurrur visaret moralo-shpirtërorë, fshikullohej prej këtij reflektimi së

brendshmi të tyre. Në rrezatimin ironik të kësaj buzëqeshjeje të hidhur gjetën

pjesën e tyre, ndofta më të trishtueshmen, edhe dy vëllezërit e Xhemës, kur

erdhën ta takonin për herë të parë katër vjet pas arrestimit.

— Unë kam dekë tash katër vjet për ta. U thoni me shku pranë grave të

tyne e mos me u rropatë me një të dekun, i tha Xhema tellallit të kampit, kur e

lajmëroi për takim.

Me këmbënguljen e oficerit të rojës, i cili ishte po prej Kukësit, Xhema u

detyrua të shkonte tek porta e jashtme e kampit, ku e prisnin vëllezërit. Këta

u zbehën në fytyrë dhe u përlotën, kur mezi arritën ta njihnin nën pamjen e

tjetërsuar. Xhema e vuri re këtë dhe u foli pa i përshëndetur:

— Janë tepër të vonu kta lotët tuej. Duhej me i derdhë nji her’ e mirë ditën

e arrestimit tem dhe tash do isha i harru krejt prej t’tanëve.

— Xhem, mos na fol ksisoj. Na të kena dasht e të dum përher, por nuk na

kan lan hallet tona me t’ardh me t’taku.

— E sot, pse ini mundu kot? Un nuk jam ma Xhema që kam ken dikur dhe

nuk i vlej ma lotët tuej. Un tash kam msu me lyp e s’më skuqet ma faqia prej

shtrimjes dorës. E kam vra turpin, për me jetu vet. Çdo mbramje un mbledh

bishta cigaresh përtok e nesëret i shkoq në llullën teme. Gjallesa ime tash asht

turpi juej e ju s’duhet me ardh me kqyr turpin tuej.

Me këto fjalë lënduese, ai u ktheu krahët pa i përshëndetur dy vëllezërve

të tronditur e të hutuar.

— Xhem, thirri vëllai i vogël – kena ardh me të njoftu vdekjen e nanës.

— Shpejt kam me shku me e taku n’arihet; atje besoj se kam me taku dhe

ju nji dit.

Kur po zbriste shkallët për tek sheshi i rreshtimit të të burgosurve,

Xhemën e arriti operativi i kampit, i cili e kishte ndjekur me sy takimin me të

vëllezërit.

— Pse nuk i more ushqimet që të kishin sjellë vëllezërit, Marrak? e pyeti

me një buzëqeshje dashakeqe. – Apo të pëlqen më shumë spinaqi i kampit, se

ka hekur?

— Më pëlqen ma tepër spinaki i kampit, se ka çelikun e partis mren, ia

ktheu Xhema i revoltuar oficerit të Sigurimit, që po e ngacmonte dhe në ato

çaste dëshpërimi.

— Këput qafën, Marrak i poshtër! klithi operativi i egërsuar prej ironisë

therëse të Xhemës, i cili po i përmendte emrin e kombinatit metalurgjik të

Elbasanit.

Operativi e shtyu fort me të dy duart; Xhema u rrokullis nëpër shkallët e

pjerrëta, duke shembur brinjët.

Prej asaj dite, operativi i porositi policët e kampit të tregoheshit më të

vëmendshëm e më të rreptë me Xhemën.

Një mbrëmje, ndërsa Xhema ishte duke shikuar në këmbë televizorin,

njëri prej policëve të shërbimit të brendshëm iu afrua pranë e i tha:

— E, Marrak, e shikon se ç’bën partia jonë zemërmadhe? U sjell televizor

edhe armiqve të saj, në vend që t’iu fus nga një kokërr plumbi pas kokës.

Xhema tundi kokën në mënyrë mjaft shprehëse dhe iu përgjigj duke

picërruar sytë:

— A e din pse asht tuj e kursy partia zemërmadhe at kokërr plumbi, o

komandant? Ka hall se na pështojmë prej vuejtjeve e asaj nuk ka kush me i

nxjerr bakër e pirit falas.

— Eja shpejt pas meje, përndryshe të tërhoqa zvarrë, iu kanos polici

provokator.

Ai e çoi Xhemën tek dhoma e ndëshkimit fizik, ia prangosi fort duart pas

shpine dhe e goditi disa herë me grushte e shkelma. Pastaj u ul ndanë

tavolinës, nxori prej sirtarit një copë bukë me marmelatë dhe filloi ta hante

me sytë tek Xhema. As ky nuk e ndante shikimin prej policit.

— Pse më shikon ashtu, si dac? Apo mos do të të ushqej me bukën time

dhe ty, Marrak? e pyeti polici duke shpërndarë thërrime nga goja.

— Jo, falemnerës, komandant, e të baft mir buka e partis! Ke pas të drejt

pak ma par, kur më the se “partia e ka zemrën të madhe”. Asha Zotin,

njashtu është, gjersa asht tuj u ushqy ju policëve me buk e marmalat.

Meazallah, me ba vaki me ju ushqy me mish! Mjer na ç’do hekshim! Kishit me

na shky krejt.

I tërbuar nga inati, polici e goditi Xhemën me copën e mbetur të bukës

dhe e çoi drejt në birucë.

Një ditë tjetër, tellalli lajmëroi gjithë të burgosurit, se do të organizohej një

mbledhje me komisarin e kampit. Ishte koha e një propagande të shfrenuar

kundër ideve të Mao Ce Dunit të frymëzuara prej filozofëve të lashtësisë

kineze, Konfucit dhe Mencit. Komisar Shahini djersinte kur shkruante me

vështirësi edhe emrin e tij. Sa më shumë dëgjonte të flitej për kinezëritë, aq më

tepër i çoroditej mendja e ngrirë në frigoriferin ideologjik të partisë.

Në atë mbledhje komisari shoqërohej prej operativit të kampit,

zëvendëskomisarit dhe kryetarit të Zyrës Teknike – një i burgosur i

rehabilituar. Një togë policësh qarkullonte nëpër mensë, për të siguruar

mbarëvajtjen e mbledhjes. Kur katërshja e lartpërmendur zuri vend tek tryeza

e mbuluar me beze të kuqe, komisar Shahini mori fjalën:

— Pavarësisht se ju jeni të burgosur politikë, partia jonë nuk ju a fsheh

problemet ideologjike, që kanë lindur kohët e fundit midis saj dhe

udhëheqjes kineze. Mao verdhacukut i duket vetja sikur është dielli i

komunizmit. Për partinë tonë, ai është një hiç me bisht dhe nuk na i bën syri

tërrt, pse u prishën marrëdhëniet me të. Partia jonë nuk ka pyetur e nuk po

pyet prej imperialistëve e revizionistëve, që na rrethojnë, e jo më nga Mao

qosja në Çinmaçin, siç thotë populli. Udhëheqësi i lavdishëm i partisë sonë u

përpoq shumë t’ia qartësonte gabimet e rënda ideologjike Mao matufit, për të

mos dalë prej shinave të marksizmit. Mirëpo atij i është bërë mendja tym nga

shënimet e Kocufit e Macit, të cilët kanë qeverisur Kinën para tij. Eh, pak na

bën ne, se u tërbua Mao sytullumbacja! Për partinë tonë ka rëndësi të shtjerë

në dorë sa më parë shtatë formulat e Hoxhë Tahsinit, të cilat mund t’i

zbërthejë vetëm një njeri në botë: udhëheqësi i lavdishëm i partisë sonë.

Imperialistët e kanë marrë vesh se po u zbërthyen ato formula, fiton

komunizmi në të gjithë botën dhe po u shkon drapër nga frika. Ata po bëjnë

çmos që ato formula të mos bien në dorë të udhëheqësit tonë të lavdishëm

dhe NATO po i ruan në një kryqëzor me roje të shumtë. Por, të shohim, a do

t’i ruajnë dot deri në fund apo jo – shtoi me një ton krenar komisari, i

vetëkënaqur në kulm prej ligjëratës që kishte mbajtur.

Pjesëtarët e tjerë të presidiumit kishin ulur kokat, duke e ndier veten

ngushtë prej përçartjeve të komisarit para të burgosurve. Këta mezi po e

mbanin të qeshurën, që do t’i përplaste me policinë.

Komisar Shahini, të cilit i shndriste fytyra prej kënaqësisë, iu drejtua të

burgosurve:

— Kush ka ndonjë pyetje për sa u fol, le ta bëjë.

Të burgosurit e dinin nga përvoja, se ky ishte momenti më kritik i

mbledhjes dhe nuk e thyen heshtjen.

Papritur u dëgjua prej fundit të sallës zëri i Xhemës me zhargonin e tij

karakteristik:

— A përtypen dot njato shtatë formula, që paskan kenë shtatë mrekulli, o

zotni komisar?

— Çohu në këmbë, kur flet, Marrak, dhe largoje një herë nga mendja

përtypjen. Përsërite pyetjen me zë më të lartë.

Xhema u çua me përtesë në këmbë dhe foli me zë më të fortë:

— Pyeta nëse hajen njato formulat që përmendët ju, o zotni komisar. Në

rast se hajen, ka rrezik me u mbaru zahiretë atyne rojave të shumtë në

kryqëzuer e na hajnë edhe formulat. Ec e gjeji, mandej, njato të shkreta, kah

po dalin ata jasht në oqean.

— Të hëngrët dreqi ty e mendjen tënde të mbrapshtë, Marrak i djallosur!

shfryu komisari. – E çoni në birucë këtë ters, që çdo gjë e nis me të ngrënë dhe

e përfundon në WC, i urdhëroi ai policët.

Kur Xhema duarlidhur, i kapur prej krahëve nga dy policë, iu afrua derës

së mensës, afër së cilës ishte tryeza me beze të kuqe, operativi u bëri shenjë të

ndalonin. Si i hodhi një shikim përbuzës Xhemës, ai iu skërmit:

— Hiqesh budalla ti, Marrak, por je shejtan budalla. Veç mos harro se, kur

të rrahu policia herën e fundit, nuk t’i mbajti dot prapanica gazrat e sforcuar,

paçka se hiqesh si burrë malësie.

Ndërsa operativi po shqiptonte fjalët e fundit, Xhema ngriti kokën dhe

fiksoi mbi të një shikim të egërsuar. Pastaj iu përgjigj me zhargonin e

zakonshëm:

— Asha Zotin, ke të drejt, o zotni operativ. Kur të sulet socialismi në

shpinë si egërsinë e tërbueme, nuk ka prapanicë burri me i mbajt njato të

ngrata që pati nerin me i përmend goja jote fisnike. Aní, njashtu kanë vepru

edhe prapanicat e mëdhaja që kan ken ulun në kolltukt e naltë të sociailismit,

kur ky i hangri si buçja këlyshët e vet.

— Qërohu prej këtej, armik i ndyrë, ulëriti operativi, i bërë spec në fytyrë.

Dy policët e tërhoqën Xhemën zvarrë, duke e goditur me grushte e

shkelma, derisa e përplasën në birucë.

Amaneti pa adresë

Ata ishin tre shokë që i lidhte profesioni. Pushimet vjetore i kalonin

gjithmonë bashkë. Të tre ishin të privilegjuar të kohës. Ky fakt u garantonte të

drejtën e zgjedhjes së muajit dhe të qendrës më të pëlqyer të pushimit.

Zakonisht pushonin në muajin gusht. Ata nuk shkonin asnjëherë në të njëjtën

qendër pushimi dy vjet rresht. Njërin vit frekuentonin plazhin, ndërsa vitin

pasardhës pushonin në klimë malore.

Në larminë e përzgjedhjeve të tyre, qendra më e preferuar e pushimit

mbetej Dhërmiu. Gjelbërimi i harlisur dhe qetësia e plotë e këtij këndi të

kaltër i joshte tre shokët bashkëpushues të ktheheshin çdo tre-katër vjet në

shtëpinë e pushimit në Dhërmi.

Rregullin e pushimeve të tyre ata e prishën vetëm në gushtin e vitit 1972.

Bile prishja e rregullit në këtë rast qe e dyfishtë. Ata jo vetëm që shkuan dy

herë rresht në plazh, por të dy herët shkuan në Dhërmi. Në realitet, deri në

mesin e muajit korrik, ata e kishin pasur në plan t’i kalonin pushimet e atij

viti në Razëm të Shkodrës. Pikërisht në mes të korrikut dy prej shokëve u

nisën me shërbim jashtë shtetit. Kur u kthyen, e gjetën me mendje të

ndryshuar Abeun, shokun e tretë. Ky gëzonte një lloj vetoje shoqërore midis

tyre, ngaqë tregohej gjithmonë i gatshëm t’ua plotësonte dëshirat shokëve,

ndërsa vetë nuk shtronte kërkesa të njëanshme. Mirëpo këtë herë Abeu kishte

qenë i prerë në vendimin e tij:

— Si gjithmonë, unë dëshiroj të pushojmë së bashku edhe sivjet, por, për

shkak të një arsyeje të fortë personale, nuk e ndryshoj dot vendimin që kam

marrë: më duhet t’i kaloj pushimet patjetër në Dhërmi. Ndërkohë nuk më

mbetet hatri fare që ju të pushoni në Razëm, siç e kishim parashikuar.

— Për ne të dy është më e vështirë të ndahemi prej teje, sesa të shkojmë

përsëri në Dhërmi. Tekefundit kjo ka qenë qendra më e preferuar e pushimit

për ne. Aq më tepër që na nxit edhe kureshtja, për të zbuluar enigmën e

vendimit tënd.

Rrugën Tiranë–Dhërmi e bënë me një veturë luksoze. Ishte ditë e nxehtë

dhe pushuan disa herë gjatë udhëtimit për tu freskuar. Rreth orës pesë

pasdite iu afruan Llogorait. Kur filloi ngjitja e rrugës malore, ku ndihej

freskia e ajrit të pishave, Abeu filloi t’i bënte bisht bisedës me shokët, duke

lënë të kuptohej se i pëlqente heshtja. Dy të tjerët, duke mos dashur t’ia

cenonin qetësinë ëndërrimtare, nisën të bisedonin me njëri-tjetrin me zë të

ulët.

Udhëtimi me veturë luksoze mes gjelbërimit të pishave e bredhave, nëpër

degët e të cilëve fishkëllente ajri i freskët malor, krijonte një mjedis romantik

meditimi. Por Abeu, me shikimin e tretur në masivet e gjelbër pyjorë që i

parakalonin në xhamin anësor, dhe mendjen shumë larg prej tyre, as nuk

dëgjonte bisedën e shokëve dhe as nuk shijonte bukurinë natyrore përmes së

cilës udhëtonte.

Kur dolën në Qafë të Llogorait, përballë detit Jon, Abeu propozoi të

pushonin përsëri. Zbritën nga vetura dhe u ulën në hijen e një pishte të

madhe. Prej aty e soditnin kaltërsinë e Jonit si prej një ballkoni gjigant me

lartësi një kilometër. Në magnetofonin e tyre dëgjohej një këngë e huaj,

shumë e preferuar në atë^periudhë. Njëri prej shokëve fishkëllente ulët sipas

ritmit të këngës, tjetri përplaste lehtë duart, ndërsa Abeu pinte cigare në

heshtje dhe<

Vetëm disa ditë më parë, ai e kishte përshkruar përsëri këtë rrugë, në orë

të vona të natës. Udhëtohej me disa makina që po ndërmerrnin një shtegtim

sekret, drejt një vendi të fshehtë në brigjet e detit Jon. Në një gaz BÇ ndodhej

një i dënuar me vdekje. Atë natë ai do të ekzekutohej diku më tutje, në ata

brigje të heshtur, qetësinë e frikshme të të cilëve në ato orë strehë vdekjeje e

prishte vetëm shushurima e valëve të detit. Këto valë të palodhura do të ishin

dëshmitaret e heshtura të asaj që do të ndodhte atje e që do të kushtonte një

jetë njeriu.

Ndoshta për të pasur valët e detit si dëshmitare të vetme të lamtumirës së

tij nga jeta, i dënuari me vdekje kishte kërkuar të pushkatohej në brigjet e

detit Jon. Atë natë ai bënte udhëtimin e fundit në jetë, ndërsa të tjerët do të

ktheheshin me një pasagjer më pak e me një krim më shumë në arsenalin e

kobshëm të veprimtarisë së tyre.

Abeun nuk e lidhte asgjë drejtpërdrejt me këtë procesion vdekjeje. Për hir

të profesionit të tij të veçantë, sa të rëndësishëm aq edhe delikat, atij dhe

kolegëve të tij u rezervohej e drejta për të asistuar si vëzhgues, nëse

dëshironin, në ekzekutimin e personave të dënuar me vdekje, të cilët ishin

shquar për kurajë të madhe në hetuesinë torturuese dhe në gjyqin e vrazhdë

të diktaturës. Vëzhgimi nga afër i vdekjes heroike të njerëzve të rrallë me

nerva të çelikta shërbente si një leksion praktik për përgatitjen psikologjike

tepër të nevojshme në profesionin e Abeut dhe të kolegëve të tij. Kur Abeut i

ishte bërë ftesa për rastin e fundit, dy shokët e tij ndodheshin jashtë shtetit me

shërbim. Ishte kjo arsyeja që ata nuk orientoheshin dot lidhur me shkakun e

vendimit të tij të papritur, për t’i kaluar pushimet verore sërish në Dhërmi.

Edhe atë natë makinat kishin ndaluar disa minuta pikërisht aty, në Qafë të

Llogorait. Shumica e udhëtarëve kishin zbritur për shërbime personale, apo

për tu shpirë pak. Edhe atë natë Abeu ishte ulur në rrëzë të po asaj pishe dhe

kishte ndezur cigare. Kishte qenë një natë e bukur vere. Hëna ishte e plotë

dhe sipërfaqja e detit shkëlqente si pasqyrë e praruar.

Abeut i kishte bërë përshtypje kërkesa e të dënuarit me vdekje, për ta

ekzekutuar përballë detit Jon. Fjala e tij e mbrojtjes, para se t’i komunikohej

vendimi i dënimit, e kishte befasuar trupin gjykues:

— Nuk kërkoj e as pres falje prej jush. Unë e di mirë se ju nuk do të më

dënonit dot me vdekje kundër dëshirës së atij shteti, në favor të të cilit unë

akuzohem se paskam kryer veprimtari agjenturore. Për këtë arsye, edhe sikur

të donit, ju nuk ma falni dot jetën. Unë e di më mirë nga ju pse duhet të

vritem. Në adresë tuaj kam vetëm një kërkesë, e cila nuk lidhet me jetën time,

por me vdekjen. Dëshiroj të ekzekutohem përballë detit Jon. Po ma plotësuat

këtë dëshirë, nuk do të ndiej urrejtje ndaj jush, pse po nënshkruani dënimin

tim me vdekje, të cilin e ka vendosur tjetërkush.

Dy muaj më vonë, kur i ishte komunikuar vendimi i Gjykatës së Lartë për

dënimin e tij me pushkatim, ai kishte përsëritur të njëjtën kërkesë:

— Nuk prisja ndryshim vendimi për dënimin tim me vdekje, por dëshiroj

të më pushkatoni në brigjet e detit Jon. Besoj se nuk ju kushton gjë plotësimi i

kësaj kërkese, mbasi dy metra katror nga kjo tokë e huaj unë do t’i zë, kudo

që të pushkatohem.

Abeu i kishte lexuar fjalët e tij në një material shkresor, të cilin ia kishin

dorëzuar së bashku me ftesën për të asistuar në këtë ekzekutim. Reagimet

kurajoze në hetuesi e në gjyq premtonin një qëndrim burrëror të të dënuarit

me vdekje edhe në vijën e pushkatimit. Për të ardhur kjo minutë fatale, nuk

duhej të kalonte më tepër se një orë prej çastit kur Abeu kishte flakur tej

bishtin e cigares, që kishte pirë i mbështetur pas trungut të pishës.

Ndonëse ishte mësuar me dukuri të tilla, atë e kishte pushtuar një

kureshtje e madhe për të parë fytyrën e njeriut, i cili nuk do ta shikonte

lindjen e diellit mëngjesin e ardhshëm. Në kohën që do të hynin përsëri nëpër

makina, ai takoi oficerin përgjegjës të shpurës ekzekutive dhe i shprehu

dëshirën për të parë të dënuarin. Për hir të autoritetit të padiskutueshëm të

Abeut në ato qarqe, oficeri u tregua i gatshëm. Ata të dy u afruan tek gazi BÇ,

ku gjendej i dënuari. Përgjegjësi hapi derën e pasme dhe i pyeti dy oficerët që

e kishin vënë në mes njeriun që po udhëtonte drejt vdekjes:

— Jeni gati të vazhdojmë udhëtimin?

— Gjithçka në rregull, u përgjigj njëri prej atyre.

Ndërkohë Abeu e kishte përqendruar shikimin mbi të dënuarin. Ai ishte

rreth 35 vjeç. Me shtat mbi mesataren dhe fytyrë të hequr me tipare të

rregullta. Nën ndikimin e shikimit të përqendruar të Abeut, i dënuari me

vdekje drejtoi sytë mbi të dhe i foli me një ton qortues:

— Mos më shiko me aq interes, se nuk kanë ndërmend të më shesin në

tregjet e kësaj bote; do të më bëjnë dalje në botën tjetër.

Abeu u tërhoq pas dhe shkoi tek makina me të cilën udhëtonte. Një orë

më vonë, gjithçka i përkiste të shkuarës së pakthyeshme<

Duke i përjetuar sërish me imagjinatë këto skena ankthi, Abeu mbështeti

kokën pas trungut të pishës dhe mbylli sytë. Dy zogj cicëronin, duke kërcyer

degë më degë të pishës, në ndjekje të njëri tjetrit. Prej toneve kanosës të

cicërimave, Abeu e kuptoi se ata po grindeshin mes tyre. Me një buzëqeshje të

hidhur, belbëzoi:

«Megjithatë as shpendët e as kafshët e të njëjtit lloj nuk e luftojnë deri në

asgjësim njëri-tjetrin. Njeriu njeriun, po. Dhe për këtë e ka fajin arsyeja.»

Ndërsa Abeu po bluante në mendje paradokset e jetës njerëzore, një boçe

pishe, e ngacmuar prej zogjve, u shkëput nga dega dhe e goditi në gju. I

shkundur prej përhumbjes, ai u ngrit me vërtik në këmbë.

— Ejani të vazhdojmë rrugën; mezi pres të zhytem në det, u tha shokëve,

për të ndryshuar rrjedhën e mendimeve.

Ata shkuan pas tij, pa e fikur magnetofonin.

Pas njëzet minutash, arritën në shtëpinë e pushimit. U sistemuan nëpër

dhomat e tyre dhe shkuan e u zhytën në det. Mandej u shtrinë për të pushuar.

Të tre i zuri gjumi prej lodhjes së udhëtimit dhe banjës.

Kur u zgjuan dy shokët e Abeut, ky nuk ishte në dhomën e tij. E mbyllur

me çelës nga jashtë, kuptohej që Abeu kishte dalë. Ata të dy e kërkuan në

mjediset e gjelbëruara përqark shtëpisë së pushimit, në sallën e televizorit, në

klub, por nuk e gjetën askund. Shikuan mos kishte shkuar të lahej në det, por

më kot. Atëherë ata të dy u ulën tek një tryezë në lulishte dhe filluan të luanin

shah. Ndërkohë dielli po perëndonte.

Dy shokët po përfundonin lojën e dytë të shahut, kur u duk Abeu. Ai

mbante në dorë një shishe të mbështjellë me gazetë.

— Shkove në fshat për të blerë raki rrushi, Abé? e pyeti njëri nga shokët.

— Nuk është raki, jo, u përgjigj Abeu, duke u afruar pranë tyre.

— Po çfarë është, ujë i ftohtë?

— Jo, ujë i turbullt.

— Abé, je bërë enigmatik kohët e fundit. I turbullt, si uji që mban në dorë,

do të mbetesh për sytë tanë deri në fund të këtyre pushimeve, të

paparashikuara për t’i kaluar në Dhërmi?

— Jo, tani do të kthjellohem krejt. Ejani të shkojmë në dhomën time.

Dy të tjerët e lanë pa përfunduar lojën e shahut dhe i shkuan pas. Kur

hynë të tre brenda, Abeu mbylli derën me çelës, si edhe kanatën e hapur të

dritares. Nxori diçka nga valixhja dhe e futi në xhep. Pastaj filloi të sqaronte

shokët:

— Keni të drejtë të kërkoni arsyen, pse doja t’i kalonim këto pushime në

Dhërmi. Natyrisht, unë nuk kisha ndërmend t’ju a mbaja të fshehtë, por prisja

çastin e duhur për t’ju a thënë. Ky çast erdhi.

«Nëntë ditë më parë, diku matanë këtyre brigjeve, isha i pranishëm në

ekzekutimin e një njeriu të dënuar me vdekje. Bëhej fjalë për një nga ata raste,

për të cilët ne na ftojnë posaçërisht. Ndofta edhe ju do të kishit qenë të

pranishëm atje, po të ishit ndodhur në Tiranë. Ai kishte kërkuar në mënyrë të

përsëritur që të pushkatohej në brigjet e Jonit. Po të mos më kishte zgjuar

kureshtjen kjo kërkesë e çuditshme, mund të mos kisha shkuar fare. Kështu

do të kishte qenë më mirë për mua. Ato që pashë e dëgjova atë natë korriku

me hënë të plotë më tronditën mjaft. I dëgjoni vetë fjalët e tij në prag të

vdekjes, se kështu do ta kuptoni më mirë si gjendjen time shpirtërore të asaj

nate, edhe arsyen e kërkesës për të ardhur përsëri në Dhërmi me pushime.

Abeu nxori nga xhepi një regjistrues zëri të vogël, i shtypi butonin e

funksionimit dhe e vendosi mbi tavolinë. Pas disa sekondash, u dëgjua zëri i

njeriut që priste vdekjen nga minuta në minutë:

— Hajde natë, hajde! Të largohesh nga jeta në një natë kaq të bukur, i ri e i

shëndetshëm siç jam unë, do të thotë se Zoti më ka rezervuar diçka më të

mirë në botën tjetër. Dhe ju këtë e quani dënim? Sa të mjerë që jeni!

«Po ti, moj, Aretí, në gjumë je tani? Ke disa vjet pa e parë djalin dhe, me

siguri, të del gjumi natën, kur e kujton. Zemra e nënës është vlera më e lartë e

qenies njerëzore. Mua edhe një cigare jetë më ka mbetur, nënë. Kjo është

cigarja e fundit që po tymos mushkëritë e mia, para se ato të copëtohen prej

plumbave. Nuk zgjatet jeta duke pirë cigare tjetër. Unë s’kam qenë

ndonjëherë burracak në jetë, që të tregohem i tillë në fund të saj. Kur, pas pak,

mua do të më rrëzojnë plumbat, ty, Aretia ime, do të të dalë gjumi prej një

ëndrre të llahtarshme të nxitur nga parandjenja e nënës. Falma brengën që do

t’i shkaktoj zemrës tënde të madhe, o Nënë! Ti je burrëreshë dhe do të

pranoje me dëshirë që yt bir të vdiste më mirë prej plumbave, sesa prej

dizenterisë. Faleminderit për këtë zgjedhje krenare, perëndesha ime!

«Ky det, përballë të cilit dëshiroja të vdisja, lag matanë brigjet ku jeton

Aretia ime. Në qoftë se midis jush, që po argëtoheni me fundin tim, ka ndonjë

që e ndien sadopak në vetvete peshën e fjalës Nënë, le t’ia provojë këtë Zotit,

duke më plotësuar një amanet. Kur t’i krijohet mundësia, të mbushë një

shishe ujë deti dhe me gjysmën e saj të spërkasë varrin tim të paemër. Në

gjysmën tjetër le të shtjerë pak dhé nga ky i gropës sime dhe shishen ta flakë

në det. Edhe po nuk arriti dot shishja në brigjet ku jeton Aretia ime, jam i

sigurt se disa pika uji të përziera me dheun e tretur të gropës sime, që do të

derdhen prej saj, do t’i lagin ndonjë ditë këmbët nënës, duke i shkaktuar një

lemzë në kujtim të të birit.

«Ky mbetet një amanet pa adresë, mbasi unë nuk njoh asnjërin prej

spektatorëve cinikë të vdekjes sime. Megjithatë mendoj se një ditë shpirti

mëkatar i ndonjërit prej jush do ta ndiej nevojën t’i provojë vetes, se tek ai

nuk ka vdekur përfundimisht gjithçka njerëzore. Rastin për këtë po ia ofron

një njeri me fjalët e fundit që po shqipton në jetë.

«Tani e kanë radhën armët tuaja, o hije të zeza, që e ushqeni jetën tuaj me

vdekjen e të tjerëve.»

Në vazhdim dëgjohej urdhri «zjarr!» dhe krisma e armëve.

— Kjo skenë më ka dalë tri herë në ëndërr, u tha Abeu shokëve të tij. –

Megjithëse nuk jam supersticioz, më dukej sikur shfaqja e saj në gjumë nuk

do të më shqitej, pa plotësuar amanetin e tij. Tani më ka mbetur pa kryer

vetëm akti i fundit i atij amaneti; ju ftoj ta bëjmë së bashku.

Ishte ballë muzgu, kur ata dolën jashtë. Me hap të menduar, zbritën në

buzë të detit. U zhveshën të tre e u futën në ujë. Abeu shtrëngonte shishen në

dorë. Ata shkuan me not tek një shkëmb brenda në det dhe hipën mbi të.

Abeu e flaku shishen larg dhe u bashkua me shokët. Të tre në këmbët e në

heshtje të plotë, ata e ndoqën me sy, derisa u shkri me kaltërsinë.