TÜRKİYE’DE HANEHALKI TASARRUFLARINI … › ... › uploads › 2018 › 11 › BetülPEKTAŞErdem.pdfBİLGİ VE BELGE YÖNETİMİ DAİRESİ BAŞKANLIĞI Kasım 2017 Necatibey

www.kalkinm

a.go

v.tr

T.C.

KALKINMA BAKANLIĞI

YÖNETİM HİZMETLERİ GENEL MÜDÜRLÜĞÜBİLGİ VE BELGE YÖNETİMİ DAİRESİ BAŞKANLIĞI

Kasım 2017

Necatibey Cad. No: 110/A 06100 Yücetepe - ANKARATel: +90 (312) 294 50 00 Faks: +90 (312) 294 69 77

ISBN NO: 978-605-9041-99-7

KALKINMA BAKANLIĞI YAYINLARI BEDELSİZDİR, SATILAMAZ.

TÜR

KİY

E’D

E H

AN

EH

ALK

I TASA

RR

UFLA

RIN

I ETK

İLEYEN

FAK

TÖR

LER

EKONOMİK MODELLER VE STRATEJİK ARAŞTIRMALAR

GENEL MÜDÜRLÜĞÜ

Kasım 2017

Uzmanlık TeziBetül PEKTAŞ ERDEM

T.C.KALKINMA BAKANLIĞI

TÜRKİYE’DE

HANEHALKI TASARRUFLARINI

ETKİLEYEN FAKTÖRLER

TÜRKİYE’DE

HANEHALKI TASARRUFLARINI

ETKİLEYEN FAKTÖRLER

T.C.KALKINMA BAKANLIĞI

Betül PEKTAŞ ERDEM

Uzmanlık Tezi

EKONOMİK MODELLER VE STRATEJİK ARAŞTIRMALAR

GENEL MÜDÜRLÜĞÜ

Kasım 2017

Yayın No: 2973

Bu çalışma Kalkınma Bakanlığının görüşlerini yansıtmaz. Sorumluluğu yazara aittir. Yayın ve referans olarak kullanılması Kalkınma Bakanlığının iznini gerektirmez

Bu tez Hayri MARAŞLIOĞLU, Şevki EMİNKAHYAGİL, Cumhur Menderes BOZ, Bahaettin GÜLGÖR, Deniz AKKAHVE ve Nihal ERCAN’dan oluşan Planlama Uzmanlığı Yeterlik Sınav Kurulu

tarafından 13 Mart 2017 tarihinde değerlendirilmiştir.

Bu yayın 500 adet basılmıştır.

ISBN 978-605-9041-99-7

i

ii

TEŞEKKÜR

Tez konusunun belirlenmesinde ve tez yazımının tüm aşamalarında sahip

olduğu bilgi ve deneyimlerini paylaşarak, teze ilişkin yönlendirici değerlendirmeleri

ile tezin oluşumunda büyük emeği bulunan tez danışmanım Sayın Eser PİRGAN

MATUR’a,

Bilgi ve görüşleriyle tezin son halini almasında ve tezin zenginleşmesinde

önemli katkılar sağlayan ve desteğini hep hissettiğim Ekonomik ve Stratejik

Araştırmalar Daire Başkanı Sayın Ali SABUNCU’ya,

Tezde yer alan ekonometrik modellerin oluşturulmasında ve sonuçlarının

değerlendirilmesinde büyük katkılar sağlayan, tez süreci boyunca bilgilerini

esirgemeyen Sayın Seyit Mümin CİLASUN’a,

Tez yazımı esnasında gerek modele ilişkin gerekse şekle ilişkin sorularımı

anlayışla cevaplayan Sayın Sezai ATA’ya,

Tezi şekil ve içerik yönünden tüm detaylarıyla ele alan ve değerli katkılar

sağlayarak tezin son halini almasında büyük emeği geçen Sayın Önder

DEMİREZEN’e,

Tez sürecinin her aşamasında büyük emeği olan ve büyük bir sabırla her daim

desteğini hissettiğim, teze ilişkin her türlü zorlukta moral ve motivasyon kaynağım

olan çok sevdiğim eşim Osman Nuri ERDEM’e

Dua ve destekleriyle her zaman olduğu gibi bu zorlu süreçte de yanımda olan

aileme,

En içten teşekkürlerimi sunarım.

iii

ÖZET

Planlama Uzmanlığı Tezi

TÜRKİYE’DE HANEHALKI TASARRUFLARINI ETKİLEYEN FAKTÖRLER


Türkiye’de 2000’li yıllardan itibaren toplam yurt içi tasarruf oranlarında meydana gelen belirgin düşüş sonucu, yatırımlar daha çok dış tasarruflar ile finanse edilir hale gelmiştir. Yüksek ve sürdürülebilir büyümenin sağlanması ile dış kaynaklara olan bağımlılığın azaltılmasında yurt içi tasarrufların artırılması oldukça önemli bir yer teşkil etmektedir. Nitekim yurt içi tasarrufların artırılması ve artan tasarrufların üretken alanlara yönlendirilmesi Onuncu Kalkınma Planı (2014-2018) başta olmak üzere Orta Vadeli Program (2016-2018) ve 2016 Yılı Programı gibi politika dokümanlarının makroekonomik temelleri arasında yer almaktadır.

2000’li yıllardan itibaren toplam yurt içi tasarruf oranlarındaki düşüşün özel kesim kaynaklı olduğu ve dış tasarrufların daha çok özel kesim tasarruf-yatırım açığının finansmanında kullanıldığı gözlenmektedir. Özel kesim tasarruf oranlarında gözlenen düşüş eğilimi söz konusu tasarrufları oluşturan bileşenlerin detaylı bir şekilde incelenmesi gereğini ortaya koymaktadır. Bu bağlamda, özel kesim tasarruflarının büyük bir bölümünü oluşturan ve düşüşün asıl kaynağı olan hanehalkı tasarruflarının ayrıca ele alınması zorunluluğu bulunmaktadır.

Bu çalışmanın temel amacı, oluşturulan mikro ekonometrik model yardımıyla Türkiye’de hanehalkı tasarrufları üzerinde etkili olan faktörlerin gelir grupları ve temel gelir kaynağına göre belirlenen gruplar ayrımında belirlenmesidir.

Bu çalışmada 2003-2013 yıllarına ait Hanehalkı Bütçe Anketi mikro veri setleri kullanılarak hanehalkının bulunduğu gelir grubu ve temel gelir kaynağına göre hanehalkı tasarruflarının belirleyicileri araştırılmaktadır. Türkiye’de 2003-2013 yılları arasındaki dönemde hanehalkı tasarruf oranının yaklaşık 10 puan gerilediği gözlenmektedir. Çalışma sonucuna göre, alt gelir grupları negatif tasarruf oranına sahipken, üst gelir grupları toplam hanehalkı tasarruf oranına pozitif katkı vermektedir. Temel gelir kaynağına göre maaş ve ücret geliri elde eden grup toplam hanehalkı tasarruf oranına asıl katkıyı veren grup olmaktadır. İlgili dönemde hanehalkı tasarruf oranlarının düşmesine neden olan tüketim artışının dayanıklı tüketim mallarından kaynaklandığı, söz konusu mal grubu içinde ise ulaştırma ve haberleşmeye ilişkin harcamaların tasarruf oranlarının düşmesinde belirleyici olduğu gözlenmektedir. Araç değişken yöntemi kullanılarak yapılan analiz sonucunda hanehalkı tasarruf oranları üzerinde en çok etkili olan değişkenin gelir olduğu bulunmuştur. Gelir grubu yükseldikçe hanehalkı tasarruf oranları artarken, tasarrufun gelir esnekliği azalmaktadır. Ayrıca, hanede çalışan kadın oranındaki artış ile oturulan konuta sahip olunması ve faiz geliri elde etme durumlarının da hanehalkı tasarruf oranlarını pozitif etkilediği gözlenmektedir. Servet etkisi yapan ikinci konut, arsa sahipliği gibi durumlar ise hanehalkı tasarruflarını negatif etkilemektedir. Gelir grupları ve temel gelir kaynakları itibarıyla hanehalkı tasarruf oranlarının belirleyicilerinin benzer olduğu, ancak esnekliklerin farklılaştığı görülmektedir.

Anahtar Kelimeler: Tasarruf, Özel Kesim, Kamu Kesimi, Hanehalkı, Tüketim Harcaması, Mikro Veri, Araç Değişken Yöntemi, Gelir Grubu, Temel Gelir Kaynağı

iii

iii

ÖZET

Planlama Uzmanlığı Tezi

TÜRKİYE’DE HANEHALKI TASARRUFLARINI ETKİLEYEN FAKTÖRLER


Türkiye’de 2000’li yıllardan itibaren toplam yurt içi tasarruf oranlarında meydana gelen belirgin düşüş sonucu, yatırımlar daha çok dış tasarruflar ile finanse edilir hale gelmiştir. Yüksek ve sürdürülebilir büyümenin sağlanması ile dış kaynaklara olan bağımlılığın azaltılmasında yurt içi tasarrufların artırılması oldukça önemli bir yer teşkil etmektedir. Nitekim yurt içi tasarrufların artırılması ve artan tasarrufların üretken alanlara yönlendirilmesi Onuncu Kalkınma Planı (2014-2018) başta olmak üzere Orta Vadeli Program (2016-2018) ve 2016 Yılı Programı gibi politika dokümanlarının makroekonomik temelleri arasında yer almaktadır.

2000’li yıllardan itibaren toplam yurt içi tasarruf oranlarındaki düşüşün özel kesim kaynaklı olduğu ve dış tasarrufların daha çok özel kesim tasarruf-yatırım açığının finansmanında kullanıldığı gözlenmektedir. Özel kesim tasarruf oranlarında gözlenen düşüş eğilimi söz konusu tasarrufları oluşturan bileşenlerin detaylı bir şekilde incelenmesi gereğini ortaya koymaktadır. Bu bağlamda, özel kesim tasarruflarının büyük bir bölümünü oluşturan ve düşüşün asıl kaynağı olan hanehalkı tasarruflarının ayrıca ele alınması zorunluluğu bulunmaktadır.

Bu çalışmanın temel amacı, oluşturulan mikro ekonometrik model yardımıyla Türkiye’de hanehalkı tasarrufları üzerinde etkili olan faktörlerin gelir grupları ve temel gelir kaynağına göre belirlenen gruplar ayrımında belirlenmesidir.

Bu çalışmada 2003-2013 yıllarına ait Hanehalkı Bütçe Anketi mikro veri setleri kullanılarak hanehalkının bulunduğu gelir grubu ve temel gelir kaynağına göre hanehalkı tasarruflarının belirleyicileri araştırılmaktadır. Türkiye’de 2003-2013 yılları arasındaki dönemde hanehalkı tasarruf oranının yaklaşık 10 puan gerilediği gözlenmektedir. Çalışma sonucuna göre, alt gelir grupları negatif tasarruf oranına sahipken, üst gelir grupları toplam hanehalkı tasarruf oranına pozitif katkı vermektedir. Temel gelir kaynağına göre maaş ve ücret geliri elde eden grup toplam hanehalkı tasarruf oranına asıl katkıyı veren grup olmaktadır. İlgili dönemde hanehalkı tasarruf oranlarının düşmesine neden olan tüketim artışının dayanıklı tüketim mallarından kaynaklandığı, söz konusu mal grubu içinde ise ulaştırma ve haberleşmeye ilişkin harcamaların tasarruf oranlarının düşmesinde belirleyici olduğu gözlenmektedir. Araç değişken yöntemi kullanılarak yapılan analiz sonucunda hanehalkı tasarruf oranları üzerinde en çok etkili olan değişkenin gelir olduğu bulunmuştur. Gelir grubu yükseldikçe hanehalkı tasarruf oranları artarken, tasarrufun gelir esnekliği azalmaktadır. Ayrıca, hanede çalışan kadın oranındaki artış ile oturulan konuta sahip olunması ve faiz geliri elde etme durumlarının da hanehalkı tasarruf oranlarını pozitif etkilediği gözlenmektedir. Servet etkisi yapan ikinci konut, arsa sahipliği gibi durumlar ise hanehalkı tasarruflarını negatif etkilemektedir. Gelir grupları ve temel gelir kaynakları itibarıyla hanehalkı tasarruf oranlarının belirleyicilerinin benzer olduğu, ancak esnekliklerin farklılaştığı görülmektedir.

Anahtar Kelimeler: Tasarruf, Özel Kesim, Kamu Kesimi, Hanehalkı, Tüketim Harcaması, Mikro Veri, Araç Değişken Yöntemi, Gelir Grubu, Temel Gelir Kaynağı

iv

iv

ABSTRACT

Planning Expertise Thesis

DETERMINANTS OF HOUSEHOLD SAVINGS IN TURKEY


As a result of significant reductions in total domestic savings rate since 2000s in Turkey, investment has been increasingly funded by foreign savings. Increasing domestic savings is quite important for ensuring high and sustainable growth and for reducing the dependence on foreign sources. Indeed, increasing domestic savings and directing increased savings to productive areas has been one of the macroeconomic bases of main policy documents such as the Tenth Development Plan (2014-2018), Medium Term Program (2016-2018) and 2016 Annual Program.

It is observed that the decline in total domestic savings rate has been caused by private sector and foreign savings has been used mainly to finance private sector savings-investment deficit. Thus, a detailed analysis of the components of private savings is necessary as private sector saving rate displays a downward trend. In this context, it is also important to make a separate analysis for household savings which constitutes a big portion of private savings and which is also the main source of the decline.

The main aim of this study is determining the factors affecting household savings in Turkey with the help of the micro-econometric model which separately takes main source of income and income groups into account.

In this study, the determinants of household savings have been investigated in terms of household income groups and main sources of income by using microdata sets of Household Budget Survey. In the 2003-2013 period, it is observed that household saving rate decreased nearly 10 percentage points in Turkey. Our study shows that while lower income groups have negative savings rates; high income group make positive contribution to the total household savings rate. In terms of the main source of income, wage and salary earners has given the main contribution to household savings. In the relevant period, it is observed that increase in consumption which has led to fall in the household savings rate has stemmed from durable goods, and within this category, transport and communications expenses has been decisive in the decline of the savings rate. As a result of our instrumental variable regression analysis, it is found that income is the most influential factor on households saving rate. As income groups rise, household savings rate increases while income elasticity of savings declines. Moreover, it is also observed that an increase in the proportion of women working in households, possession of an estate and having interest income affect household savings rate positively. Conditions which have wealth effect, such as second housing, land ownership negatively affect household savings. The determinants of household savings rates are similar among groups according to income levels and main source of income, but elasticity varies among these groups.

Keywords: Saving, Private Sector, Public Sector, Household Consumption Expenditure, Micro Data, Instrumental Variable Regression Method, Income Group, Main Source of Income

v

İÇİNDEKİLER

Sayfa No

TEŞEKKÜR ................................................................................................................. ii

ÖZET .......................................................................................................................... iii

ABSTRACT ................................................................................................................ iv

İÇİNDEKİLER ............................................................................................................ v

TABLOLAR ............................................................................................................. viii

ŞEKİLLER .................................................................................................................. xi

GRAFİKLER ............................................................................................................. xii

KUTULAR ............................................................................................................... xiv

KISALTMALAR ....................................................................................................... xv

GİRİŞ ........................................................................................................................... 1

1. GELİR, TÜKETİM VE TASARRUF .................................................................. 6

1.1. Tüketim ve Tasarruf Davranışını Açıklamaya Yönelik Gelir Hipotezleri ..... 6

1.2. Tasarrufların Önemi ..................................................................................... 13

1.3. Tasarrufların Türkiye İçin Önemi ................................................................ 18

2. TÜRKİYE’DE GELİR, TÜKETİM VE YURT İÇİ TASARRUFLARIN GELİŞİMİ, ULUSLARARASI KARŞILAŞTIRMALAR VE ÖZEL TASARRUFLARDAKİ DÜŞÜŞÜN NEDENLERİ .......................................... 23

2.1. Türkiye’de Gelir ve Tüketimin Gelişimi ..................................................... 23

2.2. Türkiye’de Yurt İçi Tasarrufların Gelişimi ve Uluslararası Karşılaştırmalar ……………………………………………………………………………..28

2.2.1. Türkiye’de yurt içi tasarrufların gelişimi .............................................. 28

2.2.2. Uluslararası karşılaştırmalar ................................................................. 41

2.3. Özel Tasarruf Oranlarındaki Düşüşün Nedenleri ........................................ 57

2.3.1. Kredi genişlemesi ve hanehalkı borçlanmasında artış .......................... 58

2.3.2. Reel faizlerdeki düşüş ........................................................................... 64

2.3.3. Büyüme oranları kaynaklı gelir artışı beklentisi ................................... 65

2.3.4. Kadın istihdam oranının düşük olması ................................................. 66

v

iv

ABSTRACT

Planning Expertise Thesis

DETERMINANTS OF HOUSEHOLD SAVINGS IN TURKEY


As a result of significant reductions in total domestic savings rate since 2000s in Turkey, investment has been increasingly funded by foreign savings. Increasing domestic savings is quite important for ensuring high and sustainable growth and for reducing the dependence on foreign sources. Indeed, increasing domestic savings and directing increased savings to productive areas has been one of the macroeconomic bases of main policy documents such as the Tenth Development Plan (2014-2018), Medium Term Program (2016-2018) and 2016 Annual Program.

It is observed that the decline in total domestic savings rate has been caused by private sector and foreign savings has been used mainly to finance private sector savings-investment deficit. Thus, a detailed analysis of the components of private savings is necessary as private sector saving rate displays a downward trend. In this context, it is also important to make a separate analysis for household savings which constitutes a big portion of private savings and which is also the main source of the decline.

The main aim of this study is determining the factors affecting household savings in Turkey with the help of the micro-econometric model which separately takes main source of income and income groups into account.

In this study, the determinants of household savings have been investigated in terms of household income groups and main sources of income by using microdata sets of Household Budget Survey. In the 2003-2013 period, it is observed that household saving rate decreased nearly 10 percentage points in Turkey. Our study shows that while lower income groups have negative savings rates; high income group make positive contribution to the total household savings rate. In terms of the main source of income, wage and salary earners has given the main contribution to household savings. In the relevant period, it is observed that increase in consumption which has led to fall in the household savings rate has stemmed from durable goods, and within this category, transport and communications expenses has been decisive in the decline of the savings rate. As a result of our instrumental variable regression analysis, it is found that income is the most influential factor on households saving rate. As income groups rise, household savings rate increases while income elasticity of savings declines. Moreover, it is also observed that an increase in the proportion of women working in households, possession of an estate and having interest income affect household savings rate positively. Conditions which have wealth effect, such as second housing, land ownership negatively affect household savings. The determinants of household savings rates are similar among groups according to income levels and main source of income, but elasticity varies among these groups.

Keywords: Saving, Private Sector, Public Sector, Household Consumption Expenditure, Micro Data, Instrumental Variable Regression Method, Income Group, Main Source of Income

v

İÇİNDEKİLER

Sayfa No

TEŞEKKÜR ................................................................................................................. ii

ÖZET .......................................................................................................................... iii

ABSTRACT ................................................................................................................ iv

İÇİNDEKİLER ............................................................................................................ v

TABLOLAR ............................................................................................................. viii

ŞEKİLLER .................................................................................................................. xi

GRAFİKLER ............................................................................................................. xii

KUTULAR ............................................................................................................... xiv

KISALTMALAR ....................................................................................................... xv

GİRİŞ ........................................................................................................................... 1

1. GELİR, TÜKETİM VE TASARRUF .................................................................. 6

1.1. Tüketim ve Tasarruf Davranışını Açıklamaya Yönelik Gelir Hipotezleri ..... 6

1.2. Tasarrufların Önemi ..................................................................................... 13

1.3. Tasarrufların Türkiye İçin Önemi ................................................................ 18

2. TÜRKİYE’DE GELİR, TÜKETİM VE YURT İÇİ TASARRUFLARIN GELİŞİMİ, ULUSLARARASI KARŞILAŞTIRMALAR VE ÖZEL TASARRUFLARDAKİ DÜŞÜŞÜN NEDENLERİ .......................................... 23

2.1. Türkiye’de Gelir ve Tüketimin Gelişimi ..................................................... 23

2.2. Türkiye’de Yurt İçi Tasarrufların Gelişimi ve Uluslararası Karşılaştırmalar ……………………………………………………………………………..28

2.2.1. Türkiye’de yurt içi tasarrufların gelişimi .............................................. 28

2.2.2. Uluslararası karşılaştırmalar ................................................................. 41

2.3. Özel Tasarruf Oranlarındaki Düşüşün Nedenleri ........................................ 57

2.3.1. Kredi genişlemesi ve hanehalkı borçlanmasında artış .......................... 58

2.3.2. Reel faizlerdeki düşüş ........................................................................... 64

2.3.3. Büyüme oranları kaynaklı gelir artışı beklentisi ................................... 65

2.3.4. Kadın istihdam oranının düşük olması ................................................. 66

vi

vi

Sayfa No

2.3.5. Kentleşme oranındaki artış ................................................................... 67

2.3.6. İthalat bağımlılığındaki artış ve bozulan dış ticaret dengesi ................ 67

2.3.7. Makroekonomik istikrar ve enflasyon .................................................. 68

2.3.8. Tüketici güven endeksi ......................................................................... 70

2.3.9. Kamu tasarruflarındaki artış ................................................................. 70

3. TÜRKİYE’DE HANEHALKI TASARRUFLARINI ETKİLEYEN FAKTÖRLERİN ZAMAN İÇİNDEKİ GELİŞİMİ ............................................ 72

3.1. Veri Kaynağı ve Değişkenlerin Seçimi ........................................................ 77

3.2. Türkiye’de Hanehalkı Tasarruflarını Etkileyen Faktörlere İlişkin Temel Betimleyici İstatistikler ve Bu İstatistiklerin Zaman İçerisindeki Gelişimi . 81

3.2.1. Gelir gruplarına göre hanehalkı tasarruf oranlarının gelişimi .............. 84

3.2.2. Hanehalkının temel gelir kaynağına göre hanehalkı tasarruf oranlarının

gelişimi ................................................................................................. 91

3.2.3. Hanehalkı reisinin yaşına göre hanehalkı tasarruf oranlarının gelişimi 98

3.2.4. Hanehalkı reisinin eğitim düzeyine göre hanehalkı tasarruf oranlarının

gelişimi ................................................................................................. 99

3.2.5. Hanehalkı reisinin işteki durumuna göre hanehalkı tasarruf oranlarının

gelişimi ............................................................................................... 101

3.2.6. Hanehalkı reisinin çalıştığı sektöre göre hanehalkı tasarruf oranlarının

gelişimi ............................................................................................... 103

3.2.7. Kır-kent ayrımına göre hanehalkı tasarruf oranlarının gelişimi ......... 104

3.2.8. Hanehalkı tipine göre hanehalkı tasarruf oranlarının gelişimi ........... 109

3.3. Farklı Tasarruf Tanımlarına göre Türkiye’de Hanehalkı Tasarruf Oranlarının Gelişimi ...................................................................................................... 110

3.4. Türkiye’de Hanehalkı Tasarruflarını Etkileyen Faktörlerin Zaman İçerisindeki Gelişimine İlişkin Genel Değerlendirme ............................... 112

vii

Sayfa No

4. TÜRKİYE’DE HANEHALKI TASARRUFLARI BELİRLEYİCİLERİNİN EKONOMETRİK ANALİZİ ............................................................................ 118

4.1. Hanehalkı tasarruflarının belirleyicileri ..................................................... 121

4.2. Gelir gruplarına göre hanehalkı tasarruflarının belirleyicileri ................... 127

4.3. Temel gelir kaynağına göre hanehalkı tasarruflarının belirleyicileri ......... 132

4.4. Hanehalkı reisi çalışan hanehalklarına göre hanehalkı tasarruflarının belirleyicileri .............................................................................................. 137

4.5. Ekonometrik Analiz Sonuçlarının Değerlendirilmesi ................................ 144

5. ÖNERİLER ....................................................................................................... 147

SONUÇ .................................................................................................................... 153

EKLER ..................................................................................................................... 160

KAYNAKLAR ........................................................................................................ 216

DİZİN ....................................................................................................................... 223

vii

vi

Sayfa No

2.3.5. Kentleşme oranındaki artış ................................................................... 67

2.3.6. İthalat bağımlılığındaki artış ve bozulan dış ticaret dengesi ................ 67

2.3.7. Makroekonomik istikrar ve enflasyon .................................................. 68

2.3.8. Tüketici güven endeksi ......................................................................... 70

2.3.9. Kamu tasarruflarındaki artış ................................................................. 70

3. TÜRKİYE’DE HANEHALKI TASARRUFLARINI ETKİLEYEN FAKTÖRLERİN ZAMAN İÇİNDEKİ GELİŞİMİ ............................................ 72

3.1. Veri Kaynağı ve Değişkenlerin Seçimi ........................................................ 77

3.2. Türkiye’de Hanehalkı Tasarruflarını Etkileyen Faktörlere İlişkin Temel Betimleyici İstatistikler ve Bu İstatistiklerin Zaman İçerisindeki Gelişimi . 81

3.2.1. Gelir gruplarına göre hanehalkı tasarruf oranlarının gelişimi .............. 84

3.2.2. Hanehalkının temel gelir kaynağına göre hanehalkı tasarruf oranlarının

gelişimi ................................................................................................. 91

3.2.3. Hanehalkı reisinin yaşına göre hanehalkı tasarruf oranlarının gelişimi 98

3.2.4. Hanehalkı reisinin eğitim düzeyine göre hanehalkı tasarruf oranlarının

gelişimi ................................................................................................. 99

3.2.5. Hanehalkı reisinin işteki durumuna göre hanehalkı tasarruf oranlarının

gelişimi ............................................................................................... 101

3.2.6. Hanehalkı reisinin çalıştığı sektöre göre hanehalkı tasarruf oranlarının

gelişimi ............................................................................................... 103

3.2.7. Kır-kent ayrımına göre hanehalkı tasarruf oranlarının gelişimi ......... 104

3.2.8. Hanehalkı tipine göre hanehalkı tasarruf oranlarının gelişimi ........... 109

3.3. Farklı Tasarruf Tanımlarına göre Türkiye’de Hanehalkı Tasarruf Oranlarının Gelişimi ...................................................................................................... 110

3.4. Türkiye’de Hanehalkı Tasarruflarını Etkileyen Faktörlerin Zaman İçerisindeki Gelişimine İlişkin Genel Değerlendirme ............................... 112

vii

Sayfa No

4. TÜRKİYE’DE HANEHALKI TASARRUFLARI BELİRLEYİCİLERİNİN EKONOMETRİK ANALİZİ ............................................................................ 118

4.1. Hanehalkı tasarruflarının belirleyicileri ..................................................... 121

4.2. Gelir gruplarına göre hanehalkı tasarruflarının belirleyicileri ................... 127

4.3. Temel gelir kaynağına göre hanehalkı tasarruflarının belirleyicileri ......... 132

4.4. Hanehalkı reisi çalışan hanehalklarına göre hanehalkı tasarruflarının belirleyicileri .............................................................................................. 137

4.5. Ekonometrik Analiz Sonuçlarının Değerlendirilmesi ................................ 144

5. ÖNERİLER ....................................................................................................... 147

SONUÇ .................................................................................................................... 153

EKLER ..................................................................................................................... 160

KAYNAKLAR ........................................................................................................ 216

DİZİN ....................................................................................................................... 223

viii

viii

TABLOLAR

Sayfa No

Tablo 2.1. Ekonomik Büyüme Oranı ve Toplam Yurt İçi Tasarruf Oranı................. 24

Tablo 2.2. Yüzde 20’lik Gruplara Göre Kullanılabilir Gelirin Dağılımı ................... 26

Tablo 2.3. Kamu, Özel ve Toplam Yurtiçi Tasarruf Oranları .................................... 30

Tablo 2.4. Kamu ve Özel Kesim Harcanabilir Gelirin GSMHG’e Oranı .................. 35

Tablo 2.5. Türkiye’nin Dış Borç Stokunun Dağılımı ................................................ 37

Tablo 2.6. Tasarruf ve Yatırımların GSYH’ya Oranları ............................................ 39

Tablo 2.7. Seçilmiş Ülke Gruplarının Tasarruf Oranları ........................................... 48

Tablo 2.8. Seçilmiş Ülke Gruplarının Büyüme Oranı ............................................... 49

Tablo 2.9. Türkiye ve BRIC Ülkelerinin Tasarruf Oranı ........................................... 54

Tablo 2.10. Türkiye ve BRIC Ülkelerinin Büyüme Oranı ......................................... 54

Tablo 2.11. Hanehalklarının Ortalama Yıllık Gelirleri (2003-2013) ......................... 58

Tablo 2.12. Tüketici Kredilerinin ve Ticari Kredilerin Toplam Krediler İçerisindeki

Payları ........................................................................................................................ 61

Tablo 2.13. Tüketici Kredisi Türlerinin Dağılımı ...................................................... 61

Tablo 2.14. Hanehalkı Borç Yükü ............................................................................. 62

Tablo 3.1. Hanehalkı Tüketim Harcamalarının Türlerine göre Dağılımı (2003-2014)

.................................................................................................................................... 83

Tablo 3.2. Yüzde 20’lik Gelir Gruplarına göre Hanehalkı Tasarruf Oranları ........... 85

Tablo 3.3. Gelir Gruplarına göre Hanehalklarının Ortalama Yıllık Gelirleri (2003-

2013) .......................................................................................................................... 86

Tablo 3.4. Gelir Gruplarında Tüketim Harcamalarının Türlerine göre Dağılımı ...... 89

Tablo 3.5. Hanehalkının Temel Gelir Kaynağına göre Hanenin Tasarruf Oranı ....... 92

ix

Sayfa No

Tablo 3.6. Hanehalkının Temel Gelir Kaynağına göre Hanenin Toplam Hanehalkı

Kullanılabilir Gelir İçindeki Payı ............................................................................... 94

Tablo 3.7. Hanehalkının Temel Gelir Kaynağına göre Tüketim Harcamalarının

Dağılımı ..................................................................................................................... 96

Tablo 3.8. Hanehalkı Reisinin Yaşına göre Hanehalkı Tasarruf Oranı ..................... 99

Tablo 3.9. Hanehalkı Reisinin Eğitim Düzeyine göre Hanehalkı Tasarruf Oranları 100

Tablo 3.10. Hanehalkı Reisinin İşteki Durumuna göre Hanehalkı Tasarruf Oranları

.................................................................................................................................. 101

Tablo 3.11. Hanehalkı Reisinin İşteki Durumuna göre Hanehalkı Toplam Gelirinden

Aldığı Pay ................................................................................................................ 102

Tablo 3.12. Hanehalkı Reisinin Çalıştığı Sektöre göre Hanehalkı Tasarruf Oranları

.................................................................................................................................. 103

Tablo 3.13. Kır-Kent Ayrımına göre Hanehalkı Tasarruf Oranları ......................... 105

Tablo 3.14. Kent-Kır Ayrımında Tüketim Harcamalarının Türlerine göre Dağılımı

.................................................................................................................................. 107

Tablo 3.15. Hanehalkı Tipine göre Hanehalkı Tasarruf Oranları ............................ 109

Tablo 3.16. Farklı Tasarruf Tanımlarına Göre Hanehalkı Tasarruf Oranları .......... 111

Tablo 4.1. Çalışmada Kullanılan Değişkenler ve Açıklamaları .............................. 122

Tablo 4.2. Hanehalkı Tasarruflarının Belirleyicilerine İlişkin Yapılan Araç Değişken

Analizi Sonuçları-2SLS (2003-2013) ...................................................................... 123

Tablo 4.3. Gelir Gruplarına göre Hanehalkı Tasarruflarının Belirleyicilerine İlişkin

Regresyon Analizi Sonuçları (2003-2013) .............................................................. 129

Tablo 4.4. Hanehalkının Temel Gelir Kaynağına göre Hanehalkı Tasarruflarının

Belirleyicilerine İlişkin Araç Değişken Analizi Sonuçları-2SLS (2003-2013) ....... 134

Tablo 4.5. Hanehalkı Reisi Çalışan Hanelerin Tasarruflarının Belirleyicilerine İlişkin

Yapılan Araç Değişken Analizi Sonuçları-2SLS (2003-2013) ................................ 139

ix

ix

Sayfa No

Tablo 3.6. Hanehalkının Temel Gelir Kaynağına göre Hanenin Toplam Hanehalkı

Kullanılabilir Gelir İçindeki Payı ............................................................................... 94

Tablo 3.7. Hanehalkının Temel Gelir Kaynağına göre Tüketim Harcamalarının

Dağılımı ..................................................................................................................... 96

Tablo 3.8. Hanehalkı Reisinin Yaşına göre Hanehalkı Tasarruf Oranı ..................... 99

Tablo 3.9. Hanehalkı Reisinin Eğitim Düzeyine göre Hanehalkı Tasarruf Oranları 100


.................................................................................................................................. 101

Tablo 3.11. Hanehalkı Reisinin İşteki Durumuna göre Hanehalkı Toplam Gelirinden

Aldığı Pay ................................................................................................................ 102


.................................................................................................................................. 103

Tablo 3.13. Kır-Kent Ayrımına göre Hanehalkı Tasarruf Oranları ......................... 105


.................................................................................................................................. 107

Tablo 3.15. Hanehalkı Tipine göre Hanehalkı Tasarruf Oranları ............................ 109

Tablo 3.16. Farklı Tasarruf Tanımlarına Göre Hanehalkı Tasarruf Oranları .......... 111

Tablo 4.1. Çalışmada Kullanılan Değişkenler ve Açıklamaları .............................. 122

Tablo 4.2. Hanehalkı Tasarruflarının Belirleyicilerine İlişkin Yapılan Araç Değişken

Analizi Sonuçları-2SLS (2003-2013) ...................................................................... 123

Tablo 4.3. Gelir Gruplarına göre Hanehalkı Tasarruflarının Belirleyicilerine İlişkin

Regresyon Analizi Sonuçları (2003-2013) .............................................................. 129

Tablo 4.4. Hanehalkının Temel Gelir Kaynağına göre Hanehalkı Tasarruflarının

Belirleyicilerine İlişkin Araç Değişken Analizi Sonuçları-2SLS (2003-2013) ....... 134

Tablo 4.5. Hanehalkı Reisi Çalışan Hanelerin Tasarruflarının Belirleyicilerine İlişkin

Yapılan Araç Değişken Analizi Sonuçları-2SLS (2003-2013) ................................ 139

x

x

Sayfa No

Tablo 4.6. Hanehalkı Reisi Çalışan Haneleri Kapsayan Temel Gelir Kaynağına göre

Hanehalkı Tasarruflarının Belirleyicilerine İlişkin Yapılan Araç Değişken Analizi

Sonuçları (2003-2013) ............................................................................................. 140

Tablo 4.7. Hanehalkı Reisi Çalışan Haneleri Kapsayan Gelir Gruplarına göre

Hanehalkı Tasarruflarının Belirleyicilerine İlişkin Yapılan Regresyon Analizi

Sonuçları (2003-2013) ............................................................................................. 142

xi

ŞEKİLLER

Sayfa No

Şekil 1.1. Ulusal Hesaplar Bağlamında Cari Denge ile Yatırım Tasarruf Açığı İlişkisi

.................................................................................................................................... 18

xi

x

Sayfa No

Tablo 4.6. Hanehalkı Reisi Çalışan Haneleri Kapsayan Temel Gelir Kaynağına göre

Hanehalkı Tasarruflarının Belirleyicilerine İlişkin Yapılan Araç Değişken Analizi

Sonuçları (2003-2013) ............................................................................................. 140

Tablo 4.7. Hanehalkı Reisi Çalışan Haneleri Kapsayan Gelir Gruplarına göre

Hanehalkı Tasarruflarının Belirleyicilerine İlişkin Yapılan Regresyon Analizi

Sonuçları (2003-2013) ............................................................................................. 142

xi

ŞEKİLLER

Sayfa No


.................................................................................................................................... 18

xii

xii

GRAFİKLER

Sayfa No

Grafik 2.1. Sabit Fiyatlarla Gayrisafi Yurtiçi Hasıla ................................................. 23

Grafik 2.2. Gini Katsayısı .......................................................................................... 25

Grafik 2.3. P80/P20 Oranı ......................................................................................... 25

Grafik 2.4. Tüketim Harcamalarının GSYH İçindeki Payı ........................................ 27

Grafik 2.5. Türkiye’de Kamu, Özel ve Toplam Tasarruf Oranları (1975-2015) ....... 28

Grafik 2.6. Cari İşlemler Dengesi, Tasarruf Açığı (GSYH’ya Oran) ve Ekonomik

Büyüme (1999-2015) ................................................................................................. 36

Grafik 2.7. Tasarruf-Yatırım (Özel, Kamu) ve Cari İşlemler Dengesi ...................... 38

Grafik 2.8. Dünya’da ve Türkiye’de Tasarruf ve Yatırım Oranları ........................... 42

Grafik 2.9. 1990-1999 ve 2000-2013 Dönemlerine İlişkin Seçilmiş Ülkelerin

Tasarruf Oranlarının Karşılaştırması ......................................................................... 50

Grafik 2.10. Gelir Gruplarına göre Ülkelerin Tasarruf ve Yatırım Oranları ............. 51

Grafik 2.11. Türkiye ve BRIC Ülkelerinin Tasarruf ve Yatırım Oranları ve Bu

Ülkelere İlişkin Tahminler ......................................................................................... 55

Grafik 2.12. Toplam Hanehalkı Tüketimi .................................................................. 59

Grafik 2.13. Krediler .................................................................................................. 60

Grafik 2.14. Bankacılık Sektörünün Aktif Kalemlerinin Dağılımı ............................ 63

Grafik 2.15. Kredilerin Mevduata Oranı .................................................................... 63

Grafik 2.16. Finansal Kuruluşların Brüt Dış Borç Stoku ........................................... 64

Grafik 2.17. Reel Faiz Oranı ...................................................................................... 65

Grafik 2.18. Mal ve Ticaret Dengesinin ve Özel Tasarruf Açığının GSYH’ya Oranı

.................................................................................................................................... 68

xiii

xii

GRAFİKLER

Sayfa No

Grafik 2.1. Sabit Fiyatlarla Gayrisafi Yurtiçi Hasıla ................................................. 23

Grafik 2.2. Gini Katsayısı .......................................................................................... 25

Grafik 2.3. P80/P20 Oranı ......................................................................................... 25

Grafik 2.4. Tüketim Harcamalarının GSYH İçindeki Payı ........................................ 27

Grafik 2.5. Türkiye’de Kamu, Özel ve Toplam Tasarruf Oranları (1975-2015) ....... 28

Grafik 2.6. Cari İşlemler Dengesi, Tasarruf Açığı (GSYH’ya Oran) ve Ekonomik

Büyüme (1999-2015) ................................................................................................. 36

Grafik 2.7. Tasarruf-Yatırım (Özel, Kamu) ve Cari İşlemler Dengesi ...................... 38

Grafik 2.8. Dünya’da ve Türkiye’de Tasarruf ve Yatırım Oranları ........................... 42

Grafik 2.9. 1990-1999 ve 2000-2013 Dönemlerine İlişkin Seçilmiş Ülkelerin

Tasarruf Oranlarının Karşılaştırması ......................................................................... 50

Grafik 2.10. Gelir Gruplarına göre Ülkelerin Tasarruf ve Yatırım Oranları ............. 51

Grafik 2.11. Türkiye ve BRIC Ülkelerinin Tasarruf ve Yatırım Oranları ve Bu

Ülkelere İlişkin Tahminler ......................................................................................... 55

Grafik 2.12. Toplam Hanehalkı Tüketimi .................................................................. 59

Grafik 2.13. Krediler .................................................................................................. 60

Grafik 2.14. Bankacılık Sektörünün Aktif Kalemlerinin Dağılımı ............................ 63

Grafik 2.15. Kredilerin Mevduata Oranı .................................................................... 63

Grafik 2.16. Finansal Kuruluşların Brüt Dış Borç Stoku ........................................... 64

Grafik 2.17. Reel Faiz Oranı ...................................................................................... 65


.................................................................................................................................... 68

xiii

Sayfa No

Grafik 2.19. Türkiye’de TÜFE Artış Oranı ve Özel Kesim Tasarruf Oranı .............. 69

Grafik 2.20. Özel Tasarruf Oranı (Yüzde) ve Tüketici Güven Endeksi .................... 70

Grafik 3.1. Hanehalkı ve Özel Kesim Tasarruf Oranı ............................................... 82

Grafik 3.2. Yüzde 20’lik Gelir Gruplarına göre Hanehalkı Tasarruf Oranlarının

Gelişimi (2003-2013) ................................................................................................. 86

Grafik 3.3. Gelir Gruplarının Toplam Hanehalkı Tasarruf Oranına Katkıları ........... 88

Grafik 3.4. Temel Gelir Kaynağına göre Belirlenen Grupların Toplam Hanehalkı

Tasarruf Oranına Katkıları ......................................................................................... 93

xiv

xiv

KUTULAR

Sayfa No

Kutu 1.1. Feldstein-Horioka Hipotezi ve Söz Konusu Hipotezin Türkiye’de

Geçerliliği Üzerine Yapılan Çalışmalar ..................................................................... 20

Kutu 3.1. Hanehalkı Bütçe Anketi ............................................................................. 77

Kutu 3.2. Türkiye Ulusal Hesaplar Sistemi’nde Revizyon SNA-2008 Ve ESA-

2010’un Uygulanması ................................................................................................ 79

Kutu 3.3. Türkiye’de Bireysel Emeklilik Uygulaması .............................................. 95

xv

xv

KISALTMALAR

AB : Avrupa Birliği

ABD : Amerika Birleşik Devletleri

a.g.e. : Adı geçen eser

ark. : arkadaşları

AVM : Alışveriş Merkezi

BRIC : Brezilya, Rusya, Hindistan, Çin (Brazil, Russia, India, China)

EKK : En Küçük Kareler

FED : ABD Merkez Bankası (Federal Reserve Bank)

GSMHG : Gayri Safi Milli Harcanabilir Gelir

GSYH : Gayri Safi Yurt İçi Hâsıla

HBA : Hanehalkı Bütçe Anketi

IMF : Uluslararası Para Fonu (International Monetary Fund)

KİT : Kamu İktisadi Teşebbüsü

OECD : Ekonomik İşbirliği ve Kalkınma Teşkilatı (Organization for Economic Cooperation and Development)

OVP : Orta Vadeli Program

ÖDÖP : Öncelikli Dönüşüm Programı

RB : Rasyonel Beklentiler

TCMB : Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası

TL : Türk Lirası

TMSF : Tasarruf Mevduatı Sigorta Fonu

TÜFE : Tüketici Fiyat Endeksi

TÜİK : Türkiye İstatistik Kurumu

WDI : Dünya Kalkınma Göstergeleri (World Development Indicators)

vb. : Ve Benzeri

WEO : Dünya Ekonomik Görünümü (World Economic Outlook)

YBSG : Yaşam Boyu Sürekli Gelir

1

1

GİRİŞ

Ülkelerin hedefledikleri ekonomik büyüme ve gelişmişlik düzeyine

ulaşabilmeleri için gerekli olan yatırımların yapılması ve sermaye stokunun

artırılması gerekmektedir. Sermaye oluşumunu sağlayacak olan yatırımların

finansmanı ise yurt içi ve yurt dışı tasarruflar ile karşılanmaktadır. Yüksek ve

sürdürülebilir bir büyüme sürecini hedefleyen bir ülkede, tasarrufların yüksek ve

istikrarlı olması gerekmektedir. Bu kapsamda, az gelişmiş ve gelişmekte olan

ülkelerin kalkınma politikalarında ele almaları gereken en önemli konulardan biri de

sürdürülebilir büyüme için gerekli olan iç ve dış finansman kaynaklarına ulaşmada

yaşanabilecek sorunlardır. Yurt içi tasarrufların yatırım harcamalarını karşılamada

yetersiz olması durumunda büyüme için gerekli olan yatırımların finansmanı için

ülkeler yurt dışı tasarruflara başvurmaktadır. Bu durum da ekonomiyi, özellikle

küresel koşulların olumsuz seyrettiği dönemlerde yabancı sermaye hareketlerine

daha duyarlı hale getirmektedir. Türkiye’de tasarruf oranları yatırım oranlarının

gerisinde kaldığı için dış finansman ihtiyacı uzun yıllardan bu yana devam eden bir

sorun olmaktadır. Türkiye’de 2011 yılında cari işlemler açığı tepe noktasına ulaşmış

ve GSYH’ya oran olarak yüzde 9,7 düzeyinde gerçekleşmiştir. Söz konusu açığın

makul düzeylere çekilmesi ekonomi politikalarının ana konularından biri olmuş ve

Onuncu Kalkınma Planı’nda yer alan 25 Öncelikli Dönüşüm Programından (ÖDÖP)

bir tanesi olan İthalata Olan Bağımlılığın Azaltılması Programı geliştirilmiştir.

Türkiye gibi dış finansman ihtiyacı yaşayan ülkelerde sürdürülebilir büyümenin

sağlanmasında yurt içi tasarrufların artırılması konusu oldukça önemli bir yer teşkil

etmektedir.

Türkiye’de özellikle 2000’li yıllarda toplam yurt içi tasarruf oranlarında

önemli bir gerileme olduğu görülmektedir. 1990’lı yıllarda tasarruf-yatırım açığının

temelinde yüksek kamu tasarruf-yatırım açıkları varken, 2000’li yıllarda

uygulanmaya başlanan sıkı maliye politikası ve makroekonomik istikrarı sağlamaya

yönelik diğer politikalar sonucunda kamu tasarrufları artmaya başlamıştır. Bu

dönemden sonra ise toplam yurt içi tasarruf oranlarındaki azalmanın ana kaynağını

2

2

özel tasarruf oranlarındaki gerileme oluşturmuştur. 2014 yılına gelindiğinde toplam

yurt içi tasarruf oranlarında bir miktar artış gerçekleşmiş ve toplam yurt içi tasarruf

oranı yüzde 15 olarak gerçekleşmiştir. Bunun yüzde 11,9’u özel kesimden, yüzde

3,1’i kamu kesiminden gelmektedir. Bu oran, düşük gelir grubundaki ülkelerin

tasarruf oranlarından yüksek ancak Türkiye’yle aynı gelir grubundaki ülkelerin ve

OECD ülkelerinin ortalama tasarruf oranlarından düşük bir düzeyde kalmaktadır.

Düşük yurt içi tasarruflar Türkiye’nin hızlı büyüme sürecini olumsuz olarak

etkilemektedir. Türkiye’nin dış kaynaklara olan bağımlılığını azaltabilmek için iç

kaynakların, bir başka ifadeyle yurt içi tasarruf oranlarının artırılması gerekmektedir.

Bu çerçevede, Türkiye ekonomisi açısından oldukça önemli bir yer teşkil eden yurt

içi tasarrufların artırılması konusu Onuncu Kalkınma Planında yer alan 25 ÖDÖP’ten

bir tanesi olan Yurt İçi Tasarrufların Artırılması ve İsrafın Önlenmesi Programında

yer almıştır. Ayrıca, OVP (2015-2018) ve 2016 Yılı Programında bu konunun

önemine vurgu yapılmakta ve konuya ilişkin tedbirler yer almaktadır.

Yüksek ve sürdürülebilir büyümenin sağlanması ve cari açığın makul

düzeylere çekilebilmesinde önemli rolü olan yurt içi tasarruf oranlarının

artırılabilmesine yönelik uygulanabilecek politikaların belirlenmesi için tasarrufların

bileşenlerinin incelenmesi, tasarruf davranışını belirleyen unsurların ortaya konması

gerekmektedir. Türkiye’de son yıllarda gözlenen yurt içi tasarruf oranlarının

gerilemesinin arkasında özel tasarruflardaki düşüşün yer aldığı göz önünde

bulundurulduğunda, özel tasarrufların bileşenlerinin ayrıca incelenmesi gerekliliği

bulunmaktadır. Özel tasarrufların bileşenlerinden biri olan hanehalkı tasarruf oranları

Türkiye İstatistik Kurumu tarafından derlenen Hanehalkı Bütçe Anketlerinden elde

edilebilirken, diğer bileşen olan firma tasarruflarını kapsayacak resmi bir veri seti

henüz mevcut değildir. Ayrıca, özel tasarrufların oldukça yüksek bir bölümünü

hanehalkı tasarrufları oluşturmaktadır. Bu nedenle, tasarruf-yatırım dengesinin

kurulması ve sürdürülebilir olması açısından özel tasarrufların artırılabilmesi

bakımından hanehalkı tasarruflarına ilişkin eğilimlerin ve hanehalkı tasarruflarının

belirleyicilerinin detaylı bir şekilde ele alınması önemli bilgilerin elde edilmesini

sağlayacaktır. Nitekim Onuncu Kalkınma Planı için hazırlanan Yurt İçi Tasarruflar

Özel İhtisas Komisyonu raporunda tasarrufların artırılması için oluşturulacak

3

3

politikalar hususunda özel tasarruflara özellikle hanehalkı tasarruflarına ilişkin

eğilimlerin ve belirleyici faktörlerin araştırılmasının önemi vurgulanmaktadır. Bu

konuya ilişkin Türkiye’de yapılmış çalışmalar bulunmakla birlikte, Türkiye için

yapılan çalışmalarda mikro veri seti kullanılarak yapılan çalışma sayısının oldukça az

olduğu görülmektedir. Ayrıca, hanehalkı tasarruflarına ilişkin yapılan çalışmalarda,

hanehalkı tasarruflarının gelir gruplarına ve gelir türlerine göre farklılaşabileceği

konusu ele alınmamıştır. Hanehalklarının bulunduğu gelir grubu ve temel gelir

kaynağı, tasarruf kararlarını etkileyebilecek önemli göstergeler olup hanehalkı

tasarruflarının belirleyicilerinin araştırılmasında bu göstergelerin ayrıntılı bir şekilde

ele alınması gerekmektedir. Bu bağlamda, çalışmanın temel amacı, seçilen mikro

ekonometrik analiz yöntemiyle Türkiye’de hanehalkı tasarruflarının belirleyicilerinin

gelir grupları ve temel gelir kaynağına göre belirlenen gruplar ayrımında

incelenmesidir.

Bu çalışmada, uluslararası karşılaştırmalar da göz önünde bulundurularak yurt

içi tasarrufların Türkiye’deki gelişimi ele alınacak ve 2000’li yıllardan itibaren

tasarruf oranlarında gözlenen düşüşünün nedenleri incelenecektir. Çalışmada,

Hanehalkı Bütçe Anketi mikro veri setleri kullanılarak hanehalkı tasarruflarının

gelişimi ve hanehalkı tasarruflarını etkileyen faktörler, yalnızca tüm hanehalklarını

kapsayacak şekilde değil aynı zamanda hanelerin bulunduğu gelir grubu ve temel

gelir kaynağına göre belirlenen alt gruplara göre de incelenecektir. Ekonometrik

analiz çerçevesinde ele alınan hanehalkı tasarruflarını belirleyen faktörlerin çeşitli alt

gruplarda etki düzeylerinin araştırılması uygun politika seçeneklerinin belirlenmesi

hususuna yardımcı olacaktır.

Çalışmanın ilk bölümünde, tüketim ve tasarruf davranışını açıklamaya

yönelik gelir hipotelerine yer verilmiş ve tasarrufların hem ülke ekonomileri hem de

Türkiye ekonomisi açısından önemine değinilmiştir.

İkinci bölümde, mikro ekonometrik analize ön bilgi sunması açısından önem

taşıyan ve tasarruflar üzerinde etkili olan makro değişkenlerin zaman içerisindeki

gelişimi ve ilişkileri verilmiş olup çalışmanın temel katkısı olan mikro ekonometrik

analize makro perspektif kazandırılmıştır. Bu amaçla Türkiye’de gelir, tüketim ve

yurt içi tasarrufların gelişimi ve uluslararası alanda Türkiye’nin tasarruf ve yatırım

4

4

oranları açısından konumu incelenmiştir. Bu bölümde ayrıca Türkiye’de 2000’li

yıllardan itibaren gözlenen özel tasarruf oranlarındaki düşüşün nedenleri ayrıntılı bir

şekilde ele alınmıştır. Özel tasarruf oranlarının düşmesinde, tüketici kredi

kullanımının artmasıyla birlikte artan tüketim oldukça etkili olmaktadır.

Üçüncü bölümde, Hanehalkı Bütçe Anketleri kullanılarak hanehalkı

tasarruflarının, hanehalkının bulunduğu gelir grubu ve temel gelir kaynağına göre

incelenmesinin yanı sıra hanehalkı tasarruflarını etkileyen demografik ve sosyo-

ekonomik etkenler göz önünde bulundurularak temel betimleyici istatistiklere ve bu

istatistiklerin zaman içindeki gelişimine yer verilmiştir. Ayrıca, farklı tasarruf

tanımlarına göre hesaplanan tasarruf oranları da bu bölümde ele alınmaktadır. Özel

tasarruf oranlarının büyük kısmını oluşturan hanehalkı tasarruf oranlarının yıllar

içinde önemli oranda düştüğü ve bu düşüşün en alt yüzde 20’lik gelir grubu haricinde

tüm gelir gruplarında belirgin bir şekilde olduğu gözlenmektedir. Yüzde 20’lik gelir

grupları itibarıyla tasarruf oranları önemli ölçüde farklılaşmakta ve alt gelir

gruplarındaki hanehalkları negatif tasarruf yaparken, toplam hanehalkı tasarrufuna

asıl katkı üst gelir gruplarından gelmektedir. Temel gelir kaynağına göre belirlenen

gruplarda hanehalkı kullanılabilir geliri içerisindeki payları nedeniyle toplam

hanehalkı tasarruf oranına en büyük katkı temel gelir kaynağı maaş ve ücret geliri

olan gruptan gelmektedir. Farklı tasarruf tanımlarına göre yapılan hesaplamalardan

elde edilen bulgulara göre hanehalkı tasarruf oranlarının düşmesine neden olan

tüketim artışının dayanıklı tüketim mallarından kaynaklandığı gözlenmektedir.

Dayanıklı tüketim malları içinde ise ulaştırma ve haberleşmeye ilişkin harcamaların

tasarruf oranlarının düşmesinde daha belirleyici olduğu görülmektedir.

Dördüncü bölümde, hanehalkı tasarruflarını etkileyen faktörler, hem tüm

hanehalklarını kapsayacak şekilde hem de hanelerin bulunduğu gelir grubu ve temel

gelir kaynağına göre belirlenen alt gruplara göre ekonometrik bir model çerçevesinde

analiz edilmiştir. Araç değişken yöntemine göre yapılan regresyon analizi

sonuçlarına göre, hanehalkı tasarruf oranı üzerinde en önemli faktörün gelir olduğu

ve hanehalkı tasarruf oranı ile geliri arasında pozitif yönlü bir ilişkinin olduğu tespit

edilmiştir. Tasarrufun gelir esnekliği ise gelir gruplarına göre farklılaşmakta olup en

alt yüzde 20’lik gelir grubu gelirdeki değişimlere en duyarlı grup, en üst yüzde 20’lik

5

5

gelir grubu en az duyarlı grup olmaktadır. Elde edilen diğer bulgulara göre tüketici

kredileri/GSYH oranındaki artış hanehalkı tasarruf oranlarını negatif etkilerken,

hanede çalışan kadın oranındaki artış hanehalkı tasarruf oranlarını pozitif

etkilemektedir. Faiz geliri elde eden ve oturduğu konuta sahip olan haneler diğer

hanelere kıyasla daha fazla tasarruf yapma eğilimindeyken; ikinci konut ve arsa

sahipliği gibi varlık sahibi olan hanehalkları daha az tasarruf yapma eğilimindedir.

Beşinci bölümde, çalışma sonucunda elde edilen bulgular çerçevesinde

yapılmış olan çıkarım ve politika önerileri yer almaktadır.

6

6

1. GELİR, TÜKETİM VE TASARRUF

1.1. Tüketim ve Tasarruf Davranışını Açıklamaya Yönelik Gelir Hipotezleri

Gelirin tüketilmeyen kısmı olan tasarruf kararı konusunda, tüketimin

bugünkü faydasıyla gelecekteki faydası arasında kurulan dengenin özellikleri tasarruf

davranışını açıklayan gelir hipotezlerinin temel konularından biri olmuştur. Bugün

yapılan daha az tüketim, gelecekte daha fazla tüketim olanağı anlamına gelmektedir.

Bu karar verilirken gelecekte elde edilmesi umulan gelirin ve tüketilmek istenen mal

ve hizmetlerin değerlendirilmesi gerekmektedir.1

İktisat kuramında tüketim kuramları çerçevesinde tasarruf davranışlarını

açıklamaya yönelik önemli çalışmalardan ilki Irving Fisher’a aittir.2 Fisher,

bireylerin hayatını birinci (şimdiki) ve ikinci (gelecekteki) zaman olmak üzere ikiye

bölmüştür. Bireyler yani tüketiciler tasarruf ve borçlanma yoluyla zamanlar arası

tüketim kararı verebilmekte ve istediklerinden daha fazla veya daha az tüketim

yapabilme imkânına sahip olabilmektedir. Bireyler dönemler arası optimizasyon

ilkesine göre tasarruf düzeylerini belirlemektedir. Fisher tarafından geliştirilen

zamanlar arası seçim modeline yöneltilen önemli bir eleştiri, gerçek hayatta

bireylerin gelecekte elde edecekleri gelir karşılığında borçlanamayabilecekleri

konusudur. Gerçek hayatta bireylerin likidite kısıtıyla karşı karşıya kalabilme

ihtimalleri vardır ve Fisher likidite kısıtını göz ardı etmektedir.3

John Maynard Keynes’in “Mutlak Gelir Hipotezi (Absolute Income

Hypothesis)” tasarruf davranışını açıklamaya yönelik ilk temel çalışma olarak kabul

edilmektedir. Keynes, tüketimle ilgili varsayımlar yapmıştır:4

Birincisi, klasik iktisatçıların ileri sürdüğü gibi faizin tüketim üzerinde

belirleyici bir rolünün olmadığı; tüketimin gelirin bir fonksiyonu olduğudur.

1 Yıldırım ve ark., 2012:548 2 Ünsal, 2005:427 3 Mankiw, 1992:397; Ünsal, 2005:427 4 Froyen, 2002:462-464; Ünsal, 2005:417-419

7

7

İkincisi, harcanabilir kişisel gelir arttıkça tüketimin arttığı; ancak

gelirdeki artışın tüketimdeki artıştan daha fazla olduğudur.

Keynes’in Genel Teorisinin yayımlanmasının ardından iktisatçılar Mutlak

Gelir Hipotezinin geçerliliğini test eden bazı çalışmalar yapmıştır. Farklı gelir

düzeyindeki ailelerin tüketim harcamaları üzerine yapılan çalışmalarda, geliri düşük

olan ailelerin gelirlerine oranla daha fazla tükettikleri, geliri daha yüksek olan

ailelerin ise daha fazla tasarruf yaptıkları bulunmuştur. Dolayısıyla, düşük gelirli

gruplar gelirlerinin büyük bir bölümünü tüketim harcamalarına ayırırken; yüksek

gelirli gruplar gelirlerinin daha büyük bir kısmını tasarruflara ayırmaktadır.5 Ancak

Kuznets, uzun dönemde ortalama tasarruf eğiliminin gelir arttıkça değişmediğini,

Mutlak Gelir Hipotezinde öne sürüldüğü gibi artmadığını ortaya koymuştur.6

Tasarruf kuramına ikinci temel katkı Duesenberry tarafından geliştirilen

“Nispi Gelir Hipotezi (Relative Income Hypothesis)”dir. Duesenberry’nin

Hipotezi, Mutlak Gelir Hipotezinden iki noktada ayrılmaktadır: 7

Birincisi, Nispi Gelir Hipotezinde bireylerin tüketim kararları, Mutlak

Gelir Hipotezinde varsayılanın aksine, birbirinden bağımsız değildir.

İkincisi, tüketim sadece cari gelire göre değil, önceki dönemin gelir

düzeyine göre de değişir.

Duesenberry’e göre kişilerin gelirleri arttıkça, tüketimleri de artar. Ancak

uzun dönemde beklenen tüketimin üzerinde bir tüketim artışı yaşanmaz. Kişiler eski

alışkanlıklarını bir süre devam ettirir ve yeni gelir düzeyine göre tüketim seviyesi

yavaş yavaş değişir. Diğer yandan, gelirin azaldığı dönemlerde tüketimleri de gelirle

birlikte aynı düzeyde azalmaz. Kişiler böyle durumlarda tüketimi kısmak yerine

öncelikle tasarruflarını azaltarak alıştıkları tüketim düzeyini korurlar. Gelir tekrar

artmaya başlayınca kişiler önce tasarruflarını yükseltir. Nispi Gelir Hipotezi bu

yönüyle, kısa ve uzun dönem arasındaki çelişkiye, uzun dönemde sabit olan ortalama

tüketim eğiliminin, kısa dönemde gelir artınca tüketici eğiliminin azalması hususuna

5 Froyen, 2002:462-464; Ünsal, 2005:417-419 6 Dornbusch ve Fischer, 1988:257 7 Wonnacott, 1978:390-391

8

8

açıklık getirmektedir. Bu Hipoteze göre, gelir azalınca tüketimde meydana gelen

azalma, gelir artınca tüketimde meydana gelen artıştan daha azdır. Bu durum

“mandal-takoz etkisi (ratchet effect)” olarak adlandırılmaktadır.8

Duesenberry’e göre hanehalklarının tüketim kararı birbirlerinden bağımsız

değildir. Nispi Gelir Hipotezine göre, hanehalkının tüketim kararı mutlak gelirinden

ziyade diğer hanehalklarının gelirlerine bağlıdır. Bu durum, tüketim kararında

“gösteriş etkisi” olarak adlandırılmaktadır.9 Bu çalışmanın tasarruf kuramına asıl

katkısı, gösteriş etkisi kanalıyla gelir dağılımının tasarruflar üzerinde önemli bir

belirleyici olduğunu ortaya koymasıdır.10 Hanehalklarının gelir dağılımında yer

aldıkları dilim, onların harcama modellerinin belirlenmesinde önemli faktör

olmaktadır. Aileler bulundukları gelir gruplarının harcama modellerinden bağımsız

bir şekilde hareket edemez.11 Özetle, Nispi Gelir Hipotezi cari gelirin, bireylerin cari

tüketimini belirleyen tek etken olmadığını, geçmiş dönem tüketimlerinin ve

gelirlerinin önemli olduğu kadar diğerlerinin tüketimlerinin ve gelirlerinin de önemli

olduğunu ortaya koymaktadır.12 Ayrıca, Duesenberry tüketimin gelir dışında psiko-

sosyal temellerinin de bulunduğunu belirterek, tüketim analizine yeni bir boyut

kazandırmıştır. Zaman serisi ve aile bütçe verileri kullanılarak yapılan çalışmalarla

da desteklenen bu Hipotezde eleştirilen nokta ise mikro temelli bir değerlendirme

olmamasıdır.13

Tasarruf kuramının gelişmesinde önemli yeri olan diğer bir hipotez

1950’lerin ortalarından itibaren Modigliani öncülüğünde geliştirilen “Yaşam Boyu

Gelir Hipotezi (Life-cycle Hypothesis)”dir. Modigliani bu Hipotezi ilerleyen

yıllarda Ando ve Brumberg ile birlikte geliştirmiştir. Yaşam Boyu Gelir Hipotezi

mikro temelli bir analize dayalıdır. Bu Hipotezde de zamanlar arası tüketim seçimi

analizindeki gibi bireylerin hayatları çeşitli devrelere ayrılarak bireylerin

tüketim/tasarruf kararlarını verirken uzun dönemi dikkate aldıkları varsayılmıştır. Bu

Hipoteze göre yaşamın farklı dönemlerinde gelir akımları değişkenlik göstermekte ve

8 Barrett, 1975:126-127; Ünsal, 2005:421-422 9 Wonnacott, 1978:395 10 Çolak ve Öztürkler, 2012:3 11 Tapşın, 2011:12 12 Green, 1991:6; Çetin, 2004:61-62 13 Güreşçi-Pehlivan ve Utkulu, 2007:43

9

9

bireylerin tasarruf davranışları buna göre şekillenmektedir. Değişken gelir akımları

karşısında tüketim, tasarruflarla düzenli hale getirilmektedir.14 Yaşam Boyu Gelir

Hipotezine göre bireylerin ya da hanehalklarının tüketimi veya tasarrufu sadece cari

gelire bağlı değildir. Tüketim, daha çok ömür boyu beklenen gelire bağlı olarak

gerçekleştirilir.15 Bireyler tüketim ve tasarruf davranışlarını tüm hayatları boyunca

yapacakları tüketim için en yüksek faydayı sağlayacak şekilde planlamaktadır.

Bireylerin tasarruf motivasyonu ilerleyen yaşlarında da düzenli bir tüketim seviyesini

koruma isteklerinden kaynaklanmaktadır. Bireyler yaşam boyu düzenli tüketim

düzeylerini korumak için, gelirlerinin yüksek olduğu dönemlerde daha fazla tasarruf

yapmaktadır. Böylece, gelirlerin azaldığı dönemde birikmiş olan servet kullanılarak

tüketim gerçekleştirilmektedir. Bireyler genç yaşta iş hayatına atıldıklarında düşük

bir gelire sahip olur ve bu dönemlerde ya düşük tasarruf ya da negatif tasarruf yapar.

Orta yaşlarda gelirin artmasıyla tasarruf oranı da artar. Emeklilik döneminde ise

düşen gelirle birlikte negatif tasarruf yapar. Bireyler bu dönemde daha önce

biriktirdiklerini harcar. Tüm bu dönemlerde bireyler belirli bir tüketim düzeyini

koruyabilmek için yaşamı boyunca tasarruflarını buna göre ayarlayacaktır.

Dolayısıyla, bireyler yaşam boyu sağlanacak gelirdeki değişimleri hayat

standartlarını koruyacak şekilde düzenleyeceğinden tüketim de istikrarlı olacaktır.16

Yaşam Boyu Gelir Hipotezinin ulusal tasarruf davranışı bakımından üç temel

sonucu vardır: 17

Birincisi, ulusal tasarruflar ulusal gelir düzeyine değil, büyüme oranına

bağlıdır.

İkincisi, ekonomideki servet düzeyi, emeklilik süresi planının ve ulusal

tasarrufun belirleyicilerindendir. Bu unsur, bir ülkede sosyal güvenlik

sisteminin ve servet düzeyinin önemli bir belirleyicisi olarak sermaye

piyasasının ve servet vergilerinin tasarruf düzeyini ve bu düzeyin zaman

içindeki değişimini önemli ölçüde belirlediği anlamına gelmektedir.

14 Sachs ve Larrain, 1993:98; Yıldırım ve ark., 2012:553 15 Froyen, 2002:467 16 Dornbusch ve Fischer, 1988:258-260; Froyen, 2002:468 17 Çolak ve Öztürkler, 2012:4

10

10

Üçüncüsü, ulusal tasarrufu belirleyen önemli faktörlerden biri de nüfus

yapısıdır. Toplam tasarruflar demografik geçiş süreçlerinden (doğum ve ölüm

oranlarındaki düşüş) etkilenir.

Yaşam Boyu Gelir Hipotezi demografik geçişin son aşamalarında genç

bağımlılık oranı azalacağı için tasarrufların artacağını öngörür. Demografik geçişte 3

aşama vardır: 18

İlk aşamada, ölüm oranları azalmaya başlar ve yaşayan bebek sayısı

artar. Bu da tasarrufları düşürür.

Orta aşamada, doğum oranı düşer, bu da genç bağımlılık oranının

azalmasına neden olur. Bu kısma kadar olan kısım “birinci demografik

değişim” olarak adlandırılır. Genç bağımlılık oranındaki düşüşle birlikte

tasarruf oranları artmaya başlar.

Son aşamada ise, yaşlı çalışan nüfus devletin ihtiyaçlarını yeterli

düzeyde karşılayamayacağını düşünüyorsa, emeklilik için daha fazla

tasarruf eder. Bu aşama tasarrufların arttığı “ikinci demografik değişim”

olarak adlandırılır.

Yaşam Boyu Gelir Hipotezine getirilen eleştirilerden biri hanehalklarının

miras bırakmayı planlamadıkları varsayımı konusudur. Yapılan ampirik çalışmalarda

hanehalklarının miras bırakma güdüsüne sahip oldukları ve bu güdünün

hanehalklarının tüketim kararını etkilediği bulunmuştur. Hipoteze getirilen bir diğer

eleştiri ise bireylerin ne kadar yaşayacaklarını bildikleri ve tüketim ile tasarruf

kararlarını verirken yaşam sürelerini dikkate aldıkları varsayımıdır. Gerçek hayatta

insanlar ne kadar yaşayacaklarını bilemezler ve bu nedenle Hipotezde öngörülenin

aksine daha az tüketip daha fazla tasarruf yapabilirler.19

Tasarruf davranışını açıklamaya yönelik diğer bir çalışma Friedman’ın

“Sürekli Gelir Hipotezi (Permanent Income Hypothesis)”dir. Bu Hipotez özünde

Yaşam Boyu Gelir Hipoteziyle benzer varsayımlara sahip olmakla birlikte bazı

18 Rijckeghem ve Üçer, 2009:20 19 Güreşçi-Pehlivan ve Utkulu, 2007:44

11

11

ayrıntılarda farklılaşmaktadır. Sürekli Gelir Hipotezinde belirli bir dönemdeki cari

gelir, sürekli gelir ve geçici gelir olmak üzere iki kısımdan oluşur. Sürekli gelir,

bireylerin sahip oldukları beşeri ve beşeri olmayan servet ile sürekli olarak elde

etmeyi bekledikleri ortalama geliri ifade etmektedir. Geçici gelir ise, cari gelirde

meydana gelen beklenmeyen değişimlerdir. Sürekli Gelir Hipotezinde tüketim, cari

gelire değil, uzun dönemli beklenen gelire (sürekli gelire) dayanır. Tüketim, uzun

dönemdeki ortalama gelire göre planlanmaktadır. Geçici gelirdeki artış ve azalışlar

tüketimin dolayısıyla tasarrufun ne yönde hareket edeceğini belirler. Yaşam Boyu

Gelir Hipotezi gibi Sürekli Gelir Hipotezi de ileriye dönük bir yaklaşımdır. Yaşam

Boyu Gelir Hipotezinde olduğu gibi Sürekli Gelir Hipotezinde de bireyler tüketim

kararlarını alırken cari dönemdeki gelirinin yanında ileride elde etmeyi bekledikleri

geliri de göz önünde bulundururlar. Bu yönüyle her iki hipotez ileriye dönük bir

yaklaşım ile belirlenir. Bunun yanında Sürekli Gelir Hipotezinde bireylerin sürekli

gelirini, sürekli gelirin geçmişteki değerine bakarak (Uyarlayıcı Bekleyişler

Hipotezi) belirlediği kabul edilir.20 Hipotezin ulusal tasarruflarla ilgili temel

çıkarımları şunlardır: 21

Yüksek büyüme oranları tasarrufları azaltır.

Toplam tüketim ve tasarruf davranışı devresel dalgalanmaların

derinliğini azaltıcı niteliğe sahiptir. Tüketim harcamaları devresel

hareketlerin tersi yönünde hareket ederek bir denge görevi görmektedir.

Gelir dağılımı ve nüfusun yaş yapısı da ulusal tasarruf düzeyi üzerinde

önemli bir belirleyicidir.

Sürekli Gelir Hipotezinde tasarruf kararları gelecekteki gelirde beklenen

değişime göre ayarlanmaktadır. Gelecekte gelirin artması bekleniyorsa tasarruflar

azalır, gelecek gelirin azalması bekleniyorsa tasarruflar artar. Tüketici güveni yüksek

ise tasarruflar azalır. Bugünkü büyüme gelecekteki büyüme için bir öncü gösterge

20 Ünsal, 2005:432-438 21 Çolak ve Öztürkler, 2012:4

12

12

olarak değerlendirilir. Bugünkü büyüme yüksek olduğunda gelecekte daha fazla

büyüme olacağı beklenir ve tasarruflar azalır.22

Yaşam Boyu Gelir Hipotezi ile Sürekli Gelir Hipotezi benzer varsayımlara

dayanmakla birlikte, Yaşam Boyu Gelir Hipotezi Sürekli Gelir Hipotezine nazaran

tasarruf sahiplerinin kararlarına daha fazla önem vermekte ve serveti tüketim

fonksiyonuna dâhil etmektedir. Sürekli Gelir Hipotezi ise bireylerin gelecekteki

gelirlerinin nasıl şekillendiği ile daha fazla ilgilenmektedir. Yaşam boyu tüketimdeki

emek geliri gelecekteki gelir beklentilerini yansıtmaktadır. Gelecekte beklenen

gelirin belirleyicilerinin daha ayrıntılı bir analizi yaşam boyu tüketim fonksiyonuna

dâhil edilmiştir.23

Yaşam Boyu Gelir Hipotezi ile Sürekli Gelir Hipotezi ileriye dönük

yaklaşımları ile büyük ölçüde benzerlik içermeleri nedeniyle literatürde Yaşam Boyu

Sürekli Gelir (YBSG) Hipotezi olarak adlandırılmıştır. YBSG Hipotezine göre

tüketim seviyesi yaşam boyu elde edilebilir kaynaklar göz önünde bulundurularak

tespit edilmekte ve tüketici bütçeleri tüm yaşam süresince denkleştirilmeye

çalışılmaktadır.24

Hall tarafından geliştirilen tüketim ve tasarrufa ilişkin “Rassal Yürüyüş

Hipotezi (Random Walk Hypothesis)”, YBSG Hipotezinin bireylerin rasyonel

beklentilere sahip olduğu bir model içinde değerlendirilmesine dayanır. Bu Hipotez

literatürde Rasyonel Beklentiler-YBSG (RB-YBSG) olarak da adlandırılmaktadır.

Yaşam Boyu Gelir ve Sürekli Gelir Hipotezlerinde beklenen gelir geçmişteki

gelirlerle ilişkilendirilirken, bu Hipotezde gelecekteki gelire ilişkin beklentiler

rasyonel davranış temelinde açıklanır. Hall’e göre rasyonel bekleyişler çerçevesinde,

beklenmeyen bir durumla karşılaşılmadığı sürece bulundukları her dönemde kişiler

sürekli geliri ortalama olarak doğru tahmin eder. Böylece, ekonomik karar birimleri

gelecekteki gelirlerini doğru tahmin ettikleri için tasarruf kararlarını da bu doğru

gelir üzerinden tahmin ederler. Sürekli Gelir Hipotezi ile rasyonel beklentiler birlikte

değerlendirildiğinde, bireylerin sürekli gelir tahminlerinin ve buna bağlı olarak

22 Wonnocatt, 1978:400-401; Sachs ve Larrain, 1993:94-95 23 Yıldırım ve ark., 2012:565 24 Sivri ve Eryüzlü, 2010:92

13

13

gerçekleştirilecek olan tüketimin değişmesi için ekonomide beklenmeyen olayların

olması gerekir. Bu da tüketimdeki değişmelerin tahmin edilemez olması demektir.

Hall’ın tüketimdeki değişmeleri tahmin etmenin mümkün olmadığı yolundaki

sonucuna “Tüketimin Rassal Yürümesi” denir. Hall’ın yaptığı testlere göre, gelecek

yılın tüketimi beklenmeyen bir durum olmadığı sürece mevcut dönemin tüketimi

kullanılarak tahmin edilir. Hanehalklarının cari yıldaki tüketimi gelecek yılın

tüketiminin en iyi tahmincisidir. Bu Hipotezin iki öngörüsü olan, gelirdeki

beklenmeyen değişimin tüketimi etkilemesi ve gelirdeki beklenen değişimin tüketimi

etkilememesi, yapılan ampirik çalışmalarla desteklenememiştir. Bunlardan birincisi,

gelirdeki beklenmeyen değişimin tüketimi etkilemediği yani “aşırı düzleştirme”,

ikincisi ise gelirdeki beklenen değişimin tüketimi etkilediği yani “aşırı duyarlılık”

hipotezleridir.25

Tüketim fonksiyonuna ilişkin literatürde bir çok çalışma olduğu ve bu

çalışmaların bazılarının birbirini tamamlayıcı varsayımlara, bazılarının ise diğer

çalışmalardan çok ayrılan varsayımlara ulaştıkları görülmektedir. Türkiye’de tüketim

ve tasarruf davranışını analiz etmek için yapılan çalışmalarda tüketim/tasarruf

teorilerine ilişkin net bir sonuç ortaya konulamamıştır. Güreşçi-Pehlivan ve Utkulu

(2007) tarafından yapılan çalışmada, tüketim fonksiyonu YBSG Hipotezi temel

alınarak tahmin edilmiş ve bu Hipotezin Türkiye için geçerli olduğu sonucuna

ulaşılmıştır. Sivri ve Eryüzlü (2010) çalışmasında ise Hall’ın RB-YBSG Hipotezi,

özel nihai harcamaların üç alt kalemini oluşturan gıda-içki, yarı dayanıklı ve

dayanıksız tüketim malları ve hizmet harcamaları için iki ayrı spesifikasyonda test

edilmiştir ve RB-YBSG Hipotezinin Türkiye için geçerli olmadığı sonucuna

ulaşılmıştır.

1.2. Tasarrufların Önemi

Günümüz koşullarının bireyleri tüketim yapmaya teşvik etmesi ile ulusal ve

uluslararası ekonomik krizler, bireylerin ve ekonomi yönetimlerinin tasarruf yapma

konusunda daha dikkatli olmasını gerektirmektedir. Bireyler açısından tasarruf,

25 Sachs ve Larrain, 1993:96; Ünsal, 2005:438

14

14

finansal açıdan hayatlarının güvence altına alınması, yaşam boyu refah en yüksek

seviyede kalması ve belirli bir yaşam standartının sürdürülmesi açısından önemlidir.

Ülke açısından ise yeni yatırımların yapılması, yeni sermaye mallarının üretilmesi,

yurt dışı finansmana olan bağımlılığının azaltılması, sürdürülebilir büyümenin

sağlanması ve ülke genelinde yaşam standartlarının yükseltilmesi için tasarrufların

artırılması ve istikrarlı hale getirilmesi büyük önem taşımaktadır. Bir ülke

ekonomisinde tasarruflar ve yatırımlar sermaye birikim süreci açısından oldukça

önemlidir. Tamamlayıcı nitelikte olan bu iki karar birbirinden bağımsızdır. Çeşitli

iktisadi düşünce okullarına göre tasarrufların ekonomideki rolü farklı şekillerde

yorumlanmaktadır.26

Klasik iktisat kuramına göre, tasarruflar sermaye birikiminde doğrudan bir

etkiye sahiptir. Klasik okula göre faiz oranları tasarrufun belirleyicisidir. Faiz,

tüketimden vazgeçmenin bedeli, tasarrufların arz fiyatıdır. Klasik iktisadi düşüncede,

cari faiz haddinde yatırım-tasarruf eşitliğinin sağlandığı varsayılmaktadır. Bu

nedenle, klasik modelde tasarruflar, iktisadi büyümede belirleyici bir rol oynar. Bu

modele göre, ekonomide gerçekleştirilen tasarruflar otomatik olarak yatırımlara

dönüşür ve bu süreç piyasa mekanizmasında kendiliğinden gerçekleşir.27

Keynesyen iktisatta ise bireylerin tasarruf etmesinde etkili olan en önemli

faktör gelirdir. Keynes’e göre tasarruflar gelirin artan bir fonksiyonudur ve klasik

akımın öngördüğünün aksine tasarruflar faiz haddiyle çok daha zayıf bir ilişki

içindedir. Ayrıca, Keynes’in klasik modelden ayrıldığı bir diğer nokta da yatırımlar

konusudur. Keynes’e göre yatırımlar tasarrufların bir fonksiyonu değildir. Bu modele

göre tasarruflar otomatik olarak yatırımlara dönüşmemekte, yatırım kararlarının

alınmasında geleceğe yönelik beklentiler önemli bir rol oynamaktadır.28

Klasik iktisadi düşüncede sermaye birikim sürecindeki etkin rolü ve doğrudan

yatırımlara dönüşüp ekonomik büyüme üzerindeki etkisi bakımından tasarruflara

oldukça önem atfedilmektedir. Keynesyen iktisatta ise tasarrufların yatırım

kararlarının alınmasında etkili olan faktörlerden birisi olduğu ve büyüme ile tasarruf

26 Oktayer, 2002:154; Sancak ve Demirci, 2012:160 27 Barrett,1975:117-118; Oktayer, 2002:155 28 Oktayer, 2002:155

15

15

arasında dolaylı bir ilişki bulunduğu savunulmaktadır.29 Özetle, klasik modelde

tasarruflar sermaye birikimi olarak ele alınırken; Keynesyen modelde tasarruf-

yatırım ilişkisi analiz edilmektedir.

Tasarrufların bir ülke açısından önemi, ülkenin kalkınmasının temelinde

sermaye birikiminin, sermaye birikiminin temelinde ise tasarrufların yatmasından

kaynaklanmaktadır. Bunun yanında teknolojik ilerlemeler, girişimci ve işçilerin

eğitimi, sosyal, siyasi, dini, kültürel çevre ülkenin kalkınmasında önemli bir etkiye

sahip olsa da tüm bu olguların kalkınmayı desteklemeleri sermaye birikimine

dolayısıyla tasarruflara bağlıdır. Ekonomik büyüme ve kalkınmanın finansmanında

oldukça önemli bir yere sahip olan tasarruflar ülkeler açısından farklı amaçlara

hizmet edebilmektedir. Sermaye birikimi az gelişmiş ülkeler için kalkınma yönüyle,

gelişmiş ülkeler içinse daha çok büyüme yönüyle dikkat çekmektedir.30

Gelişmekte olan ülkeler açısından tasarruf oranlarındaki artış ya da azalış

ekonomik kalkınma için sermaye birikimi oluşturulması bakımından büyük öneme

sahiptir. Bu ülkelerin gelişmelerini devam ettirebilmeleri için tasarrufların artırılması

ve bunların etkin bir şekilde yatırımlara dönüştürülmesi gerekmektedir. Bu ülkelerde

ekonomik kalkınmayı sağlayacak olan sermaye birikimi, artan tasarrufların

yatırımlara yönlendirilmesi ile mümkün olacaktır. Bu nedenle tasarrufların artırılması

gelişmekte olan ülkeler açısından oldukça önemli bir yere sahiptir. Geçmişte

gelişmekte olan ülkelerde tasarruf oranları düşük, iktisadi bireyleri tasarruf yapmaya

teşvik edici unsurlar yetersizdi. Ayrıca, bu ülkelerde tasarruflar etkin kullanılamıyor

ve kaynaklar atıl durumda kalıyordu.31 Ancak son yıllarda gelişmekte olan ülkelerde

tasarruf oranlarının oldukça yükseldiği ve büyüme hızlarının da kriz yılları haricinde

dikkat çekici bir şekilde arttığı gözlenmektedir. Gelişmekte olan ülkelerde finansal

sistemlerin de gelişmeye başlamasıyla birlikte bu yüksek büyüme oranlarının

sürdürülebilmesi için tasarruflar hâlâ oldukça önemli bir yere sahiptir.

Gelişmiş ülkeler genel olarak tasarrufların oluşumunda, artırılmasında ve

yatırımlara dönüştürülmesinde daha az sorun yaşamaktadır. Gelişmiş ülkeler

29 Oktayer, 2002:155 30 Çetin, 2004:26-27 31 İnan, 2007:16; Aras, 2009:97

16

16

açısından tasarrufların önemi, var olan tasarrufların daha etkin bir şekilde

kullanılmasıdır. Gelişmiş ülkelerde gelir düzeyi yüksek ve ücretler üzerinde vergi

baskısı daha düşük olduğu için tüketim doygunluk seviyesine ulaşmış ve tasarruf

eğilimi yükselmiştir. Ayrıca, bu ülkelerde sermaye piyasası da gelişmiştir. Buna

karşılık, gelişmiş ülkelerde tasarruflar, ekonomide var olan kalkınma hızını ve

istikrarını sürdürmek açısından önem taşımaktadır.32 Ancak gelişmiş ekonomiler

içinde ABD’nin ulusal tasarruf oranı yüksek değildir ve cari açık problemi

bulunmaktadır. ABD’nin cari açığı, cari fazlası bulunan özellikle gelişmekte olan

Asya ekonomileri tarafından finanse edilmektedir. ABD’ye ilişkin daha detaylı

değerlendirmelere uluslararası karşılaştırmanın incelendiği ikinci bölümde yer

verilecektir. Bununla birlikte, gelişmiş ekonomilerin yer aldığı ülke grubunda son

yıllarda tasarruf oranlarının azalmaya başladığı dikkat çekmektedir. Bu nedenle,

gelişmiş ekonomilerde de büyüme oranlarının istikrarlı olması için tasarruf konusu

ayrı bir önem taşımaktadır.

Bir ülkede tasarruf oranlarının düşük olması ve azalması o ülke ekonomisi

için oldukça önemli bir sorun oluşturmaktadır. Yurt içi tasarruflar yatırımları,

dolayısıyla büyümeyi finanse etmektedir. Yurt içi tasarrufların yatırımları finanse

etmede yetersiz kaldığı durumda ise dış tasarruflara başvurulmakta, bu da ülkenin dış

kaynaklara olan duyarlılığının ve ekonominin dış şoklara karşı kırılganlığının

artmasına yol açmaktadır.

Büyümenin finansmanında yurt içi kaynakların payının artması ülkeyi dış

kırılganlıklara karşı daha dirençli hale getirmektedir. Ekonominin iyi olduğu

dönemlerde yatırımları finanse etmek sorun olmamakta; ancak sermaye girişinin

azaldığı hatta yön değiştirdiği durumlarda ülke ekonomisi kırılgan hale gelmektedir.

Dış finansman bulunamadığı takdirde yatırımların azalması dışında yatırımcıların

ülke ekonomisine ilişkin algısı da bozulmakta, bu durum yatırım ve büyüme

üzerindeki olumsuz etkilerin daha da kötüleşmesine yol açmaktadır. Ayrıca, ülkeye

sürekli dışarıdan sermaye gelmesi durumunda, ulusal paranın değeri artmakta bu da

32 İnan, 2007:16-17

17

17

ticarete konu olan sektörlerin kârlılığının ve rekabet gücününün azalmasına neden

olmaktadır.33

Gelişmekte olan birçok ülkenin karşı karşıya olduğu cari işlemler açığının en

önemli nedenlerinden biri tasarruf-yatırım açığıdır. Cari denge ile tasarruflar

arasındaki ilişkiyi formüllerle göstermek faydalı olacaktır:

GSMHG = Cp + Cg + Ip + Ig + (X – M+NFX) (1)

Yp + Yg = Cp + Cg + Ip + Ig + (X – M+NFX) (2)

(Yp - Cp)- Ip +(Yg - Cg) - Ig = (X – M+NFX) (3)

(Sp- Ip )+(Sg - Ig) = (X – M+NFX) (4)

Burada GSMHG Gayri Safi Milli Harcanabilir Geliri, Yp özel harcanabilir

geliri, Yg kamu harcanabilir geliri, Cp özel tüketimi, Cg kamu tüketimini, Ip özel

yatırımı, Ig kamu yatırımını, X mal ve hizmet ihracatını, M mal ve hizmet ithalatını,

Sp özel tasarrufları, Sg ise kamu tasarruflarını göstermektedir. (X – M), ulusal

hesaplarda net mal ve hizmet ihracatını ifade ederken; ödemeler dengesinde dış

ticaret dengesi + hizmet dengesini ve NFX net faktör gelirini ifade etmektedir.34

Şekil 1.1’de görüleceği üzere, özel kesim tasarruf-yatırım açığı ile kamu

kesimi tasarruf-yatırım açığı, cari dengeye eşit olmaktadır. Özel kesim (hanehalkı ve

firma) ve kamu kesimi tasarruflarından oluşan toplam tasarruflar35 ile toplam

yatırımlar arasındaki fark olan tasarruf-yatırım açığı ise dış tasarruflar ile

karşılanmaktadır.

33 Dünya Bankası, 2011:12 34 Kalkınma Bakanlığı, 2013b. 35 Kamu tasarrufu, kamunun harcanabilir gelirinden cari (tüketim) harcamalarının çıkarılmasıyla

hesaplanır. Hanehalkı tasarrufları, hanehalkının harcanabilir gelirinden hanenin tüketim harcamalarının çıkarılmasıyla elde edilir. Firma tasarrufları ise şirketlerin dağıtılmayan vergi sonrası kârlarından meydana gelmektedir.

18

18


Kaynak: Kalkınma Bakanlığı, 2013b

Ülkenin dış tasarruflara olan duyarlılığının azaltılabilmesi, ekonominin dış

şoklar karşısında daha dirençli hale gelebilmesi, yatırımların dolayısıyla büyümenin

yüksek ve istikrarlı bir şekilde sürdürülebilmesi açısından yurt içi tasarrufların

artırılması ve artan tasarrufların üretken yatırımlara yönlendirilmesi ülke ekonomileri

için oldukça önemli bir konudur.

1.3. Tasarrufların Türkiye İçin Önemi

Yurt içi tasarruflar Türkiye için 2000’li yıllardan sonra kritik hale gelmiştir.

Düşük tasarruf oranları, Türkiye’nin yüksek ve sürdürülebilir büyümesi için risk

oluşturmaktadır. Yurt içi tasarruflarda 2000’li yıllardan sonra yaşanan keskin düşüş,

dış finansman ihtiyacını artırmıştır.

Son yıllarda Türkiye’de cari işlemler açığının GSYH’ya oran olarak yüksek

düzeylerde kaldığı gözlenmektedir. Cari işlemler açığının yüksek düzeylerde olması

tasarruf ve yatırım arasında ciddi bir dengesizliğin olduğunun somut bir

göstergesidir. Bu durumun çözümü olarak ya tasarruflar arttırılmalı ya da yatırımlar

azaltılmalıdır.36 Ancak Türkiye’de sürdürülebilir yüksek büyüme oranlarının

sağlanabilmesi için mevcut yatırım projelerinin devam ettirilmesinin yanı sıra yeni

yatırımların da hayata geçirilmesi gerekmektedir. Bu noktada yatırımların artan

36 Sancak ve Demirci, 2012:2-3

19

19

oranlarla yabancı tasarruflar tarafından karşılanması sürdürülebilir büyüme açısından

risk oluşturmaktadır.

Dünya Bankası’nın Türkiye Ülke Ekonomik Raporu’nda (2011:13) yer alan

analizlere göre, 2000’lerde yatırım/GSYH oranları yüksek, cari açık/GSYH oranı

düşük olan ülkelerde kişi başına düşen GSYH büyümesi daha hızlıdır. Türkiye ise,

2000-2008 yılları arasında yatırım/GSYH oranı bakımından medyan değerin altında;

cari açık/GSYH oranı bakımından medyan değerin üzerinde kalarak kişi başına

düşen GSYH büyümesi açısından düşük performans gösteren ülkeler arasında yer

almaktadır. Bu durum yabancı sermayenin yurt içi tasarrufların iyi bir ikamesi

olmadığı şeklinde yorumlanmaktadır. Yine söz konusu raporda yer alan analizlere

göre, Türkiye’de sermaye girişleri ve ekonomik büyüme arasında pozitif yönlü güçlü

bir ilişki bulunmuştur. Bu konuda yapılan simülasyon çalışmasında ülkeye gelen

sermayede yaşanacak ani bir kesintinin, hasılada büyük dalgalanmalara yol açacağı

ortaya konmuştur. Sermaye girişlerinin azalması yatırımlar için kullanılan

kaynakların azalması nedeniyle yatırımların dolayısıyla hasılanın düşmesine neden

olabilecektir. Bu durum Türkiye’nin ihtiyacı olan yüksek yatırımların

gerçekleştirilebilmesi için yurt içi tasarrufların artırılmasının ne kadar önemli

olduğunun bir göstergesidir.

Aynı raporda (2011:14) yer alan diğer bir analizde, ulusal tasarruflarla

büyüme arasındaki nedensellik ilişkisi incelenmiş, 104 gelişmiş ve gelişmekte olan

ülke için yatırım ve tasarruf oranları arasında pozitif bir ilişki olduğu, ayrıca

Türkiye’nin de regresyon doğrusuna çok yakın bir konumda olduğu bulunmuştur. Bu

durum Türkiye’nin tasarruf oranına göre tipik bir yatırım oranına sahip olduğu

şeklinde yorumlanmıştır. Aynı rapor kapsamında yer alan Blanchard ve Giavazzi

çalışmasında, 68’i orta ve düşük gelir grubunda yer alan 104 ülke için yapılan

analizde, Euro Bölgesi ile OECD ülkeleri için yatırım ve tasarruf arasındaki yakın

korelasyonun 1997’den sonra zayıflıyor olabileceği belirtilmiştir. Ancak toplam

örneklem için elde edilen bulgularda gelişmiş ve gelişmekte olan ülkeler arasında

yatırımlar ile tasarruflar arasındaki ilişkinin farklılaştığı da belirtilmiştir. Yüksek

gelir grubundaki ülkelerde yatırım ve tasarruflar arasındaki ilişkiyi gösteren

regresyon katsayısı 1997 yılından itibaren düşüş gösterirken, bu katsayı 2007

20

20

yılından itibaren negatif olmaktadır. Bu da yüksek gelir grubundaki ülkeler için

yatırım ve tasarrufların ayrıştığını göstermektedir. Ancak gelişmekte olan ülkeler için

bu katsayının gelişimi incelendiğinde, öncesine kıyasla bu ilişki bir nebze zayıflamış

olsa bile hâlâ önemli bir düzeydedir. Bu durum Türkiye gibi gelişmekte olan

ülkelerde Feldstein-Horioka Hipotezinin geçerli olduğunu göstermektedir. Bu da

Türkiye için yatırımları dolayısıyla büyümeyi artırmak için tasarrufların

artırılmasının önemini vurgulamaktadır (Kutu 1.1).

Kutu 1.1. Feldstein-Horioka Hipotezi ve Söz Konusu Hipotezin Türkiye’de Geçerliliği Üzerine Yapılan Çalışmalar

Feldstein-Horioka Hipotezi, Feldstein ve Horioka tarafından 1980 yılında yapılan bir çalışma kapsamında ele alınmış ve iktisat yazınında geçmişten günümüze devam eden bir tartışma alanı başlatmıştır. Bu çalışmada, gelişmiş ülkelerde yurt içi tasarruflar ile yurt içi yatırımlar arasındaki ilişki ulusal sermaye hareketliliğinin derecesi göz önünde bulundurularak incelenmiştir. Çalışma kapsamında 1960-1974 yılları arasındaki dönem için 16 sanayileşmiş OECD ülkesi verileri kullanılarak aşağıdaki denklem tahmin edilmiştir:

(I/Y)i = a+b(S/Y)i

Burada Y gayrisafi yurt içi hasılayı, I ve S sırasıyla yurt içi yatırımları ve yurt içi tasarrufları ifade etmektedir. b katsayısı, uluslararası sermaye hareketliliğinin bir ölçütü olarak yorumlanmaktadır. Feldstein ve Horioka’ya göre, b katsayısı 0’a yakın ise sermaye hareketliliği yüksek; 1’e yakın ise sermaye hareketliliği düşüktür. Bu denkleme göre, dünyada mükemmel bir sermaye hareketliliğinin olduğu bir durumda, i ülkesindeki tasarruf oranında meydana gelen bir artış bütün ülkelerin yatırım oranlarında bir artışa neden olabilmektedir. Ülkeler arasındaki mevcut sermayenin dağılımı, her ülkenin başlangıçtaki sermaye stoku ile aynı yönlü ve ülke sermayesinin marjinal ürününün esnekliği ile ters yönlü bir ilişki içindedir. Diğer taraftan, eğer i ülkesi dünya ekonomisi içinde küçük bir ülke ise mükemmel sermaye hareketliliğini gösteren b katsayısı 0 olacaktır. Dünya ekonomisinde görece büyük olan bir ülke için ise b’nin değeri, ülkenin toplam dünya sermayesindeki payını gösterecektir. b’nin gerçek değeri ülkeler arasında değişmekte ve ortalama olarak 0,1’in altında çıkması beklenmektedir. b’nin 1’e yakın olması her ülkede mevcut olan tasarrufların çoğunun o ülkede kaldığını göstermektedir. Aynı zamanda b’nin 1’e yakın olması yurt içi yatırım ve tasarrufların yüksek getiri oranları ile uyarıldığını belirtmektedir. Bu durum sermayenin hareketli olmasıyla çelişkili bir sonuçtur.37

Feldstein ve Horioka’nın yukarıdaki denklemi kullanarak 16 sanayileşmiş OECD ülkesi için yaptığı analiz sonucunda, 1960-1974 dönemi ile 1960-1964, 1965-1969 ve 1970-1974 alt dönemleri için b katsayısını 0,85 ile 0,95 arasında bulunmuştur. Elde edilen bulgular sermaye hareketliliği hipotezini reddetmekte ve mevcut tasarrufların büyük kısmının ülke içinde kalmaya eğilimli olduğunu göstermektedir.

Varılan bu sonuç, aynı dönem için yapılan ve uluslar arasında sermayenin yüksek derecede hareketli olduğu sonucunu elde eden diğer çalışmalardan (Sachs (1981), Obstfeld (1985)) farklı olduğu için literatürde “Feldstein-Horioka Bilmecesi” olarak adlandırılmaktadır. İktisat literatüründe uzun yıllardır tartışma konusu olan Feldstein-

37 Feldstein ve Horioka, 1980:318-319

21

21

Kutu 1.1. Feldstein-Horioka Hipotezi ve Söz Konusu Hipotezin Türkiye’de Geçerliliği Üzerine Yapılan Çalışmalar (Devamı)

Horioka Bilmecesi bir çok araştırmanın yapılmasına neden olmuştur. Bu kısımda, Türkiye’de tasarrufların yatırımlar açısından önemini belirleyebilmek amacıyla Feldstein-Horioka Hipotezinin Türkiye için geçerliliğini test eden birkaç çalışmanın sonuçlarına yer verilecektir.

Bolatoğlu (2005:20-30) 1970-2003 yılları arasındaki dönemi kapsayan çalışmada, Türkiye için yurt içi yatırım oranı ile yurt içi tasarruf oranı arasındaki uzun dönemli ilişkiyi Eşbütünleşme ve Pesaran’ın Sınır Testi yaklaşımını kullanılarak test etmiştir. Analiz sonucunda, Türkiye için yurt içi yatırım oranı ile yurt içi tasarruf oranı arasında, Feldstein-Horioka bulgularıyla uyumlu biçimde uzun dönemli bir ilişkinin var olduğu bulgusu elde edilmiştir. Ancak söz konusu ilişkinin birebir olmadığı sonucu bulunmuştur. Bu bulgu, Türkiye’nin özellikle 1980 sonrası dönemde, finansal serbestleşme yoluyla uluslararası entegrasyona hızlı dâhil olma sürecinin yanında, gelişmekte olan bir ülke konumunda olması, yurt içi yatırım oranı ile yurt içi tasarruf oranı arasında büyük ülke ekonomilerine nazaran daha zayıf bir ilişkinin ortaya çıkmasına neden olduğu şeklinde yorumlanmıştır.

Yavuz (2005:107-123) 1962-2003 dönemini kapsayan çalışmasında, Türkiye için Feldstein-Horioka yaklaşımına göre tasarruf yatırım ilişkisini araştırmıştır. Bu çalışmada, hem Feldstein-Horioka’nın kullandığı model hem de Jansen-Schulze ve Jansen tarafından geliştirilmiş hata düzeltme modeli tahmin edilmektedir. Analiz sonucuna göre, yatırım-tasarruf katsayısının bire yakın olduğu saptanmıştır. Bu bulgu Feldstein-Horioka yaklaşımına göre, sermaye hareketliliğinin düşük olduğunu işaret etmektedir. Hata düzeltme modeli sonucunda ise tasarruf ile yatırımlar arasında istatistiksel açıdan anlamlı kısa ve uzun dönem ilişki tespit edilmiştir. Her iki modelin sonucunun birbirleriyle tutarlı olduğu ve Türkiye’de tam bir sermaye hareketliliğinin söz konusu olmadığı belirtilmiştir.

Esen ve ark. (2012:215-263) tarafından yapılan çalışmada, Feldstein-Horioka Hipotezi Türkiye ekonomisi açısından 1975-2009 yılları arasındaki dönemi kapsayan veriler ile ADRL38 modeli kullanılarak sınanmış ve bu Hipotezin Türkiye için geçerli olduğu sonucuna ulaşılmıştır. Bu sonuç, tasarruf ve yatırım arasındaki ilişki sermaye hareketlerinin düzeyini açıklama gücüne sahiptir şeklinde yorumlanmıştır.

Arısoy, (2013:69-79) 1962-2010 arasındaki dönemi kapsayan çalışmasında, Feldstein-Horioka yaklaşımı çerçevesinde Türkiye için yatırım ve tasarruf arasındaki ilişki analiz edilmiştir. Feldstein-Horioka’nın yaklaşımı çerçevesinde sınır testi ile hesaplanan uzun dönem yatırım-tasarruf katsayısı 1’e oldukça yakın (0,995) bulunmuştur. Bu durum, Feldstein-Horioka yaklaşımına göre sermayenin hareketli olmadığının göstergesi olarak değerlendirilmektedir. Çalışma bulguları, dışa açık bir ekonomiye sahip olan Türkiye’de, yurt içi tasarrufları artırmaya yönelik politika önlemlerinin yurt içi yatırımları etkileme potansiyeline sahip olduğu şeklinde yorumlanmaktadır.

38 ADRL modeli, bağımlı değişkenin gecikmeli değerleriyle bağımsız değişkenlerin eşanlı ve

gecikmeli değerlerinin kullanıldığı bir modeldir (Kamaruddin, 2014:9).

22

22

Özetle, bireysel tasarruflar bireylerin yaşam boyu refah düzeylerini en yüksek

seviyeye yükseltebilmelerini ve belli bir yaşam standardını koruyabilmelerini

sağlarken, ulusal tasarruflar ülke ekonomisi açısından önem taşımaktadır. Ülke

ekonomisi açısından mevcut yatırım projelerinin devam ettirilmesi ve yeni

yatırımların yapılabilmesi için gerekli olan kaynakların sağlanması, ekonomik

büyümenin istikrarlı ve yüksek bir seviyede sürdürülmesi bakımından ulusal

tasarruflar oldukça önemli bir yer teşkil etmektedir. Ayrıca, ulusal tasarrufların

yüksek olması, ülkenin dış finansmana olan ihtiyacının azalması ve ekonomik

şoklara karşı ülke direncinin artırılması hususunda da önemli olmaktadır. 2000’li

yıllardan sonra Türkiye için kritik hale gelen yurt içi tasarrufların artırılması ve bu

tasarrufların finansal sistem içine çekilerek üretken yatırımlara dönüştürülmesi

gerekmektedir.

23

23

2. TÜRKİYE’DE GELİR, TÜKETİM VE YURT İÇİ TASARRUFLARIN

GELİŞİMİ, ULUSLARARASI KARŞILAŞTIRMALAR VE ÖZEL

TASARRUFLARDAKİ DÜŞÜŞÜN NEDENLERİ

Türkiye’de hanehalkı tasarruflarını etkileyen faktörlerin zaman içindeki

gelişiminin ve hanehalkı tasarrufları belirleyicilerinin mikro ekonometrik analizinin

yapılmasının öncesinde, mikro ekonometrik analize ön bilgi sunması açısından

makro bir perspektife sahip olunması önem taşımaktadır. Bu nedenle bu bölümde

Türkiye’de gelir, tüketim ve yurt içi tasarrufların gelişimi incelenecek, tasarruflar

açısından uluslararası karşılaştırmalara yer verilecek ve özel tasarruflardaki düşüşün

nedenleri irdelenecektir.

2.1. Türkiye’de Gelir ve Tüketimin Gelişimi

Türkiye’de toplam yurt içi tasarrufların zaman içindeki gelişimini

incelemeden önce tasarufların en önemli belirleyicilerinden olan gelirdeki gelişimden

kısaca bahsetmek faydalı olacaktır. Grafik 2.1’den görüldüğü üzere, kriz yıllarından

sonra gelirin hızlı bir şekilde arttığı ancak son yıllarda artış hızının yavaşladığı

görülmektedir.

Grafik 2.1. Sabit Fiyatlarla Gayrisafi Yurtiçi Hasıla (1998 Yılı Fiyatlarıyla, Bin TL)

Kaynak: TÜİK

Ekonomik büyüme oranlarına bakıldığında, kriz yılları haricinde pozitif

büyüme oranları görülmektedir. 2008-2009 küresel kriz döneminde yüzde 4,8

60000000

70000000

80000000

90000000

100000000

110000000

120000000

130000000

140000000

24

24

daralan Türkiye ekonomisinde krizden sonraki yıllarda yüksek büyüme oranları

gözlenmiştir. 2010 yılında yüzde 9,2; 2011 yılında yüzde 8,8 büyüme kaydedilmiştir.

Sonraki yıllarda büyüme hızı bir miktar gerilemiş ve 2012-2015 yılları arasında

ekonomik büyüme ortalama yüzde 3,3’e gerilemiştir (Tablo 2.1).

Tablo 2.1. Ekonomik Büyüme Oranı ve Toplam Yurt İçi Tasarruf Oranı (Yüzde)

Ekonomik Büyüme Oranı Toplam Yurt içi Tasarruf Oranı

1999 -3,4 20,1 2000 6,8 18,4 2001 -5,7 18,4 2002 6,2 18,6 2003 5,3 15,5 2004 9,4 16,0 2005 8,4 16,0 2006 6,9 16,7 2007 4,7 15,6 2008 0,7 16,9 2009 -4,8 13,3 2010 9,2 13,6 2011 8,8 14,4 2012 2,1 14,6 2013 4,2 13,5 2014 3,0 15,2 2015 4,0 14,3

Kaynak: TÜİK

Gelir artışı karşısında toplumun farklı kesimlerinin bu artıştan aldığı pay da

farklı gelir gruplarının tasarrufları açısından önem arz etmektedir. Türkiye’nin gelir

dağılımı incelendiğinde, son on yılda bir miktar iyileşmenin yaşandığı görülmektedir.

Uluslararası düzeyde önemli bir gelir dağılımı açıklayıcısı olan Gini katsayısı39 2006

yılında 0,403 iken yıllar içinde bir miktar azalmış ve 2015 yılında 0.368 düzeyinde

gerçekleşmiştir (Grafik 2.2). 2006 yılına kıyasla gini katsayısında bir miktar düzelme

olsa da, uluslararası göstergeler doğrultusunda Türkiye gelir dağılımı çarpıklığı

açısından gelişmiş ülkelerin gerisinde yer almaktadır. 2013 yılında OECD ülkeleri

için Gini katsayısı ortalama 0,316 düzeyinde gerçekleşmiştir.

39 Gini katsayısı 1‘e yaklaştıkça gelir dağılımının bozulduğunu, 0’a yakınlaştıkça da gelir dağılımının

iyileştiğini göstermektedir.

25

25

Grafik 2.2. Gini Katsayısı

Kaynak: TÜİK, Gelir ve Yaşam Koşulları Araştırması

P80/P20 oranı da gelir dağılımındaki gelişmeleri yıllar içinde gözlemlemekte

faydalı bir açıklayıcıdır. Hanehalkı toplam gelirinin yüzde 20’lik dilimlere

ayrılmasıyla ve son yüzde 20’lik dilimin toplam gelirden aldığı payın, ilk yüzde

20’lik dilimin toplam gelirden aldığı paya bölünmesi ile elde edilen P80/P20 değeri,

2006 yılında 8,1 düzeyindedir. 2015 yılına gelindiğinde ise bu oran 7,2 düzeyine

gerilemiştir. P80/P20 değerinin zaman içinde gösterdiği düşüş eğilimi Türkiye’de

gelir dağılımının sınırlı düzeyde de olsa bir miktar iyileştiğini göstermektedir (Grafik

2.3).

Grafik 2.3. P80/P20 Oranı

Kaynak: TÜİK, Gelir ve Yaşam Koşulları Araştırması

Hanehalkı kullanılabilir gelirinin farklı yüzdelik gruplara göre dağılımının

gösterildiği Tablo 2.2’den görüleceği üzere, 2006 yılında yüzde 20’lik gruplar

itibarıyla gelirin yüzde 5,8’ lik kısmını alan ilk grup, 2015 yılına gelindiğinde toplam

0.375

0.380

0.385

0.390

0.395

0.400

0.405

6.26.46.66.87.07.27.47.67.88.08.2

26

26

kullanılabilir gelirin yüzde 6,3’lük kısmını almaktadır. Son grup ise 2006 yılında

toplam kullanılabilir gelirin yüzde 46,5’lik kısmını alırken, 2015 yılında bu oran

yüzde 45,3’e gerilemiştir. Orta gelir gruplarında ise (ikinci, üçüncü ve dördüncü

yüzde 20’lik gruplar) durum pek değişmemiş olup 2006 yılından itibaren toplam

kullanılabilir gelir içinden alınan paylar benzer düzeylerde kalmıştır.

Tablo 2.2. Yüzde 20’lik Gruplara Göre Kullanılabilir Gelirin Dağılımı (Yüzde, Pay)

İlk grup İkinci grup Üçüncü grup Dördüncü grup Son grup

2006 5,8 10,5 15,2 22,1 46,5 2007 6,4 10,9 15,4 21,8 45,5 2008 6,4 10,9 15,4 22,0 45,3 2009 6,2 10,7 15,3 21,9 46,0 2010 6,5 11,1 15,6 21,9 44,9 2011 6,5 11,0 15,5 21,9 45,2 2012 6,5 11,0 15,6 22,0 45,0 2013 6,6 10,9 15,4 21,8 45,2 2014 6,5 11,0 15,6 22,2 44,7 2015 6,3 10,9 15,5 22,0 45,3

Kaynak: TÜİK, Gelir ve Yaşam Koşulları Araştırması Not: Hanehalkları kullanılabilir gelirlerine göre küçükten büyüğe doğru sıralanarak gruplara ayrıldığında; "İlk grup" geliri en düşük olan grubu, "Son grup" ise geliri en yüksek olan grubu göstermektedir.

Hanehalkı kullanılabilir gelirine göre sıralı yüzde 10'luk gruplar itibarıyla

hanehalkı kullanılabilir gelirin dağılımına bakıldığında, ilk yüzde 10’luk ile son

yüzde 10’luk grup arasında yaklaşık 13 kat fark bulunmaktadır. Yüzde 5’lik

gruplarda ise ilk grup ile son grup arasındaki oran yaklaşık 21 kata çıkmakta ve bu

durum gelir dağılımı eşitsizliğini daha açık bir şekilde ortaya koymaktadır. Yüzde

10’luk ve yüzde 5’lik grupların hanehalkı kullanılabilir geliri içinden aldığı paylar

EK 1 ve EK 2’de yer almaktadır.

Türkiye’nin gelir dağılımı eşitsizliğinde OECD ülkeleri içinde son sıralarda

olması, yıllar itibarıyla olumlu yönde sınırlı düzeyde gelişimin olması yoksulluk

oranları üzerinde de etkisini göstermektedir. TÜİK’in yoksulluk istatistiklerine göre,

eşdeğer hanehalkı kullanılabilir geliri baz alınarak hesaplanan medyan gelirin yüzde

50’sinden daha az gelire sahip olanların oranını ifade eden yoksulluk oranı, 2006

yılında yüzde 18,6 iken 2015 yılında yüzde 14,7’ye gerilemiştir. Ancak yoksulluk

27

27

oranı hala yüksek düzeyde bulunmakta ve Türkiye’de önemli bir sorun alanı

oluşturmaktadır. 2013 yılında OECD ülkeleri için yoksulluk oranı ortalama yüzde 11

olarak gerçekleşmiştir.

Türkiye’de toplam yurt içi tasarrufların zaman içindeki gelişimini

incelemeden önce gelirdeki gelişimin yanında tüketimdeki gelişime de kısaca

değinmek yararlı olacaktır. Grafik 2.4’ten görüldüğü üzere, 1998 yılında toplam

tüketim harcamalarının GSYH içerisindeki payı yüzde 76,7 iken, söz konusu oran

2000’li yıllarda artarak 2015 yılında yüzde 84,7’ye yükselmiştir. Hanehalkı

tüketimine ilişkin detaylı bilgi Üçüncü Bölüm’de yer almaktadır.

Grafik 2.4. Tüketim Harcamalarının GSYH İçindeki Payı (Yüzde)

Kaynak: TÜİK

76

78

80

82

84

86

88

28

28

2.2. Türkiye’de Yurt İçi Tasarrufların Gelişimi ve Uluslararası

Karşılaştırmalar

2.2.1. Türkiye’de yurt içi tasarrufların gelişimi

Türkiye’de toplam yurt içi tasarrufların zaman içindeki gelişimi

incelendiğinde, Türkiye’de 1980-1988 arasındaki dönemde görülen yüksek

enflasyonun etkisi ve yaşanan belirsizlikler sonucu tasarrufların keskin bir şekilde

arttığı gözlenmektedir.40 Söz konusu dönemde toplam yurt içi tasarruf oranı ortalama

yüzde 19,2 olarak gerçekleşmiştir. Türkiye’de finansal serbestleşmeye (1989 yılında

sermaye hareketlerinin serbestleşmesi) geçildiği tarihten itibaren yabancı sermaye

ülkeye girmeye başlarken tasarruf oranları az miktarda da olsa düşme eğilimine

girmiştir. 2000’li yıllardan sonra ise bu azalma eğilimi oldukça belirginleşmiştir.

Grafik 2.5’te görüleceği üzere 1989-1999 yılları arasındaki dönemde tasarruf oranı

ortalama yüzde 24,2 iken, 2000’li yıllardan itibaren toplam tasarruf oranı hızla

azalarak yüzde 15 düzeyinin altına gerilemiştir. Toplam tasarruf oranındaki

gerilemenin kaynağını tespit etmek için kamu ve özel sektör tasarruflarındaki

değişimi ayrı ayrı incelemek faydalı olacaktır. 1990’lı yıllardan sonraki tasarruf

eğilimini incelemeden önce 1990’lı yıllardan önceki döneme kısaca değinmekte de

yarar vardır.

Grafik 2.5. Türkiye’de Kamu, Özel ve Toplam Tasarruf Oranları (1975-2015) (Yüzde)

Kaynak: Kalkınma Bakanlığı Ekonominin Genel Dengesi (2015)

40 Dünya Bankası, 2011:3

-10.0-5.00.05.0

10.015.020.025.030.035.0

Toplam Özel Kamu

29

29

Kamu tasarrufları 1975-1989 döneminde GSYH’ya oran olarak ortalama

yüzde 4,7 olarak gerçekleşmiştir (Tablo 2.3). 1980’lerde piyasa ekonomisine

geçilmesiyle kamu sektörünün41 ekonomideki payının azaltılması ve önemli yapısal

dönüşümlerin gerçekleştirilmesi hedeflenmiştir. Ancak bu dönemde uygulanan yeni

ekonomi politikalarıyla gerek kamu sektörünün harcama ve gelir ağırlığının

azaltılması gerekse özelleştirme politikaları açısından istenen etki yaratılamamıştır.

Üstelik söz konusu dönemde hızla yaygınlaşan bütçe dışı harcama kanalları

nedeniyle kamu harcamaları kontrolsüz bir şekilde gerçekleşmiştir. Bu dönemde

konsolide bütçe harcamalarında bir gerileme yaşanmazken toplam bütçe

harcamalarının bileşenlerinde önemli değişiklikler meydana gelmiştir. Bazı yıllar

haricinde genel olarak yatırım harcamaları azalan, faiz giderleri ise artan bir eğilim

içinde olmuştur. 1975-1980 yılları arasında personel giderlerinin GSYH’ya oranı

yüzde 5,2 iken 1980 sonrasında sendikal faaliyetlerin yasaklanması, işçi ve memur

ücretlerinin baskılanması sonucu personel giderleri azalarak 1985 yılındaki yüzde 2,7

seviyesine kadar gerilemiştir. 1980’li yılların ikinci yarısında ise personel giderleri

artış trendine girmiş ve 1990 yılına gelindiğinde personel giderlerinin GSYH’ya

oranı yüzde 5,4’e yükselmiştir. 1975’te sosyal güvenlik harcamalarının ve faiz

giderlerinin GSYH’ya oranı sırasıyla yüzde 0,3 ve 0,4 iken; 1989’a gelindiğinde söz

konusu harcamaların GSYH içindeki payları sırasıyla 1,4 ve 2,7’ye yükselmiştir.

Cari harcamalardaki ve borçlanma maliyetlerindeki artış gelir artışları ile

telafi edilemeyince 1980’lerin sonunda kamu tasarrufları düşmeye başlamıştır.42 Söz

konusu dönemde özel tasarruflar incelendiğinde ise, Grafik 2.5’te görüldüğü üzere,

1975-1980 yılları arasında özel tasarrufların düştüğü görülmektedir. 1980-1985

yılları arasında nispeten yatay bir seyir izleyen özel tasarruflarda, bu yıllardan sonra

1989 yılına kadar keskin bir artış yaşandığı görülmektedir. Bu artışta, bu dönemde

görülen yüksek enflasyon ve belirsizliklerin etkili olduğu düşünülmektedir.43Ayrıca,

41 Kamu sektörü; merkezi yönetim bütçesi kapsamındaki kurum ve kuruluşlar, mahalli idareler, sosyal

güvenlik kuruluşları ile genel sağlık sigortası, fonlar, döner sermayeler, İşsizlik Sigortası Fonu ve KİT’lerin toplamından oluşmaktadır.

42 Dünya Bankası 2011:3; Kalkınma Bakanlığı, 1975-2009 Yılları Arasında Kamu Tasarruflarının Gelişimi ve Merkezi Yönetim Bütçesi (çevrimiçi)


30

30

ilgili dönemde Sermaye Piyasası Kurulu ile İstanbul Menkul Kıymetler Borsası’nın

kurulması da Türkiye’de sermaye piyasasının gelişmesini sağlamıştır.

Tablo 2.3. Kamu, Özel ve Toplam Yurtiçi Tasarruf Oranları (Yüzde)

Özel Tasarruf Oranı Kamu Tasarruf Oranı Toplam Yurtiçi Tasarruflar

1975 17,7 4,6 22,4 1976 20,9 4,5 25,4 1977 17,8 3,5 21,3 1978 14,2 5,4 19,5 1979 17,2 2,5 19,7 1980 9,4 3,4 12,8 1981 11,8 5,6 17,4 1982 8,9 5,2 14,1 1983 9,2 4,8 14,0 1984 9,3 4,5 13,8 1985 14,7 5,8 20,5 1986 19,0 6,1 25,1 1987 21,2 4,9 26,2 1988 24,0 5,1 29,1 1989 20,8 3,6 24,4 1990 22,1 2,6 24,7 1991 23,9 0,7 24,6 1992 24,6 -0,6 24,0 1993 25,8 -0,7 25,1 1994 25,0 -0,1 24,9 1995 24,6 -0,1 24,6 1996 23,4 -1,1 22,3 1997 22,6 0,8 23,4 1998 25,7 -1,4 24,3 1999 25,1 -5,0 20,1 2000 21,8 -3,4 18,4 2001 25,5 -7,1 18,4 2002 23,4 -4,8 18,6 2003 19,6 -4,1 15,5 2004 16,9 -1,0 16,0 2005 13,2 2,8 16,0 2006 12,5 4,2 16,7 2007 13,2 2,4 15,6 2008 15,2 1,7 16,9 2009 14,2 -0,8 13,3 2010 12,1 1,5 13,6 2011 10,8 3,7 14,4 2012 11,7 2,9 14,6 2013 10,1 3,4 13,5 2014 12,1 3,1 15,2 2015 10,0 4,3 14,3

Kaynak: Kalkınma Bakanlığı Ekonominin Genel Dengesi (2015)

31

31

1989-2001 yılları arasında tasarruf oranlarında görülen düşüşün kamu sektörü

kaynaklı olduğu gözlenmektedir. Bu dönemde ülkeye giren yabancı sermayenin

etkisiyle parasal taban genişlemiştir. Bir yandan faiz oranları artmaya devam

ederken, Merkez Bankası tarafından sterilize edilemeyen parasal tabandaki

genişleme sonucunda likidite kamu tarafından kullanılabilir hale gelmiştir. Bu durum

sonucunda ise kamu harcamalarında kamunun gelirlerini artırmadan personel

harcamasının yükseltilebilmesi mümkün olabilmiştir.44

1990’lı yıllar, konsolide bütçe, fonlar, döner sermayeler, sosyal güvenlik

kuruluşları ve KİT’lerin açıkları toplamından oluşan kamu kesimi açığının artan bir

eğilim içinde olduğu bir dönem olarak görülmektedir. İlgili yıllarda kamu kesimi

harcamalarının artması nedeniyle kamu tasarrufları negatif olarak gerçekleşmiştir.

Bu dönemde kamu kesimi açığının büyük kısmı konsolide bütçe açığından

kaynaklanmıştır. Konsolide bütçenin kamu tasarruflarını etkileyen kalemleri ise cari

transferlerdeki ve faiz giderlerindeki artış olmuştur. Cari transferlerde görülen artış

genel olarak tarımsal destekleme ödemelerindeki ve sosyal güvenlik

harcamalarındaki artıştan kaynaklanmaktadır. Sosyal güvenlik sistemine yönelik

müdahalelerin sonucunda, sosyal güvenlik sisteminin finansmanı için özel ve kamu

kesiminden elde edilen prim tahsilatları ile sosyal güvenlik harcamaları arasındaki

denge bozulmuştur. Sosyal güvenlik kuruluşlarının yükümlülüklerinde görülen artış

ve prim tahsilatında güçlüklerle karşılaşılması sonucunda 1990’lı yıllarda sosyal

güvenlik harcamalarının GSYH içindeki payı artmıştır. Tarımsal destekleme

ödemeleri ise bu dönemde değişken bir seyir izlemiştir. 45

İlgili dönemde, kamu tasarruflarının en önemli belirleyicilerinden bir diğeri

de faiz giderleri olmuştur. 1990’lı yıllarda yaşanan en derin krizlerden biri olan 1994

krizinin etkisi başta olmak üzere söz konusu yıllarda borçların vade yapısı ve döviz

kurlarındaki değişime paralel olarak, Asya ve Rusya krizleri ile 1999 yılında yaşanan

Marmara depreminin olumsuz etkileri sonucu faiz giderleri artmıştır. Söz konusu

yıllar, bütçe gelirlerindeki artışın bütçe harcamalarındaki artış trendinin altında

44 Özcan ve Günay, 2012:4 45 Kalkınma Bakanlığı, 1975-2009 Yılları Arasında Kamu Tasarruflarının Gelişimi ve Merkezi

Yönetim Bütçesi (çevrimiçi)

32

32

kalması nedeniyle bütçe açığının arttığı, kamu tasarruflarının azaldığı, kamu

finansman ihtiyacı nedeniyle kamu sektörü tasarruf-yatırım dengesinin bozulduğu ve

kamu tasarruflarının sürekli olarak negatif olduğu bir dönem olmuştur.46 Tüm bu

faktörlerin etkisiyle, kamu bütçe açığının GSYH’ya oranı 1990 yılındaki yüzde -5,5

düzeyinden 1999 yılındaki yüzde -11,7 düzeyine ulaşmıştır.47 Aynı dönemde kamu

kesimi tasarrufu ise GSYH’ya oran olarak yüzde 2,6’dan yüzde -4,9’a düşmüştür.

Özel kesim tasarruflarında ise, Grafik 2.5’de görüldüğü üzere 1990’lı yıllarda sınırlı

düzeyde de olsa artış eğilimi olduğu görülmektedir. Bu dönemde kamu

tasarruflarındaki düşüşe karşın özel tasarruflarda görülen artış, toplam tasarrufları

yeterince yukarı çekememiştir. Kamu kesimi tasarruf-yatırım açıkları ise bu

dönemde büyük oranda özel tasarruf-yatırım fazlasıyla karşılanmıştır.

2000’li yıllarda özel tasarruf oranlarında keskin bir düşüş dikkat çekerken;

2001 yılında GSYH’ya oran olarak yüzde -7,1 ile son on yılın en düşük değerini alan

kamu tasarruflarının 2001 yılından sonra artmaya başladığı gözlenmektedir. 1990’lı

yıllardan itibaren hem dışsal etkiler hem de sürdürülebilir olmayan iç borç dinamiği,

başta kamu bankaları olmak üzere mali sistemdeki sağlıksız yapı ve yapısal

sorunların kalıcı bir çözüme kavuşturulamaması nedeniyle oluşan ekonomik krizler

sonucunda 2000 yılından itibaren Türkiye’de IMF destekli istikrar programları

uygulanmaya başlanmıştır.48

2000 yılında enflasyonu düşürmek ve ekonomide büyüme ortamını yeniden

sağlamak amacıyla Enflasyonla Mücadele Programı uygulanmaya başlanmıştır. Bu

Program kapsamında sıkı maliye politikası uygulanması ve kapsamlı yapısal

reformların hayata geçirilmesi öngörülmüş, enflasyonist beklentilerin hızla aşağıya

çekilmesi için döviz kurları hedeflenen enflasyona göre belirlenerek önceden

açıklanmış ve para politikası, likidite genişlemesini yabancı kaynak girişine bağlayan

bir çerçeveye oturtulmuştur.49 Programdaki maliye politikası ile kamu kesiminde faiz

dışı fazla oluşturma yoluyla kamu kesimi iç borç stokunun azaltılması amaçlanmıştır.

46 Kalkınma Bakanlığı, 1975-2009 Yılları Arasında Kamu Tasarruflarının Gelişimi ve Merkezi

Yönetim Bütçesi (çevrimiçi) 47 Kalkınma Bakanlığı, Kamu Kesimi Genel Dengesi, 2015 48 TCMB, Güçlü Ekonomiye Geçiş Programı (çevrimiçi) 49 TCMB, Güçlü Ekonomiye Geçiş Programı (çevrimiçi)

33

33

Bu Program kapsamında kamu mali dengesinde istikrarın sağlanması hedefine uygun

olarak mali disiplinin oluşturulması için yüzde 6,5 oranında faiz dışı bütçe fazlası

hedefi belirlenmiştir. Finansal piyasalarda ve döviz kurunda istikrarın sağlanması

amacıyla TCMB’nin açıkladığı kur ve para politikaları çerçevesinde kurun

sabitlenmesi ve TCMB’nin bilançosuna bazı sınırlamalar konulması gibi

düzenlemelere gidilmiştir. Programın uygulanmasıyla önemli adımlar atılmış olup

kısmi başarılar sağlansa da Program ile istenen hedeflere tam manasıyla

ulaşılamamıştır.50 Programın uygulanmaya başlanmasıyla birlikte faiz oranlarındaki

düşüş beklenenin üzerinde gerçekleşmiş, enflasyon önemli ölçüde azalmış, üretim ve

iç talep canlanmaya başlamıştır. Ancak enflasyonun Programda öngörüldüğü hızda

düşmemesi sonucu TL’nin beklenenin üzerinde değer kazanması, iç talepte görülen

hızlı canlanma, enerji fiyatlarındaki artış ve Euro/Dolar paritesindeki gelişmeler

sonucunda 2000 yılında cari işlemler açığı beklenenin çok üzerinde gerçekleşmiştir.

Bazı önemli kamu işletmelerinde hedeflere ulaşılamaması, kamu bankalarına ilişkin

düzenlemelerde yaşanan sıkıntılar, uluslararası sermayenin gelişen piyasalara daha

ihtiyatlı yaklaşması sonucu 2000 yılının ikinci yarısında Türkiye’ye dış kaynak girişi

azalmaya başlamıştır. Tüm bunların sonucunda 2000 Kasım ve 2001 Şubat

krizlerinin51 yaşanmasının ardından 2001 yılında Güçlü Ekonomiye Geçiş Programı

uygulanmaya başlanmış ve bu Program kapsamında ekonominin yeniden

yapılandırılması ve istikrarın kalıcı kılınması hedeflenmiştir. Bu Program

çerçevesinde,

50 Şimşek, 2007:54-56 51 2000 yılı Kasım ayında patlayan finansal krizde bankalar arası gecelik borçlanma faizi yaklaşık 3

kat artmıştır. Krizin patlak vermesinin ardından TCMB’nin döviz rezervinde önemli düzeyde azalma meydana gelmiştir. Bu durum sonucunda da enflasyonu düşürme programının net döviz rezervi üzerine koyduğu alt sınıra inilmiştir. Bu gelişmeler sonucunda IMF istikrar programına destek kredisi vermiştir. Bu şekilde kriz etkileri telafi edilmeye çalışılmıştır. Ancak, 2001 yılı Şubat ayında siyasal alanda meydana gelen bir tartışma sonucu istikrar programını tamamen ortadan kaldıran ikinci bir kriz patlak vermiştir. Yaşanan tartışma sonucu Kasım krizindeki gibi ama daha büyük ölçekli bir döviz krizi başlamıştır. Bankalar arası gecelik faizler yüzde 6000’leri aşmış ve ortalama olarak yüzde 4000 düzeyinde gerçekleşmiştir. Siyasi gerilim öncesi 27,9 milyar ABD Doları olan Merkez Bankası rezervleri 22,6 milyar ABD Dolarına gerilemiştir. İki gün içinde Merkez Bankası rezerv kaybı 5,3 milyar ABD Dolarına ulaşmıştır. Şubat krizinin döviz cephesi bakımından Kasım krizinden farkı bu defa dövize olan yoğun talebin sadece yabancı bankalarla sınırlı olmayıp buna yerlilerin de katılması olmuştur. Dövize olan talebin artması sonucu kurun dalgalanmaya bırakıldığı açıklanmıştır. Kurun dalgalanmaya bırakılmasıyla kur artışı on gün içinde yüzde 40’a ulaşmıştır. Bütün bu gelişmelerden sonra enflasyonu düşürme programı yürürlükten kaldırılmıştır (Turan, 2005:5-7; Uygur, 2001).

34

34

Dalgalı kur sistemi içinde enflasyonla mücadelenin kesintisiz ve kararlı

bir şekilde devam ettirilmesi,

Bankacılık sektöründe kamu ve Tasarruf Mevduatı Sigorta Fonu (TMSF)

bünyesindeki bankalar öncelikli olmak üzere hızlı ve kapsamlı yeni bir

yapılanma oluşturulması, böylelikle bankacılık kesimi ile reel sektör

arasında sağlıklı bir ilişki kurulması,

Kamu finansman dengesinin güçlendirilmesi,

Toplumsal uzlaşmaya dayalı ve enflasyon hedefleriyle uyumlu bir gelirler

politikasının sürdürülmesi,

Tüm bunları etkinlik, esneklik ve şeffaflık ile sağlayacak yapısal

unsurların yasal altyapısının oluşturulması hedeflenmiştir.52

2001 krizinden sonraki dönemde kamu borç stokunun artmasını önlemek için

uygulanmaya başlanan yeni maliye politikaları ile para ve döviz kuru politikaları

sonucunda 2001 yılında GSYH’ya oran olarak yüzde -7,1 olan kamu tasarruf oranı,

2009 küresel kriz yılı hariç tüm yıllarda pozitif olarak gerçekleşmiş ve 2014 yılında

yüzde 3,1 seviyesine ulaşmıştır. Kamu tasarruflarında görülen artış kamu

harcamalarında görülen azalıştan ziyade kamu gelirlerinde görülen artıştan

kaynaklanmıştır. Kamu gelirlerinin artmasında 1985 yılından bu yana uygulanan

özelleştirme uygulamaları sonucu elde edilen gelirlerin de etkisinin olduğunu

belirtmek gerekmektedir. Özelleştirme uygulamalarının başlatıldığı 1985 yılından

2016 yılına kadar geçen 31 yıllık sürede kapsama alınan kuruluşların yarısından

fazlası tamamen özelleştirilmiştir.53 Toplam harcanabilir gelir içinde kamu

harcanabilir gelirinin payı artarken; özel kesim harcanabilir gelirinin payı azalmıştır.

Kamu ve özel kesim harcanabilir gelirinin GSMHG’den aldığı paylar Tablo 2.4’te

sunulmaktadır. 2001 yılında toplam harcanabilir gelir içinde kamu ve özel kesimin

aldığı paylar sırasıyla yüzde 2,5 ve yüzde 97,5 iken; 2015 yılına gelindiğinde söz

konusu paylar sırasıyla yüzde 16,7 ve yüzde 83,3 olarak gerçekleşmiştir. Özel

kesimin toplam harcanabilir gelir içindeki payının azalmasında, özel kesim üzerinde

giderek artan vergi (özellikle dolaylı vergiler) yükünün ve borçlanma karşılığı faiz

52 TCMB, Güçlü Ekonomiye Geçiş Programı (çevrimiçi) 53 Özelleştirme İdaresi Başkanlığı, Özelleştirme Kapsamına Alınan Kuruluşlar (çevrimiçi)

35

35

yükünün etkisi önemli olmaktadır. Söz konusu faktörler kullanılabilir gelir üzerinde

ciddi bir etkiye sahip olduğundan tasarrufları da önemli ölçüde etkilemektedir.

Bölüm 2.2’de detaylı bir şekilde incelenen hanehalkı borç yükü küresel kriz

sonrasında ciddi miktarda artış göstermiş olup, hanehalkı borcunun tamamına yakını

kredilerden (yüzde 98)54 oluşmaktadır. Bu durum da hanehalkı gelirleri üzerinde faiz

yükünün önemli bir yer teşkil ettiğinin göstergesi olarak yorumlanmakta, söz konusu

eğilimin devam etmesinin sürdürülebilir olmadığı düşünülmektedir.

Tablo 2.4. Kamu ve Özel Kesim Harcanabilir Gelirin GSMHG’e Oranı (Yüzde)

Kamu Harcanabilir Gelir/GSMHG Özel Harcanabilir Gelir/GSMHG

1998 7,0 93,0 1999 5,0 95,0 2000 5,8 94,2 2001 2,5 97,5 2002 5,1 94,9 2003 5,6 94,4 2004 8,3 91,7 2005 11,9 88,1 2006 13,8 86,2 2007 12,3 87,7 2008 11,9 88,1 2009 10,5 89,5 2010 12,6 87,4 2011 14,6 85,4 2012 14,6 85,4 2013 15,4 84,6 2014 15,2 84,8 2015 16,7 83,3

Kaynak: Kalkınma Bakanlığı Ekonominin Genel Dengesi (2015), Yazar Hesaplamaları

Özel tasarruflarda, 2001 yılından itibaren ciddi bir düşüş eğiliminin başladığı

görülmektedir. Özellikle 2007 yılından itibaren özel tasarruflarda yeni bir düşüş

ivmesinin oluştuğu da dikkat çekicidir. 2001 yılından sonra toplam tasarruf

oranlarında görülen düşüş özel tasarruflardan kaynaklanmaktadır. 1990-2000 yılları

arasında GSYH’ya oran olarak ortalama yüzde 24,1 olan özel tasarruf oranları, 2001-

2015 yılları arasında ortalama yüzde 14,7 düzeyine gerilemiştir. 2001 yılından sonra

sağlanan kamu tasarruf oranlarındaki artışlar özel tasarruf oranlarındaki düşüşleri

54 TCMB, Finansal İstikrar Raporu

36

36

telafi edememiştir. Ancak yine de, bu yıllarda toplam yurt içi tasarruf oranlarının

daha fazla gerilememesinin nedeninin kamunun uyguladığı maliye politikalarının

etkisiyle artan kamu tasarruf oranları olduğu değerlendirilmektedir.

Sonuç olarak, özel tasarruflardaki düşüşün etkisinin daha yüksek olması

nedeniyle 2000’li yıllardan itibaren toplam yurt içi tasarruflar GSYH’ya oran olarak

azalmıştır. 2015 yılına gelindiğinde toplam tasarrufların GSYH içindeki payı yüzde

14,3 iken bunun yüzde 10’u özel tasarruflardan, yüzde 4,3’ü ise kamu

tasarruflarından kaynaklanmaktadır. 2001 yılından itibaren özel tasarruf oranlarında

görülen düşüşün nedenleri Bölüm 2.3’te daha detaylı bir şekilde ele alınacaktır.

Grafik 2.6. Cari İşlemler Dengesi, Tasarruf Açığı (GSYH’ya Oran) ve Ekonomik Büyüme (1999-2015) (Yüzde)

Kaynak: Kalkınma Bakanlığı, TCMB, TÜİK

İlgili dönemde tasarruf oranlarındaki düşüş sonucunda Türkiye ekonomisi

yabancı tasarruflara bağımlı hale gelmeye başlamıştır. Grafik 2.6’da görüldüğü

üzere, tasarruf-yatırım dengesinin kurulamaması nedeniyle büyümenin dış

tasarruflarla finanse edilmesi gerekmiştir. Ayrıca, daha önce dış kaynaklar daha çok

kamu tasarruf-yatırım açığının finanse edilmesi için kullanılırken; 2003 yılından

-12.0

-7.0

-2.0

3.0

8.0

13.0

Cari denge/GSYH Tasarruf-Yatırım açığı Ekonomik büyüme (reel)

37

37

sonra özel kesim tasarruf-yatırım açığı dış kaynaklarla finanse edilir hale gelmiştir.55

Tablo 2.5’te görüleceği üzere, bu dönemde dış kaynak kullanımının kompozisyonu

değişmiştir. 2003 yılında dış borç stoğunun yüzde 34’ü özel kesime aitken, 2014

yılına gelindiğinde bu oran yüzde 70,1’e yükselmiştir. Söz konusu oran kamu sektörü

için ise aynı dönemlerde yüzde 49,1’den yüzde 29,2’ye düşmüştür. Özel sektör

borçluluğunun artması faiz ödemelerinin de artmasını beraberinde getirmektedir.

Elde edilen gelirin büyük kısmı ana para borç ödemelerinin yanında faiz ödemelerine

gitmektedir. Faiz ödemeleri yükümlülük içerisinde önemli bir kalem olmaktadır.

Tablo 2.5. Türkiye’nin Dış Borç Stokunun Dağılımı (Yüzde, Pay)

1998 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014

Kamu 42,9 41,5 49,8 49,1 47,0 41,2 34,4 29,4 27,9 31,1 30,5 31,0 30,7 29,8 29,2

TCMB 13,5 21,4 17,0 16,9 13,3 9,0 7,5 6,3 5,0 4,9 4,0 3,1 2,1 1,3 0,6

Özel 43,6 37,1 33,2 34,0 39,8 49,7 58,1 64,3 67,1 64,1 65,5 65,9 67,2 68,9 70,1

Toplam 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100

Kaynak: Hazine Müsteşarlığı verilerinden hesaplanmıştır.

Grafik 2.7’de de görüleceği üzere, küresel kriz dönemleri haricinde kamu

tasarruf-yatırım açıklarındaki azalmaya rağmen, ekonominin toplam tasarruf-yatırım

açığının yüksek düzeylerde seyrettiği gözlenmektedir. Bu durumun oluşmasında özel

kesim tasarruf-yatırım açıklarının etkisinin olduğu açıkça görülmektedir. Özellikle

2003 yılından sonraki dönemlerde toplam tasarruf-yatırım açığının özel ve kamu

tasarruf-yatırım açığı ayrımında bir değişim olduğu gözlenmektedir. 2003 yılından

önce GSYH’ya oran olarak ortalama yüzde 10 düzeyinde olan kamu tasarruf-yatırım

açığı özel tasarruf fazlasıyla telafi edilirken; son dönemlere bakıldığında toplam

tasarruf-yatırım açığının büyük ölçüde özel tasarruf-yatırım açığından kaynaklandığı

gözlenmektedir. 2004 yılından itibaren özel tasarruf dengesinin negatife döndüğü

yani özel tasarrufların özel yatırımları karşılayamadığı görülmektedir. 2015 yılındaki

55 Hazine Müsteşarlığı, Türkiye Dış Borç Stoku İstatistikleri, 2015

38

38

tasarruf-yatırım açığının yüzde 82’si özel kesim tasarruf-yatırım açığından

kaynaklanmaktadır.56

2001 krizinden sonra uygulanmaya başlanan sıkı maliye politikasıyla birlikte

kamu tasarruf-yatırım açığının azaldığı ancak bu politikaların toplam tasarruf-yatırım

açığını azaltmada yeterli olmadığı görülmektedir. Bu durum dış dengenin

bozulmasına neden olmuştur. Grafik 2.7’den de görüleceği üzere, son yıllarda

görülen tasarruf-yatırım açığı özel kesim kaynaklı olup özellikle özel kesim açığında

hanehalkının daha az tasarruf yapmasının etkisi vardır. Ancak burada özel kesim

tasarruf-yatırım açığının daha detaylı incelenmesi gerekmektedir. Türkiye’de küresel

kriz sonrasında gözlenen özel kesim tasarruf-yatırım açığı incelenirken, bu açığın

kaynağını araştırmak önem taşımaktadır.

Grafik 2.7. Tasarruf-Yatırım (Özel, Kamu) ve Cari İşlemler Dengesi (GSYH’ya Oran, Yüzde)

Kaynak: Kalkınma Bakanlığı ve Yazar Hesaplamaları

Küresel kriz yılları haricinde özel tasarruf oranları incelendiğinde, 2001

yılından bu yana söz konusu oranın düştüğü görülmektedir (Tablo 2.6). GSYH’ya

oran olarak 2001 yılında yüzde 25,5 olan özel tasarruflar 2015 yılında yüzde 10’a

gerilemiştir. Özel yatırımların GSYH’ya oranı incelendiğinde ise bu oranda bir

miktar artış olduğu gözlenmektedir. 2003 yılında yüzde 14,3 olan özel yatırımların

GSYH’ya oranı 2014 yılında yüzde 16,1’e yükselmiştir. 2015 yılında özel yatırımlar

bir miktar gerilemiş ve yüzde 13,4 olarak gerçekleşmiştir. Özel tasarruflardaki düşüş,

56 Kalkınma Bakanlığı, Ekonominin Genel Dengesi, 2015

-13.0

-8.0

-3.0

2.0

7.0

12.0

17.0

Özel Denge Kamu Dengesi Cari Denge

39

39

özel yatırımlardaki artıştan çok daha fazladır. Son yıllarda gözlenen özel tasarruf-

yatırım açığının büyük kısmı özel yatırımların artmasından ziyade özel tasarrufların

azalmasından kaynaklanmaktadır. Bu durum özel yatırımların giderek daha fazla

oranda dış tasarruflarla finanse edildiği anlamına gelmektedir.

Tablo 2.6. Tasarruf ve Yatırımların GSYH’ya Oranları (Cari Fiyatlarla, Yüzde)

Özel Tasarruf

Özel Yatırımlar

Kamu Tasarrufu

Kamu Yatırımları57

Toplam Yurtiçi Tasarruflar

Toplam Yatırımlar

Dış Tasarruflar

1998 25,7 17,2 -1,4 5,2 24,3 22,4 -2,0 1999 25,1 14,5 -5,0 5,0 20,1 19,5 -0,6 2000 21,8 16,0 -3,4 5,2 18,4 21,2 2,9 2001 25,5 11,4 -7,1 4,1 18,4 15,5 -2,9 2002 23,4 13,1 -4,8 4,9 18,6 18,0 -0,6 2003 19,6 14,3 -4,1 3,7 15,5 18,0 2,5 2004 16,9 16,6 -1,0 3,2 16,0 19,8 3,8 2005 13,2 16,4 2,8 4,0 16,0 20,4 4,3 2006 12,5 18,7 4,2 3,7 16,7 22,4 5,7 2007 13,2 17,5 2,4 3,9 15,6 21,4 5,8 2008 15,2 17,8 1,7 4,3 16,9 22,1 5,2 2009 14,2 10,9 -0,8 4,4 13,3 15,3 2,0 2010 12,1 15,8 1,5 4,1 13,6 19,8 6,2 2011 10,8 19,7 3,7 4,1 14,4 23,8 9,4 2012 11,7 16,0 2,9 4,4 14,6 20,4 5,8 2013 10,1 16,0 3,4 4,9 13,5 20,9 7,5 2014 12,1 15,9 3,1 4,4 15,2 20,3 5,1 2015 10,0 13,4 4,3 5,0 14,3 18,4 4,1

Kaynak: Kalkınma Bakanlığı ve Yazar Hesaplamaları

Özel tasarruflardaki azalma incelenirken özellikle hanehalkı tasarruflarının

seyrinin incelenmesi oldukça önemlidir. Nitekim Türkiye’de özel tasarrufların asıl

belirleyicisi hanehalkı tasarruflarıdır. Hanehalkı tasarrufları Üçüncü Bölümde

ayrıntılı olarak ele alınacaktır. Ama burada bahsedilmesi gereken önemli bir nokta,

özel tasarruflardaki düşüşün büyük bir kısmının hanehalkı tasarruflarındaki düşüşten

kaynaklandığıdır. Özel tasarrufları oluşturan bir diğer kalem olan firma

tasarruflarındaki (dağıtılmayan kâr) değişim, yayınlanan resmi bir firma tasarruf

verisi bulunmadığı ve bu çalışmanın odak noktası hanehalkı tasarruf oranları olduğu

57 Kamu yatırım harcamalarında Kalkınma Bakanlığı tanımı ile TÜİK tanımı arasında farklılık

bulunmaktadır. Bu farklılık, Kalkınma Bakanlığının personel giderlerinin bir kısmının cari giderlerden (kamunun nihai tüketiminden) alınarak eş miktarda bir tutarın yatırımlara dolayısıyla kamu kesimi sabit sermaye oluşumu kalemine eklenmesini ifade eden yatırım işçiliği rakamına eklemesinden kaynaklanmaktadır.

40

40

için bu çalışma kapsamında incelenememektedir. Ancak Yükseler (2011:12)

çalışmasında, Yıllık Sanayi ve Hizmet İstatistikleri Anketi kullanılarak şirket

tasarrufları incelenmiş ve sanayi ile hizmetler sektöründe 2002 yılında yüzde 23,4

olan işletme artığının ciroya oranının 2008 yılına gelindiğinde yüzde 15,3’e düştüğü;

imalat sanayiinde ise 2002 yılında yüzde 27,4 olan işletme artığının üretim değerine

oranının 2008 yılına gelindiğinde yüzde 19,7’ye gerilediği belirtilmektedir. Bu

bulgular firmaların da tasarruf etme eğiliminin önemli ölçüde azaldığını

göstermektedir.

Kamu tasarruf-yatırım açığı incelendiğinde ise kriz yılları hariç söz konusu

açığın azaldığı görülmektedir. 2001’den itibaren uygulanmaya başlanan sıkı maliye

politikalarının etkisiyle kamu tasarrufları artarken; kamu yatırımları 2001’den bu

yana ortalama yüzde 4,1 etrafında ufak dalgalanmalar göstermektedir. Son yıllarda

gözlenen kamu tasarruf-yatırım açığının azalmasının arkasında artan kamu

tasarrufunun olduğu görülmektedir. Özel tasarruflarla kamu tasarruflarının Türkiye

için birbiriyle tam ikame olmadığını gösteren çalışmalar bulunmakta ve bu durum

cari işlemler açığı açısından olumlu olarak değerlendirilmektedir. Örneğin, Pirgan-

Matur ve ark. (2012:113) tarafından yapılan çalışmada kamu tasarrufları ile özel

tasarruflar arasındaki Ricardocu denklik58 katsayısı (Ricardian equivalence

coefficient) -0,38 olarak bulunmuştur. Bu durum Türkiye’de kamu tasarruflarının

artırılması yoluyla yurt içi tasarrufların bir miktar artırılabileceğini dolayısıyla bunun

cari işlemler açığı açısından olumlu bir gelişme olarak algılanabileceğini

doğrulamaktadır.

Sonuç olarak, Türkiye’de 1989 yılından itibaren toplam yurt içi tasarruf

oranlarının düşme eğilimine girdiği ve özellikle 2000’li yıllardan sonra bu düşüş

eğiliminin belirginleştiği görülmektedir. 1990’lı yıllarda toplam yurt içi tasarruf

58 “Ricardocu Denklik Teoremi”, kamunun iktisadi faaliyetlerinin, ekonominin ya da bireylerin

iktisadi kararları üzerindeki etkisinin ölçülmesinde, bakılması gereken göstergenin reel kamu harcamaları olduğunu ve bu harcamaların finansman biçiminin ise önemli olmadığı ifade eder. Bir başka ifadeyle, bir kamu harcamasının vergi yerine borçlanmayla finanse edilmesinin, bireylerin tüketim kararları ve ekonominin sermaye birikimi üzerinde bir etkisi olmayacağı, bu iki finansman biçiminin etkisinin birbirine denk olacağı savunulur (Arıcan, 2005:84). Özetle, “Ricardocu denklik” terimi, kamu harcamalarındaki değişimin özel tasarruflar üzerinde eşit miktarda ancak zıt yönlü bir etkisinin olduğunu ifade eder (Özcan ve Günay, 2012:6).

41

41

oranlarındaki düşüşte kamu sektörü etkiliyken, 2000’li yıllarda özel sektör kaynaklı

bir düşüş gözlenmektedir. 2001 yılında son on yılın en düşük tasarruf oranına (yüzde

-7,1) sahip olan kamu sektöründe bu yıldan itibaren uygulanan sıkı maliye

politikalarının etkisiyle tasarruf oranının arttığı ancak bu artışın özel kesim tasarruf

oranlarında meydana gelen düşüşleri telafi edemediği görülmektedir. Yurt içi tasarruf

oranlarının düşük düzeylerde kalması nedeniyle Türkiye yabancı tasarruflara bağımlı

halde bulunmakta, yurt içinde tasarruf-yatırım dengesinin kurulamaması sonucu

büyümenin finansmanında kullanılan dış tasarruflar sebebiyle cari açık problemi

yaşanmaktadır. 2000’li yıllardan sonra yüksek düzeylerde seyreden tasarruf-yatırım

açığının arkasında özel sektör tasarruf-yatırım açığı bulunmaktadır. Daha önce kamu

kesimi tasarruf-yatırım açığı finansmanı için kullanılan dış kaynaklar, 2000’li

yıllardan itibaren daha çok özel kesim tasarruf-yatırım açığını finanse etmek

amacıyla kullanılmaktadır.

2.2.2. Uluslararası karşılaştırmalar

Türkiye’de tasarrufların, yatırımların ve cari açığın zaman içindeki

gelişiminin incelenmesinin yanı sıra Türkiye’deki tasarruf ve yatırım oranlarının

dünya, OECD ve diğer ülke grupları ortalamalarıyla karşılaştırılmasında da yarar

görülmektedir.

Dünyadaki tasarruf oranı 2013 yılında dünya gayri safi hasılasının yaklaşık

yüzde 25’i kadardır. Bölgelere ve ülke gruplarına göre ise yıllar itibarıyla tasarruf

oranlarının gelişimi farklılaşmaktadır. Bölgeler arasında bir karşılaştırma

yapıldığında tasarruf, büyüme ve gelişme arasında belirli bir model olmadığı

gözlenmektedir. Bu da bölgelerin birbirlerinden ve kendi içinde farklı olmasından

kaynaklanmaktadır.59

Bölgelere göre tasarruf ve yatırım oranları incelendiğinde, Grafik 2.8.a’da

görüleceği üzere, en yüksek tasarruf oranının, Çin ve Hindistan’ın da içinde yer

aldığı gelişmekte olan Asya ülkelerine ait olduğu görülmektedir. Ayrıca bu ülkelerde

son yıllarda tasarruflar yatırımları aşmaktadır. Gelişmekte olan Asya ülkelerinde

59 Gandelman, 2015:2

42

42

1990-1999 yılları arasında ortalama yüzde 31 olarak gerçekleşen tasarruf oranı,

2000-2013 yılları arasında yüzde 40’a yükselmiştir. 1997-1998 Asya krizinden önce

yatırım oranları tasarruf oranlarından yüksek olan, dolayısıyla tasarruf-yatırım açığı

olan söz konusu ülke grubunda, kriz sonrasında görülen yapısal dönüşümlerin

etkisiyle tasarruflar artmaya başlamış ve bu grup en fazla tasarruf oranına sahip ülke

grubu olmuştur.60 İlgili ülke grubunun en yüksek tasarruf oranlarına sahip olmasında

son yıllarda görülen yüksek büyüme performansının da etkili olduğu

değerlendirilmektedir. Söz konusu bölge 1980-2010 döneminde yıllık ortalama

yüzde 7,3 büyümeyle ilgili dönemde yıllık ortalama yüzde 3,4 olan dünya

büyümesinin oldukça üzerinde bir performans göstermiştir.

Grafik 2.8. Dünya’da ve Türkiye’de Tasarruf ve Yatırım Oranları (GSYH’ya Oran, Yüzde) a. Tasarruf Oranları

b. Yatırım Oranları

Kaynak: IMF Dünya Ekonomik Görünümü (WEO, Nisan 2015) Not 1: 2014 yılı ve sonrası IMF tahminlerini göstermektedir. Not 2: Ülke gruplarında yer alan ülkeler EK 3’te yer almaktadır.

60 Park ve Shin, 2009:2

05

1015202530354045

Dünya GelişmişEkonomiler

AvrupaBölgesi

YükselenPiyasalar

veGelişmekte

OlanÜlkeler

GelişmekteOlan Asya

Gelişen veYükselenAvrupa

Orta Doğuve Kuzey

Afrika

Sahra-altıAfrika

LatinAmerika veKarayipler

Türkiye

1990-1999 2000-2013 2014-2020

05

1015202530354045

Dünya GelişmişEkonomiler

AvrupaBölgesi

YükselenPiyasalar

veGelişmekte

OlanÜlkeler

GelişmekteOlan Asya

Gelişen veYükselenAvrupa

Orta Doğuve Kuzey

Afrika

Sahra-altıAfrika

LatinAmerika veKarayipler

Türkiye

1990-1999 2000-2013 2014-2020

43

43

Gelişmekte olan Asya ülkelerinde küresel finansal krize karşı sağlam bir

ekonomik ve finansal sistemin varlığı da tasarrufların artmasında oldukça etkili bir

faktör olmuştur. Bayar, 1992-2011 yılları arasındaki dönemde Asya ülkeleri için

finansal gelişme ile yurt içi tasarruflar arasındaki ilişkiyi incelediği çalışmasında;

finansal gelişme, ekonomik büyüme ile yurt içi tasarruflar arasında pozitif bir

ilişkinin olduğunu doğrulamıştır.61 Asya ülkelerinin yüksek tasarruf oranlarına sahip

olmasında etkili olan diğer faktörler arasında demografik faktörler, ihtiyati güdüyle

yapılan tasarruflar ve yatırımların yüksek getirilerinin olması gösterilmektedir.62

Gelişmekte olan Asya ülkelerinde tasarruf oranlarının yükselmesinde etkili

olan faktörlerden bir diğerinin de değer kaybeden reel döviz kuru olduğu

belirtilmektedir.63 Ayrıca, bu ülke grubunda yer alan Singapur ve Kore’de zorunlu

emeklilik sistemlerinin uygulanması da tasarrufların artmasında önemli etkenlerden

bir diğeridir.64 Söz konusu ülke grubu içinde tasarruf oranları dikkat çeken

ülkelerden birisi de Malezya’dır. Mali piyasaları oldukça gelişmiş olan Malezya

büyük ve canlı bir bankacılık sektörüne sahiptir. Büyük yurt içi sermaye piyasası

sayesinde Malezya şirketleri finansman gereklerini yerel düzeyde karşılayarak, kur

ve vade uyumsuzluğunu önleme fırsatına sahiptir. Kişi başına düşen geliri

Türkiye’den az olmasına rağmen tasarruf oranı Türkiye’nin oldukça üzerinde olan

Malezya Personel Yardım Fonu adı altında zorunlu tasarruf programı uygulanan

ülkelerden biridir.65

Yüksek tasarruf oranlarının görüldüğü diğer bir ülke grubu da Orta Doğu ve

Kuzey Afrika ülkelerinden oluşan gruptur. Bu grup içinde petrol ihraç eden birçok

zengin ülke bulunmaktadır. Söz konusu grubun yüksek tasarruf oranlarına sahip

olmasında bu ülkelerin etkisinin olduğu düşünülmektedir. Bu ülkelerin 2000-2013

yılları arasında ortalama tasarruf oranları yüzde 40’ın üzerindedir.66 Orta Doğu ve

61 Bayar, 2014:64 62 Rijckeghem, 2010:35 63 Montiel ve Serven, 2008:2 64 Park, 2011:3 65 Dünya Bankası, 2011:62 66 Ortadoğu ve Kuzey Afrika ülkeleri içerisinde petrol ihraç eden ülkeler Irak, Katar, Kuveyt, Suudi

Arabistan, Cezayir ve Libya olarak ele alınmıştır. Bu ülkelerin ortalama tasarruf oranları incelenmiştir.

44

44

Kuzey Afrika ülkelerinde geçtiğimiz yıllar içinde tasarruflarda bir artış eğiliminin

olduğu görülmekte ancak bu ülke grubu için IMF tahminlerine göre önümüzdeki

dönemde tasarruf oranlarının bir miktar azalacağı öngörülmektedir. Bu ülke

grubunda dikkat çeken en önemli unsur son yıllardaki tasarruf oranlarının yatırım

oranlarından oldukça yüksek oluşudur. Grafik 2.8’den görüldüğü üzere, 1990-1999

yılları arasında tasarruf ve yatırım oranları sırasıyla yüzde 22 ve yüzde 25 iken,

2000-2013 yılları arasında bu oranlar sırasıyla yüzde 36 ve yüzde 26 olarak

gerçekleşmiştir. Benzer bir tablo yükselen piyasalar ve gelişmekte olan ülke

grubunda da görülmektedir. 1990-1999 yılları arasında ortalama yüzde 22 olarak

gerçekleşen tasarruf oranı, 2000-2013 döneminde yüzde 30’a yükselmiştir.

Sahra-altı Afrika ülkeleri ise 1990-1999 yılları arasındaki dönem için

incelenen ülke grupları arasında ortalama yüzde 13 ile en düşük tasarruf oranına

sahip ülke grubudur. Sahra-altı ülkelerinde tasarrufların düşük olmasında dış

yardımların artmasının da etkisi vardır. Bu dönemde Sahra-altı Afrika ülkelerindeki

tasarruf oranlarının Asya ülke grubundan bu kadar farklı olmasında düşük kişi başına

gelir, yüksek genç bağımlılık oranı ve dış yardımların etkili olduğu

düşünülmektedir.67 2000’li yıllarda ise ekonomik büyüme oranlarının artmasıyla

beraber bu ülke grubunda tasarruf oranlarının yükseldiği ve 2000-2013 arasındaki

dönemde ortalama yüzde 19 olarak gerçekleştiği görülmektedir. 2015 yılı IMF

tahminlerine göre, 2014-2020 dönemi için bu ülke grubunda tasarruf oranlarının bir

miktar gerileyeceği öngörülmektedir.

Gelişmiş ülkelerde tasarruf oranlarının zaman içinde düştüğü görülmektedir.

Söz konusu ülke grubu içinde özellikle ABD’nin tasarruf oranlarındaki düşüş dikkat

çekmektedir. ABD’de 1990’lı yıllarda yüzde 20 civarında olan tasarruf oranı küresel

kriz döneminde yüzde 14 düzeyine kadar düşmüştür. Son yıllarda ise tasarruf

oranları bir miktar artmaya başlamış ve 2013 yılında yüzde 18 olarak

gerçekleşmiştir. ABD’de işgücü piyasasında görülen olumlu performans, yüksek ve

artan refah seviyesi tasarruf oranlarının düşmesinde etkili faktörler arasında

gösterilmektedir. Ayrıca, kamu bütçesini dengelemedeki başarı, ihtiyat güdüsüyle

67 Loayza ve ark., 2000:406-407

45

45

yapılan tasarruf ihtiyacını azaltmaktadır.68 Bunun yanı sıra, 2008 küresel kriz

dinamikleri arasında yer alan ABD’de düşük faiz oranları ve yüksek miktarda

sermaye girişinin etkisiyle krediye erişim kolaylaşmış bunun sonucunda konut

piyasasına olan talep ve borçlarla finanse edilen tüketim artmıştır. Bu artışta eşik altı

kredilerin (subprime mortgage credit)69 büyük etkisi olmuştur. 1990’lı yıllarda, konut

kredilerinin büyük bölümü yüksek kredibiliteli (prime mortgage) müşterilere

verilirken, ilerleyen zamanda söz konusu krediler daha düşük kaliteli (subprime

mortgage) müşterilere de verilmeye başlanmıştır. Krediye erişimin kolaylaşması

sonucu bireyler daha az tasarruf eder hale gelmiştir.70

Küresel krizden sonra ise ABD’nin cari açığı bir miktar düşse de cari açık

problemi hâlâ devam etmektedir. ABD’nin cari açık vermesinin nedenleri arasında,

tasarruf-yatırım fazlası veren gelişmekte olan ülkelerin (özellikle Asya ülkeleri)

ABD’nin cari açığını finanse etmesi gösterilmektedir. Asya krizi öncesinde bir çok

Asya ülkesi cari açık verirken, kriz sonrasında bir çok ülkede yüksek miktarda

sermaye çıkışları yaşanmıştır. Bunun üzerine Asya krizi sonrasında, söz konusu

ülkeler yüksek miktarda uluslararası rezerv biriktirme politikası uygulamaya

başlamıştır. 2000’li yıllarda Asya ülkeleri hem yüksek miktarda cari fazlaya hem de

uluslararası rezervlere sahip olmuştur. Asya ülkelerinin sahip olduğu uluslararası

rezervlerin büyük bir kısmı ABD Doları cinsinden varlıklardan (çoğunluğu ABD

hazine tahvilleri) oluşmaktadır. Dolayısıyla ABD’nin cari açığı Asya ülkeleri

tarafından rahatlıkla finanse edilebilmektedir. Başta Çin olmak üzere Asya

ülkelerinde, finansal piyasaların yeterince açık ve derin olmaması nedeniyle fazla

tasarrufların finansal sistemi gelişmiş olan ülkelere (özellikle ABD) gittiği de

belirtilmektedir.71 Ayrıca, ABD’nin yatırım fırsatları açısından karlı ve güvenli

olması yatırımcıların ABD’ye bol miktarda sermaye getirmesine neden olmaktadır.

68 Bardt ve Groemling, 2004:40 69 Eşik altı kredileri (subprime mortgage credit); birinci kalite kredibiliteye sahip olmayan kişilere

verilen konut kredisidir. Bu kişilerin özellikleri borçları için yapacakları anapara ve faiz ödemelerinin gelirlerine oranı %50’den yüksek olması, geçmişte aldıkları kredileri ödeyemedikleri için mahkemeye düşmüş olmaları ve son bir yıl içinde ödemelerini en az 30 gün aksatmış olmalarıdır (Özatay,2009:102).

70 University of North Carolina at Chapel Hill, Subprime Mortgage Crisis (çevrimiçi); Göçer, 2012:19-20

71 Felipe ve ark., 2006:28; Ferrucci ve Miralles, 2007:7; Ito ve Chinn, 2007:1

46

46

Gelişmiş ülkeler grubunda yer alan Almanya’da ise 2004 yılından sonra

görülen tasarruf artışı dikkat çekicidir. Almanya’da 1990 yılından 2004 yılına kadar

olan süreçte tasarruf oranlarında bir miktar düşüş yaşanmıştır. Yaşlı nüfus bağımlılık

oranında görülen artışın özel tasarrufların düşüşünde etkili olduğu

değerlendirilmektedir.72 Almanya’da 2003 yılında yüzde 21 olan tasarruf oranı 2007

yılında yüzde 27,5’e yükselerek 1990’lı yıllardan bu yana en yüksek seviyesine

ulaşmıştır. Son yıllarda bir miktar gerileyen Almanya tasarruf oranı 2013 yılında

yüzde 25 ile gelişmiş ülkelerin ortalaması olan yüzde 21 düzeyinin üzerinde

bulunmaktadır. Cari fazlası bulunan Almanya’nın büyük bir ihracatçı ülke olmasının

da tasarruf oranlarının yüksek olmasında etkili olduğu değerlendirilmektedir.

Dünya Bankası’nın 2030’a kadar dünya tasarruflarını tahmin ettiği raporunda,

gelişmekte olan ülkelerde tasarruf oranlarında meydana gelecek değişimde yaşlanan

nüfusun, ekonomik büyüme oranının ve finansal piyasaların derinliğinin etkili

olacağı belirtilmektedir. Gelişmekte olan ekonomilerde yaşlanan nüfus, hanehalkı

tasarruf oranları üzerinde bir baskı oluşturacaktır. Ancak yaşlanan nüfus aynı

zamanda genç işgücünün sermayeye göre oranının azalmasına dolayısıyla

sermayenin getirisine göre ücretlerin artmasına neden olacaktır. Göreli faktör

fiyatlarındaki bu kayma, yaşlı ve daha az tasarruf yapma eğiliminde olan varlık

sahiplerinden elde edilen gelirin daha genç ve daha yüksek tasarruf yapma

potansiyeline sahip olan çalışanlara doğru yeniden dağıtılmasına neden olacaktır. Bu

durum tasarruflar üzerindeki azalma baskısını bir miktar hafifletecektir. Yüksek

büyüme oranlarının gelişmekte olan ekonomilerde tasarrufları arttırması

beklenmektedir. Aynı zamanda yaşam beklentisinin uzaması, gelecek yıllardaki

eğitimin ve emeklilik döneminin finansmanının sağlanması için gerekli olan

tasarrufların artırılmasına neden olacaktır. Yaş-kazanç profilinde daha eğitimli

çalışanların artmasının tasarruf oranlarını artırması beklenmektedir. Söz konusu

raporda, gelişmekte olan ülkelerde finansal derinleşmenin tasarruflar üzerinde aşağı

yönlü bir baskı oluşturabileceğine yer verilmiştir. Özellikle finansal gelişme, likidite

kısıtlarını azaltacağından, bireylerin ve getirisi yüksek olan yatırımlara sahip olan

firmaların tasarruf yapma ihtiyacını azaltacaktır. Finansal derinleşme, sigorta ve

72 Bardt ve Groemling, 2004:40

47

47

emeklilik programlarına erişimi ve kullanımı artırabileceği için ihtiyati güdüyle

yapılan tasarruf ihtiyacını da azaltacaktır. Fakat finansal derinleşme aynı zamanda

sermayenin daha etkili dağılımını sağlayarak daha yüksek büyüme oranlarının

gerçekleşmesine katkıda bulunabilecektir. Bu da tasarrufların artmasına neden

olacaktır. Yaşlanma, ekonomik büyüme ve finansal derinleşme arasında etkileşim

sonucunda gelişmekte olan ülkelerde tasarruf oranlarının, Dünya Bankası’nın

tahminlerine göre 2014 yılında tepe noktası olarak değerlendirilen yüzde 34

seviyesinden 2030 yılındaki yüzde 32 seviyesine gerileyeceği öngörülmektedir.73

Dünya Bankası raporunda tasarruf oranlarındaki değişimin bölgelere göre

farklılaştığına da değinilmiştir. Doğu Asya, Doğu Avrupa ve Orta Asya’nın tasarruf

oranları yaşlanmadan dolayı aşağı yönlü baskı altında kalsa da, yüksek büyüme

oranları bu baskıyı hafifletmektedir. Bu nedenle tasarruf oranlarının yüksek gelirli

ülkelerdeki kadar düşmeyeceği tahmin edilmektedir. Örneğin, Endonezya’nın yaşlı

bağımlı nüfus oranı yüksek gelirli ülkelerdeki kadar hızlı artmasına rağmen, 2010 ve

2030 arasında Endonezya’nın tasarruf oranının yüzde 32’den yüzde 31’e düşmesi

beklenirken, yüksek gelirli ülkelerde bu oranın yüzde 18’den yüzde 16’ya düşmesi

beklenmektedir. Burada tasarruf oranları arasındaki farklılıkta en çok Endonezya’nın

büyüme oranı olmak üzere, finansal sektör derinliği, sosyal güvenlik siteminin

boyutu gibi yapısal değişkenler etkilidir. Diğer taraftan, görece genç ve hızlı artan

nüfus oranına sahip Sahra-altı Afrika’nın yüksek büyüme oranlarının etkisiyle söz

konusu dönemde tasarrufları düşmeyen tek ülke grubu olacağı tahmin edilmektedir.74

Latin Amerika ve Karayipler bölgesi incelendiğinde Tablo 2.7’de görüleceği

üzere, 1990-1999 yılları arasındaki dönem için ortalama yüzde 16,7 olan tasarruf

oranları, 2000-2009 yılları arasında ortalama yüzde 20,2’ye yükselmiştir. Bu ülke

grubundaki tasarruf oranları her iki dönemde de dünya ortalamasının altında

kalmaktadır. 2010-2013 yılları arasında ise tasarruf oranları sınırlı bir miktarda düşüş

göstermiş ve ortalama yüzde 19,9 olarak gerçekleşmiştir. Bu grupta küçük ülkelerde

tasarruf oranlarının azlığı dikkat çekmektedir. Doğal afetler ve mal fiyatlarındaki

oynaklık gibi dışsal şoklar sebebiyle ülkeler arası tasarruf oranları farklılaşmakta ve

73 Dünya Bankası, Global Saving in 2030 (çevrimiçi) 74 Dünya Bankası, Global Saving in 2030 (çevrimiçi)

48

48

bu faktörler grubun tasarruf oranlarının düşük kalmasında etkili olmaktadır.75 Latin

Amerika ülkelerindeki tasarruf oranları Asya ülkelerine göre geçmişten günümüze

hep düşük seviyelerde kalmıştır. Latin Amerika’nın geçmişten günümüze düşük olan

ekonomik büyümesi, tasarruf oranlarının düşük seviyelerde kalmasında önemli

etkenler arasında gösterilmektedir.76

Tablo 2.7. Seçilmiş Ülke Gruplarının Tasarruf Oranları (Yüzde)

1980-89 1990-99 2000-09 2010 2011 2012 2013

Dünya 23,1 22,9 23,6 24,4 25,2 25,5 25,6

Gelişmiş Ekonomiler 23,1 23,1 21,6 20,0 20,5 20,9 21,1

Avrupa Birliği 21,9 21,8 21,7 20,5 21,3 20,8 20,9

Yükselen Piyasalar ve Gelişmekte Olan Ülkeler 21,6 22,3 29,4 32,6 33,4 33,1 32,5

Gelişmekte Olan Asya 25,2 31,1 38,8 44,5 43,9 43,7 43,5

Gelişen ve Yükselen Avrupa 24,4 19,9 17,1 15,9 16,7 16,5 16,6

Orta Doğu ve Kuzey Afrika 22,9 22,4 35,8 35,9 40,3 39,0 36,8

Sahra-altı Afrika 14,4 13,7 19,7 20,1 19,6 18,8 17,6

Latin Amerika ve Karayipler 18,6 16,7 20,2 20,4 20,7 19,8 18,8

Kaynak: IMF Dünya Ekonomik Görünümü (WEO, Nisan 2015)

Gavin ve ark. (1997:7) diğer tüm faktörler sabitken Latin Amerika

ekonomilerinin ortalama büyüme oranını kullanarak Doğu Asya ülke grubu için

tasarruf oranlarını tahmin etmişlerdir. Bu çalışmada, Doğu Asya ekonomilerinin

Latin Amerika ülkeleri ile aynı oranda büyümeleri durumunda, tasarruf oranlarının

Latin Amerika’ya göre çok daha düşük düzeyde olacağı tahmin edilmiştir. Bu sonuç

Latin Amerika ekonomilerinde tasarruf oranlarının düşük kalmasında büyüme

oranının oldukça etkili bir faktör olduğunu göstermektedir. Tablo 2.8’de verilen ülke

grupları içinde Latin Amerika ve Karayipler bölgesinin büyüme oranları

incelendiğinde, tasarruf oranlarında olduğu gibi büyüme oranlarının da 1980’li yıllar

dışında tüm dönemlerde dünya ortalamasının altında kaldığı görülmektedir.

75 Grigoli ve ark., 2015:3 76 Monteiro ve ark, 2012:3

49

49

Tablo 2.8. Seçilmiş Ülke Gruplarının Büyüme Oranı (Yüzde)

1980-89 1990-99 2000-09 2010 2011 2012 2013

Dünya 3,2 3,1 3,9 5,4 4,2 3,4 3,4

Gelişmiş Ekonomiler 3,1 2,7 1,8 3,1 1,7 1,2 1,4

Avrupa Birliği 2,2 2,1 1,8 2,0 1,8 -0,4 0,1

Yükselen Piyasalar ve Gelişmekte Olan Ülkeler 3,5 3,7 6,1 7,4 6,2 5,2 5,0

Gelişmekte Olan Asya 6,6 7,1 8,1 9,6 7,7 6,8 7,0

Gelişen ve Yükselen Avrupa 2,2 1,7 3,9 4,8 5,4 1,3 2,9

Orta Doğu ve Kuzey Afrika 1,4 4,4 5,5 5,1 4,5 4,9 2,3

Sahra-altı Afrika 2,6 2,7 5,7 6,7 5,0 4,2 5,2

Latin Amerika ve Karayipler 2,1 2,9 3,2 6,1 4,9 3,1 2,9

Türkiye 4,2 4,0 3,8 9,2 8,8 2,1 4,1 Kaynak: IMF Dünya Ekonomik Görünümü (WEO, Nisan 2015)

Latin Amerika ülkelerinin tasarruf oranları dünya ortalamasının altında kalsa

da, söz konusu ülke grubunda 2000’li yıllardan sonraki tasarruf oranlarındaki artış

dikkat çekicidir. Corbo raporunda (2008:10-36), 2000’li yıllardan itibaren Latin

Amerika ekonomilerinde tasarruflar ve yatırımların yükselmesinde; makroekonomik

istikrarın sağlanmasındaki ilerleme, iç sermaye piyasalarındaki gelişmeler ve özel

emeklilik sistemlerindeki büyüme gibi faktörlerin katkıda bulunduğu

belirtilmektedir. Latin Amerika ekonomileri ihtiyatlı para ve maliye politikaları ve

esnek döviz kuru rejimiyle makro ekonomik istikrarı sağlamıştır. İstikrarlı bir

makroekonomik ortamın karar almayı kolaylaştırıcı etkisi, tasarrufların dolayısıyla

yatırımların artırılmasına ve yeni teknolojilerin benimsenmesine katkıda

bulunmuştur.

50

50

Grafik 2.9. 1990-1999 ve 2000-2013 Dönemlerine İlişkin Seçilmiş Ülkelerin Tasarruf Oranlarının Karşılaştırması

(Yüzde)

Kaynak: IMF Dünya Ekonomik Görünümü (WEO, Nisan 2015)

1990-1999 yılları arasında ortalama yüzde 21,5 düzeyinde tasarruf oranına

sahip olan Türkiye’de bu oran, 2000-2013 yılları arasında ortalama yüzde 15,7’ye

düşmüştür. Türkiye’nin tasarruf oranı 1990’lı yıllarda Latin Amerika ülkelerinin

tasarruf oranlarının ortalamasına benzerlik gösterirken, 2000’li yıllarda söz konusu

ülke grubundan ayrışmaktadır. Türkiye ile aynı gelir grubundaki Latin Amerika

ülkeleri karşılaştırıldığında, Grafik 2.9’da görüldüğü üzere 2000-2013 yılları

arasında en düşük tasarruf oranına sahip olan ülkenin Türkiye olduğu görülmektedir.

Dönemler itibarıyla karşılaştırıldığında, aynı gelir grubunda yer alan Latin Amerika

ülkelerinde tasarruf oranları 2000-2013 döneminde artarken Türkiye’de söz konusu

dönemde tasarrufların düştüğü dikkat çekmektedir. Latin Amerika ülkeleri arasında

2000’li yıllarda Bolivya, Ekvador ve özellikle Venezuala’nın tasarruf oranlarındaki

artış göze çarpmaktadır. Bolivya için 1990-1999 yılları arasındaki dönemde ortalama

yüzde 10,8 olan tasarruf oranı, 2000-2009 yılları arasında ortalama yüzde 19,3’e ve

2010-2013 yılları arasında ortalama yüzde 24,9’a yükselmiştir. Benzer şekilde,

Ekvador’da 1990-1999 yılları arasındaki dönemde yaklaşık yüzde 15 olan tasarruf

oranı, 2000-2009 yılları arasında yüzde 23 olarak gerçekleşmiş; 2010-2013 yılları

arasında ise ortalama yüzde 27,7’ye yükselmiştir. Venezuela’da ise 1990’lı yıllarda

ortalama yüzde 23,4 olan tasarruf oranı, 2000’li yıllarda ortalama yüzde 34’e

yükselmiş; 2010-2013 dönemi arasında ise ortalama yüzde 26,8 olarak

0

5

10

15

20

25

30

35

1990-1999 2000-2013

51

51

gerçekleşmiştir. Petrol ihracatçısı olan Venezuela’nın petrol fiyatlarındaki

yükselişinde etkisiyle artan tasarruf oranları ile Latin Amerika ülkelerinden ayrıştığı

görülmektedir.

Grafik 2.10. Gelir Gruplarına göre Ülkelerin Tasarruf ve Yatırım Oranları (GSYH’ya Oran, Yüzde)

a. Tasarruf Oranları

a. Yatırım Oranları

Kaynak: Dünya Bankası Dünya Gelişme Göstergeleri (WDI, 2014) Not: Dünya Bankası tanımına göre belirlenen gelir gruplarındaki ülke listesi EK 4’te yer almaktadır.

Gelir gruplarına göre ülkelerin tasarruf ve yatırım oranlarının yer aldığı

Grafik 2.10 incelendiğinde, en yüksek tasarruf oranlarına sahip ülke grubunun orta-

yüksek gelir grubu olduğu görülmektedir. Bu grubun tasarruf oranı 2000-2013

yıllarında diğer dönemlere kıyasla artış göstermiştir. Türkiye ise içinde olduğu bu

gruptan söz konusu dönem aralığında ayrışmaktadır. Orta-yüksek gelir grubu için

05

101520253035

1980-89 1990-99 2000-13

0

5

10

15

20

25

30

1980-89 1990-99 2000-13

52

52

yatırımlar incelendiğinde, tasarruf oranlarına benzer şekilde, yatırımların da

dönemler itibarıyla arttığı görülmektedir. Söz konusu ülke grubunda tasarruf oranları

1990-1999 yılları arasında yüzde 28,6 iken 2000-2013 yılları arasında yüzde 31’e

yükselmiştir.

Yüksek gelir grubundaki ülkelerde ise dönemler itibarıyla hem tasarruf

oranlarında hem de yatırım oranlarında azalma olduğu görülmektedir. Burada,

yüksek gelir grubundaki ülkeleri OECD üyesi olanlar ve olmayanlar olarak ikiye

ayırarak incelemek yararlı olacaktır. OECD üyesi olmayan yüksek gelir grubundaki

ülkelerin tasarruf oranları 1990-1999 yılları arasında ortalama yüzde 29,5 iken 2000-

2013 arasında ortalama yüzde 35,2 olmuştur. Bu grupta yer alan ülke sayısının az

olduğu göz önünde bulundurulmalıdır. Yüksek gelir grubunda yer alan OECD üyesi

ülkelerde ise 1990-1999 yılları arasında ortalama yüzde 23 olan tasarruf oranları,

2000-2013 yılları arasında yüzde 21’e düşmüştür.77 OECD ülkeleri genelinde ise

1990-1999 ile 2000-2013 yılları arasındaki dönemde tasarruf oranlarının benzer

düzeyde olduğu görülmektedir.

Dünyanın en düşük tasarruf oranlarına sahip ülkeleri ise beklendiği üzere

düşük gelir grubunda yer alan ülkelerdir. Bu ülke grubunda tasarruf oranları 1990-

1999 yılları arasında yüzde 9 iken, 2000-2013 yılları arasında yüzde 11 olarak

gerçekleşmiştir. Buna göre Türkiye'nin tasarruf oranları, düşük gelir grubundaki

ülkelerin tasarruf oranlarından yüksek, OECD ülkeleri ve içinde yer aldığı orta-

yüksek gelir grubundaki ülkelerin tasarruf oranlarıdan daha düşük düzeyde

bulunmaktadır. 2000’li yıllardan bu yana ortalama yüzde 20’lik yatırım oranına sahip

Türkiye’nin, yatırım oranları açısından aynı gelir grubunda yer aldığı ülkelerin ve

Asya ülkelerinin gerisinde kaldığı görülmektedir.

Türkiye ile BRIC olarak adlandırılan yükselen piyasa ekonomilerinin tasarruf

oranları karşılaştırıldığında, Çin’in yüksek bir oranla ilk sırada yer aldığı

görülmektedir. Çin, gelişmekte olan Asya ülkeleri arasında en yüksek tasarruf

oranına sahip ülkelerin başında gelmektedir. Tablo 2.9’da görüleceği üzere, 1980’li

yıllarda ortalama yüzde 34,6 olan Çin’in tasarruf oranı, 1990-1999 ve 2000-2009

77 Dünya Bankası, Dünya Kalkınma Göstergeleri, 2014

53

53

yılları arasında sırasıyla yüzde 39,4 ve yüzde 45,9 olarak gerçekleşmiştir. Çin’in

tasarruf oranları 2008 yılında yaklaşık yüzde 53 ile en yüksek seviyeye ulaştıktan

sonra bir miktar gerilese de son yıllarda hâlâ yüzde 50’lere yakın bir düzeyde

gerçekleşmeye devam etmektedir. Çin aynı zamanda yatırımlarından fazla tasarrufa

sahip olduğu için tasarruf fazlası olan ülkelerden biridir. Tasarruf fazlası oluşmasında

kamu sektörü tasarruflarının artması ve kamunun tasarruf fazlası vermesi etkilidir.78

Aynı zamanda kamu tasarruflarının yanında şirket tasarruflarının da arttığı

belirtilmektedir. Çin’de artan tasarrufların nedenlerinin incelendiği çalışmalarda;

barınma, eğitim ve sağlık harcamalarında özel kesimin yükünün artması ve ihtiyati

amaçlı olarak kentsel hanehalkı tasarruflarının artmasının etkili olduğu

belirtilmektedir. Çalışma çağındaki nüfusun artması, kurumsal yeni yapılanmada

katılık, küçülen sosyal güvenlik ağı, kısmi finanse edilen emeklilik sistemine geçiş

ve Çin’de nüfus yapısındaki değişim sonucu miras bırakma güdüsüyle yapılan

tasarruflar Çin’in son yıllarda artan tasarruf oranları ile ilişkilendirilmektedir. Diğer

taraftan, Çin’deki finansal piyasalardaki gelişmelerin dengesiz olması da önemli bir

faktördür. Hanehalklarıyla, küçük ve orta ölçekli işletmeler için sıkı kredi

kısıtlamaları mevcutken kamu iktisadi teşebbüslerinin krediye erişim imkânı daha

kolaydır. Bu nedenle hanehalklarıyla, küçük ve orta ölçekli işletmeler tasarruflarıyla

kendilerini finanse etmek zorunda kalmıştır. Fakat Çin’in tasarruf oranlarının bu

kadar yükselmesinde en önemli faktörün yüksek büyüme oranları olduğu

belirtilmektedir.79

BRIC ülkeleri arasında Çin’den sonra en yüksek tasarruf oranına sahip ülke

Hindistan’dır. 1980-1989 yılları arasında ortalama yüzde 19,3 olan tasarruf oranı,

1990-1999 yılları arasında ortalama yüzde 23,1, 2000-2009 yılları arasında ortalama

yüzde 30,7 olarak gerçekleşmiştir. 2008 küresel finans krizinden sonra tasarruf

oranlarında bir miktar gerileme yaşansa da 2011 yılında yüzde 34,7 oranında bir

seviyeye ulaşmıştır. Bu yıldan itibaren tasarruf oranları düşüş eğilimine girse de

78 Herrmann ve Winkler, 2008:15 79 Dünya Bankası, Global Saving in 2030 (çevrimiçi)

54

54

Hindistan hâlâ yüzde 30’un üzerinde tasarruf oranıyla dünya ortalamasının üzerinde

ve en yüksek tasarruf oranına sahip ülkeler arasında yer almaktadır.

Tablo 2.9. Türkiye ve BRIC Ülkelerinin Tasarruf Oranı (Yüzde)

1980-89 1990-99 2000-09 2010 2011 2012 2013

Brezilya 18,1 17,3 18,0 19,7 19,8 18,1 17,6

Çin 34,6 39,4 45,9 52,1 50,2 50,3 49,7

Hindistan 19,3 23,1 30,7 33,7 34,7 31,5 30,8

Rusya - 27,3 30,0 26,1 29,5 27,2 23,3

Türkiye 21,5 21,6 15,8 13,3 13,9 14,0 12,8 Kaynak: IMF Dünya Ekonomik Görünümü (WEO, Nisan 2015)

2008 küresel finans krizinden etkilenen ve bu dönemden sonra tasarruf

oranları Hindistan ile benzer bir eğilim sergileyen Rusya da Çin gibi tasarruf fazlası

veren ülkelerden birisidir. Tablo 2.9’da görüldüğü üzere, 1990’lı yıllarda ortalama

yüzde 27,3 olan tasarruf oranı, 2000-2009 yılları arasında ortalama yüzde 30

düzeyine ulaşmıştır. Son yıllarda tasarruf oranlarında bir miktar gerileme yaşanmış

ve 2013 yılında Rusya’nın tasarruf oranı yüzde 23,3 olarak gerçekleşmiştir.

BRIC grubu ülkeleri içinde Brezilya tasarruf oranları bakımından son sırada

yer almaktadır. 1990’lı yıllarda ortalama yüzde 17,3 olan tasarruf oranı 2000-2009

yılları arasında ortalama yüzde 18 olarak gerçekleşmiştir. BRIC ülkeleri içinde

Brezilya’nın tasarruf oranları bakımından geride kalmasında Brezilya’da görülen

düşük büyüme oranlarının etkili olduğu değerlendirilmektedir.

Tablo 2.10. Türkiye ve BRIC Ülkelerinin Büyüme Oranı (Yüzde)

1980-89 1990-99 2000-09 2010-13

Brezilya 3,0 1,7 3,4 4,0 Çin 9,8 10,0 10,3 8,8 Hindistan 5,5 5,7 6,9 7,2 Rusya - -3,8 5,5 3,4 Türkiye 4,2 4,0 3,8 6,1 Kaynak: IMF Dünya Ekonomik Görünümü (WEO, Nisan 2015)

Tablo 2.10’da görüldüğü üzere, 1990’lı yıllarda ortalama yüzde 1,7 oranında

büyüyen Brezilya, 2000-2009 yılları arasında ortalama yüzde 3,4 oranında

büyümüştür. Son yıllarda da düşük büyüme performansını sürdüren Brezilya’da

55

55

büyüme oranı 2013 yılında yüzde 2,7 olarak gerçekleşmiş, büyüme oranı bakımından

Brezilya BRIC ülkeleri içinde Rusya’nın üzerinde, ancak Çin ve Hindistan’ın

oldukça gerisinde yer almıştır. Ancak Grafik 2.11.a’da görüleceği üzere, tasarruf

oranları 2003 yılına kadar Türkiye’nin gerisinde olan Brezilya sonraki yıllarda bu

farkı kapatarak Türkiye’nin önüne geçmiştir.

Grafik 2.11. Türkiye ve BRIC Ülkelerinin Tasarruf ve Yatırım Oranları ve Bu Ülkelere İlişkin Tahminler

(GSYH’ya Oran, Yüzde) a. Tasarruf Oranları

b. Yatırım Oranları

Kaynak: IMF Dünya Ekonomik Görünümü (WEO, Nisan 2015) Not: 2014 yılı sonrası değerler IMF tahminlerini göstermektedir.

10152025303540455055

Brezilya Çin Hindistan Rusya Türkiye

101520253035404550

Brezilya Çin Hindistan Rusya Türkiye

56

56

Benzer bir karşılaştırmanın incelendiği Yükseler (2011) çalışmasında,

Türkiye ile 15 ülkenin80 tasarruf ve yatırım oranları 1997-2010 yılları arasındaki

dönem için karşılaştırılmıştır. 1997-2010 döneminde 15 ülkede yatırım/GSYH oranı,

ortalama yüzde 21,7’dir. Bu oran, Türkiye için yüzde 19,6’dır. Çalışmanın ayrıldığı

iki alt dönemde, 1997-2004 yılları arasında incelenen 15 ülkenin yatırım/GSYH

oranı ortalama yüzde 21 iken, 2005-2010 yılları arasında bu oran ortalama yüzde

22,6’ya yükselmiştir. Türkiye’de ise bu oran 1997–2004 yılları arasında ortalama

yüzde 19,2 olarak gerçekleşmiş ve 2005–2010 yılları arasında sınırlı ölçüde bir artış

göstererek yüzde 20’ye yükselmiştir. 1997-2010 yılları arasında Türkiye’de

tasarrufların GSYH’ya oranı 15 ülke genelinin oldukça gerisinde bulunmaktadır.

1997-2010 yılları arasında 15 ülke genelinde ortalama tasarruf oranı yüzde 22,7 iken,

Türkiye’de bu oran yüzde 17,8’dir. Alt dönemler itibarıyla incelendiğinde, 1997–

2004 yılları arasında 15 ülke genelinde ortalama yüzde 21,6 olan tasarruf oranı,

2005–2010 yılları arasında ortalama yüzde 24,2’ye yükselmiştir. Türkiye’de ise aynı

dönemde tasarruf oranı ortalama yüzde 19,2’den yüzde 15,9’a gerilemiştir. Bu

çalışmada, 2005-2010 yılları arasında Türkiye gibi tasarruf oranı belirgin olarak

gerileyen ülkelerin sırasıyla, Yunanistan, ABD, İngiltere ve İtalya olduğu

belirtilmiştir. Çin, Almanya ve Brezilya ise tasarruf oranları yükselen ülkeler

arasındadır. Dönemler itibarıyla yatırım ve tasarruf oranlarındaki bu değişimler,

ülkeler için tasarruf-yatırım açığı veya fazlasını belirlemiştir. 15 ülke genelinde

1997–2005 yılları arasında GSYH’ya oran olarak yüzde 0,6 düzeyinde olan tasarruf-

yatırım fazlası, 2005–2010 yılları arasında yüzde 1,6’ya yükselmiştir. Türkiye’de ise

1997–2004 döneminde, yatırım-tasarruf oranı birbirine yakın iken, 2005–2010 yılları

arasında ise ortalama yüzde 4,1 oranında tasarruf-yatırım açığı ortaya çıkmıştır.

Türkiye’de tasarruf oranlarının gelişiminin incelendiği bölümde belirtildiği gibi bu

çalışmada da 2005–2010 yılları arasında, tasarruf-yatırım açığındaki artışta, yatırım

oranındaki yükselişin değil, tasarruf oranındaki düşüşün etkili olduğu vurgulanmıştır.

Özetle, mevcut durumda Türkiye’nin tasarruf oranları dünya genelinden,

OECD ülkelerinin ve içinde yer aldığı orta-yüksek gelir grubunda yer alan ülkelerin

80 Çalışmada ele alınan ülkeler Almanya, İtalya, Fransa, İspanya, İngiltere, Yunanistan, Japonya,

Rusya, Polonya, Çin, Güney Kore, Tayland, Malezya, Brezilya ve ABD’dir.

57

57

ortalamasından daha düşük; düşük gelir grubundaki ülkelerin ortalamasından daha

yüksek düzeyde bulunmaktadır. Türkiye’nin içinde yer aldığı gelir grubu olan orta-

yüksek gelir grubunun tasarruf oranı 2000-2013 yılları arasındaki dönemde artış

gösterirken, bu dönemde Türkiye’nin bu gruptan ayrıştığı ve tasarruf oranlarının

azaldığı gözlenmektedir. Türkiye’nin tasarruf oranları bakımından aynı gelir

grubunda yer aldığı Latin Amerika ülkelerinin gerisinde kaldığı ve 2000-2013 yılları

arasındaki dönemde bu ülkelerin tasarruf oranları artarken, Türkiye’nin bu

ülkelerden de olumsuz olarak ayrıştığı görülmektedir. Benzer şekilde, yatırım

oranları bakımından da Türkiye’nin aynı gelir grubunda yer aldığı ülkelerden ve

Asya ülkelerinden geri kaldığı gözlenmektedir.

2.3. Özel Tasarruf Oranlarındaki Düşüşün Nedenleri

2000 yılında yüzde 18,4 olarak gerçekleşen yurt içi tasarruf oranı, 2015 yılına

gelindiğinde yüzde 14,3’e gerilemiştir. Söz konusu tasarrufları oluşturan kalemlerden

biri olan kamu tasarruf oranı 2000 yılında yüzde -3,4 iken, 2015 yılında yüzde 4,3’e

yükselmiştir. Yurt içi tasarrufları oluşturan bir diğer kalem olan özel tasarruf oranı

2000 yılında yüzde 21,8 iken, 2015 yılında bu oran yüzde 10’a gerilemiştir.

2000 yılından itibaren toplam yurt içi tasarruf oranlarında görülen düşüşün

temelinde özel tasarruf oranlarındaki azalma yer almakta ve literatürde yapılan

çalışmalarda bu düşüşün nedenleri arasında çeşitli ekonomik, finansal ve demografik

faktörler gösterilmektedir. 2000’li yıllardan sonra ekonomik büyüme oranı ve

hanehalkı tüketiminde görülen artışlar, enflasyon ve faiz oranlarındaki düşüşler, dış

ticaret haddinde görülen bozulmalar, kentleşme oranlarındaki artış özel

tasarruflardaki düşüşte en çok etkili olduğu belirtilen faktörler arasında

gösterilmektedir. Ayrıca, 2001 yılından sonra görülen makroekonomik istikrarın da

tasarruf oranlarının düşmesinde etkili olduğu belirtilmektedir. Özel tasarruf oranının

düşük seviyelerde kalmasında, finansal sistemin bankacılık sektörü ağırlıklı

olmasının getirdiği finansal ürün çeşitliliğinin az olması, kadın istihdamının hâlâ

düşük düzeylerde kalması ve üretimde gözlenen yoğun ithalat bağımlılığı etkili olan

58

58

önemli faktörler arasında yer almaktadır.81 Türkiye’de özel tasarrufların düşmesinde

etkili olan bu değişkenlerin zaman içindeki gelişimi aşağıda incelenmektedir. Özel

tasarruf oranlarındaki düşüşün büyük bir kısmı hanehalkı tasarruf oranlarının

azalmasından kaynaklanmaktadır. 2000’li yıllarda özel tasarrufların ortalama yüzde

70’ini hanehalkı tasarrufları oluşturmaktadır. Dolayısıyla, hanehalkı tasarruf

oranlarında görülen düşüş özel tasarruf oranları üzerinde oldukça etkilidir. Hanehalkı

tasarrufları Üçüncü Bölümde detaylı bir şekilde incelenmekle birlikte hanehalkı

geliri ve tüketimine ilişkin temel hususlara bu bölümde kısaca yer verilmektedir.

2.3.1. Kredi genişlemesi ve hanehalkı borçlanmasında artış

Özel tasarruflarda önemli bir payı olan hanehalkı tasarruflarının GSYH’ya

oran olarak düşmesinde hanehalkı tüketim harcamalarında görülen artış etkilidir.

Hanehalkı tüketimindeki artışı incelemeden önce hanehalkı kullanılabilir gelirindeki

gelişmelere değinmek faydalı olacaktır. Tablo 2.11’den görüleceği üzere, 2003-2013

yılları arasında hanehalkı kullanılabilir gelirinde yıllar itibarıyla oldukça sınırlı

düzeyde bir artış olduğu gözlenmektedir. Gelirdeki sınırlı artışa karşılık tüketim

imkanlarındaki artış nedeniyle hanehalkı tüketiminin gelirinden daha hızlı arttığı

dolayısıyla tasarruf eğiliminin azaldığı bir döneme girildiği gözlenmektedir.

Tablo 2.11. Hanehalklarının Ortalama Yıllık Gelirleri (2003-2013) (2003 Yılı Fiyatlarıyla, TL)

2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013

HH.

Geliri 10.149 11.323 11.993 12.684 12.663 13.082 13.109 13.032 14.197 14.617 14.618

Kaynak: TÜİK Hanehalkı Bütçe Anketleri ve Yazar Hesaplamaları

Grafik 2.12’de görüleceği üzere, 1998 yılında yüzde 70,8 düzeyinde olan

yerleşik ve yerleşik olmayan hanehalkı tüketim harcamasının GSYH içindeki payı

2000’li yıllarda yüzde 75’in üzerine çıkmıştır. 2014 yılında hanehalkı tüketim

harcamasının GSYH içerisindeki payı yüzde 73,0 olarak gerçekleşmiştir.

81 Karagöl ve Özcan, 2014:13-20

59

59

Grafik 2.12. Toplam Hanehalkı Tüketimi (Cari Fiyatlarla, GSYH’ya Oran, Yüzde)

Kaynak: TÜİK Not: Hanehalkı tüketim harcaması kapsamında; hanehalklarının yapmış olduğu satın alışlar, kendi

üretiminden tüketimi, çalışan hanehalkı fertlerinin işyerinden ayni gelir olarak getirdikleri, hanehalkının hediye ve/veya yardım etmek amacıyla satın aldıkları ile son bir yıl içinde satın alınan otomobil, beyaz eşya, bilgisayar, televizyon, kamera, mobilya, klima vb. dayanıklı tüketim mallarına yapılan harcama bilgileri bulunmaktadır.

GSYH’ya oran olarak hanehalkı tüketiminin artmasında hanehalkının tüketici

kredisine erişiminin ve tüketici kredileri kapsamında yer alan kredi kartı

kullanımının artması oldukça etkilidir.82 Bankacılık sektörünün dış finansmana

erişimi 2000’li yıllarda makroekonomik koşullarda yaşanan iyileşme sonucunda

kolaylaşmıştır. Söz konusu dönemde bankacılık sektörü, fon kaynak maliyetinin

düşük olması ve küresel likidite bolluğu nedeniyle yabancı para cinsinden kaynaklara

rahatça erişebilmiştir.83 Bunun sonuncunda da bankaların sağladığı tüketici kredileri

miktarı artmıştır. Böylece, hanehalkının yararlandığı tüketici kredileri içinde yer alan

konut kredisi gibi dayanıklı tüketim malı harcamalarının yanında ihtiyaç kredisi

kullanımı da artmıştır (Grafik 2.13).

82 Tüketici kredileri konut, taşıt, ihtiyaç, diğer tüketici kredileri ve bireysel kredi kartlarının

toplamından oluşmaktadır. Konut kredisi konut edinmek, taşıt kredisi kişisel kullanım amacıyla alınan taşıtları edinmek amacıyla kullandırılmaktadır. İhtiyaç kredisi ise dayanıklı tüketim malları, yarı dayanıklı tüketim malları ile evlilik, eğitim ve sağlık gibi ihtiyaçların karşılanması amacıyla kullandırılmaktadır. Kredili mevduat hesaplarının da bulunduğu konut, taşıt ve ihtiyaç kredisi tanımına girmeyen tüketici kredileri de diğer tüketici kredilerini oluşturmaktadır (Demirezen, 2015:23).

83 Çolak ve Öztürkler, 2012:18

70

71

72

73

74

75

76

77

60

60

Grafik 2.13. Krediler (2003 Fiyatlarıyla, Milyar TL)

a. Toplam Krediler ve Alt Kalemleri

b. Tüketici Kredileri ve Alt Kalemleri

Kaynak: BDDK

Tüketici kredilerinin toplam krediler içindeki payı 2003 yılında yüzde 19,8

iken 2013 yılında yüzde 31,7’ye yükselmiştir (Tablo 2.12). Kullanılan toplam kredi

miktarı verileri, başta konut ve ihtiyaç kredisi artışları olmak üzere tüketici

0

100

200

300

400

500

600

Toplam Krediler Ticari Krediler Tüketici Kredileri

0

20

40

60

80

100

120

140

Konut Kredisi Taşıt Kredisi İhtiyaç Kredisi

Bireysel Kredi Kartı Diğer Tüketici Kredileri

61

61

kredilerindeki artışlara dikkat çekmektedir (Tablo 2.13).84 2001 krizinden sonra

gerçekleşen bu artışta kriz döneminde baskılanmış olan tüketimin gerçekleşmesinin

de etkili olabileceği düşünülmektedir.85 Bankalararası Kart Merkezi verilerine göre,

kullanılan kredi kartı sayısı 2001 yılında 13 milyon iken 2014 yılında 57 milyona

yükselmiştir. Ancak 2014 yılında alınan makro ihtiyati tedbirler sonucunda 2014

yılında kullanılan tüketici kredilerinde bir miktar gerileme olduğu ve tüketici

kredilerinin toplam krediler içindeki payının yüzde 28,7’ye gerilediği görülmektedir.

Bu durumun sonucunda, 2014 yılında özel ve toplam tasarruf oranlarında artış

görülmüştür. Tüketici kredileri içinde 2004 yılında konut ve ihtiyaç kredisi

kullanımının payları sırasıyla yüzde 9,9 ve 21,1 iken, 2014 yılına gelindiğinde

sırasıyla yüzde 35,3 ve 27’ye yükselmiştir.

Tablo 2.12. Tüketici Kredilerinin ve Ticari Kredilerin Toplam Krediler İçerisindeki Payları

(Yüzde)

2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014

Ticari Krediler 80,2 72,8 69,6 68,5 66,8 68,1 66,9 67,2 67,2 66,5 68,3 71,3

Tüketici Kredileri 19,8 27,2 30,4 31,5 33,2 31,9 33,1 32,8 32,8 33,5 31,7 28,7

Kaynak: BDDK

Tablo 2.13. Tüketici Kredisi Türlerinin Dağılımı (Yüzde, Pay)

2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014

Konut 6,1 9,9 27,9 33,8 34,2 33,2 34,6 35,2 33,3 32,4 33,2 35,3

Taşıt 13,9 15,9 13,8 9,6 6,5 4,7 3,4 3,3 3,3 3,0 2,6 1,9

İhtiyaç - 21,1 18,7 22,8 27,2 28,5 29,5 26,6 27,7 25,3 26,0 27,0

Diğer 25,4 1,2 2,7 2,6 3,6 4,5 4,3 9,7 10,9 12,4 12,9 14,9

Bireysel

Kredi Kartı 54,6 51,9 36,9 31,1 28,5 29,0 28,2 25,2 24,8 26,9 25,2 20,8

Kaynak: BDDK, Yazar Hesaplamaları

84 Kredi türleri arasında geçişkenlik olabileceği göz önünde bulundurulmalıdır. Bireyler zaman zaman

konut ve taşıt edinmek amacıyla prosedürleri daha az olan ihtiyaç kredisi kullanabilmekte ve konut teminatlı ihtiyaç kredisini tercih edebilmektedir (Demirezen, 2015:23).


62

62

Hanehalkı tasarruf oranlarının, dolayısıyla özel sektör tasarruf oranlarının

düşüşünü açıklayan diğer bir gösterge hanehalkı borç yükünde görülen artıştır. Kredi

imkanlarının genişlemesi hanehalkı borçlanma imkanlarının kolaylaşmasına neden

olmuş ve bu durum sonucunda hanehalkı borcunun kullanılabilir gelire oranı yıllar

itibarıyla artmıştır. Tablo 2.14’te görüldüğü üzere 2003 yılında yüzde 7,5 olan

hanehalkı borcunun kullanılabilir gelire oranı, 2013 yılına gelindiğinde yüzde

55,2’ye yükselmiştir. Bundan sonraki dönemde söz konusu artış eğiliminin bu hızda

devam etmesinin sürdürülebilir olmadığı düşünülmektedir.

Tablo 2.14. Hanehalkı Borç Yükü (Milyar TL)

2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013

Hanehalkı Borcu

13,5 28,3 50,0 73,4 104,1 128,9 147,1 195,1 252 299,9 372,1

Hanehalkı Kullanılabilir Geliri

180,3 218,7 255,6 404,7 459,2 352,7 408,9 448,8 531,2 613,9 673,6

HH. Borcu/HH. Kullanılabilir Geliri (Yüzde)

7,5 12,9 19,6 18,1 22,7 36,5 36,0 43,5 47,4 48,9 55,2

Kaynak: TCMB, Finansal İstikrar Raporları, 2007-2014

Özel tasarrufların finansal sisteme çekilmesinde ve tasarrufların üretken

yatırımlarda kullanımının sağlanmasında finansal piyasalar büyük öneme sahiptir.

Finansal piyasalar tasarruf sahipleri için çeşitli araçlar sunmaktadır. Türkiye’de

finansal sistem86 ağırlıklı olarak bankacılık üzerine kuruludur. Bankacılık sektörünün

aktif kalemleri incelendiğinde 2002 yılında yüzde 23 olan kredilerin aktif kalemler

içindeki payının 2014 yılında yüzde 62’ye yükseldiği görülmektedir (Grafik 2.14).

86 Türkiye’de finansal sistem bankacılık sektörü, sigorta ve emeklilik, finansal kiralama, faktoring,

finansman, varlık yönetim şirketleri, yetkili müesseseler, aracı kurumlar, yatırım ortaklıkları, menkul kıymet yatırım fonları, yabancı yatırım fonlarından oluşmaktadır. Finansal sistem içinde yüzde 88’lik payla en yüksek orana bankacılık sektörü sahiptir. Sigorta ve emeklilik şirketlerinin sistem içerisindeki payı yüzde 3 civarındadır. Diğer aktörlerin payları ise oldukça düşük düzeydedir (Kalkınma Bakanlığı, 2016 Yılı Programı)

63

63

Grafik 2.14. Bankacılık Sektörünün Aktif Kalemlerinin Dağılımı (Yüzde, Pay)

Kaynak: BDDK

2002 yılında yüzde 43,2 olan kredilerin mevduata oranı ise 2014 yılında

yüzde 121,6’ya yükselmiştir (Grafik 2.15). Son yıllarda bankacılık sektöründe

mevduat birikiminden daha çok kredi sağlanmaktadır. Kredi imkânlarının

genişlemesiyle, özel sektöre sağlanan düşük faizli kredi imkânlarının artması

sonucunda tüketim artmış, dolayısıyla tasarruflar azalmıştır.

Grafik 2.15. Kredilerin Mevduata Oranı (Yüzde)

Kaynak: BDDK

0102030405060708090

100

Satılmaya Hazır Menkul Değerler (Net) Zorunlu Karşılıklar Krediler Diğer Aktifler

43,2 48,3 55,4

65,7 74,3

83,2 84,1 80,6 88,5

101,0 106,1 114,1

121,6

0

20

40

60

80

100

120

140

64

64

Bu dönemde ekonomiye güven ve bununla birlikte ülkeye gelen doğrudan

yabancı yatırımlar artmıştır. Bu da özel sektöre verilen kredilerin artmasında önemli

rol oynamıştır. Dış kaynağa erişimin kolay olduğu 2000’li yıllarda Türkiye’de

finansal kesimin borçları yükselmiştir. 2004 yılında 26,2 milyar ABD Doları olan

finansal kuruluşların dış borç stoku 2014 yılında 193 milyar ABD Dolarına

ulaşmıştır (Grafik 2.16). Dış kaynağa erişimin kolay olduğu bu dönemde özel

tüketim artmıştır.

Grafik 2.16. Finansal Kuruluşların Brüt Dış Borç Stoku (Milyon Dolar)

Kaynak: Hazine Müsteşarlığı

2.3.2. Reel faizlerdeki düşüş

Reel faizlerin tasarruflar üzerindeki etkisinin literatürde belirsiz olduğu

belirtilmektedir.87 Reel faizlerin tasarruf üzerinde gelir ve ikame etkisi olmak üzere

iki türlü etkisi bulunmaktadır. Gelir etkisi bakımından reel faizlerde bir artış

meydana geldiğinde gelecekteki gelir akımlarının bugünkü değeri azalmakta

dolayısıyla tasarruflar azalmaktadır. İkame etkisi bakımından incelendiğinde ise, reel

faizlerde bir artış meydana geldiğinde tasarrufların net getirisi artmakta bu da

tüketimlerin ertelenmesine yol açarak tasarrufları artırmaktadır.88 Reel faizlerin

tasarruflar üzerindeki etkisi bu iki etkiden hangisinin daha baskın olduğuna bağlı

olarak değişmektedir. Türkiye için bu değişkenin gelişimine bakıldığında, 2001

87 Loayza ve ark., 2000:403 88 Pirgan-Matur ve ark., 2012:107

020,00040,00060,00080,000

100,000120,000140,000160,000180,000200,000

65

65

yılından itibaren faiz oranlarının düştüğü ve tek haneli rakamlara gerilediği,

görülmektedir (Grafik 2.17). Faizlerdeki düşüşle birlikte tüketici kredilerinin

maliyetleri düşmüş ve bunun sonucunda artan kredi kullanımıyla birlikte tasarruflar

azalmıştır.89 Pirgan-Matur ve ark. (2012:111) çalışmasında reel faizlerin özel

tasarruflar üzerinde pozitif yönlü bir etkiye sahip olduğu bulunmuştur. Bu bulgu da

Türkiye’de ikame etkisinin gelir etkisine göre daha ağır bastığına dair ipucu

sunmaktadır.

Grafik 2.17. Reel Faiz Oranı (Yüzde)

Kaynak: Hazine Müsteşarlığı, TÜİK ve Yazar Hesaplamaları

2.3.3. Büyüme oranları kaynaklı gelir artışı beklentisi

Sürekli Gelir Hipotezine göre, yüksek büyüme oranlarının gelecekteki daha

yüksek gelir beklentisini artırması nedeniyle cari tasarrufları düşürmesi

beklenmektedir. Yaşam Boyu Gelir Hipotezine göre ise hangi kuşakların gelir

artışından daha fazla pay aldığına, kazanç profillerinin nasıl bir eğilim sergilediğine,

hangi borçlanma kısıtlarına sahip olduklarına bağlı olarak değişiklik gösterdiğinden

büyümenin tasarruf üzerindeki etkisi belirsizdir.90 Yapılan çalışmalarda kişi başına

düşen gelir arttıkça tasarruf oranları arttığı gözlenmektedir. Ampirik bulgulara göre,

kişi başına reel gelirde meydana gelen gelir artışının tasarruf oranları üzerindeki

etkisi gelişmekte olan ülkelerde, gelişmiş ülkelere göre daha fazladır. Yapılan

analizlere göre gelişmekte olan ülkelerde, kişi başına düşen reel gelir iki katına

89 Dünya Bankası, 2014:11 90 Loayza ve ark., 2000:400

-2.00.02.04.06.08.0

10.012.014.016.0

2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014

66

66

çıktığında, uzun dönemdeki tasarruf oranı harcanabilir gelirin yüzde 10’u kadar

artmaktadır.91

Türkiye’de 2001 yılından itibaren kriz yılları hariç görece yüksek büyüme

oranlarının olduğu yıllar dikkat çekmektedir. Bunun sonucunda da Sürekli Gelir

Hipotezi beklentilerine uygun şekilde ulusal tasarruf oranlarının düştüğü

görülmektedir.92 Bu dönemde yüksek büyüme oranları karşısında bireylerin sürekli

gelirlerinin artacağı beklentisiyle cari dönem tüketimlerini arttırdığı dolayısıyla

tasarrufların düştüğü değerlendirilmektedir. Nitekim, Pirgan-Matur ve ark.

(2012:111) çalışmasında elde edilen sonuçlara göre özel tasarruflar üzerinde etkili

olan faktörler arasında yer alan kişi başına düşen gelir değişkeninin katsayısı pozitif

olarak bulunmuşken, kişi başına düşen gelirin büyüme oranının katsayısı negatif

olarak bulunmuştur.

2.3.4. Kadın istihdam oranının düşük olması

Tasarruf oranlarını etkileyen demografik faktörlerden biri olarak kadın

istihdam oranı gösterilebilir. Kadın istihdamının artmasıyla hanehalkı gelir düzeyinin

artmasının tasarrufları da artıracağı düşünülmektedir.93 Türkiye’de tasarruf

oranlarının düşük düzeylerde kalmasında etkili olan önemli faktörlerden biri de kadın

istihdam oranının düşük düzeylerde olmasıdır. Kadın istihdam oranı OECD ve AB-

28 ülkeleriyle karşılaştırıldığında, Türkiye’de bu oranın oldukça düşük bir düzeyde

olduğu görülmektedir. 2014 yılı itibarıyla kadın istihdam oranları incelendiğinde,

OECD ortalamasının yüzde 57, AB-28 ortalamasının yüzde 59 olduğu; Türkiye’de

ise bu oranın yaklaşık yüzde 26 olduğu gözlenmektedir.94 Son dönemlerde

Türkiye’de kadın istihdam oranı bir miktar artış göstermekle birlikte hâlâ düşük

düzeyde kalmaktadır. TÜİK işgücü istatistiklerine göre, 2004 yılında toplam

istihdamın yüzde 25,7’sini kadınlar oluştururken; bu oran 2014 yılında yüzde 30’a

91 Kaynak, 2011:403 92 Sürekli Gelir Hipotezine göre, ekonomik büyüme ile birlikte bireyler sürekli gelirlerinin artacağı

beklentisi içine girer ve bu beklenti sonucunda cari dönem tüketimlerini artırır. 93 Dünya Bankası, 2014:24 94 OECD İşgücü İstatistikleri 15-64 yaş grubundaki nüfus bilgilerini içermektedir. Türkiye ise 15+

nüfusun bilgilerini içermektedir. Türkiye’de 15-64 yaş grubundaki nüfus bilgilerine göre kadın istihdam oranı 2014 yılında yüzde 29 olarak gerçekleşmektedir.

67

67

yükselmiştir.95 Kadın istihdamının artırılmasının tasarrufların artırılması hususunda

etkili olacağı değerlendirilmektedir. İşgücüne katılım oranları incelendiğinde ise,

2014 yılında AB-28’de kadınların işgücüne katılma oranı ortalama yüzde 66, OECD

ülkelerinde ortalama yüzde 62 düzeyinde iken; Türkiye’de bu oranın yüzde 30 gibi

oldukça düşük bir düzeyde kaldığı görülmektedir.96

2.3.5. Kentleşme oranındaki artış

Tasarruf oranlarını etkileyen faktörlerden bir diğeri ise kentleşme oranıdır.

Toplam nüfus içinde kentlerde yaşayanların payının artmasıyla ihtiyati güdüyle

yapılan tasarruf ihtiyacının azaldığı düşünülmektedir. Bu nedenle kentleşmeyle

birlikte tasarruf oranlarının azalması beklenmektedir.97 Kırsal kesim gelirlerinin

kentsel kesime göre daha belirsiz ve daha düzensiz olduğu kabul edilmektedir. Aynı

zamanda, kırsal kesimde yaşayan bireylerin, karşılaştıkları riski çeşitlendirebilecek

gelişmiş finansal araçlara sahip olamadıkları belirtilmektedir. Söz konusu

nedenlerden dolayı kırsal kesimde yaşayanlar daha fazla tasarruf yapmakta ve

dolayısıyla kentleşme oranındaki artışla birlikte tasarruflar azalmaktadır.98

Türkiye’de kentleşme oranları incelendiğinde, zaman içinde kentli nüfusun toplam

nüfus içindeki payının artığı görülmektedir. Ulusal tasarrufların azalmasında,

kentleşme oranlarındaki artışın etkisinin olduğu düşünülmektedir. Kırda ve kentte

yaşayan hanehalkları için tasarruf oranlarının zaman içindeki gelişimi Üçüncü

Bölümde detaylı olarak incelenecektir.

2.3.6. İthalat bağımlılığındaki artış ve bozulan dış ticaret dengesi

Üretimde görülen yüksek ithalat bağımlılığı sonucunda cari işlemler açığında

görülen kötüleşmenin gelir kanalı yoluyla tasarruf açığını olumsuz yönde etkilemesi

beklenmektedir.99 Grafik 2.18’de görüleceği üzere mal ve hizmet ticaret

95 TÜİK, İşgücü İstatistikleri, 2015 96 OECD, İşgücü İstatistikleri, 2015; Türkiye’de 15-64 yaş grubundaki nüfus bilgilerine göre

kadınların işgücüne katılma oranı 2014 yılında yüzde 33 olarak gerçekleşmektedir. 97 Loayza ve ark., 2000:402 98 Kaynak, 2011:404-405 99 Loayza ve ark., 2000:398

68

68

dengesindeki bozulmayla özel kesim tasarruf-yatırım açığı birlikte hareket

etmektedir. Nitekim Yaraşır ve Yılmaz (2011:150)’ın Türkiye’nin de içinde olduğu

20 OECD üyesi ülkeyi incelediği çalışmasında, cari hesap dengesindeki bir

iyileşmenin özel tasarrufları arttırdığı bulgusuna ulaşılmıştır. Türkiye’nin üretim

yapısı incelendiğinde üretimin yoğun bir şekilde ara ve yatırım malı ithalatına

bağımlı olduğu gözlenmektedir. Özlale ve Karakurt (2012:19)’un Türkiye için

yaptığı çalışmaya göre küresel kriz yılı olan 2009 yılında yüzde 38’e gerileyen ithalat

bağımlılık oranı, 2010 yılında yüzde 40’a, 2011 yılında ise yüzde 43’e yükselmiştir.

Türkiye’de tasarruf açığının artmasında hanehalkı ve şirketlerin daha az tasarruf

etmesinin yanı sıra üretimde görülen yüksek ithalat bağımlılığı da etkilidir.


(Yüzde)

Kaynak: Kalkınma Bakanlığı, Ekonominin Genel Dengesi (2015); Dünya Bankası Dünya Gelişme Göstergeleri (WDI, 2014)

2.3.7. Makroekonomik istikrar ve enflasyon

Makroekonomik istikrar ve güven ortamı tasarruflar üzerinde etkili

olmaktadır. Belirsizliğin hakim olduğu bir ortamda ihtiyati amaçla yapılan

tasarrufların artacağı düşünülmektedir.100 Yüksek enflasyonun yarattığı belirsizlik

ortamında bireyler ihtiyat güdüsüyle özel tasarruflarını artırmaktadır. Yüksek

100 Sancak ve Demirci, 2012:164

-10

-5

0

5

10

15

Mal ve Hizmet Ticareti Dengesi Özel Tasarruf Açığı

69

69

enflasyon bireyler tarafından makroekonomik istikrarsızlık olarak algılanmakta ve

bireyler öngörülemeyen değişimler için tasarruflarını artırma eğilimi

göstermektedir.101 Türkiye’de 2001 krizi sonrasındaki dönemde görülen

makroekonomik istikrar ve büyüme süreci beraberinde faizlerin ve enflasyonun

düşmesini sağlamıştır. Belirsizlik göstergesi olarak gösterilebilen değişkenlerden biri

olan enflasyondaki düşüş ve kolay kredi imkânı sağlayan faizlerdeki düşüşün de

tasarrufları azaltıcı yönde etki ettiği görülmektedir.

Makroekonomik istikrar göstergelerinden biri olarak kabul edilen tüketici

enflasyonundaki (TÜFE) gelişmeler incelendiğinde, Grafik 2.19’dan görüleceği

üzere 2001 yılında yüzde 68 gibi oldukça yüksek bir oranda gerçekleşen TÜFE artışı,

alınan önlemler sonucu tek haneli rakamlara düşmüş ve 2013 yılında yüzde 7,4

düzeyine gerilemiştir. Buna göre, hanehalklarının ihtiyati amaçla yaptıkları

tasarrufların düşmesi sonucunda özel tasarruflar düşmüştür. 2014 yılına bakıldığında

ise, toplam yurt içi tasarrufların artmasında enflasyonda görülen bir miktar artış ve

makroekonomik anlamda belirsizliklerin ortaya çıkmasının da etkisinin olabileceği

değerlendirilmektedir.

Grafik 2.19. Türkiye’de TÜFE Artış Oranı ve Özel Kesim Tasarruf Oranı (Yüzde)

Kaynak: Kalkınma Bakanlığı, TCMB

101 Bhandari ve ark., 2007:209

91113151719212325

0

10

20

30

40

50

60

70

TÜFE Özel Tasarruf Oranı (Sağ Eksen)

70

70

2.3.8. Tüketici güven endeksi

Tüketici güven endeksine bakıldığında, 2004 yılından 2009 yılına kadar söz

konusu endeksin azaldığı, bu tarihten itibaren ise arttığı gözlenmektedir. Özel

tasarruflar ile tüketici güven endeksindeki gelişmeler birlikte değerlendirildiğinde, bu

iki değişken arasında daha çok negatif yönlü bir ilişkinin olduğu gözlenmektedir.

Grafik 2.20’de görüleceği üzere, özel kesim tasarruf oranları 2005-2008 yılları arası

bir miktar artış gösterse de tüketici güven endeksinin artışa geçtiği 2009-2011 yılları

arasındaki dönemde azalma eğilimi göstermiştir. 2011 yılından sonraki dönemde

tüketici güven endeksinde tekrar görülen azalma eğilimine karşı özel tasarruflarda

sınırlı miktarda artış yaşanmıştır.

Grafik 2.20. Özel Tasarruf Oranı (Yüzde) ve Tüketici Güven Endeksi

Kaynak: Kalkınma Bakanlığı, TÜİK Not: Yıllık tüketici güven endeksi 12 ayın ortalaması alınarak hesaplanmıştır.

2.3.9. Kamu tasarruflarındaki artış

Özel tasarrufları etkileyen faktörlerden bir diğeri de kamu tasarruflarıdır.

Özel kesimin tasarruf kararları kamu politikalarından etkilenmektedir. Kamu

politikaları bireylerin tüketim ya da tasarruf kararlarını kamu tasarrufları ya da onun

bileşenleri yoluyla etkilemektedir. “Ricardo Denkliği” için gerekli koşullar

sağlanırsa, kamu tasarruflarında yaşanacak bir artış kamu harcamalarındaki bir

azalışla sağlanıyorsa, bu durum özel tüketimdeki bir artışla dengelenecektir. Toplam

kullanılabilir gelir değişmediği için kamu tasarruflarındaki artış özel tasarruflardaki

9101112131415161718

6065707580859095

100

Tüketici Güven Endeksi Özel Tasarruf Oranı (Sağ Eksen)

71

71

azalış ile karşılanmaktadır.102 Fletcher ve ark. (2007) tarafından Türkiye için yapılan

ve 1980-2005 dönemini kapsayan çalışmada özel tasarruf üzerinde etkili olan temel

değişkenler arasında kamu tasarrufu (beklenen etki negatif yönlü), enflasyon

(beklenen etki pozitif yönlü), kişi başına düşen reel GSYH büyümesi (beklenen etki

pozitif) gösterilmektedir. Yapılan bu çalışmaya göre enflasyona göre düzeltilmiş özel

tasarruflarda 2001-2005 yılları arasında görülen 8 puanlık düşüşün büyük bir kısmı

kamu tasarruflarındaki artış, enflasyondaki düşüşten kaynaklanmaktadır. Kullanılan

diğer değişkenlerden kredilerin GSYH içindeki payındaki değişim ve reel faiz

oranındaki değişim istatistiki olarak anlamlı bulunmamıştır. Söz konusu çalışmada,

kamu tasarruflarına ilişkin uzun dönemli katsayının -0,7 olarak oldukça yüksek bir

düzeyde olduğu görülmüştür. Bu durum “Ricardocu Denklik” kavramının Türkiye

için geçerli olabileceğini göstermektedir. Ancak son yıllarda Türkiye için yapılan

çalışmalarda “Ricardocu Denklik Katsayısı”nın daha düşük olduğunu bulan

çalışmalar da mevcuttur. Pirgan-Matur ve ark. (2012:113) çalışmasında bu katsayı -

0,38 olarak bulunmuştur. Toplam yurt içi tasarrufları artırma açısından kamu

tasarruflarının artırılmasının bir politika aracı olarak kullanılabileceğini destekleyen

bu sonuç, kamu tasarruflarının birebir olmasa da özel tasarrufları bir miktar

düşürdüğünü göstermektedir.

Özetle, 2000’li yıllardan itibaren Türkiye’de görülen özel tasarruf

oranlarındaki düşüşün nedenleri arasında ekonomik, finansal ve demografik faktörler

yer almaktadır. 2000’li yıllardan sonra kriz yılları hariç yüksek ekonomik büyüme

oranları, tüketici kredilerine erişimin kolaylaşması ile birlikte görülen hanehalkı

tüketimindeki artış, enflasyon ve faiz oranlarındaki düşüşler, mal ve hizmet

dengesinde görülen bozulma, kentleşme oranında gözlenen artış ve 2001 yılından

sonra görülen makroekonomik istikrarın sağlanmasına ilişkin gelişmeler özel tasarruf

oranlarının düşmesinde etkili olan başlıca faktörler arasında yer almaktadır. Ayrıca,

Türkiye’de toplam yurt içi tasarruf oranlarının düşük düzeylerde kalmasında ise

finansal sistemin bankacılık sektörü ağırlıklı olmasının getirdiği finansal ürün

çeşitliliğinin az olması, kadın istihdamının hâlâ düşük düzeylerde kalması ve

üretimde gözlenen yoğun ithalat bağımlılığı etkili olmaktadır.

102 Corbo ve Hebbel, 1991:97-98

72

72

3. TÜRKİYE’DE HANEHALKI TASARRUFLARINI ETKİLEYEN

FAKTÖRLERİN ZAMAN İÇİNDEKİ GELİŞİMİ

Türkiye’de 2001 yılından itibaren görülen toplam tasarruflardaki düşüşün

özel kesim kaynaklı olması özel kesim tasarruflarının daha detaylı bir şekilde

incelenmesi gereğini ortaya koymaktadır. Özel tasarrufların 2000’li yıllarda

düşmesinin temelinde yer alan makro düzeydeki faktörler İkinci Bölümde detaylı bir

şekilde ele alınmıştır. Ancak özel kesim tasarruflarındaki düşüşü incelerken, tasarruf

eğilimdeki bozulmanın hangi kalemden (hanehalkı ve firma) kaynaklandığının tespit

edilmesi uygun politika kararlarının alınması açısından önem taşımaktadır. Daha

önceki bölümlerde de değinildiği üzere özel tasarrufları, firma ve hanehalkı

bileşenlerine ayrıştırarak derleyen bir veri kaynağı bulunmamaktadır. Hanehalkı

tasarruflarına ilişkin eğilimler TÜİK tarafından derlenen Hanehalkı Bütçe

Anketlerinden elde edilebilirken, ulusal düzeyde firma tasarruflarına erişimi

sağlayabilecek geriye doğru serisi bulunan bir veri kaynağının olmaması nedeniyle

firmaların tasarruf eğilimine ilişkin bilgiler elde edilememekte ve bu kesime ilişkin

bütüncül analizler ortaya konulamamaktadır. Bu durum, firma tasarruflarının

sergilediği eğilimi incelemek isteyen araştırmacılara firma tasarruflarını farklı

yöntemlerle ve genellikle dar örneklem kullanarak hesaplama zorunluluğunu

getirmektedir.

Firma tasarruflarının incelendiği az sayıdaki çalışmalardan biri olan Uygur

(2011) çalışmasında, firma tasarrufları toplam özel tasarruf verisinden Hanehalkı

Bütçe Anketlerinden hesaplanan hanehalkı tasarrufunun çıkarılmasıyla elde

edilmiştir. Firma tasarruflarının farklı bir yöntemle incelendiği Van Rijckenghem

(2010) çalışmasında ise İMKB’de işlem gören firma verilerinden yararlanarak bir

tasarruf oranı elde edilmiştir. Benzer bir şekilde, Özmen ve ark. (2012) çalışmasında,

TCMB firma verilerinden üretilen firma tasarruf oranı serileri elde edilmiştir. Ancak

firma tasarruflarını hesaplayan bu çalışmalarda farklı yöntemlerin ve farklı veri

setlerinin kullanılması firma tasarruflarının farklılaşmasına yol açmıştır. Firmalara

ilişkin yayımlanan resmi tasarruf verisinin olmaması nedeniyle bu çalışmada firma

73

73

tasarruflarının eğilimine yer verilememektedir. Ancak özel tasarrufların büyük bir

kısmını oluşturan hanehalkı tasarruf oranlarındaki düşüşün özel tasarruf

oranlarındaki düşüşün büyük bir kısmını açıklayabileceği değerlendirilmektedir. Bu

nedenle hanehalkı tasarruflarının belirleyicilerinin araştırılması ve hanehalkı

tasarruflarının artırılması için gerekli politika önerilerinin oluşturulması başlı başına

önemli bir konudur. Çalışmanın bu bölümünde hanehalkı tasarruflarını etkileyen

temel faktörlerin hanehalkının bulunduğu gelir grubu ve gelir türü de dikkate

alınarak incelenmesi amaçlanmaktadır. Hanehalkı tasarruflarına ilişkin betimleyici

istatistiklere geçmeden önce literatürde hanehalkı tasarruflarını inceleyen çalışmalara

yer verilmesi faydalı olacaktır.

Gandelman (2014) çalışmasında, harcama ve gelir anketindeki mikro veri

setini kullanarak 9 Latin Amerika ülkesi için yaş, eğitim ve gelir düzeyine göre

tasarruf davranışını incelemiştir. Çalışma bulgularına göre, genç yaşlardaki bireyler

negatif tasarruf yapmakta, Ekvador, Meksika ve Peru haricindeki ülkelerde bireyler

diğer yaşlarda pozitif tasarruf yapmaktadır. Yaş yapısına göre tasarruf oranları ters U

şeklinde bir dağılım sergilemektedir. Analize dahil edilen tüm ülkeler için çıkan

genel sonuçlar, eğitim düzeyi arttıkça tasarruf oranının arttığı yönündedir. Birkaç

ülkede eğitim seviyesi düşük olanların negatif tasarruf yaptığı belirtilmiştir.

Arjantin’de ise eğitim seviyesi arttıkça tasarruf oranlarının düştüğü gözlenmiştir.

Gelir düzeyi için elde edilen genel bulgularda gelir grubu arttıkça tasarruf oranlarının

arttığı göülmektedir. Çalışma sonucuna göre, Latin Amerika ülkeleri ile referans

ekonomileri (ABD ve Tayvan) arasında tasarruf oranlarının farklılaşmasında nüfusun

farklı tasarruf davranışı sergilemesinin etkili olduğu vurgulanmıştır.

Rehman ve arkadaşları (2011), Pakistan’da Multan bölgesi için gelir

gruplarına göre tasarrufların belirleyicilerini araştırmıştır. Kişi başına düşen gelire

göre düşük, orta ve yüksek olmak üzere üç gelir grubu belirlenmiştir. Düşük gelir

grubuna göre yapılan analiz sonucunda, hanenin geliri ve bağımlı kişi sayısı artıkça

tasarruflar artmakta; hanehalkı reisinin eğitim düzeyi, çocukların eğitim harcaması,

hanedeki kişi sayısı, hanehalkı reisinin ödemesi gereken borçlar ve evin değeri

arttıkça tasarrufların düştüğü gözlenmiştir. Ayrıca yaş, yaşın karesi, hanedeki kadın

sayısının erkek sayısına oranı, medeni durum, eşin işgücüne katılımı, yaşanılan

74

74

bölge, sahip olunan arazi büyüklüğü ve sahip olunan hayvan sayısı arttıkça da

tasarruflar düşmektedir. Orta gelire sahip grup için yapılan analiz sonucunda,

hanenin geliri ve bağımlı kişi sayısı artıkça tasarruflar artmakta iken; çocukların

eğitim harcaması, hanehalkı reisinin ödemesi gereken borçlar, medeni durum, sahip

olunan arazi büyüklüğü, evin değeri arttıkça tasarrufların düştüğü gözlenmiştir. Bu

analiz sonucunda yaş, yaşın karesi, hanehalkı reisinin eğitim düzeyi, hanedeki kadın

sayısının erkek sayısına oranı, hanedeki kişi sayısı, eşin işgücüne katılımı, yaşanılan

bölge, sahip olunan hayvan sayısı değişkenleri istatistiki olarak anlamsız

bulunmuştur. Yüksek gelir grubu için yapılan analiz sonuçlarına göre, tasarruflarla

hanehalkı reisinin yaşı, eşin işgücüne katılımı, hanenin toplam geliri, sahip olunan

arazi büyüklüğü arasında pozitif ilişkinin varlığı gözlenmiştir. Yaşın karesinin,

çocuklara yapılan harcamaların ve borçlar için yapılan harcamaların tasarruflar

üzerinde negatif etkisi olduğu bulunmuştur. Bu grup için yapılan analizde hanehalkı

reisinin eğitim düzeyinin, hanedeki kadın sayısının erkek sayısına oranının, hanedeki

kişi sayısının, yaşanılan bölgenin, hanedeki bağımlı kişi sayısının, evin değerinin ve

sahip olunan hayvan sayısının istatistiki olarak anlamsız olduğu sonucuna

ulaşılmıştır.

Rijckeghem (2010) çalışmasında Türkiye’de hanehalkı tasarruflarının

belirleyicileri 2004-2008 yılları arası Hanehalkı Bütçe Anketi kullanılarak

incelenmiştir. Çalışmada hanehalkı tasarrufları üzerinde etkili olan faktörler olarak

hanenin demografik yapısı (hanedeki bireylerin yaş dağılımı, hanedeki kişi sayısı),

araç değişken yöntemiyle hesaplanan gelir, eğitim, sosyal güvence, istihdam, hanenin

beklenen sağlık harcaması riski, ev sahipliği, faiz geliri sahipliği değişkenleri

kullanılmıştır. Çalışma bulgularına göre hanehalkı tasarrufları üzerinde en etkili

faktör gelirdir ve pozitif etkiye sahiptir. Bir belirsizlik ölçüsü olarak kullanılan

hanenin beklenen sağlık harcaması riskinin etkisi pozitiftir. Ev sahibi olmak tasarruf

yapma eğilimini artırmaktadır.

Alves ve Cardoso (2010) çalışmasında Portekiz için hanehalkı tasarruflarının

ve toplam tasarrufların belirleyicilerini hem mikro hem de makro düzeyde

araştırmıştır. Yapılan analiz sonucunda tasarrufların dağılımının oldukça eşitsiz

olduğu ve tasarrufların çoğunun küçük bir kesim tarafından yapıldığı sonucuna

75

75

ulaşılmıştır. Tasarrufun çoğunu yapan kesimin yüksek gelir ve servete sahip olan

grup olduğu görülmüştür. Ayrıca anlamlı bir kesimin de negatif tasarrufa sahip

olduğu belirtilmiştir. Tasarruflar 55-64 yaş grubuna kadar artmakta bu yaş

aralığından sonra azalmakta ancak pozitif düzeyde kalmaya devam etmektedir.

Hanehalkı tasarruflarının belirleyicileri için Hanehalkı Bütçe Anketi verilerinden

yararlanılmıştır. Hanehalkı tasarrufları üzerinde etkili olan faktörlerin incelendiği

mikro analizde, açıklayıcı değişken olarak yaşanılan bölge (kır/kent), bireyin

karakteristik özellikleri (yaş, işteki durumu, eğitim düzeyi, ev sahipliği), hanenin

karakteristik özellikleri (hanedeki kişi sayısı, hanehalkı reisinin yanında hanede

çalışan kişi sayısı) kullanılmıştır. Çalışmanın sonuçlarına göre, eğitim seviyesi ile

tasarruflar arasında pozitif yönlü bir ilişkinin olduğu görülmektedir. Çalışanlara

kıyasla işsiz olanların daha az tasarruf yapma eğiliminde olduğu, emekli olanların ise

daha fazla tasarruf yapma eğiliminde olduğu gözlenmektedir. Hanede çalışan kişi

sayısı arttıkça tasarrufların arttığı elde edilen diğer bulgular arasındadır.

Abdelkhalek ve arkadaşları (2009), CBMS (Community Based Monitoring

System) Araştırmasını kullanarak mikro veri seti ile Fas için hanehalkı tasarruflarının

belirleyicilerini araştırmıştır. Hanehalkı tasarruflarının belirleyicileri olarak

hanehalkı reisine göre kullanılabilir gelir, cinsiyet, gelir*cinsiyet, yaş ve yaş kare,

hanedeki kişi sayısı, hanede çalışan ve çalışmayan kişi sayısı, hanenin sahip olduğu

servet gibi değişkenleri kullanılarak hanehalkının tasarruf davranışını açıklanmaya

çalışılmıştır. Analiz kırsal ve kentsel olarak ikiye ayrılmaktadır. Analiz sonucunda

elde edilen bulgulara göre, gelirin tasarrufun önemli bir açıklayıcısı olduğu

görülmektedir. Kırsal bölgede hanedeki kişi sayısı değişkeni istatistiki olarak anlamlı

değilken; kentsel bölgede haneye eklenen bir kişi tasarrufları negatif yönde

etkilemektedir. Yaş değişkeni anlamlı bulunmamıştır. Gelir*cinsiyet değişkeni

sonuçlarına göre kadınlar erkeklerden daha fazla tasarruf etmektedir; ancak yüksek

gelir düzeylerinde bu durumun tam tersi geçerlidir. Kırsal kesimde hanenin sahip

olduğu servetin tasarruflar üzerinde anlamlı bir etkisinin olmadığı bulunmuştur.

Bozkuş ve Üçdoğruk (2007), Türkiye’de hanehalkı tasarruf tercihlerini

belirleyen faktörleri çok terimli (multinomial) logit yöntemiyle araştırmıştır.

Çalışmada 2003 TÜİK Hanehalkı Bütçe Anketi verileri kullanılarak hanehalkının

76

76

tasarruf tercihleri gayrimenkule yatırım yapanlar, döviz ve altına yatırım yapanlar,

banka hesabı-hisse senedi ve fona yatırım yapanlar ve son olarak işe yatırım yapanlar

olmak üzere 4 kategoriye ayrılmıştır. Çalışmada kişisel değişkenler olarak cinsiyet,

eğitim, yaş, medeni durum, şans oyunu oynama durumu, kredi kartı sahipliği, sosyal

güvenlik kuruluşuna kayıtlılık durumu, eğitim durumu; finansal faktör değişkenleri

olarak gelir, konut sahipliği, sahip olunan menkuller ve gayrimenkuller; çevresel

faktör değişkenleri olarak yerleşim yeri, yaşam bölgesi, hanehalkı büyüklüğü

kullanılmıştır. Yapılan analiz sonucunda hanehalkı tasarruf eğilimlerinin genel olarak

hanehalkı reisinin yaşı, gelir düzeyi ile yakın ilişkili olduğu bulunmuştur. Ayrıca

hanehalkı büyüklüğü, kredi kartı sahipliği, şans oyunu oynama alışkanlığı, menkul ve

gayrimenkul sahipliği ile yerleşim bölgesi değişkenlerinin de katsayı tahminlerinin

istatistiksel açıdan anlamlı olduğu görülmüştür.

Kulikov ve arkadaşları (2007), Estonya hanehalkı tasarruflarını 2002-2005

yıllarına ait Hanehalkı Bütçe Anketini (HBA) kullanarak incelemişlerdir. Yapılan

analizlere göre, tasarruflarla hanenin geliri arasında pozitif yönlü bir ilişki vardır.

Hanenin temel gelir kaynağı kendi hesabına çalışan statüsündeki bir bireye aitse bu

hanenin tasarrufu daha düşük olmaktadır. Finansal olmayan varlıkların etkilerine

bakıldığında, ev sahipliğinin ve diğer gayrimenkul sahipliğinin tasarruflar üzerinde

istatistiki olarak anlamlı bir etkisinin olmadığı gözlenmiştir. Dayanıklı tüketim

malları sahipliği tasarrufları azaltmaktadır. Mevduat ve finansal diğer varlıklarla

tasarruflar arasında negatif yönlü bir ilişki bulunmaktadır. Ayrıca, borçlar ve kira

yükümlülükleri arttıkça tasarrufların azaldığı gözlenmiştir. Eğitim seviyesi arttıkça

tasarrufların azaldığı görülmüştür. Yapılan mikro analizde farklı alt gruplar için

(gelir gruplarına, kendi hesabına çalışan olup olmamasına, yaşa ve ev sahipliği

durumuna göre) tasarruf davranışının farklılaştığı bulunmuştur.

Cilasun ve Kırdar çalışmasında, 2005 yılı Hanehalkı Bütçe Anketi

kullanılarak Türkiye’deki hanehalklarının gelir, tüketim ve tasarruflarının yaşam

döngüsü profilleri incelenmiştir. Çalışmanın tasarruflara ilişkin bulgularına göre,

tasarruf yaşa göre önemli ölçüde değişmektedir. Medyan tasarruf değerleri 55-59

yaşına kadar artarken, 55-64 yaş arasında en yüksek seviyeye ulaştıktan sonra 65

yaşından itibaren düşmektedir. Aynı zamanda bu değer, hanehalkı reisi 25 yaşından

77

77

küçük olan hanehalkları dışındaki tüm gruplar için pozitif olmaktadır. Tasarruf oranı

25-29 yaşları arasında yüzde 6 iken, 60-64 yaşları arasında yüzde 14’e çıkmaktadır.

İlerleyen yaşlarda tasarruf oranı bir miktar düşse de görece yüksek düzeylerde (yüzde

10’un üzeri) kalmaya devam etmektedir. Çalışmada tasarruflara ilişkin bir diğer

bulgu, tasarrufların harcanabilir gelirin artan bir fonksiyonu olmasıdır. Bununla

birlikte gelirin tasarruf üzerinde yaşa göre daha belirleyici olduğu bulgusu da elde

edilmiştir. Aynı zamanda tasarrufların eğitimle birlikte de arttığı sonucuna

ulaşılmıştır.

3.1. Veri Kaynağı ve Değişkenlerin Seçimi

Çalışmada TÜİK tarafından yayımlanan 2003-2013 yılları arası Hanehalkı

Bütçe Anketi (HBA) verileri kullanılmıştır. Hanehalkı Bütçe Anketine ilişkin detaylı

bilgi Kutu 3.1’de yer almaktadır.

Kutu 3.1. Hanehalkı Bütçe Anketi TÜİK tarafından 2002 yılından itibaren yıllık olarak Hanehalkı Bütçe Anketleri

uygulanmaktadır. HBA’lar ile gelişen ve sürekli değişen bir sosyo-ekonomik yapı içinde bulunan ülkemizde, bireylerin ve bunların oluşturduğu hanehalkının tüketim harcamalarını ve gelir düzeylerini belirleyebilmek mümkün olmaktadır.

HBA’dan elde edilen tüketim harcamaları bilgileri ile; tüketici fiyat endekslerinde kullanılacak maddelerin seçimi ve temel yıl ağırlıklarının elde edilmesi, hanelerin tüketim kalıplarında zaman içinde meydana gelen değişikliklerin izlenmesi, milli gelir hesaplamalarında özel nihai tüketim harcamaları tahminlerine yardımcı olacak verilerin derlenmesi, yoksulluk sınırının belirlenmesi, asgari ücret tespit çalışmaları vb. diğer sosyo-ekonomik analizler için gerekli verilerin elde edilmesi amaçlanmaktadır.

Anket çalışmasında, Türkiye Cumhuriyeti sınırları içinde yaşayan tüm hanehalkı fertleri kapsama alınmıştır. Ancak kurumsal nüfus ile pratik nedenlerden dolayı göçer nüfus kapsam dışı tutulmuştur.

Anketin uygulanacağı örneklem seçilirken tabakalı iki aşamalı küme örneklemesi yöntemi kullanılmaktadır. Seçilen örneklemden elde edilen veri setinden kitleyi temsil edecek değerlere ağırlıklandırma işlemi ile ulaşılmaktadır. HBA sonuçları, en güncel nüfus projeksiyonlarına göre ağırlıklandırılmakta ve yayımlanmaktadır. 2009 yılına kadar sözü edilen nüfus projeksiyonları, genel nüfus sayımı sonuçlarına dayalı olarak hesaplanmış, 2007 yılında ise Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemi (ADNKS) kurulmuştur. ADNKS veritabanından elde edilen yaş ve cinsiyet yapısı ile nüfusun yerleşim yerine göre dağılımında, nüfus sayımlarına göre önemli dağılım farklılıkları bulunmaktadır. Bu doğrultuda, en güncel nüfus bilgilerinin elde edildiği bu sistemdeki bilgiler kullanılarak nüfus projeksiyonlarının üretilmesine başlanmış olup, ulusal ve bölgesel düzeyde nüfus projeksiyonları yenilenmiştir. 2007 yılından itibaren HBA'nın ağırlıklandırılmasında yeni nüfus projeksiyonlarına göre hesaplanan ağırlık katsayıları kullanılmaktadır. Ayrıca 2009

78

78

Kutu 3.1. Hanehalkı Bütçe Anketi (Devamı) yılından itibaren cevapsızlık durumu da dikkate alınarak ağırlık katsayıları hesaplanmaktadır.

Hanehalkı gelirlerine ve tüketim harcamalarına ilişkin bilgiler, hanehalkı fertleriyle yapılan birebir görüşmeler ve hanehalklarının bir ay boyunca yaptıkları günlük harcamaları tuttukları kayıt defterleri yoluyla derlenmektedir.

HBA’da hanehalkının1 sosyo-ekonomik durumu, fertlerin istihdam durumu ve elde ettikleri yıllık gelirler ile hanehalkının bir ay boyunca yaptığı alt gruplar bazındaki tüketim harcamalarına ilişkin mikro veriler yer almaktadır. HBA verileri hane, fert ve tüketim olmak üzere üç veri setinden oluşmaktadır. Her üç veri seti farklı veri türlerini içermekte ve temel olarak bu veri setlerinden aşağıdaki 3 ana gruptaki değişkenler elde edilebilmektedir:2

Hane veri setinden hanehalkı sosyo-ekonomik durumuna ilişkin elde edilebilecek değişkenler: Oturulan konutun tipi, mülkiyet durumu, ısıtma sistemi, konut kolaylıkları, sahip olunan eşyalar, gayrimenkul, ulaştırma araçları vb., hanenin yıllık kullanılabilir geliri,

Tüketim veri setinden hanehalkı tüketim harcamasına ilişkin elde edilebilecek değişkenler: Alt harcama grupları düzeyinde harcama türü ve aylık toplam harcama değeri,

Fert veri setinden hanehalkı bileşimi, istihdam ve gelir durumuna ilişkin elde edilebilecek değişkenler: Hanehalkı fertlerinin yaş grubu, cinsiyet, öğrenim durumu, istihdam durumu ile ilgili değişkenler (mesleği, iktisadi faaliyeti, işteki durumu vb.), anket ayı ve son bir yılda elde edilen faaliyet ve faaliyet dışı net gelirler.

Kaynak: TÜİK

1 Hanehalkı, aralarında akrabalık bağı bulunsun ya da bulunmasın aynı konutta veya aynı konutun bir bölümünde yaşayan, temel ihtiyaçlarını birlikte karşılayan, hanehalkı hizmet ve yönetimine iştirak eden, bir veya birden fazla kişiden oluşan topluluk olarak tanımlanmaktadır.

2 HBA’da yer alan soru içeriği bazı yıllarda farklılaşabilmektedir. Genel olarak ankette yer alan sorular için, örnek bir yıl olarak 2011 yılı seçilmiştir. Söz konusu yıl uygulanan ankette yer alan soruların listesi EK 5’te sunulmaktadır.

Hanehalkı tasarruflarının belirleyicileri, literatürde yapılan çalışmalarda

kullanılan değişkenler göz önünde bulundurularak seçilmiştir. Bu kapsamda,

hanehalkı tasarruf kararını etkileyebilecek faktörler, sosyo-ekonomik etkenler, ihtiyat

güdüsüne ilişkin etkenler, demografik etkenler, servet etkileri olarak çeşitli

kategorilere ayrılabilmektedir. Burada değinilmesi gereken önemli bir husus, 2003-

2013 yılları arasında bazı yıllarda anket sorularında revizyonlar yapılmış olmasıdır.

Bazı yıllarda bazı sorular anket kapsamı dışında tutulmuş, bazı yıllarda ise yeni

sorular eklenmiştir. Analizde ele alınan değişkenler, tüm yıllarda anket kapsamında

yer alan değişkenler arasından seçilmiştir. 2016 yılı Aralık ayında TÜİK tarafından

ulusal hesaplar istatistikleriyle ilgili revizyon çalışmaları tamamlanmış, temel

79

79

makroekonomik göstergelere ilişkin yurt içi tasarruf oranlarını da önemli ölçüde

etkileyen istatistikler değiştirilmiş, ancak HBA verilerine ilişkin düzeltme

yapılmamıştır. Söz konusu revizyona ilişkin bilgiler Kutu 3.2’de yer almaktadır.

Kutu 3.2. Türkiye Ulusal Hesaplar Sistemi’nde Revizyon SNA-2008 Ve ESA-2010’un Uygulanması

TÜİK, 2016 yılında Ulusal Hesaplar Sistemi (SNA-2008) ve Avrupa Hesaplar Sistemi’ne (ESA-2010) uyum kapsamında ana revizyon çalışmalarını tamamlamıştır. Revizyon çalışmaları kapsamında yapılan değişiklikler aşağıda yer almaktadır:

Dönemsel Gayrisafi Yurtiçi Hasıla (GSYH), yıllık veriler kullanılarak dönemsel GSYH tahminlerinden bağımsız olarak üretim, harcama ve gelir yöntemlerine göre hesaplanmıştır.

GSYH, ESA 2010'a uygun olarak üretim, harcama ve gelir yöntemiyle hesaplanmıştır.

Dönemsel GSYH tahminleri, yeni bağımsız hesap ile revize edilmiştir. 2009 bazlı GSYH serisinin tamamlayıcı bir unsuru olarak İstatistikî

Bölge Birimleri Sınıflaması (İBBS) 3. Düzeye karşılık gelen 81 il ve İBBS 2. Düzeye karşılık gelen 26 bölge için GSYH hesaplanmıştır.

2012 Arz ve Kullanım Tabloları ve Simetrik Girdi-Çıktı Tabloları SNA-2008 ve ESA-2010’a uygun olarak hazırlanmıştır.

Devlet hesapları, ulusal hesaplar sistemi içerisinde alt sektör düzeyinde üretilmeye başlanmış olup devletin ekonomik faaliyetlerinin uluslararası standartlara uyumlu, karşılaştırılabilir ve alt sektör düzeyinde detaylandırılmış olarak gösterildiği bütünleşik bir devlet veri seti oluşturulmuştur.

SNA-2008 ve ESA-2010’a uyum kapsamında Kurumsal Sektör Hesapları 2009-2015 yılları için ilk defa oluşturulmuştur.

ESA-95’ten ESA-2010’a (ve SNA-2008) geçişte öne çıkan ve tüm ülkelerde temel değişim nedenlerini oluşturan başlıklar şunlardır:

Girdi olarak değerlendirilen ‘AR-GE’ ve ‘Silah Sistemleri’ harcamalarının yatırım harcaması olması,

Sigortacılık sektörü hesaplama yönteminin değiştirilmesi, Merkez Bankası’nın çıktı hesabının değiştirilmesi, İşlem gören mallara yönelik hesapların Ödemeler Dengesi ile

uyumlaştırılması.

Bu tez çalışması kapsamında ele alınan hanehalkı tasarrufları ilk kez yayınlanan Kurumsal Sektör Hesapları kapsamında yer almaktadır. İlgili hesaplamalarda 2009 yılından bu yana toplam yurt içi tasarruf oranları ve söz konusu tasarrufları oluşturan bileşenlere ilişkin bilgilere ulaşılabilmektedir.

Kurumsal Sektör Hesaplarına göre, 2009 yılında yüzde 21,4 olan yurtiçi tasarruf oranı, 2015 yılında yüzde 24,8 olarak gerçekleşmiştir. 2015 yılında yurt içi tasarrufların yüzde 8,7’si mali olmayan şirketler; yüzde 2,2’si mali şirketler; yüzde

80

80

Kutu 3.2. Türkiye Ulusal Hesaplar Sistemi’nde Revizyon SNA-2008 Ve ESA-2010’un Uygulanması (Devamı)

4,4’ü genel devlet ve yüzde 9,4’ü hanehalkı ve hanehalkına hizmet eden kâr amacı olmayan kuruluşlar (HHKOK) tarafından gerçekleştirilmiştir (Tablo 1). Tablo 1. Kurumsal Sektörlere göre GSYH İçindeki Gayrisafi Tasarruf

Oranları, 2009-2015 (Yüzde)

2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015

Mali Olmayan Şirketler 12,3 10,9 10,5 10,4 8,6 8,6 8,7

Mali Şirketler 3,5 1,9 2,1 2,0 2,1 2,3 2,2

Hanehalkı Tasarruf Oranları 7,0 6,5 6,5 6,5 8,2 9,6 9,4

Genel Devlet -1,5 2 3,3 3,9 4,3 3,9 4,4

Toplam Tasarruf Oranları 21,4 21,3 22,5 22,8 23,2 24,4 24,8 Kaynak: TÜİK

Hanehalkı tasarruf değerinin kullanılabilir gelir içerindeki payı ise 2009 yılında yüzde 10,1 iken 2015 yılında yüzde 13,5 olmuştur (Tablo 2).

Tablo 2. Hanehalkı Kullanılabilir Gelir İçindeki Tasarruf Oranı, 2009-2015 (Yüzde)

2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015

Hanehalkı Tasarruf Oranları 10,1 9,4 9,3 9,5 11,7 13,6 13,5 Kaynak: TÜİK

Toplam yurt içi tasarruf oranları ile hanehalkı tasarruf oranları için tez kapsamında kullanılan hesaplar ile TÜİK tarafından SNA-2008 ve ESA-2010’a uyum kapsamında açıklanan kurumsal sektör hesapları arasındaki fark, revize edilen GSYH ve tüketim verilerindeki farklılıktan kaynaklanmaktadır. Kaynak:TÜİK

Hanehalkı tasarruflarına ilişkin betimleyici istatistikler ve belirleyicilerin

analizi yapılırken Stata 12 programı kullanılmıştır. Hanehalkı tasarruflarını etkileyen

faktörlerin mikro ekonometrik analizine geçmeden önce bazı alt gruplar itibarıyla

hanehalkı tasarruflarına ilişkin betimleyici istatistiklerin incelenmesi, analizlerin

oluşturulması açısından oldukça faydalı olacaktır.

81

81

3.2. Türkiye’de Hanehalkı Tasarruflarını Etkileyen Faktörlere İlişkin Temel

Betimleyici İstatistikler ve Bu İstatistiklerin Zaman İçerisindeki Gelişimi

Bu çalışmada hanehalkı tasarrufları, hanehalkı kullanılabilir gelirinden

hanehalkının yapmış olduğu tüketim harcamalarının çıkarılması şeklinde elde

edilmektedir. Hanehalkı tasarruf oranı ise hanehalkı tasarruflarının hanehalkı

kullanılabilir gelirine oranını ifade etmektedir. TÜİK hanehalkı kullanılabilir gelirini,

hanehalkındaki her bir ferdin elde ettiği kişisel yıllık kullanılabilir gelirlerin (maaş-

ücret, yevmiye, müteşebbis geliri ile emekli maaşı, dul-yetim aylıkları ve yaşlılara

yapılan ödemeler, karşılıksız burs vb. aynî veya nakdi gelirlerin toplamı) toplamı ile

hane bazında elde edilen yıllık gelirlerin (gayrimenkul kira geliri, haneye yapılan

karşılıksız yardımlar, 15 yaşın altındaki fertlerin elde ettiği gelirler vb.) toplamından,

gelir referans döneminde ödenen vergiler ve diğer hane veya kişilere yapılan düzenli

transferler düşüldükten sonra elde edilen gelir şeklinde tanımlamaktadır.

2003 yılında yüzde 17,5 olan hanehalkı tasarruf oranı 2013 yılında yüzde 7,5

düzeyine gerilemiştir (Grafik 3.1).103 2000’li yıllardan itibaren özel kesim tasarruf

oranında görülen düşüşün temelinde, hanehalkı tasarruf oranlarında görülen

bozulmanın büyük etkisi olduğunu söylemek mümkündür. Söz konusu düşüşte,

hanehalklarının tüketimlerini artırmalarına imkân veren tüketici kredisi ve kredi kartı

kullanımının artmasıyla hanehalkının kolayca borçlanabilmesinin oldukça etkili

olduğunu tekrar belirtmekte fayda görülmektedir.

103 Özel tasarrufları oluşturan diğer bir kalem olan firma tasarruflarının artık olarak hesaplanması

yoluyla oluşturulan hesaplarda 2003 yılında firma tasarruflarının yüzde 2,2 düzeyinde gerçekleştiği görülmektedir. Firma tasarruflarında yıllar içerisinde belirgin bir eğilim bulunmamakta ve 2013 yılında artık olarak hesaplanan firma tasarrufları yüzde 2,5 düzeyinde gerçekleşmektedir. Artık olarak hesaplanan firma tasarrufları EK 6’da verilmektedir.

82

82

Grafik 3.1. Hanehalkı ve Özel Kesim Tasarruf Oranı (Yüzde)

Kaynak: Kalkınma Bakanlığı, TÜİK Hanehalkı Bütçe Anketleri ve Yazar Hesaplamaları

Yıllar içinde hanehalkı tasarruf davranışında görülen değişimin en önemli

nedenlerinden biri tüketim kalıplarında meydana gelen değişikliklerdir.

Hanehalklarının zaman içinde değişen harcama kalıplarının incelenmesi tasarruf

oranlarındaki değişimlerin anlaşılması bakımından önemli ipuçları sağlayacaktır.

2003-2014 yılları arasında hanehalkı tüketim harcamalarının türlerine göre dağılımı

Tablo 3.1’de yer almaktadır.104

Hanehalkı tüketim harcamalarının yarısından fazlasını zorunlu harcamalar

olarak nitelendirilen gıda, alkolsüz içecekler, giyim, ayakkabı ile konut ve kira

kalemleri oluşturmaktadır. Zorunlu harcamalara alkollü içecekler, sigara, tütün,

mobilya, ev aletleri ve ev bakım hizmetleri kalemleri eklenmesiyle oluşan mal

ağırlıklı harcamaların toplam tüketim harcamaları içindeki payının yıllar itibarıyla

azaldığı gözlenmektedir. 2003 yılında mal ağırlıklı harcamaların toplam tüketim

harcamaları içindeki payı yüzde 71,9 iken, 2014 yılına gelindiği bu oran yüzde

60,6’ya gerilemiştir. Mal ağırlıklı harcamalar içinde payı en fazla azalan kalemler

gıda ve alkolsüz içecekler ile konut ve kira harcamaları kalemleridir. İlgili dönemde

hanehalklarına sağlanan tüketici kredisi içinde yer alan konut kredisi miktarında

104 Tüketim harcamalarına ilişkin istatistikler TÜİK tarafından 2014 yılını da kapsayacak şekilde

yayımlanmaktadır. Hanehalkı tasarruflarına ilişkin bilgiler ise çalışma döneminde 2013 yılına kadar mevcutttur.

17,5 15,8

9,5 10,5

12,0

8,1 8,9 7,5 7,6

6,6 7,5

0

5

10

15

20

Hanehalkı Tasarruf Oranı Özel Kesim Tasarruf Oranı

83

83

görülen artışların etkisiyle artan ev sahipliğinin konut ve kira harcamalarının toplam

tüketim harcamaları içindeki payının gerilemesine neden olduğu düşünülmektedir.

Nitekim konut satış ve konut kredi verileri incelendiğinde yıllar itibarıyla konut

arzında ve konut kredisi miktarında artış meydana geldiği görülmektedir. Gıda ve

alkolsüz içecekler ile konut ve kira harcamaları kalemlerinin yanında giyim ve

ayakkabı harcamaları kaleminin de toplam tüketim harcamaları içindeki payı sınırlı

bir miktarda gerilemiştir. Ancak toplam tüketim içinde en yüksek paya sahip iki

kalem, gıda ve alkolsüz içecekler ile konut ve kira harcamaları kalemleri olmaya

devam etmektedir.

Tablo 3.1. Hanehalkı Tüketim Harcamalarının Türlerine göre Dağılımı (2003-2014)

(Yüzde, Pay)

2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 Gıda ve alkolsüz içecekler

27,5 26,4 24,9 24,8 23,6 22,6 23,0 21,9 20,7 19,6 19,9 19,7

Alkollü içecekler, sigara ve tütün

4,1 4,3 4,1 4,1 4,3 3,8 4,1 4,5 4,1 4,2 4,2 4,2

Giyim ve ayakkabı 6,2 6,5 6,2 5,9 5,9 5,4 5,1 5,1 5,2 5,4 5,3 5,1

Konut ve kira 28,3 27,0 25,9 27,2 28,9 29,1 28,2 27,1 25,8 25,8 25,0 24,8 Mobilya, ev aletleri ve ev bakım hizmetleri

5,7 6,6 6,8 6,2 5,9 5,8 6,2 6,3 6,4 6,7 6,6 6,8

Sağlık 2,2 2,2 2,2 2,2 2,4 1,9 1,9 2,1 1,9 1,8 2,1 2,1

Ulaştırma 9,8 9,5 12,6 13,1 11,1 14,1 13,6 15,1 17,2 17,2 17,4 17,8

Haberleşme 4,3 4,5 4,3 4,2 4,5 4,4 4,2 4,1 4,0 3,9 4,0 3,7

Eğlence ve kültür 2,2 2,5 2,5 2,2 2,1 2,5 2,6 2,8 2,7 3,2 3,1 3,0

Eğitim hizmetleri 2,0 2,1 1,9 2,1 2,5 2,0 1,9 2,0 2,0 2,3 2,4 2,4

Lokanta ve oteller 4,1 4,5 4,4 4,2 4,5 4,4 5,2 5,4 5,7 5,8 5,9 6,0 Çeşitli mal ve hizmetler

3,5 3,9 4,1 4,0 4,2 4,1 4,0 3,7 4,3 4,2 4,3 4,3

Zorunlu harcamalar 62,0 59,9 57,0 57,8 58,5 57,1 56,3 54,0 51,7 50,8 50,1 49,6 Mal ağırlıklı harcamalar 71,9 70,9 67,9 68,1 68,7 66,7 66,6 64,8 62,2 61,6 60,9 60,6 Hizmet ağırlıklı harcamalar 28,1 29,1 32,1 31,9 31,3 33,3 33,4 35,3 37,8 38,4 39,1 39,4 Toplam tüketim harcaması

100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0

Kaynak: TÜİK Tüketim Harcamaları İstatistikleri Not 1: TÜİK tarafından 2007 yılından itibaren yeni nüfus projeksiyonları kullanılmaktadır. Not 2: TÜİK tarafından 2014 yılında örneklem tasarımında yeni idari bölünüş temel alınmıştır.

84

84

Sağlık, ulaştırma, haberleşme, eğlence, kültür, eğitim hizmetleri, lokanta,

oteller ile çeşitli mal ve hizmetler kalemleri toplamından oluşan hizmet ağırlıklı

harcamaların toplam tüketim içindeki payının ise yıllar itibarıyla arttığı

gözlenmektedir. 2003 yılında hizmet ağırlıklı harcamaların toplam tüketim

harcamaları içindeki payı yüzde 28,1 iken, 2014 yılında söz konusu oran yüzde 39,4

olarak gerçekleşmiştir. Hizmet ağırlıklı harcamalar içinde ulaştırma harcamaları

kalemindeki artış dikkat çekmektedir. 2003 yılında toplam hanehalkı tüketim

harcamaları içinden yüzde 9,8 pay alan ulaştırma harcamaları, 2014 yılına

gelindiğinde yüzde 17,8 gibi oldukça yüksek bir düzeye yükselmiştir. Söz konusu

kaleme dâhil olan motorlu taşıt satın alımı ve buna ilişkin harcamaların bu artışta

etkili olduğu düşünülmektedir. Nitekim motorlu kara taşıtlarına ilişkin veriler

incelendiğinde, motorlu kara taşıt (binek araç) sayısının yıllar itibarıyla arttığı

gözlenmektedir. 2003 yılında motorlu kara taşıt sayısı yaklaşık 5 milyon iken; 2014

yılında bu sayı yaklaşık 10 milyona ulaşmıştır.105 Hizmet ağırlıklı harcamalar içinde

artan payıyla dikkat çeken bir diğer kalem de lokanta ve otellere ilişkin yapılan

harcamalardır. Bu artışta özellikle büyükşehirlerde artan AVM ve restorantlar ile

insanların gidebilecekleri tatil seçeneklerinin artmasının etkili olduğu


Özetle, hanehalkı tüketim harcamaları bileşiminde yıllar içinde önemli

değişimler olduğu, hanehalklarının toplam tüketim harcamalarının içinde mal

ağırlıklı harcamaların oranı azalırken, hizmet ağırlıklı harcamaların oranının arttığı

gözlenmektedir.

3.2.1. Gelir gruplarına göre hanehalkı tasarruf oranlarının gelişimi

Hanehalkı tasarruflarına ilişkin 2003-2013 yılları arasında görülen

değişimlerin anlaşılması açısından gelir gruplarına göre hanehalkı tasarruf eğilimin

incelenmesi oldukça faydalı olacaktır. Bu çalışmada gelir grupları yüzde 20’lik

dilimlere ayrılmış ve hanelerin bulunduğu gelir grubuna göre tasarruf oranları Tablo

3.2’de verilmiştir. Gelir grupları en düşük gelire sahip yüzde 20’lik gruptan (q1), en

105 TÜİK, Motorlu Kara Taşıtları İstatistikleri, 2015

85

85

yüksek gelire sahip yüzde 20’lik gruba (q5) doğru sıralanmıştır. Tablo 3.2’de

görüldüğü üzere düşük gelirli hanehalklarının tasarruf oranı negatif olmakta, bu

haneler cari dönemde daha önceki dönemlerde edindikleri birikmiş servetlerinden

harcayarak ya da borçlanarak cari gelirlerinin üzerinde harcamada bulunmaktadır.

2000’li yılların başında en düşük gelirli ilk iki grubun negatif tasarruf yaptığı

gözlenirken, son yıllarda üçüncü gelir grubunda da negatif tasarruf oranları

görülmesi dikkat çekmektedir. Gelir grubu yükseldikçe tasarruf oranının yükseldiği

ve toplam hanehalkı tasarrufunun yüzde 80’inden fazlasını en üst gelir grubundaki

hanehalklarının yaptığı gözlenmektedir. En yüksek yüzde 20’lik gelir grubunun

tasarruf oranı, tüm yıllarda yüzde 20’nin üzerinde bulunmaktadır. Bu bulgular iktisat

teorisinin genel önermeleri arasında yer alan gelir yükseldikçe tasarruf oranlarının

yükselmesi olgusunun Türkiye için de geçerli olduğunu göstermektedir. Gelir dilimi

yükseldikçe tasarruf oranları artmaktadır. Ancak Grafik 3.2’den görüleceği üzere,

2003 yılından bu yana ilk gelir grubu hariç tüm gelir gruplarının tasarruf oranlarının

düştüğü gözlenmektedir. Söz konusu düşüş en düşük yüzde 20’lik gelir grubu

dışındaki tüm gelir gruplarında belirgin bir şekilde gözlenmektedir. Bu gruplardan

her biri için tasarruf oranı 2003 yılındaki düzeyine kıyasla 10 puan civarında düşüş

sergilemiştir. Dolayısıyla, hanehalkı tasarruf oranlarında genel bir bozulma

eğiliminin mevcut olduğunu söylemek mümkündür. Yüzde 10’luk gelir gruplarına

göre tasarruf oranlarında da benzer eğilimler görülmektedir. Yüzde 10’luk gelir

gruplarının tasarruf oranları EK 7’de yer almaktadır.

Tablo 3.2. Yüzde 20’lik Gelir Gruplarına göre Hanehalkı Tasarruf Oranları (Yüzde)

2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013

q1 -20,9 -27,7 -38,1 -25,9 -23,1 -36,2 -40,3 -32,3 -32,2 -23,9 -23,5 q2 -2,8 -2,8 -9,1 -4,1 -4,4 -14,3 -14,8 -14,1 -14,7 -14,1 -10,7 q3 5,8 4,3 -0,6 1,0 3,4 -5,9 -4,7 -3,1 -3,9 -4,4 -4,8 q4 13,0 11,8 9,3 7,4 10,2 5,0 6,8 3,8 4,6 5,0 5,4 q5 32,8 31,9 24,2 24,5 25,6 25,9 26,6 24,3 24,3 21,0 22,1 Toplam 17,5 15,8 9,5 10,5 12,0 8,1 8,9 7,5 7,6 6,6 7,5

Kaynak: TÜİK Hanehalkı Bütçe Anketleri ve Yazar Hesaplamaları Not: Gelir grupları hanelerin yıllık kullanılabilir gelirlerinin en düşükten en yükseğe doğru sıralanıp

beş gruba ayrılması ile belirlenmiştir.

86

86

Grafik 3.2. Yüzde 20’lik Gelir Gruplarına göre Hanehalkı Tasarruf Oranlarının Gelişimi (2003-2013)

(Yüzde)


Gelir gruplarına göre hesaplanan tasarrufların toplam hanehalkı tasarrufları

içindeki paylarını gösteren EK 8’den görüleceği üzere, toplam hanehalkı

tasarruflarının çok büyük bir bölümü en yüksek yüzde 20’lik gelir diliminden

gelmektedir. Dolayısıyla, 2003 yılına kıyasla gelir gruplarının tasarruf oranlarında

görülen 10 puanlık düşüşün toplam hanehalkı tasarruf oranlarına etkisi aynı

olmamaktadır. Üst gelir gruplarında, özellikle de en üst yüzde 20’lik gelir diliminde

görülen düşüş, toplam hanehalkı tasarruflarının çok daha fazla düşmesine neden

olmaktadır.

Tablo 3.3. Gelir Gruplarına göre Hanehalklarının Ortalama Yıllık Gelirleri (2003-2013)

(2003 Yılı Fiyatlarıyla, TL)

2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013

q1 3.176 3.487 3.632 4.093 4.197 4.013 3.860 4.186 4.558 4.821 4.805

q2 5.374 6.131 6.573 7.137 7.146 7.149 7.137 7.303 7.850 8.220 8.197

q3 7.514 8.696 9.437 10.080 10.131 10.284 10.257 10.263 11.115 11.483 11.473

q4 10.814 12.494 13.516 14.155 14.251 14.571 14.515 14.523 15.637 16.020 16.122

q5 23.858 25.775 26.771 27.928 27.563 29.353 29.768 28.870 31.796 32.520 32.497

Toplam 10.149 11.323 11.993 12.684 12.663 13.082 13.109 13.032 14.197 14.617 14.618


-45-35-25-15

-55

15253545

q1 q2 q3 q4 q5

87

86

Grafik 3.2. Yüzde 20’lik Gelir Gruplarına göre Hanehalkı Tasarruf Oranlarının Gelişimi (2003-2013)

(Yüzde)


Gelir gruplarına göre hesaplanan tasarrufların toplam hanehalkı tasarrufları

içindeki paylarını gösteren EK 8’den görüleceği üzere, toplam hanehalkı

tasarruflarının çok büyük bir bölümü en yüksek yüzde 20’lik gelir diliminden

gelmektedir. Dolayısıyla, 2003 yılına kıyasla gelir gruplarının tasarruf oranlarında

görülen 10 puanlık düşüşün toplam hanehalkı tasarruf oranlarına etkisi aynı

olmamaktadır. Üst gelir gruplarında, özellikle de en üst yüzde 20’lik gelir diliminde

görülen düşüş, toplam hanehalkı tasarruflarının çok daha fazla düşmesine neden

olmaktadır.

Tablo 3.3. Gelir Gruplarına göre Hanehalklarının Ortalama Yıllık Gelirleri (2003-2013)

(2003 Yılı Fiyatlarıyla, TL)

2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013

q1 3.176 3.487 3.632 4.093 4.197 4.013 3.860 4.186 4.558 4.821 4.805

q2 5.374 6.131 6.573 7.137 7.146 7.149 7.137 7.303 7.850 8.220 8.197

q3 7.514 8.696 9.437 10.080 10.131 10.284 10.257 10.263 11.115 11.483 11.473

q4 10.814 12.494 13.516 14.155 14.251 14.571 14.515 14.523 15.637 16.020 16.122

q5 23.858 25.775 26.771 27.928 27.563 29.353 29.768 28.870 31.796 32.520 32.497

Toplam 10.149 11.323 11.993 12.684 12.663 13.082 13.109 13.032 14.197 14.617 14.618


-45-35-25-15

-55

15253545

q1 q2 q3 q4 q5

87

Tablo 3.3’te görüldüğü üzere, birinci ve beşinci yüzde 20’lik gelir grupları

arasındaki gelir farkı 2003 yılında 7,5 kat iken, 2013 yılında bu fark 6,8 kata

gerilemiştir. Gelir dağılımında sınırlı bir miktarda düzelme söz konusudur. Gelir

dağılımında yaşanan iyileşmenin kaynağı üst gelir gruplarındaki hanehalklarının

toplam hanehalkı kullanılabilir gelirinden aldığı paylardaki gerilemedir.

Hanehalkının temel gelir kaynağına göre gelir türlerinin toplam hanehalkı

kullanılabilir gelirinden aldığı pay gelir grupları itibarıyla incelendiğinde ise en üst

gelir dilimininde yaşanan gelir kaybının daha çok müteşebbis ve mülk gelirindeki

gerilemeden kaynaklandığı gözlenmektedir. Ancak hâlâ toplam hanehalkı

kullanılabilir geliri içinde en üst gelir grubunun aldığı pay oldukça yüksek

düzeydedir. Gelir gruplarının toplam hanehalkı kullanılabilir geliri içinden aldıkları

paylar EK 8’de yer almaktadır.

2013 yılı verileri dikkate alındığında, toplam hanehalkı kullanılabilir gelirinin

yaklaşık yüzde 45’ini en üst gelir grubu elde etmektedir. Dolayısıyla, bu gelir

grubunun tasarruf oranlarındaki artışın/azalışın toplam tasarruf oranına etkisi oldukça

yüksek düzeyde olmaktadır. En alt gelir grubunun toplam hanehalkı kullanılabilir

gelirinden aldığı pay ise yüzde 6,6’dır. Dolayısıyla, bu gelir grubundaki tasarruf

oranındaki artışın/azalışın toplam hanehalkı tasarruf oranına katkısı sınırlı düzeyde

kalmaktadır. 2013 yılı için her bir gelir grubundaki tasarruf oranlarının 1’er puan

artttığı varsayılırsa, alt gelir grubundan üst gelir grubuna (q1, q2, q3, q4, q5) doğru

grupların sırasıyla toplam hanehalkı tasarruf oranını 0,1; 0,1; 0,2; 0,2 ve 0,4 puan

arttırdığı görülmektedir. Toplam hanehalkı tasarruf oranlarını en çok etkileyen grup

en üst yüzde 20’lik gelir grubu olmaktadır.

Gelir gruplarının toplam hanehalkı tasarruf oranlarına katkısı Grafik 3.3’te

görülmektedir. Alt gelir gruplarının toplam hanehalkı tasarruf oranına katkısı

negatifken, küresel krizle birlikte üçüncü gelir grubunun da katkısı negatife

dönüşmektedir. Toplam hanehalkı tasarruf oranına asıl katkının en üst gelir

grubundan geldiği gözlenmektedir.

88

88

Grafik 3.3. Gelir Gruplarının Toplam Hanehalkı Tasarruf Oranına Katkıları


Yıllar içinde hanehalkı tüketim harcama kalıplarında önemli değişiklikler

olduğu gibi, bu değişim gelir grupları arasında da farklılaşmaktadır. Bu açıdan gelir

grupları itibarıyla hanehalkı tüketim kalıplarının incelenmesinde yarar

görülmektedir. 2003 ve 2014 yılları için gelire göre sıralı yüzde 20’lik gruplarda

tüketim harcamalarının türlerine göre dağılımı Tablo 3.4’te yer almaktadır. Ayrıca,

2003-2014 yılları arasındaki tüm yıllar için gelir gruplarına göre tüketim

harcamalarının dağılımı EK 9’da sunulmaktadır.

Gelir gruplarına göre hanehalkı tüketim harcamaları incelendiğinde, gelir

grubu yükseldikçe toplam tüketim içinde zorunlu harcamaların ve mal ağırlıklı

harcamaların payının azaldığı, hizmet ağırlıklı harcamalarının payının arttığı

gözlenmektedir. EK 9’daki tabloda yer alan rakamlara göre, en alt yüzde 20’lik gelir

grubu 2003-2014 yılları arasında toplam tüketim harcamalarının ortalama yüzde

68,7’sini zorunlu harcamalara ayırırken; en üst yüzde 20’lik gelir dilimi ortalama

yüzde 47,2’sini zorunlu harcamalarına ayırmaktadır. 2003-2014 yılları arasında

toplam hanehalkı tüketim harcamaları içinde hizmet harcamalarına ayrılan pay, en alt

yüzde 20’lik gelir grubunda ortalama yüzde 20,6 iken en üst yüzde 20’lik gelir

grubunda ortalama yüzde 42,8 gibi oldukça yüksek bir oranda gerçekleşmiştir. Gelir

düzeyi arttıkça sağlık harcamaları hariç olmak üzere hizmet ağırlıklı harcama

kalemlerinin tümünün toplam tüketim içinden aldığı pay artmaktadır. Örneğin,

-3

2

7

12

17

q1 q2 q3 q4 q5 Toplan Hanehalkı Tasarruf Oranı

89

88

Grafik 3.3. Gelir Gruplarının Toplam Hanehalkı Tasarruf Oranına Katkıları


Yıllar içinde hanehalkı tüketim harcama kalıplarında önemli değişiklikler

olduğu gibi, bu değişim gelir grupları arasında da farklılaşmaktadır. Bu açıdan gelir

grupları itibarıyla hanehalkı tüketim kalıplarının incelenmesinde yarar

görülmektedir. 2003 ve 2014 yılları için gelire göre sıralı yüzde 20’lik gruplarda

tüketim harcamalarının türlerine göre dağılımı Tablo 3.4’te yer almaktadır. Ayrıca,

2003-2014 yılları arasındaki tüm yıllar için gelir gruplarına göre tüketim

harcamalarının dağılımı EK 9’da sunulmaktadır.

Gelir gruplarına göre hanehalkı tüketim harcamaları incelendiğinde, gelir

grubu yükseldikçe toplam tüketim içinde zorunlu harcamaların ve mal ağırlıklı

harcamaların payının azaldığı, hizmet ağırlıklı harcamalarının payının arttığı

gözlenmektedir. EK 9’daki tabloda yer alan rakamlara göre, en alt yüzde 20’lik gelir

grubu 2003-2014 yılları arasında toplam tüketim harcamalarının ortalama yüzde

68,7’sini zorunlu harcamalara ayırırken; en üst yüzde 20’lik gelir dilimi ortalama

yüzde 47,2’sini zorunlu harcamalarına ayırmaktadır. 2003-2014 yılları arasında

toplam hanehalkı tüketim harcamaları içinde hizmet harcamalarına ayrılan pay, en alt

yüzde 20’lik gelir grubunda ortalama yüzde 20,6 iken en üst yüzde 20’lik gelir

grubunda ortalama yüzde 42,8 gibi oldukça yüksek bir oranda gerçekleşmiştir. Gelir

düzeyi arttıkça sağlık harcamaları hariç olmak üzere hizmet ağırlıklı harcama

kalemlerinin tümünün toplam tüketim içinden aldığı pay artmaktadır. Örneğin,

-3

2

7

12

17

q1 q2 q3 q4 q5 Toplan Hanehalkı Tasarruf Oranı

89

eğlence, kültür, lokanta ve otel harcamalarının en alt yüzde 20’lik gelir grubu için

2003-2014 yılları arasında toplam hanehalkı tüketim harcamaları içinden aldığı pay

ortalama yüzde 4,7 iken; en üst yüzde 20’lik gelir grubunda bu oran ortalama yüzde

9,4’tür. Benzer şekilde, eğitim ve ulaştırma harcamalarının toplam tüketim içinden

aldığı pay gelir seviyesiyle birlikte artmaktadır. Gelir seviyesi arttıkça motorlu taşıt

kullanımının arttığı ve eğitim için özel okul ve dershanenin daha çok tercih edildiği

ve bu sonuçta söz konusu tercihlerin etkili olduğu düşünülmektedir.

Tablo 3.4. Gelir Gruplarında Tüketim Harcamalarının Türlerine göre Dağılımı (Yüzde, Pay)

2003 2014

q1 q2 q3 q4 q5 q1 q2 q3 q4 q5 Gıda ve alkolsüz içecekler 40,6 35,9 32,3 28,1 19,5 28,8 24,3 22,1 19,3 15,1 Alkollü içecekler, sigara ve tütün

5,3 4,9 4,7 4,5 3,2 4,8 4,8 4,9 4,7 3,3

Giyim ve ayakkabı 4,6 5,6 5,7 6,4 6,9 4,0 4,5 4,8 5,3 5,6

Konut ve kira 29,7 30,2 29,7 28,6 26,6 32,8 28,4 25,8 24,0 21,6 Mobilya, ev aletleri ve ev bakım hizmetleri

4,1 4,8 5,6 6,1 6,2 6,0 6,6 6,8 6,9 6,8

Sağlık 2,3 2,1 2,3 1,8 2,4 2,2 2,0 2,0 2,0 2,3 Ulaştırma 4,2 5,5 6,5 8,8 14,3 8,8 12,7 16,4 18,7 21,9 Haberleşme 3,0 3,6 4,0 4,5 4,8 2,9 3,4 3,8 4,1 3,8 Eğlence ve kültür 0,9 1,1 1,5 1,9 3,3 1,9 2,8 2,5 3,1 3,7 Eğitim hizmetleri 0,3 0,7 1,0 1,5 3,4 0,6 1,0 1,4 1,8 4,2 Lokanta ve oteller 2,9 3,2 3,9 4,4 4,7 4,5 4,8 5,6 6,0 7,0 Çeşitli mal ve hizmetler 2,2 2,4 3,0 3,3 4,5 2,9 4,6 3,8 4,2 4,8 Zorunlu harcamalar 74,9 71,7 67,7 63,1 53,1 65,5 57,2 52,8 48,5 42,3 Mal ağırlıklı harcamalar 84,3 81,4 77,9 73,7 62,5 76,4 68,7 64,5 60,1 52,4 Hizmet ağırlıklı harcamalar 15,7 18,6 22,1 26,3 37,5 23,7 31,3 35,5 39,9 47,6 Toplam tüketim harcaması 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100

Kaynak: TÜİK Tüketim Harcamaları İstatistikleri

Yıllar itibarıyla hanehalklarının tüketim kalıplarında meydana gelen değişim

incelendiğinde, farklı düzeylerde de olsa tüm gelir gruplarında zorunlu harcamaları

90

90

da içeren mal ağırlıklı harcama kalemlerinin toplam tüketim harcamaları içindeki

payı azalmaktadır. En alt yüzde 20’lik gelir grubunda zorunlu harcamalar içinde payı

en fazla azalan kalem gıda ve alkolsüz içecekler kalemi iken, zorunlu harcamalar

içindeki payı artan tek kalem ise konut ve kira harcamaları kalemidir. 2003 yılında

toplam tüketim harcamaları içinde en yüksek harcama kalemi gıda ve alkolsüz

içecekler harcamaları kalemi iken, zaman içinde konut ve kira harcamaları kaleminin

tüketim harcamaları içindeki payının arttığı ve birinci sırayı aldığı görülmektedir.

İkinci ve üçüncü gelir gruplarında da konut ve kira harcamaları kalemi payının

zaman içinde artıp birinci sırayı aldığı gözlenmekte ancak genel olarak mal ağırlıklı

harcamaların toplam tüketim harcamalarından aldıkları payların azaldığı

görülmektedir. En üst iki gelir grubunda da mal ağırlıklı harcamaların toplam

tüketim harcamaları içindeki payı 10 puanın üzerinde azalmıştır. Gıda, alkolsüz

içecekler, konut ve kira harcamaları kalemlerinin payı azalsa da en üst iki gelir

grubunda da toplam tüketim harcamaları içinde en yüksek paya sahip iki kalem söz

konusu kalemler olmaya devam etmektedir.

Gelir gruplarında mal ağırlıklı harcamaların payında görülen azalmaya

karşılık başta ulaştırma harcamaları kalemi olmak üzere hizmet ağırlıklı harcamaların

payının tüm gruplarda arttığı görülmektedir. Tüm gruplarda toplam hanehalkı

tüketim harcamaları içinde payı en fazla artan kalem ulaştırma harcamaları

kalemidir. En alt yüzde 20’lik gelir grubunda ulaştırma harcamalarının payı 2003

yılından 2014 yılına 4,6 puan artarken, en üst yüzde 20’lik gelir grubunda 7,6 puan

artmıştır. Bu artış, motorlu taşıt alımlarıyla ilgili tüketim kalıbında meydana gelen

değişimin tüm gelir gruplarında görüldüğü şeklinde yorumlanmaktadır. Ayrıca, bu

dönemde petrol fiyatlarında yüksek miktarlarda artışlar olduğu görülmekte ve bu

artışın ulaştırma harcamalarına yansımasıyla tüm gelir gruplarının bu artıştan

etkilendiği düşünülmektedir. Nitekim 2003 yılında 28,9 ABD Doları olan Brent

petrolün varil fiyatı 2014 yılında 97,5 ABD Dolarına yükselmiştir. 2015 yılında

Brent petrolün varil fiyatı bir miktar gerilemiş ve 52,5 ABD Doları olarak

gerçekleşmiştir.

91

91

Eğitim hizmetlerinin toplam tüketim harcamaları içindeki payı en yüksek olan

grup en üst gelir grubu olmaktadır. Sağlık harcamalarının toplam tüketim

harcamaları içindeki payı ise tüm gelir gruplarında birbirine benzer düzeydedir.

3.2.2. Hanehalkının temel gelir kaynağına göre hanehalkı tasarruf oranlarının gelişimi

Hanehalkı tasarruf oranları incelenirken hanenin temel gelir kaynağına göre

tasarruf oranlarının incelenmesi hanenin tasarrufunu etkileyen etmenlerin daha iyi

anlaşılmasına yardımcı olacaktır. Çalışmada, TÜİK tanımına benzer şekilde

hanelerin gelirleri içinde en yüksek miktara sahip gelir türüne göre hanenin temel

gelir kaynağı belirlenmiştir. Gelir türleri ücret ve maaş geliri, müteşebbis geliri, mülk

geliri (gayrimenkul ve menkul kıymetler geliri), emeklilik geliri ve transfer gelirleri

(diğer karşılıksız gelir) olmak üzere beş gruba ayrılmıştır. 2013 yılı için toplam

hanehalkı gelirinin yüzde 78’i hanehalklarının göstermiş olduğu faaliyet sonucu

(ücret geliri (yüzde 55) ve müteşebbis geliri (yüzde 23)) oluşurken; yüzde 22’lik

kısmı hanehalklarının varlıklarından elde edilen kira, faiz gibi gelirler (mülk geliri)

ve hanehalklarının kamu veya özel kesimden elde ettiği transfer ve emeklilik gelirleri

gibi faaliyetleri dışındaki gelirlerden oluşmaktadır.

Hanenin temel gelir kaynağına göre gelir türünün belirlendiği grupların

tasarruf oranları Tablo 3.5’te yer almaktadır. Söz konusu tüm gruplarda tasarruf

oranlarının düştüğü Grafik 3.4’ten de görülebilmektedir. 2003 yılına kıyasla tasarruf

oranı en fazla düşen grubun temel gelir kaynağı müteşebbis geliri olan grup olduğu

gözlenmektedir. Söz konusu grubun 2003 yılında tasarruf oranı yüzde 31,4 iken 2013

yılına gelindiğinde bu oran yüzde 14,6’ya gerilemiştir. Tasarruf oranı en az düşen

grup ise temel gelir kaynağı mülk geliri olan gruptur. 2003 yılında yüzde 31,3

oranında bir tasarruf oranına sahip olan bu grup, 2013 yılında harcanabilir gelirinin

yüzde 28,1’ini tasarruf etmiştir. İlgili grup için tasarruf oranlarının görece daha az

düşmesinde konut fiyatlarında görülen artışla birlikte artan gelirlerin etkisinin

olabileceği değerlendirilmektedir. 2003 yılında tüm gruplar pozitif tasarruf oranına

sahipken, zaman içinde temel gelir kaynağı transfer geliri ve emeklilik geliri olan

hanelerin tasarruf oranlarının negatife döndüğü gözlenmektedir.

92

92

2003 yılında temel gelir kaynağı müteşebbis ve mülk geliri olan haneler,

tasarruf oranları birbirine yakın ve en yüksek tasarruf oranına sahip iki grup olarak

dikkat çekmektedir. 2013 yılına gelindiğinde ise en yüksek tasarruf oranına sahip

grubun temel gelir kaynağı mülk geliri olan grup olduğu görülmektedir. Bu grubu

sırasıyla temel gelir kaynağı müteşebbis geliri ile maaş ve ücret geliri olan gruplar

takip etmektedir. Tasarruf oranı en az olan gruplar ise temel gelir kaynağı transfer

geliri ve emeklilik geliri olan hanehalkları olmaktadır. Söz konusu gruplar gelirden

yoksun olmak bakımından oldukça kırılgan bir görünüm sergilemektedir.

Tablo 3.5. Hanehalkının Temel Gelir Kaynağına göre Hanenin Tasarruf Oranı (Yüzde)

2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013

Maaş ve Ücret Geliri 11,7 10,0 6,1 7,3 8,9 4,8 6,2 5,5 3,7 6,2 6,7 Müteşebbis Geliri 31,4 31,3 22,8 23,1 25,8 21,4 20,9 19,6 23,4 13,5 14,6 Mülk Geliri 31,3 24,9 18,2 24,5 19,2 20,7 34,3 22,9 20,1 23,7 28,1 Transfer Geliri 3,6 -1,7 -7,3 -1,2 1,4 -6,0 -4,8 2,6 -1,5 -2,7 -0,4 Emeklilik Geliri 5,3 5,0 -0,4 -0,9 1,4 -0,4 -2,2 -3,4 -2,3 -2,0 -1,7 Toplam 17,5 15,8 9,5 10,5 12,0 8,1 8,9 7,5 7,6 6,6 7,5 Kaynak: TÜİK Hanehalkı Bütçe Anketleri ve Yazar Hesaplamaları Not: 2011 yılı sonrasında anket kapsamında yer alan ek iş ve değiştirilen iş bilgilerine ilişkin elde

edilen gelir bilgisi bu yıldan itibaren anket kapsamından çıkarılmıştır. Bu nedenle geçiş yılları arasında verilerde farklılaşmadan kaynaklanan değişimler gözlenebilmektedir.

Burada dikkat edilmesi gereken bir husus, ilgili grupların toplam hanehalkı

tasarrufları ve harcanabilir geliri içindeki paylarının dağılımıdır. Söz konusu

dağılımlar EK 10’da sunulmaktadır. Toplam hanehalkı tasarruflarının içinde en

yüksek paya sahip grup 2003 yılından 2011 yılına kadar temel gelir kaynağı

müteşebbis geliri olan grup iken, 2012 ve 2013 yılında temel gelir kaynağı maaş ve

ücret geliri olan kesimin toplam hanehalkı tasarrufları içindeki payı oldukça artmış

ve ilk sırayı ilgili grup almıştır. 2013 yılı için toplam hanehalkı tasarrufunun yüzde

48,8’ini temel gelir kaynağı maaş ve ücret geliri olan grup oluşturuken, söz konusu

grubu yüzde 43,4 ile temel gelir kaynağı müteşebbis geliri olan grup, yüzde 11,2 ile

mülk geliri elde eden grup takip etmektedir. Temel gelir kaynağı emeklilik ve

transfer geliri olan grupların toplam hanehalkı tasarrufuna katkıları ise negatif olarak

gerçekleşmektedir.

93

93

Grafik 3.4. Temel Gelir Kaynağına göre Belirlenen Grupların Toplam Hanehalkı Tasarruf Oranına Katkıları


Toplam hanehalkı tasarruf oranları açısından söz konusu grupların toplam

hanehalkı kullanılabilir geliri içindeki paylarına değinmek oldukça faydalı olacaktır.

2003 yılından 2013 yılına kadar tüm yıllarda toplam hanehalkı kullanılabilir geliri

içinde en yüksek paya sahip olan grup yaklaşık yüzde 50 gibi bir oranla temel gelir

kaynağı maaş ve ücret geliri olan grup olmuştur. Bu grubu sırasıyla ortalama yüzde

26 ve yüzde 15 oranları ile temel gelir kaynağı müteşebbis ve emeklilik geliri olan

gruplar izlemiştir. Dolayısıyla toplam hanehalkı tasarruf oranını en fazla etkileyen

gruplar temel gelir kaynağı maaş ve ücret geliri, müteşebbis ve emeklilik geliri olan

gruplardır (Tablo 3.6).

Burada temel gelir kaynağı maaş ve ücret geliri olan gruba ilişkin bazı

bilgilere yer vermenin gerekli olduğu düşünülmektedir. 2003 yılında söz konusu grup

yüzde 11,7 olan tasarruf oranı ile toplam tasarrufun yüzde 29,5’ini oluşturmakta idi.

Temel gelir kaynağı ücret ve maaş geliri olan grubun zaman içinde toplam

örneklemdeki ve toplam hanehalkı kullanılabilir geliri içindeki payının artması ile

toplam hanehalkı tasarrufu içindeki payı da artmıştır. 2003 yılında toplam örneklem

içindeki payı yüzde 44,6 olan grubun payı 2013 yılında yüzde 50,5’e; benzer şekilde

toplam hanehalkı kullanılabilir gelirinden aldığı pay da yüzde 44,2’den yüzde 55,1’e

yükselmiştir. Dolayısıyla 2013 yılına gelindiğinde temel gelir kaynağı maaş ve ücret

geliri olan grup yüzde 6,7 düzeyindeki tasarruf oranıyla toplam tasarrufların yüzde

48,8’ini oluşturmaktadır. İlgili grubun toplam gelir içindeki payının artmasında yıllar

-5.0

0.0

5.0

10.0

15.0

20.0

2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013

Maaş ve Ücret Geliri Elde Eden Müteşebbis Geliri Elde EdenMülk Geliri Elde Eden Transfer Geliri Elde EdenEmeklilik Geliri Elde Eden Gelir Kaynağına Göre Tasarruf Oranı

94

94

içinde bu grubun toplam istihdamının da artmasının etkisi bulunmaktadır. TÜİK

İşgücü İstatistikleri verilerine göre, 2003 yılında istihdam edilenlerin yüzde 50,6’sı

ücretli ve yevmiyeli iken, 2013 yılında bu oran yüzde 64,1’e yükselmiştir.

Tablo 3.6. Hanehalkının Temel Gelir Kaynağına göre Hanenin Toplam Hanehalkı Kullanılabilir Gelir İçindeki Payı

(Yüzde) 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013

Maaş Geliri Elde Eden 44,2 46,0 47,1 50,2 50,2 49,1 51,1 52,0 53,2 54,8 55,1

Müteşebbis Geliri Elde Eden 32,8 32,2 29,8 27,7 26,8 25,9 24,8 23,4 23,6 22,0 22,6

Mülk Geliri Elde Eden 3,6 1,9 2,4 2,4 1,9 2,8 3,8 2,6 3,0 2,7 3,0

Transfer Geliri Elde Eden 4,4 4,8 4,9 4,5 4,7 4,8 5,8 6,6 5,6 5,6 5,4

Emeklilik Geliri Elde Eden 14,9 15,2 15,7 15,2 16,4 17,4 14,5 15,4 14,6 14,9 13,9

Toplam 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 Kaynak: TÜİK Hanehalkı Bütçe Anketleri ve Yazar Hesaplamaları

2013 yılı HBA’daki veriler göz önünde bulundurularak her bir gelir türü için

tasarruf oranlarının 1’er puan arttığı varsayıldığında, toplam hanehalkı tasarruf

oranlarına en fazla katkı 0,5 puan ile temel gelir kaynağı maaş ve ücret geliri olan

grup tarafından yapılmaktadır. Temel gelir kaynağı müteşebbis, transfer ve emeklilik

geliri olan grupların toplam hanehalkı tasarruf oranına katkıları sırasıyla 0,2; 0,1 ve

0,1 puan olmaktadır. Temel gelir kaynağı mülk geliri olan grubun ise toplam

hanehalkı kullanılabilir gelir içindeki payı oldukça düşük olduğu için bu grubun

tasarruf oranının 1 puan artması toplam hanehalkı tasarruf oranını

değiştirmemektedir. Dolayısıyla toplam tasarruf oranı görece düşük olan temel gelir

kaynağı maaş ve ücret geliri olan grubun toplam hanehalkı tasarruf oranını etkileme

gücü çok daha fazladır.

Toplam hanehalkı tasarruf oranlarına en büyük katkının maaş ve ücret geliri

elde eden gruptan gelmesi hususunda, tasarruf oranlarının artırılmasına yönelik

politikalar içinde bu grubu hedefleyen politikaların daha etkin olacağı

düşünülmektedir. Bu noktada 2017 yılında uygulanmaya başlanacak olan bireysel

emeklilik sistemine otomatik katılım uygulamasının hedef kitlesinin ücretli çalışanlar

olmasının, tasarrufları artırma hususuna önemli katkılar sağlayacağı

değerlendirilmektedir. Bireysel emeklilik sistemine ilişkin detaylı bilgiler Kutu 3.3’te

yer almaktadır.

95

95

Kutu 3.3. Türkiye’de Bireysel Emeklilik Uygulaması Ülkemizde 2003 yılından bu yana uygulamada ve hızlı bir şekilde gelişmekte olan

Bireysel Emeklilik Sisteminde Aralık 2016 itibarıyla kullanıcı sayısı yaklaşık 6,6 milyon kişiyi, yaratılan fon büyüklüğü ise yaklaşık 7,4 milyar TL’si devlet katkısı olmak üzere 60 milyar TL’yi bulmuş durumdadır.

Biriken bu tasarrufların ne kadarının net tasarruf artışı ne kadarının alternatif tasarruf yöntem ve araçları yerine BES’e yönelen tasarruflar olduğunu söylemek güçtür. Ancak, 2015 yılında Merkez Bankası araştırmacılarının yaptığı bir ön etki değerlendirme araştırmasında, ülkemizdeki kurgusuyla devlet destekli BES’in net tasarrufları ve yatırımları artıracağı ve refah artırıcı bir nitelikte olduğu bulgusuna erişilmiştir. Ayrıca, BES’in tasarrufların finansal sisteme çekilmesi ve uzun dönemli ve emekliliğe yönelik tasarruf davranışının gelişmesi üzerinde olumlu rolü olacaktır.

Katılımın gönüllülük esasına bağlı olduğu ancak devlet destekleriyle özendirildiği, Bireysel Emeklilik Sistemine ek olarak 2017 yılında yürürlüğe girecek olan düzenlemeyle katılımın otomatikleştirildiği ve hâlihazırdaki teşviklere ilave teşviklerin de getirildiği yeni bir sistem oluşturulmuştur. Söz konusu Otomatik Katılım Sistemiyle; 45 yaş altında olan ücret karşılığı bağımlı çalışanların, işverenleri aracılığıyla uygun emeklilik şirketleri tarafından kanun hükümlerine göre sunulan bir emeklilik planına otomatik olarak dâhil edilmesi, çalışanlara 2 ay içinde otomatik katılımdan cayma hakkı tanınması ve çalışan katkı payının prime esas ücretin yüzde 3’ü oranında olması öngörülmektedir.

Otomatik katılım uygulaması ile bireysel emeklilik sisteminin kapsayıcılığının artırılması, sisteme kurumsal katılımın geliştirilmesi, ulusal tasarruf seviyesinin ve uzun vadeli fon arzının artırılarak cari açığın azaltılması ve bireylerin emeklilikteki refah düzeylerinin artırılması amaçlanmaktadır. Sistemin yurtiçi tasarruflar üzerindeki net etkisi, BES’i katılımcı sayısı ve yaratılan fon büyüklüğü bakımından ne ölçüde büyüteceğine ve BES’in net tasarruflara etkisinin nasıl evrileceğine bağlıdır.

Bireysel Emeklilik Sistemi’nde katılımcı sayısını arttırmaya yönelik olan bu sistem, ABD, İngiltere, Yeni Zelanda, Malezya gibi ülkelerde de uygulanmaktadır. Yapılan araştırmalar söz konusu sistemin, orta ve uzun vadede sistemde bulunan katılımcı sayısını arttırdığına işaret etmektedir. ABD’de 2006 yılında hayata geçirilen otomatik katılım sistemi sonrasında emeklilik planlarına katılan çalışanların oranı, 5 yılda yüzde 55’ten yüzde 82’ye yükselmiştir. 20-24 yaş arasındaki çalışanlarda ise otomatik katılım öncesinde yüzde 20 olan oran, yüzde 76 olmuştur.

Bireysel Emeklilik Sisteminin yurtiçi tasarruflara olan net etkisi tartışma konusu olsa da, uzun dönemli tasarrufların geliştirilmesi ve tasarrufların finansal sisteme çekilmesi bakımından olumlu etkilerinin olacağı düşünülmektedir. Bu doğrultuda, BES özelinde, sistemin yaygınlaştırılması yanında sistemden erken ayrılmaların oranını da asgariye çekmek önemlidir. Bu amaçla 2016’da yürürlüğe giren yönetmelik değişikliğiyle sistemde uygulanan kesintilere sınırlamalar getirilmiş ve sistemde kalış süresinin uzatılmasını teşvik edecek şekilde, kesinti yapısı yeniden kurgulanmıştır.

Kaynak: 1) EREN, O., Ş. GENÇ İLERİ, “Government Subsidized Individual Retirement System ”,

Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası, No.15/20, Temmuz 2015. 3) Emeklilik Gözetim Merkezi, Bireysel Emeklilik Verileri, İstanbul, 2017. 2) Kalkınma Bakanlığı, “Otomatik Katılıma Dayanan Bireysel Emeklilik Sistemi hakkında

Kanun Tasarısı Kurum İçi Bilgi Notu”, Ağustos 2016.

96

96

Tablo 3.7. Hanehalkının Temel Gelir Kaynağına göre Tüketim Harcamalarının Dağılımı

(Yüzde, Pay)

Maaş ve Ücret Geliri Müteşebbis Geliri Mülk Geliri Emeklilik Geliri Transfer Geliri

2003 2014 2003 2014 2003 2014 2003 2014 2003 2014 Gıda ve alkolsüz içecekler 25,2 18,3 30,6 20,1 19,5 19,4 30,3 24,2 28,8 21,9

Alkollü içecekler, sigara ve tütün 4,2 4,4 4,7 4,9 2,5 1,9 3,6 3,7 3,3 3,0

Giyim ve ayakkabı 6,5 5,4 6,7 5,3 5,6 4,2 5,2 4,1 5,2 4,6 Konut ve kira 27,3 23,4 24,3 21,8 31,6 33,5 34,2 29,1 37,7 34,2 Mobilya, ev aletleri ve ev bakım hizmetleri

5,9 6,5 5,6 6,9 5,9 7,6 5,7 7,2 5,0 7,4

Sağlık 1,9 2,1 2,4 2,2 4,5 2,8 2,1 2,1 3,5 2,3 Ulaştırma 10,4 19,3 10,9 20,1 14,0 10,2 6,6 13,6 4,7 9,5 Haberleşme 4,3 4,0 4,4 3,5 4,3 3,4 4,2 3,6 4,0 3,3 Eğlence ve kültür 2,5 3,2 2,0 2,7 2,8 3,5 1,8 3,0 1,7 2,6 Eğitim hizmetleri 2,2 2,3 2,1 3,5 3,1 5,0 1,1 1,1 1,5 2,5 Lokanta ve oteller 6,0 7,3 2,6 4,9 2,7 4,5 2,2 3,8 1,9 3,8 Çeşitli mal ve hizmetler 3,6 4,2 3,8 4,3 3,4 4,1 3,0 4,6 2,8 4,9

Zorunlu harcamalar 59,0 47,0 61,6 47,1 56,7 57,0 69,7 57,4 71,7 60,7

Mal ağırlıklı harcamalar 69,1 57,9 71,9 58,8 65,1 66,6 79,0 68,3 80,0 71,1

Hizmet ağırlıklı harcamalar 30,9 42,1 28,1 41,2 34,9 33,4 21,0 31,8 20,0 28,9

Toplam tüketim harcaması 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100


Hanehalkının temel gelir kaynağına göre tüketim harcama kalemleri 2003 ve

2014 yılları için Tablo 3.7’de verilmektedir. Tüm yıllar için harcama kalemleri EK

11’de sunulmaktadır. Temel gelir kaynağına göre belirlenen alt gruplarda da yıllar

içinde zorunlu ve mal ağırlıklı harcamaların toplam tüketim içinden aldığı paylar

azalırken, hizmet ağırlıklı harcamaların payı artmaktadır. Ancak bu durumun tek

istisnası temel gelir kaynağı mülk geliri olan grupta görülmektedir. Söz konusu

grupta toplam tüketim harcamaları içinde mal ağırlıklı harcamaların payı artarken;

hizmet ağırlıklı harcamaların payı azalmaktadır. Temel gelir kaynağı mülk geliri olan

grupta mal ağırlıklı harcamaların içinde konut ve kira harcama kaleminin payının

yıllar içinde arttığı gözlenmekte ve bu grupta tüm yıllarda tüketim harcamaları

içinde en yüksek paya konut ve kira harcamaları kalemi sahip olmaktadır. İlgili

97

97

grupta konut harcamalarının niteliğinin farklı olabileceği değerlendirilmektedir.

Hanenin oturduğu konuta yaptığı harcamanın yanında sahip olduğu başka konutlar

için yaptığı harcamalarının da bu kalemin toplam tüketim harcamaları içindeki

payının artmasında etkili olduğu düşünülmektedir. Hizmet ağırlıklı harcamalar içinde

payı azalan kalemler ise sağlık ve haberleşme harcamaları kalemleridir. Burada temel

gelir kaynağı mülk geliri olan grubun toplam örneklem içinde payının oldukça düşük

düzeyde olduğunun belirtilmesi gerekmektedir.

Temel gelir kaynağı maaş ve ücret geliri olan grup için tüketim dağılımı

incelendiğinde, mal ağırlıklı harcamalar içinde gıda, alkolsüz içecekler, giyim,

ayakkabı, konut ve kira harcama kalemlerinin payı yıllar içinde azalırken, alkollü

içecek, sigara, tütün, mobilya, ev aletleri ve ev bakım hizmetleri harcama

kalemlerinin payı artmaktadır. Ancak bir bütün halinde mal ağırlıklı harcamaların

payının yıllar içinde azaldığı gözlenmektedir. Hizmet ağırlıklı harcamalar içinde payı

azalan tek kalem ise haberleşme harcaması kalemidir. Payı en fazla artan kalem ise

ulaştırma harcaması kalemi olmuştur. Genel olarak bu grup için tüketim harcamaları

içinde tüm yıllarda en yüksek paya sahip olan kalem konut ve kira kalemidir. 2003

yılında ikinci sırada gıda ve alkolsüz içecekler yer alırken zaman içinde ulaştırma

harcamaları artmış ve 2014 yılı içinde ikinci sırayı ulaştırma harcamaları kalemi

almıştır. Gıda ve alkolsüz içecekler kalemi 2014 yılında üçüncü sırada yer

almaktadır.

Temel gelir kaynağı müteşebbis geliri olan grupta da benzer şekilde mal

ağırlıklı harcamaların payı zaman içinde azalmaktadır. Bu harcamalar içinde gıda,

alkolsüz içecekler, giyim, ayakkabı, konut ve kira harcama kalemlerinin payı yıllar

içinde azalırken, alkollü içecek, sigara, tütün, mobilya, ev aletleri ve ev bakım

hizmetleri harcama kalemlerinin payı artmaktadır. Hizmet ağırlıklı harcamalar içinde

ise payı azalan kalemler sağlık ve haberleşme harcama kalemleri olmuştur. Ancak

zaman içinde hizmet ağırlıklı harcamaların payı artmaktadır. Genel olarak

değerlendirildiğinde, bu grup için birinci sırada gıda ve alkolsüz içecekler kaleminin

payı zaman içinde bir miktar azalmış ve son yıllarda birinci sırayı konut ve kira

harcamaları kalemi almıştır. Diğer gruplarda olduğu gibi ulaştırma harcamaları bu

grupta da yıllar içinde en fazla artış gösteren kalem olmuştur.

98

98

Temel gelir kaynağı transfer geliri olan grupta mal ağırlıklı harcamalar içinde

mobilya, ev aletleri ve ev bakım hizmetleri dışındaki tüm kalemlerin payı zaman

içinde azalmıştır. Hizmet ağırlıklı harcamalar içinde sağlık ve haberleşme

harcamalarının payı azalırken; payı en fazla artan kalem ulaştırma harcaması kalemi

olmuştur. Ancak bu grupta ulaştırma giderlerindeki artış diğer gruplara göre biraz

daha sınırlı kalmaktadır. Genel olarak temel gelir kaynağı transfer geliri olan grupta

da en yüksek paya sahip üç kalem gıda, alkolsüz içecekler, konut, kira ve ulaştırma

kalemleri olarak gerçekleşmektedir.

Benzer şekilde temel gelir kaynağı emeklilik geliri olan grupta da ilk üç sırayı

tüm yıllarda sırasıyla konut, kira, gıda, alkolsüz içecekler ve ulaştırma kalemleri

almaktadır. Bu grupta da mal ağırlıklı harcamaların toplam tüketim harcamaları

içindeki payı azalırken, hizmet ağırlıklı harcamaların payı artmaktadır. Yine diğer

gruplara benzer şekilde mal ağırlıklı harcamalar içinde gıda, alkolsüz içecekler,

giyim, ayakkabı, konut ve kira harcama kalemlerinin payı azalırken; alkollü içecek,

sigara, tütün, mobilya, ev aletleri ve ev bakım hizmetleri harcama kalemlerinin payı

artmaktadır. Hizmet ağırlıklı harcamalar içinde payı azalan tek kalem ise haberleşme

harcaması kalemi olmaktadır.

3.2.3. Hanehalkı reisinin yaşına göre hanehalkı tasarruf oranlarının gelişimi

Hanehalkı reisinin yaşına göre tasarruf oranları incelendiğinde, Türkiye’de

hanehalkı tasarruf oranının genel olarak yaşa göre arttığı gözlenmektedir (Tablo 3.8).

Birinci yaş grubunda (20-24) yer alan gözlem sayısının toplam örneklem içindeki

payı oldukça düşük miktarda olduğundan bu grup için yapılacak yorumların

anlamlılığı tartışmalı olacaktır. Ancak diğer yaş gruplarının verileri tasarruf oranları

ile hanehalkı reisinin yaşı arasında aynı yönlü bir ilişkinin varlığına işaret etmektedir.

Bu tablo, Yaşam Boyu Gelir Hipotezinde bireylerin orta yaşlarda daha fazla tasarruf

ederken, daha ileri yaşlarda negatif tasarruf yapacakları varsayımının Türkiye için

geçerli olmadığı şeklinde yorumlanmaktadır. Türkiye’de beklenen yaşam süresinin

uzaması, miras güdüsüyle yapılan tasarrufların ve mevcut sosyal güvenlik sisteminin

bireylerin emeklilik dönemindeki sağlık harcamalarını tam anlamıyla karşılayamama

ihtimaline karşı ihtiyati güdüyle yapılan tasarrufları artırması gibi faktörlerin ileri

99

99

yaşlarda yüksek tasarruf oranlarının görülmesinde etkili olabileceği şeklinde

değerlendirilmektedir. Ancak burada Yaşam Boyu Gelir Hipotezinden farklılaşmanın

nedenleri arasında Hipotezde bireysel tasarruf davranışı ele alırken, söz konusu

hesaplamalarda ise hanehalkı reisinin yaşına göre hanehalkı tasarruf davranışının ele

alınmasının da etkisinin olabileceğini belirtmekte yarar görülmektedir.

Tablo 3.8. Hanehalkı Reisinin Yaşına göre Hanehalkı Tasarruf Oranı (Yüzde)

2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013

20-24 7,2 3,2 -2,2 -7,0 -1,3 -2,4 -10,8 -12,3 -5,8 -1,6 -14,0

25-29 15,8 15,9 2,0 12,3 7,3 1,3 2,9 1,2 -3,1 -3,5 -0,2

30-34 15,0 16,7 8,4 8,9 15,6 0,4 10,4 8,8 4,9 3,8 3,5

35-39 16,0 17,9 11,7 9,7 14,0 7,9 4,8 6,8 5,4 3,1 7,0

40-44 15,5 15,6 12,8 9,9 11,1 7,7 3,8 5,2 4,7 5,4 7,6

45-49 17,4 16,8 6,8 13,2 13,5 8,9 13,7 6,0 9,6 4,2 5,1

50-54 17,8 12,4 10,2 10,3 11,0 11,2 11,3 7,4 8,7 8,6 9,9

55-59 19,8 13,3 9,2 8,3 10,1 11,1 9,6 12,6 9,5 11,3 7,7

60-64 21,4 20,0 12,4 11,0 9,4 11,0 10,9 8,5 13,4 10,7 13,7

65+ 21,4 16,2 9,8 11,9 12,2 9,5 11,1 10,7 11,9 11,9 13,0

Toplam 17,5 15,8 9,5 10,5 12,0 8,1 8,9 7,5 7,6 6,6 7,5 Kaynak: TÜİK Hanehalkı Bütçe Anketleri ve Yazar Hesaplamaları

3.2.4. Hanehalkı reisinin eğitim düzeyine göre hanehalkı tasarruf oranlarının gelişimi

Hanehalkı reisinin eğitim düzeyine göre tasarruf oranlarını gösteren Tablo 3.9

incelendiğinde, Türkiye’de tasarruf oranları ile eğitim düzeyi arasında pozitif yönlü

bir ilişkinin olduğu gözlenmektedir. 2003 yılında eğitim seviyesi arttıkça tasarruf

oranının da belirgin şekilde arttığı görülürken, son yıllarda hanehalkı reisinin eğitim

düzeyi 5 yıllık ilköğretim düzeyinde olanların ortaokul ve lise mezunu olan hanelere

göre daha fazla tasarruf yaptığı dikkat çekmektedir. Yıllar itibarıyla da tasarruf

oranları arasında değişimin en yüksek olduğu gruplar hanehalkı reisi ortaokul ve lise

düzeyindeki eğitime sahip gruplardır. Hanehalkı reisi 5 yıllık ilköğretim düzeyinde

eğitime sahip hanelerin son yıllarda payı bir miktar gerilese de, bu grubun toplam

hanehalkı kullanılabilir geliri içinde de en fazla paya sahip olması nedeniyle bu

grubun tasarruf düzeyi toplam hanehalkı tasarruf düzeyini önemli ölçüde

100

100

etkilemektedir. Hanehalkı reisi yüksek okul ve üzeri düzeyde eğitime sahip hanelerin

tasarruf oranlarının ise diğer gruplardan belirgin bir şekilde fazla olduğu

gözlenmektedir. Burada söz konusu eğitim düzeyine sahip hanelerin diğer gruplara

kıyasla gelir düzeylerinin fazla olmasının etkili olabileceği değerlendirilmektedir.

Tablo 3.9. Hanehalkı Reisinin Eğitim Düzeyine göre Hanehalkı Tasarruf Oranları

(Yüzde)

2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013

Eğitim sahibi değil 12,2 6,0 1,8 5,6 6,8 2,3 2,2 4,0 1,5 10,5 2,6

İlkokul-5 yıl 15,9 14,0 7,9 8,9 9,0 5,6 5,2 3,4 7,7 2,2 4,8

Ortaokul 15,3 15,7 11,8 10,0 9,9 6,5 3,9 3,6 4,8 3,0 2,0

Lise 17,2 17,7 8,6 12,4 14,5 6,8 10,2 6,2 3,9 6,1 3,4

Yüksek Okul 21,9 16,8 4,7 14,0 14,4 13,7 14,9 14,9 10,5 8,4 11,7

Üniversite-4 yıl 24,9 22,1 20,0 14,9 20,6 16,9 19,6 18,9 12,6 13,3 17,7

Yüksek Lisans 24,2 27,9 16,6 13,8 23,4 20,3 25,3 23,1 20,5 17,2 20,9


Gelire göre sıralı gruplarda eğitim düzeyine göre hanehalkı tasarruflarının

incelenmesi de çalışma açısından faydalı olacaktır. Yüzde 20’lik gelir grupları

ayrımında eğitim düzeylerine göre tasarruf oranları EK 12’de yer almaktadır.

Hanehalkı reisi yüksek lisans mezunu olan hanelerin gözlem sayısı, gelir gruplarına

göre bölündüğünde anlamlı yorumlar yapmak için yeterli düzeyde olmamaktadır. En

düşük gelire sahip ilk üç grupta hanehalkı reisi yüksekokul ve üzeri eğitime sahip

hanelerin payının oldukça düşük olduğu gözlenmektedir. Söz konusu üç gelir

grubunda tüm eğitim düzeylerinde negatif tasarruf oranlarının olduğu görülmektedir.

Ancak eğitim seviyesi arttıkça bu hanelerin tasarruf oranının düştüğü dikkat

çekmektedir. Yüksek eğitime sahip bireylerin harcama kalıplarının ve beklentilerinin

düşük eğitime sahip bireylere göre daha fazla olabileceği düşünülmektedir. Bu

haneler için eğitim süresi uzunluğu artıkça bu süreç boyunca eğitimin borçlarla

finanse edildiği ve bu nedenle hane borç stokunun artması sonucu mevcut borç

anapara ve faiz ödemelerinin harcamaları artırarak tasarrufları negatif etkilediği

düşünülmektedir. Üst gelir gruplarında ise gelirden bağımsız olarak aynı gelir grubu

içinde eğitimle birlikte artan bir tasarruf ilişkisi gözlenememektedir. Dolayısıyla,

101

101

toplam örneklemde eğitim düzeyi ile tasarruf oranları arasında pozitif ilişkinin

varlığını gösteren bulguların gelirle bağlantılı olduğu sonucu buradan teyit

edilebilmektedir. Ancak eğitim harcamalarının gelir ve harcama artırıcı etkileri

birlikte değerlendirildiğinde, eğitim düzeyindeki artışın gelir artırıcı etkisinin daha

yüksek olduğu görülmektedir. Bu nedenle tasarruf oranlarının artırılması hususunda

eğitim düzeyi oldukça önemli bir yer teşkil etmektedir. Ayrıca, tasarrufların

yönlendirildiği araçlar dikkate alındığında daha yüksek eğitime sahip kesimlerin,

daha az eğitimli kesimlere kıyasla tasarruflarını daha fazla finansal sistem içine

yönlendirdiği odak gruplarla yapılan görüşmeler sonucunda elde edilen bulgular

arasında yer almaktadır106.

3.2.5. Hanehalkı reisinin işteki durumuna göre hanehalkı tasarruf oranlarının gelişimi

Hanehalkı reisinin işteki durum bilgilerine göre hesaplanan hanehalkı tasarruf

oranı bilgileri Tablo 3.10’da yer almaktadır.107 Hanehalkı reisi işveren olarak çalışan

hanelerin en yüksek tasarruf oranına sahip olduğu görülmektedir. Bu grubun yüksek

tasarruf oranına sahip olmasında diğer gruplara göre daha yüksek bir gelire sahip

olmasının etkili olduğu düşünülmektedir. Ancak söz konusu grup, toplam hanehalkı

kullanılabilir geliri içinde en düşük paya sahip olan gruptur (Tablo 3.11). Toplam

hanehalkı tasarruf oranına bu nedenle katkısı sınırlı kalmaktadır.


(Yüzde)

2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013

Ücretli ve Yevmiyeli 11,5 9,9 6,8 7,3 8,8 3,6 6,5 5,1 3,4 4,9 6,3

İşveren 38,2 41,3 27,5 27,9 31,8 31,2 31,0 27,1 28,8 20,2 23,6

Kendi Hesabına 24,2 21,3 14,7 18,1 17,5 10,1 9,8 10,3 13,6 10,2 8,1


106 Dünya Bankası, 2011 107 Bu çalışmada ücretsiz aile işçileri kendi hesabına çalışan kategorisine dâhil edilmiştir.

102

102

Hanehalkı reisi ücretli ve yevmiyeli olarak çalışan ve tasarruf oranı diğer

gruplara göre düşük olan bu grubun toplam hanehalkı kullanılabilir geliri içindeki

payı yüksek olduğundan, toplam hanehalkı tasarruf oranında söz konusu grup

belirleyici olmaktadır. Yıllar içinde tasarruf oranı en fazla değişen grup ise hanehalkı

reisi kendi hesabına çalışan gruptur. Hanehalkı reisi ücretli ve yevmiyeli olarak

çalışan grubun tasarruf oranı diğer gruplara göre yıllar içinde daha az değişim

göstermiştir. Bu durumda ilgili grubun diğer gruplara kıyasla daha düzenli gelire

sahip olmasının etkili olduğu düşünülmektedir. 2013 yılı HBA’daki veriler göz

önünde bulundurularak her bir grup için tasarruf oranlarının 1’er puan arttığı

varsayıldığında, toplam hanehalkı tasarruf oranına en fazla katkı 0,6 puan ile ücretli

ve yevmiyeli olarak çalışan gruptan gelmektedir. İşveren ve kendi hesabına çalışan

grupların toplam hanehalkı tasarruf oranına katkıları sırasıyla 0,1 ve 0,3 puan olarak

gerçekleşmektedir.

Tablo 3.11. Hanehalkı Reisinin İşteki Durumuna göre Hanehalkı Toplam Gelirinden Aldığı Pay

(Yüzde)

2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013


İşveren 17,9 17,1 14,3 14,3 14,2 16,3 11,9 11,7 12,0 13,1 11,2

Kendi Hesabına 28,8 28,1 28,7 26,1 26,4 24,9 28,6 26,6 25,2 24,7 25,2

Toplam 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 Kaynak: TÜİK Hanehalkı Bütçe Anketleri ve Yazar Hesaplamaları

Gelirden bağımsız olarak işteki duruma göre tasarruf oranlarının farklılaşıp

farklılaşmadığını incelemek için gelir grupları ayrımında söz konusu grupların

tasarruf oranları incelenmiştir. Gelir grupları ayrımında işteki durum bilgilerine göre

tasarruf oranları EK 13’te verilmektedir. Toplamda en yüksek tasarruf oranına sahip

olan işverenlerin büyük bir kısmının en yüksek gelir grubunda yer aldığı ve bununla

birlikte, en üst gelir grubu içinde de gelirlerin işteki durum bilgilerine göre oldukça

farklılaştığı ve işveren olarak çalışan grubun gelirinin en üst gelir grubunda da

oldukça yüksek olduğu gözlenmektedir. Dolayısıyla işveren olarak çalışan grubun

yüksek tasarruf oranlarına sahip olmasında gelir etkisinin oldukça önemli olduğu

düşünülmektedir. Alt gelir gruplarında negatif tasarruf oranları görülürken, dördüncü

gelir grubunda işteki duruma göre gelir düzeyleri birbirine yakın çıkmaktadır. İlgili

103

103

gelir grubunda en yüksek tasarruf oranına kendi hesabına çalışan grup sahip

olmaktadır. Bu grup için ihtiyati güdüyle yapılan tasarrufların daha yüksek

olabileceği düşünülmektedir.

3.2.6. Hanehalkı reisinin çalıştığı sektöre göre hanehalkı tasarruf oranlarının gelişimi

Hanehalkı reisinin çalıştığı sektör bilgilerine göre hesaplanan hanehalkı

tasarruf oranları Tablo 3.12’de yer almaktadır. Zaman içinde bazı yıllarda sıralaması

değişse de hanehalkı reisi hizmetler sektöründe çalışan hanelerin en yüksek tasarruf

oranına sahip olduğu görülmektedir. Aynı zamanda bu grup toplam hanehalkı

kullanılabilir gelirinin de yaklaşık yüzde 60’ını alarak toplam hanehalkı tasarruf

oranına en çok katkıyı veren gruptur. Hanehalkı reisi tarım sektöründe çalışan

hanelerin tasarruf oranının yüksekliği de dikkat çekicidir. Bu grubun ortalama yıllık

gelir düzeyi diğer gruplardan az olmasına rağmen tasarruf oranının yüksek

olmasının, söz konusu sektörde çalışanların düzenli bir gelir elde edememesi ve bu

sebeple ihtiyati güdüyle yapılan tasarrufların daha fazla olmasıyla ilişkili olabileceği

şeklinde yorumlanmaktadır.


(Yüzde)

2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013

Tarım 23,8 14,3 10,6 10,2 10,2 9,2 5,3 7,7 14,0 10,2 10,2

Sanayi 18,6 19,1 12,8 9,7 8,9 9,9 6,2 6,6 7,2 3,4 7,2

İnşaat 17,3 15,2 12,1 -0,1 11,6 17,4 -1,4 0,1 5,8 1,1 2,2

Hizmet 19,3 19,6 12,1 16,5 17,5 9,6 14,0 11,3 8,7 10,0 9,6

Toplam 17,5 15,8 9,5 10,5 12,0 8,1 8,9 7,5 7,6 6,6 7,5


2007 ve 2008 yılları haricinde inşaat sektöründe çalışan grubun tasarruf oranı

diğer gruplara kıyasla daha düşük seviyede kalmakta ve tasarruf oranı yıllar içinde en

fazla değişen grup olmaktadır. Tasarruf oranındaki değişimin en az olduğu grup ise

hanehalkı reisi hizmetler sektöründe çalışan gruptur. 2013 yılı HBA’daki veriler göz

önünde bulundurularak her bir grup için tasarruf oranlarının 1’er puan arttığı

104

104

varsayıldığında, toplam hanehalkı tasarruf oranına en fazla katkı 0,6 puan ile

hizmetler sektöründe çalışan gruptan gelmektedir. Tarım, sanayi ve inşaat sektöründe

çalışan grupların toplam hanehalkı tasarruf oranına katkıları sırasıyla 0,1; 0,2 ve 0,1

olarak puan düzeyinde olmaktadır.

Gelirden bağımsız olarak çalışılan sektöre göre gelir grupları ayrımında

hesaplanan tasarruf oranları EK 14’te verilmektedir. Alt gelir grubunda tüm

sektörlerde tasarruf oranlarının negatif olduğu görülmektedir. En üst iki gelir

grubunda ise tasarruf oranlarının çalışılan sektörlere göre farklılaştığı

gözlenmektedir. Dördüncü gelir grubunda en yüksek tasarruf oranına tarım

sektöründe çalışan grubun sahip olması ve diğer gruplar ile arasında belirgin bir

farkın bulunması dikkat çekicidir. İlgili gelir grubunda kendi içinde gelir

farklılaşması olup olmadığına bakıldığında ise, sektörler arası kayda değer bir gelir

farkının olmadığı görülmektedir. En üst gelir grubunda da en yüksek tasarruf oranına

tarım sektöründe çalışan grup sahip olmaktadır. Ayrıca, bu gelir dilimi içinde tarım

sektöründekilerin elde ettiği ortalama gelir diğer sektörlerden farklılaşmakta ve

onların gerisinde kalmaktadır. Dolayısıyla tarım sektöründe çalışan grubun gelirden

bağımsız bir şekilde ayrı bir güdüyle daha fazla tasarruf yaptığı görülmektedir. Bu da

tarım sektöründeki grubun ihtiyati güdüyle daha fazla tasarruf yaptığı şeklindeki

önermeyi doğrulamaktadır. Ayrıca tarım sektöründe çalışanların daha çok kırda

yaşadığı göz önünde bulundurulduğunda, yaşanılan bölge itibarıyla tüketim

imkânlarının daha kısıtlı olmasının da söz konusu yüksek tasarruf oranlarının

gerçekleşmesinde etkili olabileceği değerlendirilmektedir. Son olarak, en üst gelir

diliminde diğer sektörlerin ortalama gelirinin ve tasarruf oranlarının birbirine yakın

olduğu gözlenmektedir.

3.2.7. Kır-kent ayrımına göre hanehalkı tasarruf oranlarının gelişimi

Tasarruflara ilişkin literatürde kır-kent108 ayrımının tasarruf oranlarını

etkilediği ve kentlerde yaşamanın tasarrufları düşürdüğü belirtilmektedir. Bu hususta

108 Hanehalkının yaşadığı bölgenin kent-kır ayrımında kriter olarak yerleşim yeri nüfusu esas

alınmaktadır. 20 bin ve daha fazla nüfuslu yerler kent, daha az nüfuslu yerler ise kır olarak tanımlanmaktadır.

105

105

hanehalkının yaşadığı bölgeye göre tasarruf oranlarının zaman içindeki gelişimini

incelemek yararlı olacaktır. Hanehalkı özellikleri incelendiğinde kır-kent ayrımında

önemli farklılıkların olduğu gözlenmektedir. Örneklem içinde yer alan hanelerin

yaklaşık yüzde 70’inin kentlerde yaşadığı görülmektedir. Tablo 3.13’ten görüleceği

üzere, kırda yaşayan hanelerin tasarruf oranının kentlerde yaşayanlara kıyasla

yalnızca 2003 yılında belirgin bir şekilde fazla olduğu görülmektedir. Diğer yıllarda

kent ve kırda yaşayan hanelerin tasarruf oranları birbirine yakın olup hatta bazı

yıllarda kentte yaşayan hanelerin tasarruf oranı daha yüksektir. Ancak burada gelirin

daha çok kentlere kaymasından dolayı bu grubun daha fazla tasarruf oranına sahip

olabileceği değerlendirilmektedir. Bu nedenle kent ve kırda yaşayanların gelir

düzeyleri arasındaki farklılığa ve tasarruf oranlarının bu nedenle farklılaşabileceği

hususuna dikkat edilmesi gerekmektedir. Nitekim kent ve kırda yaşayan

hanehalklarının gelirden aldığı pay arasında önemli farklılıklar bulunmaktadır.

Kentleşmenin artmasıyla birlikte toplam hanehalkı kullanılabilir gelirinin büyük bir

bölümü kentlerde yaratılmaya başlanmıştır. Kentte yaşayan hanehalklarının toplam

hanehalkı kullanılabilir geliri içinden aldığı pay 2013 yılında yüzde 77,9 gibi oldukça

yüksek bir düzeydedir. Bu durum kentlerde nüfusun artmasına ve tüketim

imkânlarının çoğalmasına neden olmaktadır. Kırsal nüfusun toplam hanehalkı

kullanılabilir geliri içindeki payının azalmasında tarım sektörünün toplam hanehalkı

kullanılabilir geliri içindeki payının azalmasının etkisi bulunmaktadır. Nitekim 2003

yılında tarım sektörü gelirinin GSYH içindeki payı yüzde 12 iken, 2013 yılına

gelindiğinde bu oran yüzde 9,3’e gerilemiştir. Benzer şekilde hanehalkı reisi tarım

sektöründe çalışan hanelerin toplam hanehalkı kullanılabilir gelirinden aldığı pay

2003 yılında yüzde 16,8 iken, söz konusu oran 2013 yılına gelindiğinde 13,9’a

gerilemiştir.

Tablo 3.13. Kır-Kent Ayrımına göre Hanehalkı Tasarruf Oranları (Yüzde)

2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013

Kır 22,5 15,7 7,4 10,4 11,9 8,3 4,0 6,1 8,6 6,5 6,4

Kent 15,9 15,9 10,2 10,5 12,0 8,0 10,3 7,9 7,3 6,6 7,8


106

106

Gelirden bağımsız olarak kent-kır ayrımına göre tasarruf oranlarının

incelenmesi oldukça yararlı bilgiler sunacaktır. Gelir gruplarına göre kent ve kır

ayrımında tasarruf oranları EK 15’te yer almaktadır. En alt iki gelir grubunda kent ve

kırda yaşayan hanelerin tasarruf oranı negatiftir. Ancak kentte yaşayan haneler daha

fazla tüketim yapmaktadır. Üçüncü gelir grubunda kırda yaşayan hanelerin tasarruf

oranı pozitifken, kentte yaşayan hanelerin tasarruf oranı bu grupta da negatif olarak

gözlenmektedir. En üst iki gelir grubunda da kırda yaşayan hanelerin tasarruf

oranlarının kentte yaşayan hanelerin tasarruf oranlarının oldukça üzerinde yer aldığı

görülmektedir. Gelir gruplarına göre incelenen tasarruf oranlarının da işaret ettiği

üzere, kentte yaşayan hanelerde görülen yüksek tasarruf oranlarında gelir etkisinin

olduğu görülmektedir. Kırda yaşayan hanelerin daha yüksek tasarruf oranına sahip

olmasında, kırda tüketim imkânlarının daha az ve finansal araçlara erişimin daha

kısıtlı olmasının etkili olduğu düşünülmektedir.

Çalışma kapsamında incelenen dönemde hanehalkı tüketim kalıplarında

gözlenen değişimin kent-kır ayrımında da farklılaşabileceği göz önünde

bulundurulduğunda, tüketim kalemleri ve bunların zaman içindeki gelişimi söz

konusu ayrımda incelenmiştir. Hanehalkı tüketim harcama kalemleri kent ve kır

ayrımında Tablo 3.14’te yer almaktadır.

Kent-kır ayrımında harcama kalemleri incelendiğinde, zorunlu harcamaları da

kapsayan mal ağırlıklı harcamaların toplam tüketim içindeki payının kırda yaşayan

hanehalkları için daha yüksek olduğu görülmektedir. 2003-2013 yıllarını kapsayan

dönemde kırda yaşayan hanehalklarının mal ağırlıklı harcamalarının toplam tüketim

harcamaları içindeki payı ortalama yüzde 70,5 iken, kentte yaşayan hanehalkları için

söz konusu pay ortalama yüzde 65,1’dir. Kırsal kesimde toplam tüketim harcamaları

içinde en yüksek paya gıda ve alkolsüz içecekler harcamaları kalemi sahipken,

kentsel kesimde en yüksek paya konut ve kira harcamaları kalemi sahiptir. Hizmet

ağırlıklı harcamaların toplam tüketim harcamaları içindeki payı ise kentte yaşayan

hanehalkları için ilgili dönemde ortalama yüzde 34,9 iken, kırda yaşayan

hanehalkları için ortalama yüzde 29,5 olarak gerçekleşmiştir. Her iki kesimde de

hizmet ağırlıklı harcamalar içinde en yüksek paya sahip olan kalem ulaştırma

harcamalarıdır. Eğitim harcamalarının toplam tüketim içindeki payı kentte yaşayan

107

107

hanehalkları için ortalama yüzde 2,4 iken, kırda yaşayan hanehalkları için ortalama

1,1’dir. Benzer şekilde, eğlence, kültür, lokanta ve oteller harcama kalemlerinin

toplam tüketim harcamalarından aldığı pay kentsel kesimde kırsal kesime göre daha

yüksek düzeydedir.


(Yüzde, Pay)

Kent

2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013

Gıda ve alkolsüz içecekler

24,1 23,1 21,9 22,3 21,6 20,5 20,3 19,8 18,7 17,7 17,8


3,8 4,0 3,9 3,8 4,1 3,6 3,8 4,2 4,0 3,9 4,0

Giyim ve ayakkabı 6,2 6,5 6,0 5,8 5,7 5,3 4,9 4,9 5,1 5,4 5,3

Konut ve kira 30,2 29,1 28,1 29,2 30,9 30,8 30,2 28,6 26,9 26,5 25,7

Mobilya, ev aletleri ve ev bakım hizmetleri

5,7 6,5 6,5 5,8 5,7 5,6 6,1 6,2 6,4 6,6 6,7

Sağlık 2,1 2,2 2,3 2,1 2,2 1,9 1,8 2,0 1,9 1,8 2,1

Ulaştırma 10,3 9,6 13,1 13,2 11,3 14,4 14,1 15,1 17,5 17,5 17,7

Haberleşme 4,4 4,6 4,3 4,2 4,6 4,3 4,3 4,1 4,1 4,0 4,1

Eğlence ve kültür 2,5 2,8 2,6 2,3 2,2 2,6 2,8 3,0 2,9 3,5 3,3

Eğitim hizmetleri 2,3 2,4 2,2 2,5 2,8 2,2 2,1 2,3 2,3 2,6 2,7

Lokanta ve oteller 4,6 5,0 4,8 4,5 4,9 4,6 5,5 5,9 6,0 6,2 6,3

Çeşitli mal ve hizmetler

3,8 4,2 4,2 4,2 4,2 4,1 4,2 3,8 4,2 4,2 4,4

Zorunlu harcamalar

60,5 58,7 56,0 57,2 58,2 56,6 55,4 53,4 50,8 49,6 48,9

Mal ağırlıklı harcamalar

69,9 69,2 66,4 66,9 67,9 65,8 65,3 63,8 61,1 60,2 59,5

Hizmet ağırlıklı harcamalar

30,1 30,8 33,6 33,1 32,1 34,2 34,7 36,2 38,9 39,8 40,5

Toplam 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100

108

108

Tablo 3.14. Kent-Kır Ayrımında Tüketim Harcamalarının Türlerine göre Dağılımı (Devamı)

Kır 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 Gıda ve alkolsüz içecekler

36,4 35,4 32,6 31,2 31,3 30,7 33,9 28,6 28,0 26,1 27,2


5,1 5,3 4,7 4,7 5,2 4,7 5,3 5,3 4,8 5,0 5,1

Giyim ve ayakkabı 6,5 6,5 6,8 6,1 6,6 5,6 5,7 5,5 5,3 5,2 5,1 Konut ve kira 23,1 21,4 20,2 22,1 21,6 22,7 20,5 22,2 21,8 23,5 22,3 Mobilya, ev aletleri ve ev bakım hizmetleri

5,9 6,9 7,5 7,1 6,7 6,5 6,2 6,4 6,3 6,8 6,1

Sağlık 2,4 2,2 2,0 2,3 3,2 2,0 2,4 2,4 2,0 1,8 2,1 Ulaştırma 8,2 9,2 11,2 12,7 10,5 12,8 11,6 14,9 16,3 16,0 16,6 Haberleşme 4,0 4,1 4,3 4,1 4,2 4,7 4,2 4,0 3,7 3,6 3,7 Eğlence ve kültür 1,5 1,5 2,4 1,8 1,8 2,0 2,1 2,1 2,0 2,5 2,2 Eğitim hizmetleri 1,1 1,2 1,0 1,3 1,5 1,0 0,9 1,1 1,1 1,2 1,0 Lokanta ve oteller 2,9 3,2 3,4 3,2 3,2 3,5 3,8 4,0 4,6 4,4 4,5 Çeşitli mal ve hizmetler

2,9 3,1 4,0 3,4 4,2 4,0 3,6 3,6 4,4 4,0 4,2

Zorunlu harcamalar

66,0 63,3 59,6 59,5 59,5 58,9 60,0 56,3 55,0 54,8 54,5

Mal ağırlıklı harcamalar

77,1 75,5 71,7 71,3 71,4 70,1 71,5 68,0 66,1 66,6 65,7

Hizmet ağırlıklı harcamalar

22,9 24,5 28,3 28,7 28,6 29,9 28,5 32,0 33,9 33,4 34,3

Toplam 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 Kaynak: TÜİK Tüketim Harcamaları İstatistikleri Not 1: Kent-kır ayrımında tüketim harcama türlerine ilişkin istatistikler TÜİK tarafından 2013 yılına

kadar yayınlanmaktadır. Not 2: TÜİK tarafından 2007 yılından itibaren yeni nüfus projeksiyonları kullanılmaktadır.

Yıllar içinde mal ağırlıklı harcamaların payı her iki kesimde de azalmıştır.

Kırsal kesimde mal ağırlıklı harcamaların toplam tüketim harcamaları içindeki payı

2003 yılından 2013 yılına 10,4 puan azalırken, kentsel kesimde 11,3 puan azalmıştır.

Gıda ve alkolsüz içecekler harcamalarının payı kırsal kesimde, kentsel kesime göre

2,9 puan daha fazla azalmıştır. Konut ve kira harcamaları kaleminin payı ise kentsel

kesimde, kırsal kesime göre çok daha fazla azalmıştır. Kentsel kesimde konut ve kira

harcamaları kaleminin payı 2003 yılından 2013 yılına 4,5 puan azalırken, kırsal

kesimde 0,9 puan azalmıştır. Hizmet ağırlıklı harcamaların payı her iki kesimde de

109

109

artmıştır. Hizmet ağırlıklı harcamalar içinde ulaştırma harcamalarının payı her iki

kesimde de en fazla artış gösteren kalemdir. Ancak kırsal kesimdeki artışın kentsel

kesimdeki artıştan daha fazla olması dikkat çekmektedir. Kırsal kesimde ulaştırma

harcamalarının toplam tüketim harcamaları içindeki payı 10 yılda 8,3 puan artarken;

kentsel kesimde 7,4 puan artış göstermiştir.

3.2.8. Hanehalkı tipine göre hanehalkı tasarruf oranlarının gelişimi

Hanehalkı tasarruf oranlarının hanenin tipine göre değişimi Tablo 3.15’de

verilmektedir. Hanehalkı tipine göre tasarruf oranları her bir grup için yıllar içinde

önemli farklılaşmalar göstermektedir. Tasarruf oranı belirgin bir şekilde yıllar içinde

hep yüksek olan bir grup belirlenememekle birlikte, yıllar içinde tasarruf oranlarında

en fazla değişkenliğin yaşandığı grup üç ve daha fazla çocuklu ailelerin bulunduğu

gruptur. 2005 yılı hariç diğer yıllarda benzer tasarruf oranlarına sahip ve 2003 yılına

kıyasla 2013 yılında tasarruf oranını artırabilen tek grup ise bir arada yaşayan

kişilerden oluşan gruptur.

Tablo 3.15. Hanehalkı Tipine göre Hanehalkı Tasarruf Oranları (Yüzde)

2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013

Tek çocuklu aile 19,0 18,6 10,0 10,2 13,6 10,7 13,3 9,4 8,7 9,1 10,0

İki çocuklu aile 16,4 14,6 11,8 10,2 13,4 6,3 9,3 4,6 6,9 3,7 7,7

Üç ve daha fazla çocuklu aile 13,0 11,1 2,3 6,1 8,6 3,8 0,0 2,1 1,9 -0,1 0,3

Çocuksuz çift 18,4 20,8 10,2 11,1 11,7 5,5 8,9 9,4 8,4 9,8 7,4

Ataerkil veya geniş aile 22,1 17,6 12,5 14,2 12,6 12,6 9,2 9,6 10,5 11,0 10,3

Tek yetişkinli aile 12,1 11,9 7,4 10,7 7,5 3,5 9,0 10,0 8,3 3,3 6,2

Bir arada yaşayan kişiler 10,1 13,1 -8,2 11,6 10,3 10,7 10,5 11,5 8,3 8,8 12,3


Hanehalkı tipine göre hanehalkı tüketim harcamalarının dağılımı EK 16’da

yer almaktadır. Tüm gruplarda tüketim harcamaları içinde en yüksek paya gıda,

alkolsüz içecekler, konut, kira ve ulaştırma harcama kalemleri sahip olmaktadır. Bir

arada yaşayan kişiler grubunun dışındaki gruplarda ulaştırma kaleminin payı yıllar

içinde genel bir artma eğilimindeyken, bir arada yaşayan kişiler grubunda ulaştırma

110

110

kaleminin payı yıllar içinde azalmış ancak 2014 yılına gelindiğinde 2003 yılı

seviyesine geri dönmüştür.

3.3. Farklı Tasarruf Tanımlarına göre Türkiye’de Hanehalkı Tasarruf

Oranlarının Gelişimi

Hanehalkı tasarrufu hesaplanırken genel olarak kullanılan yöntem hanehalkı

kullanılabilir gelirinden tüketim harcamasının çıkarılmasıdır. Ancak farklı tasarruf

tanımlarının da yapılabilmesi mümkündür.109 Örneğin, fiziki sermayenin yanında

beşeri sermayeye yapılan katkıların da tasarruf kapsamı içinde değerlendirilebileceği

literatürde yapılan çalışmalarda mevcuttur. Bu çalışmada da farklı tasarruf

tanımlarına yer verilerek, bu tanımlara göre hesaplanan tasarruf oranlarının

gelişiminin incelenmesinin yararlı olacağı değerlendirilmektedir. Farklı tanımlarla

hesaplanan tasarruf oranları Tablo 3.16’da yer almaktadır. Bu tanımlarla tasarruf

oranlarının değişmesinde hangi tüketim kalemlerinin ne oranda etkili olduğu daha iyi

anlaşılabilmektedir. İlk tanım diğer betimleyici hesaplamalarda da kullanılan klasik

tanım olup hanehalkı kullanılabilir gelirinden tüketim harcamasının çıkarılması ile

elde edilen tasarrufu ifade etmektedir. Bu tanıma göre hesaplanan tasarruf iktisadi

açıdan oldukça önemlidir. Gelişmekte olan birçok ülkede kalkınma süreçlerinin

başarıyla devam ettirilebilmesi için gerekli olan yüksek, istikrarlı ve sürdürülebilir

büyümenin finasmanında kullanılacak olan yatırımların yurt içi kaynağı birinci

tanıma göre hesaplanan tasarruflar olmaktadır. Söz konusu tasarruflar üretken

yatırımlara dönüştürülebilecek kaynakları ifade etmektedir. Birinci tanıma göre

gelişmekte olan ülkelere kıyasla daha düşük tasarruf oranlarına sahip Türkiye’de söz

konusu tasarrufların artırılması kendi potansiyelini daha fazla harekete geçirmesine

imkân tanıyacaktır.110

İkinci tanıma göre hesaplanan tasarruf oranı, eğitim ve sağlık harcamalarının

toplam tüketim harcamalarının dışında bırakılmasıyla elde edilen tasarruf oranını

ifade etmektedir. Bu tanıma göre söz konusu kalemlere yapılan harcamalar beşeri

109 Dünya Bankası, 2011:6 110 Kalkınma Bakanlığı, 2013a

111

111

sermayeye yapılan yatırım olarak değerlendirilmektedir. Üçüncü tanıma göre

hesaplanan tasarruf oranları ise dayanıklı tüketim mallarına111 yapılan harcamaların

toplam tüketim kapsamı dışında bırakılmasıyla elde edilmektedir. Son olarak,

dördüncü tanımda ise, eğitim, sağlık ve dayanıklı tüketim mallarına yapılan tüm

harcamalar toplam tüketimin dışında bırakılmaktadır.

Tablo 3.16. Farklı Tasarruf Tanımlarına Göre Hanehalkı Tasarruf Oranları (Yüzde)

2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013

1. Tanım 17,5 15,8 9,5 10,5 12,0 8,1 8,9 7,5 7,6 6,6 7,5 2. Tanım (Eğitim ve sağlık harcamaları dâhil) 20,7 19,4 13,4 14,4 19,4 19,4 12,5 17,8 11,5 10,7 11,9 3. Tanım (Dayanıklı tüketim malı dâhil) 28,2 28,3 25,9 26,1 30,0 30,4 24,7 28,9 26,5 26,2 26,7

3.1.Tanım (Konuta ilişkin kalemler dahil) 21.9 21.6 16.3 16.3 17.7 13.3 14.7 13.7 13.9 13.4 14.2 3.2.Tanım (Ulaştırma ve haberleşmeye ilişkin kalemler dâhil)

23.1 21.5 17.9 19.1 18.9 17.6 17.5 17.3 19.1 18.2 19.0

3.3.Tanım (Diğer) 18.1 16.9 10.8 11.7 13.3 9.2 10.2 8.5 8.7 7.8 8.6 4. Tanım (Eğitim,sağlık ve dayanıklı tüketim harcamaları dâhil)

31,5 31,8 29,8 30,1 32,8 34,0 28,3 33,2 30,3 30,3 31,0


Sağlık ve eğitim harcamalarının içinde yer aldığı ikinci tanıma göre

hesaplanan tasarruf oranları beklendiği gibi ilk tanıma göre tespit edilen tasarruf

oranlarının üzerinde yer alırken, zaman içinde bu tanıma göre hesaplanan tasarruf

oranlarının da düştüğü görülmektedir (Tablo 3.16). Dayanıklı tüketim mallarına

111 Bu çalışmada dayanıklı tüketim malı olarak, konutun bakım ve onarımında kullanılan materyaller,

konutların bakım ve onarımına ilişkin hizmetler, kanalizasyon, mobilyalar, halılar ve diğer yer döşemeleri, mobilya ve yer döşemelerinin onarımı, ev içi tekstil ürünleri, buzdolapları ve dondurucular, çamaşır makineleri, çamaşır kurutma makineleri ve bulaşık makineleri, fırınlar, ısıtıcılar, klimalar, temizlik ekipmanları, dikiş ve örme makineleri, hanehalkının kullandığı diğer temel cihazlar (aygıtlar), elektrikli küçük ev aletleri, cam ve kristal eşyalar, çatal-bıçak takımı, sofra takımı ve gümüş takımlar, mutfak ve evde kullanılan gereçler, cam eşyaların (züccaciye), sofra takımlarının ve diğer ev gereçlerinin onarımı, başlıca alet ve ekipmanlar, küçük aletler ve çeşitli aksesuarlar, yeni otomobil satın alımı, ikinci el otomobil satın alımı, motosikletler, bisikletler, hayvanların çektiği araçlar, yedek parçalar ve aksesuarlar, telefon ve telefaks ekipmanları, telefon ve telefaks hizmetleri, seslerin alınmasına, kaydedilmesine ve çoğaltılmasına ilişkin ekipmanlar, televizyon setleri, video-kaset çalarlar ve teypler, fotografik ve sinematografik ekipmanlar, optik aletler, veri işlem ekipmanları, resim ve seslerin kaydedilmesinde kullanılan araçlar, ev dışındaki eğlencelere yönelik başlıca dayanıklı mallar, müzik aletleri, evde eğlenceye yönelik dayanıklı mallar, spor, kamp ve açık hava eğlencelerine yönelik ekipmanlar, mücevherler, saatler ve kol saatleri kalemleri alınmıştır.

112

112

yapılan harcamaların tasarruf içinde yer aldığı üçüncü tanıma göre hesaplanan

tasarruf oranlarının yüksekliği ve zaman içinde fazla değişim göstermemesi dikkat

çekmektedir. Ayrıca, üçüncü tanımda yer alan kalemler çeşitli alt gruplarda

toplanarak, söz konusu gruplara ait tasarruf oranları üçüncü tanımın altında

verilmiştir. Bu gruplardan ilki, dayanıklı tüketim malları olarak belirlenen listede

konuta ilişkin yapılan harcamaların tüketimden dışlandığı gruptur (3.1. Tanım). Bu

tanıma göre yapılan hesaplamada tasarruf oranlarının zaman içinde düştüğü

görülmektedir. İkinci grupta dayanıklı tüketim malları olarak belirlenen listede

ulaştırma ve haberleşme kalemlerine ilişkin yapılan harcamalar tüketimden

çıkarılmıştır (3.2. Tanım). Bu grup için hesaplanan tasarruf oranlarının zaman içinde

çok fazla değişmediği gözlenmektedir. Dayanıklı tüketim malları listesinde konut,

ulaştırma ve haberleşme kalemleri dışında kalan kalemler ise son grupta (3.3. Tanım)

toplanmıştır. Bu grubun da tasarruf oranlarının zaman içinde azaldığı görülmektedir.

Buradan çıkan sonuçlara göre hanehalkı tasarruf oranlarındaki düşüşün daha çok

dayanıklı tüketim mallarına yapılan harcamalardan kaynaklandığı ve dayanıklı

tüketim malları içinde ise ulaştırma ve haberleşme harcamalarının tasarruf düşüşünde

belirleyici kalemler olduğu görülmektedir. Son olarak, benzer şekilde eğitim, sağlık

ve dayanıklı tüketim mallarının tümünün tüketim kapsamından çıkarıldığı dördüncü

tanıma göre hesaplanan tasarruf oranının ise yıllar içinde hemen hemen aynı kaldığı

gözlenmektedir.

3.4. Türkiye’de Hanehalkı Tasarruflarını Etkileyen Faktörlerin Zaman

İçerisindeki Gelişimine İlişkin Genel Değerlendirme

Özel tasarruf oranlarının büyük bir bölümünü oluşturan hanehalkı tasarruf

oranlarının yıllar içinde kayda değer bir şekilde düştüğü gözlenmektedir. 2003

yılında yüzde 17,5 olan hanehalkı tasarruf oranı 2013 yılında yüzde 7,5 seviyesine

gerilemiştir. Yüzde 20’lik gelir grupları itibarıyla tasarruf oranlarının önemli ölçüde

farklılaştığı gözlenmektedir. Alt gelir gruplarındaki hanehalkları negatif tasarruf

yaparken, toplam hanehalkı tasarrufunun büyük kısmı üst gelir grupları tarafından

yapılmaktadır. Bununla birlikte, hanehalkı tasarruf oranlarında görülen gerileme gelir

grupları itibarıyla da gözlenmektedir. En düşük yüzde 20’lik gelir dilimi dışındaki

113

113

tüm gelir gruplarında tasarruf oranları 2003 yılından 2013 yılına kadar yaklaşık 10

puan gerilemiştir. Gelir gruplarının toplam hanehalkı tasarrufları üzerindeki

etkilerinin farklı olduğu göz önünde bulundurulduğunda, üst gelir gruplarında

özellikle en üst yüzde 20’lik gelir diliminde görülen düşüş, toplam hanehalkı tasarruf

oranlarının düşmesinde çok daha büyük bir etkiye sahip olmuştur. 2013 yılı için her

bir gelir grubundaki tasarruf oranlarının 1’er puan arttığı varsayımıyla yapılan

hesaplamalarda, alt gruptan üst gruba (q1, q2, q3, q4, q5) doğru gelir gruplarının

sırasıyla toplam hanehalkı tasarruf oranına katkıları 0,1; 0,1; 0,2; 0,2 ve 0,4 puan

olarak bulunmuştur.

Hanehalkının temel gelir kaynağına göre belirlenen tüm alt gruplarda da yıllar

itibarıyla tasarruf oranlarının azaldığı görülmektedir. 2003 yılına kıyasla tasarruf

oranı en fazla düşen grup temel gelir kaynağı müteşebbis geliri olan grup iken,

tasarruf oranı en az düşen grup ise temel gelir kaynağı mülk geliri olan grup

olmuştur. Ayrıca, dikkat çeken bir diğer husus, 2003 yılında tüm gruplar pozitif

tasarruf oranına sahipken, ilerleyen yıllarda temel gelir kaynağı transfer geliri ve

emeklilik geliri olan grupların tasarruf oranlarının negatif düzeylere gerilemesidir.

2013 yılında en yüksek tasarruf oranına sahip grup temel gelir kaynağı mülk geliri

olan grup iken, bu grubu sırasıyla temel gelir kaynağı müteşebbis geliri ile maaş ve

ücret geliri olan gruplar takip etmektedir. Temel gelir kaynağı transfer geliri ve

emeklilik geliri olan grupların tasarruf oranları ise negatif olarak gerçekleşmektedir.

Son yıllarda temel gelir kaynağı maaş ve ücret geliri olan grubun toplam

hanehalkı tasarrufları içindeki payı önemli ölçüde artmış ve ortalama yüzde 50 ile ilk

sırayı ilgili grup almıştır. Bu grubu sırasıyla temel gelir kaynağı müteşebbis ve mülk

geliri olan gruplar takip ederken, temel gelir kaynağı emeklilik ve transfer geliri olan

grupların toplam hanehalkı tasarruf oranına katkıları negatif olarak gerçekleşmiştir.

2013 yılı için her bir gelir grubundaki tasarruf oranlarının 1’er puan arttığı

varsayımıyla yapılan hesaplamalarda, toplam hanehalkı tasarruflarına en fazla

katkının 0,5 puan ile temel gelir kaynağı maaş ve ücret geliri olan gruptan geldiği

bulunmuştur. Temel gelir kaynağı müteşebbis, transfer ve emeklilik geliri olan

grupların toplam hanehalkı tasarruf oranına katkıları sırasıyla 0,2; 0,1 ve 0,1 puan

olmaktadır. Temel gelir kaynağı mülk geliri olan grubun ise toplam hanehalkı

114

114

kullanılabilir gelir içindeki payı oldukça düşük olduğundan, bu grubun tasarruf

oranının 1 puan artmasının toplam hanehalkı tasarruf oranına etkisi ihmal

edilebilecek bir düzeyde kalmaktadır.

Hanehalkı tasarruf oranları ile hanehalkı reisinin yaşı arasında pozitif yönlü

bir ilişki mevcuttur. Bu durum Yaşam Boyu Gelir Hipotezinde bireylerin orta

yaşlarda daha fazla tasarruf yaparken, emeklilik yaşlarında negatif tasarruf

yapacakları varsayımının Türkiye için tam anlamıyla geçerli olmadığı şeklinde

yorumlanmaktadır. Ancak Hipotezin bireysel davranışları ele aldığını göz önünde

bulundurmakta fayda görülmektedir. Benzer şekilde, Türkiye’de hanehalkı tasarruf

oranları ile eğitim düzeyi arasında da pozitif yönlü bir ilişki bulunmaktadır. Burada

eğitim düzeyinin gelir artırıcı etkisi göz ardı edilmemelidir. Nitekim gelir etkisini

arındırmak amacıyla gelir gruplarına göre hesaplanan tasarruf oranlarında, aynı gelir

grubu içinde eğitimle birlikte artan bir tasarruf ilişkisi tam anlamıyla

görülememektedir. Dolayısıyla, toplam örneklemde eğitim düzeyi ile tasarruf

oranları arasında pozitif ilişkinin varlığını gösteren bulguların gelirle bağlantılı

olduğunu söylemek mümkündür. Eğitimin gelir ve harcama artırıcı etkileri birlikte

değerlendirildiğinde ise, eğitimin gelir artırıcı etkisi gider artırıcı etkisinden daha

yüksektir.

Hanehalkı reisinin işteki durumuna göre de hanehalkı tasarruf oranları

farklılaşmaktadır. Hanehalkı reisi işveren olarak çalışan haneler, en yüksek tasarruf

oranına sahip olmakta, ancak hanehalkı reisi işveren olarak çalışan grubun toplam

hanehalkı kullanılabilir geliri içinden aldığı pay en düşük olduğundan bu grubun

toplam hanehalkı tasarruf oranına katkısı sınırlı kalmaktadır. Bununla birlikte,

hanehalkı reisi ücretli ve yevmiyeli olarak çalışan grubun tasarruf oranı diğer

gruplara göre daha düşük olmasına rağmen toplam hanehalkı kullanılabilir gelirinden

aldığı pay en yüksek olduğu için söz konusu grubun toplam hanehalkı tasarruf

oranına katkısı en fazla olmaktadır. 2013 yılı HBA’daki veriler göz önünde

bulundurularak her bir grup için tasarruf oranlarının 1’er puan arttığı varsayımıyla

yapılan hesaplamalarda, toplam hanehalkı tasarruf oranına en fazla katkı 0,6 puan ile

hanehalkı reisi ücretli ve yevmiyeli olarak çalışan gruptan gelmektedir. Hanehalkı

reisi işveren ve kendi hesabına çalışan grupların toplam hanehalkı tasarruf oranına

115

115

katkıları ise sırasıyla 0,1 ve 0,3 puan olarak gerçekleşmektedir. Gelir etkisinden

arındırmak amacıyla gelir grupları için hesaplanan tasarruf oranlarında ise toplam

örneklemde en yüksek tasarruf oranına sahip işveren grubunun büyük bir kısmının en

yüksek gelir grubunda yer aldığı ve söz konusu grupta da en yüksek tasarruf oranına

sahip olduğu gözlenmektedir. Ancak en üst gelir dilimi içinde de gelir düzeyi, işteki

durum bilgilerine göre oldukça farklılaşmakta ve işveren olarak çalışan grubun geliri

diğer gruplara göre oldukça yüksek düzeyde kalmaktadır. Dolayısıyla, işveren olarak

çalışan grubunun yüksek tasarruf oranlarına sahip olmasında gelir etkisi oldukça

önemli olmaktadır. Nitekim dördüncü gelir diliminde işteki duruma göre

hanehalklarının gelir düzeyleri birbirine yakın çıkmakta ve dördüncü gelir diliminde

en yüksek tasarruf oranına sahip grup kendi hesabına çalışanlar olmaktadır. Bu

sonuçta, ihtiyati güdüyle yapılan tasarrufların etkili olduğu düşünülmektedir.

Hanehalkı reisinin çalıştığı sektöre göre gruplar incelendiğinde, bazı yıllarda

sıralama değişse de hanehalkı reisi hizmetler sektöründe çalışan grubun en yüksek

tasarruf oranına sahip olduğu görülmektedir. Hanehalkı reisi tarım sektöründe çalışan

hanelerin de tasarruf oranı görece yüksektir. Tasarruf oranı yıllar içinde en fazla

değişen grup hanehalkı reisi inşaat sektöründe çalışan grup iken, değişimin en az

olduğu grup ise hanehalkı reisi hizmetler sektöründe çalışan gruptur. 2013 yılı

HBA’daki veriler göz önünde bulundurularak her bir grup için tasarruf oranlarının

1’er puan arttığı varsayımıyla yapılan hesaplamalarda, toplam hanehalkı tasarruf

oranına en fazla katkı 0,6 puan ile hizmetler sektöründe çalışan gruptan gelmektedir.

Tarım, sanayi ve inşaat sektöründe çalışan grupların toplam hanehalkı tasarruf

oranına katkıları sırasıyla 0,1; 0,2 ve 0,1 puan olarak gerçekleşmektedir. Gelirden

bağımsız olarak çalışılan sektöre göre tasarruf davranışı incelendiğinde ise, tarım

sektöründe çalışan grubun gelirden bağımsız bir şekilde daha fazla tasarruf yaptığı

gözlenmektedir. Bu durumda, tarım sektöründe çalışanların gelirlerinin daha az

düzenli olması nedeniyle ihtiyati güdüyle yapılan tasarrufların yanı sıra kırsal

kesimdeki tüketim imkanlarının sınırlı olmasının da etkili olduğu düşünülmektedir.

Zaman içinde hanehalkı tüketim kalıplarında önemli değişiklikler meydana

gelmiştir. Hanehalklarının mal ağırlıklı harcamalarının toplam tüketim harcamaları

içindeki payı azalırken buna karşılık hizmet ağırlıklı harcamaların payının arttığı

116

116

gözlenmektedir. Hizmet ağırlıklı harcamalar içinde artış oranı en fazla olan kalem

ulaştırma harcamaları kalemi olmuştur. Hanehalkı tüketim harcamaları içinde en

yüksek paya sahip ilk üç kalem gıda, alkolsüz içecekler, konut, kira ve ulaştırma

harcamaları kalemleridir. Yıllar itibarıyla hanehalkı tüketim harcama kalıplarında

meydana gelen değişimler farklı gelir gruplarındaki hanehalkları için de

değişmektedir. Gelir grubu yükseldikçe toplam tüketim harcamaları içinde zorunlu

ve mal ağırlıklı harcamaların payı azalırken, hizmet ağırlıklı harcamaların payı

artmaktadır. Yıllar itibarıyla farklı düzeylerde de olsa tüm gelir gruplarında zorunlu

harcamaları da içeren mal ağırlıklı harcamaların toplam tüketim harcamaları içindeki

payı azalmıştır. Gelir gruplarında mal ağırlıklı harcamaların payında görülen

azalmaya karşılık başta ulaştırma harcamaları kalemi olmak üzere hizmet ağırlıklı

harcamaların payı ise tüm gruplarda artmıştır.

Temel gelir kaynağına göre belirlenen alt gruplarda da benzer şekilde yıllar

içinde zorunlu ve mal ağırlıklı harcamaların toplam tüketim içinden aldığı paylar

azalırken, hizmet ağırlıklı harcamaların payı artmaktadır. Ancak bu durumun tek

istisnası temel gelir kaynağı mülk geliri olan grupta görülmektedir. Söz konusu

grupta toplam tüketim harcamaları içinde mal ağırlıklı harcamaların payı artarken,

hizmet ağırlıklı harcamaların payı azalmaktadır. Bu grupta mal ağırlıklı harcamaların

içinde konut ve kira harcama kaleminin payının yıllar içinde arttığı gözlenmekte ve

tüm yıllarda tüketim harcamaları içinde en yüksek paya konut ve kira harcamaları

kalemi sahip olmaktadır. Söz konusu grup için dikkat çeken bir diğer nokta ise

ulaştırma harcamalarının toplam tüketim harcamaları içindeki payı yıllar içinde diğer

tüm gruplarda artarken, bu grupta azalmasıdır. Ancak tüm gruplarda toplam tüketim

harcamaları içinde hâlâ en yüksek paya sahip ilk üç kalem gıda, alkolsüz içecekler,

konut, kira ve ulaştırma harcamaları kalemleri olmaktadır.

Kent-kır ayrımında, zorunlu harcamaları da kapsayan mal ağırlıklı

harcamaların toplam tüketim içindeki payı kırda yaşayan hanehalkları için daha

yüksektir. Kırsal kesimde toplam tüketim harcamaları içinde en yüksek paya gıda ve

alkolsüz içecekler harcamaları kalemi sahipken, kentsel kesimde en yüksek paya

konut ve kira harcamaları kalemi sahiptir. Her iki kesimde de hizmet ağırlıklı

harcamalar içinde en yüksek paya sahip olan kalem ulaştırma harcamalarıdır. Yıllar

117

117

içinde mal ağırlıklı harcamaların payı her iki kesimde de azalırken, hizmet ağırlıklı

harcamaların payı artmaktadır.

Eğitim, sağlık ve dayanıklı tüketim malları harcamalarının tüketim

kapsamından çıkarılması ile elde edilen tasarruf oranları farklılaşmaktadır. Dayanıklı

tüketim mallarına ilişkin harcamaların tüketimden dışlanmasıyla elde edilen tasarruf

tanımına göre hesaplanan tasarruf oranları 2003-2013 yılları arasında pek fazla

değişim göstermemektedir. Bu sonuca göre, söz konusu dönemde klasik tanıma

(kullanılabilir gelir-tüketim) göre hesaplanan hanehalkı tasarruf oranlarının

düşmesine neden olan tüketim artışının dayanıklı tüketim mallarından

kaynaklandığını söylemek mümkündür. Dayanıklı tüketim mallarının da kendi içinde

farklı gruplara ayrıştırılmasıyla (konuta ilişkin kalemler, ulaştırma ve haberleşmeye

ilişkin kalemler ve diğer) hesaplanan tasarruf oranlarının gelişimi incelendiğine ise,

dayanıklı tüketim malları içinde ulaştırma ve haberleşmeye ilişkin harcamaların

tasarruf oranlarının düşmesinde daha belirleyici olduğu görülmektedir.

118

118

4. TÜRKİYE’DE HANEHALKI TASARRUFLARI BELİRLEYİCİLERİNİN

EKONOMETRİK ANALİZİ

Yurt içi tasarruflarla ilgili daha önce yapılmış makro analizlerin yanı sıra,

mikro veri setleri kullanılarak hanehalkı tasarruflarının belirleyicilerini inceleyen

çalışmalar bulunmaktadır. Ancak söz konusu çalışmalarda, hanehalkı tasarruflarının

gelir gruplarına ve gelir türlerine göre farklılaşabileceği konusu ayrıntılı olarak ele

alınmamıştır. Hanehalklarının bulunduğu gelir grubu ve temel gelir kaynağı tasarruf

kararlarını etkileyebilecek önemli göstergeler olup ayrıntılı bir şekilde ele alınması

gereken bir konudur. Bu nedenle, toplam tasarrufların büyük bir kısmını oluşturan

özel tasarrufların artırılması için politika önerilerinin belirlenebilmesinde hanehalkı

tasarruflarının belirleyicilerinin çeşitli alt gruplar açısından değerlendirilmesi önem

taşımaktadır.

Çalışmanın bu bölümünde TÜİK tarafından derlenen HBA verileri

kullanılarak hanehalkı tasarruflarını etkileyen faktörler, hem tüm hanehalklarını

kapsayacak şekilde hem de hanelerin bulunduğu gelir grupları ve temel gelir

kaynaklarına göre belirlenen alt gruplara göre incelenecektir. Hanehalkı tasarruflarını

belirleyen faktörlerin çeşitli alt gruplarda etki düzeylerinin araştırılması uygun

politika seçeneklerinin belirlenmesi hususunda yardımcı olacaktır. Analizlerde

hanehalkı tasarrufları üzerinde hangi faktörlerin ne ölçüde etkili olduğu

incelenecektir.

Hanehalkı tasarruf kararlarına ilişkin analizlerde panel veri kullanılması daha

kapsamlı sonuçların elde edilmesini sağlamaktadır. Panel veri, hane ya da birey

düzeyindeki birimlerin zaman içindeki davranışlarının takip edilmesine ve hanelerin

ya da bireylerin karşılaştıkları geçici gelir şoklarının etkilerinin gözlenmesine

yardımcı olmaktadır. Çoklu yıllarda ve uzun süre gözlenebilen hane veya bireylere

ilişkin veriler kullanılarak yapılan analizlerde kuşak ve zaman etkilerini

gözlemleyebilmek mümkündür. Ancak Türkiye’de tüketim ve tasarruf hususunda

hanelere ve/veya bireylere ilişkin hem uzun süreli hem de panel veri niteliğinde bir

veri seti bulunmamaktadır. Bu nedenle, bu çalışmada yatay kesit verilerin

119

119

birleştirilmesiyle oluşturulmuş bütünleşik bir veri seti kullanılmaktadır. Bütünleşik

veri setinde, aynı haneler yer almadığı için bu veri setinin panel boyutu

bulunmamakta ve ayrıca kuşak etkilerini incelemeye yetecek kadar uzun bir dönem

kapsanmamaktadır.

Hanehalkı tasarrufları üzerinde etkili olan faktörlerin incelendiği analizde,

literatürde yapılan çalışmalar göz önünde bulundurularak ilgili değişkenler

belirlenmiştir. 2003-2013 yılları arasında uygulanmış olan HBA verileri

toplulaştırılmış ve örneklem kapsamına hanehalkı reisi çalışan ve işsiz olan tüm

haneler dâhil edilmiştir. Daha sonra geçici gelir şoklarına ilişkin etkilerin

arındırılması amacıyla sadece hanehalkı reisi çalışan hanelerden oluşan örneklem

için analizler yapılmıştır.

Hanehalkı tasarrufları üzerinde etkili olan temel faktörlere ilişkin yapılan

ekonometrik analizde, hanenin elde ettiği yıllık kullanılabilir gelir, hanehalkı reisinin

çalışma durumu (işsiz/çalışan), çalışan hanehalkı reisinin çalıştığı sektör ve işteki

durum bilgileri, hanede çalışan kadın oranı, hanenin yaşadığı bölge (kır/kent),

hanehalkı reisinin kamu sağlık sigortasına sahip olma durumu, hanenin genç ve yaşlı

bağımlılık oranı,112 hanenin ortalama eğitim düzeyi,113 hanenin faiz geliri elde etme

durumu, birinci ve ikinci konut sahipliği ve arsa sahipliği değişkenleri

kullanılmaktadır. Tasarruf denkleminde hanenin yıllık kullanılabilir gelirinin

logaritması kullanılmakta ve söz konusu gelir değişkeni ölçüm hatalarına karşı araç

değişkenlerle ayrıca tahmin edilip tasarruf denklemine dahil edilmektedir. Model

sonuçlarının tutarlılığı için örneklemde hanehalkı reisi 20 yaşından küçük olan

haneler ve şüpheli gözlemler114 örneklemden çıkarılmaktadır.

112 Hanehalkı genç bağımlılık oranı, hanede 14 yaş ve altı bireylerin toplam hanehalkı birey sayısına

bölünmesi ile elde edilmektedir. Hanehalkı yaşlı bağımlılık oranı ise hanedeki 65 yaş üzeri bireylerin toplam hanehalkı birey sayısına bölünmesi ile elde edilmektedir.

113 Hanehalkı ortalama eğitim düzeyi, hanedeki bireylerin eğitim düzeyine göre okudukları yıl sayısı toplamının hanedeki birey sayısına bölünmesi ile elde edilmektedir.

114 Oldukça yüksek düzeyde negatif tasarruf oranına sahip olan hanelerin verilerinde yanlış beyanda bulunmaktan kaynaklanan bir problemin olduğu düşünülmekte ve tasarruf /kullanılabilir gelir oranı -2’den küçük olan haneler örneklemden çıkarılmaktadır. Burada düşük gelir grubundaki hanelerin, gelir bilgilerinin vergi otoriteleri ile paylaşılacağını düşünerek elde ettikleri sosyal yardımları kaybetmemek için yanlış gelir bilgisi beyan edebilecekleri düşünülmektedir. Nitekim Yükseler ve Türkan’ın 2007’de yaptıkları çalışmada milli muhasebe hesap yöntemi ile anketlerden elde edilen toplam gelir ve türleri arasında farklılıklar olduğuna değinilmektedir. Aynı zamanda ilgili

120

120

Ekonometrik modellerde karşılaşılan zorluklardan biri içsellik problemidir.

İçsellik problemi, bağımsız değişkenin hata terimi ile arasında meydana gelen ilişki

durumudur. İçsellik problemi ölçüm hatası, modele dahil edilmeyen herhangi bir

değişkenin veya eşanlı nedenselliğin bulunması durumlarında ortaya çıkabilmektedir.

İçsellik probleminin olduğu bir durumda bağımsız değişkendeki bir değişim bağımlı

değişkenin yanında hata terimini de etkilemektedir. Aynı zamanda, içsellik

probleminin olduğu durumlarda En Küçük Kareler (EKK) yöntemi ile elde edilen

tahmin ediciler yansızlık ve tutarlılık özelliğini kaybetmektedir. Böyle bir sorunun

varlığı durumunda Araç Değişken Yöntemi (Instrumental Variable Method)

kullanılmaktadır. Araç değişken olarak belirlenen değişkenlerin bağımsız değişken

ile ilişkili olması gerekirken, bu değişkenlerin hata terimi ile herhangi bir ilişkisinin

olmaması gerekmektedir. Ayrıca, araç değişkenin doğrudan bağımlı değişkeni

etkilememesi gerekmektedir. Yansız ve tutarlı tahmin edicilerin elde edilebilmesi

için araç değişkenlerin kullanıldığı İki Aşamalı En Küçük Kareler (2 Stage Least

Square-2SLS) Yöntemi kullanılmaktadır. İlk aşamada içsel değişkene ilişkin

belirlenen araç değişkenler üzerinde regresyon yapılmakta, sonrasında bu

regresyondan tahmin edilen değerler ikinci aşamada ana denkleme dâhil

edilmektedir. 2SLS yönteminde ana denklemde yer alan içsel değişkenin aldığı

değerler, araç değişkenler üzerine yapılan regresyon yardımıyla elde edilen

değerlerle değiştirilmektedir. Burada dikkat edilmesi gereken bir diğer husus da

kullanılan araç değişken sayısının içsel değişken sayısına eşit veya daha fazla olması

gerektiğidir.115

Tasarruf denkleminde, literatürde çoğunlukla açıklayıcı değişken olarak

gelirin logaritması kullanılmaktadır. Ancak ciddi ölçüm hatalarından

kaynaklanabilecek gelirdeki içsellik problemine karşı bu çalışmada gelir doğrudan

analize dâhil edilmemiş, gelir üzerinde etkili olabileceği düşünülen araç değişkenler

çalışmada, gelir anketlerinin temel sorunları olarak hanelerin gelirlerini gizlemeleri ve yüksek gelirli hanelerin anketlere cevap vermekten kaçındığına da değinilmektedir. Bu nedenle, anketlerin yüksek gelirli kesim açısından temsil kabiliyetinin zayıf olduğu düşünülmektedir. Ancak yüksek gelirli hanelere ilişkin herhangi bir düzeltme işlemi yapabilmek bu çalışma kapsamında mümkün olamamaktadır. Bu çalışmada, düşük gelirli ailelerin gelirlerini doğru beyan etmemelerinden kaynaklanabileceği düşünülen çok yüksek düzeydeki negatif tasarruf oranına sahip haneler analiz kapsamında kullanılan örneklemde dışlanmaktadır.

115 Gujarati ve Porter, 2009; Katchova, Instrumental Variable (çevrimiçi)

121

121

kullanılarak elde edilen gelir şeklinde ana regresyona dâhil edilmiştir. Hanehalkı

kullanılabilir geliri, OECD eşdeğerlik ölçeğine116 göre hesaplanan kişi başına düşen

oda sayısı ve hanenin sıcak su erişim bilgileri kullanılarak tahmin edilmiştir. Burada

modelin verimliliğini artırmak açısından araç değişkenlerin yanı sıra tasarruf

denkleminde kullanılan diğer açıklayıcı değişkenlerin de gelir denkleminde

kullanıldığının belirtilmesi gerekmektedir. Tüm alt grupları içeren regresyonda ve

temel gelir kaynağına göre belirlenen alt gruplar için yapılan regresyon analizinde

kullanılan gelir için Durbin-Wu-Hausmann içsellik testi yapılmış ve içsellik

sorununun olduğu tespit edilmiştir. İçsellik problemine karşı geliri araç değişkenler

ile tahmin etmek için uygunluk testleri yapılmış ve ilgili değişkenlerin kullanımının

uygun olduğu bulunmuştur. İlk aşamada elde edilen regresyon sonuçları ile içsellik

problemi ve uygunluk için yapılan test sonuçları EK 17-22 arasında yer almaktadır.

4.1. Hanehalkı tasarruflarının belirleyicileri

Hanehalkı tasarruflarına ilişkin 2003-2013 yıllarını kapsayan ve tüm alt

grupları içeren örneklem için model çıktıları elde edilmiştir. Ayrıca 3 yıllık

dönemleri de kapsayan modeller kurulmuş olup söz konusu model çıktılarına EK

18’de verilmektedir. 2003-2013 yıllarını kapsayan modelde tüm gelir grupları yer

aldığından gelirin araç değişkenlerle tahmin edildiği 2SLS kullanılmaktadır. 11 yıllık

dönemi kapsayan analizde yıllar içinde gerçekleşen makro değişimlerin etkisini

temsil etmesi amacıyla yıllara ait kukla değişkenler kontrol değişkeni olarak modele

dâhil edilmektedir. Aynı zamanda, yıllar içinde azalan hanehalkı tasarruf oranlarının

temel sebepleri arasında gösterilen tüketici kredileri mikro veriden elde edilemediği

için modele makro düzeydeki tüketici kredisi/GSYH oranı da dâhil edilmektedir.

Yapılan analizde kullanılan hanehalkı kullanılabilir gelir değişkenleri, tüm yıllar için

2003=100 bazlı tüketici fiyat endeksi ile reelleştirilmiştir.

116 Yetişkin eşdeğerlik ölçeği, OECD denklik ölçütüne dayanmaktadır. Bu ölçek hanelerin yetişkin-

çocuk bileşimlerindeki farklılıkları dikkate almaktadır. Eşdeğerlik ölçeği farklı büyüklük ve bileşimlerdeki hanehalkları arasında karşılaştırmaların daha doğru bir şekilde yapılabilmesine imkân vermektedir. Bu çalışmada, hanehalkı referans kişi için “1”; 14 yaş ve üzerindeki tüm fertler için “0,5” ve 14 yaşın altındaki tüm fertler için “0,3” katsayısı ile çarpılarak hesaplanan OECD ölçeği kullanılmaktadır.

122

122

Hanehalkı tasarruflarına ilişkin modelin fonksiyonel formu aşağıda yer

almaktadır.

HKG2=[α0+α1(KBOS)+α2(SSE)+α3In(HKG2)+α4(TK/GSYH)+α5(İD)+α6(ÇK

O)+α7(KYD)+α8(KSS)+α9(GBO)+α10(YBO)+α11(OES)+α12(FG)+α13(B

KS)+α14(İKS)+α15(AS)+α16(DGSE)+αi(YKDi)+μi] (1)

HTO=[βo+β1In(HKG2)+β2(TK/GSYH)+β3(İD)+β4(ÇKO)+β5(KYD)+β6(KSS)

+β7(GBO)+β8(YBO)+β9(OES)+β10(FG)+β11(BKS)+β12(İKS)+β13(AS)+

β14(DGSE)+βi(YKDi)+εi] (2)

Fonsiyonel formda yer alan değişkenlerin açıklamaları Tablo 4.1’de yer

almaktadır.

Tablo 4.1. Çalışmada Kullanılan Değişkenler ve Açıklamaları Değişken Açıklama HKG2 Araç değişken yöntemine göre hesaplanan hanehalkı kullanılabilir geliri

KBOS OECD eşdeğerlik ölçeğine göre hesaplanan hanede kişi başına düşen oda sayısı

SSE Hanenin sıcak suya erişim durumu HTO Hanehalkı tasarruf oranı TK/GSYH Tüketici kredilerinin GSYH’ya oranı İD Hanehalkı reisinin işsiz olma durumu ÇKO Hanede çalışan kadın oranı KYD Kentte yaşama durumu KSS Hanehalkı reisinin kamu sağlık sigortasına sahip olma durumu GBO Hanenin genç bağımlılık oranı YBO Hanenin yaşlı bağımlılık oranı OES Hanedeki bireylerin ortalama eğitim süresi FG Hanenin faiz geliri elde etme durumu BKS Hanenin birinci konut sahipliği İKS Hanenin ikinci konut sahipliği AS Hanenin arsa sahipliği DGSE Düşük gelir grubunda sıcak suya erişim durumu

Burada, YKDi i. yıldaki yıl kukla değişkenini göstermektedir. α0 ve βo sabit

terimleri, αi ve βi’ler bağımsız değişkenler önündeki katsayıları, μi ve εi hata

terimlerini ifade etmektedir.

123

123

Tablo 4.2. Hanehalkı Tasarruflarının Belirleyicilerine İlişkin Yapılan Araç Değişken Analizi Sonuçları-2SLS (2003-2013)

Bağımlı Değişken:Hanehalkı Tasarruf Oranı Katsayı z değeri Araç değişkenlerle tahmin edilen In(Reel Gelir) 0,159*** 26,0 Tüketici kredisi/GSYH -0,017*** -6,5 Hanehalkı reisinin işsiz olma durumu -0,019*** -2,5 Hanede çalışan kadın oranı 0,100*** 14,5 Kentte yaşama durumu -0,032*** -10,4 Hanehalkı reisinin kamu sağlık sigortasına sahip olma durumu -0,003** -2,0 Hanenin genç bağımlılık oranı -0,083*** -13,3 Hanenin yaşlı bağımlılık oranı 0,121*** 20,7 Hanedeki bireylerin ortalama eğitim süresi -0,007*** -11,0 Hanenin faiz geliri elde etme durumu 0,019*** 4,1 Hanenin birinci konut sahipliği 0,021*** 7,1 Hanenin ikinci konut sahipliği -0,009* -1,6 Hanenin arsa sahipliği -0,018*** -3,0 Düşük gelir grubunda sıcak suya erişim durumu -0,165*** -27,7 2005 yılı kukla değişkeni 2,180*** 25,5 2006 yılı kukla değişkeni 2,296*** 26,3 2007 yılı kukla değişkeni 2,275*** 25,8 2008 yılı kukla değişkeni 2,231*** 25,0 2009 yılı kukla değişkeni 2,243*** 24,8 2010 yılı kukla değişkeni 2,291*** 24,6 2011 yılı kukla değişkeni 2,314*** 24,5 2012 yılı kukla değişkeni 2,344*** 24,3 2013 yılı kukla değişkeni 2,391*** 23,9 Sabit terim -3,444*** -25,9 Gözlem sayısı 116.883

Modele ilişkin p değeri>chi2 0,000 Kaynak: TÜİK Hanehalkı Bütçe Anketleri ve Yazar Hesaplamaları

Not 1: ‘*’ yüzde 10, ‘**’ yüzde 5, ‘***’ yüzde 1 istatistiksel anlamlılık düzeyini ifade etmektedir. Not 2: Araç değişken yöntemi ile hesaplanan gelir değişkeni, hanenin kullanılabilir gelirinin

logaritmasının tüm bağımsız değişkenler ile kişi başına düşen oda sayısı ve sıcak su erişimi değişkenleri üzerine modellenmesiyle elde edilmektedir.

Yapılan analizde Tablo 4.2’den görüldüğü üzere, modelin bir bütün olarak

anlamlılığını gösteren p değerine göre model istatistiki olarak anlamlı bulunmuştur.

Elde edilen model çıktılarında, modele dâhil edilen tüm değişkenlerin istatistiki

olarak anlamlı bulunmuştur. Gelir değişkeninin hanehalkı tasarrufları üzerinde

pozitif bir etkiye sahip olduğu görülmektedir. Bu sonuç iktisat teorileri

beklentileriyle uyumlu olarak gerçekleşmiştir. Hanenin yıllık kullanılabilir geliri

124

124

yüzde 1 arttığında, hanehalkı tasarruf/kullanılabilir gelir oranı 0,16 puan artmaktadır.

Son yıllarda hanehalkı tasarruf oranlarının düşmesinde oldukça etkili olduğu

düşünülen ve modelde makro düzeyde yer alan tüketici kredileri/GSYH oranı

katsayısının negatif olduğu gözlenmektedir. Literatürde yer alan makro düzeydeki

analizlerle de uyumlu olan bu sonuca göre tüketici kredilerinin GSYH içindeki

oranının artmasıyla hanehalklarının krediye ulaşımı kolaylaşmakta, bunun sonucunda

tasarruf oranlarının azaldığı görülmektedir. Tüketici kredileri/GSYH oranındaki 1

puanlık artış, hanehalkı tasarruf/kullanılabilir gelir oranının 0,017 puan azalmasına

neden olmaktadır.

Model çıktılarına göre hanehalkı reisi işsiz olan haneler, hanehhalkı reisi

çalışan hanelere göre daha az tasarruf yapma eğilimindedir. Anket ayında hanehalkı

reisinin işsiz olması cari dönemde negatif gelir şoku göstergesi olarak

değerlendirilmekte bu nedenle tasarruf oranları üzerinde negatif etki beklenen bir

sonuç olmaktadır. Buradan temel ekonomi politikaları arasında yer alan istihdam

artırıcı politikaların, tasarruf oranları üzerinde pozitif katkısının olacağı sonucuna

varılmaktadır. Hanede çalışan kadın oranı arttıkça hanenin tasarruf yapma

eğiliminin arttığı gözlenmektedir. Bu sonuç, kadın istihdamının istihdam

politikalarının merkezinde kalmaya devam etmesi gerektiğinin somut bir göstergesi

olarak değerlendirilmektedir.

Kentte yaşamanın tasarruf oranı üzerinde negatif bir etkisinin olduğu sonucu

elde edilmiştir. Bu bulgu kentte yaşayan hanelerin elde ettiği gelirlerin kentte

yaşamanın gerektirdiği harcamaları karşılama oranının kırda yaşayan hanelere göre

daha geride kalmasıyla açıklanabilir. Kentte yaşamanın getirmiş olduğu ilave

maliyetlerin ve tüketim imkânlarının kentlerde daha fazla olmasının bu sonuçta etkili

olduğu değerlendirilmektedir. Bu sonuç, gelirden bağımsız olarak incelenen

betimleyici istatistiklerle de örtüşmektedir. Kırda yaşayan hanelerin gelirlerinin daha

düzensiz olması nedeniyle ihtiyat güdüsüyle yaptıkları tasarrufların daha fazla

olduğu, kırda tüketim olanaklarının daha kısıtlı olduğu, kırda yaşayan hanelerin

büyük bir kısmının tarım sektöründe çalıştığı ve hanenin bir takım ihtiyaçlarının

125

125

kendi yapmış oldukları üretimlerden karşılandığı düşünüldüğünde, bu sonuç iktisat

literatüründe yapılan çalışmalarla da uyuşmaktadır.

Hanehalkı reisinin kamu sağlık sigortasına sahip olması durumunun hanenin

tasarruf/kullanılabilir gelir oranı üzerinde negatif bir etkiye sahip olduğu

görülmektedir. Kamu sağlık sigortası bireylerin sağlık harcamalarının büyük bir

kısmını karşıladığı için diğer hanelere göre bu haneler daha az tasarruf yapma

eğilimindedir.

Hanedeki bağımlılık oranlarının hanehalkı tasarruf oranları üzerindeki

etkilerine bakıldığında, hanede 0-14 yaş aralığındaki bireylerin hanedeki toplam

birey sayısına oranını ifade eden genç bağımlılık oranı katsayısının negatif olduğu

gözlenmektedir. Söz konusu yaş grubundaki çocukların eğitim ve sağlık

masraflarının bu sonuçta etkili olduğu düşünülmektedir. 65 ve üzeri yaştaki

bireylerin hanedeki toplam birey sayısına oranını ifade eden yaşlı bağımlılık oranı

katsayısı ise teorik beklentilerin aksine pozitif olarak bulunmuştur. Burada hanelerde

yaşayan yaşlı bireylerin hane içi hizmetlere (çocukların bakımı, ev işlerine yardımcı

olma gibi) katkısının olmasının ve ayrıca yaşlı bağımlılık oranı yüksek hanelerin

olası bir sağlık problemine karşı ihtiyat güdüsüyle yaptıkları ilave tasarrufların

etkisinin olduğu değerlendirilmektedir.

Hanedeki bireylerin ortalama eğitim süresindeki artışın tasarruf oranını

negatif etkilediği görülmektedir. Gelir gibi diğer faktörler sabit tutulduğunda

hanedeki bireylerin ortalama eğitim süresinin 1 yıl artması hanehalkı

tasarruf/kullanılabilir gelir oranını azaltmaktadır. Artan eğitimin tasarruf üzerindeki

etkisinin negatif olmasında hanede okuyan bireylerin eğitim maliyetlerinin etkili

olduğu düşünülmektedir. Türkiye’de eğitim devlet tarafından ücretsiz olarak

karşılanmasına rağmen ilave bir yıllık eğitimin haneye ek maliyet getirmesi

nedeniyle, ortalama eğitim süresindeki artışın tasarrufları azaltıcı etkisi

bulunmaktadır. Bu noktada hanehalklarına yapılan eğitimle ilgili desteklerin

artırılarak devam etmesi hususu önem kazanmaktadır. Ayrıca, eğitimle birlikte

bireylerin harcama kalıplarının değişmesinin de bu sonuç üzerinde etkili olabileceği


126

126

Faiz geliri elde eden haneleri ifade eden kukla değişkenin katsayısı pozitif

olarak bulunmuştur. Bu bulguda, faiz geliri elde eden hanelerin net getirilerinin daha

fazla olması nedeniyle daha fazla tasarruf yapma eğiliminde olabilecekleri

düşünülmektedir. Hanehalklarının oturduğu konuta sahip olmasını ifade eden

hanenin birinci konut sahipliği değişkeninin de katsayısı pozitif olarak

bulunmuştur. Oturduğu konuta sahip olan hanelerin kiracılara kıyasla önemli bir

harcama kalemi olan kira harcamasından muaf olması durumu tasarrufları olumlu

yönde etkilemektedir. Betimleyici istatistiklerin incelendiği bölümde, hanehalklarına

ilişkin tüketim kalemleri içinde en yüksek paya sahip kalemlerden birinin konut ve

kira harcamaları kalemi olduğu görülmektedir. Dolayısıyla, birinci konut sahipliğinin

tasarrufları artırıcı bir etkisi olması beklenen bir sonuçtur. İkinci konut ve arsa

sahipliğinin ise tasarruf oranını düşürücü etkisi olduğu bulgusu elde edilmiştir.

Birinci konuttan sonra sahip olunan gayrimenkullerin hanehalkları tarafından servet

olarak kabul edildiği, servet etkisi yoluyla tüketimi artırdığı ve bu durumun tasarruf

yapma ihtiyacını azaltıcı yönde etki ettiği düşünülmektedir.

11 yıllık dönemi kapsayan analizde yıllar içinde gerçekleşen makro

değişimlerin etkisini temsil etmesi amacıyla kullanılan yıl kukla değişkenleri ile

kullanılabilir gelirin düşük beyan edilmesine karşı kontrol değişkeni olarak

kullanılan düşük gelir grubunda sıcak suya erişim durumunu gösteren kukla

değişkenin katsayılarının istatistiki olarak anlamlı olduğu görülmektedir. Burada

ilgili değişkenlerin katsayılarını yorumlamaktan ziyade kontrol değişkenleri olarak

kullanıldıklarını vurgulamakta fayda görülmektedir. Sabit terimin katsayısının işareti

ise teorik beklentilerle uyumlu şekilde negatif olarak bulunmuştur. Bu durum

‘otonom tüketim’ olarak nitelendirilen, gelir sıfır olsa dahi yapılan tüketim

harcamasını ifade etmektedir. Hanehalklarının yaşamlarını sürdürebilmeleri için bazı

zorunlu harcamaları gerçekleştirmeleri gerekmektedir. Dolayısıyla hanehalkları

gelirlerinin sıfır olduğu durumda borçlanarak da olsa bu harcamaları

gerçekleştirmekte ve tasarruf denkleminde bu harcamaları ifade eden sabit terim

negatif olarak bulunmaktadır.

127

127

4.2. Gelir gruplarına göre hanehalkı tasarruflarının belirleyicileri

Gelir gruplarına göre tasarruf oranlarının farklılaştığı, betimleyici

istatistiklerin ele alındığı bölümde incelenmişti. Hanehalkı tasarruflarını etkileyen

faktörlerin hanehalklarının bulunduğu gelir grubuna göre etkilerinin farklı

düzeylerde olabileceği göz önünde bulundurulduğunda, yüzde 20’lik gelir gruplarına

göre belirleyicileri incelemekte yarar görülmektedir.

Hanehalkının bulunduğu gelir grubuna göre hanehalkı tasarruflarının

belirleyicilerine ilişkin yapılan analizde, modelin bir bütün olarak anlamlığını

gösteren p değerlerine göre tüm alt gruplar için yapılan modeller istatistiki olarak

anlamlı bulunmuştur. Gelir grupları ayrımında hanehalkı tasarruflarının

belirleyicilerine ilişkin regresyon analizi sonuçları Tablo 4.3’te sunulmaktadır.

Ayrıca, gelir gruplarını temsil eden kukla değişkenlerin tüm değişkenlerle

etkileşimini içeren ve tüm örneklemi kapsayan bir model oluşturulmuştur. Söz

konusu model alt gruplar için yapılan model ile tutarlı sonuçlar içermekte olup, EK

19’da yer almaktadır.

Gelir grupları ayrımında yapılan analizde araç değişken yöntem

kullanılmamıştır. Bütünleşik veri için yapılan analiz tüm gelir gruplarını kapsadığı

için gelirin düşük beyanına karşı kullanılan araç değişkenlerin gelir grupları

ayrımında kullanılmasına gerek duyulmamaktadır. Tüm gelir gruplarının

katsayılarının karşılaştırılabilir olması amacıyla alt gelir grubu için de Tek Aşamalı

EKK Yöntemi kullanılarak analizler yapılmıştır.

Gelir grupları ayrımında yapılan regresyon analizi sonuçlarına göre, gelir

değişkeni katsayısının işareti tüm alt grupları içeren analiz sonuçları ile benzer

şekilde pozitif olarak bulunmuştur.117 Ancak tasarrufun gelir esnekliği gruplar

arasında farklılaşmaktadır. En alt yüzde 20’lik gelir grubu gelirdeki değişimlere karşı

en duyarlı grup iken, en üst yüzde 20’lik gelir grubu gelirdeki değişimlere karşı en az

duyarlı grup olmaktadır. En alt gelir grubundaki bulgunun, bu gruptaki hanelerin

gelirlerinin düşük, borçluluk oranının ise yüksek olduğu göz önünde

117 Gelir gruplarına göre yapılan analizde değişkenlerin katsayıların istatistiki olarak anlamlılık düzeylerine bakmaktan ziyade katsayıları büyüklük olarak kıyaslamak daha doğru olmaktadır.

128

128

bulundurulduğunda, ilave gelirin mevcut borçların kapatılması için tasarruf

edilmesinin zorunlu olması olgusu ile açıklanabileceği değerlendirilmektedir. En üst

gelir grubunda duyarlılığın az olması ise, belirli bir gelir ve tasarruf düzeyine

ulaşıldığında ilave gelirin tasarruf davranışı üzerindeki etkisinin azaldığı biçiminde

yorumlanmaktadır. Hanehalkı kullanılabilir gelirinde meydana gelecek yüzde 1

oranındaki artış, en alt yüzde 20’lik gelir grubunun tasarruf/kullanılabilir gelir

oranını 0,42 puan artırırken, en üst yüzde 20’lik gelir grubunda bu oranı 0,23 puan

artırmaktadır. Diğer gelir gruplarının gelir esnekliklerinin ise birbirine yakın ve

yaklaşık 0,29 puan düzeyinde olduğu gözlenmektedir.

Makro düzeyde kullanılan tüketici kredileri/GSYH değişkeni tüm gelir

gruplarında negatif bulunmuştur. Söz konusu değişkene en duyarlı grup en alt yüzde

20’lik gelir grubu iken, en az duyarlı grup en üst yüzde 20’lik gelir grubu olmaktadır.

Tüketici kredileri/GSYH oranındaki 1 puanlık artış, en alt yüzde 20’lik gelir

grubunda hanehalkı tasarruf/kullanılabilir gelir oranının 0,048 puan azalmasına

neden olurken, en üst yüzde 20’lik grupta söz konusu oranın 0,013 puan azalmasına

neden olmaktadır.

Hanehalkı reisi işsiz olan hanelere ilişkin kullanılan kukla değişkenin

katsayısının işareti tüm alt grupları kapsayan veri ile yapılan analiz sonucu elde

edilen işaretin aksine gelir grupları ayrımında pozitif olarak bulunmuştur. Bu

bulgunun, aynı gelir düzeyine sahip hanehalkı reisi işsiz olan hanelerin ihtiyati

güdüyle yapılan tasarruf eğiliminin daha fazla olmasıyla ilişkili olabileceği

değerlendirilmektedir. Hanede çalışan kadın oranını gösteren değişkenin katsayısı

en alt yüzde 20’lik gelir grubu hariç diğer tüm gelir grupları için pozitif bulunmuştur.

Tüm gruplarda kentte yaşamanın tasarruf/kullanılabilir gelir oranını düşürücü

etkisi bulunmaktadır. Kentte yaşamanın tasarruf oranlarını düşürücü etkisi gelir

grubuyla birlikte artmaktadır. Bu bulgu, belli bir gelir ve tasarruf düzeyine

ulaşıldığında kentsel harcamaların önem kazanmaya başlaması şeklinde

yorumlanmaktadır. Burada üst gelir gruplarının harcama kalıplarının farklılaşması ve

tüketim imkânlarından daha fazla yararlanmasının tasarrufları azaltıcı yönde etkide

bulunduğu değerlendirilmektedir.

129

129

Tab

lo 4

.3. G

elir

Gru

plar

ına

göre

Han

ehal

kı T

asar

rufla

rını

n B

elir

leyi

cile

rine

İliş

kin

Reg

resy

on A

naliz

i Son

uçla

rı (2

003-

2013

)

q1

q2

q3

q4

q5

Bağ

ımlı

Değ

işke

n:H

aneh

alkı

Tas

arru

f Ora

nı

Kat

sayı

t d

eğer

i K

atsa

yı

t değ

eri

Kat

sayı

t d

eğer

i K

atsa

yı

t değ

eri

Kat

sayı

t d

eğer

i

In(R

eel G

elir

) 0,

425

38,0

0,

260

10,9

0,

291

11,8

0,

295

13,9

0,

239

44,2

Tüke

tici k

redi

si/G

SYH

-0

,048

-6

,7

-0,0

19

-3,3

-0

,023

-4

,2

-0,0

27

-5,1

-0

,013

-2

,7

Han

ehal

kı r

eisin

in iş

siz o

lma

duru

mu

0,02

7 1,

7 0,

029

1,8

0,04

0 2,

5 -0

,007

-0

,4

0,02

1 1,

1

Han

ede

çalış

an k

adın

ora

nı

0,02

3 1,

2 0,

090

5,5

0,13

5 9,

0 0,

102

7,2

0,08

1 6,

5

Ken

tte

yaşa

ma

duru

mu

-0,0

39

-5,2

-0

,044

-7

,2

-0,0

56

-9,4

-0

,074

-1

2,1

-0,0

93

-14,

3

Han

ehal

kı r

eisin

in k

amu

sağl

ık si

gort

asın

a sa

hip

olm

a du

rum

u 0,

006

1,5

0,00

6 1,

6 -0

,005

-1

,2

-0,0

25

-5,2

-0

,012

-2

,4

Han

enin

gen

ç ba

ğım

lılık

ora

nı

-0,1

92

-12,

2 -0

,067

-5

,0

-0,0

59

-4,6

-0

,078

-5

,9

-0,0

97

-7,5

Han

enin

yaş

lı ba

ğım

lılık

ora

nı

0,18

2 14

,7

0,10

1 9,

7 0,

097

8,3

0,09

3 7,

1 0,

056

3,6

Han

edek

i bir

eyle

rin

orta

lam

a eğ

itim

süre

si

-0,0

33

-22,

1 -0

,014

-1

3,5

-0,0

14

-15,

3 -0

,012

-1

3,8

-0,0

14

-19,

1

Han

enin

faiz

gel

iri e

lde

etm

e du

rum

u -0

,051

-1

,7

-0,0

65

-4,3

-0

,004

-0

,4

-0,0

18

-2,5

-0

,004

-0

,6

Han

enin

bir

inci

kon

ut sa

hipl

iği

0,00

7 0,

9 -0

,004

-0

,7

0,00

3 0,

5 -0

,004

-0

,8

-0,0

19

-3,7

Han

enin

ikin

ci k

onut

sahi

pliğ

i -0

,101

-4

,0

-0,0

40

-2,6

-0

,020

-1

,7

-0,0

42

-4,3

-0

,037

-5

,5

Han

enin

ars

a sa

hipl

iği

-0,0

31

-1,3

-0

,042

-2

,6

-0,0

67

-5,2

-0

,039

-3

,4

-0,0

22

-2,6

Düş

ük g

elir

gru

bund

a sıc

ak su

ya e

rişi

m d

urum

u -0

,103

-1

4,2

- -

- -

- -

- -

2005

yılı

kuk

la d

eğiş

keni

5,

927

37,3

3,

571

10,8

4,

020

11,7

4,

103

13,8

3,

244

41,9

2006

yılı

kuk

la d

eğiş

keni

6,

199

38,1

3,

687

11,0

4,

105

11,8

4,

195

13,9

3,

339

40,6

2007

yılı

kuk

la d

eğiş

keni

6,

164

36,8

3,

661

10,8

4,

115

11,7

4,

197

13,7

3,

296

38,8

130

130

Tab

lo 4

.3. G

elir

Gru

plar

ına

göre

Han

ehal

kı T

asar

rufla

rını

n B

elir

leyi

cile

rine

İliş

kin

Reg

resy

on A

naliz

i Son

uçla

rı (2

003-

2013

)

(D

evam

ı) 20

08 y

ılı k

ukla

değ

işke

ni

6,11

2 35

,5

3,58

8 10

,5

4,05

6 11

,4

4,18

3 13

,5

3,30

3 37

,8

2009

yılı

kuk

la d

eğiş

keni

6,

145

34,9

3,

611

10,5

4,

085

11,4

4,

216

13,5

3,

315

36,6

2010

yılı

kuk

la d

eğiş

keni

6,

299

34,3

3,

651

10,5

4,

154

11,4

4,

247

13,4

3,

335

34,3

2011

yılı

kuk

la d

eğiş

keni

6,

352

33,5

3,

674

10,4

4,

159

11,3

4,

288

13,4

3,

337

32,7

2012

yılı

kuk

la d

eğiş

keni

6,

469

33,0

3,

698

10,4

4,

193

11,3

4,

319

13,3

3,

323

31,0

2013

yılı

kuk

la d

eğiş

keni

6,

599

31,8

3,

752

10,4

4,

248

11,3

4,

386

13,2

3,

371

29,1

Sabi

t ter

im

-9,1

41

-37,

6 -5

,678

-1

0,7

-6,3

79

-11,

5 -6

,426

-1

3,2

-5,1

30

-40,

3

G

özle

m sa

yısı

22

.595

23.4

52

23.5

57

23.6

05

23.6

74

M

odel

e ili

şkin

p d

eğer

i>F

değe

ri

0,00

0

0,00

0

0,00

0

0,00

0

0,00

0

K

ayna

k: T

ÜİK

Han

ehal

kı B

ütçe

Ank

etle

ri ve

Yaz

ar H

esap

lam

alar

ı N

ot: ‘

*’ y

üzde

10,

‘**’

yüz

de 5

, ‘**

*’ y

üzde

1 is

tatis

tikse

l anl

amlıl

ık d

üzey

ini i

fade

etm

ekte

dir.

131

131

Hanehalkı reisinin kamu sağlık sigortasına sahip olması durumunu gösteren

kukla değişkenin katsayısı negatif bulunmuştur.

Hanedeki genç bağımlılık oranı değişkeninin katsayısı tüm gelir gruplarında

tasarruf/kullanılabilir gelir oranı üzerinde negatif bir etkiye sahiptir. Gelir grupları

içinde genç bağımlılık oranının tasarrufları düşürücü etkisi en fazla en alt yüzde

20’lik gelir grubunda gözlenmektedir. Bu bulguda, söz konusu gelir grubundaki

hanelerin çocukları için katlanmaları gereken harcamaların bütçe üzerinde

oluşturduğu yükün diğer gruplara kıyasla daha fazla olmasının etkili olabileceği

düşünülmektedir. En üst yüzde 20’lik gelir grubunda da diğer gruplara göre genç

bağımlılık oranının tasarrufları düşürücü etkisi daha fazladır. İlgili gelir grubunun ise

çoçuklarının eğitimine daha fazla önem atfederek daha fazla harcama yapabileceği

değerlendirilmektedir. Nitekim toplam eğitim harcamalarının yüzde 62’lik kısmı

sadece bu grup tarafından yapılmaktadır. Aynı zamanda ilgili gelir grubundaki 0-14

yaş arasındaki çocuklar için yapılan diğer harcamaların da öteki gruplardan

ayrışabileceği göz önünde bulundurulmalıdır. En üst gelir grubunun tüketim harcama

kalemleri incelendiğinde, eğlence ve kültür harcama kalemlerinin toplam tüketim

harcaması içindeki payının diğer gelir gruplarına kıyasla daha fazla olduğu

gözlenmektedir. Hanedeki yaşlı bağımlılık oranı değişkeninin katsayısı ise tüm gelir

gruplarında pozitif bulunmuştur.

Hanedeki bireylerin ortalama eğitim süresindeki artışın hanehalkı tasarruf

oranına etkisi negatiftir. En alt yüzde 20’lik gelir grubunda, söz konusu etkinin diğer

gruplara kıyasla daha fazla olduğu görülmektedir. İlave bir yıllık eğitim

harcamasının hanehalkı bütçesi üzerinde yarattığı yükün en alt gelir grubunda daha

yüksek olabileceği düşünülmektedir. Bu durum, ilgili gelir grubunda daha yüksek

eğitime sahip birey sayısının artmasının bu bireylerin eğitimi boyunca hane borç

stokunu artırması yoluyla hanenin tasarruf potansiyelini azaltıcı yönde etkilediği

şeklinde değerlendirilmektedir. Ayrıca, toplam eğitim harcamalarının sadece yüzde

2,6’lık bölümü en alt yüzde 20’lik gelir grubu tarafından yapılmaktadır.Bu durum

gelir dağılımındaki çarpıklığın düzeltilebilmesi açısından ayrı bir önem taşımaktadır.

Eğitim düzeyi ile gelir seviyesi arasındaki pozitif ilişki düşünüldüğünde, düşük gelir

grubunun eğitim üzerine yaptığı harcamaların daha düşük düzeyde kalması, gelir

132

132

dağılımı eşitsizliğinin nesiller arası aktırımına neden olacaktır. Bu nedenle düşük

gelir grubuna yönelik eğitim desteklerinin gözden geçirilmesi önem taşımaktadır. Bu

noktada, eğitim düzeyinin artmasıyla gelirin ve giderin birlikte arttığı, ancak eğitim

düzeyindeki artışın gelir artırıcı etkisinin harcamaları artırıcı etkisinden daha yüksek

olması nedeniyle, eğitim düzeyinin artmasının tasarruf oranlarını artırıcı etkiye sahip

olduğu hususu önem taşımaktadır.

Faiz geliri elde eden haneleri ifade eden kukla değişkenin katsayısı gelir

gruplarında negatif olarak bulunmuştur. Bu durumun gruplara bölündükçe faiz geliri

elde eden hanelerin gözlem sayısının azalmasıyla ilişkili olabileceği

değerlendirilmektedir. Hanenin birinci konut sahipliği değişkeninin katsayısı da en

üst gelir grubu için negatif bulunmuştur. En üst gelir grubunda yüksek düzeyde bir

gelirin elde ediliyor olması ve sahip olunan konutun değerinin yüksek olmasının bu

sonucun çıkmasında etkili olabileceği düşünülmektedir. Yüksek değerdeki konut bu

gelir grubunda varlık olarak değerlendirilebilmektedir. İkinci konut ve arsa

sahipliğinin tüm gruplarda tasarruf oranını düşürücü etkiye sahip olduğu

gözlenmiştir.

4.3. Temel gelir kaynağına göre hanehalkı tasarruflarının belirleyicileri

Hanehalkı tasarruflarını etkileyen faktörleri hanehalklarının temel gelir

kaynağına göre incelemek, bu gruplar içinde farklı etkilerin analiz edilmesi

hususunda önem arz etmektedir.

Hanenin temel gelir kaynağına göre hanehalkı tasarruflarının belirleyicilerine

ilişkin yapılan analizde, modelin bir bütün olarak anlamlığını gösteren p değerlerine

göre tüm alt gruplar için yapılan modeller istatistiki olarak anlamlı bulunmuştur.

Model çıktıları Tablo 4.4’te sunulmaktadır. Gelir değişkeni tüm gruplarda istatistiki

olarak anlamlı bulunmuştur. Temel gelir kaynağı müteşebbis geliri olan haneler için

tasarruf oranının gelir esnekliği diğer gruplara göre daha yüksektir. Temel gelir

kaynağı emeklilik geliri olan grup için gelir değişkeni katsayısının işareti negatif

çıkmıştır. Bu grubu oluşturanların büyük bir bölümünün emekliler olduğu

düşünüldüğünde bu sonuç beklenebilir bir durumdur. Emeklilik döneminde olan

133

133

bireylerin miras bırakma güdüsü dışında geleceğe ilişkin tasarruf yapma eğiliminin

daha az olduğu düşünülmektedir. Ayrıca, emeklilik olanakları arasında ücretsiz

sağlık hizmetinin bulunması büyük bölümü emeklilerden oluşan bu grubun daha az

tasarruf etme eğiliminde olmasına imkân vermektedir.

Temel gelir kaynağı maaş ve ücret geliri, müteşebbis geliri ve transfer geliri

olan gruplarda tüketici kredileri/GSYH oranını gösteren değişkenin katsayısı

negatif ve istatistiki olarak anlamlı bulunmuştur.

Hanehalkı reisi işsiz olan hanelere ilişkin kullanılan kukla değişkeninin

katsayısı temel gelir kaynağı emeklilik geliri olan grupta negatif ve istatistiki olarak

anlamlı bulunmuştur. Burada hanehalkı reisi işsiz olan bireyin emekli bir birey

olmadığının belirtilmesinde fayda görülmektedir. Analiz kapsamında emekliler işsiz

olarak değerlendirilmemektedir. Ayrıca, temel gelir kaynağı emeklilik geliri olan

haneler içinde hanehalkı reisi işsiz olanların oranı yüzde 2 gibi oldukça düşük bir

orandadır. Temel gelir kaynağı maaş ve ücret geliri, müteşebbis geliri ve emeklilik

geliri olan gruplarda hanede çalışan kadın oranı artışının tasarruf/gelir oranını

artırıcı yönde etkisinin olduğu görülmektedir.

Kentte yaşama durumunu gösteren kukla değişkenin katsayısı temel gelir

kaynağı mülk geliri ve emeklilik geliri elde eden gruplar haricinde diğer tüm

gruplarda istatistiki olarak ve negatiftir.

Hanehalkı reisinin kamu sağlık sigortasına sahip olması durumunu gösteren

kukla değişkenin katsayısı temel gelir kaynağı müteşebbis geliri elde eden grup için

istatistiki olarak anlamlı ve negatif bulunmuştur.

134

134

Tab

lo 4

.4. H

aneh

alkı

nın

Tem

el G

elir

Kay

nağı

na g

öre

Han

ehal

kı T

asar

rufla

rını

n B

elir

leyi

cile

rine

İliş

kin

Ara

ç D

eğiş

ken

Ana

lizi

Sonu

çlar

ı-2SL

S (2

003-

2013

)

Maa

ş ve

ücre

t gel

iri

Müt

ebbi

s gel

iri

Mül

k ge

liri

Tra

nsfe

r ge

liri

Em

eklil

ik g

elir

i

Bağ

ımlı

Değ

işke

n:H

aneh

alkı

Tas

arru

f Ora

nı

Kat

sayı

z

değe

ri

Kat

sayı

z

değe

ri

Kat

sayı

z

değe

ri

Kat

sayı

z

değe

ri

Kat

sayı

z

değe

ri

Ara

ç de

ğişk

enle

rle

tahm

in e

dile

n In

(Ree

l Gel

ir)

0,18

5***

20,1

0,

227**

* 19

,4

0,14

1***

4,0

0,17

8***

11,2

-0

,076

**

-2,5

Tük

etic

i kre

disi

/GSY

H

-0,0

21**

* -5

,7

-0,0

20**

* -3

,7

0,01

0 0,

4 -0

,024

**

-2,4

0,

004

0,6

Han

ehal

kı r

eisi

nin

işsi

z ol

ma

duru

mu

0,00

2 0,

2 -0

,010

-0

,3

-0,0

36

-0,8

0,

025

1,3

-0,0

58**

* -2

,9

Han

ede

çalış

an k

adın

ora

nı

0,05

6***

5,8

0,06

0***

3,9

0,10

1 1,

5 0,

040*

1,8

0,18

0***

9,0

Ken

tte y

aşam

a du

rum

u -0

,020

***

-4,4

-0

,040

***

-5,8

-0

,034

-1

,4

-0,0

26**

-2

,4

0,01

1 1,

4

Han

ehal

kı r

eisi

nin

kam

u sa

ğlık

sigo

rtas

ına

sahi

p ol

ma

duru

mu

0,00

1 0,

5 -0

,005

* -1

,8

0,01

4 1,

0 0,

001

0,3

0,00

7 0,

6

Han

enin

gen

ç ba

ğım

lılık

ora

nı

-0,0

80**

* -9

,3

-0,1

30**

* -9

,6

-0,1

83**

* -3

,0

-0,1

26**

* -6

,0

-0,1

19**

* -4

,7

Han

enin

yaş

lı ba

ğım

lılık

ora

nı

0,15

7***

7,1

0,11

4***

3,8

0,12

3***

4,3

0,09

2***

6,8

0,11

3***

12,5

Han

edek

i bir

eyle

rin

orta

lam

a eğ

itim

süre

si

-0,0

04**

* -5

,0

-0,0

13**

* -8

,4

-0,0

14**

* -3

,1

-0,0

19**

* -1

0,2

0,00

5**

2,4

Han

enin

faiz

gel

iri e

lde

etm

e du

rum

u 0,

025**

* 4,

4 0,

004

0,2

0,06

9***

3,2

-0,0

35

-1,3

0,

043**

* 3,

2

Han

enin

bir

inci

kon

ut sa

hipl

iği

0,01

4***

3,6

0,02

0***

2,8

-0,0

08

-0,3

0,

018*

1,8

0,03

9***

4,3

Han

enin

ikin

ci k

onut

sahi

pliğ

i -0

,008

-1

,0

-0,0

31**

-2

,8

-0,0

15

-0,6

-0

,050

**

-2,1

0,

026**

2,

5

Han

enin

ars

a sa

hipl

iği

-0,0

16**

-1

,8

-0,0

24**

* -1

,9

-0,0

54**

-1

,7

-0,0

48*

-1,8

-0

,008

-0

,7

Düş

ük g

elir

gru

bund

a sı

cak

suya

eri

şim

dur

umu

-0,1

67**

* -1

8,4

-0,1

78**

* -1

2,3

-0,3

18**

* -6

,5

-0,0

77**

* -6

,6

-0,2

69**

* -1

5,0

2005

yılı

kuk

la d

eğiş

keni

2,

560**

* 19

,9

3,12

3***

19,0

1,

864**

* 3,

7 2,

470**

* 11

,0

-1,0

98**

* -2

,6

2006

yılı

kuk

la d

eğiş

keni

2,

673**

* 20

,6

3,25

8***

19,3

2,

044**

* 3,

9 2,

676**

* 11

,6

-0,9

59**

-2

,2

2007

yılı

kuk

la d

eğiş

keni

2,

679**

* 20

,3

3,21

0***

18,8

1,

831**

* 3,

5 2,

609**

* 11

,1

-1,0

87**

* -2

,6

135

135

Tab

lo 4

.4. H

aneh

alkı

nın

Tem

el G

elir

Kay

nağı

na g

öre

Han

ehal

kı T

asar

rufla

rını

n B

elir

leyi

cile

rine

İliş

kin

Ara

ç D

eğiş

ken

Ana

lizi

Sonu

çlar

ı-2SL

S (2

003-

2013

) (D

evam

ı) 20

08 y

ılı k

ukla

değ

işke

ni

2,63

8***

19,8

3,

149**

* 18

,1

1,82

3***

3,4

2,57

6***

10,7

-1

,150

***

-2,7

2009

yılı

kuk

la d

eğiş

keni

2,

656**

* 19

,7

3,15

9***

17,9

1,

791**

* 3,

3 2,

610**

* 10

,6

-1,1

60**

* -2

,7

2010

yılı

kuk

la d

eğiş

keni

2,

711**

* 19

,6

3,21

1***

17,7

1,

727**

* 3,

0 2,

691**

* 10

,5

-1,1

63**

* -2

,7

2011

yılı

kuk

la d

eğiş

keni

2,

727**

* 19

,4

3,26

6***

17,7

1,

715**

* 2,

9 2,

714**

* 10

,3

-1,1

56**

* -2

,6

2012

yılı

kuk

la d

eğiş

keni

2,

772**

* 19

,4

3,25

5***

17,2

1,

653**

* 2,

7 2,

758**

* 10

,1

-1,1

41**

* -2

,6

2013

yılı

kuk

la d

eğiş

keni

2,

827**

* 19

,1

3,30

7***

16,8

1,

691**

* 2,

6 2,

847**

* 9,

9 -1

,159

***

-2,5

Sabi

t ter

im

-4,0

81**

* -2

0,3

-4,8

82**

* -1

9,0

-3,0

66**

* -4

,0

-3,8

09**

* -1

1,2

1,65

3***

2,5

Göz

lem

sayı

sı

56.4

85

26.1

64

1.91

2

10.7

54

21.5

68

M

odel

e ili

şkin

ola

sılık

değ

eri>

chi2

0,

000

0,00

0

0,00

0

0,00

0

0,00

0

K

ayna

k: T

ÜİK

Han

ehal

kı B

ütçe

Ank

etle

ri ve

Yaz

ar H

esap

lam

alar

ı N

ot 1

: ‘*’

yüz

de 1

0, ‘*

*’ y

üzde

5, ‘

***’

yüz

de 1

ista

tistik

sel a

nlam

lılık

düz

eyin

i ifa

de e

tmek

tedi

r. N

ot 2

: Ara

ç de

ğişk

en y

önte

mi

ile h

esap

lana

n ge

lir d

eğiş

keni

, han

enin

kul

lanı

labi

lir g

eliri

nin

loga

ritm

asın

ın tü

m b

ağım

sız

deği

şken

ler

ve k

işi b

aşın

a dü

şen

oda

sayı

sı il

e sı

cak

su e

rişim

i değ

işke

nler

i üze

rine

mod

elle

nmes

iyle

eld

e ed

ilmek

tedi

r.

136

136

Hanedeki genç bağımlılık oranının tasarruf/kullanılabilir gelir oranı

üzerindeki etkisi tüm gruplarda negatif ve istatistiksel olarak anlamlı bulunmuştur.

Genç bağımlılık oranı karşısında tasarruf/kullanılabilir gelir oranı en fazla düşen

grup temel gelir kaynağı mülk geliri olan gruptur. İlgili grubun eğitim harcamalarının

toplam tüketim harcamaları içinden aldığı pay da diğer grupların ortalamalarının

üzerindedir. Hanedeki yaşlı bağımlılık oranı değişkeninin katsayısı ise tüm

gruplarda pozitif ve istatistiki olarak anlamlı bulunmuştur.

Hanedeki bireylerin ortalama eğitim süresindeki artışın hanehalkı tasarruf

oranına etkisi temel gelir kaynağı emeklilik geliri olan grup haricinde diğer gruplarda

negatif ve istatistiki olarak anlamlı bulunmuştur. Temel gelir kaynağı emeklilik geliri

olan grupta ise bu etki pozitif ve anlamlı bulunmuştur. Söz konusu grupta daha çok

emeklilerin yer aldığı düşünüldüğünde eğitimli emeklilerin ihtiyati güdüye ilişkin

farkındalıklarının daha fazla olabileceği ve bu durumun tasarrufları artırıcı etkisinin

olabileceği değerlendirilmektedir. Ayrıca, ilgili grupta yer alan hanelerde okuyan

çocuk oranının daha az olabileceği düşünülmektedir. Nitekim bu grubun genç

bağımlılık oranı ortalamasının diğer grupların çok altında kaldığı gözlenmektedir.

Faiz geliri elde eden haneleri ifade eden kukla değişkenin katsayısı temel

gelir kaynağı maaş ve ücret geliri, mülk geliri ve emeklilik geliri olan gruplar için

pozitif ve anlamlı bulunmuştur. Temel gelir kaynağı mülk geliri olan grubun

katsayısının diğer gruplardan daha yüksek olduğu görülmektedir. Bu grubun gelir

kaynağını oluşturan temel kalemler arasında yer alan banka hesabından, döviz

hesabından ve menkul değerlerden elde edilen faiz gelirleri düşünüldüğünde

kullanılan kukla değişkenin söz konusu grup için en yüksek katsayıya sahip olması

beklenen bir sonuçtur. Hanenin birinci konut sahipliği değişkeninin de katsayısı,

temel gelir kaynağı mülk geliri olan grup hariç tüm gruplar için pozitif ve istatistiki

olarak anlamlı bulunmuştur. İkinci konut sahipliği temel gelir kaynağı müteşebbis

geliri, transfer geliri ve emeklilik geliri olan haneler için negatif ve istatistiki olarak

anlamlı iken, arsa sahipliği de temel gelir kaynağı emeklilik geliri olan grup hariç

tüm gruplarda negatif ve anlamlı bulunmuştur.

137

137

4.4. Hanehalkı reisi çalışan hanehalklarına göre hanehalkı tasarruflarının

belirleyicileri

Geçici gelir şoklarının yanıltıcı etkilerine karşı sadece çalışan hanehalkı

reisleri göz önünde bulundurularak daha dar bir örneklem için analizler

tekrarlanmıştır. Bu analizlere hanehalkı reisinin çalıştığı sektör ve işteki durum

bilgileri de dâhil edilmiştir. Tüm alt grupları içeren örneklem, temel gelir kaynağına

ve gelir gruplarına göre belirlenen alt grupları içeren örneklemler için yapılan analiz

sonuçları sırasıyla Tablo 4.5, Tablo 4.6 ve Tablo 4.7’da sunulmaktadır. Elde edilen

sonuçlar, hanehalkı reisi işsiz olan haneleri de içeren tüm örneklem için yapılan

analiz sonuçları ile benzerdir. Her iki analizde kullanılan ortak değişkenler için elde

edilen katsayılar birbirine yakın olsa da daraltılmış örneklemde bazı değişkenlerin

katsayıları istatistiksel olarak anlamlılıklarını yitirmiştir. Bu sonuçta örneklemin

küçültülmesinin etkili olduğu düşünülmektedir. Çalışan hane reislerini kapsayan

daraltılmış örneklem için yapılan analiz sonuçları sadece çalışılan sektör ve işteki

durum bilgilerini içeren değişkenler için yorumlanacaktır.

Hanehalkı reisi çalışan hanehalklarına ilişkin yapılan analizlerde, tüm gruplar

için kurulan modeller bir bütün halinde anlamlı bulunmuştur. Tüm alt grupları içeren

daraltılmış örnekleme ilişkin regresyon sonuçlarının yer aldığı Tablo 4.5’te

görüldüğü üzere, hanehalkı reisi sanayi ve hizmetler sektöründe çalışan hanehalkları,

referans grup olan hanehalkı reisi tarım sektöründe çalışan hanehalklarına göre daha

yüksek tasarruf yapma eğilimine sahiptir. Hanehalkı reisi inşaat sektöründe çalışan

haneler ise daha az tasarruf yapma eğilimindedir. Hanehalkı reisi çalıştığı işte işveren

veya kendi hesabına olarak çalışan haneler, hanehalkı reisi ücretli ve yevmiyeli

olarak çalışan hanelere göre daha fazla tasarruf yapmaktadır. Hanehalkı reisi işveren

ve kendi hesabına çalışan hanelerin gelirlerinin, daha düzensiz olması, bu haneler

için ihtiyati güdüyle yapılan tasarrufların daha fazla olmasına neden olduğu şeklinde

yorumlanmaktadır. Hanenin temel gelir kaynağına göre ayrılan gruplar için yapılan

analizlerin yer aldığı Tablo 4.6’da görüldüğü üzere benzer sonuçların bu gruplar için

de geçerli olduğu ancak örneklem alt gruplara bölündükçe anlamlılığını yitiren

değişken sayısının arttığı gözlenmektedir. Gelir gruplarına göre yapılan analiz

sonuçlarının sunulduğu Tablo 4.7 incelendiğinde, hanehalkı reisi tarım dışında

138

138

çalışan haneleri ifade eden kukla değişkenlerin istatistiki olarak anlamlı olduğu

gruplarda söz konusu hanelerin daha az tasarruf yapma eğiliminde olduğu

gözlenmektedir. Bu sonuç betimleyici istatistiklerle örtüşmekte ve hanehalkı reisi

tarım sektöründe çalışan hanelerin gelirden bağımsız bir şekilde daha fazla tasarruf

yapma eğiliminde olduğunu göstermektedir. Bu bulgularda, hanehalkı reisi tarım

sektöründe çalışan hanelerin daha çok kırda yaşamasının, bunun etkisiyle tüketim

imkanlarının daha kısıtlı olmasının ve bu haneler için ihtiyati güdüyle yapılan

tasarrufların daha fazla olmasının etkili olduğu düşünülmektedir. Hanehalkı reisi

işveren ve kendi hesabına olarak çalışan haneleri gösteren kukla değişkenlerin

istatistiki olarak anlamlı çıktığı grupların, hanehalkı reisi ücretli ve yevmiyeli olarak

çalışan hanelere göre daha fazla tasarruf yapma eğiliminde olduğu gözlenmektedir.

Yine benzer şekilde betimleyici istatistiklerdeki sonuçlarla örtüşen bu bulgunun söz

konusu hanelerin gelirlerinin daha düzensiz olmasıyla ilişkili olduğu


139

139

Tablo 4.5. Hanehalkı Reisi Çalışan Hanelerin Tasarruflarının Belirleyicilerine İlişkin Yapılan Araç Değişken Analizi Sonuçları-2SLS (2003-2013)

Bağımlı Değişken:Hanehalkı Tasarruf Oranı Katsayı z değeri Araç değişkenlerle tahmin edilen In(Reel Gelir) 0,179*** 21,9 Tüketici kredisi/GSYH -0,019*** -6,0 Sanayi sektöründe çalışan 0,018*** 3,0 İnşaat sektöründe çalışan -0,022*** -2,9 Hizmetler sektöründe çalışan 0,018*** 3,2 İşveren olarak çalışan 0,043*** 6,1 Kendi hesabına çalışan 0,056*** 13,7 Hanede çalışan kadın oranı 0,079*** 10,0 Kentte yaşama durumu -0,026*** -6,7 Hanehalkı reisinin kamu sağlık sigortasına sahip olma durumu -0,003* -1,8 Hanenin genç bağımlılık oranı -0,086*** -11,6 Hanenin yaşlı bağımlılık oranı 0,146*** 7,3 Hanedeki bireylerin ortalama eğitim süresi -0,006*** -8,1 Hanenin faiz geliri elde etme durumu 0,024*** 4,3 Hanenin birinci konut sahipliği 0,018*** 5,0 Hanenin ikinci konut sahipliği -0,012* -1,8 Hanenin arsa sahipliği -0,017** -2,4 Düşük gelir grubunda sıcak suya erişim durumu -0,179*** -22,4 2005 yılı kukla değişkeni 2,461*** 21,5 2006 yılı kukla değişkeni 2,576*** 22,2 2007 yılı kukla değişkeni 2,571*** 21,9 2008 yılı kukla değişkeni 2,514*** 21,2 2009 yılı kukla değişkeni 2,530*** 21,0 2010 yılı kukla değişkeni 2,579*** 21,0 2011 yılı kukla değişkeni 2,607*** 20,9 2012 yılı kukla değişkeni 2,636*** 20,7 2013 yılı kukla değişkeni 2,686*** 20,5 Sabit terim -3,929*** -22,2 Gözlem sayısı 81.077

Modele ilişkin olasılık değeri>chi2 0,000 Kaynak: TÜİK Hanehalkı Bütçe Anketleri ve Yazar Hesaplamaları

Not 1: ‘*’ yüzde 10, ‘**’ yüzde 5, ‘***’ yüzde 1 istatistiksel anlamlılık düzeyini ifade etmektedir. Not 2: Araç değişken yöntemi ile hesaplanan gelir değişkeni, hanenin kullanılabilir gelirinin

logaritmasının tüm bağımsız değişkenler ile kişi başına düşen oda sayısı ve sıcak su erişimi değişkenleri üzerine modellenmesiyle elde edilmektedir.

140

140

Tab

lo 4

.6. H

aneh

alkı

Rei

si Ç

alış

an H

anel

eri K

apsa

yan

Tem

el G

elir

Kay

nağı

na g

öre

Han

ehal

kı T

asar

rufla

rını

n B

elir

leyi

cile

rine

İl

işki

n Y

apıla

n A

raç

Değ

işke

n A

naliz

i Son

uçla

rı (2

003-

2013

)

Maa

ş ve

ücre

t gel

iri

Müt

eşeb

bis g

elir

i M

ülk

gelir

i T

rans

fer

gelir

i E

mek

lilik

gel

iri

Bağ

ımlı

Değ

işke

n:H

aneh

alkı

Tas

arru

f Ora

nı

Kat

sayı

z

değe

ri

Kat

sayı

z

değe

ri

Kat

sayı

z

değe

ri

Kat

sayı

z

değe

ri

Kat

sayı

z

değe

ri

Ara

ç de

ğişk

enle

rle

tahm

in e

dile

n In

(Ree

l Gel

ir)

0,17

9***

17,1

0,

226**

* 17

,6

0,25

9***

3,3

0,25

9***

6,3

-0,2

27**

* -2

,8

Tük

etic

i kre

disi

/GSY

H

-0,0

21**

* -5

,4

-0,0

19**

* -3

,4

-0,0

07

-0,2

0,

014

0,5

-0,0

01

0,0

Sana

yi se

ktör

ünde

çal

ışan

-0

,011

-1

,2

0,00

3 0,

3 0,

029

0,4

-0,0

45

-1,3

0,

028

1,1

İnşa

at se

ktör

ünde

çal

ışan

-0

,046

***

-4,6

-0

,036

**

-2,1

0,

083

0,9

-0,0

34

-0,6

-0

,080

**

-2,4

Hiz

met

ler

sekt

örün

de ç

alış

an

-0,0

17**

-2

,0

0,02

3***

2,7

0,05

1 0,

9 0,

008

0,3

0,03

9* 1,

9

Han

ede

çalış

an k

adın

ora

nı

0,06

1***

5,8

0,07

2***

4,5

0,11

0 1,

2 0,

134**

* 3,

8 0,

087**

* 2,

8

Ken

tte y

aşam

a du

rum

u -0

,018

***

-3,6

-0

,044

***

-5,8

-0

,003

-0

,1

-0,0

41

-1,5

0,

013

0,7

Han

ehal

kı

reis

inin

ka

mu

sağl

ık

sigo

rtas

ına

sahi

p ol

ma

duru

mu

-0,0

01

-0,6

-0

,006

**

-2,0

-0

,028

-1

,0

0,01

3 1,

2 0,

016

0,9

Han

enin

gen

ç ba

ğım

lılık

ora

nı

-0,0

75**

* -8

,0

-0,1

33**

* -9

,5

-0,2

91**

* -3

,0

-0,1

04**

-2

,3

-0,1

02*

-2,0

Han

enin

yaş

lı ba

ğım

lılık

ora

nı

0,13

4***

3,9

0,07

4**

2,1

0,08

7 0,

6 0,

148*

1,8

0,27

7***

5,5

Han

edek

i bir

eyle

rin

orta

lam

a eğ

itim

süre

si

-0,0

04**

* -4

,3

-0,0

14**

* -8

,8

-0,0

28**

* -3

,0

-0,0

26**

* -5

,4

0,01

1**

2,1

Han

enin

faiz

gel

iri e

lde

etm

e du

rum

u 0,

029**

* 4,

7 0,

005

0,3

0,07

7* 1,

8 -0

,002

0,

0 0,

083**

2,

5

Han

enin

bir

inci

kon

ut sa

hipl

iği

0,01

7***

3,9

0,02

1***

2,9

0,02

5 0,

5 0,

001

0,1

0,03

1 1,

6

Han

enin

ikin

ci k

onut

sahi

pliğ

i -0

,006

-0

,7

-0,0

34**

* -3

,0

-0,0

50

-1,0

-0

,062

-1

,3

0,05

8**

2,5

Han

enin

ars

a sa

hipl

iği

-0,0

12

-1,3

-0

,025

* -1

,9

-0,0

55

-1,0

-0

,084

-1

,5

-0,0

08

-0,3

Düş

ük g

elir

gru

bund

a sı

cak

suya

eri

şim

dur

umu

-0,1

62**

* -1

6,4

-0,1

84**

* -1

2,0

-0,2

74**

-2

,5

-0,0

80**

-2

,5

-0,4

37**

* -8

,7

141

141

Kay

nak:

TÜ

İK H

aneh

alkı

Büt

çe A

nket

leri

ve Y

azar

Hes

apla

mal

arı

Not

1: ‘

*’ y

üzde

10,

‘**’

yüz

de 5

, ‘**

*’ y

üzde

1 is

tatis

tikse

l anl

amlıl

ık d

üzey

ini i

fade

etm

ekte

dir.

Not

2: A

raç

deği

şken

yön

tem

i hes

apla

nan

gelir

değ

işke

ni, h

anen

in k

ulla

nıla

bilir

gel

irini

n lo

garit

mas

ının

tüm

bağ

ımsı

z de

ğişk

enle

r ile

kiş

i baş

ına

düşe

n od

a sa

yısı

ve

sıca

k su

eriş

imi d

eğiş

kenl

eri ü

zerin

e m

odel

lenm

esiy

le e

lde

edilm

ekte

dir.

Tab

lo 4

.6. H

aneh

alkı

Rei

si Ç

alış

an H

anel

eri K

apsa

yan

Tem

el G

elir

Kay

nağı

na g

öre

Han

ehal

kı T

asar

rufla

rını

n B

elir

leyi

cile

rine

İl

işki

n Y

apıla

n A

raç

Değ

işke

n A

naliz

i Son

uçla

rı (2

003-

2013

) (D

evam

ı)

2005

yılı

kuk

la d

eğiş

keni

2,

476**

* 16

,9

3,10

4***

17,3

3,

610**

* 3,

2 3,

370**

* 5,

8 -3

,155

***

-2,8

2006

yılı

kuk

la d

eğiş

keni

2,

588**

* 17

,5

3,23

9***

17,6

3,

864**

* 3,

4 3,

458**

* 5,

8 -2

,998

***

-2,6

2007

yılı

kuk

la d

eğiş

keni

2,

607**

* 17

,4

3,18

8***

17,1

3,

689**

* 3,

1 3,

372**

* 5,

6 -3

,099

***

-2,7

2008

yılı

kuk

la d

eğiş

keni

2,

557**

* 16

,9

3,12

0***

16,5

3,

577**

* 3,

0 3,

300**

* 5,

3 -3

,194

***

-2,7

2009

yılı

kuk

la d

eğiş

keni

2,

581**

* 16

,9

3,12

9***

16,3

3,

633**

* 3,

0 3,

245**

* 5,

1 -3

,177

***

-2,7

2010

yılı

kuk

la d

eğiş

keni

2,

634**

* 16

,9

3,18

8***

16,2

3,

506**

* 2,

8 3,

262**

* 5,

0 -3

,190

***

-2,7

2011

yılı

kuk

la d

eğiş

keni

2,

652**

* 16

,7

3,23

5***

16,2

3,

611**

* 2,

8 3,

277**

* 4,

8 -3

,176

***

-2,7

2012

yılı

kuk

la d

eğiş

keni

2,

695**

* 16

,7

3,22

2***

15,7

3,

615**

* 2,

7 3,

256**

* 4,

6 -3

,098

***

-2,6

2013

yılı

kuk

la d

eğiş

keni

2,

749**

* 16

,5

3,27

0***

15,3

3,

616**

* 2,

6 3,

285**

* 4,

4 -3

,100

***

-2,6

Sabi

t ter

im

-3,9

31**

* -1

7,3

-4,8

64**

* -1

7,4

-5,7

10**

* -3

,2

-5,7

15**

* -6

,4

5,11

6***

2,8

Göz

lem

sayı

sı

48.3

63

24.4

26

526

2.34

2

5.42

0

M

odel

e ili

şkin

ola

sılık

değ

eri>

chi2

0,

000

0,00

0

0,00

0

0,00

0

0,00

0

142

142

Tab

lo 4

.7. H

aneh

alkı

Rei

si Ç

alış

an H

anel

eri K

apsa

yan

Gel

ir G

rupl

arın

a gö

re H

aneh

alkı

Tas

arru

fları

nın

Bel

irle

yici

leri

ne İl

işki

n Y

apıla

n R

egre

syon

Ana

lizi S

onuç

ları

(200

3-20

13)

q1

q2

q3

q4

q5

Bağ

ımlı

Değ

işke

n:H

aneh

alkı

Tas

arru

f Ora

nı

Kat

sayı

t d

eğer

i K

atsa

yı

t değ

eri

Kat

sayı

t d

eğer

i K

atsa

yı

t değ

eri

Kat

sayı

t d

eğer

i

In(R

eel G

elir

) 0,

542

35,7

0,

306

10,4

0,

302

10,1

0,

301

12,2

0,

231

37,5

Tük

etic

i kre

disi

/GSY

H

-0,0

52

-5,9

-0

,022

-3

,3

-0,0

29

-4,4

-0

,029

-4

,5

-0,0

10

-2,0

Sana

yi se

ktör

ünde

çal

ışan

-0

,004

-0

,2

0,00

2 0,

1 -0

,040

-3

,1

-0,0

21

-1,7

-0

,057

-4

,6

İnşa

at se

ktör

ünde

çal

ışan

-0

,061

-3

,2

-0,0

25

-1,5

-0

,056

-3

,5

-0,0

50

-2,9

-0

,063

-3

,9

Hiz

met

ler

sekt

örün

de ç

alış

an

0,01

2 0,

8 -0

,022

-1

,9

-0,0

41

-3,7

-0

,029

-2

,6

-0,0

38

-3,5

İşve

ren

olar

ak ç

alış

an

-0,1

35

-3,3

-0

,004

-0

,2

-0,0

14

-0,9

-0

,012

-0

,9

0,02

3 2,

8

Ken

di h

esab

ına

çalış

an

0,01

7 1,

5 0,

029

3,1

0,02

5 3,

0 0,

045

5,8

0,07

2 9,

8

Han

ede

çalış

an k

adın

ora

nı

0,08

9 3,

9 0,

053

2,7

0,10

0 5,

6 0,

073

4,4

0,07

2 5,

0

Ken

tte y

aşam

a du

rum

u -0

,026

-2

,2

-0,0

33

-3,9

-0

,041

-5

,3

-0,0

59

-7,7

-0

,055

-7

,2

Han

ehal

kı r

eisi

nin

kam

u sa

ğlık

sigo

rtas

ına

sahi

p ol

ma

duru

mu

0,00

5 1,

0 0,

008

2,0

-0,0

02

-0,4

-0

,022

-4

,0

-0,0

10

-1,9

Han

enin

gen

ç ba

ğım

lılık

ora

nı

-0,1

82

-8,9

-0

,077

-4

,5

-0,0

49

-3,1

-0

,077

-5

,1

-0,0

89

-6,3

Han

enin

yaş

lı ba

ğım

lılık

ora

nı

0,08

3 1,

6 0,

114

2,5

0,12

9 3,

3 0,

076

2,0

0,05

2 1,

5

Han

edek

i bir

eyle

rin

orta

lam

a eğ

itim

süre

si

-0,0

32

-16,

3 -0

,014

-1

0,2

-0,0

12

-11,

0 -0

,010

-9

,2

-0,0

12

-13,

5

Han

enin

faiz

gel

iri e

lde

etm

e du

rum

u -0

,066

-1

,7

-0,0

59

-3,2

0,

006

0,6

-0,0

14

-1,6

0,

009

1,3

Han

enin

bir

inci

kon

ut sa

hipl

iği

0,00

6 0,

6 0,

000

0,0

-0,0

01

-0,1

-0

,007

-1

,2

-0,0

17

-3,0

143

Tab

lo 4

.7. H

aneh

alkı

Rei

si Ç

alış

an H

anel

eri K

apsa

yan

Gel

ir G

rupl

arın

a gö

re H

aneh

alkı

Tas

arru

fları

nın

Bel

irle

yici

leri

ne İ

lişki

n

Yap

ılan

Reg

resy

on A

naliz

i Son

uçla

rı (2

003-

2013

) (D

evam

ı) H

anen

in ik

inci

kon

ut sa

hipl

iği

-0,1

25

-3,5

-0

,054

-2

,5

-0,0

04

-0,3

-0

,050

-4

,0

-0,0

39

-4,8

Han

enin

ars

a sa

hipl

iği

-0,0

33

-1,1

-0

,042

-2

,1

-0,0

51

-3,3

-0

,043

-3

,1

-0,0

28

-2,8

Düş

ük g

elir

gru

bund

a sı

cak

suya

eri

şim

dur

umu

-0,0

98

-10,

5 -

- -

- -

-

2005

yılı

kuk

la d

eğiş

keni

7,

545

35,1

4,

216

10,3

4,

183

10,1

4,

184

12,1

3,

124

35,6

2006

yılı

kuk

la d

eğiş

keni

7,

780

35,4

4,

327

10,5

4,

280

10,2

4,

283

12,2

3,

216

34,6

2007

yılı

kuk

la d

eğiş

keni

7,

804

34,6

4,

313

10,3

4,

316

10,2

4,

296

12,1

3,

180

33,1

2008

yılı

kuk

la d

eğiş

keni

7,

725

33,4

4,

242

10,1

4,

246

9,9

4,26

9 11

,9

3,16

1 32

,2

2009

yılı

kuk

la d

eğiş

keni

7,

754

32,9

4,

271

10,1

4,

285

9,9

4,30

5 11

,9

3,17

8 31

,2

2010

yılı

kuk

la d

eğiş

keni

7,

931

32,4

4,

306

10,0

4,

361

9,9

4,33

4 11

,7

3,19

7 29

,4

2011

yılı

kuk

la d

eğiş

keni

7,

985

31,7

4,

344

10,0

4,

380

9,9

4,38

2 11

,7

3,18

7 28

,0

2012

yılı

kuk

la d

eğiş

keni

8,

134

31,4

4,

363

10,0

4,

422

9,9

4,40

7 11

,7

3,17

0 26

,6

2013

yılı

kuk

la d

eğiş

keni

8,

258

30,3

4,

422

9,9

4,49

1 9,

9 4,

487

11,6

3,

208

25,0

Sabi

t ter

im

-11,

728

-35,

6 -6

,702

-1

0,3

-6,5

89

-9,8

-6

,561

-1

1,7

-4,9

77

-34,

6

Göz

lem

sayı

sı

13.9

51

15.1

81

16.2

19

17.2

57

18.4

69

M

odel

e ili

şkin

p d

eğer

i>F

değe

ri

0,00

0

0,00

0

0,00

0

0,00

0

0,00

0

K

ayna

k: T

ÜİK

Han

ehal

kı B

ütçe

Ank

etle

ri ve

Yaz

ar H

esap

lam

alar

ı N

ot: ‘

*’ y

üzde

10,

‘**’

yüz

de 5

, ‘**

*’ y

üzde

1 is

tatis

tikse

l anl

amlıl

ık d

üzey

ini i

fade

etm

ekte

dir.

143

143

Tab

lo 4

.7. H

aneh

alkı

Rei

si Ç

alış

an H

anel

eri K

apsa

yan

Gel

ir G

rupl

arın

a gö

re H

aneh

alkı

Tas

arru

fları

nın

Bel

irle

yici

leri

ne İ

lişki

n

Yap

ılan

Reg

resy

on A

naliz

i Son

uçla

rı (2

003-

2013

) (D

evam

ı) H

anen

in ik

inci

kon

ut sa

hipl

iği

-0,1

25

-3,5

-0

,054

-2

,5

-0,0

04

-0,3

-0

,050

-4

,0

-0,0

39

-4,8

Han

enin

ars

a sa

hipl

iği

-0,0

33

-1,1

-0

,042

-2

,1

-0,0

51

-3,3

-0

,043

-3

,1

-0,0

28

-2,8

Düş

ük g

elir

gru

bund

a sı

cak

suya

eri

şim

dur

umu

-0,0

98

-10,

5 -

- -

- -

-

2005

yılı

kuk

la d

eğiş

keni

7,

545

35,1

4,

216

10,3

4,

183

10,1

4,

184

12,1

3,

124

35,6

2006

yılı

kuk

la d

eğiş

keni

7,

780

35,4

4,

327

10,5

4,

280

10,2

4,

283

12,2

3,

216

34,6

2007

yılı

kuk

la d

eğiş

keni

7,

804

34,6

4,

313

10,3

4,

316

10,2

4,

296

12,1

3,

180

33,1

2008

yılı

kuk

la d

eğiş

keni

7,

725

33,4

4,

242

10,1

4,

246

9,9

4,26

9 11

,9

3,16

1 32

,2

2009

yılı

kuk

la d

eğiş

keni

7,

754

32,9

4,

271

10,1

4,

285

9,9

4,30

5 11

,9

3,17

8 31

,2

2010

yılı

kuk

la d

eğiş

keni

7,

931

32,4

4,

306

10,0

4,

361

9,9

4,33

4 11

,7

3,19

7 29

,4

2011

yılı

kuk

la d

eğiş

keni

7,

985

31,7

4,

344

10,0

4,

380

9,9

4,38

2 11

,7

3,18

7 28

,0

2012

yılı

kuk

la d

eğiş

keni

8,

134

31,4

4,

363

10,0

4,

422

9,9

4,40

7 11

,7

3,17

0 26

,6

2013

yılı

kuk

la d

eğiş

keni

8,

258

30,3

4,

422

9,9

4,49

1 9,

9 4,

487

11,6

3,

208

25,0

Sabi

t ter

im

-11,

728

-35,

6 -6

,702

-1

0,3

-6,5

89

-9,8

-6

,561

-1

1,7

-4,9

77

-34,

6

Göz

lem

sayı

sı

13.9

51

15.1

81

16.2

19

17.2

57

18.4

69

M

odel

e ili

şkin

p d

eğer

i>F

değe

ri

0,00

0

0,00

0

0,00

0

0,00

0

0,00

0

K

ayna

k: T

ÜİK

Han

ehal

kı B

ütçe

Ank

etle

ri ve

Yaz

ar H

esap

lam

alar

ı N

ot: ‘

*’ y

üzde

10,

‘**’

yüz

de 5

, ‘**

*’ y

üzde

1 is

tatis

tikse

l anl

amlıl

ık d

üzey

ini i

fade

etm

ekte

dir.

144

144

4.5. Ekonometrik Analiz Sonuçlarının Değerlendirilmesi

Hanehalkı tasarruflarının belirleyicilerine ilişkin yapılan analiz sonucunda,

hanehalkı tasarruf oranı üzerinde en önemli faktörün gelir olduğu tespit edilmiştir.

Hanenin yıllık kullanılabilir geliri yüzde 1 arttığında, hanehalkı tasarruf/kullanılabilir

gelir oranı 0,16 puan artmaktadır. Ancak tasarrufun gelir esnekliği gelir grupları

arasında farklılaşmaktadır. En alt yüzde 20’lik gelir grubu gelirdeki değişimlere karşı

en duyarlı grup iken, en üst yüzde 20’lik gelir grubu gelirdeki değişimlere karşı en az

duyarlı grup olmaktadır. Hanehalkı kullanılabilir geliri yüzde 1 arttığında, en alt

yüzde 20’lik gelir grubunun tasarruf/kullanılabilir gelir oranı 0,42 puan artarken, en

üst yüzde 20’lik gelir grubunda bu artış 0,23 puan olmaktadır. Temel gelir kaynağına

göre belirlenen alt gruplarda ise müteşebbis geliri olan hanelerin tasarruf oranının

gelir esnekliği diğer gruplara göre daha yüksek bulunmuştur. Dikkat çeken bir diğer

bulgu ise temel gelir kaynağı emeklilik geliri olan grup için gelir değişkeni

katsayısının işaretinin negatif çıkmasıdır. Söz konusu grubu oluşturan bireylerin

büyük kısmının emekliler olduğu göz önünde bulundurulduğunda, bu bireylerin

miras bırakma güdüsü dışında geleceğe ilişkin tasarruf yapma eğiliminin daha az

olduğu değerlendirilmektedir.

Modelde makro düzeyde yer alan tüketici kredileri/GSYH oranındaki artışın

hanehalkı tasarruflarını negatif etkilediği bulunmuştur. Gelir grupları içinde söz

konusu değişkene en duyarlı grup en alt yüzde 20’lik gelir grubu iken, en az duyarlı

grup en üst yüzde 20’lik gelir grubu olmaktadır.

Hanehalkı reisi işsiz olan haneler, hanehalkı reisi çalışan hanelere göre daha

az tasarruf yapma eğiliminde bulunmaktadır. Gelir grupları için yapılan analizde,

tüm alt grupları kapsayan veri ile yapılan analiz sonucunun aksine gelir gruplarında

işsiz haneleri ifade eden kukla değişkenin katsayısı pozitif olarak bulunmuştur.

Buradan, aynı gelir düzeyine sahip hanehalkı reisi işsiz olan hanelerin ihtiyat

güdüsüyle yaptıkları tasarruf eğiliminin daha fazla olduğu sonucunu çıkarabilmek

mümkündür.

145

145

Hanede çalışan kadın oranı arttıkça hanenin tasarruf yapma eğiliminin arttığı

bulgusu elde edilmiştir.

Kentte yaşamanın tasarruf oranı üzerinde negatif bir etkisinin olduğu sonucu

bulunmuştur. Tüm gruplarda kentte yaşamanın tasarruf/kullanılabilir gelir oranını

düşürücü etkisi bulunmakta ve bu etki gelir grubuyla birlikte artmaktadır. Belli bir

gelir ve tasarruf düzeyine ulaşıldığında kentsel harcamaların önem kazanmaya

başladığı düşünülmektedir.

Hanehalkı reisi kamu sağlık sigortasına sahip olan haneler diğer hanelere göre

daha az tasarruf yapma eğilimindedir.

Genç bağımlılık oranının hanehalkı tasarruf oranları üzerindeki etkisi negatif

iken, yaşlı bağımlılık oranının etkisi pozitif olmaktadır. Gelir grupları içinde genç

bağımlılık oranının tasarrufları düşürücü etkisi en fazla en alt yüzde 20’lik gelir

grubunda gözlenmektedir.

Hanedeki bireylerin ortalama eğitim süresinin 1 yıl artması hanehalkı

tasarruf/kullanılabilir gelir oranını negatif etkilemektedir. Bu bulguda hanede okuyan

bireylerin eğitim maliyetlerinin etkisinin yanı sıra eğitimle birlikte bireylerin

harcama kalıplarının değişmesinin de etkili olduğu değerlendirilmektedir.

Hanehalkının ortalama eğitim süresindeki artışın hanehalkı için ek maliyet getirmesi

nedeniyle tasarrufları azaltıcı etkisi bulunmaktadır. Toplam eğitim harcamaları içinde

düşük gelir gruplarının payının az olması söz konusu gelir gruplarındaki

hanehalklarının özellikle çocuklarının eğitimi için daha az harcama yapmaları

sonucunda gelir dağılımı eşitsizliğinin nesiller arası aktarım sorununa neden


Faiz geliri elde eden ve oturduğu konuta sahip olan haneler diğer hanelere

kıyasla daha fazla tasarruf yapma eğilimindeyken, ikinci konut ve arsa sahipliği gibi

varlık sahibi olan hanehalkları daha az tasarruf yapma eğilimindedir.

Bu çalışma kapsamında ele alındığı üzere, toplam yurt içi tasarrufların büyük

bir kısmını oluşturan özel tasarruflar içinde yer alan hanehalkı tasarruflarının

artırılması, ekonomi yönetimi açısından oldukça önemli bir sorun alanıdır. Hanehalkı

146

146

tasarruflarını etkileyen faktörlerin belirlenmesi, yurt içi tasarrufların artırılması

konusunda uygun politika önerilerinin oluşturulmasına katkıda bulunmaktadır.

147

147

5. ÖNERİLER

2001 yılı sonrasındaki dönemde toplam yurt içi tasarruf oranlarında görülen

gerileme Türkiye’nin yüksek ve sürdürülebilir büyüme oranlarını yakalayabilmesi

açısından risk oluşturmaktadır. Büyüme için gerekli olan yatırımları karşılamakta

yetersiz kalan düşük yurt içi tasarruflar nedeniyle yurt dışı tasarruflara

başvurulmaktadır. Dış kaynaklara olan duyarlılığın azaltılmasını sağlayacak en

önemli politika seçeneğinin yurt içi tasarrufların artırılması olduğu düşünülmektedir.

Bu noktada, söz konusu tasarrufların üretken yatırımlara yönlendirilmesi de büyük

önem taşımaktadır.

2001 yılından itibaren düşen toplam yurt içi tasarruf oranlarında görülen

düşüşün özel kesim kaynaklı olduğu göz önünde bulundurulduğunda, özel kesim

tasarrufunu oluşturan kalemlerin ayrı bir şekilde ele alınması zorunluluğu

bulunmaktadır. Hanehalkı tasarruf oranlarındaki değişimi ve hanehalkı

tasarruflarının belirleyicilerinin araştırılmasına imkân veren bir veri seti mevcut iken,

firma tasarruflarının doğru bir şekilde analiz edilmesine yardımcı olacak geriye

doğru serisi bulunan resmi bir veri seti bulunmamaktadır. Bu nedenle öncelikle özel

tasarruflarının bir bölümünü oluşturan firma tasarruflarına ilişkin eğilimlerin doğru

bir şekilde ortaya konulmasını sağlayacak güvenilir resmi bir veri setinin

oluşturulması gerekmektedir.

Özel tasarrufların büyük bir kısmını oluşturan hanehalkı tasarruflarına ilişkin

uygun verilerin oluşturulması ise ayrı bir önem teşkil etmektedir. Öncelikle

hanehalklarına ilişkin verilerin yer aldığı Hanehalkı Bütçe Anketlerinde hanehalkı

tasarruflarına ilişkin veri içeriğinin zenginleştirilmesi gerektiği düşünülmektedir.

Hanehalklarının tasarruf tercihlerine etki eden faktörlerin daha iyi ortaya

konulabilmesi için hanehalklarının hangi amaçla tasarruf yaptıkları ve tasarruflarını

hangi araçlara yönlendirdiklerine ilişkin soruların anket kapsamında yer alması

gerekmektedir. Ayrıca hanehalkı tasarrufları üzerinde en etkili faktör olan hanehalkı

gelirine ilişkin daha detaylı bilgilerin elde edilmesi hanehalkı tasarruf davranışlarını

açıklamaya oldukça yardımcı olacaktır. Tüketim/tasarruf teorilerinin merkezinde yer

alan gelirin geçici ve sürekli kısmına ilişkin bilgiyi sağlayacak bir sorunun ankette

148

148

yer alması gerektiği düşünülmektedir. Hanehalkı Bütçe Anketleri kullanılarak

yapılan analizlerde karşılaşılan zorluklardan biri de anket kapsamında yer alan bazı

soruların yıllar itibarıyla sürekliliğinin bulunmaması durumudur. Ayrıca, TÜİK’in

serilerde kırılmalara sebep olan ve veriler arası karşılaştırılabilirliği ortadan kaldıran

uygulamaları, araştırma yapılması önünde büyük bir zorluk

oluşturmaktadır.Tasarruflar üzerinde etkili olduğu düşünülen bir faktörün zaman

içindeki etkisinin görülebilmesi için var olan soruların yıllar içinde de korunması

gerekmektedir. Aynı zamanda hane ya da birey düzeyindeki birimlerin zaman

içindeki tasarruf davranışlarındaki değişimlerin takip edilebilmesi ve daha açıklayıcı

bir şekilde ortaya konulabilmesi için anketin aynı hanehalklarına belirli bir süre

uygulanması gerekmektedir. Çoklu yıllarda takip edilen hane veya bireylere ilişkin

verilerin kullanıldığı analizlerde kuşak ve zaman etkilerini gözlemleyebilmek

mümkün olacaktır. Bu nedenle söz konusu anketlere panel boyutunun kazandırılması

uygun olacaktır.

Türkiye için mikro ölçekte hanehalkı bazlı yapılan analizde elde edilen

bulgular çerçevesinde, Türkiye’de gelir düzeyinin yükseltilmesinin, tasarruf

oranlarının artmasına çok önemli ölçüde katkı sağlayacağı

değerlendirilmektedir. Gelir düzeyinin artırılması hususunda, ülkemizde katma

değeri ve teknolojik seviyesi yüksek ürünlerin üretiminin artması, ithalata olan

bağımlılığın azaltılması, işgücü niteliğinin ve verimliliğin artırılması konularının

Kalkınma Planı ve Orta Vadeli Programların öncelikli politikaları içinde yer almaya

devam etmesi gerektiği düşünülmektedir.

Gelir dilimi yükseldikçe tasarruf oranlarının arttığı gözlenmektedir.

Bunun yanında düşük gelir diliminde bulunan hanehalklarında tasarrufun gelir

esnekliği üst gruplara kıyasla daha yüksek düzeyde bulunmakta, gelir

dağılımının çarpık olması nedeniyle alt gelir grupları geçimlik düzeyde

yaşadıkları için negatif tasarruf yapmaktadır. Tasarrufun gelir esnekliği göz

önünde bulundurulduğunda, alt gelir gruplarının tasarruf oranlarının

yükselmesi için gelir dağılımını düzeltici politikaların uygulanması

gerekmektedir.

149

149

Gelir dağılımını düzeltici politikalar, kapsayıcı büyümenin sağlanması ve bu

yolla özellikle alt gelirli gruplar olmak üzere tüm gelir gruplarında ve gelir türlerinde

gelir artışı sağlanması bakımından önem taşımaktadır. Bu yolla, hali hazırda negatif

tasarruf yapan grupların da tasarrufa pozitif katkı yapmasını sağlayacak bir gelir

düzeyine erişmeleri mümkün olabilecektir. Bu noktada, kapsayıcı bir büyüme

anlayışıyla kırılgan bir görünüm sergileyen alt gelir grupları ile emeklilik ve transfer

geliri elde eden grupların gelirlerinin iyileştirilmesi, tasarruf oranlarının artırılmasını

da olumlu yönde etkileyebilecektir.

Gelir dağılımı eşitsizliğinin nesiller arası aktarım sorununa dönüşmemesi için

yoksullukla mücadele eden alt gelir gruplarının iyi eğitim alacakları bir sistemin

geliştirilmesi ve bu kesime yönelik eğitim desteklerinin artırılarak devam etmesi ve

bu kesimin eğitimine yapılan yatırımların artırılması gerekmektedir.

Türkiye’de vergilerin büyük kısmı dolaylı vergilerden alınmakta ve vergilerin

büyük çoğunluğu düşük gelirli kesimleri etkilemektedir. Bu durumu düzeltici

politikaların geliştirilmesi gerekmektedir.

Gelirin daha adil dağıtılması noktasında, kamu kurumları ve gönüllü

kuruluşların sosyal yardım faaliyetlerinin uyumlu ve bütünlük içerisinde

yürütülmesinin de faydasının olacağı değerlendirilmektedir.

Toplam hanehalkı tasarruf oranına katkılara bakıldığında, büyük

katkının üst gelir gruplarından geldiği görüldüğünden, toplam hanehalkı

tasarruf oranlarının düzey olarak daha etkili bir şekilde artırılabilmesi için üst

gelir grubunu tasarruf etmeye yöneltecek mekanizmalara odaklanılması

gerektiği düşünülmektedir. Tasarruf sahiplerinin tasarruflarını yönlendirebileceği

finansal araç çeşitliliğinin çoğaltılması ve Tasarrufların Artırılması ve İsrafın

Önlenmesi Eylem Planı çerçevesinde yer alan tasarruf konusuna ilişkin farkındalığın

artırılmasına yönelik bilinçlendirme çalışmalarının devam ettirilmesinin bu hususta

faydalı olacağı değerlendirilmektedir. Bu kapsamda eylem planında yer alan finansal

farkındalığın artırılması ve finansal eğitimin yaygınlaştırılması, yastık altı

tasarrufların sisteme çekilmesi, altın bankacılığının geliştirilmesi çalışmalarının

tasarrufları artırma konusunda katkısının olacağı düşünülmektedir.

150

150

Türkiye’de bireysel emeklilik sistemine katılımın teşvik edilmesinin yanı sıra

zorunlu tasarruf uygulamalarının hayata geçirilmesinin de toplam yurtiçi tasarruflara

katkı sağlayacağı düşünülmektedir. Türkiye’de bireysel emeklilik sistemi daha çok

üst gelir grubundaki bireyler tarafından tercih edildiğinden, sistemin pozitif tasarruf

yapma imkânına sahip olan düşük ve orta gelir grubundaki bireyleri de kapsayacak

şekilde ele alınması gerekmektedir. Gelir düzeyine göre teşvik oranının yeniden

belirlenmesi, düşük ve özellikle orta gelir grubundaki bireylerin de sistem içine

alınması yararlı olacaktır. Ayrıca, bireysel emeklilik sisteminin içinde fon işletim

maliyetleri önemli bir maliyet unsuru olarak bulunduğundan, bireysel emeklilik

sisteminin tasarrufların artırılması hususuna daha çok katkı sağlayabilmesi açısından

söz konusu maliyetlere yönelik ek düzenlemelerin yapılmasının uygun olacağı

düşünülmektedir. Bireysel emeklilik sistemine gerekli katılımın sağlanması ile

sermaye piyasaları açısından uzun vadeli kaynak tahsisi oluşturulmuş olacak ve aynı

zamanda finansal sistemin derinleşmesine katkı sağlanmış olacaktır.

2017 yılında uygulanmaya başlanacak olan bireysel emeklilik sistemine

otomatik katılım uygulamasının hedef kitlesi olarak ücretli çalışanlar belirlenmiştir.

Toplam hanehalkı tasarruflarına en çok katkıyı yapan grubun söz konusu grup

olduğu göz önünde bulundurulduğunda, uygulamanın toplam tasarrufları artırma

konusunda olumlu katkılarının olacağı değerlendirilmektedir.

Hanehalkı tasarruflarının artırılmasına yardımcı olacak bir diğer husus

hanehalklarının kullanabileceği mali araçların sayısının artırılmasıdır.

Hanehalklarının tasarruflarını büyük oranda yönlendirdikleri mevduat hesapları

dışında, şirket tahvilleri, hisse senedi, yatırım fonu gibi alternatif ürünlerin

hanehalkları tarafından daha fazla kullanılmasına yönelik uygulamaların

geliştirilmesi gerekmektedir. Tasarrufların finansal sisteme çekilmesi noktasında

özellikle düşük gelir grubunda bulunan ve düşük eğitime sahip hanehalklarının

finansal okuryazarlığının artırılması gerekmektedir.

Hanehalkı reisi işsiz olan hanelerin daha az tasarruf yapma eğiliminde olması,

temel ekonomi politikaları arasında yer alan istihdam artırıcı politikaların, tasarruf

oranları üzerinde pozitif katkısının olacağını göstermektedir. Hanede çalışan kadın

oranındaki artışın hanehalkı tasarruf oranını arttırdığı ve Türkiye’de mevcut

151

151

durumda kadınların işgücüne katılım oranlarının düşük olduğu göz önünde

bulundurulduğunda, istihdam politikalarının merkezinde olan kadınların

işgücüne katılımını ve kadın istihdamını artırma çalışmalarının tasarrufları

artıracak politikalar arasında da ayrıca değerlendirilmesi gerekmektedir.

Kadınların işgücüne katılma oranında yaşanacak artış, hanehalkı tasarruflarının

dolayısıyla toplam yurtiçi tasarrufların artmasına da katkı sağlayacaktır. Kadınların

işgücüne katılımının artırılması hususunda çocuk bakım hizmetlerinin makul

maliyetlerle karşılanma imkânlarının geliştirilmesi ve yaygınlaştırılması, kadınların

işe erişiminin kolaylaştırılması, esnek çalışma saati uygulamalarının

gerçekleştirilebilmesi uygun politika seçenekleri olarak değerlendirilmektedir. 10.

Kalkınma Planı çerçevesinde oluşturulan İşgücü Piyasasının Etkinleştirilmesi Eylem

Planında yer alan kadınların girişimci olabilmeleri için bütüncül bir destek

programının oluşturulması, kadın erkek fırsat eşitliğine yönelik düzenlemelerin

etkinleştirilmesi, kadınların mesleki becerilerinin geliştirilmesi eylemlerinin bu

konuya önemli katkılarının olacağı değerlendirilmektedir.

Oturulan konuta sahip olunması durumunda tasarrufların arttığı

bulgusu göz önünde bulundurulduğunda, özellikle düşük gelir grubuna yönelik

konut projelerinin çoğaltılması söz konusu grubun tasarruf oranlarının

artmasına imkân verecektir. Bu nedenle, 2015 yılında yürürlüğe giren birinci

konut alımına ilişkin devlet desteğinin geliştirilerek uygulanmaya devam

edilmesinin tasarrufların artırılması hususunda yararlı olacağı


İkinci konut ve arsa sahipliğinin yatırım aracı olarak algılanmasının

tasarrufları düşürücü etkisi doğrultusunda, ikinci konuta ve arsa sahipliğine

ilişkin vergi düzenlemelerinin (değer artışının vergilendirilmesi, emlak vergisi

gibi) gözden geçirilmesi yararlı olacaktır. Bu çerçevede ikinci konut alımında

kullanılan kredilerde kaynak kullanımı destekleme fonu (KKDF) ve banka

sigorta muamele vergisi (BSMV) istisnası uygulaması kaldırılabilir.

152

152

Kamu sağlık sigortasına sahip olunması durumunda tasarruf etme eğilimi

azalmaktadır. Bu bulgu çerçevesinde, kamu sağlık sigortalarında kapsamın

daraltılmasının tasarruflar üzerinde olumlu katkıları olacaktır. Bu bağlamda

tamamlayıcı sağlık sigorta projelerinin geliştirilmesi gerekmektedir.

Hanehalkı tasarruflarının son yıllarda azalmasında, tüketim imkânlarının

genişlemesiyle birlikte hanehalkının tüketimlerinin artmasının etkisi oldukça

büyüktür. Özellikle tüketici kredilerine erişimin kolaylaşması bu artışta oldukça

etkili olmuştur. Bu nedenle 2014 yılında bu alanda gerçekleştirilen makro ihtiyati

tedbirlerin devam ettirilmesinin uygun olacağı değerlendirilmektedir. Nitekim 2014

yılında uygulamaya konan bu tedbirlerin etkisiyle tüketici kredilerinin toplam

krediler içindeki payı gerilemiş ve toplam yurt içi tasarruf oranı bir miktar artmıştır.

Hanehalkı harcama kalıplarında yıllar içinde meydana gelen değişiklikler

içinde en fazla dikkat çeken husus ulaştırma harcamaları kaleminde meydana gelen

yüksek artıştır. Söz konusu artışta etkili olduğu düşünülen motorlu taşıt satın alımı ve

buna ilişkin harcamalar göz önünde bulundurulduğunda, taşıt vergisi konusunda yeni

düzenlemelerin yapılmasının uygun olacağı değerlendirilmektedir. Nitekim 2016 yılı

içinde yürürlüğe giren motorlu taşıt alımlarında uygulanan ÖTV oranı değişikliğinin

yerinde bir düzenleme olduğu düşünülmektedir. Tüketim ve taşıt vergi oranlarında

meydana gelecek bir artışın kamu gelirlerini artırması kanalıyla kamu tasarruflarına

da olumlu katkısı olacaktır. Ayrıca toplu taşıma araçlarına daha rahat erişimin

sağlanması yoluyla toplu taşıma araçlarının kullanımının özendirilmesi de bu alanda

yapılan tüketimlerin bir miktar aşağıya çekilmesine yardımcı olabilecektir.

153

153

SONUÇ

Yurt içi tasarruflar yatırımları, dolayısıyla büyümeyi finanse etmektedir. Yurt

içi tasarrufların yatırımları finanse etmede yetersiz kaldığı durumda ise dış

tasarruflara başvurulmakta, bu da ülkenin dış kaynaklara olan duyarlılığının ve

ekonominin dış şoklara karşı kırılganlığının artmasına neden olmaktadır. Ülkenin dış

kaynaklara olan duyarlılığının azaltılabilmesi, dış şoklar karşısında daha dirençli hale

gelebilmesi, yatırımların dolayısıyla büyümenin yüksek ve istikrarlı bir şekilde

sürdürülebilmesi açısından yurt içi tasarrufların artırılması ve artan tasarrufların

üretken yatırımlara yönlendirilmesi ülke ekonomileri için oldukça önemlidir.

Türkiye’nin 1989 yılından itibaren toplam yurt içi tasarruf oranlarında azalma

eğilimine girdiği; bu düşüşte 2000’li yıllara kadar kamu sektörünün, sonraki

dönemde ise özel sektörün belirleyici olduğu ve 2000’li yıllardan sonra toplam yurt

içi tasarruf oranlarında görülen düşüşün belirgin bir şekilde hızlandığı görülmektedir.

2001 yılından itibaren kamu sektöründe uygulanan sıkı maliye politikalarının

etkisiyle tasarruf oranının arttığı ancak bu artışın özel kesim tasarruf oranlarında

görülen düşüşleri telafi edemediği görülmektedir. Türkiye’de yurt içi tasarruf

oranlarının düşük düzeylerde kalması ve büyümenin gerçekleştirilebilmesi için

gerekli olan yatırımların yurt içi kaynaklarla finanse edilememesi sonucu dış

kaynaklara duyarlılık problemi yaşanmaktadır. 2000’li yıllardan itibaren yüksek

düzeylerde seyreden tasarruf-yatırım açığının arkasında özel sektör tasarruf-yatırım

açığı bulunmaktadır.

Mevcut durumda Türkiye’nin tasarruf oranları dünya genelinden, OECD

ülkelerinin ve içinde yer aldığı orta-yüksek gelir grubunda yer alan ülkelerin

ortalamasından daha düşük; düşük gelir grubundaki ülkelerin ortalamasından daha

yüksek düzeyde bulunmaktadır. Türkiye’nin içinde bulunduğu orta-yüksek gelir

grubunun tasarruf oranı 2000-2013 yılları arasındaki dönemde artış gösterirken,

Türkiye’nin söz konusu dönemde bu gruptan ayrıştığı ve tasarruf oranlarının azaldığı

görülmektedir. Türkiye ile aynı gelir grubunda yer alan Latin Amerika ülkeleri

kıyaslandığında, Türkiye’nin söz konusu ülkelerden daha düşük düzeyde tasarruf

154

154

oranına sahip olduğu ve 2000-2013 yılları arasındaki dönemde Türkiye’nin bu

ülkelerden de olumsuz olarak ayrıştığı görülmektedir.

2000’li yıllardan itibaren Türkiye’de belirgin hale gelen toplam yurt içi

tasarruf oranlarındaki düşüşün kaynağını oluşturan özel tasarruf oranlarındaki

düşüşün arkasında yer alan nedenler arasında ekonomik, finansal ve demografik

faktörler yer almaktadır. 2000’li yıllardan sonra kriz yılları haricinde görülen yüksek

ekonomik büyüme oranları, tüketici kredilerine erişimin kolaylaşmasının etkisiyle

gözlenen hanehalkı tüketimindeki artış, enflasyon ve faiz oranlarındaki düşüşler, mal

ve hizmet dengesinde görülen bozulma, kentleşme oranında gözlenen artış ve 2001

yılından sonra sağlanan makroekonomik istikrara ilişkin gelişmeler özel tasarruf

oranlarının düşmesinde etkili olan başlıca faktörler arasında yer almaktadır. Bununla

birlikte, Türkiye’de toplam yurt içi tasarruf oranlarının düşük düzeylerde kalmasında

ise finansal sistemin bankacılık sektörü ağırlıklı olmasının getirdiği finansal ürün

çeşitliliğinin az olması, kadın istihdamının hâlâ düşük düzeylerde kalması ve

üretimde gözlenen yoğun ithalat bağımlılığı etkili olmaktadır.

Hanehalkı tasarruflarının azalmasında etkili olan faktörlerin en önemlisi

hanehalkının tüketici kredilerine erişim imkânlarının kolaylaşması sonucu

artan kredi kullanımıyla birlikte tüketimin gelirden daha hızlı artmasıdır.

Tüketici kredileri içinde ise payı en fazla artan kalemler konut ve ihtiyaç kredileri

kalemleri olmuştur. Hanehalkı tasarruf oranlarının düşmesinde önemli etkisinin

olduğu düşünülen faiz oranlarının 2001 yılından itibaren gerilemeye başlaması

sonucu tüketici kredilerinin maliyetinin düşmesiyle birlikte özel tasarruf oranları

azalmıştır. Aynı zamanda tasarrufların değer kaybını önlemek için tasarruflarını faiz

getirisi olan araçlara yönlendiren hanehalkları oldukça düşük düzeyde kalan reel faiz

oranları karşısında daha az tasarruf eder hale gelmiştir. Türkiye’de 2001 yılından

itibaren kriz yılları haricinde görülen yüksek büyüme oranlarıyla birlikte Sürekli

Gelir Hipotezi beklentileri doğrultusunda tasarruf oranlarının düştüğü

gözlenmektedir. Özel tasarruf oranlarının düşmesinde etkili olan diğer bir faktör ise

kentleşme oranında görülen artıştır. Kırsal kesimde yaşayanların gelirlerinin kentsel

kesimdekilere göre daha düzensiz ve belirsiz olması ve aynı zamanda daha kısıtlı

tüketim imkanlarına sahip olmaları nedeniyle kırda yaşayan hanehalkları daha fazla

155

155

tasarruf yaparken, kentleşme oranlarında görülen artışla birlikte kentte yaşayan

hanehalklarının daha az tasarruf yapması sonucu tasarruf oranlarının düştüğü

görülmektedir.

Özel tasarruf oranlarının azalmasında etkili olan önemli bir diğer faktör ise

2000’li yıllarda sağlanan makroekonomik istikrardır. Belirsizlik ölçütü olarak

gösterilen enflasyon oranında görülen yüksek oranlarda düşüş hanehalklarının ihtiyat

güdüsüyle yaptıkları tasarrufları düşürmüştür. Sağlanan istikrar ortamıyla birlikte

tüketici güveninin kriz yılları haricinde arttığı gözlenmektedir.

Özel tasarruf oranlarını etkileyen bir başka faktör ise kamu tasarruf

oranlarında görülen artış olmuştur. Kamu tasarruflarındaki artışın özel tasarrufları

dışlayıcı bir etkisi bulunmaktadır. Ancak Türkiye’de kamu tasarrufları ile özel

tasarruflar arasında birebir dışlayıcı ilişki bulunmamaktadır.

Bu çalışmada TÜİK tarafından yayımlanan 2003-2013 yılları arası Hanehalkı

Bütçe Anketi (HBA) mikro veri setleri kullanılarak hanehalkı tasarruf oranları

üzerinde etkili olan temel faktörlere ilişkin betimleyici istatistikler incelenmiş,

hanehalkı tasarruf oranlarına ilişkin araç değişken yöntemi kullanılarak analizler

yapılmıştır. Tasarruf denkleminde kullanılan gelir değişkenine ilişkin hem tüm

hanehalklarını kapsayan örneklem hem de hanehalkının temel gelir kaynağına göre

belirlenen alt gruplar için içsellik sorununu çözen uygun araç (enstrümantal)

değişkenler seçilmiş, bu değişkenlerin uygunluğuna ilişkin testlerden olumlu

sonuçlar alınmıştır.

Özel tasarruf oranlarının büyük kısmını oluşturan hanehalkı tasarruf

oranlarının yıllar içinde önemli oranda düştüğü gözlenmektedir. 2003 yılında yüzde

17,5 olan hanehalkı tasarruf oranı 2013 yılında yüzde 7,5 seviyesine gerilemiş olup

bu gerileme en alt yüzde 20’lik gelir grubu haricinde tüm gelir gruplarında yaklaşık

10 puan civarında gözlenmektedir. Yüzde 20’lik gelir grupları itibarıyla tasarruf

oranları önemli ölçüde farklılaşmakta ve alt gelir gruplarındaki hanehalkları negatif

tasarruf yaparken, toplam hanehalkı tasarrufunun büyük kısmı üst gelir grupları

tarafından yapılmaktadır.

156

156

Temel gelir kaynağına göre belirlenen gruplarda en yüksek tasarruf oranına

sahip grup mülk geliri elde eden grup iken, en az tasarruf oranına sahip grup

emeklilik geliri elde eden grup olmaktadır. Ancak hanehalkı kullanılabilir geliri

içindeki payı nedeniyle toplam hanehalkı tasarruf oranına en büyük katkı temel gelir

kaynağı maaş ve ücret geliri olan gruptan gelmektedir.

Hanehalkı tasarruf oranları ile hanehalkı reisinin yaşı arasında pozitif yönlü

bir ilişkinin olduğu gözlenmektedir. Bu da Yaşam Boyu Gelir Hipotezinde bireylerin

orta yaşlarda daha fazla tasarruf yaparken, emeklilik yaşlarında negatif tasarruf

yapacakları varsayımının Türkiye için tam anlamıyla geçerli olmadığını

göstermektedir.

Türkiye’de hanehalkı tasarruf oranları ile eğitim düzeyi arasında da pozitif

yönlü bir ilişki vardır. Ancak bu durumun eğitimle birlikte gelir düzeyinin

artmasından kaynaklandığı görülmektedir. Nitekim gelir gruplarına göre hesaplanan

tasarruf oranlarında, aynı gelir grubu içinde eğitimle birlikte artan bir tasarruf ilişkisi

tam anlamıyla görülememektedir. Ancak eğitim harcamalarının gelir ve harcama

artırıcı etkileri birlikte değerlendirildiğinde, eğitim düzeyindeki artışın gelir artırıcı

etkisi harcama artırıcı etkisinden daha yüksek olmakta ve tasarruf oranlarının

artırılması hususunda eğitim düzeyi oldukça önemli bir yer teşkil etmektedir.

Hanehalkı reisinin işteki durumuna göre belirlenen gruplar incelendiğinde, en

yüksek tasarruf oranına sahip grup işveren olarak çalışan grup, en düşük tasarruf

oranına sahip grup ise ücretli ve yevmiyeli olarak çalışan grup olmaktadır. Ancak

işverenlerin en yüksek tasarruf oranına sahip olmasında gelir etkisi bulunmaktadır.

Aynı zamanda, en düşük tasarruf oranına sahip olan ücretli ve yevmiyeli olarak

çalışan grup toplam hanehalkı tasarruf oranına en fazla katkıyı veren grup

olmaktadır.

Hanehalkı reisinin çalıştığı sektöre göre belirlenen gruplar incelendiğinde ise

hanehalkı reisi hizmetler sektöründe çalışan grup en yüksek tasarruf oranına sahip

olurken, en düşük tasarruf oranına sahip grup hanehalkı reisi inşaat sektöründe

çalışan grup olmaktadır. Ayrıca, hanehalkı reisi tarım sektöründe çalışan hanelerin

tasarruf oranı görece yüksek olup tarım sektöründe çalışan grubun gelirden bağımsız

157

157

bir şekilde daha fazla tasarruf yaptığı gözlenmektedir. Çalışılan sektöre göre

belirlenen gruplar içinde toplam hanehalkı tasarruf oranına en fazla katkıyı hanehalkı

reisi hizmetler sektöründe çalışan grup vermektedir.

Zaman içinde hanehalkı tüketim kalıplarında önemli değişiklikler meydana

gelmiştir. Hanehalklarının toplam tüketim harcamaları içinde mal ağırlıklı

harcamaların payı azalırken, hizmet ağırlıklı harcamaların payı artmaktadır. Hizmet

ağırlıklı harcamaların içinde ise ulaştırma harcamalarının payı dikkat çekici bir

şekilde artmıştır. Toplam hanehalkı tüketim harcamaları içinde en yüksek paya sahip

ilk üç harcama kalem gıda ve alkolsüz içecekler, konut ve kira ile ulaştırma

harcamaları kalemleridir. Ayrıca gelir grubu yükseldikçe toplam hanehalkı tüketim

harcamaları içinde zorunlu ve mal ağırlıklı harcamaların payı azalmaktadır. Üst gelir

grupları hizmet ağırlıklı harcamalara daha fazla pay ayırmaktadır.

Eğitim, sağlık ve dayanıklı tüketim malları harcamalarının tüketim

kapsamından çıkarılmasına göre belirlenen tasarruf tanımları farklılaşmaktadır.

Dayanıklı tüketim mallarına ilişkin harcamaların tüketimden dışlanmasıyla

oluşturulan tasarruf tanımına göre elde edilen tasarruf oranlarının 2003-2013 yılları

arasında çok değişmediği görülmektedir. Buna göre söz konusu dönemde klasik

tanıma göre hanehalkı tasarruf oranlarının düşmesine neden olan tüketim artışının

dayanıklı tüketim mallarından kaynaklandığını söylemek mümkündür. Dayanıklı

tüketim malları türlerine göre farklılaştırılan tanımlara ilişkin tasarruf oranlarının

gelişimi incelendiğine ise, dayanıklı tüketim malları içinde ulaştırma ve

haberleşmeye ilişkin harcamaların tasarruf oranlarının düşmesinde daha belirleyici

olduğu görülmektedir.

Araç değişken yöntemine göre yapılan regresyon analizi sonuçlarına göre,

hanehalkı tasarruf oranı üzerinde en önemli faktörün gelir olduğu tespit

edilmiştir. Hanehalkı tasarruf oranı ile geliri arasında pozitif yönlü bir ilişki

bulunmakta olup, Türkiye’de hanehalkı tasarruflarının artırılmasının öncelikle gelir

düzeyinin artmasıyla ilişkili olduğu değerlendirilmektedir. Tasarrufun gelir esnekliği

ise gelir gruplarına göre farklılaşmakta olup en alt yüzde 20’lik gelir grubu gelirdeki

değişimlere en duyarlı grup iken, en üst yüzde 20’lik gelir grubu en az duyarlı grup

olmaktadır. Temel gelir kaynağına göre belirlenen gruplarda ise, müteşebbis geliri

158

158

elde eden haneler için tasarrufun gelir esnekliği diğer gruplara göre daha yüksek

olmaktadır. Emeklilik geliri olan hanelerin ise gelir esnekliği en az olmakta hatta

gelir arttıkça bu grupta tasarruf oranlarının azaldığı görülmektedir.

Analiz sonucunda elde edilen diğer bulgulara göre tüketici kredileri/GSYH

oranındaki artış hanehalkı tasarruf oranlarını negatif etkilerken, hanede çalışan kadın

oranındaki artış hanehalkı tasarruf oranlarını pozitif etkilemektedir.

Hanehalkı reisi kamu sağlık sigortasına sahip olan haneler diğer hanelere göre

daha az tasarruf yapma eğilimi sergilemektedir. Hanehalkı reisi işsiz olan haneler,

hanehalkı reisi çalışan hanelere göre daha az tasarruf yapma eğilimindedir. Gelir

gruplarında ise hanehalkı reisi işsiz olan haneler diğer hanelere göre daha fazla

tasarruf yapma eğiliminde bulunmaktadır. Bu bulguda, aynı gelir düzeyine sahip

hanehalkı reisi işsiz olan hanelerin ihtiyat güdüsüyle yaptıkları tasarruf eğiliminin

daha fazla olmasının etkili olabileceği değerlendirilmektedir.

Kentte yaşamanın tasarruf oranı üzerinde negatif bir etkisi bulunmakta ve bu

etki gelir grubuyla birlikte artmaktadır. Belli bir gelir ve tasarruf düzeyine

ulaşıldığında kentsel harcamalar önem kazanmaya başlamaktadır.

Genç bağımlılık oranının hanehalkı tasarrufları üzerindeki etkisi negatif iken,

yaşlı bağımlılık oranının etkisi pozitif olmaktadır. Gelir grupları içinde genç

bağımlılık oranının tasarrufları düşürücü etkisi en alt ve en üst yüzde 20’lik gelir

gruplarında daha fazla olmaktadır. Hanedeki bireylerin ortalama eğitim süresinin 1

yıl artması hanehalkı tasarruf oranını negatif etkilemektedir. Türkiye’de eğitim

giderleri her ne kadar devlet tarafından ücretsiz olarak karşılanıyor olsa da

hanehalkının ortalama eğitim süresindeki artışın hanehalkı için ek maliyet getirmesi

nedeniyle tasarrufları azaltıcı etkisi bulunmaktadır. Ayrıca, eğitimle birlikte

bireylerin harcama kalıpları da değişebilmektedir. Eğitim maliyetlerinin gelir

grupları üzerindeki etkisi ise farklı olmakta ve en alt yüzde 20’lik gelir grubunda, söz

konusu etki, diğer gruplara kıyasla daha fazla olmaktadır. Eğitim seviyesinin

hanehalkı tasarrufları üzerindeki etkisini yorumlarken dikkat edilmesi gereken nokta,

eğitim seviyesiyle birlikte gelir artarken bunun daha çok maliyet etkisi nedeniyle

tasarruflar üzerinde negatif etkisinin olduğu hususudur. Toplam eğitim harcamaları

159

159

içinde düşük gelir gruplarının payının az olması, söz konusu gelir gruplarındaki

hanehalklarının özellikle çocuklarının eğitimi için daha az harcama yapmaları

sonucunda gelir dağılımı eşitsizliğinin nesiller arası aktarım sorununa neden


Faiz geliri elde eden ve oturduğu konuta sahip olan haneler diğer hanelere

kıyasla daha fazla tasarruf yapma eğilimindeyken; ikinci konut ve arsa sahipliği gibi

varlık sahibi olan hanehalkları daha az tasarruf yapma eğilimindedir. Bu bulgular,

finansal ürün çeşitliliğinin artırılması ile birinci konut edinilmesine ilişkin yapılacak

teşviklerin tasarruf oranları üzerinde olumlu etkilerinin olacağına dair ipuçları

sunmaktadır. Bununla birlikte, ikinci konut sahipliğinin yatırım aracı olarak

algılanmasının tasarrufları düşürücü etkisine dikkat edilmelidir.

160

160

EK

LE

R

EK

1. Y

üzde

10’

lik G

rupl

ara

Gör

e K

ulla

nıla

bilir

Gel

irin

Dağ

ılım

ı

(Y

üzde

, Pay

)

İl

k gr

up

İk

inci

gr

up

Ü

çünc

ü gr

up

D

ördü

ncü

grup

Beş

inci

gr

up

A

ltınc

ı gr

up

Y

edin

ci

grup

Seki

zinc

i gr

up

D

okuz

uncu

gr

up

So

n gr

up

2006

2,

1 3,

6 4,

7 5,

8 6,

9 8,

3 9,

9 12

,2

15,9

30

,6

2007

2,

5 3,

9 4,

9 6,

0 7,

1 8,

3 9,

9 11

,9

15,4

30

,1

2008

2,

5 3,

9 4,

9 5,

9 7,

1 8,

3 9,

9 12

,1

15,7

29

,6

2009

2,

3 3,

8 4,

9 5,

9 7,

0 8,

3 9,

9 12

,0

15,6

30

,4

2010

2,

5 4,

0 5,

0 6,

1 7,

2 8,

4 9,

9 12

,0

15,3

29

,5

2011

2,

5 4,

0 5,

0 6,

0 7,

1 8,

4 9,

9 12

,0

15,4

29

,8

2012

2,

5 4,

0 5,

0 6,

0 7,

1 8,

4 10

,0

12,0

15

,4

29,6

2013

2,

5 4,

0 5,

0 5,

9 7,

1 8,

4 9,

9 12

,0

15,6

29

,7

2014

2,

5 4,

0 5,

0 6,

0 7,

2 8,

4 10

,0

12,2

15

,8

28,9

2015

2,

4 3,

9 4,

9 6,

0 7,

1 8,

4 10

,0

12,0

15

,8

29,5

K

ayna

k: T

ÜİK

, Gel

ir ve

Yaş

am K

oşul

ları

Ara

ştırm

ası

Not

: Han

ehal

klar

ı kul

lanı

labi

lir g

elirl

erin

e gö

re k

üçük

ten

büyü

ğe d

oğru

sıra

lana

rak

grup

lara

ayr

ıldığ

ında

; "İ

lk

grup

" ge

liri e

n dü

şük

olan

gru

bu, "

Son

grup

" ise

gel

iri e

n yü

ksek

ola

n gr

ubu

göst

erm

ekte

dir.

161

161

EK

2. Y

üzde

5’li

k G

rupl

ara

Gör

e K

ulla

nıla

bilir

Gel

irin

Dağ

ılım

ı

(Y

üzde

, Pay

)

20

06

2007

20

08

2009

20

10

2011

20

12

2013

20

14

2015

İl

k gr

up

0,

8 1,

0 1,

0 0,

9 1,

0 1,

0 0,

9 1,

0 1,

0 0,

9 İk

inci

gru

p

1,

3 1,

5 1,

5 1,

4 1,

5 1,

5 1,

5 1,

6 1,

5 1,

5 Ü

çünc

ü gr

up

1,7

1,8

1,8

1,8

1,9

1,9

1,9

1,9

1,9

1,8

Dör

dünc

ü gr

up

2,0

2,1

2,1

2,1

2,1

2,1

2,1

2,2

2,1

2,1

Beş

inci

gru

p

2,

2 2,

4 2,

3 2,

3 2,

4 2,

4 2,

4 2,

4 2,

4 2,

3 A

ltınc

ı gru

p

2,5

2,6

2,6

2,6

2,6

2,6

2,6

2,6

2,6

2,6

Yed

inci

gru

p

2,

7 2,

9 2,

8 2,

8 2,

9 2,

9 2,

9 2,

8 2,

9 2,

8 Se

kizi

nci g

rup

3,

0 3,

1 3,

1 3,

1 3,

2 3,

1 3,

1 3,

1 3,

1 3,

1 D

okuz

uncu

gru

p

3,

3 3,

4 3,

4 3,

3 3,

4 3,

4 3,

4 3,

4 3,

4 3,

4 O

nunc

u gr

up

3,

6 3,

7 3,

7 3,

7 3,

7 3,

7 3,

7 3,

7 3,

7 3,

7 O

nbir

inci

gru

p

3,

9 4,

0 4,

0 4,

0 4,

1 4,

0 4,

0 4,

0 4,

1 4,

0 O

niki

nci g

rup

4,3

4,3

4,3

4,3

4,4

4,4

4,4

4,4

4,4

4,4

Onü

çünc

ü gr

up

4,7

4,7

4,7

4,7

4,8

4,7

4,8

4,7

4,8

4,8

Ond

ördü

ncü

grup

5,2

5,2

5,2

5,2

5,2

5,2

5,2

5,1

5,2

5,2

Onb

eşin

ci g

rup

5,8

5,7

5,7

5,7

5,7

5,7

5,7

5,7

5,8

5,7

Ona

ltınc

ı gru

p

6,5

6,3

6,4

6,3

6,3

6,3

6,3

6,3

6,4

6,3

Ony

edin

ci g

rup

7,3

7,1

7,2

7,2

7,1

7,1

7,1

7,2

7,3

7,2

Ons

ekiz

inci

gru

p

8,5

8,3

8,5

8,4

8,2

8,3

8,3

8,4

8,6

8,6

Ond

okuz

uncu

gru

p

10

,7

10,3

10

,4

10,4

10

,3

10,4

10

,4

10,5

10

,5

10,6

So

n gr

up

20

,0

19,8

19

,2

20,0

19

,3

19,4

19

,2

19,1

18

,4

18,9

K

ayna

k: T

ÜİK

, Gel

ir ve

Yaş

am K

oşul

ları

Ara

ştırm

ası

Not

: Han

e ha

lkla

rı ku

llanı

labi

lir g

elirl

erin

e gö

re k

üçük

ten

büyü

ğe d

oğru

sıra

lana

rak

grup

lara

ayr

ıldığ

ında

; "İ

lk g

rup"

gel

iri e

n dü

şük

olan

gru

bu, "

Son

grup

" ise

gel

iri e

n yü

ksek

ola

n gr

ubu

göst

erm

ekte

dir.

162

162

EK 3. Seçilmiş Bölgelere Göre Ülke Listesi

Gelişmiş Ekonomiler: Avustralya, Avusturya, Belçika, Kanada, Kıbrıs Rum Kesimi, Çek Cumhuriyeti, Danimarka, Estonya, Finlandiya, Fransa, Almanya, Yunanistan, Hong Kong, İzlanda, İrlanda, İsrail, İtalya, Japonya, Lüksemburg, Malta, Hollanda, Yeni Zelanda, Norveç, Portekiz, San Marino, Singapur, Slovakya, Slovenya, Güney Kore, İspanya, İsveç, İsviçre, Tayvan, Birleşik Krallık ve ABD.

Avrupa Bölgesi: Avusturya, Belçika, Güney Kıbrıs Rum Kesimi, Estonya, Finlandiya, Fransa, Almanya, Yunanistan, İrlanda, İtalya, Letonya, Lüksemburg, Malta, Hollanda, Portekiz, Slovak Cumhuriyeti, Slovenya ve İspanya.

Yükselen Piyasalar ve Gelişmekte olan Ülkeler: Afganistan, Arnavutluk, Cezayir, Angola, Antigua ve Barbuda, Arjantin, Ermenistan, Azerbaycan, Bahamalar, Bahreyn, Bangladeş, Barbados, Belarus, Belize, Benin, Bhutan, Bolivya, Bosna-Hersek, Botswana, Brezilya, Brunei Sultanlığı, Bulgaristan, Burkina Faso, Burundi, Cabo Verde, Kamboçya, Kamerun, Orta Afrika Cumhuriyeti, Çad, Şili, Çin, Kolombiya, Komor Adaları, Kongo, Kongo Cumhuriyeti, Kosta Rika, Fildişi Sahili, Hırvatistan, Cibuti, Dominik Cumhuriyeti, Dominik Cumhuriyeti, Ekvator, Mısır, El Salvador, Ekvator Ginesi, Eritre, Etiyopya, Fiji, Gabon, Gambiya, Gürcistan, Gana, Grenada, Guatemala, Gine, Gine-Bissau, Guyana, Haiti, Honduras, Macaristan, Hindistan, Endonezya, İran, Irak, Jamaika, Ürdün, Kazakistan, Kenya, Kiribati, Kosova, Kuveyt, Kırgızistan, Lao PDR, Lübnan, Lesotho, Liberya, Libya, Makedonya, Madagaskar, Malavi, Malezya, Maldivler, Mali, Marshall Adaları, Moritanya, Mauritius, Meksika, Mikronezya, Moldova, Moğolistan, Karadağ, Fas, Mozambik, Myanmar, Namibya, Nepal, Nikaragua, Nijer, Nijerya, Umman, Pakistan, Palau, Panama, Papua Yeni Gine, Paraguay, Peru, Filipinler, Polonya, Katar, Romanya, Rusya, Ruanda, Samoa, Sao Tome ve Principe, Suudi Arabistan, Senegal, Sırbistan, Seyşeller, Sierra Leone, Solomon Adaları, Güney Afrika, Güney Sudan, Sri Lanka, Saint Kitts ve Nevis, Saint Lucia, Saint Vincent ve Grenadinler, Sudan, Surinam, Swaziland, Suriye, Tacikistan, Tanzanya, Tayland, Doğu Timor, Togo, Tonga, Trinidad ve Tobago, Tunus, Türkiye, Türkmenistan, Tuvalu, Uganda, Ukrayna, Birleşik Arap Emirlikleri, Uruguay, Özbekistan, Vanuatu, Venezuela, Vietnam, Yemen, Zambiya ve Zimbabwe.

Gelişmekte Olan Asya: Bangladeş, Butan, Brunei Sultanlığı, Kamboçya, Çin, Fiji, Hindistan, Endonezya, Kiribati, Lao PDR, Malezya, Maldivler, Marshall Adaları, Mikronezya, Moğolistan, Myanmar, Nepal, Palau, Papua Yeni Gine, Filipinler, Samoa, Solomon Adaları, Sri Lanka, Tayland, Doğu Timor, Tonga, Tuvalu, Vanuatu ve Vietnam.

163

163

EK 3. Seçilmiş Bölgelere Göre Ülke Listesi (Devamı)

Gelişen ve Yükselen Avrupa: Arnavutluk, Bosna Hersek, Bulgaristan, Hırvatistan, Macaristan, Kosova, Makedonya, Karadağ, Polonya, Romanya, Sırbistan ve Türkiye.

Orta Doğu ve Kuzey Afrika: Cezayir, Bahreyn, Cibuti, Mısır, İran, Irak, Ürdün, Kuveyt, Lübnan, Libya, Moritanya, Fas, Umman, Katar, Suudi Arabistan, Sudan, Suriye, Tunus, Birleşik Arap Emirlikleri ve Yemen.

Sahra-altı Afrika: Angola, Benin, Botsvana, Burkina Faso, Burundi, Cabo Verde, Kamerun, Orta Afrika Cumhuriyeti, Çad, Comoros, Kongo Demokratik Cumhuriyeti, Kongo, Fildişi Sahili, Ekvator Ginesi, Eritre, Etiyopya, Gabon, Gambiya Cumhuriyeti Gana, Gine, Gine-Bissau, Kenya, Lesotho, Liberya, Madagaskar, Malavi, Mali, Mauritius, Mozambik, Namibya, Nijer, Nijerya, Ruanda, Sao Tome ve Principe, Senegal, Seyşeller, Sierra Leone, Güney Afrika, Güney Sudan, Svaziland, Tanzanya, Togo, Uganda, Zambiya ve Zimbabwe.

Latin Amerika ve Karayipler: Antigua ve Barbuda, Arjantin, Bahamalar, Barbados, Belize, Bolivya, Brezilya, Şili, Kolombiya, Kosta Rika, Dominik Cumhuriyeti, Ekvador, El Salvador, Grenada, Guatemala, Guyana, Haiti, Honduras, Jamaika, Meksika, Nikaragua, Panama, Paraguay, Peru, Saint Kitts ve Nevis, Saint Lucia, Saint Vincent ve Grenadinler, Surinam, Trinidad ve Tobago, Uruguay, Venezuela.

164

164

EK 4. Dünya Bankası Tanımına Göre Belirlenen Gelir Gruplarındaki Ülke Listesi

Düşük Gelir Grubundaki Ülkeler: Afganistan, Benin, Burkina Faso, Burundi, Kamboçya, Orta Afrika Cumhuriyeti, Çad, Komorlar, Kongo Dem. Cumhuriyeti, Eritre, Etiyopya, Gambiya, Gine, Gine- Bisau, Haiti, Kore Dem Cumhuriyeti, Liberya, Madagaskar, Malavi, Mali, Mozambik, Nepal, Nijer, Ruanda, Sierra Leone, Somali, Güney Sudan Tanzanya, Togo, Uganda, Zimbabve.

Orta-Düşük Gelir Grubundaki Ülkeler: Ermenistan, Bangladeş, Butan, Bolivya, Cabo Verde, Kamerun, Kongo Cumhuriyeti, Fildişi Sahili, Cibuti, Mısır, Arap Cum., El Salvador, Gürcistan, Gana, Guatemala, Guyana, Honduras, Hindistan, Endonezya, Kenya, Kiribati, Kosova, Kırgızistan, Lao PDR, Lesotho, Moritanya, Mikronezya, Fed. Sts., Moldova, Fas, Myanmar, Nikaragua, Nijerya, Pakistan, Papua Yeni Gine, Filipinler, Samoa, Sao Tome ve Principe, Senegal, Solomon Adaları, Sri Lanka, Sudan, Svaziland, Suriye Arap Cumhuriyeti, Tacikistan, Doğu Timor, Ukrayna, Özbekistan, Vanuatu, Vietnam, Batı Şeria ve Gazze, Yemen Cum., Zambiya.

Orta-Yüksek Gelir Grubundaki Ülkeler: Arnavutluk, Cezayir, Amerikan Samoası, Angola, Azerbaycan, Belarus, Belize, Bosna-Hersek, Botsvana, Brezilya, Bulgaristan, Çin, Kolombiya, Kosta Rika, Küba, Dominik Cumhuriyeti, Ekvador, Fiji, Gabon, Grenada, İran, İslam Cumhuriyeti, Irak, Jamaika, Ürdün, Kazakistan, Lübnan, Libya, Makedonya, Maldivler, Malezya, Marshall Adaları, Mauritius, Meksika, Moğolistan, Karadağ, Namibya, Palau, Panama, Paraguay, Peru, Romanya, Sırbistan, Güney Afrika, Lucia, Saint Vincent ve Grenadinler, Surinam, Tayland, Tonga, Tunus, Türkiye, Türkmenistan.

Yüksek Gelir Grubundaki Ülkeler: Andorra, Antigua ve Barbuda, Arjantin, Aruba, Avustralya, Avusturya, Bahamalar, Bahreyn, Barbados, Belçika, Bermuda, Brunei Darussalam, Kanada, Kayman Adaları, Şili, Hırvatistan, Curaçao, Güney Kıbrıs Rum Kesimi, Çek Cumhuriyeti, Danimarka, Estonya, Ekvator, Ginesi, Faroe Adaları, Finlandiya, Fransa, Fransız Polinezyası, Almanya, Yunanistan, Grönland, Guam Hong Kong SAR, Çin, Macaristan, İzlanda, İrlanda, İsrail, İtalya, Japonya, Kore Adası Cumhuriyeti, Kuveyt, Letonya, Liechtenstein, Litvanya, Lüksemburg, Çin, Malta, Monako, Hollanda, Yeni Kaledonya, Yeni Zelanda, Kuzey Mariana Adaları, Norveç, Umman, Polonya, Portekiz, Porto Riko, Katar, Rusya Federasyonu, San Marino, Suudi Arabistan, Seyşeller, Singapur, Sint Maarten (Hollandaca bölüm), Slovak Cumhuriyeti, Slovenya, İspanya, Saint Kitts ve Nevis St Martin (Fransızca bölümü), İsveç, İsviçre, Tayvan, Çin, Trinidad ve Tobago, Turks ve Caicos Adaları, Birleşik Arap Emirlikleri, Birleşik Krallık, ABD, Uruguay, Venezuela, RB Virjin Adaları (ABD).

165

165

EK 4. Dünya Bankası Tanımına Göre Belirlenen Gelir Gruplarındaki Ülke Listesi (Devamı)

OECD Ülkeleri (34 Ülke): Avustralya, Avusturya, Belçika, Kanada, Şili, Çek Cumhuriyeti, Danimarka, Estonya, Finlandiya, Fransa, Almanya, Yunanistan, Macaristan, İzlanda, İrlanda, İsrail, İtalya, Japonya, Kore, Lüksemburg, Meksika, Hollanda, Yeni Zelanda, Norveç, Polonya, Portekiz, Slovak Cumhuriyeti, Slovenya, İspanya, İsveç, İsviçre, Türkiye, İngiltere, ABD.

166

166

EK 5. 2011 Yılı Hanehalkı Bütçe Anketi Soruları 1) Hane Veri Seti Ankette Yer Alan Sorular Veri Türü 1 Bülten Numarası Temel Veri 2 Hane Tipi Hane 3 Oturulan Konut Tipi Konut 4 Konuta Mülkiyet Durumu Konut 5 Aylık Ödenen Kira Tutarı Konut 6 Konutu Kiralama Şekli Konut 7 Lojmandan Yararlanan Ferdin Sıra Numarası Konut 8 İzafi Kira Konut 9 Konuta Sahip Olunan Yıl Konut 10 Konutun Borcu Olup Olmadığı Konut 11 Konutun Piyasa Değeri Konut 12 Konutta Oturulan Süre Konut 13 Binanın Yapılış Tarihi Konut 14 Oda Sayısı Konut 15 Konutun Büyüklüğü Konut 16 Oturulan Konuttaki Zemin Yapısı Konut 17 Oturulan Konuttaki Odaların Zemin Yapısı Konut 18 Oturulan Konuttaki Mutfağın Zemin Yapısı Konut 19 Oturulan Konuttaki Banyonun Zemin Yapısı Konut 20 Konutun Isıtma Sistemi Konut 21 Yakıt Türü Hane 22 Yakıt Türü Hane 23 Yakıt Türü Hane 24 Konutta Pişirme Amaçlı Kullanılan Yakıt Türü Hane 25 Konutta Sıcak Su Elde Etme Amacıyla Kullanılan Yakıt Türü Hane

26 Konutun Bulunduğu Yer İtibariyle Günlük Alışveriş Hizmetlerine Kolayca Erişebilme Durumu Hane

27 Konutun bulunduğu yer itibariyle “Bankacılık” hizmetlerine kolayca ulaşabilme durumu Hane

28 Konutun bulunduğu yer itibariyle “Posta” hizmetlerine kolayca ulaşabilme durumu Hane

29 Konutun bulunduğu yer itibariyle “Toplu Ulaştırma” hizmetlerine kolayca ulaşabilme durumu Hane

30 Konutun bulunduğu yer itibariyle “Sağlık Merkezi” hizmetlerine kolayca ulaşabilme durumu Hane

31 Konutun bulunduğu yer itibariyle “Zorunlu eğitim” hizmetlerine kolayca ulaşabilme durumu Hane

32 İkinci Konutta İkamet Durumu Konut 33 İkinci Konutun Nerede Olduğu Konut 34 Banyo Sahipliği Konut 35 Sauna Sahipliği Konut 36 Jakuzi Sahipliği Konut 37 Tuvalet Sahipliği Konut 38 Mutfak Sahipliği Konut

167

167

EK 5. Hane Veri Seti (Devamı) 39 Çöp Öğütücü Sahipliği Konut 40 Kalorifer Sahipliği Konut 41 Tabandan Isıtma Sahipliği Konut 42 Su Deposu Sahipliği Konut 43 Borulu Su Sistemi Sahipliği Konut 44 Elektrik Sahipliği Konut 45 Doğalgaz Sahipliği Konut 46 Sıcak Su Sahipliği Konut 47 Kablolu Yayın Sahipliği Konut 48 Asansör Sahipliği Konut 49 Garaj Sahipliği Konut 50 Havuz Sahipliği Konut 51 Jeneratör Sahipliği Konut 52 Telefon Adeti Konut 53 Cep Telefonu Adeti Konut 54 Bilgisayar Adeti Konut 55 İnternet Adeti Konut 56 Televizyon Adeti Konut 57 LCD veya Plazma Türü Televizyon Adeti Konut 58 DVD VCD Adeti Konut 59 Kamera Adeti Konut 60 Uydu Anteni Adeti Konut 61 Buzdolabı Adeti Konut 62 Derin Dondurucu Adeti Konut 63 Bulaşık Makinası Adeti Konut 64 Mikrodalga Fırın Adeti Konut 65 Otomatik Çamaşır Makinası Adeti Konut 66 Çamaşır Kurutma Makinası Adeti Konut 67 Halı Yıkama Makinası Adeti Konut 68 Klima Adeti Konut

69 Otomobil Olup Olmadığı Ulaştırma Aracı Sahipliği

70 Otomobil Adeti Ulaştırma Aracı Sahipliği

71 İşverence Sağlanan Ücretsiz Araç Olup Olmadığı Ulaştırma Aracı Sahipliği

72 İşverence Sağlanan Ücretsiz Araç Adeti Ulaştırma Aracı Sahipliği

73 Motosiklet Olup Olmadığı Ulaştırma Aracı Sahipliği

74 Motosiklet Adeti Ulaştırma Aracı Sahipliği

75 Deniz Taşıtının Olup Olmadığı Ulaştırma Aracı Sahipliği

76 Deniz Taşıtının Adeti Ulaştırma Aracı Sahipliği

168

168

EK 5. Hane Veri Seti (Devamı)

77 Müstakil Konut Sahipliği Gayrimenkul Sahipliği

78 Müstakil Konutun Miktarı Gayrimenkul Sahipliği

79 Müstakil Konutun Kiraya Verilen Miktarı Gayrimenkul Sahipliği

80 Müstakil Konutun Toplam Aylık Kira Değeri Gayrimenkul Sahipliği

81 Apartman Dairesinin Olup Olmadığı Gayrimenkul Sahipliği

82 Apartman Dairesinin Miktarı Gayrimenkul Sahipliği

83 Apartman Dairesi Kiraya Verilen Miktar Gayrimenkul Sahipliği

84 Apartman Dairesinin Toplam Aylık Kira Değeri Gayrimenkul Sahipliği

85 Yazlık Olup Olmadığı Gayrimenkul Sahipliği

86 Yazlık Miktarı Gayrimenkul Sahipliği

87 Yazlık Kiraya Verilen Miktar Gayrimenkul Sahipliği

88 Yazlık Toplam Kira Değeri Gayrimenkul Sahipliği

89 Tarla Olup Olmadığı Gayrimenkul Sahipliği

90 Tarla Miktarı Gayrimenkul Sahipliği

91 Tarla Kiraya Verilen Miktar Gayrimenkul Sahipliği

92 Tarla Toplam Aylık Kira Değeri Gayrimenkul Sahipliği

93 Bağ Olup Olmadığı Gayrimenkul Sahipliği

94 Bağ Miktarı Gayrimenkul Sahipliği

95 Bağ Kiraya Verilen Miktar Gayrimenkul Sahipliği

96 Bağın Toplam Aylık Kira Değeri Gayrimenkul Sahipliği

97 Sera Olup Olmadığı Gayrimenkul Sahipliği

98 Sera Miktarı Gayrimenkul Sahipliği

99 Sera Kiraya Verilen Miktar Gayrimenkul Sahipliği

100 Sera Toplam Aylık Kira Değeri Gayrimenkul Sahipliği

169

169

EK 5. Hane Veri Seti (Devamı)

101 Arsa Olup Olmadığı Gayrimenkul Sahipliği

102 Arsa Miktarı Gayrimenkul Sahipliği

103 Arsa Kiraya Verilen Miktar Gayrimenkul Sahipliği

104 Arsa Toplam Aylık Kira Değeri Gayrimenkul Sahipliği

105 Dükkan Olup Olmadığı Gayrimenkul Sahipliği

106 Dükkan Miktarı Gayrimenkul Sahipliği

107 Dükkan Kiraya Verilen Miktar Gayrimenkul Sahipliği

108 Dükkan Toplam Aylık Kira Değeri Gayrimenkul Sahipliği

109 Otel Olup Olmadığı Gayrimenkul Sahipliği

110 Otel Miktarı Gayrimenkul Sahipliği

111 Otel Kiraya Verilen Miktar Gayrimenkul Sahipliği

112 Otel Toplam Aylık Kira Değeri Gayrimenkul Sahipliği

113 Yıllık Hanehalkı Kullanılabilir Geliri Hanehalkı 114 Yenilenmiş OECD Ölçeğine Göre Eşdeğer Hane Büyüklüğü Hanehalkı 115 Hanehalkı Bazında Aylık Harcama Değeri Hanehalkı 116 Hanenin Büyüklüğü Hanehalkı 117 Kır ve Kent Yerleşim Yeri Kodu Hanehalkı 118 Tahmin Yapılırken Kullanılan Ağırlık Hanehalkı 2) Fert Veri Seti Ankette Yer Alan Sorular Veri Türü 1 Bülten Numarası Temel Veri 2 Fert Sıra No Hanehalkı Bileşimi 3 Ferdin Cinsiyeti Hanehalkı Bileşimi 4 Bitirdiği Yas Hanehalkı Bileşimi 5 Hanehalkı Sorumlusuna Yakınlık Hanehalkı Bileşimi 6 Sağlık Sigortasının Olup Olmadığı Hanehalkı Bileşimi

7 Günlük Faaliyete Engel Fiziksel Ya Da Zihinsel Problem Olup Olmadığı Hanehalkı Bileşimi

8 Çalışmaya Engel Fiziksel Ya Da Zihinsel Problem Olup Olmadığı Hanehalkı Bileşimi

9 Eğitim Durumu Hanehalkı Bileşimi 10 Bir Öğrenim Kurumunda Okuma Durumu Hanehalkı Bileşimi 11 Devam Edilen Öğretim Kurumu Hanehalkı Bileşimi 12 Medeni Durum Hanehalkı Bileşimi

170

170

EK 5. Fert Veri Seti (Devamı) 13 Anket Ayındaki Çalışma Durumu Hanehalkı Bileşimi 14 Son 4 Hafta İçerisinde İş Arama Durumu Hanehalkı Bileşimi 15 İş Aramama Nedeni Hanehalkı Bileşimi 16 15 Gün İçinde İş Başı Yapma Durumu Hanehalkı Bileşimi 17 Son 12 Ay İçindeki Çalışma Durumu Hanehalkı Bileşimi 18 Esas İşte Ana Sektör Kodu İstihdam ve Gelir Durumu 19 Esas İşteki Meslek Kodu İstihdam ve Gelir Durumu 20 Esas İşteki Çalışma Süresi İstihdam ve Gelir Durumu 21 Esas İşteki Haftalık Çalışma Süresi İstihdam ve Gelir Durumu 22 İş Yerinde Çalışan Kişi Sayısı İstihdam ve Gelir Durumu 23 Sosyal Güvenlik Kurumuna Kayıtlılık Durumu İstihdam ve Gelir Durumu 24 İş Yerinin Statüsü İstihdam ve Gelir Durumu

25 İş Yerinin Anonim Şirket Veya Kooperatif Olma Durumu İstihdam ve Gelir Durumu

26 Ferdin Şirketteki Konumu İstihdam ve Gelir Durumu 27 İşteki Durum İstihdam ve Gelir Durumu 28 İstihdam Edilme Şekli İstihdam ve Gelir Durumu 29 Güç Kullanım Durumu İstihdam ve Gelir Durumu 30 Sendikaya Kayıtlılık Durumu İstihdam ve Gelir Durumu 31 Aylık Ücret Geliri (Nakdi) İstihdam ve Gelir Durumu 32 Aylık Ücret Geliri (Ayni) İstihdam ve Gelir Durumu 33 Yıllık Ücret Geliri (Nakdi) İstihdam ve Gelir Durumu 34 Yıllık İkramiye Geliri İstihdam ve Gelir Durumu 35 Yıllık Prim-Bahşiş Vb. Gelir İstihdam ve Gelir Durumu 36 Yıllık Ücret Gelirleri Toplamı (Ayni) İstihdam ve Gelir Durumu 37 Konut Ayni Geliri (Yıllık) İstihdam ve Gelir Durumu 38 Ulaştırma Ayni Geliri İstihdam ve Gelir Durumu 39 Elektrik, Gaz Ve Su İndirim Geliri İstihdam ve Gelir Durumu 40 Yemek Ayni Geliri İstihdam ve Gelir Durumu 41 Kreş Ayni Geliri İstihdam ve Gelir Durumu 42 Giyecek Ayni Geliri İstihdam ve Gelir Durumu 43 Gıda Ayni Geliri İstihdam ve Gelir Durumu 44 Diğer Ayni Gelirler İstihdam ve Gelir Durumu 45 İşyerinin Faaliyeti (Tarım, Tarım Dışı) İstihdam ve Gelir Durumu 46 İşyerinin Mülkiyet Durumu İstihdam ve Gelir Durumu 47 Aylık Müteşebbis Geliri (Nakdi) İstihdam ve Gelir Durumu 48 Aylık Müteşebbis Geliri (Ayni) İstihdam ve Gelir Durumu 49 Yıllık Müteşebbis Geliri (Nakdi) İstihdam ve Gelir Durumu 50 Yıllık Müteşebbis Geliri (Ayni) İstihdam ve Gelir Durumu 51 Aylık Net Tarım Geliri İstihdam ve Gelir Durumu 52 Yıllık Net Tarım Geliri İstihdam ve Gelir Durumu 53 Ek İşte Çalışma Durumu Ek İş Bilgileri 54 Anket Ayında Ek İşte Çalışma Durumu Ek İş Bilgileri 55 Ek İşte Çalışma Süresi Ek İş Bilgileri 56 Ek İşteki Ana Sektör Kodu Ek İş Bilgileri 57 Ek İşteki Meslek Kodu Ek İş Bilgileri

171

171

EK 5. Fert Veri Seti (Devamı) 58 Ek İşteki Durumu Ek İş Bilgileri 59 Anket Ayındaki Ek İş Nakdi Geliri Ek İş Bilgileri 60 Anket Ayındaki Ek İş Ayni Geliri Ek İş Bilgileri 61 Yıllık Ek İş Nakdi Geliri Ek İş Bilgileri 62 Yıllık Ek İş Ayni Geliri Ek İş Bilgileri 63 Son 12 Ay İçinde Çalışılan Ay Sayısı Değiştirilen İş Bilgileri 64 12 Ay Boyunca Çalışmama Nedeni Değiştirilen İş Bilgileri 65 Daha Önceki Dönemlerde Aynı İşi Yapma Durumu Değiştirilen İş Bilgileri 66 Değiştirilen İşteki Çalışma Süresi (Saat) Değiştirilen İş Bilgileri 67 Değiştirilen İşteki Ana Sektör Kodu Değiştirilen İş Bilgileri 68 Değiştirilen İşteki Meslek Kodu Değiştirilen İş Bilgileri 69 İşteki Durum (Değiştirilen İş) Değiştirilen İş Bilgileri 70 Yıllık Değiştirilen İş Geliri (Nakdi) Değiştirilen İş Bilgileri 71 Yıllık Değiştirilen İş Geliri (Ayni) Değiştirilen İş Bilgileri 72 Aylık Gayrimenkul Kira Geliri (Nakdi) Gayrimenkul Geliri 73 Aylık Gayrimenkul Kira Geliri (Ayni) Gayrimenkul Geliri 74 Yıllık Gayrimenkul Kira Geliri (Nakdi) Gayrimenkul Geliri 75 Yıllık Gayrimenkul Kira Geliri (Ayni) Gayrimenkul Geliri 76 Aylık Mülk Geliri (Nakdi) Mülk Geliri 77 Aylık Mülk Geliri (Ayni) Mülk Geliri 78 Yıllık Banka Hesabından Elde Edilen Faiz Mülk Geliri 79 Döviz Hesabından Elde Edilen Yıllık Faiz Geliri Mülk Geliri 80 Menkul Değerlerden Elde Edilen Yıllık Faiz Geliri Mülk Geliri 81 Yıllık Temettü Geliri Mülk Geliri 82 Özel Finans Kurumlarından Elde Edilen Yıllık Kar Payı Mülk Geliri

83 Toprak/Ulaştırma Aracından Elde Edilen Yıllık Kira Geliri (Nakdi) Mülk Geliri

84 Toprak/Ulaştırma Aracından Elde Edilen Yıllık Kira Geliri (Ayni) Mülk Geliri

85 Ortakçıya Verilen Araziden Elde Edilen Yıllık Nakdi Gelir Mülk Geliri

86 Aylık Transfer Geliri (Nakdi) Transfer Geliri 87 Aylık Transfer Geliri (Ayni) Transfer Geliri 88 Yıllık Emekli Maaş Geliri (Nakdi) Transfer Geliri 89 Yıllık Yaşlılık Maaşı (Nakdi) Transfer Geliri 90 Yıllık Sosyal Yardım Fonu Ve Aile Yardımı (Nakdi) Transfer Geliri 91 Yıllık Dul, Yetim, Öksüz Maaşı (Nakdi) Transfer Geliri

92 Yıllık Gazilik Ve Malullük Maaşı, Hastalık Yardımı (Nakdi) Transfer Geliri

93 Yıllık Öğrenci Burs Geliri (Nakdi) Transfer Geliri 94 Yıllık İşsizlik Maaşı (Nakdi) Transfer Geliri

95 Yıllık Doğrudan Destek, Akaryakıt, Süt Parası Ödemesi (Nakdi) Transfer Geliri

96 Devletten Elde Edilen Yıllık Ayni Gelir Transfer Geliri 97 Yurt Dışından Yıllık Emeklilik Maaşı (Nakdi) Transfer Geliri

98 Yurt Dışından Karşılıksız Elde Edilen Döviz, Yardım, Burs Vb. Şeklinde Yıllık Nakdi Gelir Transfer Geliri

172

172

EK 5. Fert Veri Seti (Devamı) 99 Yurt Dışından Elde Edilen Yıllık Ayni Gelir Transfer Geliri

100 Özel Kişi Ve Kurumlardan Elde Edilen Nafaka, Yardım, Burs Vb. Şeklindeki Yıllık Nakdi Gelir Transfer Geliri

101 Diğer Özel Emeklilik Sistemlerinden Elde Edilen Yıllık Gelir (Nakdi) Transfer Geliri

102 Özel Kişi Ve Teşebbüslerden Elde Edilen Yıllık Ayni Gelir Transfer Geliri

103 Toplam Aylık Fert Geliri (Nakdi) Aylık Fert Geliri 104 Toplam Aylık Fert Geliri (Ayni) Aylık Fert Geliri 105 Toplam Aylık Fert Geliri Aylık Fert Geliri 106 Toplam Yıllık Fert Geliri (Nakdi) Yıllık Fert Geliri 107 Toplam Yıllık Fert Geliri (Ayni) Yıllık Fert Geliri 108 Toplam Yıllık Fert Geliri Yıllık Fert Geliri 109 Yıllık Geliri 2010 Yılına İnflate Edilen Katsayı Tahmin Değişkenleri 3) Tüketim Veri Seti Ankette Yer Alan Sorular Veri Türü 1 Bülten Numarası Temel Veri 2 Tablo Numarası Tüketim 3 COICOP-HBS Madde Kodu Tüketim 4 Harcama değeri Tüketim 4) Tüketim Veri Seti’nde Yer Alan COICOP_HBS 5 Basamaklı Madde Kod

Listesi HBS_KOD TANIM 1111 Pirinç 1112 Ekmek 1113 Makarna 1114 Hamur Ürünleri 1115 Diğer tahıl ürünleri 1121 Büyükbaş (sığır) hayvanların taze, soğutulmuş ya da dondurulmuş eti 1122 Taze, soğutulmuş ya da dondurulmuş domuz eti 1123 Taze, soğutulmuş ya da dondurulmuş koyun ve keçi eti 1124 Taze, soğutulmuş ya da dondurulmuş tavuk eti (kümes hayvanları) 1125 Kurutulmuş, tuzlanmış ya da tütsülenmiş et ve yenilebilir sakatat 1126 Diğer konserve ya da işlenmiş et ve et preparatları 1127 Diğer taze, soğutulmuş ya da dondurulmuş yenilebilir et 1131 Taze, soğutulmuş ya da dondurulmuş balık 1132 Taze, soğutulmuş ya da dondurulmuş deniz ürünleri 1133 Kurutulmuş, tütsülenmiş ya da tuzlanmış balık ve deniz ürünleri

1134 Konserve ya da işlenmiş balık ve deniz ürünleri; balık ve deniz ürünleri preparatları

1141 Süt

173

173

EK 5. Tüketim Veri Seti’nde Yer Alan COICOP_HBS 5 Basamaklı Madde Kod Listesi (Devamı)

1142 Az yağlı süt 1143 Konserve (şişe) süt 1144 Yoğurt 1145 Peynir ve Lor 1146 Diğer süt ürünleri 1147 Yumurtalar 1151 Tereyağı 1152 Margarin ve diğer bitkisel yağlar 1153 Zeytin Yağı 1154 Yenilebilir Yağlar 1155 Diğer yenilebilir hayvansal yağlar 1161 Turunçgiller (taze, soğutulmuş ya da dondurulmuş) 1162 Muzlar (taze, soğutulmuş ya da dondurulmuş) 1163 Elmalar (taze, soğutulmuş ya da dondurulmuş) 1164 Armutlar (taze, soğutulmuş ya da dondurulmuş) 1165 Çekirdekli meyveler (taze, soğutulmuş ya da dondurulmuş)

1166 Kabuksuz yumuşak meyveler (etli ve zarlı) (taze, soğutulmuş ya da dondurulmuş)

1167 Diğer taze, soğutulmuş ya da dondurulmuş meyveler 1168 Kuru meyveler 1169 Konserve meyveler ve meyve özlü ürünler 1171 Yapraklı ve Gövdeli sebzeler (taze, soğutulmuş ya da dondurulmuş) 1172 Lahanalar (taze ya da soğutulmuş) 1173 Meyvalı için yetiştirilen sebzeler (taze, soğutulmuş ya da dondurulmuş)

1174 Köklü bitkiler, nişastasız (bitki) soğanlar ve mantarlar (taze, soğutulmuş ya da dond.)

1175 Kurutulmuş Sebzeler 1176 Diğer konserve ya da işlenmiş sebzeler 1177 Patatesler 1178 Diğer yumru köklüler ve yumrulu sebzelerden yapılan ürünler 1181 Şeker 1182 Reçeller, marmelatlar 1183 Çikolata 1184 Şekerleme Ürünleri 1185 Yenilebilir buz ve dondurma 1186 Diğer şekerli ürünler 1191 Soslar, çeşniler 1192 Tuz, baharatlar 1193 Ekmek mayası, tatlı preparatları, çorbalar 1194 Diğer Gıda Ürünleri n.e.c.

174

174


1211 Kahve 1212 Çay 1213 Kakao ve çikolata tozu 1221 Maden ya da kaynak suları 1222 Alkolsüz içecekler 1223 Meyve suları 1224 Sebze suları 2111 İçkiler ve likörler 2121 Üzüm ya da diğer meyvelerden yapılan şarap 2122 Diğer 2131 Bira 2211 Sigara 2212 Puro 2213 Diğer tütünler 2311 Narkotikler 3111 Giyim materyalleri 3121 Erkek Giysileri 3122 Kadın Giysileri 3123 Çocuk (3 ile 13 yaş arası) ve bebek (0 ile 2 yaş arası) giysileri 3131 Diğer giyim materyalleri ve giyim aksesuarları 3141 Kıyafetlerin temizliği, onarımı ve kiralanması 3211 Erkek ayakkabıları 3212 Kadın ayakkabıları 3213 Çocuk (3 ile 13 yaş arası) ve bebek (0 ile 2 yaş arası) ayakkabıları 3221 Ayakkabı onarımı ve kiralanması 4111 Kiracıların ödediği kiralar 4121 Diğer gerçek kira 4211 Ev sahipleri (kendi evlerinde oturanlar) için belirlenen izafi kira 4221 Ücretsiz oturan hanehalkları için belirlenen izafi kira 4222 Diğer izafi kira 4311 Konutun bakım ve onarımında kullanılan materyaller 4321 Konutların bakım ve onarımına ilişkin hizmetler 4411 Su (şebeke suyu) 4421 Çöp Toplama 4431 Kanalizasyon 4441 Konutla ilgili diğer hizmetler n.e.c. 4511 Elektrik 4521 Havagazı ve doğal gaz 4522 Sıvılaştırılmış hidrokarbonlar (bütan, propan, vs.)

175

175


4531 Sıvı yakıtlar 4541 Katı yakıtlar 4551 Sıcak su, buhar ve buz 5111 Mobilyalar 5121 Halılar ve diğer yer döşemeleri 5131 Mobilya ve yer döşemelerinin onarımı 5211 Ev içi tekstil ürünleri 5311 Buzdolapları ve dondurucular 5312 Çamaşır makineleri, çamaşır kurutma makineleri ve bulaşık makineleri 5313 Fırınlar 5314 Isıtıcılar, klimalar 5315 Temizlik ekipmanları 5316 Dikiş ve örme makineleri 5317 Hanehalkının kullandığı diğer temel cihazlar (aygıtlar) 5321 Elektrikli küçük ev aletleri 5331 Ev aletlerinin onarımı 5411 Cam ve kristal eşyalar 5412 Çatak-bıçak takımı, sofra takımı ve gümüş takımlar 5413 Mutfak ve evde kullanılan gereçler 5414 Cam eşyaların (züccaciye), sofra takımlarının ve diğer ev gereçlerinin onarımı 5511 Başlıca alet ve ekipmanlar 5521 Küçük aletler ve çeşitli aksesuarlar 5611 Temizlik ve bakım ürünleri 5612 Diğer dayanıksız eşyalar 5621 Konutla ilgili hizmetler 5622 Hanehalkıyla ilgili hizmetler 6111 Eczacılıkla (ilaçla) ilgili ürünler 6121 Diğer tıbbi ürünler 6131 Tedavide kullanılan alet ve ekipmanlar 6211 Tıbbi hizmetler (doktor) 6221 Dişçilik hizmetleri 6231 Medikal analiz laboratuvarlarının ve röntgen merkezlerinin hizmetleri 6232 Tıbbi yardımcıların hizmetleri 6233 Hastaneyle ilgili olmayan diğer hizmetler 6311 Hastane hizmetleri 7111 Yeni otomobil satın alımı 7112 İkinci el otomobil satın alımı 7121 Motosikletler 7131 Bisikletler

176

176


7141 Hayvanların çektiği araçlar 7211 Yedek parçalar ve aksesuarlar 7221 Yakıt ve yağlar 7231 Bakım ve Tamirler 7241 Kişisel ulaştırma ekipmanlarıyla ilgili diğer hizmetler 7311 Demiryoluyla yolcu taşıma 7321 Karayoluyla yolcu taşıma 7331 Havayoluyla yolcu taşıma 7341 Deniz ve su yoluyla yolcu taşıma 7351 Bileşik yolcu taşıma 7361 Satın alınan diğer ulaştırma (taşıma) hizmetleri 8111 Posta hizmetleri 8211 Telefon ve telefaks ekipmanları 8311 Telefon ve telefaks hizmetleri 9111 Seslerin alınmasına, kaydedilmesine ve çoğaltılmasına ilişkin ekipmanlar 9112 Televizyon setleri, video-kasetçalarlar ve teypler 9121 Fotografik ve sinematografik ekipmanlar 9122 Optik Aletler 9131 Veri işlem ekipmanları 9141 Resim ve seslerin kaydedilmesinde kullanılan araçlar 9151 Görsel-işitsel, fotografik ve veri işlem ekipmanlarının onarımı 9211 Ev dışındaki eğlencelere yönelik başlıca dayanıklı mallar 9221 Müzik aletleri 9222 Evde eğlenceye yönelik dayanıklı mallar 9231 Eğlence ve kültürle ilgili diğer dayanıklı mallarının bakım ve onarımı 9311 Oyunlar, oyuncaklar ve hobiler 9321 Spor, kamp ve açık hava eğlencelerine yönelik ekipmanlar 9331 Bahçeler, bitkiler ve çiçekler 9341 Evcil hayvanlar ve ilgili ürünler 9351 Evcil hayvanlar ve ilgili hizmetler 9411 Eğlence ve sportif hizmetler 9421 Sinemalar, tiyatrolar, konserler 9422 Müzeler, zoolojik bahçeler vb. 9423 Televizyon ve radyo vergileri ve ekipmanların kiralanması 9424 Diğer hizmetler 9431 Şans Oyunları 9511 Kitaplar 9521 Gazete ve dergiler 9531 Çeşitli basılmış materyaller

177

177


9541 Kırtasiye ve çizim materyalleri 9611 Paket Turlar 10111 Okul öncesi eğitim ve ilköğretim 10211 Orta Öğretim 10311 Orta öğretim sonrası ve üniversite öncesi eğitim 10411 Yüksek Eğitim 10511 Seviyesi belirlenemeyen eğitim 11111 Restoranlar 11112 Kafeler, barlar, vb. 11113 Başka yerde sınıflandırılmayan diğer yemek hizmetleri 11121 Kantinler 11211 Konaklama Hizmetleri 12111 Kuaför salonları ve kişisel bakım merkezleri 12121 Kişisel bakıma yönelik elektrikli aletler 12131 Kişisel bakıma yönelik diğer aygıtlar, eşyalar ve ürünler 12311 Mücevherler, saatler ve kol saatleri 12321 Seyahat eşyaları ve diğer taşıyıcılar 12322 Diğer kişisel eşyalar 12411 Sosyal korunma hizmetleri 12412 Kreşler, Anaokulları 12511 Hayat sigortası 12521 Konut Sigortaları 12531 Sağlık Sigortaları 12541 Ulaştırma Sigortaları 12551 Diğer Sigortalar 12621 Mali hizmetler n.e.c. 12711 Diğer hizmetler n.e.c.

178

178

EK 6. Firma Tasarruf Oranları (Yüzde)

2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013

Özel Tasarruf Oranı 19,6 16,9 13,2 12,4 13,1 15,1 14,1 12,0 10,7 11,6 10,0

Hanehalkı Tasarruf Oranı 17,5 15,8 9,5 10,5 12,0 8,1 8,9 7,5 7,6 6,6 7,5

Firma Tasarruf Oranı 2,2 1,1 3,6 1,9 1,1 7,1 5,2 4,5 3,1 5,0 2,5

Kaynak: Kalkınma Bakanlığı, TÜİK Hanehalkı Bütçe Anketi ve Yazar Hesaplamaları

179

179

EK 7. Yüzde 10’luk Gelir Gruplarına göre Tasarruf Oranları (Yüzde)

2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013

q1 -39,8 -53,0 -64,1 -43,1 -37,3 -54,2 -64,5 -47,3 -51,5 -33,3 -34,4

q2 -9,2 -12,7 -23,2 -15,9 -14,0 -25,6 -27,0 -23,3 -20,7 -18,2 -16,7

q3 -5,3 -1,9 -12,2 -6,2 -6,7 -17,2 -16,4 -15,7 -17,7 -18,7 -12,9

q4 -0,6 -3,5 -6,5 -2,3 -2,6 -11,9 -13,4 -12,7 -12,5 -10,3 -8,9

q5 4,4 3,1 -1,0 -0,9 0,8 -8,3 -7,4 -5,3 -6,7 -2,6 -7,3

q6 7,0 5,3 -0,2 2,5 5,5 -3,8 -2,5 -1,2 -1,7 -6,0 -2,7

q7 10,4 7,6 5,6 4,6 7,5 4,1 4,9 1,0 2,8 2,7 2,8

q8 15,2 15,4 12,6 9,9 12,5 5,7 8,4 6,1 6,0 6,8 7,5

q9 22,4 22,7 15,6 15,1 12,1 14,7 12,6 13,8 13,0 11,9 12,8

q10 37,9 36,6 29,0 29,7 33,0 31,7 33,7 29,9 30,0 25,7 27,1


180

180

EK 8. Gelir Gruplarının Toplam Hanehalkı Tasarrufları, Kullanılabilir Gelirleri ve Tüketimleri İçerisindeki Payları

(Yüzde)

2013

Tasarruf

Oranı Toplam Tasarruf

İçindeki Payı Toplam Kullanılabilir

Gelir İçindeki Payı Toplam Tüketim

İçindeki Payı

q1 -23,5 -20,5 6,6 8,8

q2 -10,7 -16,0 11,2 13,4

q3 -4,8 -10,0 15,7 17,8

q4 5,4 15,7 22,1 22,6

q5 22,1 130,8 44,5 37,4

Toplam 7,5 100 100 100

2012

Tasarruf




İçindeki Payı

q1 -23,9 -24,0 6,6 8,8

q2 -14,1 -24,1 11,2 13,7

q3 -4,4 -10,5 15,7 17,6

q4 5,0 16,8 21,9 22,3

q5 21,0 141,8 44,5 37,7

Toplam 6.6 100 100 100

2011

Tasarruf




İçindeki Payı

q1 -32,2 -27,1 6,4 9,2

q2 -14,7 -21,4 11,1 13,7

q3 -3,9 -8,1 15,7 17,6

q4 4,6 13,3 22,0 22,7

q5 24,3 143,3 44,8 36,7

Toplam 7,6 100 100 100

2010

Tasarruf




İçindeki Payı

q1 -32,3 -27,7 6,4 9,2

q2 -14,1 -21,0 11,2 13,8

181

181

EK 8. Gelir Gruplarının Toplam Hanehalkı Tasarrufları, Kullanılabilir Gelirleri ve Tüketimleri İçerisindeki Payları (Devamı)

q3 -3,1 -6,5 15,7 17,6

q4 3,8 11,3 22,3 23,2

q5 24,3 143,9 44,3 36,3

Toplam 7,5 100 100 100

2009

Tasarruf




İçindeki Payı

q1 -40,3 -26,8 5,9 9,1

q2 -14,8 -18,2 10,9 13,7

q3 -4,7 -8,3 15,6 18,0

q4 6,8 17,0 22,1 22,6

q5 26,6 136,2 45,4 36,6

Toplam 8,9 100 100 100

2008

Tasarruf




İçindeki Payı

q1 -36,2 -27,5 6,1 9,1

q2 -14,3 -19,3 10,9 13,6

q3 -5,9 -11,6 15,7 18,1

q4 5,0 13,9 22,3 23,0

q5 25,9 144,5 45,0 36,2

Toplam 8,1 100 100 100

2007

Tasarruf




İçindeki Payı

q1 -23,1 -12,8 6,6 9,3

q2 -4,4 -4,2 11,3 13,4

q3 3,4 4,5 16,0 17,6

q4 10,2 19,2 22,5 22,9

q5 25,6 93,2 43,6 36,8

Toplam 12,0 100 100 100

182

182


2006

Tasarruf




İçindeki Payı

q1 -25,9 -15,9 6,5 9,1

q2 -4,1 -4,4 11,3 13,1

q3 1,0 1,5 15,9 17,6

q4 7,4 15,8 22,3 23,1

q5 24,5 103,1 44,1 37,2

Toplam 10,5 100 100 100

2005

Tasarruf




İçindeki Payı

q1 -38,1 -24,2 6,1 9,2

q2 -9,1 -10,4 11,0 13,2

q3 -0,6 -0,9 15,7 17,5

q4 9,3 22,1 22,5 22,6

q5 24,2 113,4 44,7 37,5

Toplam 9,5 100 100 100

2004

Tasarruf




İçindeki Payı

q1 -27,7 -10,8 6,2 9,3

q2 -2,8 -1,9 10,8 13,2

q3 4,3 4,2 15,4 17,4

q4 11,8 16,5 22,1 23,1

q5 31,9 92,0 45,6 36,9

Toplam 15,8 100 100 100

2003

Tasarruf




İçindeki Payı

q1 -20,9 -7,5 6,3 9,2

q2 -2,8 -1,7 10,6 13,2

183

183


q3 5,8 4,9 14,8 16,9

q4 13,0 15,9 21,3 22,5

q5 32,8 88,3 47,0 38,3

Toplam 17,5 100 100 100 Kaynak: TÜİK Hanehalkı Bütçe Anketleri ve Yazar Hesaplamaları

184

184

EK 9. Gelir Gruplarına göre Hanehalkı Tüketim Harcamalarının Dağılımı (Yüzde, Pay)

q1

2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014

Gıda ve alkolsüz içecekler 40,6 40,0 37,8 36,5 34,8 33,7 34,0 31,9 30,9 29,0 28,8 28,8

Alkollü içecekler, sigara ve tütün 5,3 5,1 5,2 5,6 5,7 5,2 5,5 5,6 5,4 4,9 5,3 4,8


Konut ve kira 29,7 27,6 25,4 28,3 28,7 30,7 29,7 31,9 31,1 33,4 33,3 32,8


4,1 4,9 6,0 5,4 5,6 5,2 5,1 5,2 5,4 5,7 5,6 6,0

Sağlık 2,3 2,4 2,3 2,4 3,0 1,8 2,2 2,3 2,1 1,9 2,1 2,2

Ulaştırma 4,2 4,2 5,1 5,5 5,9 7,6 7,5 7,5 8,5 9,0 8,1 8,8

Haberleşme 3,0 3,1 3,6 3,6 3,6 3,7 3,5 3,4 3,2 3,0 3,0 2,9



Lokanta ve oteller 2,9 2,7 2,8 2,6 2,8 2,7 3,1 3,5 4,3 3,5 4,0 4,5

Çeşitli mal ve hizmetler 2,2 3,3 3,6 2,8 3,3 2,9 2,9 2,6 2,7 3,1 3,5 2,9

Zorunlu Harcamalar 74,9 72,8 69,5 70,1 68,4 68,9 68,1 67,8 66,3 66,6 66,0 65,5

Mal Ağırlıklı Harcamalar 84,3 82,7 80,7 81,1 79,7 79,3 78,6 78,6 77,1 77,3 76,9 76,4

Hizmet Ağırlıklı Harcamalar 15,7 17,3 19,3 18,9 20,3 20,7 21,4 21,5 22,9 22,7 23,1 23,7

Toplam tüketim harcaması 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100

q2

2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014




Konut ve kira 30,2 29,1 27,9 29,5 32,1 32,1 31,7 30,6 30,1 30,5 29,6 28,4

185

185

EK 9. Gelir Gruplarına göre Hanehalkı Tüketim Harcamalarının Dağılımı (Devamı)


4,8 5,6 7,3 5,9 5,7 5,6 6,0 5,6 5,7 5,7 5,9 6,6

Sağlık 2,1 2,2 2,0 2,2 2,2 1,7 2,1 2,1 1,8 1,7 2,2 2,0

Ulaştırma 5,5 5,5 6,7 7,0 7,9 10,7 9,2 10,3 12,5 12,8 12,2 12,7

Haberleşme 3,6 4,1 3,9 4,0 4,1 4,1 3,7 3,8 3,7 3,7 3,6 3,4









q3

2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014




Konut ve kira 29,7 28,5 29,2 29,4 31,0 31,0 30,4 29,4 28,0 27,9 26,3 25,8


5,6 6,9 6,7 6,7 5,3 5,9 6,2 6,2 6,3 6,5 6,4 6,8

Sağlık 2,3 2,0 2,1 2,1 2,3 1,8 1,6 2,1 1,9 1,7 2,0 2,0

Ulaştırma 6,5 7,0 9,3 9,1 9,4 11,0 11,3 12,1 14,9 14,5 16,3 16,4

Haberleşme 4,0 4,2 4,2 4,3 4,4 4,4 4,0 4,1 4,1 4,0 4,0 3,8




186

186







q4

2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014




Konut ve kira 28,6 27,3 27,1 28,0 30,8 29,6 28,6 26,6 25,2 25,3 24,1 24,0


6,1 6,8 6,8 6,8 6,1 5,9 6,1 6,2 6,3 6,7 7,0 6,9

Sağlık 1,8 2,1 2,2 2,0 2,2 1,8 1,9 2,1 1,7 1,7 2,1 2,0

Ulaştırma 8,8 9,3 12,7 12,2 11,2 14,3 13,9 16,1 18,7 17,2 17,4 18,7

Haberleşme 4,5 4,6 4,7 4,2 4,8 4,6 4,5 4,3 4,4 4,4 4,3 4,1









187

187


q5

2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014




Konut ve kira 26,6 25,2 23,1 24,4 25,6 26,2 25,3 23,8 22,2 21,7 21,2 21,6


6,2 7,2 6,8 5,9 6,2 5,9 6,5 6,9 6,9 7,3 6,8 6,8

Sağlık 2,4 2,4 2,4 2,3 2,4 2,1 1,9 2,1 2,0 2,0 2,0 2,3

Ulaştırma 14,3 13,3 18,0 19,7 14,4 18,3 17,7 19,6 21,4 21,8 22,1 21,9

Haberleşme 4,8 5,0 4,5 4,4 4,8 4,5 4,6 4,2 4,1 4,0 4,2 3,8









Kaynak: TÜİK Tüketim Harcamaları İstatistikleri Not 1: TÜİK tarafından 2007 yılından itibaren yeni nüfus projeksiyonları kullanılmaktadır. Not 2: TÜİK tarafından 2014 yılında örneklem tasarımında yeni idari bölünüş temel alınmıştır.

188

188

EK 10. Temel Gelir Kaynağına göre Hanelerin Toplam Hanehalkı Tasarrufları, Kullanılabilir Gelirleri, Tüketimleri ve Örneklem İçerisindeki Payları

(Yüzde)

2013

Tasarruf Oranı

Toplam Tüketim

İçindeki Payı

Toplam Kullanılabilir Gelir İçindeki

Payı

Toplam Tasarruf İçindeki

Payı

Örneklemdeki Payı

Maaş ve Ücret Geliri Elde Eden 6,7 55,6 55,1 48,8 50,5

Müteşebbis Geliri Elde Eden 14,6 20,9 22,6 43,4 19,4

Mülk Geliri Elde Eden 28,1 2,4 3,0 11,2 1,6

Transfer Geliri Elde Eden -0,4 5,9 5,4 -0,3 10,5

Emeklilik Geliri Elde Eden -1,7 15,3 13,9 -3,1 18,0

Toplam 7,5 100 100 100 100

2012

Tasarruf Oranı

Toplam Tüketim

İçindeki Payı


Payı


Payı

Örneklemdeki Payı






Toplam 6,6 100 100 100 100

2011

Tasarruf

Oranı

Toplam Tüketim

İçindeki Payı


Payı


Payı

Örneklemdeki Payı



189

189

EK 10. Temel Gelir Kaynağına göre Hanelerin Toplam Hanehalkı Tasarrufları, Kullanılabilir Gelirleri, Tüketimleri ve Örneklem İçerisindeki Payları (Devamı)




Toplam 7,6 100 100 100 100

2010

Tasarruf

Oranı

Toplam Tüketim

İçindeki Payı


Payı


Payı

Örneklemdeki Payı




Transfer Geliri Elde Eden 2,6 7,0 6,6 2,3 11,8


Toplam 7,5 100 100 100 100

2009

Tasarruf Oranı

Toplam Tüketim

İçindeki Payı


Payı


Payı

Örneklemdeki Payı






Toplam 8,9 100 100 100 100

190

190


2008

Tasarruf

Oranı

Toplam Tüketim

İçindeki Payı


Payı


Payı

Örneklemdeki Payı






Toplam 8,1 100 100 100 100

2007

Tasarruf

Oranı

Toplam Tüketim

İçindeki Payı


Payı


Payı

Örneklemdeki Payı





Emeklilik Geliri Elde Eden 1,4 18,4 16,4 1,9 19,2

Toplam 12,0 100 100 100 100

2006

Tasarruf

Oranı

Toplam Tüketim

İçindeki Payı


Payı


Payı

Örneklemdeki Payı

Maaş Ve Ücret Geliri Elde Eden 7,3 52,0 50,2 35,1 49,7

191

191






Toplam 10,5 100 100 100 100

2005

Tasarruf

Oranı

Toplam Tüketim

İçindeki Payı


Payı


Payı

Örneklemdeki Payı






Toplam 9,5 100 100 100 100

2004

Tasarruf

Oranı

Toplam Tüketim

İçindeki Payı


Payı


Payı

Örneklemdeki Payı






192

192


Toplam 15,8 100 100 100 100

2003

Tasarruf

Oranı

Toplam Tüketim

İçindeki Payı


Payı


Payı

Örneklemdeki Payı






Toplam 17,5 100 100 100 100 Kaynak: TÜİK Hanehalkı Bütçe Anketleri ve Yazar Hesaplamaları

193

193

EK 11. Hanehalkının Temel Gelir Kaynağına göre Hanehalkı Tüketim Harcamalarının Dağılımı (Yüzde, Pay)

Maaş ve Ücret Geliri

2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014




Konut ve kira 27,3 26,2 25,0 26,8 28,4 28,5 27,9 26,2 24,8 24,5 23,7 23,4


5,9 6,5 6,9 6,0 5,7 5,8 6,3 6,4 6,4 6,5 6,7 6,5

Sağlık 1,9 2,1 2,0 2,0 2,2 1,8 1,7 1,9 1,7 1,6 2,0 2,1

Ulaştırma 10,4 11,1 13,5 13,4 11,3 14,3 14,4 16,1 18,1 18,3 18,6 19,3

Haberleşme 4,3 4,4 4,4 4,2 4,6 4,4 4,3 4,1 4,2 4,1 4,2 4,0






Müteşebbis Geliri

2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014




Konut ve kira 24,3 24,0 21,9 24,1 23,9 24,8 24,1 23,6 22,4 23,3 21,7 21,8


5,6 6,9 6,3 6,3 6,2 5,6 5,5 6,0 6,0 6,8 6,1 6,9

Sağlık 2,4 2,3 2,6 2,1 2,5 2,3 2,0 2,2 2,0 2,0 2,0 2,2

Ulaştırma 10,9 8,9 14,3 15,6 13,0 17,5 14,8 17,0 19,5 19,5 19,7 20,1

Haberleşme 4,4 4,7 4,5 4,2 4,7 4,6 4,3 4,2 3,9 3,6 4,0 3,5



194

194

EK 11. Hanehalkının Temel Gelir Kaynağına göre Hanehalkı Tüketim Harcamalarının Dağılımı (Devamı)




Mülk Geliri

2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014




Konut ve kira 31,6 30,2 32,9 29,6 35,5 33,5 31,9 33,1 29,4 28,3 30,1 33,5


5,9 8,6 4,7 7,4 7,1 5,5 6,2 6,4 6,9 7,7 6,7 7,6

Sağlık 4,5 4,6 2,8 2,4 4,6 2,1 1,9 2,4 3,2 1,9 3,0 2,8

Ulaştırma 14,0 11,4 11,1 7,7 9,1 15,1 18,6 16,5 21,5 15,9 17,2 10,2

Haberleşme 4,3 4,1 3,6 3,6 4,1 3,7 3,8 3,3 3,3 3,3 3,0 3,4






Transfer Geliri

2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014




Konut ve kira 37,7 34,6 33,9 34,9 35,8 34,8 33,5 35,7 34,4 35,0 34,5 34,2


5,0 6,1 6,8 5,7 6,2 6,0 6,3 5,7 5,8 6,2 6,3 7,4

Sağlık 3,5 2,2 1,9 2,4 2,7 1,9 2,6 2,5 2,2 2,3 2,7 2,3

195

195

EK 11. Hanehalkının Temel Gelir Kaynağına göre Hanehalkı Tüketim Harcamalarının Dağılımı (Devamı)

Ulaştırma 4,7 4,3 6,3 7,1 5,3 7,5 8,4 7,3 9,9 7,9 7,9 9,5

Haberleşme 4,0 3,9 4,2 3,7 4,0 4,1 3,6 3,7 3,6 3,7 3,3 3,3






Emeklilik Geliri

2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014




Konut ve kira 34,2 31,6 30,9 30,0 34,4 34,1 32,9 30,8 30,5 30,9 30,4 29,1


5,7 6,4 7,2 6,6 5,8 5,8 6,5 6,2 6,7 7,2 6,7 7,2

Sağlık 2,1 2,2 2,3 2,8 2,3 1,8 2,2 2,5 2,0 2,1 2,2 2,1

Ulaştırma 6,6 6,8 9,8 11,1 9,9 10,8 9,9 11,6 12,8 12,9 12,9 13,6

Haberleşme 4,2 4,5 4,0 4,2 4,2 4,2 4,2 4,0 3,8 3,7 3,7 3,6






Kaynak: TÜİK Hanehalkı Tüketim İstatistikleri Not 1: TÜİK tarafından 2007 yılından itibaren yeni nüfus projeksiyonları kullanılmaktadır. Not 2: TÜİK tarafından 2014 yılında örneklem tasarımında yeni idari bölünüş temel alınmıştır.

196

196

EK 12. Gelir Grupları Ayrımında Eğitim Düzeyine göre Hanehalkı Tasarruf Oranları (Yüzde)

q1

2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013

Eğitim sahibi değil -13,8 -21,0 -30,3 -13,6 -13,0 -19,5 -22,1 -15,4 -18,3 -9,7 -15,5

İlkokul-5 yıl -21,4 -29,5 -39,2 -29,2 -25,0 -36,6 -46,1 -36,5 -32,8 -26,6 -22,2

Ortaokul -24,1 -24,4 -36,4 -27,1 -27,3 -51,9 -61,1 -49,6 -48,2 -25,5 -32,7

Lise -34,7 -32,9 -48,0 -38,9 -36,7 -58,5 -53,1 -46,9 -44,2 -48,9 -43,3

Yüksek Okul -72,7 -332,8 -169,7 -55,4 -52,6 -71,4 -188,9 -92,5 -123,0 -70,3 -22,3

Üniversite-4 yıl -84,3 -169,9 -252,8 -120,1 -97,7 -241,4 -128,3 -58,3 -114,0 -137,2 -76,1

Yüksek Lisans - - - - - - - - - - -

Toplam -20,9 -27,7 -38,1 -25,9 -23,1 -36,2 -40,3 -32,3 -32,2 -23,9 -23,5

q2

2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013

Eğitim sahibi değil 0,3 -0,4 -4,5 -0,3 3,2 -0,7 -12,0 -2,1 -12,3 1,8 -4,1

İlkokul-5 yıl -1,9 -0,6 -9,6 -4,0 -5,5 -12,8 -13,1 -14,8 -11,7 -14,2 -10,2

Ortaokul -5,8 -10,0 -9,5 -4,9 -4,7 -16,0 -16,0 -15,0 -17,9 -13,5 -12,4

Lise -8,4 -8,8 -11,8 -8,8 -7,5 -25,0 -23,6 -21,3 -23,0 -22,2 -14,5

Yüksek Okul -0,7 -16,9 -12,5 -16,1 -5,0 -47,0 -10,8 -11,9 -19,9 -23,7 -14,6

Üniversite-4 yıl -4,8 -8,7 -9,0 11,9 -9,3 -51,0 -34,1 -37,2 -30,0 -43,9 -22,0

Yüksek Lisans - - - - - - - - - - -

Toplam -2,8 -2,8 -9,1 -4,1 -4,4 -14,3 -14,8 -14,1 -14,7 -14,1 -10,7

q3

2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013


İlkokul-5 yıl 7,1 5,0 1,5 1,5 4,4 -4,8 -3,2 -2,7 -1,4 -2,4 -2,9

Ortaokul 4,5 1,7 -1,1 2,7 2,6 -7,9 -5,8 -3,1 -6,3 -9,5 -3,1

Lise 2,9 2,6 -8,1 -1,5 -0,4 -14,0 -8,3 -6,2 -10,1 -7,0 -12,1

Yüksek Okul -6,9 1,0 -4,3 -8,6 1,7 -5,9 -8,4 0,2 -5,2 -13,0 -8,0

Üniversite-4 yıl 1,0 0,8 -2,3 -6,4 -1,9 -10,3 -22,0 -12,7 -15,5 -2,3 -13,7

Yüksek Lisans - - - - - - - - - - -

Toplam 5,8 4,3 -0,6 1,0 3,4 -5,9 -4,7 -3,1 -3,9 -4,4 -4,8

q4

2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013


İlkokul-5 yıl 17,1 14,9 12,2 11,2 11,8 7,8 8,1 6,4 10,3 7,4 8,3

197

197

EK 12. Gelir Grupları Ayrımında Eğitim Düzeyine göre Hanehalkı Tasarruf Oranları (Devamı)

Ortaokul 12,1 13,8 14,2 2,8 9,3 4,6 4,8 2,6 -4,7 5,8 5,5

Lise 9,0 9,1 2,9 4,2 7,0 2,6 3,8 -0,3 1,4 1,3 -0,5

Yüksek Okul 7,9 5,1 8,9 8,1 13,9 3,1 6,1 -1,0 -1,7 7,9 5,2

Üniversite-4 yıl 2,6 -0,6 -7,0 -1,8 8,5 0,6 3,6 1,1 -3,5 -3,2 5,1

Yüksek Lisans - - - - - - - - - - -

Toplam 13,0 11,8 9,3 7,4 10,2 5,0 6,8 3,8 4,6 5,0 5,4

q5

2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013


İlkokul-5 yıl 38,3 36,5 28,4 27,9 25,9 31,3 30,6 26,8 33,0 22,0 25,9

Ortaokul 32,3 33,0 27,9 27,2 23,2 27,7 23,7 20,8 28,8 24,0 16,8

Lise 29,7 31,7 19,4 25,7 27,4 23,5 24,6 20,9 19,7 21,4 18,7

Yüksek Okul 32,5 26,8 6,1 22,6 18,1 24,0 23,6 26,8 23,0 15,6 19,7

Üniversite-4 yıl 29,3 27,2 26,2 18,9 24,7 22,8 25,0 24,1 18,1 18,4 22,6

Yüksek Lisans - - - - - - - - - - -


198

198

EK 13. Gelir Grupları Ayrımında Hanehalkı Reisinin İşteki Durum Bilgisine göre Hanehalkı Tasarruf Oranları

(Yüzde)

q1

2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013

Ücretli ve Yevmiyeli -24,1 -27,1 -37,9 -28,4 -25,3 -42,1 -40,7 -35,4 -35,5 -27,2 -27,9

İşveren -44,2 -40,8 -89,9 -49,4 -50,7 -59,7 -42,0 -56,9 -118,0 -69,8 -49,9

Kendi Hesabına -19,3 -34,5 -37,0 -20,9 -21,5 -37,8 -41,3 -32,8 -30,8 -26,1 -20,5

Toplam -20,9 -27,7 -38,1 -25,9 -23,1 -36,2 -40,3 -32,3 -32,2 -23,9 -23,5

q2

2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013

Ücretli ve Yevmiyeli -4,1 -4,4 -10,0 -4,9 -4,1 -16,9 -15,2 -12,5 -14,7 -11,7 -11,8

İşveren -2,8 8,7 -10,1 -1,4 -26,2 -25,7 -29,2 -55,6 -40,7 -23,0 -12,4

Kendi Hesabına 5,1 4,1 -2,5 2,9 -0,4 -8,8 -6,3 -9,4 -6,9 -3,6 -5,7

Toplam -2,8 -2,8 -9,1 -4,1 -4,4 -14,3 -14,8 -14,1 -14,7 -14,1 -10,7

q3

2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013

Ücretli ve Yevmiyeli 3,8 2,1 -1,2 0,4 2,9 -5,0 -4,4 -3,0 -1,8 -4,7 -2,4

İşveren 11,2 12,0 -9,2 7,2 -2,9 -8,9 -7,3 -5,5 -10,7 -17,0 -18,8

Kendi Hesabına 16,4 11,9 8,7 9,1 10,7 -1,5 1,0 1,6 -0,2 2,8 -1,6

Toplam 5,8 4,3 -0,6 1,0 3,4 -5,9 -4,7 -3,1 -3,9 -4,4 -4,8

q4

2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013


İşveren 15,8 12,0 0,0 1,5 17,9 6,0 4,1 -1,0 1,2 -2,1 0,7

Kendi Hesabına 27,4 11,9 18,1 18,2 15,7 9,9 14,2 12,8 15,8 8,8 12,1

Toplam 13,0 11,8 9,3 7,4 10,2 5,0 6,8 3,8 4,6 5,0 5,4

q5

2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013


İşveren 44,6 20,4 36,1 34,5 39,1 38,0 40,3 36,5 38,0 27,2 32,3

Kendi Hesabına 43,0 22,0 32,9 37,8 39,0 36,2 33,9 35,3 37,0 34,3 27,6


199

199

EK 14. Gelir Grupları Ayrımında Hanehalkı Reisinin Çalıştığı Sektöre göre Hanehalkı Tasarruf Oranları (Yüzde)

q1

2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013

Tarım -21,0 -35,4 -37,8 -26,1 -26,1 -34,6 -40,3 -31,7 -32,1 -20,1 -20,5

Sanayi -25,5 -25,8 -36,1 -21,5 -28,2 -42,5 -36,3 -31,4 -38,2 -24,4 -26,3

İnşaat 6,1 -25,5 0,0 -33,5 -36,5 -35,7 -48,1 -42,8 -39,9 -25,1 -30,7

Hizmetler -22,6 -28,4 -38,9 -23,8 -15,0 -44,6 -41,7 -36,2 -33,5 -36,5 -26,9

Toplam -20,9 -27,7 -38,1 -25,9 -23,1 -36,2 -40,3 -32,3 -32,2 -23,9 -23,5

q2

2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013

Tarım 6,0 0,9 -1,3 5,1 1,1 -4,1 -1,4 -6,7 -1,4 1,8 -0,7

Sanayi -2,2 -4,4 -8,7 -4,6 -7,6 -12,3 -12,8 -13,2 -14,4 -11,4 -9,4

İnşaat -19,2 -3,7 25,4 -3,8 -6,0 -54,3 -33,9 -12,7 -15,6 -11,3 -14,9

Hizmetler -3,2 0,1 -9,9 -4,5 -3,6 -19,7 -14,4 -15,3 -17,5 -13,7 -6,6

Toplam -2,8 -2,8 -9,1 -4,1 -4,4 -14,3 -14,8 -14,1 -14,7 -14,1 -10,7

q3

2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013

Tarım 18,9 11,3 11,6 10,6 8,9 9,5 3,2 7,3 2,4 5,1 3,2

Sanayi 6,5 5,1 3,9 1,0 4,0 -6,0 -3,0 -4,0 -3,6 -1,8 -4,1

İnşaat 8,1 4,0 -6,2 -0,8 3,9 -13,8 -6,3 -3,8 -5,4 -12,1 -4,6

Hizmetler 5,6 4,2 -2,0 2,6 3,9 -6,4 -4,3 -3,3 -1,5 -4,4 -4,1

Toplam 5,8 4,3 -0,6 1,0 3,4 -5,9 -4,7 -3,1 -3,9 -4,4 -4,8

q4

2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013

Tarım 31,0 28,9 24,4 10,5 18,7 9,5 24,7 10,6 23,6 13,8 20,5

Sanayi 10,3 15,4 13,3 6,9 9,1 -6,0 10,0 4,8 6,1 2,0 7,6

İnşaat 7,8 10,3 7,7 0,8 10,1 -13,8 0,7 4,8 -0,6 5,8 0,8

Hizmetler 13,7 11,2 6,5 10,8 11,9 -6,4 5,5 4,8 1,9 4,8 5,4

Toplam 13,0 11,8 9,3 7,4 10,2 5,0 6,8 3,8 4,6 5,0 5,4

200

200

EK 14. Gelir Grupları Ayrımında Hanehalkı Reisinin Çalıştığı Sektöre göre Hanehalkı Tasarruf Oranları (Devamı)

q5

2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013

Tarım 49,9 46,9 34,1 36,9 37,9 45,6 30,1 40,3 44,7 37,2 35,8

Sanayi 33,8 34,5 26,8 20,9 21,3 28,8 19,1 25,3 26,9 19,1 25,6

İnşaat 26,0 44,0 15,4 16,6 31,5 20,4 29,5 25,0 33,2 21,6 25,6

Hizmetler 33,2 33,7 27,5 29,5 29,9 26,4 29,5 25,3 22,7 22,4 21,3


201

201

EK 15. Gelir Grupları Ayrımında Kent ve Kırda Yaşama Durumuna göre Hanehalkı Tasarruf Oranları

(Yüzde)

q1

2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013

Kent -24,2 -28,3 -36,4 -27,8 -25,6 -43,2 -43,5 -38,2 -35,7 -27,8 -24,9

Kır -16,1 -27,0 -40,2 -23,9 -20,7 -28,8 -37,8 -26,9 -28,7 -20,2 -22,0

Toplam -20,9 -27,7 -38,1 -25,9 -23,1 -36,2 -40,3 -32,3 -32,2 -23,9 -23,5

q2

2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013

Kent -5,1 -5,2 -9,8 -5,2 -7,7 -18,6 -17,9 -15,0 -17,3 -15,7 -12,7

Kır 1,7 2,1 -7,7 -2,3 1,3 -5,9 -9,4 -12,3 -9,7 -11,1 -6,6

Toplam -2,8 -2,8 -9,1 -4,1 -4,4 -14,3 -14,8 -14,1 -14,7 -14,1 -10,7

q3

2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013

Kent 3,0 3,1 -1,7 -0,3 1,0 -7,7 -7,1 -4,4 -5,7 -6,5 -7,0

Kır 13,2 7,6 2,7 4,6 8,6 -1,3 1,4 0,7 0,6 0,8 0,9

Toplam 5,8 4,3 -0,6 1,0 3,4 -5,9 -4,7 -3,1 -3,9 -4,4 -4,8

q4

2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013

Kent 9,7 9,9 6,7 5,6 9,2 3,1 4,6 2,9 1,9 2,8 3,9

Kır 24,6 18,7 18,2 13,9 14,4 11,9 15,1 6,6 14,8 12,6 10,4

Toplam 13,0 11,8 9,3 7,4 10,2 5,0 6,8 3,8 4,6 5,0 5,4

q5

2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013

Kent 29,9 29,9 23,3 22,8 23,7 23,9 26,1 22,7 22,2 19,6 20,8

Kır 45,2 43,0 29,0 33,2 37,1 37,9 29,7 32,3 34,9 28,6 30,9


202

202

EK 16. Hanehalkı Tipine göre Hanehalkı Tüketim Harcamalarının Dağılımı (Yüzde, Pay)

Tek Çocuklu Aile

2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014




Konut ve kira 29,5 28,8 26,9 28,1 30,5 29,5 28,7 26,9 25,8 25,1 24,4 23,8


5,8 6,3 6,9 6,3 5,6 5,6 5,8 6,1 6,0 6,7 6,5 6,3

Sağlık 2,5 1,8 2,2 2,1 2,1 2,1 2,2 2,0 1,7 1,8 2,3 2,0

Ulaştırma 11,8 9,6 14,7 14,0 12,2 15,7 15,4 17,1 19,9 19,7 19,0 19,9

Haberleşme 4,7 4,9 4,6 4,6 4,7 4,5 4,5 4,2 4,2 4,0 4,3 3,8






İki Çocuklu Aile

2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014




Konut ve kira 28,0 26,0 25,8 26,5 27,2 28,5 27,8 26,2 24,3 24,1 23,6 22,7


5,6 6,8 6,1 5,8 5,2 5,6 6,1 6,0 6,1 6,4 6,3 6,4

Sağlık 1,8 2,0 1,7 1,7 2,5 1,3 1,5 1,8 1,8 1,5 1,7 2,0

Ulaştırma 10,7 11,5 14,0 15,1 11,7 16,1 14,5 16,1 19,1 19,2 19,0 20,4

Haberleşme 4,5 4,6 4,5 4,3 4,7 4,6 4,4 4,2 4,1 4,0 4,1 4,0




203

203

EK 16. Hanehalkı Tipine göre Hanehalkı Tüketim Harcamalarının Dağılımı (Devamı)



Üç ve Daha Fazla Çocuklu Aile

2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014




Konut ve kira 25,0 23,8 23,2 26,1 25,7 25,7 25,3 25,1 23,6 23,7 21,9 22,6


5,4 6,0 7,3 6,3 6,2 5,5 5,9 6,4 6,4 6,8 6,8 6,3

Sağlık 1,6 2,2 1,9 2,1 1,7 1,3 1,3 1,7 1,6 1,5 1,8 1,8

Ulaştırma 8,9 9,1 10,4 10,5 11,2 13,8 13,9 14,0 15,8 15,6 16,5 18,2

Haberleşme 4,0 4,2 4,6 4,1 4,2 4,5 4,2 4,0 3,9 3,6 3,8 3,9






Çocuksuz Çift

2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014




Konut ve kira 33,7 32,3 30,0 31,7 35,9 34,3 32,0 29,8 28,9 29,3 28,3 27,1


6,1 6,6 6,5 6,8 6,8 6,4 7,6 7,5 7,7 7,6 7,6 8,1

Sağlık 2,8 3,3 3,6 2,6 2,7 3,1 2,6 3,2 2,3 2,4 2,4 2,4

Ulaştırma 7,8 8,2 13,3 12,9 9,5 11,8 12,7 15,6 17,0 16,0 18,2 17,4

204

204


Haberleşme 4,1 4,2 3,8 3,6 3,9 3,9 3,7 3,8 3,5 3,6 3,3 3,2






Ataerkil veya Geniş Aile

2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014




Konut ve kira 24,0 23,4 22,4 23,7 25,2 26,4 24,7 24,1 22,9 23,5 22,4 21,7


6,3 6,9 7,5 6,4 6,2 6,2 5,9 6,0 6,5 6,5 6,0 7,3

Sağlık 2,5 2,4 2,4 2,8 2,9 2,2 2,2 2,3 2,0 1,9 2,0 2,2

Ulaştırma 9,3 9,1 10,9 12,9 11,4 13,3 12,8 13,8 15,7 16,1 17,4 16,6

Haberleşme 4,0 4,1 3,8 4,1 4,5 4,1 4,0 4,0 3,7 3,9 3,7 3,7





Tek Yetişkinli Aile

2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014





Konut ve kira 37,0 34,6 34,1 36,7 37,3 39,5 37,2 38,8 33,5 32,4 32,3 32,9

205

205



4,8 7,8 6,2 6,0 6,2 6,0 6,4 6,4 6,3 6,6 6,7 6,6

Sağlık 2,9 2,0 2,5 1,7 2,1 1,8 1,9 2,1 1,9 2,1 2,1 2,5

Ulaştırma 5,9 5,3 10,1 8,2 7,4 6,7 8,3 7,5 12,0 12,4 11,1 12,0

Haberleşme 4,4 4,8 4,8 4,0 4,8 4,2 4,4 4,0 4,2 4,1 4,4 3,6






Bir arada Yaşayan Kişiler

2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014




Konut ve kira 27,9 34,6 28,4 29,0 36,9 32,7 31,4 28,3 25,4 30,0 27,9 24,2


6,2 7,8 5,7 4,6 4,6 4,0 5,7 4,6 4,5 4,2 4,2 3,8

Sağlık 1,1 2,0 2,0 2,5 2,8 2,0 1,6 1,9 2,5 2,5 2,0 1,4

Ulaştırma 22,9 5,3 10,7 12,3 4,8 10,2 11,0 16,4 17,9 13,1 13,1 22,1

Haberleşme 4,2 4,8 5,3 4,3 5,4 4,5 4,6 4,5 6,2 5,7 5,1 4,5






Kaynak: TÜİK Hanehalkı Tüketim İstatistikleri Not 1: TÜİK tarafından 2007 yılından itibaren yeni nüfus projeksiyonları kullanılmaktadır. Not 2: TÜİK tarafından 2014 yılında örneklem tasarımında yeni idari bölünüş temel alınmıştır.

206

206

EK 17. Durbin-Wu-Hausmann İçsellik Testi ve Gelir Değişkeni İçin Kullanılan Araç Değişkenlerin Uygunluk Testi (Tüm Örneklem ve Hanehalkı Temel Gelir Kaynağına göre Belirlenen Alt Gruplar, 2003-2013)

a) İçsellik Testi

Ho: Değişken dışsaldır.

Tüm Maaş ve

ücret geliri Müteşebbi

s geliri Mülk geliri

Transfer geliri

Emeklilik geliri

Durbin (score) chi2(1)

513.934

(p = 0.000)

115.249

(p = 0.000)

77.4757

(p = 0.000)

12.9665

(p = 0.000)

21.6726

(p = 0.000)

149.593

(p = 0.000)

Wu-Hausman F değeri

516.093

(p = 0.000)

115.433

(p = 0.000)

77.6316

(p = 0.000)

12.8843

(p = 0.000)

21.6658

(p = 0.000)

150.463

(p = 0.000)

b) Uygunluk Testi

Ho: Araç değişkenler uygun değildir.

Tüm Maaş ve



Transfer geliri

Emeklilik geliri

F Değeri 8497.56

(p = 0.000)

3998.55

(p = 0.000) 1771.69

(p = 0.000)

176.804

(p = 0.000)

1854.34

(p = 0.000)

914.877

(p = 0.000)

207

207

EK

18.

3’e

r Y

ıllık

Dön

emle

r İt

ibar

ıyla

Han

ehal

kı T

asar

rufla

rını

n B

elir

leyi

cile

rine

İliş

kin

Yap

ılan

Ara

ç D

eğiş

ken

Ana

lizi

Sonu

çlar

ı-2SL

S

20

03-2

005

20

06-2

008

20

09-2

011

20

11-2

013

Bağ

ımlı

Değ

işken

:Han

ehal

kı T

asar

ruf O

ranı

K

atsa

yı

p de

ğeri

Kat

sayı

p

değe

ri

K

atsa

yı

p de

ğeri

Kat

sayı

p

değe

ri

Ara

ç de

ğişk

enle

rle

tahm

in e

dile

n In

(Ree

l Gel

ir)

0.16

8 0.

000

0.

145

0.00

0

0.18

9 0.

000

0.

119

0.00

0 Tü

ketic

i kre

disi

/GSY

H

-0.0

18

0.00

0

-0.0

20

0.00

1

-0.0

05

0.20

3

0.00

3 0.

465

Han

e re

isin

in iş

siz o

lma

duru

mu

-0.0

37

0.00

4

-0.0

19

0.27

2

-0.0

02

0.90

5

-0.0

12

0.44

2 H

aned

e ça

lışan

kad

ın o

ranı

0.

068

0.00

0

0.08

3 0.

000

0.

138

0.00

0

0.13

9 0.

000

Ken

tte

yaşa

ma

duru

mu

-0.0

34

0.00

0

-0.0

38

0.00

0

-0.0

29

0.00

0

-0.0

25

0.00

0 H

.rei

sini

n ka

mu

sağl

ık si

gort

asın

a sa

hip

olm

a du

rum

u 0.

000

0.97

5

-0.0

05

0.01

0

-0.0

04

0.65

9

0.00

0 0.

996

Han

enin

gen

ç ba

ğım

lılık

ora

nı

-0.0

75

0.00

0

-0.0

63

0.00

0

-0.0

83

0.00

0

-0.1

08

0.00

0 H

anen

in y

aşlı

bağı

mlıl

ık o

ranı

0.

085

0.00

0

0.11

9 0.

000

0.

162

0.00

0

0.11

7 0.

000

Han

edek

i bir

eyle

rin

orta

lam

a eğ

itim

süre

si

-0.0

06

0.00

0

-0.0

05

0.00

0

-0.0

09

0.00

0

-0.0

07

0.00

0 H

anen

in fa

iz g

elir

i eld

e et

me

duru

mu

0.00

9 0.

184

0.

019

0.03

1

0.02

1 0.

067

0.

024

0.05

3 H

anen

in b

irin

ci k

onut

sahi

pliğ

i 0.

028

0.00

0

0.03

5 0.

000

0.

002

0.78

5

0.01

7 0.

004

Han

enin

ikin

ci k

onut

sahi

pliğ

i -0

.021

0.

024

-0

.016

0.

173

-0

.010

0.

310

0.

013

0.18

4 H

anen

in a

rsa

sahi

pliğ

i -0

.018

0.

112

-0

.031

0.

020

-0

.008

0.

461

-0

.019

0.

082

Düş

ük g

elir

gru

bund

a sıc

ak su

ya e

rişi

m d

urum

u -0

.175

0.

000

-0

.204

0.

000

-0

.164

0.

000

-0

.144

0.

000

Yıl

kukl

a de

ğişk

eni

2.31

0 0.

000

-0

.038

0.

000

-0

.021

0.

068

-0

.001

0.

954

Sabi

t -3

.657

0.

000

-1

.03

0.00

0

-1.6

15

0.00

0

-1.1

12

0.00

0 K

ayna

k: T

ÜİK

Han

ehal

kı B

ütçe

Ank

etle

ri ve

Yaz

ar H

esap

lam

alar

ı N

ot: 2

003-

2005

yıll

arın

ı kap

saya

n dö

nem

için

yıl

kukl

a de

ğişk

eni 2

005

yılı,

200

6-20

08 y

ıllar

ını k

apsa

yan

döne

m iç

in y

ıl ku

kla

deği

şken

i 200

8 yı

lı, 2

009-

2011

yı

lların

ı ka

psay

an d

önem

içi

n yı

l ku

kla

deği

şken

i 20

09 y

ılı v

e 20

11-2

013

yılla

rını

kaps

ayan

dön

em i

çin

yıl

kukl

a de

ğişk

eni

2013

yılı

dır.

208

208

EK 19. Gelir Grupları ile Etkileşimi İçeren Hanehalkı Tasarruflarının

Belirleyicilerine İlişkin Regresyon Analizi Sonuçları (2003-2013)

Bağımlı Değişken:Hanehalkı Tasarruf Oranı Katsayı. p değeri

In(Reel Gelir) 0.403 0.000

2. gelir grubu kukla değişkeni* In(Reel Gelir) -0.143 0.000



5. gelir grubu kukla değişkeni* In(Reel Gelir) -0.164 0.000 Tüketici kredisi/GSYH -0.049 0.000

2. gelir grubu kukla değişkeni* Tüketici kredisi/GSYH 0.030 0.001



5. gelir grubu kukla değişkeni* Tüketici kredisi/GSYH 0.036 0.000 Hanehalkı reisinin işsiz olma durumu 0.028 0.081

2. gelir grubu kukla değişkeni* Hanehalkı reisinin işsiz olma durumu 0.002 0.944

3. gelir grubu kukla değişkeni* Hanehalkı reisinin işsiz olma durumu 0.012 0.586

4. gelir grubu kukla değişkeni* Hanehalkı reisinin işsiz olma durumu -0.035 0.155

5. gelir grubu kukla değişkeni* Hanehalkı reisinin işsiz olma durumu -0.006 0.800 Hanede çalışan kadın oranı 0.023 0.229

2. gelir grubu kukla değişkeni* Hanede çalışan kadın oranı 0.067 0.007



5. gelir grubu kukla değişkeni* Hanede çalışan kadın oranı 0.059 0.009 Kentte yaşama durumu -0.054 0.000

2. gelir grubu kukla değişkeni* Kentte yaşama durumu 0.010 0.305

3. gelir grubu kukla değişkeni* Kentte yaşama durumu -0.002 0.815

4. gelir grubu kukla değişkeni* Kentte yaşama durumu -0.020 0.039

5. gelir grubu kukla değişkeni* Kentte yaşama durumu -0.040 0.000 Hanehalkı reisinin kamu sağlık sigortasına sahip olma durumu 0.008 0.048 2. gelir grubu kukla değişkeni* Hanehalkı reisinin kamu sağlık sigortasına sahip olma durumu -0.002 0.699 3. gelir grubu kukla değişkeni* Hanehalkı reisinin kamu sağlık sigortasına sahip olma durumu -0.012 0.025 4. gelir grubu kukla değişkeni* Hanehalkı reisinin kamu sağlık sigortasına sahip olma durumu -0.033 0.000 5. gelir grubu kukla değişkeni* Hanehalkı reisinin kamu sağlık sigortasına sahip olma durumu -0.020 0.002 Hanenin genç bağımlılık oranı -0.179 0.000

2. gelir grubu kukla değişkeni* Hanenin genç bağımlılık oranı 0.112 0.000

3. gelir grubu kukla değişkeni* Hanenin genç bağımlılık oranı 0.120 0.000 4. gelir grubu kukla değişkeni* Hanenin genç bağımlılık oranı 0.102 0.000

5. gelir grubu kukla değişkeni* Hanenin genç bağımlılık oranı 0.082 0.000

209209

EK 19. Gelir Grupları ile Etkileşimi İçeren Hanehalkı Tasarruflarının Belirleyicilerine İlişkin Regresyon Analizi Sonuçları (2003-2013) (Devamı)

Hanenin yaşlı bağımlılık oranı 0.175 0.000

2. gelir grubu kukla değişkeni* Hanenin yaşlı bağımlılık oranı 0.016 -0.106



5. gelir grubu kukla değişkeni* Hanenin yaşlı bağımlılık oranı 0.020 -0.158 Hanedeki bireylerin ortalama eğitim süresi -0.036 0.000

2. gelir grubu kukla değişkeni* Hanedeki bireylerin ortalama eğitim süresi 0.021 0.000



5. gelir grubu kukla değişkeni* Hanedeki bireylerin ortalama eğitim süresi 0.022 0.000 Hanenin faiz geliri elde etme durumu -0.062 0.038

2. gelir grubu kukla değişkeni* Hanenin faiz geliri elde etme durumu -0.003 0.920

3. gelir grubu kukla değişkeni* Hanenin faiz geliri elde etme durumu 0.058 0.062

4. gelir grubu kukla değişkeni* Hanenin faiz geliri elde etme durumu 0.044 0.153

5. gelir grubu kukla değişkeni* Hanenin faiz geliri elde etme durumu 0.058 0.055 Hanenin birinci konut sahipliği 0.011 0.170

2. gelir grubu kukla değişkeni* Hanenin birinci konut sahipliği -0.015 0.128



5. gelir grubu kukla değişkeni* Hanenin birinci konut sahipliği -0.030 0.001 Hanenin ikinci konut sahipliği -0.105 0.000

2. gelir grubu kukla değişkeni* Hanenin ikinci konut sahipliği 0.064 0.031



5. gelir grubu kukla değişkeni* Hanenin ikinci konut sahipliği 0.068 0.010 Hanenin arsa sahipliği -0.035 0.144

2. gelir grubu kukla değişkeni* Hanenin arsa sahipliği -0.007 0.804



5. gelir grubu kukla değişkeni* Hanenin arsa sahipliği 0.013 0.609 2005 yılı kukla değişkeni 5.616 0.000 2006 yılı kukla değişkeni 5.874 0.000 2007 yılı kukla değişkeni 5.849 0.000 2008 yılı kukla değişkeni 5.781 0.000 2009 yılı kukla değişkeni 5.820 0.000 2010 yılı kukla değişkeni 5.974 0.000 2011 yılı kukla değişkeni 6.026 0.000 2012 yılı kukla değişkeni 6.144 0.000 2013 yılı kukla değişkeni 6.273 0.000

2. gelir grubu kukla değişkeni* 2005 yılı kukla değişkeni -2.048 0.000

210210

EK 19. Gelir Grupları ile Etkileşimi İçeren Hanehalkı Tasarruflarının Belirleyicilerine İlişkin Regresyon Analizi Sonuçları (2003-2013) (Devamı)

3. gelir grubu kukla değişkeni* 2005 yılı kukla değişkeni -1.599 0.000 4. gelir grubu kukla değişkeni* 2005 yılı kukla değişkeni -1.517 0.000 5. gelir grubu kukla değişkeni* 2005 yılı kukla değişkeni -2.372 0.000

2. gelir grubu kukla değişkeni* 2006 yılı kukla değişkeni -2.189 0.000 3. gelir grubu kukla değişkeni* 2006 yılı kukla değişkeni -1.772 0.000 4. gelir grubu kukla değişkeni* 2006 yılı kukla değişkeni -1.682 0.000 5. gelir grubu kukla değişkeni* 2006 yılı kukla değişkeni -2.535 0.000







2. gelir grubu kukla değişkeni* 2013 yılı kukla değişkeni -2.523 0.000 3. gelir grubu kukla değişkeni* 2013 yılı kukla değişkeni -2.028 0.000 4. gelir grubu kukla değişkeni* 2013 yılı kukla değişkeni -1.890 0.000 5. gelir grubu kukla değişkeni* 2013 yılı kukla değişkeni -2.903 0.000 2. gelir grubu kukla değişkeni* Sabit terim 2.984 0.000 3. gelir grubu kukla değişkeni* Sabit terim 2.285 0.000 4. gelir grubu kukla değişkeni* Sabit terim 2.239 0.000 5. gelir grubu kukla değişkeni* Sabit terim 3.530 0.000 Sabit terim -8.659 0.000 Kaynak: TÜİK Hanehalkı Bütçe Anketleri ve Yazar Hesaplamaları

211

211

EK

20.

Han

ehal

kı T

asar

rufla

rını

n B

elir

leyi

cile

rine

İliş

kin

Yap

ılan

Ara

ç D

eğiş

ken

Ana

lizi

Sonu

çlar

ı- 2S

LS,

1.

Aşa

ma

(Tüm

Ö

rnek

lem

ve

Han

ehal

kı T

emel

Gel

ir k

ayna

ğına

gör

e B

elir

lene

n A

lt G

rupl

ar, 2

003-

2013

)

T

üm

Maa

ş ve

ücre

t ge

liri

Müt

eşeb

bis g

elir

i M

ülk

gelir

i T

rans

fer

gelir

i E

mek

lilik

gel

iri

Bağ

ımlı

Değ

işke

n: H

aneh

alkı

Kul

lanı

labi

lir

Gel

iri

Kat

sayı

t

Değ

eri

Kat

sayı

t

Değ

eri

Kat

sayı

t

Değ

eri

Kat

sayı

t

Değ

eri

Kat

sayı

t

Değ

eri

Kat

sayı

t

Değ

eri

Tük

etic

i kre

disi

/GSY

H

0,05

1***

16,0

0,

048**

* 11

,6

0,05

5***

7,5

0,03

7 1,

2 0,

051**

* 4,

9 0,

067**

* 13

,6

Han

ehal

kı r

eisi

nin

işsi

z ol

ma

duru

mu

-0,2

21**

* -2

4,9

-0,1

96**

* -1

8,6

-0,3

52**

* -8

,6

-0,3

50**

* -5

,3

-0,1

07**

* -5

,4

-0,0

75**

* -4

,8

Han

ede

çalış

an k

adın

ora

nı

0,20

4***

24,6

0,

251**

* 23

,0

-0,1

44**

* -6

,7

0,26

6***

2,8

0,09

1***

3,8

0,20

6***

13,7

Ken

tte y

aşam

a du

rum

u 0,

108**

* 31

,0

0,12

9***

27,1

0,

141**

* 15

,9

0,14

3***

4,2

0,15

2***

14,5

0,

100**

* 18

,5

Han

ehal

kı r

eisi

nin

kam

u sa

ğlık

sigo

rtas

ına

sahi

p ol

ma

duru

mu

-0,0

04**

-2

,0

0,00

8***

2,8

0,00

7**

1,9

0,06

6***

3,4

-0,0

02

-0,4

0,

013

1,5

Han

enin

gen

ç ba

ğım

lılık

ora

nı

0,16

5***

21,6

0,

024**

2,

5 0,

141**

* 7,

2 0,

384**

* 4,

3 0,

167**

* 7,

3 0,

276**

* 14

,6

Han

enin

yaş

lı ba

ğım

lılık

ora

nı

-0,0

98**

* -1

3,7

0,40

4***

16,3

0,

343**

* 8,

2 -0

,037

-0

,9

-0,1

31**

* -8

,9

0,00

3 0,

4

Han

edek

i bir

eyle

rin

orta

lam

a eğ

itim

süre

si

0,06

5***

132,

6 0,

064**

* 98

,3

0,07

6***

51,2

0,

080**

* 19

,5

0,04

7***

29,3

0,

055**

* 77

,1

Han

enin

faiz

gel

iri e

lde

etm

e du

rum

u 0,

223**

* 43

,2

0,25

3***

43,9

0,

333**

* 14

,9

0,12

2***

3,9

0,20

1***

6,9

0,21

1***

23,2

Han

enin

bir

inci

kon

ut sa

hipl

iği

0,19

6***

61,5

0,

214**

* 56

,9

0,20

9***

23,0

0,

104**

* 2,

5 0,

127**

* 12

,5

0,12

8***

20,3

Han

enin

ikin

ci k

onut

sahi

pliğ

i 0,

281**

* 47

,3

0,26

8***

30,0

0,

337**

* 24

,0

0,27

8***

8,2

0,20

7***

8,5

0,15

9***

21,4

Han

enin

ars

a sa

hipl

iği

0,15

5***

22,0

0,

145**

* 15

,0

0,19

8***

11,6

0,

174**

* 3,

9 0,

119**

* 4,

3 0,

066**

* 6,

9

Düş

ük g

elir

gru

bund

a sı

cak

suya

eri

şim

du

rum

u -0

,843

***

-153

,7

-0,8

51**

* -1

13,5

-1

,088

***

-70,

4 -1

,214

***

-22,

7 -0

,732

***

-58,

1 -0

,539

***

-59,

2

2005

yılı

kuk

la d

eğiş

keni

-1

3,90

9***

-10

11,0

-

13,9

15**

* -7

72,6

-

13,9

16**

* -4

29,3

-

13,9

02**

* -9

8,2

-13

,903

***

-309

,1

-13

,905

***

-647

,6

2006

yılı

kuk

la d

eğiş

keni

-1

4,08

6***

-697

,2

-13

,939

***

-530

,0

-14

,102

***

-294

,0

-14

,219

***

-67,

4 -

14,1

06**

* -2

13,5

-

14,2

40**

* -4

07,3

212

212

EK

20.

Han

ehal

kı T

asar

rufla

rını

n B

elir

leyi

cile

rine

İliş

kin

Yap

ılan

Ara

ç D

eğiş

ken

Ana

lizi

Sonu

çlar

ı- 2S

LS,

1. A

şam

a (T

üm

Örn

ekle

m v

e H

aneh

alkı

Tem

el G

elir

kay

nağı

na g

öre

Bel

irle

nen

Alt

Gru

plar

, 200

3-20

13) (

Dev

amı)

2007

yılı

kuk

la d

eğiş

keni

-1

4,03

7***

-537

,0

-13

,984

***

-406

,6

-14

,105

***

-229

,7

-13

,956

***

-52,

2 -

14,0

45**

* -1

64,2

-

14,1

27**

* -3

47,6

2008

yılı

kuk

la d

eğiş

keni

-1

4,10

7***

-481

,0

-14

,036

***

-363

,0

-14

,205

***

-205

,5

-14

,003

***

-47,

1 -

14,1

38**

* -1

46,9

-

14,2

29**

* -3

13,3

2009

yılı

kuk

la d

eğiş

keni

-1

4,16

8***

-426

,3

-14

,076

***

-321

,4

-14

,285

***

-183

,3

-14

,000

***

-41,

4 -

14,1

89**

* -1

30,6

-

14,3

05**

* -2

76,5

2010

yılı

kuk

la d

eğiş

keni

-1

4,25

8***

-358

,0

-14

,172

***

-270

,1

-14

,362

***

-153

,8

-14

,082

***

-34,

8 -

14,2

23**

* -1

09,2

-

14,4

36**

* -2

33,0

2011

yılı

kuk

la d

eğiş

keni

-1

4,27

2***

-318

,1

-14

,200

***

-240

,2

-14

,337

***

-136

,3

-14

,069

***

-30,

9 -

14,2

58**

* -9

7,0

-14

,491

***

-207

,6

2012

yılı

kuk

la d

eğiş

keni

-1

4,33

4***

-289

,1

-14

,239

***

-217

,9

-14

,475

***

-124

,6

-14

,179

***

-28,

2 -

14,3

06**

* -8

8,0

-14

,570

***

-188

,9

2013

yılı

kuk

la d

eğiş

keni

-1

4,46

9***

-253

,1

-14

,370

***

-190

,7

-14

,637

***

-109

,4

-14

,206

***

-24,

5 -

14,4

53**

* -7

7,1

-14

,736

***

-165

,7

Kiş

i baş

ına

düşe

n od

a sa

yısı

-0

,061

***

-26,

0 -0

,074

***

-19,

9 0,

003

0,4

-0,0

09

-0,5

0,

006

1,2

-0,0

34**

* -9

,8

Sıca

k su

ya e

rişi

m d

urum

u 0,

499**

* 13

4,7

0,46

4***

94,9

0,

535**

* 59

,6

0,83

9***

19,5

0,

688**

* 58

,5

0,24

9***

42,3

Sabi

t ter

im

21,8

24**

* 17

39,8

21

,827

***

1310

,8

21,8

32**

* 70

7,5

21,6

07**

* 17

7,0

21,4

55**

* 52

2,2

21,8

70**

* 10

16,9

Göz

lem

sayı

sı

116.

883

56

.489

26.1

64

1.

912

10

.754

21.5

68

M

odel

e ili

şkin

p d

eğer

i>ch

i2

0.00

0

0.00

0

0.00

0

0.00

0

0.00

0

0.00

0

Kay

nak:

TÜ

İK H

aneh

alkı

Büt

çe A

nket

leri

ve Y

azar

Hes

apla

mal

arı

Not

: ‘*’

yüz

de 1

0, ‘*

*’ y

üzde

5, ‘

***’

yüz

de 1

ista

tistik

sel a

nlam

lılık

düz

eyin

i ifa

de e

tmek

tedi

r.

213

213

EK 21. Durbin-Wu-Hausmann İçsellik Testi ve Gelir Değişkeni İçin Kullanılan Araç Değişkenlerin Uygunluk Testi (Çalışan Hanehalklarını Kapsayan Tüm Örneklem ve Hanehalkı Temel Gelir Kaynağına göre Belirlenen Alt Gruplar, 2003-2013)

a)İçsellik Testi

Ho: Değişken dışsaldır.

Tüm Maaş ve

ücret geliri

Müteşebbis geliri

Mülk geliri

Transfer geliri

Emeklilik geliri

Durbin (score) chi2(1)

260.219

(p = 0.000)

92.6715

(p = 0.000)

69.7898

(p = 0.000)

0.395143

(p = 0.529)

1.0478

(p = 0.306)

62.192

(p = 0.000)

Wu-Hausman F değeri

260.979

(p = 0.000)

92.8033

(p = 0.000)

69.9211

(p = 0.000)

0.377397

(p = 0.539)

1.03753

(p = 0.308)

62.6354

(p = 0.000)

b) Uygunluk Testi

Ho: Araç değişkenler uygun değildir.

Tüm Maaş ve



Transfer geliri

Emeklilik geliri

F Değeri 5321.66

(p = 0.000)

3245.32

(p = 0.000)

1679.51

(p = 0.000)

30.4971

(p = 0.000)

293.978

(p = 0.000)

168.836

(p = 0.000)

214

214

EK

22.

Çal

ışan

Han

ehal

klar

ını

Kap

saya

n H

aneh

alkı

Tas

arru

fları

nın

Bel

irle

yici

leri

ne İ

lişki

n Y

apıla

n A

raç

Değ

işken

Ana

lizi

Sonu

çlar

ı- 2S

LS,

1. A

şam

a (T

üm Ö

rnek

lem

ve

Han

ehal

kı T

emel

Gel

ir K

ayna

ğına

gör

e B

elir

lene

n A

lt G

rupl

ar, 2

003-

2013

)

Tüm

M

aaş v

e üc

ret g

elir

i M

üteş

ebbi

s gel

iri

Mül

k ge

liri

Tra

nsfe

r ge

liri

Em

eklil

ik g

elir

i

Bağ

ımlı

Değ

işke

n:

Han

ehal

kı

Kul

lanı

labi

lir G

elir

i K

atsa

yı

t Değ

eri

Kat

sayı

t D

eğer

i K

atsa

yı

t Değ

eri

Kat

sayı

t D

eğer

i K

atsa

yı

t Değ

eri

Kat

sayı

t D

eğer

i

Tük

etic

i kre

disi

/GSY

H

0,05

2***

13

,8

0,05

3***

11

,7

0,05

7***

7,5

0,06

1 0,8

0,01

1 0,4

0,04

4***

4,2

Sana

yi se

ktör

ünde

çal

ışan

0,16

6***

23

,0

0,15

0***

15

,0

0,18

8***

12

,0

0,43

9***

4,3

0,03

2 0,8

0,08

3***

4,7

İnşa

at se

ktör

ünde

çal

ışan

0,10

5***

11

,5

0,06

3***

5,5

0,14

2***

6,0

0,39

9***

2,8

0,11

4**

2,0

0,02

2 0,9

Hiz

met

ler

sekt

örün

de ç

alış

an

0,17

9***

28

,9

0,15

8***

16

,7

0,15

9***

14

,2

0,41

2***

5,9

0,11

6***

3,9

0,11

2***

9,3

İşve

ren

olar

ak ç

alış

an

0,48

4***

71

,9

- -

- -

- -

- -

- -

Ken

di h

esab

ına

çalış

an

0,12

1***

25

,5

- -

- -

- -

- -

- -

Han

ede

çalış

an k

adın

ora

nı

0,14

1***

14

,7

0,27

6***

23

,5

-0,040

* -1,8

0,01

0 0,1

-0,105

***

-2,6

0,03

8*

1,7

Ken

tte y

aşam

a du

rum

u 0,07

4***

16

,2

0,09

9***

18

,7

0,07

0***

6,8

-0,004

-0,1

0,03

4 1,2

0,06

7***

5,8

Han

ehal

kı r

eisi

nin

kam

u sa

ğlık

si

gort

asın

a sa

hip

olm

a du

rum

u 0,00

1 0,6

0,00

6***

1,9

0,00

6 1,5

0,09

0**

2,2

-0,014

-1,3

0,01

5 1,2

Han

enin

gen

ç ba

ğım

lılık

ora

nı

0,09

5***

10

,5

0,04

7***

4,4

0,12

4***

6,2

0,28

8**

1,9

0,20

2***

4,2

0,29

7***

8,8

Han

enin

yaş

lı ba

ğım

lılık

ora

nı

0,42

0***

17

,7

0,62

6***

16

,3

0,48

5***

9,9

0,40

0***

1,8

0,07

1 0,8

0,19

3***

5,8

Han

edek

i bir

eyle

rin

orta

lam

a eğ

itim

süre

si

0,06

5***

10

6,2

0,06

3***

88

,6

0,07

2***

46

,7

0,08

4***

9,6

0,05

6***

14

,7

0,05

8***

37

,1

Han

enin

faiz

gel

iri e

lde

etm

e du

rum

u 0,24

9***

41

,6

0,25

6***

41

,8

0,34

7***

15

,0

0,21

2***

3,4

0,22

6***

3,5

0,21

9***

11

,5

Han

enin

bir

inci

kon

ut sa

hipl

iği

0,20

9***

56

,2

0,22

0***

54

,4

0,22

4***

24

,0

-0,003

0,0

0,18

4***

7,6

0,09

3***

7,5

215

215

EK

22.

Çal

ışan

Han

ehal

klar

ını

Kap

saya

n H

aneh

alkı

Tas

arru

fları

nın

Bel

irle

yici

leri

ne İ

lişki

n Y

apıla

n A

raç

Değ

işken

Ana

lizi

Sonu

çlar

ı- 2S

LS,

1. A

şam

a (T

üm Ö

rnek

lem

ve

Han

ehal

kı T

emel

Gel

ir K

ayna

ğına

gör

e B

elir

lene

n A

lt G

rupl

ar, 2

003-

2013

) (D

evam

ı) H

anen

in ik

inci

kon

ut sa

hipl

iği

0,28

0***

37

,8

0,28

8***

29

,0

0,35

6***

24

,5

0,26

6***

4,0

0,23

9***

4,9

0,12

1***

8,7

Han

enin

ars

a sa

hipl

iği

0,15

1***

18

,0

0,15

3***

14

,7

0,19

0***

10

,8

0,15

9***

1,9

0,15

7***

2,6

0,04

6***

2,7

Düş

ük g

elir

gru

bund

a sı

cak

suya

er

işim

dur

umu

-0,874

***

-127

,0

-0,823

***

-102

,0

-1,068

***

-66,9

-1,226

* -10,2

-0,851

***

-29,7

-0,582

***

-30,6

2005

yılı

kuk

la d

eğiş

keni

-13,90

7***

-855

,0

-13,91

7***

-718

,0

-13,92

1***

-416

,6

-14,03

0***

-42,7

-13,76

6***

-115

,3

-13,86

0***

-311

,3

2006

yılı

kuk

la d

eğiş

keni

-14,01

4***

-590

,1

-13,96

8***

-496

,1

-14,09

9***

-285

,9

-14,12

3***

-29,9

-13,77

9***

-79,2

-14,15

3***

-200

,7

2007

yılı

kuk

la d

eğiş

keni

-14,03

1***

-454

,0

-14,00

8***

-379

,0

-14,11

4***

-223

,3

-14,27

7***

-22,7

-13,63

0***

-59,5

-13,97

9***

-164

,7

2008

yılı

kuk

la d

eğiş

keni

-14,10

1***

-405

,7

-14,06

2***

-337

,8

-14,21

4***

-199

,7

-14,23

3***

-20,4

-13,72

5***

-53,3

-14,08

4***

-148

,5

2009

yılı

kuk

la d

eğiş

keni

-14,15

7***

-360

,1

-14,10

7***

-299

,5

-14,29

8***

-178

,2

-14,22

0***

-18,0

-13,70

6***

-47,0

-14,14

9***

-131

,0

2010

yılı

kuk

la d

eğiş

keni

-14,24

7***

-302

,5

-14,21

0***

-251

,9

-14,38

1***

-149

,6

-14,46

5***

-15,3

-13,66

4***

-39,0

-14,20

3***

-109

,6

2011

yılı

kuk

la d

eğiş

keni

-14,25

8***

-268

,7

-14,24

2***

-224

,1

-14,36

1***

-132

,7

-14,41

9***

-13,5

-13,60

4***

-34,4

-14,22

9***

-97,4

2012

yılı

kuk

la d

eğiş

keni

-14,32

6***

-244

,3

-14,28

5***

-203

,4

-14,50

2***

-121

,3

-14,50

7***

-12,3

-13,64

5***

-31,2

-14,23

4***

-88,1

2013

yılı

kuk

la d

eğiş

keni

-14,46

4***

-214

,0

-14,42

5***

-178

,1

-14,66

8***

-106

,5

-14,64

2***

-10,8

-13,62

6***

-27,0

-14,37

4***

-77,1

Kiş

i baş

ına

düşe

n od

a sa

yısı

-0,050

***

-15,9

-0,066

***

-16,2

0,00

6***

0,9

0,09

7***

2,3

-0,039

***

-2,6

-0,011

***

-1,6

Sıca

k su

ya e

rişi

m d

urum

u 0,44

5***

10

0,8

0,44

0***

83

,1

0,51

5***

55

,0

0,64

8***

7,4

0,59

1***

22

,9

0,19

4***

17

,6

Sabi

t ter

im

21,673

***

1386

,5

21,684

***

1131

,2

21,759

***

683,5

21,485

***

76,1

21

,735

***

205,3

22,037

***

511,2

Göz

lem

sayı

sı

81.0

77

48

.363

24.4

26

52

6

2.34

2

5.42

0

Mod

ele

ilişk

in p

değ

eri>

chi2

0.

000

0.

000

0.

000

0.

000

0.

000

0.

000

K

ayna

k: T

ÜİK

Han

ehal

kı B

ütçe

Ank

etle

ri ve

Yaz

ar H

esap

lam

alar

ı N

ot: ‘

*’ y

üzde

10,

‘**’

yüz

de 5

, ‘**

*’ y

üzde

1 is

tatis

tikse

l anl

amlıl

ık d

üzey

ini i

fade

etm

ekte

dir.

216

216

KAYNAKLAR

ABDELKHALEK, T., F. ARESTOFF, N. M. FREİTAS, S.MAGE, “A Microeconometric Analysis of Household Saving Determinants in Morocco”, (çevrimiçi),https://basepub.dauphine.fr/bitstream/handle/123456789/5550/A27CA046d01.pdf?sequence=1&isAllowed=y, 20 Ağustos 2016.

ALVES, N., F. CARDOSO, “Household Saving in Portugal: Micro and Macroeconomic Evidence”, Economic Bulletin, 2010.

ARAS, O.N., “Türkiye’nin Kalkınma Sorunu ve Çözüm Noktasında Özel Finans Kurumları”, (çevrimiçi), http://journal.qu.edu.az/article_pdf/1020_234.pdf, 14 Temmuz 2015.

ARICAN, E., “Ricardocu Denklik Teoremi ve Teorilerde Kamu Açıklarına İlişkin Yaklaşımlar: Türkiye Ekonomisine İlişkin Bir Uygulama”, Marmara Üniversitesi İktisadi İdari Bilimler Dergisi, Vol.XX, No.1, 2005, pp.77-94.

ARISOY, İ., “Türkiye’de Yatırım, Tasarruf ve Sermaye Akışkanlığı Analiz”, Çukurova Üniversitesi İktisadi İdari Bilimler Dergisi, Vol.14, No.1, 2013, pp.69-80.

BARDT, H., ve M. GROEMLİNG, “Saving in Germany and The United States”, Ifo Institute for Economic Research at the University of Munich, In CESifo Forum Vol.1, No.2004, 2004 pp.40-47.

BARRETT, N.S., The Theory of Macroeconomics Policy, Second Edition, Prentice Hall, INC., Englewood Cliffs, New Jersey, 1975.

BAYAR, Y., “Financial Development and Domestic Savings in Emerging Asian Countries", Theoretical and Applied Economics, Vol.XXI (2014), No. 7(596), 2014, pp.55-66.

BHANDARİ, R., D. DHAKAL, G. PRADHAN ve K. P. UPADHYAYA, “Determinants of Private Saving in South Asia”, South Asia Economic Journal, Vol.8, No.2, 2007, pp.205-217.

BOLATOĞLU, N., “Türkiye’de Yurt içi Yatırım ve Yurt içi Tasarruf Oranları Arasındaki İlişki”, Ekonomik Yaklaşım, Vol.16, No.56, 2005, pp.19-32.

BOZKUŞ, S., Ş. ÜÇDOĞRUK, “Hanehalkı Tasarruf Tercihleri Türkiye Örneği”, 8. Türkiye Ekonometri ve İstatistik Kongresi, Malatya, 24-25 Mayıs 2007.

CHAMON, M., E. PRASAD, “Why Are Saving Rates of Urban Households in China Rising?”, IMF Working Paper, No. 08/145, June 2008.

CİLASUN, S.M., M.G.KIRDAR, “Türkiye’de Hanehalklarının Gelir, Tüketim ve Tasarruf Davranışlarının Yatay Kesitlerle Bir Analizi”, İktisat İşletme ve Finans, No.24, 2009, pp.9-46.

217

217

CORBO, V., “Latin America in the Global Economy: Challenges and Opportunities”, Richard Snape Lecture, , Australian Govermant Productivity Commission, Melbourne, November 2008.

CORBO, V., K. SCHMIDT-HEBBEL, “Public Policies and Saving in Developing Countries”, Journal of Development Economics, No.39, 1991, pp.89-115.

ÇETİN M., “Türkiye’nin Tasarruf Sorunu”, (İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi), İstanbul, 2004.

ÇOLAK, Ö. F., ve H. ÖZTÜRKLER, “Tasarrufun Belirleyicileri: Küresel Tasarruf Eğilimindeki Değişim ve Türkiye’de Hanehalkı Tasarruf Eğiliminin Analizi”, Bankacılar Dergisi, No.2012/82, 2012, pp.3-44.

DEMİREZEN, Ö., “Türkiye’de Kredilerin Özel Tüketim Harcamalarına Etkisi”, (Kalkınma Bakanlığı, Planlama Uzmanlığı Tezi), Ankara, 2015.

DORNBUSCH, R., S. FISCHER, Makroeconomics, Fourth Edition, McGraw-Hill, Inc., Singapore, 1988.

Dünya Bankası, Dünya Ekonomik Göstergeleri (World Development Indicators), (çevrimiçi), http://data.worldbank.org/data-catalog/world-development-indicators, 2014.

Dünya Bankası, Yüksek Büyümenin Sürdürülebilirliği: Yurt İçi Tasarrufların Rolü, Türkiye Ülke Ekonomik Raporu, Ankara, 2011.

Dünya Bankası, Turkey in Transition: Time for a Fiscal Policy Pivot?, No. 8510TR, Turkey, 2014.

Dünya Bankası, “Global Saving in 2030”, (çevrimiçi), http://siteresources.worldbank.org/EXTDECPROSPECTS/Resources/476882-1368197310537/Chapter2_web.pdf, 14 Ağustos 2015.

Emeklilik Gözetim Merkezi, Bireysel Emeklilik Verileri, İstanbul, 2017.

EREN, O., Ş. GENÇ İLERİ, “Government Subsidized Individual Retirement System”, Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası, No.15/20, Temmuz 2015.

ESEN, E., S. YILDIRIM, S. F. KOSTAKOĞLU, “Feldstein-Horioka Hipotezinin Türkiye Ekonomisi İçin Sınanması: ARDL Modeli Uygulaması”, Eskişehir Osmangazi Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi, No.7(1), Nisan 2012, pp.251-267.

FELDSTEIN, M., C. HORIOKA, “Domestic Saving and International Capital Flows”, Economic Journal, Vol.90, No.358, 1980, pp.314-329.

FELIPE, J., K. KINTANAR, J. A. LIM, “Asia’s Current Account Surplus: Savings Glut or Investment Drought?”, Asian Development Rewiew, Vol.23, No.1, 2006, pp.16-54

FERRUCCI, G., C. MIRALLES, “Saving Behaviour and Global Imbalances The Role of Emerging Market Economies”, European Central Bank Working Paper Series, No.842, December 2007.

218

218

FLETCHER, K., C. KELLER, P. K. BROOKS, D. LOMBARDO, A. MEIER, “Safe To Save Less? Assessing the Recent Decline in Turkey’s Private Saving Rate, IMF Selected Issues Paper, No.07/364, 2007.

FROYEN, R.T., Macroeconomics Theories and Policies, Seventh Edition, Prentice Hall, New Jersey, 2002.

GANDELMAN, N., “A Comparison of Saving Rates: Micro Evidence from Nine Latin American Countries”, IDB Working Paper Series, 2014.

GANDELMAN, N., “A Comparison of Saving Rates: Micro Evidence from Seventeen Latin American and Caribbean Countries”, IDB Working Paper Series, No.IDB-WP-602, 2015.

GAVIN, M., R. HAUSMANN, E. TALVI, “Saving Behavior in Latin America: Overview and Policy Issues”, Inter-American Development Bank Office of the Chief Economist Working Paper, No.346, May 1997.

GÖÇER, İ., “2008 Küresel Ekonomik Krizin Nedenleri ve Seçilmiş Ülke Ekonomilerine Etkileri: Ekonometrik Bir Analiz”, Yönetim ve Ekonomi Araştırmaları Dergisi, No.12, 2012, pp.18-37.

GREEN, F., “Institutional and Other Unconventional Theories of Saving”, Journal of Economic Issues, Vol.XXV, No.1, March 1991, pp.9.

GRIGOLI, F., A. HERMAN, K. SCHMİDT-HEBBEL, “Saving in Latin America and the Caribbean: Performance and Policies”, IMF Working Paper, No.15-108, May 2015.

GUJARATI, D.N., D.C. PORTER, Basic Econometrics, Fifty Edition, Singapore, 2009.

GÜREŞÇİ-PEHLİVAN, G., U. UTKULU ,"Türkiye'nin Tüketim Fonksiyonu: Parçalı Hata Düzeltme Modeli Bulguları”, Akdeniz Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, Cilt.7, No.14, 2007.

Hazine Müsteşarlığı, Türkiye Dış Borç Stoku İstatistikleri, (çevrimiçi), https://www.hazine.gov.tr/tr-TR/Istatistik-Sunum-Sayfasi?mid=120&cid=12, 2015.

HERRMANN, S., A. WINKLER, “Real Convergence, Financial Markets and The Current Account Emerging Europe Versus Emerging Asia”, European Central Bank Occasional Paper Series, No.88, June 2008.

IMF, World Economic Outlook: April 2015, (çevrimiçi), http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2015/01/weodata/index.aspx, 2015.

ITO, H., M. CHINN, “East Asian and Global Imbalances: Saving, Investment and Financial Development”, Santa Cruz Center for International Economics Working Paper, No.07-11, 2007.

İNAN M., “Türkiye’de 1980 Sonrası Uygulanan Tasarruf Politikaları ve Tasarrufların Yatırımlara Dönüştürülmesinde Vergi Sisteminin Etkisi”, (Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi), Ankara, 2007.

219

219

Kalkınma Bakanlığı, 1975-2009 Yılları Arasında Kamu Tasarruflarının Gelişimi ve Merkezi Yönetim Bütçesi, (çevrimiçi), http://www.onuncuplan.gov.tr/oik3/Belgeler/T%C3%BCrkiye%20%C3%9Clke%20Ekonomik%20Raporu/Arka%20Plan%20Raporlar%C4%B1/1975-2009%20Kamu%20Tasarruflari%20Calismasi.pdf, 10 Ağustos 2015.

Kalkınma Bakanlığı, Gösterge ve İstatistikler, Ekonominin Genel Dengesi, (çevrimiçi), http://www.kalkinma.gov.tr/Pages/content.aspx?List=4fd56128-b7e9-440a-ad23-2eb59cd71e6a&ID=1&Source=http%3A%2F%2Fwww%2Ekalkinma%2Egov%2Etr%2FPages%2FResmiIstatistikPrograminaKatkilarimiz%2Easpx&ContentTypeId=0x0100097056235095F24E9DCD142DBA7AA306; 2015.

Kalkınma Bakanlığı, Gösterge ve İstatistikler, Kamu Kesimi İstatistikleri/Kamu Kesimi Genel Dengesi, (çevrimiçi), http://www.kalkinma.gov.tr/Pages/content.aspx?List=0c9be9bc-7c0d-4ed8-b66d-a050dd19c353&ID=1&Source=http%3A%2F%2Fwww%2Ekalkinma%2Egov%2Etr%2FPages%2FKamuKesimiGenelDengesi%2Easpx&ContentTypeId=0x0100CC324FEC9C5AEA4CAF1CD7BAD5217205, 2015.

Kalkınma Bakanlığı, Onuncu Kalkınma Planı (2014-2018), Ankara, 2013a.

Kalkınma Bakanlığı, Orta Vadeli Program (2015-2017), Ankara, 2015.

Kalkınma Bakanlığı, “Otomatik Katılıma Dayanan Bireysel Emeklilik Sistemi hakkında Kanun Tasarısı Kurum İçi Bilgi Notu”, Ağustos 2016.

Kalkınma Bakanlığı, “Yurt İçi Tasarrufların Artırılması ve İsrafın Önlenmesi Programı Sunumu”, Aralık 2013b.

Kalkınma Bakanlığı, 2016 Yılı Programı, Ankara, 2015.

KAMARUDDIN, A. A., “Determinants of Malaysian Trade Balance: An ADRL and Fmolsapproach”, International Conference on Postgraduate Research, Kuala Lumbur, Malaysia, 1-2 December 2014.

KARAGÖL, E. T., B. ÖZCAN, “Sürdürülebilir Büyüme İçin Tasarruf”, SETA, No.92, 2014.

KATCHOVA, A., Instrumental Variable, (çevrimiçi), https://www.researchgate.net/file.PostFileLoader.html?id=550941e9ef9713aa288b45f9&assetKey=AS%3A273737293729794%401442275464900

KAYNAK, M., Kalkınma İktisadı, 4. Baskı, Gazi Kitabevi, Ankara, 2011.

KULİKOV, D., A. PAABUT, K. STAEHR, “A Microeconometric Analysis o Household Saving in Estonia: Income, Wealth and Financial Exposure”, Bank of Estonia Working Paper Series, No.8, 2007.

LOAYZA, N., K. SCHMİDT-HEBBEL, L. SERVEN, “Saving in Developing Countries: An Overview”, The World Bank Economic Review, Vol.14, No.3, 2000, pp.393-414.

MANKIW, N. G., Macroeconomics, Worth Publishers, New York, 1992.

220

220

MONTEIRO, M.J.P., L.R. QUINTAL, P.C. FERREIRA, “The Latin American Saving Gap”, Anais do XL Encontro Nacional de Economia [Proceedings of the 40th Brazilian Economics Meeting], No.036, 2012.

MONTIEL, P. J., L. SERVEN, “Real Exchange Rates, Saving and Growth: Is There a Link?”, The World Bank Policy Research Working Paper, Vol. 4636, 2008.

Obstfeld, M., “Capital Mobility in the World Economy: Theory and Measurement”, NBER Working Paper Series, No.4851, 1985, pp.55-103.

OECD, Labour Force Statistics Database, (çevrimiçi), http://stats.oecd.org/, 2015.

OKTAYER N., “Gelir ve Tüketim Vergilerinin Tasarruf Üzerine Etkileri”, İstanbul Üniversitesi İktisat Bölümü, Maliye Araştırma Merkezi Konferansları 41. Seri, 2002.

ÖZCAN, K.M., A. GÜNAY, “Türkiye’de Özel Tasarrufları Belirleyen Unsurlar”, Türkiye Ekonomi Kurumu Tartışma Metni, No. 2012/109, Kasım 2012.

Özelleştirme İdaresi Başkanlığı, Özelleştirme Kapsamına Alınan Kuruluşlar, (çevrimiçi), http://www.oib.gov.tr/program/uygulamalar/1985-2003_1.htm, 20 Aralık 2016.

ÖZLALE, Ü., A. KARAKURT, "Türkiye’de Tasarruf Açığının Nedenleri ve Kapatılması İçin Politika Önerileri”, Türkiye Odalar ve Borsalar Birliği, Ankara, 2012.

ÖZMEN, E., S. ŞAHİNÖZ, C. YALÇIN, “Profitability, Saving and Investment of Non-Financial Firms in Turkey”, Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası Çalışma Tebliği, No. 12/14, Mart 2012.

PARK, D., K. SHIN, “Saving, Investment and Current Account Surplus in Developing Asia”, Asian Development Bank Economics Working Paper Series, No.158, April 2009.

PARK, C., “Asian Financial System: Development and Challenges”, Asian Development Bank Economics Working Paper Series, No.285, November 2011.

REHMAN H., F. BASHİR, M.Z. FARİDİ, “Saving Behavior among Different Income Groups in Pakistan: A Micro Study ”, International Journal of Humanities and Social Science, Vol.1 No.10, 2011.

PİRGAN-MATUR, E., A. SABUNCU, S. BAHÇECİ, "Determinants of Private Saving and Interaction Between Public & Private Savings in Turkey”, Topics in Middle Eastern and African Economies, Vol.14, 2012, pp.102-125.

RIJCKEGHEM, C.V., M. ÜÇER, “The Evolution and Determinants of the Turkish Private Savings Rate: What Lessons for Policy?”, Economic Research Forum( ERF), TÜSİAD, No.09-01, 2009.

RIJCKEGHEM, C.V., “Determinat of Private Saving in Turkey: An Uptade”, Boğaziçi Üniversitesi İktisat Bölümü Çalışma Tebliği, No.4, Mart 2010.

221

221

SACHS, J.D., “The Current Account and Macroeconomic Adjustment in the 1970s”, Brookings Papers in Economic Activity, No.12, 1981, pp.202-268.

SACHS, J.D., F. LARRAIN B., Macroeconomics in The Global Economy, Prentice Hall, INC., New Jersey, 1993.

SAMUELSON, P.A., İktisat, Çev. Demir Demirgil, 6. ve 8. Baskılardan Çeviri, Menteş Kitabevi, İstanbul, 1980.

SANCAK, E., N. DEMİRCİ, “Ulusal Tasarruflar ve Türkiye’de Sürdürülebilir Büyüme İçin Tasarrufların Önemi”, Ekonomik ve Sosyal Araştırmalar Dergisi, Vol.8, No.2, 2012, pp.159-198.

SİVRİ, U., H. ERYÜZLÜ, "Rasyonel Beklentiler-Yaşam Boyu Sürekli Gelir Hipotezinin Testi”, İstanbul Üniversitesi Ekonometri ve İstatistik e-Dergi, Vol.11, No.1, 2010, pp.90-99.

ŞİMSEK, H. A., “Türkiye’de 2000 Sonrasında Uygulanan İstikrar Programlarının Kamu Maliyesine Etkileri”, Finans Politik& Ekonomik Yorumlar, Vol.44, No.512, 2007, pp.52-68.

TAPŞIN G., “İç Tasarruflar, Büyüme ve İstihdam İlişkisi”, (İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi), İstanbul, 2001.

TCMB, Türkiye’nin Güçlü Ekonomiye Geçiş Programı, (çevrimiçi), http://www.tcmb.gov.tr/wps/wcm/connect/fc5a4a1a-63d9-4de3-bb8b-d56a61409df6/program+(1).pdf?MOD=AJPERES&CACHEID=fc5a4a1a-63d9-4de3-bb8b-d56a61409df6, 18 Eylül 2015.

TURAN, Z., “Türkiye Ekonomisinde Kasım 2000- Şubat 2001 Krizleri”, (çevrimiçi), http://www.tuhis.org.tr/dergi/agustos2005/makalezturan.pdf, 20 Aralık 2016.

Türk Dil Kurumu, “Tasarruf”. (çevrimiçi), http://tdk.gov.tr/index.php?option=com_gts&arama=gts&guid=TDK.GTS.55cc9cd56b2678.32190262, 13 Mayıs 2015.

Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK), Hanehalkı Bütçe Anketleri (2003-2013), Ankara, 2015.

TÜİK, Konularına Göre İstatistikler, (çevrimiçi), http://www.tuik.gov.tr/UstMenu.do?metod=kategorist, 2015.

UYGUR, E., “Krizden Krize Türkiye: 2000 Kasım ve 2001 Şubat Krizleri”, Türkiye Ekonomi Kurumu Tartışma Metni, No.2001/1, Nisan 2001.

UYGUR, E., “Domestic Saving in Turkey: Policy, Institutional and Legislative Framework”, Background Paper prepared for Country Economic Memorandum (CEM)- Sustaining High Growth: The Role of Domestic Savings, Ankara, 2011.

UYGUR, E., “Türkiye’de Tasarrufların Seyri ve Etkileyen Bazı Unsurlar”, Türkiye Ekonomi Kurumu Tartışma Metni, No.2012/108, Kasım 2012.

222

222

University of North Carolina at Chapel Hill, Subprime Mortgage Crisis, (çevrimiçi), http://www.stat.unc.edu/faculty/cji/fys/2012/Subprime%20mortgage%20crisis.pdf, 02.02.2016.

ÜNSAL, E.M., Makro İktisat, 6. Baskı, İmaj Yayıncılık, Ankara, 2005.

WONNACOTT, P., Macroeconomics, University of Maryland, United State, 1978.

YARAŞIR, S., B.E. YILMAZ, “OECD Ülkelerinde Özel Tasarruflar: Bir Bakış (1999-2007)”, Maliye Dergisi, No.160, Haziran 2011.

YAVUZ, N., “Feldstein-Horioka Yaklaşımına Göre Türkiye'de Tasarruf Yatırım İlişkisi ve Hata Düzeltme Analizi (1962-2003)”, Maliye Araştırma Merkezi Konferansları, No.47, 2005, pp.107-123.

YILDIRIM, K., D. KARAMAN, M. TAŞDEMİR, Makroekonomi, 10. Baskı, Seçkin Yayıncılık, Ankara, 2012.

YÜKSELER, Z., E. TÜRKAN, “Türkiye’de Hanehalkı : İşgücü, Gelir, Harcama ve Yoksulluk Açısından Analizi”, Türkiye Ekonomi Kurumu Tartışma Metni, No. 2007/4, Haziran 2007.

YÜKSELER, Z., “Türkiye’nin Karşılaştırmalı Cari İşlemler Dengesi ve Rekabet Gücü Dengesi”, Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası Yayını, 2011.

223

223

DİZİN

A

Araç değişken yöntemi, iii, 124, 136,

140, 142

C

cari açık, 16, 19, 41, 45

D

dış tasarruflar, iii, 17, 41

E

eğitim, 53, 59, 85, 90, 100, 101, 111,

112, 115, 120, 124, 126, 130, 132,

135, 137, 140, 141, 143, 146, 157,

159, 167, 178, 210, 212, 215

ekonomik büyüme, 1, 14, 19, 43, 44,

46, 57, 66, 71, 155

enflasyon, 29, 33, 34, 57, 68, 69, 71,

155, 156

F

faiz, 14, 29, 31, 32, 45, 57, 65, 71, 92,

101, 120, 124, 127, 130, 133, 135,

137, 140, 141, 143, 155, 210, 212,

215

finansal serbestleşme, 21

finansman, 1, 32, 34, 43

G

gelir grubu, iii, 3, 4, 51, 57, 74, 86, 88,

89, 92, 101, 103, 115, 119, 128,

132, 133, 145, 156, 157, 158

GSYH, xv, 5, 18, 19, 29, 31, 32, 34,

35, 36, 37, 38, 39, 42, 51, 55, 56,

58, 59, 68, 71, 122, 124, 125, 129,

130, 134, 135, 140, 141, 143, 145,

159, 209, 212, 215

H

harcanabilir gelir, 34

İ

ihtiyaç kredisi, 59, 60, 61

K

kadınların işgücüne katılma oranı, 67

kamu tasarruf oranı, 34

konut kredisi, 59, 83

konut sahipliği, 120, 124, 127, 130,

133, 135, 137, 140, 141, 143, 144,

210, 212, 215, 216

kredi kartı, 59, 61, 82

M

motorlu kara taşıt sayısı, 85

Mutlak Gelir Hipotezi, 6

224

224

N

Nispi Gelir Hipotezi, 7, 8

O

Onuncu Kalkınma Planı, iii, 220

S

Sürekli Gelir Hipotezi, 10, 12, 66, 155

T

taşıt kredisi, 59

temel gelir kaynağı, iii, 3, 92, 93, 94,

95, 97, 99, 114, 117, 119, 134, 137,

145

Tüketici güven endeksi, 70

tüketici kredileri, 5, 59, 122, 125, 129,

134, 145, 159

tüketim, iii, 6, 7, 8, 10, 11, 12, 13, 16,

17, 45, 58, 59, 63, 64, 70, 79, 82,

83, 84, 85, 89, 90, 91, 92, 97, 98,

99, 105, 106, 107, 109, 110, 111,

112, 116, 117, 118, 119, 125, 127,

129, 132, 137, 139, 153, 155, 158,

185, 186, 187, 188, 194, 195, 196,

203, 204,205, 206

tüketim harcaması, 59, 84, 90, 97, 132,

185, 186, 187, 188, 194, 195, 196,

203, 204, 205, 206

V

varlık, 5, 46, 133, 146, 160

Y

yurt içi tasarruf oranı, 2, 21, 36, 40,

57, 71, 148, 153, 154, 155

Documents

TÜRKİYE’DE HANEHALKI TASARRUFLARINI … › ... › uploads › 2018 › 11 › BetülPEKTAŞErdem.pdfBİLGİ VE BELGE YÖNETİMİ DAİRESİ BAŞKANLIĞI Kasım 2017 Necatibey