20
Totahtol amo keman mikis Nuestra lengua nunca morirá Febrero 2014 Universidad Nacional Autónoma de México Cuetzalan del Progreso, Puebla “Nehwa” ¿Toni nikmachilia keman nikin machtia notamachtihkawa? Keman yehkinika semi owi nikin yolew wan keman nitekititok nimolia nehwa noselti keyeh amo nipewak achto, neli kualtsi keniw momachtitokeh ihkon no tiyetokeh sekin tein tiowe yolik, wan kemasa niknektoskia nikpias weyi tonal, wan ihkon nikinechtilis miak taman. Keman nikin kalpanoti, nochi nitaelkawa nemilis nokuako neli kualtsin, wan mahya awil, wan nomelaw nimomachtia miak taman yehwan, yin se nechikol weyi in nonemilis. “Yo” ¿Qué siento al dar clases con mis educandos? Al principio fue algo difícil de convencerlas, ya estando trabajando me digo a mí misma por qué no comencé antes, es algo bonito ver cómo van aprendiendo. Pero igual hay algunas que vamos despacio, hay momentos que quisiera uno tener mucho tiempo para enseñar más. Me doy cuenta que cuando voy a visitarlas me olvido de todo, me vienen muchas ideas a mi cabeza; es bonito, es divertido, también he aprendido mucho de ellas y es un reto más en la vida. Yuridia Diego Márquez Tamachilis ihkuak tamachtia in wehweyitokniwan Experiencias al enseñar a los adultos

totahtol amo keman mikis.pptx

Embed Size (px)

Citation preview

Nechikayomeh in netamachtilis in tatome. Experiencias al ensear a los adultos Nehwa toni nik machilia keman nik kin maxtia notamaxtinkawua. Keman yehkin ika semi owi de nikin yohlew wan keman ni tekititok ni molia nehwa no selti keye amo ni pewak axto, neli kualsit keniu yome momaxtitoke ikon no ti yetoke sehkin ten tiowe yolik, wan kemasa nik nektoskia nik pias weyi tonal, wan iko nikit nextilis miak tama. Keman nik kin kaipanoti, nochi ni taelkawuanemilis no kuako neli kualsin, wan maya awil, wan no nemelaw ni momaxtia miak tama de yehwan, yi se nechikol weyi in nonemilis. Yo Qu siento al dar clases con mis educandos? Al principio fue algo difcil de convencerlas, ya estando trabajando me digo a m misma por qu no comenc antes, es algo bonito

Totahtol amo keman mikisNuestra lengua nunca morir Febrero 2014Universidad Nacional Autnoma de MxicoCuetzalan del Progreso, Puebla

Nehwa

Toni nikmachilia keman nikin machtia notamachtihkawa?Keman yehkinika semi owi nikin yolew wan keman nitekititok nimolia nehwa noselti keyeh amo nipewak achto, neli kualtsi keniw momachtitokeh ihkon no tiyetokeh sekin tein tiowe yolik, wan kemasa niknektoskia nikpias weyi tonal, wan ihkon nikinechtilis miak taman. Keman nikin kalpanoti, nochi nitaelkawa nemilis nokuako neli kualtsin, wan mahya awil, wan nomelaw nimomachtia miak taman yehwan, yin se nechikol weyi in nonemilis.Yo Qu siento al dar clases con mis educandos? Al principio fue algo difcil de convencerlas, ya estando trabajando me digo a m misma por qu no comenc antes, es algo bonito ver cmo van aprendiendo. Pero igual hay algunas que vamos despacio, hay momentos que quisiera uno tener mucho tiempo para ensear ms. Me doy cuenta que cuando voy a visitarlas me olvido de todo, me vienen muchas ideas a mi cabeza; es bonito, es divertido, tambin he aprendido mucho de ellas y es un reto ms en la vida. Yuridia Diego Mrquez

Tamachilis ihkuak tamachtia in wehweyitokniwanExperiencias al ensear a los adultosNo tamachilis itech in notekiw ikah in nemachtilis iwan in weweyi tokniwan.

Keman nipewak itech in tekit kualtsin nimomachili kualtsin eskenimoli keh kualtsin nikinpalewis in tokniwan tatomeh ihkon aman iwitahtokan wa mahtaixpo-wakan nehonti mah amo kintenchichiwaca in oksekin tokniwan wanmehonti nikimpa-lewis mah welicanh tepitsin ten neonti ne niwelin mah nikinettiin. Tepitsin nech weinti in nechicoles ten tech siwiliaya anetotayekankaw necholal Kuesalan tepitsin nekpalewi meontima kualtsin mi tacuilo mah amo mi mopopolo nech machti ne swapil Irma Rodrguez newonte ne totni tech machti tik tahsokamatilia tsemin neonti nech kualin machnili ten nech nechtiinh.

Experiencia en mi trabajo en la Cruzada de AlfabetizacinDesde cuando empec este trabajo me sent muy satisfecho porque puedo ayudar a todos los adultos a que puedan leer y saber escribir.Esto los ayuda a superarse y superarme yo tambin en cuestin de convivir ms con mi gente del pueblo y as poderle brindar un tantito de lo poco que s y que eso les ayude en algo.Me sirven mucho las capacitaciones que me dan para mejorar mi ortografa para poder hacer una buena redaccin y as que se entienda lo que escrib. Agradezco a mi Coordinadora Irma Rodrguez por las capacitaciones que nos dio, aprend mucho de ella; ver cmo anima a la gente que participe y la motivacin que les da Gracias!Carlos Domnguez Mateo2

Masewal tatolisNehwa nimonotsa Kos Hernndez Dattoli wan nikinpia tchicome momachtianih wan timomachtia nihin tonalmeh domingo eyi tiotak wan sepa timosentilia jueves eyi tiotak itchan in tato, Kose Pancho Hernndez ye tech takawili, wan amo tech tatania nion se tomin. Wan tech palewia nihin totayekanke monotsa Israel Guerrero Tirado, ye nemi ne xolal Xalkuauta wan ye tech itaki in tonalmeh, jueves matakti taka tech itiliki in toama takuil tein tikin nechtilia in momachtianih.Nech nimonotsa Enrique Hernndez Valencia, nitamach-tia itech in xolalkonet Tepetitan Tsitsikitsin, se panowa axto itech in kalnemachtiloyameh CONAFE, itech in kalitik in nano Mara Aurora Hernndez. Nikpia chiknawi momachtianih wan namechtapowiti keniw keman nipewak:Nikelnamiki in ikyalhwatikah amo niyek kochik niknemilitoya keniw eskiah mostika, toni nikin ilwiskia insiwameh keniw nipewaskiah, tonih nikin nextiliskia, oso mahwehwetskaskia nokan.Ikuak niasik in siwameh nech tahpalohkeh neh nikitaya in tonal tamachiw chah asiaya nitamachtishah wan neh amo niknekiah mah amo asih, itech yehkinika amo nikmatik keniw nipewas, nikelnamiki nimoteix-mahtilti iwan in siwameh wan nikinohnotsak tepitsin in nepalewil tipewkeh tikchihchiwa neh tahkuilolis ikah kitekililtiskiah nimi my in nanomeh.Satepan eh ok Jos wan Israel ikuak teitsin nimoyolchikaw ihkui tamik in nemachtilis, wan satepan Israel nech ilwih tonih nikchiwaskiah wan keniw nitekitiskiah iwan in siwameh. Itech in tonal nimohkawkeh iwan in siwameh ianemachtil eskiah in tonalmeh jueves wan domingos nawi tamachiw tiotak.Mi nombre es Enrique Hernndez Valencia, doy clases en la comunidad de Tepetitan Chico, abajo de las escuelas CONAFE, en la casa de la seora Mara Aurora Hernndez. Tengo 9 alumnos y les voy a contar mi historia de cuando empec.Recuerdo que el da anterior no dorm bien pensando como iba a ser el da sigiente, Qu les iba a decir a las seoras, cmo iba a empezar, qu les iba a ensear y qu tal si las seoras se rean de m?El da que llegu las seoras me saludaron, yo vea el reloj para ver si llegaba la hora de empezar y yo no quera que llegara, en un principio no supe cmo hcerle para empezar, me acuerdo que me present con las seoras y les habl un poco del programa. Empezamos a hacer ejercicios de escritura para que ejercitaran sus manos.Despus llegaron Jos e Israel, entonces me sent ms seguro hasta que termin la clase. Por ltimo Israel me dijo que es lo que tena que hacer y como iba a hacer para trabajar con las seoras. Ese da establecimos con las ellas que las clases iban a ser los jueves y domingos a las 4:00 pm.

3

To xolalNuestro pueblo

Ne tonaltsin pewa kisaya

Neli kualtsin in kualkampa ne tonaltsin pewa kisaya ne itonalo kipantawia nochi ne noxolaw ne tokniwa kisa ki mawisoti ne pipil mawiltia inchikteme mokuikatia. In tahko tonalika in tonaltsin pewa tel senka milini in tonal xochit pewa xochiowa in kuawtakilolmeh kitapowa in nimi maxihwyo.

Qu bonito amanecer, el sol empieza a salir, sus rayos iluminan todo el pueblo, la gente salepara contemplarlo, los nios juegan, los pjaros cantan. Al medio da el sol empieza a brillar ms, los girasoles empiezan a florecer, las plantas abren sus hojas.La tarde lleg, el sol se empieza a meter, los seores vuelven a sus hogares, sus hijos se alegran al ver que sus paps regresan a casa y todos pueden contemplar cuando el sol se empieza a meter.Claudia Guzmn Palomo4

In tiotakiot ejoka in tonaltsin pewa moewaya in tatome wiseya niminchan in nimin pipilwan mowelitaya keman ki ita nimintat mokepaya wan nochin kimawisowa keman tonaltsin moewaya.

Nunca consideres el estudio como una obligacin, sino como una oportunidad para penetrar en el bello y maravilloso mundo del saber. Albert Einstein.Un nuevo amanecerEs tan bonito el sol cuando viene a aparecer en el oriente, tan nuevo tan brillante, tan resplandeciente, no lo desprecia uno A quin no le ha de gustar? Esta nueva luz hace desaparecer la obscuridad y no puede dominar al sol, todo se ve; lo que hay, los rboles y las montaas, tambin a los animales les da gusto, pues da fortaleza en esta vida.Los hombres y las mujeres saludan este nuevo amanecer, pues nos ayuda; todos lo contemplamos y lo deseamos, todos hacemos la lucha en esta tierra con que vamos a sobrevivir, lo que vamos a comer, este nuevo amanecer todos lo deseamos. Manuel Guzmn Vzquez

5Se yankuik tanesik

Semi kualtsin yon tonaltsin ihkuak pankisaki, ne tonalkisayampa, sa yan-kuitik sa miliktik, sapetantik amo se kixtopewhtani Akoni amo kiwelitas? Nehin yankuik tanextsin, ta kixpolowa nehin yowal, poliwi wan amo tatani, nochi moita tein onkak, ne kuawhmeh wan tepemeh, no in tapialmeh mopaktia, ta semi tayolchiakawa itech nehin nemilis.In takameh wan siwameh no kitahpalowa in tanes-nawak ta techpalewia, nochimeh tikita wan tineh-nemi, timotatemolia itech nehin taltikpak toni ika tixpanoske, toni tikmahse-waske. Nehin yankuik tane-sik nochimeh tiknehneki.

Lucio Cabaas Barrientos naci el 12 de diciembre de 1938, lo asesinaron el 2 de diciembre de 1974. Maestro rural en el Estado de Guerrero. Su nobleza, su preocupacin constante por la gente necesitada y su sencillez, adems de su carisma, su sentido del humor y sus dotes de lder, orador y poltico, fueron las cualidades que le dieron el aprecio de la gente. Nunca le apost a la apariencia ni pretendi ser lo que no era. Para l, lo ms valioso del ser humano eran sus ideales, para el lo importante eraSer Pueblo, hacer pueblo y estar con el Pueblo."No xolal

No xolal neli kualtsi kampa onkak miak tapialmeh, keme nehi itikokok wiltsin, wan witsiki, wan okseki miake nonkake nehin yolkat, kuakue wan in pilwan, tein kampa kualtsin moita matakuatoka kampa yetok, in tasolt xoxoktik.Kampa ninemi toikniwa semi te tasohta wan ta neneki, tein moixmati ika xin metspakilis, kasi nochi xiwit mochiwa. Keman mochiwa xin pakilis mochichiwa in tapalol kokok wan pio, nehin in se tonal noviembre se mokaklia kema se kin chia in mikeme ikuak tonal se ki chichiwa tamal tein koko wan etixtamal wan se tachichiwa ika yin xochit tein monotsa sempoaxochit wan nochi yin tonalmeh se kin chistok in tokniwa tein mikeyo. 6

Mi pueblo Mi Pueblo es un lugar hermoso, donde hay diferentes tipos de animales, por ejemplo, las palomas, pjaros carpinteros entre otros. Tambin haycaballos, toros, vacas, que se ven hermosos pastando en el campo verde con sus becerros.En mi pueblo la gente es amable y gustosa, se caracteriza por las fiestas tradicionales que por lo general son casi en todo el ao. En las fiestas patronales se hace el mole tradicional o el pipin con pollo que es lo ms acostumbrado en esas fechas. Se celebra el primero de noviembre que es el da de muertos o todos los santos para recibir a los familiares muertos, se preparan tamales de frijol y de mole, tambin atole o caf y con adornos como la flor de muerto o cempaschil; el caf es acompaadocon el pande muerto y todo el mes de noviembre se celebra a los muertos, bueno el mes es de los muertos.Martn Milln Apanteno

No existen ms que dos reglas para escribir: tener algo que decir y decirlo Oscar Wilde, (Dramaturgo y novelista ingls)

No se tienen que quemar libros para destruir una cultura, slo se necesita que las personas dejen de leerlos. Ray Bradbury.

La lectura es a la mente lo que el ejercicio al cuerpo. Joseph Addison (Ensayista, poeta y dramaturgo ingls).7Isiwka panowa tonal

Taneska nawak melao taseseya, nepantapa neli tona, telsenka mokuikatia in chiktemeh wan chechelo-meh neli mawilta tech kopani tiotakteno nochi motentsakua pewaya tayowa.Isiwka panowa tonal, ne milkonet isiwka moskaltia wan takameh pewa kichipawa.Miak kowmeh xochi posoni wan kekmeh ilwichiwa ne ihayo.Tanesi wan tayowa patatio in tonalmeh iksa kiwhwi wan iksa tona wan tikita ke amo kisaok totatok.

Rpido pasa el tiempoEn las maanas hace fro, al medio da hace calor, cantan los pjaros y las ardillas juegan en los rboles; al atardecer todos se quedan callados, ya empieza a obscurecer.Rpido se pasa el tiempo, las milpas crecen rpido, la gente empieza a limpiar.Los rboles florecen, las abejas hacen fiesta con la miel. Da y noche cambia el tiempo, a veces llueve y a veces hace sol y observamos que ya no se cosecha nada.Ral Guzmn Palomo

In Kohwit

In Kohwit amoh sayoh kichipahwah wan kitakiltiah in ehehkat wan in taltikpak kuakualtsin, tanokiyemaniah in toyolowan. Weskanimeh, chikauhkeh wan tataninih yewan in xolalmeh tein mohewaltiah itech yin kowsalan wan kinin yolpahtia in nehmachne-matokalis wan wehlilkayot itech yin itakilyot.El rbolEl rbol purifica y fecundiza, no slo el aire y la tierra bella, sino tambin nuestros corazones bondadosos. Felices, fuertes y triunfadores son los pueblos que surgen en medio de los rboles y gozan de la caricia de su sombra y de la sabrosura de su fruto.Rosaliano Guerrero Cristina

8

TasohtsinAl amorNo yankuik tasohtsin tein nech tasohta wan nech neki, ten nech tayokolia noch niyolo ne aksa tein nech neki pampa noch ninemilis ten amo kema nech elkawas ten nech itkitinemis kampa yas ten nech elnamikis nochin tonal. Ten se tonal nehwa nikochita moahsikamati aksa ten niknekis wan tasohta pampa nochi nonemilis yon aksa tehwa ten nikihkuilowilia in tanemilil ten amo kema nimits ili nehwa nitayokoya kema nimits ite yiman okse. Nimits ilis nakintsin, nimits tasohta.Mi nuevo amor, aqul que me quiere y me ama, aqul que me regala su corazn, aqul que va a quererme para toda su vida, quien nunca va a olvidarme, quien me llevar siempre a su lado, quien me recordar todo el da, quien un da yo so hizo realidad. Alguien que me ame y amar para toda mi vida. Ese alguien eres t, a quienescribo este poema. Aquello que he callado me da tristeza cuando te veo con otra, te lo dir ahora, te amo.Jessica Allende MateoNichoka ke te tiahki, wan amo tinechili keyehika tinechkaw, nichoka ke sayo tinechkawili monekawalis ika se tayokolis, nichoka ke itech nonemilis tewa achto tietok.

Lloro porque te marchaste, y no me dijiste porqu me dejaste, lloro porque de ti slo tu ausencia se refleja en mi semblante, lloro porque eres en mi mente especialmente importante.Magali Molina Morales9Se ix italis ki ihtoh nochih

Niyehtoya itech se ilwit tein se awilnwmilis ihwan notasoihkniwan itech se awilkailwit tein tailis; Hee! Se siwat yektilistik kinotsak noixtololowan wan nixpoyaw kemeh se tein amah tachiya sepasa kitah ne tapetanilot tein ne tonal nimits ixmatia, kemeh neh semi niteltatelchiwal ika se noyolo tein tetKemanimitsitayah kisaya noyolo noixtololokapah wan satepan nikmatik tewah tihahsikakochiya seko tein netasotalis telyolkwalih kemeh se pilpatanke ika tsonti chichinaltik amo tamaihkitil ika tiltiktachialis, nochipah, tein moh yowaltayokol nimotoki kampah tikochiya wan sepasa nimits kech kitskiTihisak! Moixtololowan nech itake wan ikayewa ne mi mokepak tein nichiwke, wan tein nimits kechpatskaskiya ika nopitsolis sepah nimits ix tsakuak, ika se kochilis tein netasotalis nochipah.Una mirada lo dijo todoEstaba en una fiesta de una aventura con mis amigos ante una loca fiesta de embriague ey! Una mujer divina llam a mis ojos y qued deslumbrado igual que a un ciego que de pronto ve brillar al sol sus luminosos rayos te fui conociendo, siendo yo el peor de todos, un verdadero patn con corazn de piedra cuando te miraba se me sala el alma por los ojos y despus me di cuenta que dormas profundamente fuera del amor inocentemente como un ngel con los cabellos chinos destrenzados, observando el negro siempre de tus noches tristesMe acerqu a tu lecho y de repente oprim tu garganta entre mis manosDespertaste! Tus ojos me miraron y en ellos me pude transformar en lo que soy, y en vez de estrangularte con mis besos

volv a cerrar el oro de tus prpados, durmiendo as con un verdadero amor por siempre.

David Guzmn OrduaPor la ignorancia se desciende a la servidumbre, por la educacin se asciende a la libertad.Diego Luis Crdoba(1907-1964) Abogado y poltico colombiano10SanilmehCuentos, Historias

I sanil nehin Mariana

Mariana katka se siwapil kipiaya kaxtolomome xiwuit wan kemeh nochih kipiaya nichankawa, chihchiwtoya ika se tena, se tetat wan ome iknimeh wewtke teinkachi wehweykeh keyeh.Se kualka kemeh nochipaya mewak kualka mochihchiw wan monawati iniwa nitatwa wanyahki momachtito.Yon tiotak kema mowal kepayaya moahsik ne ohti iwan nitasohikniw yehwa kitahpalo kemeh ipa kitahpalowa, sayoh ke yon tetasohikniw amo kinankili. Mariana kilwi keyeh kemeh yon tikchiwa, wan tetasohikniw kinankili keyeh amo keman kita wan amo kixmati.Mariana tamasah momachili wan sepa pewak nehnemi, keman ehkok nicha kikakalas nitatsakuiloni. Wan kitatapoli se siwat teyeh amo kixmatia wan amo katka ina, Mariana nimah pewak tahtani kani yetok nina wan yon siwat kinankili neh amo nikixmati momah wan nika ninemii kaxtol siwita, acha ti mopolo.Mariana amo kineltokaya tein kikaktoya pewak ahkotahtsi wan choka ta tel momowtiaya ompa te kalnakastenemini kiske ta kinekia kimatiskeh toni mochiwaya.Mariana kinin tokaytih nochi wan kintatawti mah kilwika kani yetoyah nichankawa, sayoh amo naki kixmat wan kitahtanihke keniu kimatia inin tokay. Ompa yon kalnakastanemini kinin notske tekiwani, ta kinekiah mah kiwikaka, sayoj tekiwani molwihke kuatapolohka wan kititanke se kali kampa yetoke nochi tein amo kuatahtamati. Keman yeh ahsik yon kali kitak tapahtihke tein kiitaskia wan kipahtiskia katka ikniw, sayoh keyeh amo no kiixmat.Panok mahtak xiwit wan yon siwapil pewak amo kiihtowaok kipiaya ichankawa, yeh ika tapahtiani ki kaukeh mah yowi.Sayo Mariana nochipa motahtani Toni mochiwilihke nochankawa? Oso sayoh nikin kochitaka? Neli oso ni kuatapolohtok? Nimolwia, amo kema naki welis nech nankilis!11al llegar a su casa toc la puerta, pero le abri una seora extraa que no era su madre, Mariana pregunt inmediatamente por su madre, ms la seora le respondi yo no conozco a tu madre y llevo viviendo aqu 10 aos, debes estar confundida.Mariana no poda creer lo que escuchaba, empez a gritar y a llorar de la desesperacin, entonces los vecinos salieron para ver lo que pasaba. Mariana los llam a cada uno por su nombre y les rog que le dijeran donde estaba su familia, pero nadie la reconoci y se preguntaron extraados quien le haba dicho sus nombres.Entonces los vecinos llamaron a las autoridades para que se la llevaran, pero stos la consideraron loca y la mandaron al manicomio. Cuando ella ingres al manicomio se dio cuenta que el mdico que la iba a cuidar era su hermano, no obstante ste tampoco la reconoci.Pasaron 10 aos y ella dej de insistir que tena una familia, por eso los mdicos le dieron de alta; sin embargo, Mariana siempre se pregunta Qu habr pasado con mi familia? Acaso todo eso era un sueo? Estar loca realmente? Creo que nunca nadie me va a poder responder!Avelina Griselda Martnez HernndezLa historia de MarianaMariana era una joven de 17 aos y como todos, tena una familia que estaba conformada por: mam, pap y dos hermanos mayores que ella.Una maana como de costumbre se levant temprano, se arregl y se despidi de su familia para irse a la escuela.En la tarde cuando ella regresaba de la escuela se encontr en la calle con su amiga, ella la salud como de costumbre, pero la amiga no respondi a su saludo. Mariana le cuestion porqu se portaba de esa forma, no obstante la amiga dijo que nunca haba visto a Mariana y que no la conoca. A Mariana le pareci raro eso, sin embargo sigui caminando y

Sean siempre capaces de sentir en lo ms hondo cualquier injusticia cometida contra cualquiera en cualquier parte del mundo. Es la cualidad ms linda de un revolucionario.Ernesto Guevara de la Serna Si cada uno de los mexicanos hiciera lo que le corresponde, la patria estara salvada.Belisario DomnguezNo es lo importante lo que uno hace, sino cmo lo hace, cunto amor, sinceridad y fe ponemos en lo que realizamos; cada trabajo es importante, lo que yo hago no lo puedes hacer t, de la misma manera que yo no puedo hacer lo que t haces. Mara Teresa de CalcutaLa vida sin ideas de nada vale. No hay felicidad mayor que la de luchar por ellas. Fidel Castro12Tanechtianih

Tewame: Narrador (N), Javier (J), Olivia (O), Luis (L).

N: Javier tamachtihke wan chko kampa momamachtiti wan ompa kiasi Olivia wan Luis tein mosentilia por ke kineki weliske in koyotahtol. In ome tanamaka mercado Francisco Villa, wan kineki weliske kualtsi koyotahtol por ke weli semi tepitsin.J: Tiotaki!O, L: Tiotaki!J: Ikinsi namechnextiliti wan namech ixmatiltiti ome na monechilkowa. Yewan monotsa

Si hemos sido capaces de cambiar el mundo natural que no hicimos, que ya estaba hecho, si mediante nuestra intervencin hemos sido capaces de agregar algo que no exista, Cmo no vamos a ser capaces de cambiar el mundo que s hicimos, el mundo de la cultura, de la poltica, de la explotacin y de las clases sociales"La alfabetizacin es una experiencia creadora.Ensear exige seguridad, capacidad profesional y generosidad.Nadie educa a nadie, nadie, nadie se educa a s mismo, los hombres se educan entre s mediatizados por el mundo. Aprende a ensear, enseando aprenders. La Pedagoga del oprimido, deja de ser del oprimido y pasa a ser la pedagoga de los hombres en proceso de permanente liberacin.Nadie es, si se prohbe que otros sean. La educacin no cambia el mundo, cambia a las personas que van a cambiar el mundo. Paulo Reglus Neves Freire, educador brasileo, influyente terico de la educacin naci el 19 de septiembre de 1921, muri el 2 de mayo de 1997.

Olivia wan Luis, witse welisneki in koyotahtol ke tatosneki kuali, wan weliske tanamakaske kualtsi itech mercado. Mah ti momatataxkaloka wan matikinotsaka in tonechikolmeh.O, L , J: (Momatataxkalowa).Antonio Jurez Fernando

13Eyi pitsomeh

Nonkaya se tonal eyi pitsomeh ten kichichihwke nimin cha ekinika pitsot chihwak icha ika tsakapach kuan ika ometika pitsot chihwak nichan ika wapal kuan ika eyitika pitsot chihwak nichan ika chichiltet. Achi kuali nemili chihwas icha ika tsakapach ompa wala weyi tapitsaloni kuan kili pitsotsin nech kawa ma nikalaki kuan pitsotsin ta nankili amo weyi tapitsaloni amo nimix kawas xikalaki nemili weyi tapitsaloni nankilis nikpitsati kuan nikpitsati mochan nikwewelos. Nemilia weki tapitsaloni kuan pitsa kuan pitsa kuan wewelo icha pitsot nemili tsikuintehwas ompa icha omepitsot ompa mokalakito ekinika pitsot ompa atsik weyi tapitsaloni kuan kili pitsomeh nech kawacan mah nikalaki ome pitsomeh ta nankilike amo weyi tapitsaloni amo timits kahwaske xikalaki kuan weyi tapitsaloni kin nankili nikpitsati na mochan kuan nikpitsati na mochan nikwewelos weyi tapitsaloni kipitsak kuan pitsak wewelo icha ome pitsomeh nemilike mah ihakan icha ika eyi pitsot kistehwke icha kuan kalake atsik weyi tapitsaloni kuan kin ili pitsomeh nex klahwacan mah nikalaki pitsomeh ta nankilike amo weyi tapitsaloni amo nimits kawas ikalaki weyi tapitsaloni ta nankili nikpitsati kuan nikpitsati mochan mah wewelowi pitsak amo welik kiwewelo icha ika iweyi tapitsalol eske pitsot kichichiwa icha ika chichiltet weyi tapitsaloni nekia kalakis ompaka ta tsotaltia tekok ako kopa mopankakahuaya ompaka tikota kets.

toya atoto mochichino lihke timits kixtitske kuan xik tali tech moxolo amo tikchiwas ok teitsa ten tatacol ilike kixtixke weyi tapitsaloni kito amo te kichiwas okse tatakol pitsomeh kistike. Nochimeh yoltoya mowewelistoya.

Versin de los tres cochinitos en nwat por Brgida Vzquez Diego14Nokniwk Sopelik itskuinti

Keman yaya ichan in Sopelik kasik se itskuintik kuali kitak, kolinik nikuitapil wan kitahtokak.Nokniwk amo chinextohtoka kilwi Sopelik, in itskuintik kitak ika in weyi niixtololowan, kolinik nikuitapil wan sepa kitohtokak nochi ome asihke se weyi kali.In itskuintik mokawak ompa tech ne kali in Sopelik wan kitoli nokniwk ye kipia miak tahsohtalis ika nochi chanchiwani wan yehwan nokintasohtaya miak wan kininchiwiliaya se weyi komit tapalol, mosta, mosta in itskuinsin kikuaya nochi in omit ika miak welitalis.

Amigo, el perro de Miel Una vez camino a su casa, Miel encontr un perro. Lo observ fijamente, movi la cola y lo sigui.Amigo no debes seguirme le dijo Miel.El perro lo escudri con sus grandes ojos de canica, movi la cola y contino su paso, los dos llegaron a una casa grande. El perro se qued a vivir en la casa de Miel, quien decidi llamarlo Amigo. Era carioso con la familia y todos le correspondan con atenciones. Diario le cocinaban una olla de sopa. l la paladeaba y roa los huesos con mucho placer. Mara Eugenia Tirado VzquezSe wewet wan se pilmachixke

Itneh se xolal tsitsikitsin yetoka se wewet amo yol kuali wan nemelaw kimaya nisiwaw wan nisiwpil. Panoke xiwmeh wan nisiwaw mikik satepan yon wewet kipilwahti nisiwapil wan amo naki kinekia mah kimatih. Keman yin siwapil yaya kipiatia nipilih yon wewet yahki kinosato ne pilmachixke wan kilwi yewa pilwahti nisiwapil wan ilwi mah yowi nicha mah kimachiati pili yon pilmachixke yahki wan kipanolti yon siwapil. Wan yon wewet taxtawi miak tami wan ilwi ke miktis komohko ki ihtowa yehwa kipilwatih nisiwapil. Yon pilmachixke nemelaw momehti wan amo keman naka kilwi ehkok se tonal keman nekia aksa kilwis yon ixtakayot wan amo welik kihto. Satepan moilwi kihkuiloti wan ihkuilos.1415Panoke xiwmeh wan yon wewet wan yon pilmachixke nochi mikahya wan yon panoka wehkawa.Se tonal se siwat wan nisiwapil kouke yon kali kampa nemia yon pilmachixke, ompa yon siwat kiahsik yon amat tein kihjuilohka yon pilmachixke yon siwat amo keman kilwi nisiwapil kiahsik yon amat ehkok se tonal yon siwapil kiahsik yon amat wan kixtahtolti wan yon mostika kin ilwi nikniwan ne kaltamachtiloyan, se yowak yon siwapil yaya iwan nichtaka wan itake se wewet walaya kampa yehwan yetoyah ipan se kawayo ompa moketsako imin ixteno wan ilwi yon siwapil amo tikihtoskia yon ixtakayot nehua amo nikneki mah aksa kimati nehwa nikpilwahti noixpox ekinsi kipia timikiti wan kimiktih. Kihtowa yon wewet amo kinekia mah kimatican yehwa kipilwahti nixpox wan maski mikika nianimah wise kikuiki akin kihtowa nixtakayow.

El hombre y la parteraEn un pueblo muy pequeo haba un hombre muy malo que maltrataba mucho a su esposa y a su nica hija.Pasaron los aos y su esposa muri. Despus embaraz a su hija y no quera que nadie lo supiera. Cuando su hija estuvo a punto de tener el beb, fue a hablar a escondidas con la partera del pueblo, le dijo que l haba embarazado a su hija y le pidi que fuera a su casa a atenderla.La partera atendi a la muchacha y el hombre le pag mucho dinero y la amenaz para que no dijera nada.La partera qued muy asustada y nunca dijo nada, hasta que un da quiso contar el secreto, pero no pudo. Entonces decidi escribirlo. Pasaron muchos aos, la partera y el seor ya haban muerto y eso ya haba quedado en el pasado. Hasta que un da una seora y su hija compraron la casa donde viva la partera, ah la seora encontr esa carta que haba escrito la partera. La seora nunca le dijo nada a su hija, hasta que un da su hija tambin encontr esa carta y al da siguiente les cont a sus amigos de la escuela. Una noche la muchacha iba con su novio y vieron a un hombre que vena hacia ellos montando un caballo, de pronto se par enfrente de ellos y le dijo a la muchacha debiste guardar el secreto, porque yo no quiero que nadie se entere que yo embarac a mi hija, ahora debes morir y la mat.Cuentan que el hombre no quera que nadie se enterara de que l embaraz a su hija y aunque este muerto su espritu viene por los que cuentan el secreto.Susana Martnez Hernndez

16

Los casi bandidos que casi roban el solTriunfo ArciniegasEran tres bandidos de gruesos bigotes que todo hacan mal. Y una mujer morena. Uno era alto y jorobado, se llamaba Plutonio. El otro era gordo y calvo, se llamaba Plutarco, y el otro era un enano de ojos verdes que estornudaba cada tres minutos, se llamaba Plumero. Usaban en la cara pauelos negros siempre que robaban y como casi siempre estaban robando casi nunca se vean los bigotes. Los domingos lucan sombrero negro. Eran tristes y malgeniados.La mujer, muy bonita, se aburra de esperar que llegaran con algo: un televisor, una nevera, un auto ltimo modelo, una casa con jardn. Porque todo les sala mal a los bandidos. Si robaban una gallina en el vecindario, la gallina armaba un escndalo de tal tamao que todo el mundo se despertaba y espantaba a piedra a los bandidos. Slo quedaba un reguero de plumas y los bandidos se acostaban sin comer. La mujer les pona mala cara y rezongaba toda la noche. Si robaban un banco, la polica los atrapaba y los baaba con estropajo. Los bandidos chillaban porque en aquel ao ya se haban baado y la combinacin de agua, jabn y estropajo, aparte de que les caa mal, podra desgastarlos y hasta desaparecerlos del mapa. Nada les daba resultado. Si robaban a una viejecita, el asunto resultaba peor, porque la viejecita los agarraba a carterazos hasta dejarlos medio muertos. Y en casa, la mujer les tiraba las orejas hasta dejrselas como un clavel.No eran bandidos del todo, ni siquiera tenan diploma. Eran casibandidos.Antes eran siete, siete terribles y espantosos bandidos. Pero como al principio les iba tan mal como ahora, uno tras otro se retiraron de la honorable sociedad. El primero se dedic a repartir cartas porque saba montar en bicicleta, otro subi a un barco y nunca ms se supo, otro aprendi eloficio de la zapatera y consigui novia, el ltimo en abandonar la distinguida sociedad de bandidos se dedic a cantar en la calle y llen de monedas el sombrero.Por ltimo la mujer que los esperaba en casa se fue con un vendedor de flores que pasaba por ah.Una vez los tres bandidos, que ahora barran la casa, tendan las camas y lavaban ropa, robaron un helado de fresa y salieron corriendo. Como era medioda, el sol les derriti el helado antes de saborearlo.Hermanos, tengo una idea luminosa dijo el bandido mayor, que se llamaba Plutonio, rascndose la joroba contra la pared. Robemos el sol, que nos derriti el botn.As nadie nos humillar nunca ms dijo el segundo bandido, que se llamaba Plutarco, rascndose la bola de billar.Seremos poderoso, famosos, hermosos dijo el bandido enano, que se llamaba Plumero, despus de estornudar, rascndose la barriga vaca.La gente vendra a suplicarles un pedacito de sol y los bandidos, con diploma enmarcado en la sala y otros privilegios, le tiraran la puerta en las narices. La noticia del robo aparecera en la primera pgina de los peridicos, con foto y todo. De la televisin les pediran entrevistas. Todo el mundo se rendira a sus pies. Los invitaran con tarjeta especial a todas las fiestas para congraciarse con ellos. Pero nunca aceptaran porque no saban bailar. Les enviaran regalos: un saco de lentejuelas para Plutonio, pavos y pelucas para Plutarco, unos zapatos de tacn para Plumero. Los tres bandidos, en cambio, no se rendiran tan fcilmente.Hasta de pronto Plutonio perdera la joroba u Plutarco hasta de pronto ganara unos pelos y Plumero unos centmetros, nunca se sabe. De todos modos, con el sol bien amarrado, bien enjaulado en el patio de la casa, seran poderosos, invencibles y hasta hermosos, aparte de famosos desde luego.Necesitamos una escalera dijo Plutonio.

17Razones para leerPara saber, aprender, pensar, descubrir el mundo, conocer otros mundos, crear un mundo propio, conocer a los otros, conocernos a nosotros mismos, compartir un legado comn, rer, llorar, consolarnos, desterrar la melancola, ser lo que no somos, ser lo que somos, dudar, negar, afirmar, soar, vivir ms, detener el tiempo, saber que estamos vivos, saber que no estamos solos. Leer es abrir una ventana hacia el conocimiento y la belleza.Una escalera grande dijo Plutarco.Porque una chiquita, ni modo dijo Plumero.Por ms que buscaron no encontraron una escalera tan grande que llegara al sol. Compraron un lazo y se fueron a lazar el sol. El lazo no les alcanz. Compraron el lazo ms largo del mundo y se lo arrojaron al sol. Saltaron de alegra al lazar el sol, pero pronto, con sus poderosos rayos, el sol quem el lazo y qued libre. Se escondi tras una nube.El bandido mayor tuvo una idea luminosa:Soplamos y soplamos hasta enfriarle los rayos y entonces lo atraparemos.Muy bien, Plutonio dijeron los otros-. Lo haremos.Soplaron y soplaron los tres bandidos hasta casi reventar y el sol no se apag.Se fueron a barrer la casa los tres casibandidos. El segundo bandido tuvo una idea luminosa:Con agua le apagaremos los rayos.Muy bien, Plutarco dijeron los otros-. Lo haremos.Como no pudieron robar una lluvia, arrojaron baldes y baldes de agua, y el sol no se apag. Se fueron a tender las camas los tres casibandidos.El bandido enano tuvo una idea luminosa:Le echaremos hielo a los rayos, y, cuan-Do ya est tiritando, como un pollito hurfano, lo atraparemos.Muy bien, Plumero dijeron los otros-. Lo haremos.Tiraron y tiraron manotadas de hielo los tres bandidos hasta que se les pusieron los dedos morados, y el sol no se apag.Se fueron a lavar su ropa los tres casibandidos. En casa, apenas barrieron, tendieron y lavaron, los tres bandidos se quitaron el pauelo y se sentaron a la mesa. Comono haba nada que comer, se miraron los bigotes y discutieron.Ya s dijeron al tiempo-. Lo agarraremos a piedra.Le quebraremos los rayos a pura piedra.Y as ser fcil atraparlo y traerlo a casa.Reunieron un montn de piedras y comenzaron a tirar. Quebraron unas ventanas y vino la polica y se los llev por revoltosos. Nadie les crey el cuento del sol. Un poco ms y terminan en una casa de locos. Al salir de la crcel, todava pensaban en el sol.Ya s pens Plutonio de repente-. Lo atraparemos dormido.Ya s pens Plutarco-. De noche.Ya s dijo plumero-. En su casa.Y el jorobado, el gordo y el enano se fueron de noche a buscar la casa del sol.Todava la estn buscando.Dara todo lo que s, por la mitad de lo que ignoro La lectura es una conversacin con los hombres ms ilustres de los siglos pasados. Ren Descarts

La lectura es el traje de los que no pueden tomar el tren. F. Croisset

Aprender es como remar contra corriente: en cuanto se deja, se retrocede. Edward Beniamin Britten (1913-1976) Compositor britnico18

Muestra del material de apoyo diseado con ayuda de figuras de las juntas auxiliares Reyeshogpan y Xiloxochico de Rafael vila Camacho.19Ma tik oloch temoka se kuali ohti. Busquemos juntos un buen camino. Magali Molina Morales.Tik temotiowi se yolchikawalis por in se kuali yekyetolis. Buscando una esperanza para un buen futuro. Magali y Elizabeth Molina Morales.Ti senemi wan ti moweichiwa. Caminamos juntos y progresamos. Jos Ricardo Mndez Chilln.Se yekyankuik taixpetanilis itech toaltepehwan. Una nueva buena forma de estudiar en nuestros pueblos. Manuel Guzmn Vzquez.

Tikinimaxtia tatome. Les enseamos a los adultos.Amataixpetaniloni.Amayonkuik taixpetanilis.Chikawak taixpetanilis. Una fuerte unin luchando.Ama chikauka tanemachtiloyan. Escuela para adultos.Tajkuiloltaixpetanilis.Yekyetolis. Bienestar.Taixpepenailis. Leer.Taixmal. Conoce.

Totomeh wan nanomeh welis ti tahkuilowa wan taixtajtoltis. Hombres y mujeres saben leer y escribir.Amat taixmatilis. Papel que informa. Se weyi tamachtil. Una gran enseanza.Yankuik tamachtilis. Una nueva enseanza.Teinti tamachtiah. Lo que enseamos.Yin tonalsin ech toxolal.Se nemilis atehwa. Un pensamiento para ti.Amat yolchicawalis. Esperanza.Xi kita keniw ti mo machtiah.To tajtol amo keman mikis, cuenta en Facebook para figuras participantes en la Cruzada de Alfabetizacin UNAM... naci por sugerencia de una asesora local, quien quera un medio para comunicarse con la Coordinacin Municipal. Para obtener el nombre, primero se pidi a todas las figuras una frase, en su lengua y con el significado en espaol, que pudiera representarnos en lnea; las frases se sometieron a votacin, una votacin que fue muy cerrada, la frase ganadora fue la de Magali Molina Morales. Debido a que me parecan muy largas y buscaba algo ms pequeo, fue que posteriormente solicit el nombre para un posible peridico, de igual forma se someti a votacin, hubo un empate en las frases que son muyparecidas. Ante el dilema, propuse a las figuras participantes la frase que el Maestro Bonifacio Iturbide Palomo, de la Unin de Cooperativas TOSEPAN, envi va correo electrnico, misma que me pareci muy motivadora para que las figuras locales reforzaran su lengua. Como a todos gust, ese fue el nombre que adoptamos. Posteriormente, don Bony envi otra frase, tambin muy bella, misma con la que nombr el taller Yoltok to tajtol, que amablemente nos comparti el 25 de enero en el Kaltaixpetaniloyan de TOSEPANA continuacin las propuestas de las figuras locales:Tiowih ti momaxtitij mahtitaixpepena-kan wan ti tahkuilokan ti nochimej. Vamos a ensearnos a leer y a escribir todos. Yuridia Diego Mrquez.

Posibles nombres para un peridico... ami rumakuna rick charispa ukan-chik kawsayta sinchiyachina canchik yachacwayra runa, kichwa otavalo. Cuando no sabamos escribir, escribieron por nosotros; cuando no sabamos leer, leyeron por nosotros; cuando no sabamos hablar la lengua del opresor, hablaron por nosotros. Ahora que sabemos escribir, leer y hablar la lengua del opresor es tiempo de contar nuestras propias historias. Pensamiento Quchua.1920Para este folleto, se pidieron escritos a todas las figuras locales tanto en su lengua como en espaol , se publican aqu las que me entregaron hasta el 19 de febrero 2014. Manej secciones tratando de englobar algunos temas:

Experiencias al ensear a los adultos 1Yuridia, Carlos, Jos, Enrique.Nuestro pueblo 4Claudia, Manuel, Martn, Ral, Rosaliano.Al amor 8Jessica, Magali, David.Cuentos-historias 10Avelina, Antonio, Brgida, Eugenia, Susana.Extras 16 Historia de To Tajtol amo keman mikis 19

Para la estructura operativa de la Cruzada de Alfabetizacin UNAM en Cuetzalan del Progreso Puebla:La mayora de los textos presentan faltas ortogrficas, especialmente en su lengua, para el folleto trat de corregirlas. Respecto a las correcciones en Nwat, se cambiaron las u por w y las j por h, las z por ts, algunas x por ch y agregu h cuando presenta que eran palabras en plural, de acuerdo a las capacitaciones que personal del IEEA nos ha proporcionado, excepto en el nombre del grupo en facebook, debido a que as aparece, y en el ttulo del taller de don Bony. A pesar de que no s l idioma, me atrev a omitir algunos Ke. Agradezco el apoyo del Maestro Efrn Marcelino Diego para corregir algunos textos, no obstante, asumo la responsabilidad ante los errores que puedan persistir debido a la captura y la premura del tiempo para realizar este folleto, cualquier sugerencia o reclamo al respecto favor de hacerla llegar por correo electrnico a [email protected].

Respecto a las correcciones en espaol cambi el excesivo uso de pero, por sin embargo, no obstante, aunque, etc., mientras que las y se cambiaron por algunos signos de puntuacin; siempre tratando de mantener la idea que ustedes plasmaron, solamente intent eliminar lo que pudiera resultar repetitivo al leer.Solicit a las figuras participantes revisen sus notas y tengan a la mano el alfabeto de su lengua materna, recuerden que cualquier letra fuera de ese alfabeto, dentro de un texto en nwat, representa una falta ortogrfica.Por favor, hagan un esfuerzo para acudir con gusto y dispuestos a aprender, lo que se imparta en las capacitaciones y reuniones que se solicitan, para que adquieran ciertas herramientas o conocimientos que les permitan aumentar su capacidad y ello los lleve a tener un mejor desempeo en su labor actual y futura en la comunidad. Agradezco la mencin que Carlos hace de mi trabajo, a Ral el haberme enseado el tejido para elaborar una red y a Yuri las muestras de los bordados que realizan las artesanas de estos lugares; a los que durante los recorridos por las localidades tuvieron la paciencia de ilustrarme respecto a la biodiversidad del lugar, as como ensearme algunas palabras de su lengua; no alcanza el espacio para mencionar aqu a todos, adems, corro el riesgo de omitir a alguien para todos en general, mi agradecimiento por su tiempo, la paciencia y la enseanza que me dejan. Felicidades a todos por su excelente trabajo, paciencia y perseverancia para trabajar con nuestros educandos y por compartir sus escritos, les deseo mucho xito en todo lo que hagan. Miak tasohkamatik, nehwa nikneki tinochimeh. Irma Rodrguez Garca